İHL HADİS DERS KİTABI

İMAM-HATİP LİSELERİ

HADİS

DERS KİTABI

YAZARLARDr. Ramazan YILDIRIM

Dr. Eşref ALTAŞMusa ŞİMŞEKÇAKAN

Dr. Mehmet AKGÜLMehmet Akif ÖZKİRAZ

DEVLET KİTAPLARIBİRİNCİ BASKI

.........................., 2010

MİLLÎ EĞİTİM BAKANLIĞI YAYINLARI ...............................................................: 4831DERS KİTAPLARI DİZİSİ ..........................................................................................: 1422

10.?.Y.0002.3973

Her hakkı saklıdır ve Millî Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.

Editör : Eyüp KOÇ Dil Uzmanı : Dr. Secaattin TURAL Görsel Tasarım : Ertuğrul ÇAKIR Dilek ANDER Emre ANDER Rehberlik Uzmanı : Erdal USLUER Program Geliştirme Uzmanı : Dr. Yalçın BAY Eğitim Teknolojisi Uzmanı : Ahmet KOPMAZ Veysel KUBAT

ISBN 978-975-11-3338-0

Millî Eğitim Bakanlığı, Talim ve Terbiye Kurulunun 17.12.2009 gün ve 253 sayılı kararı ile ders kitabı olarak kabul edilmiş, Yayımlar Dairesi Başkanlığının 03.03.2010 gün ve 873

sayılı yazısı ile birinci defa 48.450 adet basılmıştır.

..MMUSTAFA KEMAL ATATURK

7

İÇİNDEKİLER

I. ÜNİTE:KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU1. Hz. Muhammed’in Beşerî Yönü ...............................................................................................102. Hz. Muhammed’in Peygamberlik Yönü ..................................................................................143. Hz. Muhammed’in Tebliğ ve Tebyin Görevi ............................................................................164. Hz. Muhammed’e İtaat..............................................................................................................19 Okuma Metni: İmanla İlgili Hadis Metinleri...............................................................................22

II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI1. Hadis İlminin Konusu ve Önemi..............................................................................................272. Hadis İlminin Temel İslam Bilimleri ile İlişkisi.......................................................................293. Hadis İlminin Temel Kavramları..............................................................................................31

3.1. Hadis.................................................................................................................................323.2. Sünnet...............................................................................................................................323.3. Eser...................................................................................................................................343.4. Haber.................................................................................................................................353.5. Râvi...................................................................................................................................353.6. Rivayet-Mervi...................................................................................................................373.7. Sened-İsnad.......................................................................................................................393.8. Metin.................................................................................................................................413.9. Tarîk-Tabaka.....................................................................................................................413.10. Cerh ve Ta’dil..................................................................................................................41Okuma Metni: İbadetle İlgili Hadis Metinleri..............................................................................44

III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ1. Hz. Muhammed Devrinde Hadis..............................................................................................482. Sahabe Döneminde Hadis.........................................................................................................503. Tabiîn Döneminde Hadis .........................................................................................................524. Hadislerin Tedvini ve Tasnifi....................................................................................................54

4.1. Tedvin ve Tasnif Faaliyetleri............................................................................................544.2. Temel Hadis Kaynaklarının Tasnifi........................................................................,.........57

5. Hadis Usulünün Oluşum Dönemi.............................................................................................596. Hadiste Şerh ve Yorum Dönemi...............................................................................................617. Kütüb-i Sitte Müellifleri...........................................................................................................638. Türkçeye Çevrilen Temel Hadis Kaynakları............................................................................67Okuma Metni: Ahlakla İlgili Hadis Metinleri..............................................................................69

IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ1. Kaynağına Göre Hadis Çeşitleri...............................................................................................74

1.1. Kudsî Hadisler..................................................................................................................741.2. Merfû Hadisler..................................................................................................................751.3. Mevkuf Hadisler...............................................................................................................761.4. Maktu Hadisler.................................................................................................................76

2. Râvilerinin Sayısına Göre Hadis Çeşitleri................................................................................772.1. Mütevatir Hadisler............................................................................................................772.2. Âhâd Hadisler...................................................................................................................77

8

2.2.1. Meşhur...........................................................................................................................782.2.2. Aziz................................................................................................................................782.2.3. Garib..............................................................................................................................78

3. Sıhhat Derecesine Göre Hadis Çeşitleri...................................................................................793.1. Sahih Hadis ve Özellikleri.................................................................................................793.2. Hasen Hadis.......................................................................................................................803.3. Zayıf Hadis ve Çeşitleri...................................................................................................81

3.3.1. Senetteki Kopukluk ile İlgili Olanlar.......................................................................813.3.2. Râvinin Kusuru ile İlgili Olanlar.............................................................................83

4. Uydurma (Mevzu) Hadisler......................................................................................................844.1. Mevzu Hadislerin Ortaya Çıkış Nedenleri.......................................................................844.2. Mevzu Hadisleri Tanıma Yolları......................................................................................884.3. Mevzu Hadislerin Yol Açtığı Zararlar.............................................................................904.4. Mevzu Hadislere Karşı Alınan Önlemler.......................................................................91Okuma Metni: Sosyal İlişkilerle İlgili Hadis Metinleri.............................................................94

V. HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ1. Sened Tenkidinde Ölçütler......................................................................................................99

1.1. Ravinin Adaleti..............................................................................................................1001.2. Ravinin Zabtı.................................................................................................................102

2. Metin Tenkidinde Ölçütler......................................................................................................1032.1. Dil (İfadelerde Tutarlılık)................................................................................................1042.2. Kur’an’a Uygunluk.........................................................................................................1062.3. Sahih Sünnete Uygunluk................................................................................................1092.4. Akılla Çelişmeme............................................................................................................1112.5. Tarihi Verilere Uygunluk.................................................................................................113Okuma Metni: Bilgi ve İlimle İlgili Hadis Metinleri...............................................................116

VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI1. Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasını Konu Edinen Geleneksel Hadis İlimleri............................121

1.1. Garibu’l-Hadis................................................................................................................1211.2. Muhtelifu’l-Hadis...........................................................................................................1221.3. Fıkhu’l-Hadis..................................................................................................................1251.4. Esbâbu Vurudi’l-Hadis...................................................................................................126

2. Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasında Modern Bilimlerin Katkısı..............................................1283. Dinin Kaynağı Olması Bakımından Hadis ve Sünnetin Değeri.............................................130

3.1. Hadis ve Sünnetin Bağlayıcılığı....................................................................................1313.2. Hadis ve Sünnetin Anlaşılmasında Bütünlüğün Gözetilmesi.......................................1333.3. Hadiste Yerellik ve Evrensellik.....................................................................................134

4. Örnek Alma ve Taklit Etme Arasındaki Fark.........................................................................136Okuma Metni: Alışverişle İlgili Hadis Metinleri...................................................................138

SÖZLÜK.........................................................................................................................................142KAYNAKÇA..................................................................................................................................149

9

ÜNİTEMİZE HAZIRLANALIM

1. En’âm suresinin 91. ayetini bir Kur’an mealinden okuyunuz.

2. Kehf suresinin 110. ayetinde vurgulanan ana fikir üzerinde düşününüz.

3. “Tebliğ, tebyin ve teşri” kelimelerinin sözlük anlamlarını öğreniniz.

