İHTİLALCİ TÜRKLER

7/27/2019 HTLALC TRKLER

1/495

htillci Trkler

1

Bizim yolumuzu izen, iinde yaadmz yurt,barndan ktmz Trk Milleti, zmzden

aldmz g ve gvendir


2/495

Gen Trklerden Cumhuriyet Halk Frkasna

2

Mustafa Kemallerkendi yapacaklar ilere bakarlar!


3/495

htillci Trkler

3

htillci Trkler GEN TRKLERDEN CUMHURYET HALK FIRKASINA

Mslm ULUSOYElektronik posta: [email protected]


4/495


4

HTLLC TRKLERMslm ULUSOY

Yayn YnetmeniEvrim ler znel

Kapak Tasarm & Sayfa DzeniGnl Akku

Birinci BaskOcak 2008

Ktphane bilgi kart (CIP):ULUSOY, Mslm

HTLLC TRKLER1- Tarih 2- Trk Tarihi 3- Alevlik- Bektalik ve zgrlk Mcadelesi

4- Gerici syanlar 5- Hamidiye Alaylar 6- Din ve rtica 7- Emperyalizmve Halk Sava 8- Kurtulu Sava 9- oban Atei 10- Aratrma 11- nce-

leme 12- Mustafa Kemal 13- Devrimler ve Atatrk

ISBN978-994-0813-0-6

5846 SayIl Kanuna gre yayn haklarKamal Basm Yayn Datm

Reklm Dan

manl

k Ticaret Sanayi Limitedirketine aittir.Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

KAMAL BASIM YAYIN DAITIM REKLM DANIMANLIKTCARET SANAY LMTED RKET.

Ata 2 Sokak 64/A Kzlay/AnkaraTelefon: (0 312 ) 431 21 92-94

Belgegeer: (0 312 ) 431 21 [email protected]


5/495

htillci Trkler

5

YAYINEV NOTU

Dn bilmeyen bugn anlayamaz gereinden yola kan yay-nevimiz, aratrmac yazar Mslm Ulusoyun dne bakarak bugnaydnlatt htillci Trkler adl ikinci eserini de siz okurlarn dikka-tine sunuyor.

Ulusoy, Direnen Trklerle balatt Trkln unutulmu deer-

lerini hat

rlatma misyonunu htilci Trkler adl

bu kitab

nda dasrdryor. Eseri dierlerinden ayran zellik, Kurtulu Savamzazemin hazrlayan olaylar da capcanl anlarla ve tarihi belgelerle des-tekleyerek okura sunmas

Yce Trk Milletinin geirdii etin kurtulu mcadelesinin nce-sinde, ok aydnlatlmam batllama serveninden yola kan kitap,anl Kurtulu avayla sonulanan bu srece farkl bir bak asgetirmeyi baaryor.

Mslm Ulusoyun bu eserinin de, en az Direnen Trkler kadarilgiyle okunup, tartma yaratarak ses getireceini dnyoruz. Gz-

den kaan noktalar ustalkla yakalayarak, kendi slbuyla dile getirenUlusoyun Direnen Trkler ve htillci Trklerden sonra DevrimciTrkler adl eserini de yaknda yaynlayacamz belirtmekte faydagryoruz.


6/495


6

MSLM ULUSOY

1958 Ylnda Koubabada doan Mslm Ulusoy, eitimini Ankarada tamam-lam, biyoloji retmeni olarak Ankara Aktepe Lisesi, Ankara Gazi Lisesi AnkaraAnadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi ile Ankara Glba Dr. erafettinTombulolu Lisesinde grev yapmtr.

retmenlik grevini srdrrken eitimde ada gelimeleri de takip eden ya-zar, Devlet Lisan Okulu (Babakanlk Yabanc Diller Eitim Merkezi)nda ve Hacette-

pe niversitesi Yabanc Diller Eitim Merkezinde Genel ngilizce ve Biyoloji alann-da Terminoljik dil eitimi alm, Gazi niversitesi Endstriyel Sanatlar Eitim Fakl-tesinde Bilgisayar Destekli Eitimde Bilgisayar Formatrleitim programnakatlmtr.

Yazarn, 2002 ylnda, Anadolu ve Avrupada Trk Damgas KOU BABA-I,2003 ylnda Yrein Sesi- TRKLER, 2006 ylnda DRENEN TRKLEROuzhandan Mustafa Kemle Trk Yurtlarnda Alavlik syanlar-Taht Kavgalaradl kitaplar yaynlanmtr.

Yazarn eitli dergi ve gazetelerde yaynlanan Bacyan- Rumda Bir Kadn E-ren- SARI ANA ve Talat Paay Savunmak Vazgeilmez Bir Grevidir.adl aratr-ma ve incelemeleri dikkat ekmitir.

Yazarn yayna hazr durumda Yrein Sesi- ARKILAR, yayna hazrlanan;Anadolu ve Avrupada Trk Damgas KOU BABA-II ve DEVRMC

TRKLERadl aratrma almalar bulunmaktadr.


7/495

htillci Trkler

7

NDEKLER

Franszhtilli 11Gen Osmanllar 16Gen Trkler 21Protestan Suvi 30Kanun-i Essiln Ediliyor 36Mithat Paa, Ruslar ve Avrupallar Korkutuyor 39Hasta Adam 41Trk Milleti SaOlsun! 44Hamidiye Alaylar 47Hamidiye Airet Alaylar Krtsyan Balatyor 501200 Km Demiryolu Dini Amalarla Yaplamaz! 54ttihad- Osman Kuruluyor 56On Be Kz Veki Gelin Mahzende Boularak Can Veriyor 59Resneli Niyazi, ercis veeyh Hseyin, Sar Saltk Trbesinde 63Ve pt Kk Mustafann Parlak Ikl Yzn Gne 66Kk As 67Ben Asker Dodum, Asker leceim. 70Hayat Kuru Kestaneden Baka Nedir Ki ? 73Yazlsn Seng-i Kabrimde Vatan Mahzun, Ben Mahzun 75Mustafa Keml, Arkandayz, Senizleyeceiz. 81eriat Provas 89rtica Olaynn Nedenleri 102smail Keml Beymn Ederse,yi Mslman Olur! 106Ermeni Olaylar 108Tehcir Kanunu 113Mustafa Kemlttihat ve Terkki Kongresinde 114Kurun Abdlhamitin Salarn Yalyor! 121dam Cezas m Verdiniz Yoksa Generalim !? 130Enver Paa Hindistandasyan karacak (!?) 135ngiliz ve Fransz Gemileri anakkale nlerinde 138Mustafa Kemlin Doum Yeri: Kemlyeri 143Tek are, Btn Birlikleri Benim Emrime Vermektir. 147Bedeli anakkalede Altn Olarak Tesviye Olunacaktr 156ngilizler Sprge Sopasyla Kovulacak! 158nce ekirgeleri, Daha Sonra Develerini Yemeye Baladlar 163Kayzer: On Altnc Kolordu! Anafarta! Diye Baryordu 166Geldikleri Gibi Gideceklerdir 175O Gk Gzler Eline Frsat Geerse Ne Halife Brakr, Ne Padiah 178Direni Hazrlklar 186Olamaz, Olamaz, Byle Kollarn Sallaya Sallaya Giremezler 189Gn I Yakndr 193Bak, Karlar Gibi Alyorum 197


8/495


8

Sabiha Sultan Sarglnstiyor 201Egede Direni 203Dalarda Kan iekleri 207Emire Aye Aliye, Altnlar ve Taklaryla Martin Tfek Alyor 209u Grdnz Kesik Ba, Halit Paann Badr! 211Toroslar da oban Atei Yanyor 212Fransz Bremond, Adana Valiliinin Hallarn alyor 218Damat Ferit: Zaten Toroslardan Aas Trk Deildir Diyor. 220Kaka Olay 223ocuklar Uurtma Uurmasn! 226Trkln, Osmanlclk Ve Emperyalizme Ba Kaldrs 229nceimizdeki Hainleri, Sonra Da Dmanlar Temizleyeceiz! 233Bamszlk BildirisiYaynlanyor 235Anadoluda Sizin Ve Efendilerinizin Dd tmez. 241Trk Ylmaz! Trkn Her Biri Bir Zrhldr 244Manda Fikri,stiklal Ve Hakimiyetle Nasl Badaabilir ? 250Dersim Krtleri Boaz Tutmulardr 253Parolamz: Ya lm Yastikll 255Mustafa Keml Paann Padiah Olmasnstemiyoruz 259Vatan Elden Gittikten Sonra Evldn Ne Hkm Kalr? 263Mustafa Keml Hac Bekta Trbesinde 266Kaknlar Treni 273Krpk Bykl Subaylarn Hepsini Keseceim 276Byk Millet Meclisini Ayorum 281Kprll Hamdi Bey 285Direniin Halk Kahramanlar 288ngiliz Keml 290lmek Var Dnmek Yok! 292Vurun Antepliler Namus Gndr 299Talat Paa: Bizim Siyasi mrmz Bitmitir 306Ben Bir Tarikt Ball Bakmndan Bektayim 309Cemal Paa 314Enver Paa 325Mill Mcadele Yllarndasyanlar 335apanolusyan Bir Alev Ayaklanmasna Dnm (!?) 341Kogirisyan (mraniye Hadisesi) 346Demirci Mehmet Efesyan 351Yeil Ordu 358Mustafa Suphi Ve TKP 362Mustafa Keml Komnist Partisi yesi Oluyor 365Onbelere At 369Karakol Cemiyeti 374Yahya Kaptan 377akr (erkez Ethem) Evden Kayor 381Kuvay Millye Ad Verilen Bu Zndk Bolevikleri ldrn 384


9/495

htillci Trkler

9

Hain Hayfl Olur 393Sng Yerine Ta Kullansnlar! ( I.nn Sava ) 401Bekir Sami Kafkasyada Bir erkez Devleti Kurduracak 404ngiliz Ajan Mustafa Sagir, Mustafa Kemli ldrecek 406Bir Maymun Kral Alexanderi ldryor 412Onlar Gavur Yunanllar Deil, Padiah Yunan 412Sevr (Svres) Antlamas 414kincinn Sava 422Refet Paa, Kastamonu, Ecevit Ormanlarnda Dinleniyor 426Bize Her Tepeye Hcumda, ArkasndaAnkara Var Diyorlard 432Sovyet Rusya Kzlordusundan Trk Erlerine 437Kocatepe Doruunda Ay ve Yldz Trk Bayrandaki Gibiydi 447Kurtulu Gnei 30 Austos Sabah Ufuktan Douyor 452Yunanllar, Anadoluyu Terk Ediyor. 457Ey Ahali Koun. Koun!..Bu Odur: Kemlimiz Geldi 460Trk Svarilerizmirde 463Nei Var Bu Donanmannzmir Limannda ? 465Belki de Baz Kafalar Koparlacaktr 471Mustafa Keml Kemloullar Hanedann m Kuruyor? 478Yoksul Yunanllar Harp Tazminat deyemiyormu! 481


10/495


10

Mustafa KemallerGelecei tasarlar


11/495

htillci Trkler

11

Senin iktidarn sayg grmyorsa, baka bir iktidar yoldadr!

Konfys

Franszhtilli

Fransa, Yedi Yl Savalar sonunda, 1763 tarihinde imzalanan Paris Antlamas ile Ku-zey Amerikadaki tm kolonilerini, ngiltereye kaptrmt. ngiltere, bu savalarn mal y-kn, yeni vergilerle kolonilerden kartmaya kalknca 1774 ylnda On Koloni Ameri-kan Bamszlk Savan balattlar ve 1776 ylnda bamszlklarn iln ettiler.

Byk mal destek vermekle, dolayl olarak Amerikan bamszlk savana katlanFranszlar, bu savalar srasnda kii hak ve zgrlklerinin, mutlak otoriteye kar savunul-duu yeni dnce ilkelerini Fransaya da getirdiler1

Amerikan Bamszlk Sava srasnda yaplan harcamalarn yan sra artan saray mas-raflar Fransz btesini tkettiinden, 1789 ylnda Kral XVI. Louis, soylulardan toprak ml-kiyeti zerinden vergi alnmasna karar vermiti. 1614 ylndan beri toplanmam parlamentoderhal, soylular, din adamlar ve halktan seilen kamara ile bir araya gelmiti.

18. yzyln balarndan beri glenen burjuvazi, sahip olduu ekonomik gce orantlbir politik g ile temsil edilmenin yan sra, feodal yapnn ve monarinin kanlmaz sonucuolan sosyoekonomik snrlamalarn kaldrlmasn istiyordu. Parlamento toplannca orta snf-tan halk ve varlkl snflar, monariye kar sava amlard. Yetkilerin snrlandrlmasn, igmrk duvarlarnn kaldrlarak i ticaretin serbestletirilmesini, vergilerin yeniden dzenle-nerek ynetimde kendilerine daha fazla hak verilmesini istiyorlard.

Parlamentoda oylamalar snflara gre yaplyordu. Bu nedenle soylular ile rahipler itti-fak yapmt; bu da burjuvazi iin ounluu salama olanann ortadan kalkmas demekti.

Bu durumu kabullenmeyen burjuvalar oy kullanma sisteminin s

n

fa gre deil, mevcut yesaysna gre olmas gerektiini savunarak Baillyi bakan semi, Ulusal Meclis adnaldklarn iln edip, dier gruplar da bu meclise katlmaya davet etmilerdi. Ancak bu talep-leri kabul edilmedii gibi hkmet toplant yapmalarn da engellemiti. Onlar da, toplantla-rn Jeu de Paume da yaparak anayasa iln edilmedike dalmayacaklarna ant itiler.

htillin balamas ve dnemleri yle sralanabilir:1. Etajenero (Ulusal Meclis ve Kurucu Meclis) Devri (1789 1791): Etajenero,

5 Mays 1789da Versailleste toplandnda bu toplantya burjuvazi, rahiplerin ve soylularntoplamnn saylar kadar bir ye ile katlmt. Toplantlarn ayr ayr salonlarda deil, aynsalonda yaplmasn isteyen kyl milletvekillerinin istei, soylu ve rahip milletvekilleri tara-fndan reddedilince, bir araya gelen kyl ve burjuva milletvekilleri, halkn % 96sn temsilettiklerini ileri srerek, Etajenero ya, Ulusal Meclis adn verdiler.

1 Armaolu, Prof Dr Fahir H. Siyasi Tarih Sf:4 A. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar 1973- Ankara


12/495


12

Kraln, soylu ve rahip milletvekillerinin etkisinde kalarak, Meclise kar zor kullanmakistemesi ve Maliye Bakan Nekeri grevinden almas zerine halk ayaklanarak, 14 Temmuz1789da siyasi mahkmlern bulunduu Bastil Hapishanesi ni bastlar. Hkmlleri kurtar-dktan sonra hapishaneyi yaknca Fransz halk da silahlanarak ihtille katld. Ulusal Meclisde, soylularn ve rahiplerin derebeylik dneminden kalma btn haklarna ve ayrcalklarnason verilmi ve yeni bir Anayasa yaplmt; 27 Austos gn 17 maddeden oluannsan veYurtta Haklar Bildirisi yaynlanarak2, Anayasann balangcna konulmutu. Ulusal Mecli-se de, Kurucu Meclis (Assamble Constituant) ad verildi.

Kurucu Meclisin almalar sonucunda Fransa Meruti bir kralla dnmt. Kanun-lar yapma yetkisi Meclise, yrtme grevi de kraln seecei Bakanlar Kuruluna braklarak,Krala kanunlar veto hakk tannmt. Kraln kama giriiminde bulunmas zerine, cumhu-riyetin iln edilmesi isteklerine aldr etmeden, Krala Anayasaya sadk kalacana dairyemin ettirildi. Ardndan, Meclis yelerinin hibirisinin, yeniden seilmemeleri kouluyla 30Eyll 1791 gn Meclis feshedildi.

2.Yasama Meclisi (Assemble Legislatve- Ekim 1791- Eyll 1792 ): Bu dnemde,yeni anayasadan memnun olmayan halk destekli cumhuriyetiler, Pariste byk bir gsteri

yaptlar. Kral yanls olan Paris Belediye Meclisini datarak, Komn denilen BelediyeMeclisini kurdular. Kraln oturduu Tilri Sarayn basarak Kral tahttan indirdiler. Kralhapsedilince ynetim Komn n eline geti ve 1791 Anayasas yrrlkten kaldrld.

3. Mill Konvansiyon (Convention Nationale) Meclisi Devri ( 17921795): Cumhuri-yet iln edilmi fakat Cumhurbakan seilememiti. Mecliste, illerden seilmi milletvekil-leri (Jirondenler), Paris Milletvekilleri (Montanyarlar), Meclisin ortasnda oturanlar (Karar-szlar) olmak zere parti olumutu.

Jirondenler:htillle kazanlan haklarn kan dklmeden yrtlmesini ve uygulanmasn,Montanyarlar: Cumhuriyetin ve kazanlan haklarn gerekirse kan dklerek ve iddetle

korunmasn istiyordu. Taraflar arasndaki mcadele de Jirondenlerin ynetimi ele geirmeabas sonu vermedii gibi, Montanyarlarla da ilikileri bozulmu, bu srada Kral ve Krali-enin yarglanmas tamamlanarak idama mahkum edilmilerdi.

htillin etkili isimlerinden Danton ve Robespiyer, Devrim evlatlarn yer kuralnhatrlatrcasna idama mahkum edilmiti. Genel Kurtulu Komitesi ve htill Mahkemele-ri hakl-haksz gzetmeksizin binlerce kiinin lmne karar veriyordu. Bunun nne ge-mek isteyen Meclis, Komite ve htill Mahkemelerinin grevine son verdikten sonra yeni birAnayasa yaparak kendini datt.

4. Be Direktr Devri ( 28 Ekim 1795- 9 Kasm 1799 ): Cumhuriyet iln edilerek,Beyzler ve htiyarlar meclisi adnda iki meclis oluturulmutu. Beyzler Meclisi kanunlar yapmak, htiyarlar Meclisi de kanunlar onaylamakla grevlendirilmiti. Her ikimeclis tarafndan oluturulan 5 kiilik ynetim de yrtmeyi stlenmiti. Bu dnemde lkeiinde kralclar ve rahipler sisteme kar mcadelelerini srdrrken, lke dnda da Avus-turya- Prusya-Hollanda ile savalar devam ediyordu. Napolyon, Msrdan yenilgi ile dnd-nde, ynetime kar olanlarla birleip, Beyzler Meclisini basarak yelerini tutuklatm,htiyarlar Meclisi de kendi kendini datma karar vermiti.

2 ok, Prof Dr. Cokun Siyasal Tarih Sf: 21 A. Hukuk Fakltesi Yaynlar 1975 -Ankara


13/495

htillci Trkler

13

5. Konsllk (Conslat) Devri (10 Kasm 179918 Mays 1804): Bu dnemde kuru-lan iki komisyon Anayasann yeniden yaplmas iin almalara balamt. kiidenoluan Konsl kendi arasndan Napolyon Bonapart birinci konslle getirmiti. Napol-yonun yazd Anayasaya gre konsl lkeyi on yl ynetecekti; kanunlar da Senatove Tribuna adlarndaki meclisler yapacakt. Bu sralarda Meclis yelerinden birisi, Napol-yonun mparator olmasn nerince, halk oylamasna gidilmi ve imparatorun seilmesiyleKonsllk devri sona ererek I.mparatorluk Dnemi balamt.

Fransz htillinin Nedenleri

1-Krallk Rejiminin Basks:XVI. yzyldan beri koyu bir mutlakyetle ynetilenFransada Krallar, memleketin sahibi ve efendisi olduu iin Tanrdan baka kimseye

hesap vermezlerdi. Kral ve evresi, zengin ve gsterili bir yaam srerken halkn alk vesknt iinde yaamas, insanlarn Krala tepki duymasna yol amt.

2-Sosyal Durum (Halkn eitli Sosyal Snflara Ayrlmas):Fransada toplum, birbirle-rine eit olmayan ve baka hak ve imtiyazlara sahip bulunan drt ayr snftan oluuyordu.

Soylular: Byk toprak ve malikne sahibiydiler. Topraklarnda, kylleri altrrlar,devlet memurluu ve askerlikle urarlard ama vergi vermezlerdi.

Rahipler: Dini olarak Papaya bal olmakla birlikte arazi ve mal sahibiydiler. Devletve halk zerinde dinsel otoriteyi temsil ederlerdi, onlar da vergi vermezlerdi.

Burjuvalar: ehir ve kasabalarda oturan, i ve ticaretle uraan doktor, mhendis, avu-kat, tccar, sanatlard. Bu snfta yer alan aydnlar devlete vergi verdikleri halde siyasalhaklardan mahrumdular.

Kyller: Okuryazarl olmayan, soylular ve rahiplerin tarlalarnda alr, gerektiindeonlarn angarya ilerini yaparlard. Vergi vermek, askerlik yapmak gibi asli grevlerini yerinegetirirlerdi ancak hibir siyasal hakka sahip deillerdi.

3- Fransz Aydnlarnn Etkisi:XVIII. yy.da Fransada yetien Monteskiy, Volter,Didero ve Jan Jak Ruso gibi filozoflar, dnce ve eserleriyle, Fransz halkn etkiliyorlard.

Monteskiy, ran Mektuplar adl eserinde, birranlnn azndan Fransadakidevlet rejimini, memleket ynetimini, sosyal durumu eletirmi, hkmetin uygulamalarn vesoylularn yaaylarn halka gstermeye almt. Kanunlarn Ruhu zerine adl eserin-de, devlet rejimlerini inceleyerek, en iyi devlet rejiminin, kanunlar yapan kuvvetle, yrtmekuvvetlerinin birbirlerinden ayrldklar rejimler olduu fikrini savunuyordu.

Felsefe, tarih, edebiyat, sosyoloji, din alanlarnda eserler yazarak zgrlk ve vicdanzgrln savunan Volter, kilise ve papazlar ar birekilde eletirmiti.

Franszlar kltr yoluyla ykseltmeye alan ve devlet ynetimini eletirerek, rejimindeiikliini savunan Didero, Fransadaki en byk ansiklopedi hazrlayclarndand. ContratSocialadl eserinde:

nsann hr olarak doduunu, fakat her yerde zincire vurulmu bulunduunu, haklarinenen insanlarn, bu haklarn geri almalar iin, ihtillin meru bir ara olduunu, hk-metme hakknn yalnz millette bulunmas gerektiini syleyen Jan Jak Ruso da, Franszhalkn en ok etkileyen dnrlerdendi.


14/495


14

4-Mali Zorluklar: Sarayn israflar, savalar, devletin ekonomik durumunun daha dabozulmasna yol am, halktan alnan vergilerin artrlmasna yol amt.

5- Eta Jenaronun toplanmas: (5 Mays 1789)

Fransz htillinin D Nedenleri

1-Rnesans sonrasnda ortaya kan aydnlanma ann etkisi.2-Amerikann bamszln kazanmas.3-ngilterede merutiyetin ilnAvrupa, Fransann ihtilalden zayflayarak kacan varsaydndan balangta tepki

gstermedi. Ayrca, 1791 anayasasnda yer alan Fransa fetih amal savalardan vazgemi-tir maddesi de byk bir memnunluk uyandrmt.

htill sonucunda mutlakyetin yklp cumhuriyetin kabul edilmesiyle telalanan Avrupadevletleri Fransaya kar birlemi, 17921815 yllarnda Fransa ile Avrupa devletleri arasn-da yaplan savalarda Fransa, Avrupann byk bir ksmn ele geirerek Avrupa corafyas-n byk lde deitirmi olmasna karn Napolyon yenilgiden kurtulamamt.

Fransz ihtillinin Sonular:

1. Soylularn ve rahiplerin ayrcalklar kaldrlarak eitlik ilkesi getirildi.2. Mutlak monari yklarak, egemenliin halktan geldii kabul edildi.3. Eitlik, adalet, milliyetilik, hrriyet, ulusal egemenlik, laiklik, cumhuriyet gibi

kavramlar ne kt.4. Milliyetilik fikrinin yaylmas ile imparatorluklar dalma srecine girdi.5. Mahalli otorite yerine merkezi otorite kabul edildi.6. Eski toplum, eski kltr deerleri ve idareler deiim geirdi.7. Fransz htilli sonular bakmndan evrensel olduundan yenian bittii,

yaknan balad kabul edildi.

8. mparatorluklarn yklmas ile mill devletler kurulmaya balad.9. Dank halde bulunan milletler siyasi birliklerini kurmaya baladlar.10. Daha nce ngiliz bilgini Locke tarafndan ileri srlen ve Amerika bamszlk

savalar srasnda Amerikallar tarafndan kabul edilen nsan Haklar Bildirisi Franszlartarafndan dnya apnda bir bildiriye dntrld. Bunda milliyeti, ailesi ne olursa olsunbtn insanlarn elde edecekleri doal haklar belirtilmiti.

Fransada yaplan ihtill nceleri dier Avrupa devletleri tarafndan nemsenmedi. Bunakarn, nsan Haklar Beyannamesinin yaynlanmasnn ardndan Fransaya kar cephealmaya baladlar.

Osmanl, kendisini slam lkesi saymas ve kendisini Avrupa Devletler Hukuku siste-minde grmemesi nedeniyle Fransz hkmetini Prusyann Fransz Devrim Hkmetinitanmasndan sonra tanmt. Franszlar, Avusturya ile arasndaki mcadeleden galip kncaOsmanly yklacak bir devlet olarak grm ve nemi olmadna karar vermiti. Bununzerine Msr igal etti. Dolaysyla da, Fransz- Osmanl ilikileri bozuldu. Fransz ihtilli-


15/495

htillci Trkler

15

nin etkisiyle Osmanlnn gayrimslim tebaas millleme hareketlerine hz kazandrdlar. Biryandan da Osmanl aydnlar hrriyet mcadelesini artrarak merutiyeti getirme mcadelesi-ne giritiler. Msr igal eden Franszlarn ortaya att Msr Msrllarndr szyle milli-yetilik ykselmi, Rumlar ve Srplarn isyan balamt. Osmanlnn gc isyanlar bastr-maya yetmedii iin Msr Valisi Mehmet Ali Paadan yardm istemek zorunda kalmt.

Abdlmecitin tahta kt zaman, Hariciye Nazr ve ngiltere Sefiri olan Reit Paa s-tanbula gelerek, ngilterenin slahat yaplmasn istediini Padiaha duyurmu ve Glhane

Hatt- Hmayununun yaynlanmasn 3 Kasm 1839 ylnda salamt. Bylece OsmanldaTanzimat dnemi balam oldu.

Bu dnemdeki uygulamalar, slahat hareketinin ekingen, muhafazakr, itici, daima ara-trc ve Batc olmas nedeniyle Tanzimat kafas olarak adlandrlmtr.3 Tanzimatlaberaber, Osmanlmparatorluunu tekil eden btn kavim, cemaat ve milletlerin: din, mez-hep, rk, milliyet fark gzetilmeksizin adalet, hrriyet, eitlik ortamnda bir arada yaamalar-n temin etmek isteyen bir anlay olan Osmanllk, Osmanl Devletinin siyasi ideolojisi ol-mutu.

Tanzimat Fermannda 17 yl sonra Ali Paa ve ngiliz- Fransz elilerinin birlikte hazr-

lad ve Abdlmecitin 1856da kabul etmek zorunda kald Islahat Ferman ya da Os-manl Mslmanlarnn adlandrd gibi mtiyaz Ferman yaynland. Bu ferman Gayri-mslimlere byk haklar tanyordu. Bu fermana kar ilk tepki Tanzimatn mimar ve yne-timden uzaklatrlm olan Mustafa Reit Paadan geliyordu. O bu haklar:

Hristiyan tebaann, bundan yz sene evvelki deil, yirmi sene nceki halde bile kullan-lamayacan 4 ifade ediyordu.

Saltanat dneminin sonlarna doru ypranan Abdlmecit, halkn tepkisi ile kar kar-yayd. 1859 ylnda kendisini tahttan indirmek isteyenler bir darbe giriiminde bulunmular,gizli bir rgtn yeleri Kuleli Klasnda yarglandklar iin olay Kuleli Vakas adylaanlmt. Fedailer Cemiyeti adndaki rgt, Sleymaniyeli eyh Ahmet bakanlndakurulmu, yeleri arasnda Hseyin Daim Paa ve Cafer Dem Paa gibi yksek rtbeli subay-larn yannda Binba Rasim Bey, Arif Bey (Didon Arif) Tophane Mfts Bekir Efendi,

Hezorgratleyh Feyzullah Efendi, Ktahyaleyh smail, Hoca Nasuh Efendi ve TophaneMzka Baavuu Erzurumlu Mehmet bulunuyordu. 5

3 Mardin erif, Tanzimat Fermannn Manas Forum, 15 Kasm 1957, Cilt:VIII No:88 Sf:6-74 Kurdakul Necdet, Tanzimat Dnemi Basnnda Sosyo-Ekonomik Fikir Hareketleri Sf:29 1997-Ankara5 Tunaya Tark Zafer- Trkiyede Siyasal Partiler I. Cilt Sf:89 Hrriyet Vakf Yaynlar 1984-stanbul


16/495


16

Gen Osmanllar

Amac Abdlmecitin ahsndan ziyade, vkelasna suikast olan rgtn 4050 civarn-

da yesi vard

. Sorgulamalar

n

n ard

ndan Cafer Dem Paa, Kuleli Askeri K

las

na gtr-lrken kendisini denize atarak boulmu, eyh Ahmed, Hseyin Daim ve Arif ile RasimBeyler hakknda verilen lm karar da Abdlmecit tarafndan mr boyu hapis cezasnaevrilmiti.