4. Hz. Muhammed’in beşerî yönü üzerinde düşününüz.

5. Hz. Peygambere itaat etmenin ne anlama geleceği üzerinde düşününüz.

I. ÜNİTEKUR’AN’A GÖRE

HZ. MUHAMMED’İN KONUMU

HADİS

10

HADİS

1. Hz. Muhammed’in Beşerî Yönü

Allah (c.c.)1, peygamberlerini insanlar arasından seçmiş ve buyruklarını onlar vasıtasıyla insanlara iletmiştir. Dolayısıyla bütün peygamberler Allah’ın emirlerini insanoğluna ulaştırmak-la görevli seçkin birer beşerdirler. Bütün beşerî özelliklere sahip Hz. Muhammed (s.a.v.)2 de Allah’ın insanlara indirdiği son ilahî kitap olan Kur’an-ı Kerim’i insanlara tebliğ eden son peygamber (hatemü’l enbiya) dir. O hâlde insanları doğruya ve iyiliğe çağı-ran, pek çok öğüt ve emirle dolu olan bu son ilahî mesajı insanlara ulaştıran Hz. Muhammed’in Müslümanlar için taşıdığı önem ve anlamın iyi bilinmesi gerekir.

Hz. Peygamberin insani yönlerini vurgulayan ayetler vardır. Kur’an’da; onun üzülmesi veya se-vinmesi, acele etmesi ya da sabretmesi, hata etmesi veya isabet etmesi gibi insani niteliklerine işaret eden pek çok ayet mevcuttur. Örneğin, bir ayette şöyle buyrulmuştur;

ĄƙĈǤćȵ ĄȀɅ ĈǾĆȹ ƋɍĈǙ ǠĆȹĆǕ ǠĆȵ Ćȿ ƋɄĆȱĈǙ ɂ ĆǵɀćɅ ǠĆȵ ƋɍĈǙ ćȜĈǤƋǩĆǕ ĊȷĈǙ Ċȴ ćȮĈǣ ĆɍĆȿ ɄĈǣ ćȰĆȞĊȦćɅ ǠĆȵ ɃĈǿ ĊǻĆǕ ǠĆȵ Ćȿ ĈȰ ćȅƌȀȱǟ ĆȸĈȵ Ǡ ăȝ ĊǼĈǣ ćǨĊȺ ćȭ ǠĆȵ ĊȰćȩ“De ki: ‘Ben (Allah’ın) elçilerin(in) ilki değilim ve (onların tümü gibi) ben de bana ve

size ne olacağını bilemem, sadece bana vahyolunana uyuyorum çünkü ben sadece açık bir uyarıcıyım.’ ”3

1 Celle celaluhu: Şanı yücedir.2 Sallallahu aleyhi vesellem: Salat ve selam onun üzerine olsun.3 Ahkâf suresi, 9. ayet.

DEĞERLENDİRELİM

“Ama onlar yine de şöyle diyorlar: ‘Bu nasıl peygamber ki (diğer ölümlüler gibi) yiyip içiyor, çarşı-pazar dolaşıyor? Onunla beraber bir uyarıcı olarak (görünür) bir melek gönderilseydi ya! Yahut kendisine (Allah tarafından) bir hazine verilseydi ya-hut (zahmetsiz) yiyip içtiği (tılsımlı) bir bahçesi olsaydı ya!’ Ve bu zalimler: ‘Eğer (Muhammed’e) uyacak olsaydınız, büyülenmiş bir adamdan başkasına (uymuş olmaz-dınız)!’ diyorlar. (Ey Muhammed!) Senin hakkında bak nasıl da temsiller getirdiler de (haktan) saptılar. Artık onlar doğru yolu bulamazlar. Dilerse sana, (onların dile getirdiği) bu şeylerden daha hayırlısını -içlerinde derelerin, ırmakların çağıldadığı has bahçeler- verebilecek ve senin için köşkler, konaklar yapabilecek olan (Allah) ne yüce, ne cömerttir! Hayır, onlar kıyameti (hesap vermeyi) yalanladılar. Biz ise kıyameti ya-lanlayanlara çılgın bir cehennem ateşi hazırlamışızdır.”

(Furkân suresi, 7–11. ayetler.)

Yukarıdaki ayet meallerinden hareketle Hz. Peygamberin hangi yönüne dikkat çekildi-ğini tespit ederek değerlendiriniz.

“ ”

11

I. ÜNİTE: KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED’İN KONUMU

Tarih boyunca peygamberler, ne zaman toplumu ıslah edecek bir öne-ride bulunsalar kendilerinden mucize istenmesi gibi olağanüstü taleplerle karşılaşmışlardır. Hâlbuki peygam-berlerin dediklerini yapmak için onlardan olağanüstü davranmalarını istemeye gerek yoktur. Aynı durum Hz. Peygamber için de söz konusu olmuştur. O, söz konusu aşırılıkların bir insanı ilah edinmeye kadar varabi-leceği endişesiyle benzer tavırlara her defasında Allah’ı tenzih ederek karşı-lık vermiştir. Bu konuda İsrâ suresinin 90–93. ayetlerinde şöyle buyrulmuş-tur: “Dediler ki: ‘Yerden bize bir pı-nar fışkırtmadıkça yahut senin hur-malardan, üzümlerden oluşan bir bahçen olup aralarından şarıl şarıl ırmaklar akıtmadıkça yahut iddia ettiğin gibi gökyüzünü üzerimize parça parça düşürmedikçe yahut Allah’ı ve melekleri karşımıza ge-tirmedikçe yahut altından bir evin olmadıkça; ya da göğe çıkmadıkça sana asla inanmayacağız. Bize gök-ten okuyacağımız bir kitap indir-medikçe göğe çıktığına da inanacak değiliz.’ De ki: Rabb’imi tenzih ede-rim. Ben ancak resul olarak gönde-rilen bir beşerim. ”

Peygamberler de herkes gibi bir insandır. Buna rağmen müşrikler, pey-gamberlerin ölümlü bir insan değil bir melek olmaları gerektiğini iddia etmişlerdir. Kur’an’da daha önce gönderilmiş peygamberlerle ilgili anlatımlar Hz. Peygamberin muhataplarıyla yaşa-dığı benzer sorunlara örnek teşkil eder. Örneğin, Hz. Nuh’un kavmi ile ilgili olarak Kur’an’da, “Bunun üzerine kendi kavminden inkâr eden ileri gelenler şöyle dediler: “Bu ancak sizin gibi bir beşerdir, size üstünlük taslamak istiyor. Eğer Allah dileseydi, bir melek gönderirdi.

DEĞERLENDİRELİM

Peygamberler neden meleklerden değil de insanlardan seçilmiştir? Aşağıdaki ayetleri dikkate alarak değerlendiriniz.

“İnsanlara doğruluk rehberi (hidayet) geldiği zaman, onların inanmalarına engel olan sadece: Allah, peygamber olarak bir insan mı gönderdi? demiş olmalarıdır. De ki: Yeryüzünde gezip dolaşanlar melekler olsalardı biz de onlara gökten peygamber olarak bir melek gönderirdik.”

(İsrâ suresi, 94 ve 95. ayetler.)

“Onlar, ayrıca, ‘Neden ona (alenen) bir melek gönderilmiş değil?’ derler. Ama bir melek göndermiş olsaydık, muhakkak ki her şeyin hükmü verilip bitmiş olurdu ve onlara (pişmanlık için) başka bir fırsat tanınmazdı. Ve biz, bir meleği elçimiz olarak tayin etmiş olsaydık (bile) onun kesinlikle bir adam olarak (görünmesini) sağlardık ve böylece onları, şimdi içinde bulundukları kuşkuya yine düşürürdük.”