Bu rgt ileride deineceimiz Gen Osmanllar cemiyetinin kuruluuna da ilhamkayna olmutu.

1860l yllarda lkedeki bunalmlar devam ederken devletin idaresi Ali ve Fuat Paalartarafndan srdrlyordu. Halk ise, 1861 ylnda Abdlmecitin lmyle yerine geen Ab-dlazizin tahta kn sevinle karlam; ona kar byk mitler besliyorlard. Ama onunda memleketin idaresine kar ilgisizlii ve d borlarn art gzlerden kamyordu. lkegndemindeki yerini koruyan Lbnann Cebel blgesinde yaayan Hristiyanlar iin zerkbir sancak kurulmas, ardndan balayan Herseksyan Srplarn artrd tedhiilik eylem-leri Karadasyan Belgrat Kalesinin terk edilmesi gibi olaylar tepkiye neden oluyor,bunlarn hesabnn Ali ve Fuat Paalardan sorulmas isteniyordu.

Bu dnemde Avrupada eitim grm aydn Ermeniler, Fransz Byk Markna balolarakstanbulda Ser ad verilen mason locasn kurmular, Osmanl veliahd V.Murattabu locaya ye olmutu.

Ayrca, Sadrazam Keecizde Fuat, Mithat, Sadrazam Ahmet Vefik, Sadrazam TunusluHayrettin Paalar, Reat dnemi sadrazamlarndan brahim Hakk ve Sadullah Paalar, NamkKeml, air Ziya Paa, inasi, V.Muratn kardeleri ehzade Nurettin ve Kemlettin Efendi-ler ve Bestekr Ali Haydar Bey de Ser locasna kaytl idiler. Bu loca faaliyetini 1892 ylnakadar devam ettirdikten sonra dalmt.

Abdlaziz, ilk nceleri dnyadaki siyasi gelimeleri yakndan izledii iin 1863 ylndaMsr, Paris, ngiltere, Belika, Almanya, Avusturya, Macaristana ziyaretlerde bulunduktansonra yurda dndnde, Balkanlarda Rusya ve dier devletlerin destekledii isyanlar ile

karlamt. Rumeli ve Girit ile Karada, Srp, Bulgar isyanlarnda, Osmanl hem nfuz,hem de mali bakmdan byk kayplara uramt. lkedeki basn faaliyetleri Abdlazizirktmeye balam, o da bu gelimeleri nleyebilmek iin 1864 ylndaMatbuat Nizamna-mesini yaynlayarak basn denetim altna almaya yneldi.. Bu arada Karada ile yaplansava kazanlmasna ramen Srbistanda baz kalelerden geri ekilmek zorunda kalnarakanlama yaplm, Giritteki isyan da bastrlmt.

Halk Girit isyanndan Padiah ve Sadrazam Ali Paay sorumlu tutuyor, padiah ak-tan aa eletirilemedii iin sorumluluk daha ziyade Ali Paann zerine yklyordu. Oeletirilirken:

Sadr li zamane ne yapard acabaKprl-zdeu hengamede saolsa idi.


17/495

htillci Trkler

17

Kapc-zde()ile fark budur kim KprlnnBirisi almt, dieri verdi Giridi6 deniliyordu.Bu dnem de Msr Valisi smail Paa, muhtariyet imtiyazlarn artrmak ve Msrda

Hidiv (Padiah naibi) olabilmek iin, saraya dzenli hediyeler gndererek herkesin gnlnalp, paraya bouyordu. Padiah, sadrazam ve dier yiyiciler Kap yolda hediyesi adaltnda datlan paralardan olduka memnundular. Bu paralarn yannda, Hicaz, Eflak veBodanda kan isyanlara smail Paann gnderdii askeri birlikler de sarayn honutluu-nu daha da artryordu. Bu durumdan memnun olmayanlarn banda ise, smail Paannardndan Msr valiliine gelecek olan ve stanbulda Hazineler Meclisi Bakan olan KavalalMehmet Ali Paann torunu Fazl Mustafa Paa geliyordu. O datlan paralarn kaynandanve smail Paann Hdiv* olmas durumunda Msrn veraset usulnn deitirilerek kendisi-nin saf d edileceinden phelendii iin, smail Paa ile yakn iliki ierisinde olan Sadra-zam Fuat Paay Abdlazizeikayet etmiti.

Abdlaziz 1866 Maysnda yaynlad bir fermanla, Msr velayetini Mustafa Fazl Pa-ann elinden alarak onun yerine smail Paann olu Mehmet Tevfik Paaya verdi. Ayrca,Fazl Mustafa Paay 1867 ylnda Avrupaya srgne gnderdi. Hidiv smail Paa ise S-

vey Kanalnn almasyla ve Batdan ald bor paralarla iyice Avrupann kontrolnegirmiti.7 Her zaman fikirlerinin bamszl ve drst bir vatansever olarak bilinen FazlMustafa Paa, Bekta inancndayd8 ve milletinin haklarn savunmak iin kararlln devamettirerek Yeni Osmanllar arasna katld.

Bu dnemde Osmanlda yenilik hareketleri durmutu. Avrupa lkeleri srekli mdaha-lelerde bulunuyordu; yolsuzluk ve rvet artt iin i isyanlar hzlanm, maalar zamanndadenmeyen memurlarn yannda, esnaf yok olma noktasna gelmiti; ziraattan bile vergi aln-maya balad iin kyller tarm ve hayvanclktan vazgemiti; klalarda askerler a veplakt, mhimmat depolarnda ara gere ve silahlar ya eski ya da yok denilecek kadar azd.Donanma yok olmu elde bulunan silahlar kullanabilecek nitelikli personel de kalmamt.lkenin Mslman ve Hristiyan halk aresizdi, iler acs durum lke aydnlarnn tepkisineneden oluyordu.

stanbulda Takasapta Sami Paa, Veznecilerde Suphi Paa()

, Vefada Hac AhmetEfendi,Beyaztta Mithat Paa vePariste Mustafa Fazl Paa konaklar ileKurbaalderedeVeliaht Murat Efendi kk, Yenikyde Sar Ahmet Bey(*) yals gibi yerlerde merutiyetyanllarnn fikirleri tartlyor ve olgunlatrlyordu. zellikle Sami Paa kona saray gibibyk olduundan gen aydnlar iin bir okul grevini yerine getiriyordu. Yalda en az yz

()Ali Paa, Msr arl (Kapcs)Ali Rza Efendinin olu olup, 1814 ylndastanbulda domu, ailesi fakirolduu iin byk bir zveriyle alarak ve kendisini yetitirerek nemli grevlere gelmitir. Babasm kapcolduu iin yukardaki ifade kullanlmtr.6 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 37-38 TTK Basmevi 1983-Ankara*Arapa Vezir, Bavezir, Hkim anlamndadr.7 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 50 TTK Basmevi 1983-Ankara8 z Baki ttihat Terraki ve Trkler Sf:331 Can Yaynlar 238 2004- stanbul()Jntrk hareketi liderlerinden Ayetullah Beyin babas Suphi Bey ve onun babas Abdurrahman Suphi Pa-

ann kona(*)Jntrk hareketi liderlerinden Sarolu Mehmet Beyin babas Sar Ahmet Beyin yalsdr. Babas NecipPaazade Badat valilii yapmtr.


18/495


18

kiiye eitim veriliyor ve barnmalar salanyordu. Bu konaa Irak ve Hindistandan dahigelenler vard. Abdlhak Hamit ve Sami Paazade Sezai, Namk Keml, Ali Suavi ve kona-n sahibi olan Ayetullah Bey burada yetimiti. Gen Osmanllar Cemiyetinin yeleri ara-snda Suphi Paa-zde Ayetullah Bey, Necip Paann torunu Mehmet Bey Kni paazadeRfat Bey ve II. Abdlhamitin stkardei Nuri Beyde bulunuyordu.9

1867 ylnda karlan bir kararname ile hkmete gazete kapatma yetkisi verilip, basnnzerindeki bask daha da artrlnca, aydnlar zgrlk taleplerini daha belirgin birekilde dilegetirmeye balamlard. Sadrazam Ali Paann uygulamalarna tepki gsteren baz yazarlar,William Churchill tarafndan karlan Ceride-i Havadis etrafnda toplanmlard.

Yeni Osmanllar hareketinde yer alanlarn byk ounluunu Tanzimat fermannn ar-dndan karlar zedelenen ve mevcut konumlarn yitiren aydn devlet grevlileri meydanagetiriyordu. Osmanlda ynetim kademelerine getirilen ve batyla sk ilikiler iinde bulu-nanlara kar Yeni Osmanllar Avrupann sosyalist dnce akmlaryla i ieydiler.

Yllar nce ngiltere Kral Birinci Charlesin sefiri Sir Thomas Roenun, 1623 tarihindeOsmanl Devletinin kocam ve Trklerin bitmi olduundan bahisle Trkiyenin paralan-mas10 gerektii ynndeki fikri uygulamaya konulmu, Osmanlnn paralanmas faaliyetleri

hzlandrlmt. Gen Trkler ise bu dncelere kar Trkiye gentir tezi ile aydnlanmahareketini rgtlemeye alyorlard. Bu rgtll yaratanlarn byk bir blm Bektaidiler. Bunlarn banda:

Vatann barna dman dayam haneriniYok mudur kurtaracak baht kara maderini? diyen Namk Keml11 ile:Der- l-i abdr melcei erbb- mnn

Ko sf gayret-i Sfiyanynla mstefid olsunAnub ahvl-i sbt- Ahmedi r-i MuharremdeYezd kavmine kim lnet etmez ise Yezd olsun12 diyen ve yazd Zafername ile

sadrazam Ali Paay 66 beyit ile Fazl Paann azndan yeren Ziya Paa13 gelmektedir.Sadrazam Ali Paa, Abdlaziz tarafndan da sevilmeyen birisiydi. Gene de Abdlaziz ondanekindii iin grevden alamyordu. Bir gn Ali Paaya can sklm ve kendi kendine:

Allahu adam bamdan kaldrsn diye sylenince Bamabeyinci kendisine:Efendim niin zlyorsunuz? Azledersiniz bamzdan kalkar demi, Padiah hiddet-lenerek:

kn dar: ben onu azletmeyi senin kadar bilmiyor muyum? Azledip de bu kadar ta-nnm adamn yerine kimi getireceim demiti.14

Fazl Mustafa Paa Avrupada Abdlazize muhalefet eden genlerle (Yeni Osmanllar)birlikte gazeteler yaynlamaya balad. 1865 ylnda ttifak- Hamiyet adyla kurulan gizli birrgtn kurcular Suphi Paazde Ayetullah, Menapirzde Nuri, Kayazade Reat, Sar Ah-met Beyzde Mehmet Ali (Mahmut Nedim Paann yeeni), Mirat Mecmuas sahibi Refik

9 Tanpnar Ahmet Hamd XIX Asr Trk Edebiyat Tarihi, Cilt:1 Sf :22410 Atay. Falih Rfk, Ba Veren nklap (Ali Suavi) Sf:5 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1997- stanbul11 Dedebaba Noyan, Bedri -Btn Ynleriyle Bektalik ve AlevilikCilt :V1. Sf: 246 Ard Yaynlar 2003-Ankara

12 Ggn nder - Ziya Paann Hayat, Eserleri Sf: 185 Kltr Bakanl 2001- Ankara13 Dedebaba Noyan, Bedri -Btn Ynleriyle Bektalik ve AlevilikCilt:V1. Sf: 360 Ard Yaynlar 2003- Ankara14 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 123 TTK Basmevi 1983-Ankara


19/495

htillci Trkler

19

ve Namk Kemldi.15 Bunlar arasna daha sonra, inasi(), Ali Suavi, Ziya Paa, MahmutNedim Paa ve Fazl Mustafa Paa da katlnca16 rgt, aada o gnn diliyle yazlmolanYeni Osmanllar Cemiyeti adn ald.

rgtn yelerinden en genleri Mehmet, Reat ve Nuri Beyler Parisin Prusyallarakar savunmasna katlarak 1871 Paris Komn iinde yer almlard. Reat Bey Mart1871de yaanan olaylar ile komn ve komnarlaryle anlatyordu:

Bunlar iki ay kadar Pariste hkmettiler. tirak-i emval kaide-i fasidesini icra eylemekyle dursun parasn pein vermeden kimseden bir habbe aldlar m? Ve Fransa Bankasndamilyonlarca ake mevcut ve idaresi kendi ellerinde iken bir akesine dokundular m?

Para lazm olduka Paris ehri namna senet vererek czi bir bey aldlar Hal byleiken onlara itirak-i emval taraftar demeye hakkaniyet raz olur mu?