(En’âm suresi, 8, 9. ayetler.)

PAYLAŞALIM

Hz. Peygamberin insani yönünü gösteren üç örnek bularak arkadaşlarınızla paylaşınız.

12

HADİS

Biz önceki atalarımızdan böyle bir şey duymadık.”4 buyrularak onların bu iddiaları dile getirilir. Hâlbuki ilahî buyrukların hayata geçirilmesi için peygamberlerin örnek alınması bir zarurettir. Bir meleği örnek almak ise mümkün değildir.

Kur’an’da Hz. Peygamberin bir beşer olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca kendisi de bu konu üzerinde hassasiyetle durmuştur. Örneğin, Hz. Ömer (r.a.)’ den nakledilen bir hadiste Resulullah (s.a.v.) ın şöy-le dediği rivayet edilir: “Hristiyanların Meryem oğlu İsa’ya yaptıkları gibi hakkımda aşırı öv-gülerde bulunmayın. Şurası muhakkak ki ben bir kulum. Benim için, ‘Allah’ın kulu ve elçisi.’ deyin.”5 Böylece Hz. Peygamber, ehlikitabın kendi peygamberleriyle ilgili olarak içine düştükleri yan-lış algılamalardan söz ederek çevresini uyarmış ve Allah’ın resulü olmasının yanı sıra onun kulu olduğunun da vurgulanmasını istemiştir.

4 Mü’minûn suresi, 24. ayet.5 Buharî, Enbiya, 48.

NOT EDELİM

Hz. Peygamber, kendisiyle ilgili aşırılıklara izin vermemiş ve bu konuda oldukça hassas davran-mıştır. Nitekim onun kendisi ile ilgili olarak, “Ben Abdullah oğlu Muhammedim. Allah’ın kulu ve peygamberiyim. Beni Allah’ın bana verdiği mevkinin üstüne çıkarmanız hoşuma gitmiyor.” buyurduğu rivayet edilmiştir.

(Buharî, et-Târîhu’s-Sağîr,

C 1, s. 11.)

TARTIŞALIM

Aşağıdaki ayeti dikkate alarak Kur’an’ın Hz. Pey-gamberi yiyen, içen, çarşı-da pazarda gezen biri olarak tanıtmasının sebepleri üze-rinde tartışınız.

“De ki: Ben size, ‘Allah’ın hazineleri benim yanımdadır.’ demiyorum. Ben gaybı da bil-mem. Size ‘Ben bir meleğim de demiyorum.’ Ben sadece, bana gönderilen vahye uyu-yorum…”

(En’âm suresi, 50. ayet.)

13


Kur’an’da “De ki: Ben de an-cak sizin gibi bir insanım…”6 buy-rularak Hz. Peygamberin bir beşer olduğunu vurgulaması istenmiştir. Örneğin; o, çevresinde bulunanlara “arkadaşım” demiş; Kur’an da bunu tasvip etmiştir.7 Onun arkadaşlarına düşkünlüğü, bir insanın gösterebi-leceği vefa ve dostluk örnekleriyle doludur.8 Hz. Peygamber, onlar gibi yaşayan biri olarak arkadaşlarıyla be-raber bir sevgi yumağı ve dert ortağı ol-muştur. Onlarla ağlamış, onlarla gülmüş-tür. Arkadaşları onu devlet başkanı, ordu komutanı, aile reisi, çocuklarının babası, iyi bir komşu ve arkadaş olarak pek çok konuda örnek almışlardır. Hz. Peygamber, kendisiyle ilgili olarak aşırı bir beklentinin oluşmasına müsaade etmemiştir. Örneğin, Hz. Peygamberin pek çok rivayette, “Ey Fatıma, Ey Safiye, Ey Kureyş, Ey Fa-lan oğulları!’’ diye başlayan hitaplarını, “Ben Allah katında sizi kurtaramam (size gelecek bir şeye engel olamam).”9 şeklinde sonuçlandırmıştır. Bu anlamda aile halkı dâhil bütün arkadaşlarını bireysel sorumluluklarını yerine getirmeye ve onları kendile-riyle ilgili konularda hesap verebilecekleri davranışları sergilemeye teşvik edip yönlendirmiştir.

6 Fussilet suresi, 6. ayet.7 Tevbe suresi, 40. ayet; Sebe suresi, 46. ayet; Tekvir suresi, 22. ayet; Necm suresi, 2. ayet; Nisa suresi, 69. ayet.8 Tevbe suresi, 128. ayet.9 Müslim, İman, 350.

NOT EDELİM

Ebu Mesud anlatıyor: “(Bir gün) Resululla-ha bir adam geldi ve onunla konuştu. Bu sırada adamcağızın (korkudan) omuzları titremeye baş-ladı. Bunun üzerine Resulullah, “Sakin ol! Şüp-hesiz ben bir kral değilim. Ben kadîd (güneşte kurutulmuş et) yiyen bir kadının oğluyum.” buyurdu.

(İbn Mace, Et’ime, 30.)

DEĞERLENDİRELİM

Peygamberleri yemeyen içmeyen olağanüstü bir varlık olarak görmek isteyen kimselere karşı Kur’an’ın verdiği cevaplardan örnekler bularak değerlendiriniz.

14

HADİS

2. Hz. Muhammed’in Peygamberlik Yönü

Peygamberleri diğer insanlardan ayıran

en temel özellik onların vahiy almalarıdır.

Bu anlamda Hz. Peygamber de sıradan bir

insan değildir. O, bir insanda bulunabilecek

bütün iyi ve güzel vasıflara sahiptir. Dürüst

ve güvenilir biridir. Arkadaşları daha gençlik

yıllarında onu ‘‘Muhammedü’l-Emin” olarak

tanımışlardır. Bu yüksek vasıflarından dolayı

Allah onu peygamber olarak seçmiş ve şöyle

buyurmuştur: “Muhammed, Allah’ın Resu-

lüdür…”10

Peygamberlik, insanların iradesine ve

seçimine bağlı değildir. Peygamberler, Al-

lah tarafından seçilirler. Bu konuda İbrahim

suresinin 11. ayetinde, “…Allah, kulların-

dan dilediğine (peygamberlik) nimetini

bahşeder…” buyrulmuştur. Aldıkları vahiy

konusunda peygamberlerin tercih ve tasarruf

hakkı da yoktur. Kur’an’da Hz. Peygamberin

Allah’tan vahiy yoluyla gelen ilahî buyrukları

gizlemeden, eksiltmeden ve herhangi bir ila-

vede bulunmadan insanlara olduğu gibi ulaş-

tırdığı vurgulanarak şöyle buyrulur: “(Pey-

gamber), bize isnat ederek bazı sözler uy-

durmuş olsaydı, mutlaka onu kudretimizle

yakalardık.”11 Hz. Peygamber, insanlar için

Allah’ın rahmetinin bir işaretidir. Onlara adil

ve eşit davranmış ve Allah’tan aldığı vahiyle-

ri insanlara ayrım yapmadan ulaştırmıştır. Bu

konuda Enbiyâ suresinin 109. ayetinde, “…

(Bana emrolunanı ayırım yapmadan) size

eşit olarak bildirdim…” buyrulmuştur.10 Fetih suresi, 29. ayet.11 Hâkka suresi, 44-45. ayetler.