Ailenin hrmet ve hususiyetine riayet en kuvvette bulunan ve gnden gne Terkki etmekte

olan Amerikada, ngilterede Belikada svirede Komn usul mevcut iken bu usuln Fran-sada dahi tesisini isteyenlere itirak-i iyl taraftar demeye akl cevaz verir mi?17Yeni Osmanllar zengin birisi olan, Fazl Mustafa Paann ekonomik destei toparla-

m, o da rgtn ileri gelenleri konumuna gelmiti. Mustafa Reit Paann hakknda:Bizim Mahmut Nedim, cvk sabuna benzer ne onunla el ykanr ne de amara gelir

18 dedii Mahmut Nedim Paann sadrazaml dneminde, nceleri Nak tariktndan olupsonra Bektalie geen Musa Kzm Efendiyi eyhlislamla getirmi ve her ikisi derafz kzlba ve mlhidlikle sulanmlard.19

Hz. Ali ve Ehl-i Beyt a olan Musa Kzm Efendi Kerbel ehitleri yazd Terkib-iBendinde yle der:

Dt Hseyin atndan dehet-i KerbelayaCibril, ver haber ver, Cenab- Kibriyaya20

15 Tunaya Tark Zafer- Trkiyede Siyasal Partiler I. Cilt Sf:91 Hrriyet Vakf Yaynlar 1984-stanbul() 1826-1871 yllar arasnda yaayan inas, ehit topu yzba Mehmet Aann oluydu.stanbulda domuve 1849 ylnda devlet adna maliye alannda renim grmek zere Fransaya gnderilmi, 1855 ylnda MaarifMeclisi yeliine getirilmitir. Daha sonra Aah Efendi ile Tecman- Ahval gazetesini karm, 1862 ylnda daTasvir-i Efkr gazetesini yaynlamtr. Yaynlanan yazlar ve devletin iyi ilemediine ynelik eletirileri nede-niyle 1863 ylnda Maarif Meclisi yeliine son verilmi, muahlefet edenleri etrafnda toplamaya balamtr. Bukadroda yeralan Namk Keml ile 1865 ylnda Yeni Osmanllarn kurulmasna kadar devam etmitir. almala-r dolaysyla sarayn sk takibinde urad iin Tasvir-i Efkr gazetesini Namk Kemle brakarak Parisegitmek zorunda kalmt. almalarnda Edebiyata arlk vererek siyasetten geri durma tavr, kendisinden sonraParise gelen Jntrklere souk davranmasna neden olmu ve bu tavr nedeniyle Namk Keml ile aras bozuldu-u gibi dier Jntrkler tarafndan da eletirilmitir. 1870 ylndastanbula dnmtr.16 Ana Britannica Ansiklopedisi Cilt:22 Sf:36417 Teber, Serol Mehmet,Reat ve Nuri Beyler Sf: 76 De Yaynlar 1986- stanbul

18 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 131 TTK Basmevi 1983-Ankara19 z Baki ttihat Terraki ve Trkler Sf:356 Can Yaynlar 238 2004 stanbul20 z Baki ttihat Terraki ve Trkler Sf:357 Can Yaynlar 238 2004 stanbul


20/495


20

Yeni Osmanllar, mutlak monariyi meruti monariye evirmek ve padiahn yetkilerinihalkn temsilcilerinden oluan bir parlamento araclyla snrlamak isterlerken, Osmanlzerinde Ruslarn etkinlemeye balamas Avrupa devletlerinin tepkisine neden oluyordu.Osmanlnn Avrupa devletlerine olan borcunu be sene mddetle demeyecei aklannca,Avrupada Osmanl aleyhine gsteriler yaplmaya balanmt.

6 Ekim 1875de Maliye daresinin ngiliz ve Fransz sermayesinin egemen olduu Os-manl Bankasna devredilmesi iin be yllk moratoryum iln edilmi, bylece faizler yaryaindirilmiti.

Byk bir israfn sz konusu olduu Osmanl lkesinde Trk kyls dahi ngiliz pa-muklu dokumalar giyerekngiliz sapan kullanr olmu, hatta ngilizlerin Hindistana kolaycaasker sevk etmelerini salamak amacyla demiryolu hattnn yaplmas gndeme getirilmiti.


21/495

htillci Trkler

21

Gen Trkler

ngilizler, stanbulda da Roberts Collegein yanndaZara ve Filibede okullar kurma-

ya balam

, lkede dini ve mezhep at

malar

doruk noktaya ulam

t

. Ruslar da bu kar

k-lktan faydalanarak Balkanlarda Panslavizm propagandasn yaygnlatryorlard. 1875 ya-znda Bosna-Hersekte kan isyann ardndan 1876da Srbistan, Osmanl Devletine karsava iln etmiti. inde bulunduu skntlara karn Osmanl Devleti Srbistan ksa sredemalup ettiyse de, Bulgaristanda da karklklar km, bu olay da mahalli idarelerin etkin-liiyle bastrlmt. Ama artk Padiahn hibir nfuzu kalmamt. Korkak bir kiilii vehastal, akli bozukluk onun devlet ileriyle ilgilenmesini engelliyordu. Devletin diplomatlarve brokratlar her trl ynteme bavurarak birbirlerinin ayan kaydrmak iin kyasyasavarken, halkn son umudu Mithat Paa tarafndan stanbula getirilmi Gen Trk-lerdi.21Onlarn yaynlad Muhbir adl gazetesi stanbulda da karlmaya balamt.

Yeni fikirlerin yaylmasnda Polonya ve Macaristanda meydana gelen ayaklanmalarakatldklar iin Osmanlya snanlardan Polonyal Hayrettin, Mustafa Celalettin Paa(Constantin Borzchi) ve daha sonra Mslman olan Macar asll mer Naili Paa ve stan-

bulda Franszca olarak yaynlanan Courier Dorientgazetesi bayazar Giampietrie nemlikatklar salyordu. Courier Dorient gazetesi Gen Osmanllarn buluma yeri olmutu.22

Bu dnemdeki gelimeleri arptarak gnmze aktaran baz yazarlar Abdlaziz iin:zellikle Sultan Abdlmecid devrinde devletin israf ve sefahatlerle sarslan devlet ni-

zamna hemen eki dzen vermekle ie balamtr. Saraydaki harcamalar durdurmutur.Devletin hazinesinin kaak verdii kara delikleri kapatmaya almtr23 demekte ise de,Mustafa Fazl Paann, aada verdiimiz, Fransadan Padiaha yazd mektuptan bunungerek olmad anlalmaktadr.

Padiahlarn sarayna en g gireney doruluktur. Onlarn etrafnda bulunan kimse-ler, doruluu kendilerinden bile saklarlar. nk bunlar sadece ilgilendikleri hkmetmeninlezzeti iinde ve merkezinde yaadklarndan: ahalinin ektii zahmet, yine ahalinin tembellik-lerindendir: zannederler. Ve devletlerin zayflamas, aresi bulunmayan tabii olaylardandr

kansnda bulunurlar.Yanl hayallere dmeksizin doruluu grmek iin cesaretli bir ballk lazmdr. Ve

doruyu Padiaha sylemek iin daha ziyade iten bir ballk ve cesaret ister. Ve bu itenballk bendenizden hibir zaman eksik olmad. Bunu ispat iin gerek Zat-ahane (hn-kar) lerinin ve gerekse bendenizi gurbet illere srdrmeye sebep olanlarn, hafzalarna m-racaat ederim.

Her ne kadar bu balln ve Zat-ahanenize kar olan ballmn belirtilerini a-ka gstermek, yani vatanmzn slahn ve belki, daha dorusu hayatn yenilemeye sebepolacak mnasip hizmet frsat da elime gemedi. Lakin, Devletinizin, yznden peesini kald-rp, idarenin kusurlarn ve hkmetinizin yaralarn Zat- Hmayun (Hnkar) larna enevvel bendeniz arzeyledim ve bendenizin btn dncem, Zat- ahanenizin hizmetinize

21 Baron Joseph Von Hammer Purgstall- Byk Osmanl Tarihi Cilt:9 Sf:573 Sabah Yaynlar22 Ebuziyya Tevfik , Yeni Osmanllar Tarihi- Bugnk dile uyarlayan : Ziyad Ebuzziya Sf: 62-63 Kervan Yaynlar 1973 stanbul23 Akgndz , Prof Dr. Ahmet- ztrk, Dr.Sait, Bilinmeyen OsmanlSf: 257 Osmanl Aratrmalar Vakf Yay.1999


22/495


22

inhisar etmitir.Gerek zat- hmayununuza samimi muhabbetimi ve gerek vatanma sevgimbulunduundan, apak ve gizliden gizliye bizi kuatm olan fenalklar uzaktan seyre aslatahammlm kalmad. Ve kalb-i ahanenizin sahip bulunduu byk insanl, kesinliklebildiim iin, fenalklardan hi birini gizlemeyerek bir daha bildirmeyi, vatandalk vazifele-rinden addeyledim.

evketl Efendim! (Hnkarm) Devletinizde Hristiyan tabann gsterdikleri ihtill belir-tileri tamamen bizim dardaki dmanlarmzn fesatlardr. Bununla beraber, halen srenidarenizin de bunda tam bir katks vardr:() Avrupallar zannederler ki,

Trkistanda (Trkiyede) zulm gren ve bela eken ve her trl hakarete urayan,yalnz mahkum Hristiyan milletidir. Halbuki byle deildir. Mslmanlar ki, yabanc devlet-lerin hi birisi onlar himayeye kalkamaz: onlar gayri Mslim milletlerden ziyade, ezilipharap olmulardr.

Mslmanlar, sahip bulunduklar mert bir sabr ve bekleyi iindeimdiye kadar bu be-lalar ektiler. Avrupallar ise bunu bilmezler. Ve halbuki Mslmanlar hkmetin idaresinielinde bulunduran Zat-ahanenizin kanndan olmalaryla, saltanat tahtnza (devletinize)olan muhabbet gsterme ve boyun emeyi, kurann emirlerinden adderler.()

Bilhassa rza-yahaneniz(izniniz) ve belki vekiller bu fikirde deillerdir ama, halenyrtlmekte olan idarenin kt ilemesi yznden ve hatta, zat- hmayunlarnn (yksekvarlnzn) byk kudret ve bilgilerinize malum olduu halde, nlemek ve belki malumatedinmek yksek imkanlarnz ortadan kaldran, fenalklar ve hakszlklar arasnda, Trk

slalesi gnden gne artan bir azalma illetine uramtr. Bu byk slaleden (milletten)olmakla iftihar eden baz sadk bendeleriniz, vatan sevgileri icabnda, bu milletin yle azal-makta olduunu grp, hakl olarak zlmektedirler. Lkin bunun balca sebeplerinden biri,askeri alandaki aksaklklar olmakla beraber, bendenizi en ziyade korkutan, bu husus deildir.

Belki yakn zamanda greceiniz nmzdeki haller iin, beni pek ok korkutaney mahkmmilletlerde grlen ve bizim Osmanl milletine musallat olan ahlk bozukluudur ki, her gnartmakta, derinlemekte ve yaylmaktadr.()

evketl Efendim! Drt yz sene evvel bizim babalarmz ark devletini yeryznden

kaldrarak ve Konstantinin lemin merkezi olarak kabullendii mehur beldeyean dolu birzaferle gelip oturarak tarihe bu kadaranl fetihlere kavumalar, yalnz dini gayret ve aske-ri kahramanlklardan dolay olmad. Belki dini gayret ve askeri kahramanlk, onlarn millahlklarnn, parltsnn yanks idi. nk onlar, kendilerini idare edenlere itaat eylerlerdi.

Lakin bu itaat kendileri tarafndan isteyerek kabul olunmu, bir serbestlik ve hrriyet esasnadayanmakta olduundan her birinin kalbi ve akl hr bir halde idi. Bilmem ki, ne yaratlhrl, ne dou ycelii birleip kendiliklerinden bir nizam yapar ve onlarn canl olanahlk ve tabiatlarn muntazam hale koyard! Byklk ve olgunluk onlara yerlemiti.

te asl sebep budur ki, onlar yle koskoca bir devlete kolaylkla muzaffer oldular, ki osrada onda da, zalim bir idare hkm srer ve dolaysyla alaklk vesair her trl ktlk vegnahkrlk idarenin esas idi.

Her ne kadar dnyann bu halinde iyi ahlakl olmak milletlerde tek bana bulunur birkuvvet olmayp, ktlk de hkm ve ferman yrdr (hkmn ve icraatn srdrr) isede, ancak evvelkisi bir asl ve esastr ki, devletlerin onsuz devam kabul olmuyor. nk, u


23/495

htillci Trkler

23

iyi ahlk, galiba kendine has bir zellie sahip olmal ki, talihi ak olduka kuvvetlenip geli-iyor, aksi halde ktlkler artyor belasn buluyor

evketl Efendim! Bizim milletimizde iyi ahlkn gnden gne bozulmas ve fenala te-nezzl etme ve namus, hamiyet sfatlarnn azalmas, vatansever olan ve sizinannz ve va-tanmzn saadetini arzu eden btn gayretlere, endie verici olmaktadr. imdi bu iyi ahlkbizim milletimizde nasl bozulmasn ki, onlar da vatandalar olan gayrimslim milletlerinuradklar belalar birlikte ekerler: ve her trl zulmlere ve hakszlklara ve dorudandoruya Zat- Hmayununuzun, idarenizin gzleri nnde olmayan kk memurlarn, dile-dikleri gibi icra ettikleri olmadk hareketleriyle karlarlar. Ve onlarn hareketleri de, sizemalm deildir. Trkistan (Trkiye)de efkr- millye (Halkoyu) kuvveti olmamak yznden,birok kk memurlar, yolsuz hareketlerinden dolay, asla mesul tutulamazlar. Bu halde bueit memurlar istediklerini yapmadan kim menedebilir? Bundan dolay sizin tabanz ikiksmdr: bir ksm zalimlerdir ki, men olunmadan diledikleri gibi zulm eder. Ve bir ksmmazlumlardr ki, daima gadr altnda ezilirler. Ve birinci ksm sizin tadnz sonsuz kudret-ten istifade ile, kanun d hareketlerde bulunmaya cesaret ederler. Ve ikinci ksm bu zalimle-rin bitiiinde bulunmakla ahlakszlarlar. nk bu takm mazlumlar zalimlerin her istedii

eyin icrasna alk olduklarndan ve her ne hallerinden Hakipa- Huzurunuza(yce kat-nza)ikayette bulunacak olsalar, kendilerine asi ve edepsiz muamelesi edilerek hallerini arzetmekten menedilmeleriyle, ahlklarna bir nevi alaklk gelir. Ve malum-u ahanenizdir(sizce bilinmektedir) ki, bu alaklk, neticede korkaklk ve zihinlere zayflk getirir.

Osmanl kan o kadar mertlik ve insanlk tar ki, ahlk bu derece bozulmu iken bile, va-tanseverlik, gayret, hamiyet, fedakrlk, askeri ecaat, lmden korkmamak, vakarl olmak,

gnlden inanmak ve Trk milletine mahsus olan ve hereyden ziyade, genel eitlik kaidesinibize sevdiren kalp temizliine merhamet vasflar, hl milletimizden yok olmayp, kalmtr.

Ancak bu pek byk kymetler, her gn srp giden engellere ve glklere kar durup, so-nuna kadar kalabilirler mi? Ve Padiahm! Malmun olsun ki, bunlarn da yok olduu gnartk, bizim harap ve yok olup gitmemizin hi aresi bulunmaz.

Osmanl devletinde bulunan Mslim ve gayr Mslim milletlerin ahlknn buekilde bo-

zulmakta olduunu beyan srasnda, onlarn sahip olduklar anlaya arz olan fenalklar daHakipay-ahanenize beyan etmeye kendimi mecbur bulurum.evketl Efendim! Bizim ecdadmz Rumeliye geldiklerinde fen ve maarifte o kadar iler-

lemi deillerdi. Lkin bir aklselim ( saduyu)e malik idiler ki, salam ve kuvvetli olanruhun meyvesidir. Ve ileyen bir akla malik idiler ki, bindikleri kheylanlarn nnden kaanince fikirli kavimde o yaratl yoktu.

Eyvah ki, Saduyu sahibi vatan evlatlarnn i teebbslerine girimelerine imkan ver-meyen bir mstakil hkmet mengenesi altnda ezilip kala. Sizin hkmetiniz de, Osmanlmilletinin huylarna uymad halde Rumlardan ziyade istikll idaresi yolunu tuttular! Biz ki,Trk kavmiyiz.stanbulun eski Rumlar gibi grnte bilgilik gsterip, sonradan mstakilhkmetin korunmasna gayret etmemek gibi ince bir huy bizlerde bulunmaz. Biz bir kavimizki, dnyaya bakp yalnz fikrimizin bykl ile hayret ederiz. Yahut aklmz ermezse,arpkalrz. Bu sebeple, eerimdiki idare, bir mddet daha devam ederse, hakim millet iinde,


24/495


24

hkmet iine yarayacak adamlar pek g bulunur. Bari mahkum milletler baz eitsizliibakmndan bizden iyi imtiyazl bir halde olsalar: ne ise! Lakin eyvah ki yle deildir.()

Eyvah evketl Efendim:imdiki duruma gre, bizdeki ktlk, yalnz iyi ahlkn bozul-mas ile yaradltan sahip bulunan zekann aalanmas gereinden ibaret bir de fakirlikdenilen korkun bela ile dahi uramaktayz. Hazinenin sknts ka kere byk bir znt ile

yce bilginize ulat. Asker ve memurlarn maalar zamannda verilmediinden dolay kadefa zntye dtnz. Dou memleketlerinde ayl yeter derecede olmayan memurlar,ihtiyalarn halkn srtndan karacaklarndan, bu maalarn gerektii miktarda verilmeme-

sinden dolay, ka kere yce kalbiniz mteessir olmutur. Lakin Devlet-i Aliye(Osmanl Dev-leti)nin mali sknts, aslna baklsa, yle znt ve hayret uyandracak derecede deildir. Ve

sizin hkmetiniz o devletlerdendir ki, mevcut nfuslarna nispetle, denk olarak en ucuz veorta halli geinirler. imdi muvazene bu kadar uygun iken, sebep nedir ki devletimizi ezmek-tedir. Bunun sebebi evvel verginin pek nizamsz yolda tahsil olunmas ve ikincisi, halkn

gayet cahil ve tembel olmalar ile fakirlie muhta hale dmektedir. Ve sebep budur ki, sairhkmetler ahalisince pek hafif grnen ykleri bile, sizin ahalinizin kaldrmaya iktidarlarkalmamtr.

Sanat ticaret ve ziraat gnden gne o derece azalmaktadr ki, gya halk ihtiyacn his-ten kalm(anlamaz olmu) ve ihtiya giderilmesi, ne ile olur id, bilgisini gaip etmiler

zan olunur. Zira bu ykl grdkleri halde dirayetleri kmldamyor: ve bu knt onlarhibir teebbse sevk etmiyor.

evketl Efendim! Burada Avrupallar bizim milletimizi ve hem de mezheplerimizi ika-yetten geri kalmyorlar. Ve diyorlar ki, bizim milletimiz askerlikten baka baka bireyeelvermez. Ve tevekkl itikad (kadercilik) alkanlmza mani oluyor. Halbuki bizim slale-miz sair milletlerin ayndr. Her ne kadar bizim ecdadmz askeri kahramanlk sfat ile ba-lam ise de, bu hareket kendilerine bir mevki edinmek iin lazmd. Ve onlar bu hareketlerin-de yalnz olmayp, kendilerinden evvel gelen Frenk()ve Cermenler ile Araplar taklit eylemi-lerdir.nsanlarn mahiyetleri, askeri harekette de, sanayi dallarnda da ayndr. Dolaysylaaskeriecaat sfatna sahip olan her kavim, kendilerini muharebeye sevk eden sebepler kal-

knca, rahat kaldkta, ziraat ve sanayiye pek ala yararlar. Fransa vengiltere halk, iki gzelmisaldir. Bizim mezhebimize(inancmza) gelince: rade-i Ezeliye-ilahiye (her zaman varolmu iradeye) ne teslim olup, boyun emek bahsinde, sair mezheplerden farkl deildir.

Hristiyan mezhebindeki aff- gnah (gnah karmak) inanc kaza ve kadere iman iletevekklnn (kadere raz olma) ayndr. Havarilerden Petros vaaz ederken:

nsan, Kudret-i lahinin elinde, mlekinin elindeki mleki amuru gibidir.Demi-tir. te bu itikat Hristiyanlar yine de zengin olmak iin inanlmaz derecede akl yormaktanalkoyamad. Ve bu hususta bizim de onlar taklit etmemiz akl ve hikmet gereidir.

Bizim milletimizi dierleri gibi sanayici ve alkan klmaya engel olan sebep, sadece mlkiidare usulmzn yolsuzluudur. Herhangi bir yerdeki insan, kendisi gibi bir insan adi vebaya sayarak kullanabiliyorsa, o insan, kendi akln ve dnyann verimlerini elde etmek iin

()Anglosakson, Cermen ya da Latin rklarnn birinden olan kimse


25/495

htillci Trkler

25

zahmete katlanmak istemez. Ve her hangi bir yerde zulm ve hakszlk her tarafta hkm srerseherkes elinin emei ile kazandeyden istifade edemeyeceini fark etmekle almaz olur.

te 1789 senesinde meydana gelen ihtillden evvel Fransada hal tamamen byle idi. ugzel Fransa ki, siz bugn hayretle bakarsnz. Ve ben hayretteyim.te bu Fransa, mnase-betleri dolaysyla dnyada birinci olduu halde, etrafndaki sanayide ilerlemi milletlerinkendisine etkisi olmad. Ve sanayiye nem veren birok devlet adamlarnn idaresinde bilebulundu, ama, yine faydas olmad. Bu sanayi cesaretten yoksun nice yerlerde gayet dikkat ve

gayretle tecrbe edildi ama halkta hrriyet olmadndan, bu nanat fidan oralarda meyvevermedi. Eyaletlerin bazlarnda, insan olduu glkle anlalan bir kyl adam, ormanlar-da garip hayvan postlar giyer ve alelade bir cevap ona kymetli, parlak bir elbise grnrd.te sz geen ihtillden, hatta hrriyetin elde edilmesinden otuz sene sonra, hereyin gr-n deiti. Ve Fransz milleti hrriyet sayesinde, dnyann en faal ve en zengin milletlerin-den saylr oldu.

Bunun sebebi o dur ki, milletler maddeten de hrriyetle yaarlar. Her nerede hukuka ri-ayet olunmazsa, orada, neticede, yiyecek ekmek bulamayacak dereceye dlr.

evketl Efendim! Her ne zaman bir devletu belirttiim kederli ve zntl hale gelirse

ve her ne vakit yaradlndaki byklkler ve zekasndaki kymetler gnden gne azalmayayz tutarsa ve ne zaman ki, halkn umumi fakirlik kaplar da devlet hazinesi skntya derse,o vatanda yaayan gayretli ve sadk tabadan olanlar, yalnz slahat istei ile yetinmemelidir-ler. Bizdeimdiye kadar ka defa slahat (reform) vaat olundu ve hem de icra edildi. Ve hlbendenizu satr yazarken yine slahat vaat olunmuyor mu?imdi bugn biz bir derece dahaileri gidip bu resmi arizemizi (resmi yaz) byk bir sayg ileHakipay-i Hmayununuza(Yce kat) takdim ediyoruz.

evketl Padiahm!dare usuln deitirerek devleti kurtarnz! Hr nizamlara kavu-turarakunu kurtarnz! Lkin yle hr nizamlar ki, gerek, geni ve verimli ola ve gerek

yaplrlarken ve gerek deitirilmeden devam iin, gereken her trl teminat ile korunmuolsun.

evketl Efendim: Kim bilmez ki ecnebi memurlarn bizim i ilerimize ettikleri mdahale-

den dolay ne trl zararlar meydana gelmitir. Ve bu memurlar bin kere medeni ve insaniusullere girmemiz iin barp armlardr. Lakin ka defa bu davranlar muhtelif milletle-rin ayr ayr karlarn elde etme yolundaki ar derecelere vardrmlardr. Ve bunun daha

fenas fertleri, menfaatleri hakknda bile kullanmlardr. imdi serbestlik nizam kurulduunda,devletin bnyesi kuvvetleneceinden, ecnebi mdahelelerden kurtulup ve muhtelif mezheplerdebulunan her kavim hakknda eitlik yaratp, hepsinin vasisi ve koruyucusu olur.

Evetevketl Efendim! Devleti kurtarnz: zira zaman acele ediyor. Ecdadmzn devleti-ni kurtarnz ve kurtarnz o devleti ki, bunca gzyalar ve kanlar dkerek vcuda gelmitir.

Her ne kadar onunan tarihe ycedir, ancak,imdiki hali pek zlecek durumdadr. Ve buhalin arl sizin kalbinize elbette son derece ar gelir. Harite herey bizi korkutur. Da-hilde knt ve yklma belirtileri dehet verir. Zat-ahanenizin bilinen dirayet ve

fetanetiniz (zeka ve anlaynz) icabnca, siz bunlar hayal olarak kabul etmezsiniz. Vakad dmanlarmzn tahrikleriyle memleket iinde meydana gelebilecek her trl ayaklanma-lar, sizin etkili ve cesur askerleriniz bastrabilir. Lakin bu askerler galip geldikleri ahaliye,


26/495


26

ekmek, akl ve bundan byle zulme uramayacaklarna dair teminat verebilir mi? Her nekadar size varis olmak arzusunda bulunan devletlere kar, yine baz yine baz msaadelerverilmesiyle byk bir mcadele zamann biraz geciktirebilirsiniz. Ancak bundan biz nekazanabiliriz ki, yine vakit ve buhran geldikte, mademki bugnden ziyade zayf, miskin veharap olmu, bir halde bulunacaz, yle ise bu mcadelenin biz nn alalm. Lkin elimize

silah alarak deil, belki etrafmzda, medeni ilerlemeyi koruyucu asker yaparak ilerleyelim.Kendimizi hem ahlaka ve hem de aklca ilerleterekslah edelim. Ve saadet bulalm. Ve bunateebbs ettiimiz gn baarnn yarsn kazanm oluruz.

Padiahm! Geen her bir sene bizim zerimizden ecnebinin dosta korumasn kaldr-yor ve yaama gcmz zayfla esir ediyor.ngiltere Devleti bizi korumak iin on iki seneevvel gsterdii srar gstermiyor. Avusturya Devleti Almanyada muhabereyi kaybedeliartk Bat Devletleri arasndan kp bir Dou devleti sayldndan, bizim hkmetimizdekislav milletlerinin gnllerini alarak, onlar kendine ekmek politikasndadr. Neticede sak-nalm ve kendimize gelelim. Zira halimizin en fena yeri urasdr ki, on iki sene evvel bize pekmsait grnen Avrupada, umumi efkar btn aleyhimize dnmeye balad.

Zat- Hmayununuz tenezzl edip Paris, Londra ve Floransa gazetelerine nazar buyu-

runuz!(gz atnz)! Greceksiniz ki, bizi korumakta bunca menfaati olan Bat memleketle-rinde, bizlere, yaknda dp harap olacak devlet gz ile bakyorlar.

Fransa,ngiltere vetalya devletlerinin vekilleri, her sabah kalktklarnda sizin vekilleri-nizin ettii ilere ve halknn ektii belalara dair evraka bakarak bu devlet nizama

sokulamaz! Ve nizama sokulamayan bir Devlet de elbet mahv olur. Artk bu Devleti halinebrakalm varsn mukadder olana, ortadan kalkmaya urasn: zira onu yok olmaktan koru-mak mmkn deildir diye szleirler ve birbirilerine yazarlar.

imdi Padiahm! Onlarn bu eit kermetlerini, bu haberlerini tekzip edelim ve dosta-sna bir deiiklik meydana getirelim. Ve bu deiiklik sizin reyiniz ve sizin eliniz ile olsun. Vebize dmanlk gsteren umumi efkar- tarafmza ekelim ki, bize hasm olacana yardmcolsun. Fransa, ngiltere, Almanya ve talyaya gsterelim ki, ne bizim slalemiz ve ne dedinimiz,u zaaf ve fenalk iinde kalmaklmza bizi zorlamyor. Ve o zaaftan dolay ac ac

bizi ayplyorlar Bize mevta(l) diyorlar, biz canl olduumuzu gsterelim ve size arz ettiimey yeni icat edilmi, tehlikeli ve baka yerde yaplmamey deildir. Cenab- Hakkakrolsun ki, Trk Milleti, miskinlik ve uyuukluktan daima nefret eder. Ve tarihe de bakldktadaha evvel byle tehlikeli hale girmi olan sair devletlerin zamannda kullandklar areyi,

Zat-ahanenizde icra edip, dier milletleri kurtaran vesileyi siz dahi kullannz.Lakin byle utanacak ve ortada aresi bulunmayacak tehlikeli bir halden, Devleti, gya

yeniden dker gibi nizamlarn kurarak kurtaran yalnz Fransa deildir. Zaman geldi kkbir Sardunya kral, talya kral olmaya niyetlendi, evvela asker toplamakla ie balamad.

Belki halkna serbestlik veren kanunlar sundu ve o gnden itibaren, btntalyanlarn kalple-rinde ve akllarnda hkmet srmeye balad ve btn Avrupa onun fikirlerini beendi. Vetam zamannda bilinmeyen serbestlik kelimesini ortaya koymu olmas sayesinde, o kkkral daha lmeden evvel, olu Victor Emmanuelin devleti topraklarn misli byteceinive bana Avrupa hkmetlerinin talarndan bir lasn oturtacan anlamt.


27/495

htillci Trkler

27

Mtalaa-yahanenize (Yksek bilginize) sunacak daha baka ak misaller de vardr.Mesela Avusturya Devleti dahi tarif olunamaz bir dalma derecesine inmi iken, serbestiveren kanunlar karmakla kendisini kurtard. zellikle Prusya devleti ki, ineli tfek sebebiy-le geen sene Avusturyaya galip geldii Zat-ahanenize bildirilmitir. Onun zaferi eldeetmesi, ineli tfekten ziyade halkna verdii hrriyet sayesindedir. Netice olarak bulundu-umuz asrda hkmetlerin kuvveti ahaliye hrriyet vermekle meydana geleceini kabul et-tirmek iin, bildirdiimiz deliller ve misaller kafidir. imdi yalnz bu umumi kaideden Trkis-tan m (Osmanlmparatorluu) istisna edilsin? Nice gzel eserleri malum olan Trk nesli,

sair milletlerden aa mdr?nsan yaradla Trkn ne ayrs gayrisi vardr? Huzur veasayi dnda yaamaya bizi dinimiz mi mecbur ediyor?