“(Ey Muhammed!) Seni ancak âlemlere rahmet olarak

gönderdik.”

(Enbiyâ suresi, 107. ayet.)

TARTIŞALIM

Aşağıdaki soruların muh-

temel cevapları üzerinde arka-

daşlarınızla tartışınız.

Ayetlere göre Hz.

Peygamberi diğer insanlardan

ayıran en belirgin özellik

nedir?

Hz. Muhammed’in va-

hiy alan bir insan olmasıyla ör-

nekliği arasında nasıl bir ilişki

vardır?

“…O, Allah’ın elçisi ve bütün peygamberlerin

sonuncusudur… “

(Ahzâb suresi, 40. ayet.)

15


Peygamberlerin Allah’ın buyruklarına muhatap olma açısından da diğer insanlardan farkı yok-

tur. Onlar da herkes gibi Allah’ın buyruklarına uymak zorundadırlar. Bu konuda Kur’an’da, “Ken-

dilerine peygamber gönderilenlere mutlaka soracağız. Peygamberlere de elbette soracağız.”12

buyrularak onların sorumluluk sahibi oldukları ve hesap verecekleri vurgulanır. Bu anlamda Hz.

Peygamber, hesap vereceği anlayışından hareketle herkes gibi sorumluluklarını yerine getirmiş ve

kendisine farklı davranılmasını istememiştir.

Hz. Muhammed’in Allah’ın resulü olduğunu kabul etmek iman esaslarındandır. İnananlar, “Şa-

hadet ederim ki Muhammed Allah’ın kulu ve Resulü’dür.” derken bir yönüyle onun Allah’tan aldığı

vahyi bize ulaştırdığını kabul ederler. Kur’an’da onların ulaşabildikleri herkese bu mesajı ilettikleri

anlatılarak şöyle buyrulmuştur: “De ki: Şahitlik bakımından hangi şey daha büyüktür?’ De ki:

Allah benimle sizin aranızda şahittir. İşte bu Kur’an bana, onunla sizi ve ulaştığı herkesi uya-

rayım diye vahyolundu. Gerçekten siz mi Allah ile beraber başka ilahlar olduğuna şahitlik

ediyorsunuz? De ki: Ben şahitlik etmem. De ki: O, ancak tek bir ilahtır ve şüphesiz ben sizin

Allah’a ortak koştuğunuz şeylerden uzağım.”13

12 A’râf suresi, 6. ayet.13 En’âm suresi, 19. ayet.

LİSTELEYELİM

KUR’AN’A GÖRE HZ. MUHAMMED

BEŞERÎ (İNSANİ) YÖNÜ

Yemesi-İçmesi Vahiy alması

PEYGAMBERLİK YÖNÜ

16

HADİS

3. Hz. Muhammed’in Tebliğ ve Tebyin Görevi

Tebliğ; sözlükte, taşımak, götürmek, ulaştırmak anlamlarına gelir. Peygamberlerin temel görevlerin-den biri “tebliğ”dir. Allah, Hz. Peygamberi kendisine ilettiklerini tebliğ etmekle görevlendirmiştir. O da bu görevini hakkıyla yerine getirmiş ve veda hutbesinde bu tebliğ görevini yerine getirdiğine insanları şahit tutmuştur. Kur’an’da, “…Peygambere düşen ancak apaçık bir tebliğdir.”14 buyrulmuştur. Allah, Hz. Pey-gamberin bu görevini yerine getirmesi için teşvik etmiş ve bu konuda karşılaşacağı tehlikelere karşı kendisini koruyacağını vurgulayarak şöyle buyurmuştur: “Ey Peygamber! Rabb’inden sana indirileni tebliğ et. Eğer bunu yapmazsan onun verdiği peygamberlik görevini yerine getirmemiş olursun. Allah seni (inan-mayan) insanlardan koruyacaktır. Allah, hakikati inkâr eden insanları doğru yola iletmez.”15

Hz. Peygamber, tebliğinde muhataplarından gönüllü bir teslimiyet beklemiştir. Onun görevi, in-sanlara nasihat edip öğüt vermektir, onları zorlamak değil. Kur’an’da Ra’d suresinin 40. ayetinde, “…Sana düşen ancak mesajı tebliğ etmek, duyurmaktır; hesabı görmek ise bize aittir.” buyru-larak Hz. Peygamberin sadece tebliğ yapmakla yükümlü olduğu anlatılmıştır.

14 Nûr suresi, 54. ayet.15 Mâide suresi, 67. ayet.

DEĞERLENDİRELİMAşağıdaki ayetleri Hz. Peygamberin tebliğ metodu açısından değerlendiriniz.

“O hâlde (Resulüm), öğüt ver. Çünkü sen ancak öğüt vericisin. Onların üzerinde zor (ve baskı) kullanacak biri değilsin.”

(Gâşiye suresi, 21, 22. ayetler.)

“Biz onların ne dediklerini çok iyi biliyoruz. Sen, onlara karşı bir zorba değilsin. O hâlde sen, benim uyarımdan korkan kimselere Kur’an ile öğüt ver. ”

(Kâf suresi, 45. ayet.)

“Eğer yüz çevirirlerse (bilesin ki), biz seni onlara bekçi göndermedik. Sana düşen, sadece tebliğdir…”

(Şûrâ suresi, 48. ayet.)

17


Allah, ayetlerini insanlara ulaştırma ko-nusunda Hz. Peygambere cesaret verip teşvik etmiştir. Böylece Hz. Peygamber, her türlü zorluğa göğüs gerebilmiş ve tebliğini kına-yanların kınamasına aldırış etmeden açıkça insanlara iletmiştir. Kur’an’da Peygamberler, “Allah’tan korkan, başka hiç kimseden kork-mayan kimseler.”16 olarak tanıtılırlar. Bu vasıfları onların tebliğ ve tebyin sorumluluklarını hakkıyla yerine getirebilmelerine yardımcı olmuştur. Buna bağlı olarak Hz. Peygamberin güvenilir kişiliği onun tebliğinde önemli bir yere sahiptir. A’râf suresinin 68. ayetinde, “Size Rabb’imin buyruk-larını tebliğ ediyorum. Ben sizin iyiliğinize çalışan, sizi uyaran güveneceğiniz bir insanım.” buyrularak onun bu özelliğine vurgu yapılmıştır.

Peygamberlerin görevlerinden biri de “tebyin”dir. Tebyin; beyan etmek, açıklamak, izah etmek ve gerçeği ortaya koymak demek-tir. Bütün peygamberler, söz ve davranışlarıy-la bunu yerine getirmişlerdir. Hz. Peygamber de tebliğ ettiği vahyin içeriğini insanların an-lamaları için gerektiğinde açıklamalar yap-mıştır. İnsanların sorularını cevaplamış ve pek çok konuda onları düşünmeye yönlendirerek ayetleri daha iyi anlamalarına yardım etmiştir. Ayetlerin açık seçik anlaşılmasının en önemli sebebi, onun ayetleri bizzat yaşayarak sergi-lediği davranış ve uygulamalardır. Hz. Pey-gamberin yaşantısı, Kur’an’a uygun bir model

oluşturmuştur. Bu anlamda Nahl suresinin 44. ayetinde, “(O peygamberleri) apaçık belgeler ve kitaplarla gönderdik. İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman ve onların da (üzerinde) dü-şünmeleri için sana bu Kur’an’ı indirdik.” buyrulmuştur.

Bütün peygamberler, kendi kavimlerinin içinden seçilmiş ve vahiyler o kavmin konuş-tuğu dilde gelmiştir. Bunun sebebi peygam-berlerin üstlendiği vahyi “açıklama” görevini yeterince iyi yapabilmelerine imkân vermek-tir. Ayrıca peygamberlerin bu tebliğ ve açıkla-ma görevi kuru kuruya bir bilgi aktarımından ibaret değildir.17 Muhatapları açısından çok daha fazla faydalar içermektedir. Âl-i İmrân suresinin 164. ayetinde, “Allah, mesajlarını onlara iletmek, onları (kötülüklerden ve inkârdan) arındır-mak ve onlara ilahî kelamı ve hikmeti öğretmek için içlerinden kendileri gibi (beşerden) bir 16 Ahzâb suresi, 39. ayet.17 Talâk suresi, 11. ayet.

TARTIŞALIM

Tebliğ ve güvenilirlik ilişkisinin vahyin insanlara iletilmesi açısından öne-mini arkadaşlarınızla tartışınız.

DEĞERLENDİRELİM

“Hz. Peygamberin hayatı, Kur’an’ın yaşanmış hâlidir.” sözünü arkadaşları-nızla değerlendiriniz.

18

HADİS

elçi çıkararak müminlere lütufta bulunmuş-tur…” buyrularak Hz. Peygamberin insanlara Allah’ın bir lütfu olduğu dile getirilmiştir. Hatta Kur’an’da Hz. Peygamberin getirdiklerine inan-mak ile günahların bağışlanması arasında olumlu bir ilişki kurulmuştur. 18

Peygamberlerin görevlerinden biri de “teşri” dir. Teşri; kanun ve hüküm koymak anlamına gelir. Peygamberler, yaşadıkları toplumda ortaya çıkan sorunlara çözümler getirmişlerdir. Onların tebliğ ve tebyin görevlerinin yanı sıra teşri so-rumlulukları da vardır. Bu konuda A’râf suresinin 157. ayetinde şöyle buyrulmuştur; “…O (Pey-gamber); onlara iyiliği emreder, onları kötülükten alıkoyar. Onlara iyi ve temiz şeyleri helal, kötü ve pis şeyleri haram kılar. Üzerlerindeki ağır yükleri ve zincirleri kaldırır. Ona iman edenler, ona saygı gösterenler, ona yardım edenler ve ona indirilen nura (Kur’an’a) uyanlar var ya, işte onlar kurtuluşa erenlerdir.”

Bütün peygamberler gibi Hz. Muhammed de görev ve so-rumluluklarını yerine getirirken insanlardan kendisi için bir karşılık beklememiştir. Bu tutumları onların dürüstlüğünün ve samimiyetinin en açık kanıtıdır. Kur’an’da, “İşte, o peygam-berler, Allah’ın doğru yola ilettiği kimselerdir. (Ey Muham-med!) Sen de onların tuttuğu yola uy. De ki: “Bu tebliğe karşı sizden bir ücret istemiyorum. O (Kur’an), bütün âlemler için ancak bir uyarıdır.”19 buyrularak Hz. Peygamberin tebliğ, tebyin ve teşri sorumluluklarını yerine getirirken sadece Allah’ın rızasını gözettiği vurgulanmıştır.

18 Muhammed suresi, 2. ayet.19 En’âm suresi, 90. ayet.

YORUMLAYALIM

“Aralarında hükmetmesi için Allah’a ve elçisine çağrıldıkları zaman mümin olanların sözü, ‘İşittik ve itaat ettik.’ demeleridir. İşte felaha kavuşanlar bunlardır. Kim Allah’a ve Resulüne itaat ederse ve Allah’tan korkup ondan sakınırsa işte ‘kurtuluşa ve mutluluğa’ erenler bunlardır.”

(Nûr suresi, 51, 52. ayetler.)

Yukarıdaki ayet meallerini Hz. Peygamberin teşri görevi açısından yorumlayınız.

19


4. Hz. Muhammed’e İtaat

Allah’a itaat, emir ve yasaklarına uymak-la olur. Kur’an’da, “Kim peygambere itaat ederse Allah’a itaat etmiş olur…”20 buy-rulmuştur. Nitekim ayetlerin insanlar üze-rinde etkili olmasını sağlamak ve ilahî reh-berlik altında topluma çekidüzen verebilmek için Hz. Peygamberin otoritesini sağlamak bir zorunluluktu. Bu yüzden Allah’a ita-at Hz. Peygambere itaat etmek ile aynı şey sayılmış ve ona itaat edilmesi istenmiştir. Bu konuda Kur’an’da iman ve itaat birlikte ele alınarak şöyle buyrulmuştur: “Peygam-ber, Rabb’inden kendisine indirilene iman etti, müminler de (iman ettiler). Her biri; Allah’a, meleklerine, kitaplarına ve pey-gamberlerine iman ettiler ve şöyle dediler: ‘Onun peygamberlerinden hiçbirini (di-ğerinden) ayırt etmeyiz.’ Şöyle de dediler: ‘İşittik ve itaat ettik. Ey Rabb’imiz! Senden bağışlama dileriz. Sonunda dönüş yalnız sa-nadır.’ ”21 Allah, Peygamberin tebliği sonucunda oluşan adalet, özgürlük ve rahmet ortamının devam etmesi için onun desteklenmesini istemiştir. Onunla gönderilen dinin yaşaması bu desteği kaçınılmaz kılmaktadır.

Allah, insanlara merhametini göstermeyi Peygamberine gösterilen itaate bağlamıştır.22 Kur’an’da Hz. Peygamberin davetine icabet edilmesi ve ona saygı duyulması üzerinde titizlikle durulmuştur. Hz. Peygamberin kendisine inananlar için bir rahmet vesilesi olduğu vurgulanarak onu üzmenin ya da in-citmenin doğuracağı kötü sonuçlara karşı insanlar uyarılmıştır. Tevbe suresinin 61. ayetinde, “…O (Peygamber ki), hakkınızda hayırlı olanı (duyup dinlemek için) kulaklarını açık tutuyor. Allah’a inanıp müminlere güveniyor; (çünkü) içinizde imana erişenler için (Allah’ın) rahmeti(nin bir tecellisi)dir o. Allah’ın peygamberini incitip üzenler için elem verici bir azap vardır.” buyrulmuş-tur. Bu ayetlerin devamında Allah, peygamberini hoşnut etmeyi gerçek imanın bir gereği olarak ortaya koyar ve ,“…Oysa eğer gerçekten inanmış olsalardı, başka herkesten önce Allah’ı ve onun elçisini hoşnut etmeye çalışmaları gerekirdi!”23 buyurarak Hz. Peygambere itaat etmenin gerekliliği üzerinde durur. Hz. Peygamberden sonraki dönemlerde itaat, onunla gelen vahyi dikkate alıp önemsemektir. Onun aracılığı ile gelen Kur’anî ilkelere onun yaptığı gibi saygı duymak, inanmak ve onları canlı tutmaktır. Ayrıca onun sünnet olarak isimlendirilen uygulamalarını örnek almak ve yaşatmak da ona itaatin gereğidir. Allah’ın Resulüne itaat etmek müminler için önemli bir sorumluluktur.