Ancak Padiahm Efendim! Zat-ahaneniz benden pek daha iyi bilirsiniz ki, din vemezhep ruha hitap eder ve bize uhrevi nimetleri vaat eyler. u kadar ki, milletlerin hukukunutahdid ve tayin eden, din ve mezhep deildir ve din ezeli hakikatler olarak durup kalmazsa,

yani dnya ilerine de mdahale ederse hereyi mahv eyler ve kendisi de yok olur.evketl Efendim! Hristiyan ve Mslmann baka politikas yoktur, zira adalet dnya-

da bir nevidir. Politika dediiniz de gerek adalettir.

Biz eski usulmz yznden mahv oluyoruz. Bu eski usul bizim devletimizin memurlarnbozmu, berbat etmitir. Bunlar da, bozulduklarndan, eski usul bir kat daha bozup berbatetmilerdir. Artk bu usul terk edelim. Hkmeti muhafaza edemedikten baka ezip harapeden yllanm eski kaideleri brakalm ve sair devletler de yerlemi ve onlara fayda salamolan yeni nizamlar kabul edelim.

evketl Padiahm! Siz dahi hkmranlk hukukunun elinize verdii imkanla alkanakll sanatkar taba bulur ve yaratrsnz ki, her iyilii ve serbestlii sizden grp mteekkirolur: zulm ile soyulmazlar, sizin iin ve kendileri iin alrlar. Tahsil ve maarif yolunda

gayret gsterirler, ecdatlarnn yceliklerini elde etmeye alp, kendilerini muhafaza edentahtnz gerektiinde korumak iin dmanlarnz karsna kp ya galip gelirler ya da can-larn feda ederler.

Padiahm! Bendenizin maksadn burada Trkistann ihtiyalarna ahlak ve adaletleri-

ne uygun serbest bir nizam eksik bile olsa kaleme almak deildir. yle bir nizam iin, bende-niz ve dostlarmn almakta olduu layihay bundan sonra Hakipay- Hmayununuza arzedeceim.

Malum-uahanenizdir ki, bendenizimdiki halimde ne memuriyet ve nede her hangi birihsan(yardm) isteindeyim.ln ederim ki, benim maksadm Hkmetinizdekislam ve Hris-tiyan tabann ekseriyetle feryat ettikleri fenalklar Hakipay- Hmayununuza arz ve teblietmektir. Kulunuz inzivadan (kenarda kalmaktan) sklmam. Ve madem ki gerektiinde bu-

gnk gibi herekilde doruyu hakipaynza (huzurunuza) anlatabiliyorum, srgnlk dahi okadar gcme gitmez.

Herkesten evvel kalb-i Hmayununuza mracaat ediniz. Bu uradnz tehlike arasn-da sizin ne byk vazifeniz olduunu size ihtar eder. Ve bu vazife yle vazifelerdendir ki onla-r icra iin bir tr akl selim(saduyu) lazmdr. Ve bir kere de icraya balanrsa tarih

sahifelerinde sonuna kadar gaip olmayacak bir eser brakr.


28/495


28

evketl Padiahm! Kaderin hkmnn gerei Zat- Hmayununuzu yce ecdadnz-dan birinin olduu gibi Devlet kurmak imtiyazna kavuturmad. Lakin kaderin bu hkm sizeDevleti yenileyen olmak hususi erefini saklad. Btn vatandalarn slam Hristiyanmilyonlarca tabanzn sedalar, benimle birlikte olarak sizi layk olduunuz bu vazifenin icra-

sna, davet ediyor. Bu halde sizin nam ve niannz (eseriniz) insanln teekkrle hatrlananyce isimler karsnda ebediyen hayrla yad olunacaktr.24

Mustafa Fazl Paann yazd mektup stanbulda aydnlar tarafndan Trkeye evrilipbror eklinde halka datlnca, hkmet: Ziya Paay Kbrs Mutassarflna; NamkKemli Erzurum Vali Yardmclna, ankrnn ay kynden stanbula gen katHseyin Efendinin olu, Filibe Rtiyesinde retmenlik yapan ve rgtlkle sulanarakgrevinden azledilen Ali Suaviyi de Kastamonuya srgn gnderdiler.

stanbulda Yeni Osmanllarn bana gelenlerden haberdar olan Mustafa Fazl Paa,Fransz Bykelilii vastasyla Ziya Paa, Namk Keml ve Ali Suaviyi Parise getirtti.stanbul Cerrahpaada domu olan Ali Suavi srgn gittii Kastamonuda Vali Hamdi Paatarafndan dosta karlanmt. Burada kitap almalarna devam ederken o gne kadar hi-bir ilikisinin olmad Fazl Mustafa Paann bir adam kendisini ziyarete gelerek Parise

davet etmiti. lk nceleri tereddt eden Ali Suavi sonra daveti kabul ederek, karlat eit-li engelleri atktan sonra talyada Ziya Paa() ve Namk Keml ile buluarak 1868 ylnnMuharrem aynda Parise gelmilerdi. 25 Onlarn Parise ulamasnn ardndan, Mehmet, Nuri,Agh ve Reat Beyler de Fransaya kamlar ve Pariste cokulu birekilde karlanmlard.Hatta onlar: Trkiyenin kurtarclar lerleyi Ordusunun ncleri olarak nitelendirenLa

Libertee gazetesi yle yazyordu:Fransz milleti yeni fikirlere bayrak am olan ve memleketlerinin en sekin yazarla-

rndan olan bu gen vatanseverlere huzur salayan kucan byk bir drstlk ve sevgi ileaar ve hrriyet yolunda onlara nclk etmeyi vazife sayar26

Oysa bu aydnlar, Franszlarn kendilerini Jeune Trk olarak adlandrmalarn kabul-lenmeyerek, kendilerini Yeni Osmanllar olarak kabul ediyorlard. Balangta Tanzimat

24 Ebuziyya Tevfik , Yeni Osmanllar Tarihi- Bugnk dile uyarlayan : Ziyad Ebuzziya Sf: 25-43 Kervan Yaynlar 1973 stanbul()Ziya Paa, 1825 ylnda Erzurumlu Feridddin Efendinin olu olarakstanbulda dnyaya gelmi, asl adAbdlhamit Ziyaeddindir.Edebiyata olan yatknl nedeniyle Hkmdarn nc katipliine ksa srede yk-selmi, evresindeki aydn kesim ile Osmanly kurtarma fikirlerini tartmaya balamlardr.Bu faaliyetlerinedeniyle saraydan kovulmu ise de bir sre sonra Zaptiye Mstearlnda grevlendirilmitir. Saray ynetimionun muhalif tavrn kramad iin yurtdnda grevlendirilmesine karar vererek Atina elilii ve Kbrs muta-sarrfl ile grevlendirmek istemi ancak rtbesi olmad iin bunu yapmaynca kendisine paa rtbesiverilmitir. Bosna-Hersek olaylarnn soruturulmas grevi verilmi ve bu grevde baarl olunca Adliye Nazr-lna getirilmi, daha sonra da Amasya ve Samsunda mutasarrflk yapmtr.1867 ylnda tekrar Kbrsa atan-m, ancak o bu atamay geciktirerek 17 Mays 1867 gn Parise kamtr. 1868 ylnda Namk Keml ile Hr-riyet gazetesini yaynlamya balamlardr. Sadrazam Ali Paann lm zerine stanbula dnm Devleturas yeline atanmtr. Abdlazizi tahtndan indirmek iin mcadeleler iinde yer ald. Sarayn takiplerisklanca basklardan kurtulmak amacyla mason locasna kaydoldu. Abdlazizin tahttan indirilmesinin ardn-dan V.Murat padiah olunca Mabeyini Hmayun bakatipliine atand. Ardndan da Maarif mstear oldu. V.Muarttan sonra II.Abdlhamitin tahta gemesiyle Vezir nvan alan Ziya Paa Suriye Valiliine atanm daha

sonra da Konya Valiliine getirildikten sonra 1877 ylnda Adana valisi olmu, 1880 ylnda lmtr.25 Atay. Falih Rfk, Ba Veren nklap (Ali Suavi) Sf:45 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1997- stanbul26 Ebuziyya Tevfik , Yeni Osmanllar Tarihi- Bugnk dile uyarlayan : Ziyad Ebuzziya Sf: 134 Kervan Yaynlar1973 stanbul


29/495

htillci Trkler

29

Fermann destekleyen bu aydnlar, daha sonralar eletirmeye balamlar ve Namk Keml,Glhane Hatt Hmayununun ada devlet niteliklerine uygun olmadn ifade etmeyebalamt. lk yllarnda slamiyetin de bir eit cumhuriyet olduunu belirten Namk Keml,cumhuriyetin Osmanlda uygulanamayacan sylyordu. imdilik benimsenebilecek veuygulanabilecek bir sisteminse Osmanl hanedan ynetimindeki Meruti sistem olabilece-ini savunuyordu. Ona gre Osmanlda uygulanabilecek sistem, III. Napolyonun ikinciimparatorluk sistemiydi.

Yeni Osmanllar, halkn meruti sisteme uyamayacan iddia edenlere kar, halkn z-gr oy verme bilincine sre iinde uyum salayacan savunuyorlard. Ali Suavi ise, hilfe-tin dinde yeri olmadn, kullanlan yaz dilinden Latin harflerine geilmesi gerektiini, birkitabna resim koyduu iin yaplan eletirilere karlk, peygamberin dahi resminin yaplabi-leceini savunuyor ve eriatlar kapkara yobazlar olarak suluyordu.

Fransz mparatoru III. Napolyon, 1867 ylnda Paristeki bir serginin alna Abdla-zizi de davet etmi, bu davete Mustafa Fazl Paa da katlarak padiahla arasndaki krgnlsona erdirmiti. Londra, Viyana ve Budapete gezilerine Padiahla birlikte katlan MustafaFazl Paa stanbula geri arlnca, stanbula dnm, Yeni Osmanllarn da bir ou stan-

bula dnnce Paristeki hareket epeyce zayflamt. Bu gelimelere kar kan Ali Suavi,Gen Osmanllarn Mustafa Fazl Paa ile ilikilerini kesmesi gerektiini savunarak, MustafaFazl Paay Gen Osmanllar Cemiyetinden kovmu, ondan para alanlar eletiren bir bildiriyaynlaynca, bu bildiriye kar kp ondan para almaya devam eden Namk Keml ile dearalar almt.27

27 Atay. Falih Rfk, Ba Veren nklap (Ali Suavi) Sf:18 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1997- stanbul


30/495


30

Protestan Suvi

Yeni Osmanllar arasnda ortaya kan fikir atmas 1872 ylnda dalma ile sonu-

lanm

, bu nedenle birou stanbula dnmt. Ama ortak amalar

olan istibdat idaresininyklmas mcadelesine devam ediyorlard. Abdlaziz, 1875 ylnda kard RamazanKararnamesi (Tecil-i Dyun kararnamesi) ile Osmanl maliyesinin borlarn erteleyip, bor-lanma faizlerini indirince alacakl devletler ayaa kalkarak Bulgaristan ve Hersekteki isyan-lar genilemeye balamt. Mithat ve Hseyin Avni Paalarn youn abalar 9 Mart 1876da Mslman Vatanperverler adyla yaynlanan bildiri:

Mstebit Padiahn yerine cins ve mezhep ayrm yapmadan tm Osmanl vekillerindenoluan bir meclis ile idare edilen hkmet ile sorunlarn stesinden gelinebilecei, zndeOsmanl sisteminin seime dayal olduu, o nedenle de Merutiyetin Kurana aykr olmad,milletin vekaletini suiistimal eden Padiahn hal edilebilecei vurgulanarak, mecnun ve

fask bir hkmdardan lkenin kurtarlmasnn zorunlu olduu nu yazyordu.6 Mays gn Selnikte Alman ve Fransz konsoloslar ldrlm, 11 Mays 1786 g-

n stanbulda Bosna-Hersek ve Bulgaristanda meydana gelen olaylar Talabe-i Umumi tara-

fndan protesto edilmeye balanmt. Bu rencilerin byk bir ksm Rumeliliydiler, ailele-rinden haber alamadklar iin protesto hareketini isyana dntrerek gsterilere balamlar-d. Fatih, Sleymaniye ve Beyazt Medresesi rencileri:

Devlet ve memleket hukuku ve stiklunun bunun aya altnda kalmtr. Byle birzamanda ders ile itigal edilemez. slamlar, Hristiyanlarn hareketlerine, eza ve cefalarnamaruz kalmlardr. Sebep olanlar ortadan kaldrmakeran cmlemize farzdr. diyerekhalkn desteiyle byk bir kalabalk oluturmulard.

Basiret Gazetesinde 19 Mays 1876 gn Ali Suavi yle yazyordu:Herkes ve btn gazeteler hal-i hazrn tehlikesinden bahsetmektedirler. Hakk-

acizanemde mevcut emniyet-i mameye mebni syleyeceim eyi herkesin dinleyeceinephem yoktur. Mskilat- hazra pek byktr. Fakat are kolaydr. Yarnki nshamzda buareyi ksacaerh ve beyan edeceim.

Ali Suavi, yazsnda belirttii areyi yazmadan nce 20 Mays 1876 Pazartesi sabah da-ha nceden rgtledii eylemi balatmak zere Kuzguncuktan bindii mavna ile raanSarayna doru yola kmt. Onlar:

Tfeini kuran, ta en yksek makamdaki cehalete ve zulme nian alan, onu devirmedik-e iki tarafa bakmak ihtimali olmayan bir sava olarak, kendisine yaktrlan ProtestanSuavi yaktrmasna aldrmadan, Rus diktesini reddetmek ve Anadoluya geerek savaadevam etmek, Trke yazmak, hilfete kar cumhuriyeti kurmak, Trklerin anayurtlar ola-rak belirledii alanda devlet kurmak iin yrtt mcadelesinin bir admn gerekletirmekzere arkadalaryla karaya ktlar.