20 Nisâ suresi, 80. ayet. 21 Bakara suresi, 285. ayet.22 Âl-i İmrân suresi, 132. ayet; Nûr suresi, 56. ayet.23 Tevbe suresi, 62. ayet.

YORUMLAYALIM

Aşağıdaki ayetleri Hz. Peygambere saygı açısından yorumlayınız.

“Müminler, ancak Allah’a ve Re-sulüne gönülden inanmış kimselerdir. Onlar, o Peygamber ile ortak bir iş üzerindeyken ondan izin istemedikçe bırakıp gitmezler...Elçinin çağırma-sını, kendi aranızda kiminizin kimini çağırması gibi saymayın. Allah, sizden bir diğerinizi siper ederek kaçanları gerçekten bilir. Böylece onun emrine aykırı davrananlar, kendilerine bir fitnenin isabet etmesinden veya acı bir azabın çarpmasından sakınsınlar.”

(Nûr suresi, 62, 63. ayetler.)

20

HADİS

Allah, kendisine duyulan sevginin, Hz. Peygambere itaat şeklinde gösterilmesini istemiştir. Hatta ona olan saygı ve bağlılığı insanların günahlarının affı için vesile kıla-rak, “De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve günahla-rınızı bağışlasın. Çünkü Allah çok bağış-layandır, çok merhamet edendir. De ki: Allah’a ve Peygambere itaat edin...”24 bu-yurmuştur. Allah, Resulüne itaati karşılıksız bırakmayacağını söyleyerek teşvik etmiştir.25 Nisa suresinin 13. ayetinde, “…Kim Allah’a ve elçisine itaat ederse onu altından ırmak-lar akan, içinde ebedî kalacakları cennetle-re sokar. İşte büyük kurtuluş ve mutluluk budur.” buyrularak kurtuluş ve rahmetin Hz. Peygambere itaat ederek elde edilebileceğini vurgulanmıştır.

Kur’an’da Hz. Peygambere itaat etmek, önemli bir görev olarak ele alınmıştır. Bu açı-dan Allah, insanları peygamberine muhale-fetten sakındırmaktadır.26 Peygambere muha-lefet etmekle ayetleri yalanlamak benzer bir tutum olarak algılanmıştır.27 Bu konuda gelen ayetler, Hz. Peygambere itaatin önemini vur-gulamaktadır. Nisâ suresinin 115. ayetinde, “Kendisine hidayet (doğru yol) bahşedil-dikten sonra Peygamber ile bağını koparan ve müminlerin yolundan başka bir yola sa-pana gelince, onu kendi tercih ettiği yolda bırakacak ve ona cehennemi tattıracağız. Ne kötü bir gidiş yeridir orası!” buyrul-muştur. Böylece peygambere karşı gelmenin doğuracağı sonuçlar açıklanarak insanlar uya-rılmıştır.

24 Âl-i İmrân suresi, 31, 32. ayetler.25 Hadîd suresi, 28. ayet.26 Tevbe suresi, 63. ayet; Enfal suresi, 13. ayet; Nisâ suresi, 14. ayet; Talâk suresi, 8. ayet.27 Mü’minûn suresi, 44. ayet.

YORUMLAYALIM

Aşağıdaki ayetten hareketle Hz. Peygambere salavat getirmenin anlamını yorumlayınız.

“Allah ve melekleri, Peygambere salat etmekte (onun şerefini gözetme-ye, şanını yüceltmeye özen göstermek-te)dir. Ey inananlar, siz de ona salat edin, (onun şanını yüceltmeye özen gösterin); içtenlikle selam edin (ona esenlik dileyin). ”


LİSTELEYELİM

“Hz. Peygambere itaat niçin gerek-lidir?” sorusu çerçevesinde arkadaşları-nızla bir beyin fırtınası yapıp ulaştığınız sonuçları listeleyiniz.

1……………….........................2……………….........................

3……………….........................

21


Kur’an, Hz. Peygamberin, müminler arasında çı-kan ihtilafların çözüm kaynağı olduğuna vurgu yapar. Bu konuda onlardan tam bir teslimiyet beklenmekte-dir. Nisâ suresinin 64 ve 65. ayetlerinde şöyle buyrul-muştur: “Biz her peygamberi sırf, Allah’ın izni ile itaat edilmek üzere gönderdik. Eğer onlar kendile-rine zulmettikleri zaman sana gelseler de Allah’tan günahlarının bağışlamasını dileseler ve Peygam-ber de onlara bağışlama dileseydi, elbette Allah’ı tövbeleri çok kabul edici ve çok merhametli bula-caklardı. Hayır! Rabb’ine andolsun ki onlar, ara-larında çıkan çekişmeli işlerde seni hakem yapıp sonra da verdiğin hükme, içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın, tam bir teslimiyetle boyun eğmedik-çe iman etmiş olmazlar.”

YORUMLAYALIM

Aşağıdaki ayetleri yorumlayarak “Hz. Peygambere Saygı” başlıklı bir konuşma metni hazırlayınız.

“Ey iman edenler! Allah’ın ve elçisinin (emrettiği şeyin) önüne kendinizi koy-mayın, Allah’a karşı sorumluluğunuzun bilincinde olun. Çünkü Allah, kuşkusuz her şeyi işiten, her şeyi bilendir. Siz ey imana ermiş olanlar! Sesinizi Peygamberin sesinden daha fazla yükseltmeyin, birbirinizle yüksek sesle konuştuğunuz gibi onunla konuş-mayın, yoksa bütün (güzel ve iyi) işleriniz, siz farkında olmadan boşa gitmiş olur. Ba-kın, Allah’ın elçisinin huzurunda seslerini kısanlar var ya, işte onlar kalpleri, kendisine karşı sorumluluk bilinci ile (doldurularak) Allah tarafından sınananlardır; onlar için bağışlanma ve büyük bir mükâfat vardır. Gerçek şu ki (Ey Peygamber) seni evinin dı-şından çağıranlar var ya, işte onların çoğu akıllarını kullanmazlar. Çünkü sen (kendi isteğinle) onların yanına gelinceye kadar sabret(ip bekle)selerdi, kendi lehlerine olurdu. Ama Allah yine de çok bağışlayıcıdır, bir rahmet kaynağıdır.”

(Hucurât suresi, 1–5. ayetler.)

DEĞERLENDİRELİM

Aşağıdaki ayeti Hz. Peygambere itaat etmek açısından değerlendiriniz.

Allah ve Resulü bir iş hakkında hüküm verdikleri zaman, hiçbir mümin erkek ve hiçbir mümin kadın için kendi işleri konusunda tercih kullanma hakları yoktur. Kim Allah’a ve Resulüne karşı gelirse şüphesiz ki o apaçık bir şekilde sapmıştır.


22

HADİS

ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ĉĈɄĈǤƋȺȱǟ ĈȸĆȝ Ǡ ĆȶćȾĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ȿąȀ ĊȶĆȝ ĈȸĊǣ Ĉǃǟ ĈǼĊǤ Ćȝ ĊȸĆȝ ...-1¬.ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ ɂĆȾĆȹ ǠĆȵ ĆȀ ĆǲĆȽ ĊȸĆȵ ćȀ ĈǱǠĆȾ ćȶĊȱǟ Ćȿ ĈȻ ĈǼĆɅĆȿ ĈȼĈȹǠ ĆȆĈȱ ĊȸĈȵ ĆȷɀćȶĈȲ ĊȆćȶĊȱǟ ĆȴĈȲ Ćȅ ĊȸĆȵ ćȴĈȲ ĊȆćȶĊȱĆǟ¼

1. … Abdullah b. Amr (r.a.)’dan rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle

buyurmuştur:

“Müslü man dilinden ve elinden (diğer) Müslümanların selamette kaldığı kimsedir.