Yoldalar toplanmlar kendisini bekliyorlard. Sarayn nbetileri toplanan kalabaldatmak istemiler, fakat baaramamlard. Nbeti askerlere zarar vermek istememelerinekarn nlerine kan birka nbetiyi yaralayarak deniz tarafndaki camlar krp ieriye dal-

m

lard

.Ali Suavi, Sultan Muratn koluna girip:


31/495

htillci Trkler

31

Aman Efendim, gel bizi Moskoftan kurtar derken, telerde Rus elisinin tercmanPadiaha:

Efendim, Sultan Murat clus ettirecekler. Ahali saray basmlar. Bamzn aresinebakalm diyordu.

Ali Suavi ve arkadalar Sultan Murat dar karmaya dahi frsat bulamadan, BeiktaKarakolundan, okumas yazmas olmayan zrcahil Hasan Paa ve adamlar yetimi, ksa biratmadan sonra Ali Suavi ldrlmt.

Olayn ardndan gazeteler Ali Suavinin, Hasan Paann sopasyla ldrld ve sopa-nn karakol duvarna aslarak halka tehir edildiini, Ali Suavinin Sultani mektebi mdrl-nden alnd iin bu eylemi gerekletirdiini, hatta Moskoflara alet olmu olabileceiniyazyorlard.28

stanbul karmakarkt ve her yerde Abdlazizin uygulamalarna kar gsteriler devamediyordu. Byk bir telaa den Padiah, Rus elisinin gsterilerin zor kullanlarak datl-mas ynnde nerilerilerine kar ne yapacan bilemiyordu. Abdlaziz, protestocularnsadrazam ve eyhlislam istemediklerini renince ikisini de grevden alp,

Bu adam hereye itiraz eder de devlete yarayacak bir i olsun meydana koymaz dedi-

i Mtercim Rt Paaysadrazamla:Ona dairede mzevir imam derlerdi. imdi eyhlislam m olacak? Allah vere de bir

halt etmese! dedii Hayrullah Efendiyieyhlislamla:Hain ve nankr.craat hep garazkrlktan ileri geliyordu!29 dedii Hseyin Avni Pa-

ay da seraskerlie atam:Farfara idi, ne yaptn bilmez, zamann takdir edemezdi. dedii Mithat Paann da

grev ald reformcu bir hkmet oluturmak zorunda kalmt. Abdlaziz zorla gerekle-tirmi olduu bu deiimden memnun olmad iin grevden alm olduu Mahmut NedimPaay tekrar greve getirmek iin frsat kollamaya balamt. Daha nceden eitli iftiralarsonucu stanbuldan uzaklatrlm olan Hseyin Avni Paa, Redif Paa, Sleyman Paa veMithat Paa 1876 Maysnda yaptklar toplantda lkedeki sorunlarn zmnn ancakMerutiyetin iln ve padiahn deitirilmesi ile mmkn olduu kararna varmlard. Bir

gre gre:Devleti ite ve dta rezil eden Mithat Paa ve ekibi, suu Sultan Abdlazize ykarakonu hal etmeye karar verdiler. ngiltereyi arkalarna almlard ve onlardan para desteialyorlard.

Hseyin Avni Paa, hem hrsz hem de namussuz biri idi.30Hseyin Avni Paa ile ilgiliortaya atlan dncelerden birisi de yleydi:

Hseyin Avni Paa sarayda hazinedardenen harem-i Hmayunun en yksek rtbelicariyelerinden biriyle sevimeye cesaret ettii gibi, selmlk alaynda Sultan Abdlazizin

zevcelerinden bir Kadnefendiye szle sarkntlk etmiti.31

28 Atay. Falih Rfk, Ba Veren nklap (Ali Suavi) Sf:110 Cumhuriyet Gzt. Eki Austos 1997- stanbul

29 Danman Zuhuri Osmanl PadiahlarCilt:3 Sf: 1155-1160 Bahar Matbaas 1968- stanbul30 Akgndz , Prof Dr. Ahmet- ztrk, Dr.Sait, Bilinmeyen OsmanlSf: 259 Osmanl Aratrmalar Vakf Yay.199931 ztuna Ylmaz Trkiye Tarihi Cilt:12 Sf: 59 Hayat Kitaplar 1967- stanbul


32/495


32

Fakir bir kyl ocuu iken, kendi abalar sonucu Harp Okulunu birincilikle bitiren H-seyin Avni Paa ile, Mithat Paa, Mtercim Rdi Paa ve eyhlislam Hasan HayrullahEfendi ihtill hazrl yapyorlard. II.Mahmut dneminde Bektaler zerindeki basklar ilekyaslandnda gerek Abdlmecit dnemi gerekse Abdlaziz dnemi daha zgrlkyd.Kyma urayan Bektailer bu dnemde toparlanmaya balamlard. Dier zgrlk akm-larn da abalaryla 30 Mays 1876 Cuma gn sabah Takladan gelen taburlarla, Mekteb-iHarbiyenin 300 kadar talebesi, Dolmabahe Sarayn evirmi, donanmann deniz tarafnkontrol altna almasndan sonra Sultan Abdlaziz kaykla Topkap Sarayna gtrlerekhapsedilmiti.32 Daha sonra da Feriyye Saray (raan Saray)na gtrlmt. Bu dne-min olaylarn Hsamettin Ertrkn anlarnda :

Ben, daha Kuleli Askeri Okulunda ve sonralar Harbiye Mektebinde renci iken, si-yasetle uramaktan ok zevk alrdm. Bu yllar renciliimizin en hararetli dnemleriydi.Namk Kemlin, Ziya Paann air Erefin eserleri en ok kabul gren eserlerdi. Bize tav-siye edilen halk edebiyat ile ilgili eserleri bir yana brakm, heyecanl fikirlerle yatp kalkarolmutuk.

O dnemlerde, tekkelerdeki zikirler, camilerdeki vaazlar, saray istihbarat tarafndan

denetlenmekteydi. Buna ramen yasaklara uyulmuyor genler el altndan ve gizli gizli hemdahilde yazlan, hem hariten memlekete sokulan gazeteleri, mecmualar, kitaplar okuyorlar,

saray idaresine kar derin bir nefret ve padiahn idaresine kar anlalamaz bir kin duyu-yorlard. Bahriyenim ou, Jntrk tekilatna dahildi. ()

Bu tarihlerde Halcolunda meyhanecilik yapan Yunan aznlndan Dimitri, Gala-tadaki Avusturya postanesinden ald dergileri, gazeteleri Stlcede Bekta tarikteyhi

Mnir Babann olu Hseyin Ulvi Beye teslim ederlerdi. Gene bu tarihlerde, Yldz Sarayposta ve telgrafhanesinde mstahdem Kara Keml Bey bo zamanlarnda ehzadebanagider, mehur ayc Hacnn kahvesinde bir sandalyeye yerleir, her zaman bir taraftannargilesini hprdetir dier taraftan edindii gazete ve mecmualar gvenilen kiilere da-trd. Samatyadamrahoreyhinin faaliyeti bu adan mhimdi. Bu dergahneyhi ve bira-deri hukuk talebesinden Vehbi Efendinin de Parisle balants vard. Cuma geceleri bu

dergaha Tbbiye ve Eczac Mektebi talebeleri devam ederler, bylece gelen gazete ve dergile-ri elden geirirlerdi. Bizim Yenicamideki berberimiz ve Bekta Tariktndan Hac HaimEfendi de Jntrkler arasndayd.33 diye dile getiriyordu.

Osmanl da devlet geleneklerine gre bir padiahn tahttan indirilebilmesi iin ya kfrilemesi ya da deli olmas gerekiyordu. Abdlazize kfr isnat edilmemi ama, deli olduufetva ile tespit edilmi ve bu gereke ile tahttan indirilmiti. Ancak Abdlaziz kendisindensonra tahta olu Yusuf zzettinin gemesini istiyordu. Saltanat hakkn kaybetme endiesiiine den V Murat, eer Abdlazizin tahtan indirilmesi abalar sonu vermezse kendisininldrleceini bildii iin, Yeni Osmanllar ve vkela ile sk ilikiler kurarak Abdlazizintahttan indirilmesi iin aba harcamt. Ancak, V. Muratn tahta k ardndan yaynlaya-ca Hatt- Hmayun iin yaplan toplantda bakatip Sadullah Bey:

32 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 110 TTK Basmevi 1983-Ankara33 Tansu, Sami Nafiz ki Devrin Perde Arkas1964-stanbul


33/495

htillci Trkler

33

Padiahm milletimizin vukuf ve terbiyesi Millet Meclisi oluturmaya elverili deildir.Diyerek meclise taraftar olmadn aklaynca bu gr Hseyin Avni Paa tarafndan dadesteklenmi, bu gelime Merutiyet taraftar olan Mithat Paa ve yanllarnartmt. Nite-kim, 2 Haziran 1876 gn yaynlanan Hatt- Hmayunda Merutiyetin ilnndan sz edil-meyince Mithat Paa ve yanllar Padiaha kar tavr almlard. Bu srada Avrupa basn iseTrklerin kabiliyetsizliinden ve samimiyetsizliinden sz ediyordu.

8 Haziran 1876 Perembe gn toplanan hkmet, merutiyetin getirilip getirilmemesinigrm, Sadrazam Rt Paann merutiyet kart konumalar merutiyet yanllarnrahatsz etmiti. Mithat Paa, Sleyman Paa, Namk Paa, Reit Paa, Halil erif Paa veServet Paa dndakiler merutiyete kar tavr almlard. Bu toplant srasnda bir kararalamayan hkmet, Giritte meydana gelen olaylar grmek zere Mithat Paann kona-nda tekrar toplanmt.

Bir gre gre: 4 Haziran 1876da Cezayirli Mustafa Pehlivan, Mabeyinci Fahri Bey,Yozgatl Pehlivan Mustafa avu ve Boyabatl Hac Mehmet Pehlivan, Abdlazizin kaldodaya zorla girerek onu lmcl derecede yaralamlard. Daha sonra, Abdlazz in cenazesi5 Haziran 1876 gn byk bir trenle kaldrlarak II.Mahmutun emberlitataki trbesine

gmlmt. Abdlazizin tahttan indirilmesine sevinenler bile onun lmne zlm, b-yk bir ounluk Abdlazizin lmnden Hseyin Avni Paay sorumlu tutmutu. Abdla-zizin lmnden on iki gn sonra Mithat Paann konanda Giritte meydana gelen olaylargrmek zere yaplan vkela meclisi toplantsn kolaas erkez Hasan basmt. erkezHasan, Kafkasyadan gelerek Harp Okulunda tahsil grm,, Abdlazizin olu Yusufzzet-tin Efendinin yaverliini yaparken Hseyin Avni Paa tarafndan Badattaki Altnc Or-duya atanmt. erkez Hasan, baskn yaparken, sa elinde tabanca, sol elinde kama ile :

Davranmaynz dedikten sonra Hseyin Avni Paaya ate etmi, kendisini yakalamakisteyen Kayserili Ahmet Paay da kama ile yaraladktan sonra, kurunla yaralad HseyinAvni Paay kama ile delik deik ederek ldrmt. Saldrgan, kendini yakalamak isteyen-lerden iki kiiyi daha ldrm, toplantya katlanlar can havliyle kamlarsa da HariciyeNazr Rait Paay da kurunlayarak ldrmt.34

politikadaki bu gelimeler V.Muratn saln bozmu, yaad korku ve endielerlekendini alkole vermiti. Bu yzden akli dengesi bozulmaya balamt. Abdlazizin tahtanindirilmesi iin belirledikleri gnn kendisine haber verilmeksizin ne alnmas ve kendisininbiat iin apartopar gtrlmesi, korkusunun artmasna neden olmu, biat srasnda gereksizsrtmalar ve el-kol hareketleri yapan V.Murat sonunda ldrmt.

Onu korumak amacyla Mehmet Rt, Mithat ve Hseyin Avni Paalarn sarayda kal-maya balamas V.Muratn endiesini daha da artrmt. Paalarn glgesinde iradesiz birbiimde yayordu. Her trl hareketi denetim altndayd, saraya giri klar dahi kontrolaltnda tutuluyordu. Bu srada V.Murat ziyarete gelen Namk Keml bile padiahn huzuru-na karlmamt. V.Murat, sadece vkela tarafndan getirilen yazlar imzalyordu. Yaadolaylar akli dengesini iyice bozmu, vkeladan huzuruna gelenleri pmeye balamt. Geir-dii bir bunalm srasnda:

34 Danman Zuhuri Osmanl PadiahlarCilt:3 Sf: 1163-1164 Bahar Matbaas 1968- stanbul


34/495


34

Kan istemem, saltanat istemem diyerek kendini havuza atp, intihar etmek bile istemi-ti. Hseyin Avni Paann ldrlmesinden sonra btn idare Mithat Paa ve Mehmet RtPaann elinde kalmt.

V. Murat, 21 Eyll 1840 tarihinde stanbuldaevkefz Kadnefendiden doan ve Tan-zimat dneminin ilk ehzadesi olan babasnn yerine, 30 Mays 1876 tarihinde tahta kt.Ardndan ngiliz veliahd ile dostluu sonucu Masonluk tekilatna* girmiti, 36 V.Murat, 4Haziran 1876da Abdlazzin son dnemlerinde devam eden korku sefalet ve gvensizlikortamn etkisinden kurtulamamt.

Abdlazizi tahtan indirenlerden irvanl bir mollann olu olan Sadrazam Mehmet k-r Paa merutiyetin uygulanamayaca, Hseyin Avni Paa, idarenin eski eklinin muhafazaedilmesigerektiini savunurken, Mithat Paa, yaanan kt olaylarn ancak merutiyet idaresiile sona ereceineinanyordu.

Halkn muhafazakar olanlar zgrlk ve hrriyetten korkan Mehmet Rt Paa yanlsydlar.Aydnlar ise, Mithat Paann taraftarydlar.37Her iki padiahn da tahttan indirilmesinde, ynlen-dirici olan sadrazam Mithat Paa, tahta karken Abdlhamiti 1876 Merutiyetini iln etmeyezorunlu tutmutu. Zeki, enerjik birisi olan Mithat Paa, Trkiyenin hzla modernletirilmesiyle

Avrupada iyi izlenimler uyandrlaca, Bosforun Hasta Adamna yneltilebilecek mdahaleleriin her trl bahanenin ortadan kaldrlm olacana inanyordu.Plevnedeki byk direnie ramen Ruslar, stanbul nlerine kadar gelmilerdi ancak,

dnemin byk devletleri arasndaki ekime yznden stanbula girmemilerdi. 1878 BerlinKongresinde, Bismarckn abasyla, kmak zere olan bir dnya sava nlenmiti amaOsmanlnn Tuna boylar da elinden kmt.

Abdlhamit, Mithat Paay, Sultan Abdlazizi ldrtmekle sulayarak hapse att ve ardn-dan srgne gndererek ldrtt.1876 Anayasas rafa kaldrlarak parlamento toplantya arlma-d. Abdlhamit saltanatnn ilk dneminde laik okullar aarak yeni bilimler retilmeye balanm,Bat niversitelerine genler gnderilmi, ok sayda subay Avrupa ordularnda eitim grmt.

*35Masonluk (ya da Farmasonluk) Bat Avrupada onyedinci yzylda kurulmutur. Kesineklini 1717Anderson masonik anayasas ile almtr. Osmanl lkesine onsekizinci yzylda Lale Devrinde girmi, matbaa-

nn getirildii, kat fabrikas ve kitaplklarn kurulduu, Bat ile sanat ve kltr yaknlamasnn younlat III.Ahmetin saltanat dneminde (1703-1730) Masonluk damparatorluk ilkesine ilk admlarn atmt. Padiahlarntutumlar ve siyasal olaylarla Mason rgtlerinin giriimleri arasnda sk balar vardr. I.Mahmut ve III.Selimdnemlerinde localar daha serbest bir gelime ortamlar bulmular, II. Abdlhamit dneminde ok sk takipaltnda kalarak kaptlasyonlarn glgesinde alabilmilerdir. Bat da olduu gibi kamuoyunda da, genelliklealeyhte bir kampanya ile karlamlardr.

Geri Osmanl topluluklar iinde ak yada gizli, treli ve trenli kurulular toplumun kendi iinden kartt yerli mal rgtler olmasna karn, Masonluk, Osmanl toplum koullar iinde kendiliinden olumadiin tamamen ithal malyd. Kurucular da, yabanc tabal ve tatlsu frengi (Levanten) kiilerdi. Localarn bykksmnda tek Trk ve Mslman ye yoktu, tmne yakn ounluu yabanc dilde alyorlard.

Bu durum 1900 ylndan itibaren deimeye balamt. Zaten, Masonluk tarihi incelendiinde, byk ihtillve devrim hareketlerinin nderlerinden ounun Mason olduklar grlmektedir.

Osmanl imparatorluunda ilk hrriyeti ve merutiyeti akmlarn balangcnda da Mason rgt bulunuyordu. Tanzimat devlet ileri gelenlerinin ( Mithat Paa, Ziya Paa, Namk Keml, Ali Suavi, inasi, brahimHakk Paa, Sadullah Paa,V.Muratn kardeleri ehzade Nurettin ve Kemlettin Efendiler, Bestekar Ali HaydarBey, Ali efkati Bey ) masondular.

Tunaya Tark Zafer- Trkiyede Siyasal Partiler I. Cilt Sf:381 Hrriyet Vakf Yaynlar 1984-stanbul36 Karal, Ord. Prof. Enver Ziya- Osmanl Tarihi VII. Cilt Sf: 352 TTK Basmevi 1983-Ankara37 z Baki ttihat Terraki ve Trkler Sf:306 Can Yaynlar 238 2004 stanbul


35/495

htillci Trkler

35

Yurtdndan retmenler ve uzmanlar getirilmi, Galatasaray Lisesinde, sekin bir aydn zmresi,modern bilginin btn olanaklaryla yetitirilmeye balamt.38

Ordunun subay kadrosu merutiyet taraftar olmasna karn, Hseyin Avni Paann komuta-sndaydlar. Merutiyete kar olanlar, Mslman bir lkenin parlamentosunda Mslman olmayan

mebuslarn bulunabilmesini slamiyet ile uzlatramadklar gibi, padiahn haklarnn da kstlana-can ne sryorlard. Bunlara kar da merutiyet yanllar Kanun-i Essinin eriata aykr ol-madn savunuyor, buna rnek olarak da, Hz. Muhammet zamannda Ebu Sfyann daha Ms-lman olmadan Hz. Muhammetin toplantsna katlmasn gsteriyorlard.

Padiahn tahta getiinde yaynlad Hatt- Hmayunun belirsizlik iinde olmas b-yk bir memnuniyetsizlie neden olunca, geleceini dnmekten akl bozulan V.Muratadoktor Capoleonenin tedavisi de are olmamt. Bunun zerine dzenlenen bir rapor ilehastaln kalc olduu kararlatrlarak Sultann tahttan indirilmesi iin bir fetva verilmiti.Mithat Paa ile yapt grmelerde zgrlk yanls gibi grnen II Abdlhamit, MithatPaa ve Rt Paann desteini salamt. 31 Austos 1876 gn vkela, ulema ve ricalTopkapda kubbealtnda toplanarak II.Abdlhamiti tahta geirdi.

38 Mikusch Dagobert Von- Avrupa ile Asya Arasndaki Adam Gazi Mustafa Keml I Sf: 14-16 CumhuriyetGzt. Eki Mart 2000 stanbul


36/495


36

Kanun-i Essiln Ediliyor

Ksa padiahlk dneminde elem ve ac dolu bir yaam srdren V Murat, kendisinin

tahttan indirildiini duyduunda direnmeye al

t

ysa da zorla bir arabaya bindirilerek gt-rlmt.Kendinden nceki padiahlardan farkl olarak zel tariktna giren Abdlhamit,

1879dan itibaren Kadiri Tariktnn derslerini almaya balam ve mrnn sonlarna doruda Nakbend tariktna girmiti.39

II Abdlhamit, tahta ktnda Avrupa lkelerine kar dengeci, slm lkelerine karda slmc bir siyaset izleyerek mutlakyet ynetimini glendirmiti. Birinci saltanat dne-minde Bosna-Hersek ve Bulgar Ayaklanmalar, Srbistan ve Karada savalarnn yannda,Giritte de huzursuzluk vard. Bu ortamdan yararlanabilmek iin sava hazrlna balayanRusya, Osmanl Ordusunun Srp cephesinde nemli baarlar kazanmas ve ordunun Belg-rata girme aamasna gelmesi zerine, savaa derhal son verilmesini istemi ve Srbistan ile aylk atekes imzalanmt.

ngiltere, Dou sorunlarnn zm iin stanbulda bir konferans toplanmasn istemi ve

23 Aralk 1876da stanbulda toplanan Tersane Konferansnda Osmanl Devletinin bamsz-ln tehlikeye sokacak teklifler sunmulard. Bu toplantnn olduu gn devlet yapsnn belliilke ve kurallara bal olmasn isteyen ve temsili katlmla toplumsal nitelik kazanmas amala-nan 11 ksm ve 119 maddeden meydana gelen Kanun-i Essi iln edilmiti.

Kanun-i Essi iln edilmeden nce yaplan tartmalar ve Padiahn bu almalar engel-leme abalar Kanun-i Esasnini iln edilmesini uzatm, stanbulda yaplan gsterilerdegericiler Kanun-i Esasyi lanetlemeye balamlard. Sadrazam ve Mithat Paann kafir oldu-unu ileri sryorlard. II.Abdlhamitin merutiyet yanls olmadnn anlalmas Anayasa-y hazrlayanlar kzdrnca, Sleyman Paa, saraya giderek padiah tehdit edip, sonunun ktolacan syledi. Bunun zerine V.Muratn sa olduunu da dikkate alan II.Abdlhamit,Damat Mahmut Paann Anayasaya konulmasn istedii 113 maddenin de kabulyle23Aralk 1876 tarihinde Kanun-i Essiyi imzalamak zorunda kalmt.

Daha nce, slm hukukuna gre hazrlanm, anayasa zelliini tayan kanunnmelerleidare edilen Osmanl devletinde kanunnmelerin dnda, 1808de Sened-i ttifak, 1839daGlhane Hatt- Hmynu adyla bilinen Tanzimat Ferman ve 1856da Islahat Fermanadyla eitli dzenlemeler yaplm, bunlar da Avrupa devletlerinin basksyla, Osmanldakigayrimslimlere daha fazla hak ve imtiyaz verilmesi iin dzenlenmiti.

Kanun-u Esasnin kabul ve iln edilmesinden sonra, 1877 ylnn banda yaplan ilkmilletvekili seimlerinde, 69u deiik milliyetlere mensup Mslman, 46s gayrimslimolmak zere, 115 milletvekili Meclis-i Mebusana girmiti. Ayrca 40 kii yerine 26s tayinedilen yn Meclisi tekil edilerek, Meclis-i Mebusan ve yn Meclisinden meydana gelenMeclis-i Umum, 20 Mart 1877de Dolmabahe Saraynn muyede (bayramlama) salonun-da, padiahn konumasyla ald.

39 Akgndz , Prof Dr. Ahmet- ztrk, Dr.Sait, Bilinmeyen OsmanlSf: 265 Osmanl Aratrmalar Vakf Yay.1999


37/495

htillci Trkler

37

ki dnem altktan sonra, patlak veren Osmanl-Rus Sava (187778 Doksan Har-bi) srasnda devletin ve lkenin durumunu tehlikeye sokacak tartmalara sahne olduu ge-rekesiyle II. Abdlhamit, Kanun-u Esasnin kendisine verdii yetkiyle Meclis-i Mebusan14ubat 1878de feshetti. Bylece Birinci Merutiyet dnemi sona ermi oldu.

On bir blm ve 119 maddeden meydana gelen Kanun-u Esasnin maddeleri yleydi:Birinci ksm, Memlik-i Osmniye baln tayordu ve 1.maddeden 7.maddeye kadar

olan blm kapsyordu. Osmanl Devletinin lkesiyle btnl, baehrinin stanbul oldu-u, saltanat ve hilfetin Osmanl sllesinden olan en byk evlda ait olduu ve Osmanlpadiahnn yetkileri hkme balanmt.

kinci ksm: Tebaa-i Devlet-i Osmniyenin Hukuk- Ummiyesi baln tamakta ve8. maddeden 26. maddeye kadar olan bu ksmda, Osmanl Devleti tebaasnn hak ve hrriyet-leri saylmakta ve hkme balanmaktayd.

nc ksm: Vkel-y Devlet27. maddeden 38. maddeye kadar olan bu blmde,sadrazam (babakan) ve vekillerin (bakanlarn) hukuk durumlar, vekiller heyetinin padiahve meclis karsndaki durumlar dzenliyordu.

Drdnc ksm: Memurn 39. maddeden 41. maddeye kadar olan blm memurlarn

sahip olduu hukuk teminattan, kanun artlara uygun olarak tayin edilen memurlarn hak vevazifelerini dzenlemekteydi.

Beinci ksm: Meclis-i Umum42. maddeden 59. maddeye kadar olup Osmanl Devle-tinin parlamentosu olan Meclis-i Umumnin Heyet-i yn ve Heyet-i Mebusandan meydanageldiini, bu meclisin ve heyetlerin vazife ve sorumluluklarn, toplanma esas ve zamanlarnhkme balamt.

Altnc ksm(yn Meclisi): 60. maddeden 64. maddeye kadar olan blm ile ynMeclisinin stats dzenlenmiti.

Yedinci ksm(Heyet-i Mebusan): 65. maddeden 80. maddeye kadar olup Heyet-iMebusann alma esaslarn bildirmekteydi.

Sekizinci ksm: Mehkim baln tayan ve 81. maddeden 91. maddeye kadar olan:hkimlerin ve mahkemelerin kurulu ve alma esaslaryla ilgili hkmler yer almt.

Dokuzuncu blm: Dvn- l (Yce Divan) baln tayan ise 92. maddeden 95.maddeye kadar olan blmde vekilleri, temyiz mahkemesi bakanlarn ve yelerini, kendiyelerini yarglayan Dvn- l ad verilen yksek mahkemenin alma esaslar aklanm96 madde ile 106 madde aras maliye ile ilgiliydi.

Onuncu ksm: Vilayt vilayetlerin idaresi, usl-i tevsi-i mezniyet (yetki genilii) vevazifelerin ayrlmas esaslar anlatlm ve108. maddeden 112. maddeye kadar olan blmd.

On birinci ksm: Mevd- if 113. maddeden 119. maddeye kadar olan bu ksmda:memleketin herhangi bir yerinde ihtill ve isyan vuku bulduu zaman rf idre (skynetim)iln, kamu dzenini bozan kimselerin soruturma neticesinde Osmanl lkesi dna srgnedilebilecei, btn Osmanllara ilkretimin mecburi olduu, Kanun-u Esasnin hibirmaddesinin, hibir sebep ve bahaneyle yrrlkten kaldrlamayaca, baz maddelerin dei-tirilebilecei hkmleri yer almt.

eitli Avrupa anayasalarndan alnarak hazrlanan Kanun-u Esasde, devletin dinininslmiyet olduu belirtilerek, Padiahn yetkileri snrlandrlmt. Padiah, vekiller zerinde


38/495


38

dorudan doruya hakim ve icra kuvvetinin (yrtmenin) hukuk ve fiil bakan idi, vekillerise, Meclis-i Umumye kar deil, padiaha kar sorumluydular. Teker teker padiah tara-fndan tayin ve azlediliyorlard. Padiahn ayn zamanda halifelik unvan da tayaca, kanun-larn slm dininin emir ve yasaklarna aykr olamayaca belirtilmi, eyhlislmlk makamve eriye mahkemelerinin varl da yer almt. 19 Mart 1877 ylnda ki al trenininardndan 20 Mart 1877de:

Zat- Hazret-i Padiahiye ve vatanma sadk ve Kanun-u Esas ahkamna ve uhdemetevdi olunan vazifeye riayetle hilafndan mcanebet eyleyeceime kasem ederim diye yeminederek mebuslar greve balamlard.40

Bylece, I.Merutiyet dnemi balam, ynetim rgtnn alma ilkeleri, yarg organ-larnn bamszl ve temel insan haklar gvence altna alnm olmasna karn, egemenli-in tek kayna yine padiah olarak kalmt. Mithat Paa Kanun-i Essinin ilnnn ardndanu konumay yapt:

Velinimetimiz Sultan Abdlhamit Efendimiz bu Kanun-i Essi ile tm tebaasna ihsanbuyurduklar yeni haklar bir feyz mealesidir.()

Padiahmz efendimiz hazretlerinin i bu ihsan ve ulu abalar, tarih sahifelerinde kutlu

lklerini lke devlet ve millet sevgisiyle ssleyecek yeni bir eser yaratmtr. Bu yeni eserlkede padiahn emir ve ynetimi altnda yaayan birlemi gven iinde hak ve zgrlkle-rine ulam Osmanl tebaas iin sonsuza kadar srecek bir tarihin balangc olacaktr.Osmanl halk byle bir padiahn deerini bilmelidir.Osmanl adyla onun halk saylmaktandolay birbirini tebrik etmelidir

Konumalar bit

İHTİLALCİ TÜRKLER

Documents

Transcript of İHTİLALCİ TÜRKLER