Mu hacir de Allah’ın yasakladıklarını terk edendir.”

(Buharî, İman, 4.)

ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ćȯɀ ćȅĆǿ ĆȯĆǖ Ćȅ ăɎ ćǱĆǿ ƋȷĆǟ Ǡ ĆȶćȾĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ȿąȀ ĊȶĆȝ ĈȸĊǣ Ĉǃǟ ĈǼĊǤ Ćȝ ĊȸĆȝ...-3¬. ĊȣĈȀĊȞĆǩ ĊȴĆȱ ĊȸĆȵĆȿ ĆǨĊȥĆȀĆȝ ĊȸĆȵ ɂĆȲ Ćȝ ĆȳĆɎ ƋȆȱǟ ćǕĆȀĊȪĆǩĆȿ ĆȳǠĆȞ ƋȖȱǟ ćȴĈȞ ĊȖćǩ¼ ĆȯǠĆȩ ÝĄȀĊɆ Ćǹ ĈȳĆɎ ĊȅĈɋĊǟ ƌɃĆǕ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ

3. … Abdullah b. Amr (r.a.)’dan rivayet edildiğine göre;Resulullaha biri, ‘İslam’ın en hayırlısı hangisidir?’diye sorunca o şöyle buyurmuştur:

“(İnsanlara) yemek yedirmen ve tanıdığına tanımadığına selam vermendir.”(Buharî, İman, 6.)

ĆǼ ĆǱĆȿ ĈȼɆĈȥ Ƌȸ ćȭ ĊȸĆȵ ĄǫĆɎĆǭ ¼ : ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ĉĈɄĈǤƋȺȱǟ ĈȸĆȝ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ąȄĆȹĆǕ ĊȸĆȝ...-2 ƋɍĈǙ ćȼƌǤ ĈǶćɅ Ćɍ ĆǒĊȀ ĆȶĊȱǟ ƋǢ ĈǶćɅ ĊȷĆǕȿ Ǡ ĆȶćȽǟĆɀ Ĉȅ Ǡ ƋȶĈȵ ĈȼĊɆĆȱĈǙ ƋǢ ĆǵĆǕ ćȼćȱɀ ćȅĆǿĆȿ ć ǃǟ ĆȷǠ Ćȭ ĊȸĆȵ ĈȷǠĆƹĈɋĊǟ ĆǥĆȿĆɎ Ćǵ ƋȸĈȾĈǣ¬ .ĈǿǠƋȺȱǟ ɄĈȥ ĆȣĆǾĊȪćɅ ĊȷĆǕ ćȻĆȀ ĊȮĆɅ Ǡ Ćȶ Ćȭ ćȼĊȺĈȵ ć ǃǟ ćȻĆǾĆȪĊȹĆǕ ĊȷĆǕ ĆǼĊȞĆǣ ĈȀĊȦ ćȮĊȱǟ ɄĈȥ ĆǻɀćȞĆɅ ĊȷĆǕ ĆȻĆȀ ĊȮĆɅ ĊȷĆǕĆȿ ĈǃĈ

2. ...Enes İbn Mâlik (r.a.)’ten rivayet edildiğine göre Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurdu:

“Üç özellik vardır; bunlar kimde bulunursa o, imanın tadını tadar:

Allah ve Resulünü, (bu ikisinden başka) herkesten fazla sevmek. Sevdiğini Allah

için sevmek. Allah kendisini küfür bataklığından kurtardıktan sonra tekrar küfre

dönmeyi, ateşe atılmak gibi çirkin ve tehlikeli görmek.”

(Müslim, İman, 67.)

Okuma Metni:İmanla İlgili Hadis Metinleri

23


ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ćȯɀ ćȅĆǿ ćǨĊȞ Ĉȶ Ćȅ : ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĉĈɃĈǿ ĊǼ ćǺĊȱĆǟ ąǼɆĈȞ Ćȅ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ ... -6 ĆȬĈȱĆǽĆȿ ĈȼĈǤĊȲĆȪĈǤĆȥ ĊȜ ĈȖĆǪ ĊȆĆɅ ĊȴĆȱ ĊȷĈǚĆȥ ĈȼĈȹǠ ĆȆĈȲĈǤĆȥ ĊȜ ĈȖĆǪ ĊȆĆɅ ĊȴĆȱ ĊȷĈǚĆȥ ĈȻ ĈǼĆɆĈǣ ćȻĊȀĉĈɆĆȢćɆĊȲĆȥ ǟăȀ ĆȮĊȺćȵ Ċȴ ćȮĊȺĈȵ ɃĆǕĆǿ ĊȸĆȵ¼ ćȯɀćȪĆɅ

¬. ĈȷǠĆƹĈɋĊǟ ćȤĆȞ ĊȑĆǕ

6. …Ebu Saîd el-Hudrî (r.a.), Resulullah (s.a.v.)ı şöyle buyururken işittim dedi:

“Kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Şayet eliyle değiştirmeye gücü

yetmezse diliyle değiştirsin. Diliyle değiştirmeye de gücü yetmezse kalbiyle düzeltme

cihetine gitsin ki bu imanın en zayıf derecesidir.”


ɂƋǪ Ćǵ Ċȴ ćȭćǼ ĆǵĆǕ ćȸĈȵ ĊǘćɅ Ćɍ¼ ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ĉĈɄĈǤƋȺȱǟ ĈȸĆȝ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ąȄĆȹĆǟ ĊȸĆȝ...-5¬.Ĉȼ ĈȆĊȦĆȺĈȱ ƌǢ ĈǶćɅ ǠĆȵ ĈȼɆ ĈǹĆɉĈ ƋǢ ĈǶćɅ

5. …Enes (r.a.) ’ten rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:“Hiçbiriniz, kendiniz için istediğini kardeşi için de istemedikçe

(tam) iman etmiş olmaz.”(Buharî, İman, 7.)

ĆȷǠ Ćȭ ĊȸĆȵ¼ ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ĉȯɀ ćȅĆǿ ĊȸĆȝ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ...-4 ĊȸĆȵĆȿ ćȼĆȦĊɆ Ćȑ ĊȳĈȀ ĊȮćɆĊȲĆȥ ĈȀ ĈǹɇĊǟ Ĉȳ ĊɀĆɆĊȱǟ Ćȿ ĈǃǠĈǣ ćȸĈȵ ĊǘćɅ ĆȷǠ Ćȭ ĊȸĆȵĆȿ ćȻĆǿǠ ĆǱ Ĉǽ ĊǘćɅ ĆɎĆȥ ĈȀ ĈǹɇĊǟ Ĉȳ ĊɀĆɆĊȱǟ Ćȿ ĈǃǠĈǣ ćȸĈȵ ĊǘćɅ

¬. ĊǨ ćȮ ĊȆĆɆĈȱ ĊȿĆǟ ǟăȀĊɆ Ćǹ ĊȰćȪĆɆĊȲĆȥ ĈȀ ĈǹɇĊǟ Ĉȳ ĊɀĆɆĊȱǟ Ćȿ ĈǃǠĈǣ ćȸĈȵ ĊǘćɅ ĆȷǠ Ćȭ

4. ... Ebu Hüreyre (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu:“Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimse komşusunu rahatsız etmesin. Allah’a ve

ahiret gününe iman eden kimse misafirine ikram etsin. Allah’a ve ahiret gününe iman eden kimse ya faydalı söz söylesin veya sussun!”


24

HADİS

ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİM

A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.

1. Hz. Peygamberin beşerî yönünü gösteren üç özelliğini sıralayınız.

2. Hz. Peygamberin peygamberlik yönünü gösteren bir örnek veriniz.

3. Hz. Peygamberin beşerî yönüne yapılan vurgunun amacı nedir? Açıklayınız.

4. Hz. Peygamberin teşri görevinin ne anlama geldiğini belirtiniz.

5. Hz. Peygambere itaati nasıl anlamalıyız? Açıklayınız.

B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.

1. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed’in peygamberlik yönüne ait bir özellik değildir?

A) Tebliğ

B) Ticaret

C) Tebyin

D) Teşri

E) Vahiy alması

2. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamberi örnek almayı engelleyen özelliklerindendir?

A) Melek olması

B) İnsan olması

C) Aile reisi olması

D) Arkadaş olması

E) Komşu olması

3. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamberin tebliğinin özelliklerinden biri değildir?

A) Karşılık beklememesi

B) Ayetleri açıklaması

C) Kınayanlara aldırış etmemesi

D) Vahyi gizlememesi

E) İnsanları inanmaları için zorlaması

25


C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.

(itaat, nübüvvet, rahmet, vahiy)

1. Allah, insanlara peygamberine ………….emretmiştir.

2. Hz. Peygamber, âlemlere ………… olarak gönderilmiştir.

3. Peygamberleri diğer insanlardan ayıran en temel özellik …………. almalarıdır.

Ç. Kişinin ulaşamadığı için örnek alamayacağı bir peygamber tasavvuruna sahip olması önem-li bir sorundur. Bu anlamda, “İdealle gerçek arasındaki uçurum kişide umursamazlık doğurur.” sözünü örneklendirerek kısaca değerlendiriniz.

II. ÜNİTE HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI


1. Hz. Peygamberin sözlerini ve uygulamalarını öğrenmemizde

hadis ilminin rolünü araştırınız.

2. “Hadis ve sünnet” kavramlarının anlamlarını öğreniniz.

3. Hz. Peygamberin sözlerinin bize kadar nasıl ulaştığını

araştırınız.

4. “Cerh ve ta’dil” kelimelerinin sözlük anlamlarını bulunuz.

5. Hadis ilminin diğer temel İslam bilimleri ile ilişkisi üzerinde

düşününüz.

HADİS

26

27

II. ÜNİTE: HADİS İLMİ VE TEMEL KAVRAMLARI

1. Hadis İlminin Konusu ve Önemi

Hadis ilmi, Hz. Peygamberle ilgili rivayetleri senet ve metin yönüyle inceleyen, hadisleri değişik biçimleriyle değerlendiren ve bu değerlendirmenin usul ve kaidelerini belirleyen ilim dalıdır. Ha-dis ilminin amacı bize, Hz. Peygamberin söz, fiil, hâl ve vasıflarını bildirmektedir. Bu özelliği ile “İlmü’r-Rivâye”, “İlmü’l-Ahbâr” ve “İlmü’l-Âsâr” gibi isimlerle de anılmaktadır.1 Bu ilim dalının “Hadis İlimleri” olarak bilinen bir çok alt kolları vardır.

Hadis ilmi, “Rivayetü’l-Hadis” ve “Dirayetü’l-Hadis” olmak üzere iki alt disiplinden oluşmakta-dır. Rivayetü’l-Hadis ilmi, Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrirleriyle ilgili rivayetlerin belirlenmesini ve sonraki nesillere aktarılmasını konu edinir. Bu rivayetler; câmi, sünen, müsned ve mu’cem gibi hadis kitap türleri içerisinde toplanmışlardır.

Dirayetü’l-Hadis ilmi ise hadisin sened ve metninin incelenmesi ile ilgili kuralları tespit eder ve hadisin gerçekten Hz. Peygambere ait olup olmadığının ölçülerini belirler. Hadis usulü olarak da bi-linen bu ilim dalının amacı, rivayetin şartları ve çeşitlerini, râvilerin taşıma-sı gereken özellikleri belirlemek ve hadis metinlerini incelemektir.2

Hadis ilminin amacı, Hz. Peygam-berin söz, fiil ve takrirlerini, ahlak ve vasıflarını doğru olarak tespit edip sonraki kuşaklara aktarmaktır. Hadis ilmi bu özelliğiyle Hz. Peygamberin tanınıp örnek alınması konusunda önemli bir hizmet görmektedir. Zira Hz. Peygamberin tanınması Kur’an’ın doğru anlaşılması açısından da büyük bir önem taşır. Çünkü, Hz. Peygam-ber yaşayan Kur’an’dır. Hadis ilmi, Hz. Peygamberi tanıtmakla, aslında Kur’an’ı tanıtmış olmaktadır. Çünkü Hz. Muhammed’in hayatı Kur’an’ın uygulanmasından ibarettir. Bu durum-da hadis ilmi Kur’an’ın ilk ve en güve-nilir tefsirini bize aktarma görevini de üstlenmiştir.

1 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadis, s. 39.2 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 86, 87.

ĆȷǠ Ćȭ ĊȸĆȶĈȱ ĄǦĆȺ ĆȆ Ćǵ ĄǥĆɀ ĊȅćǕ Ĉǃǟ Ĉȯɀ ćȅĆǿ ɄĈȥ Ċȴ ćȮĆȱ ĆȷǠ Ćȭ ĊǼĆȪĆȱ““ǟăƘĈǮ Ćȭ Ćǃǟ ĆȀ ĆȭĆǽĆȿ ĆȀ Ĉǹ Ċɇǟ Ćȳ ĊɀĆɆĊȱǟ Ćȿ Ćǃǟ ɀ ćǱĊȀĆɅ

“Gerçek şu ki Allah’ı ve ahiret gününü umanlar ve onu her daim anan kimseler için Allah’ın elçisi güzel bir örnektir.”


Yukarıdaki ayeti dikkate alarak Hz. Pey-gamberin örnekliğini değerlendiriniz.

DEĞERLENDİRELİM

28

HADİS

Hadis ilmi, Hz. Peygamberin sözlerinin sonraki dönemlere taşınarak yaygınlaşmasını sağlamıştır. Hz. Peygamberin görevi tebliğ etmek ve gerekli açıklamaları yapmaktır. O hayattayken bu görevini yerine getirmiştir. Hz. Peygamberin tebliğ ve açıklamalarının sonraki kuşaklara ulaştırılmasında ise öncelikle sahabenin rolü çok büyüktür. Çünkü sahabe Hz. Peygamberden duyduklarını ve gördükle-rini ezberleyip yazarak hadislerin korunmasında ilk adımı atmıştır.

Sahabenin Hz. Peygamberin sözlerini aktarması genellikle sözlü olarak rivayet etme şeklinde olmuştur. Bunun nedeni, Hz. Peygamberin ayetlerle karıştırılmasından endişe ettiği için sözlerinin herkes tarafından yazılmasını başlangıçta hoş karşılamamasıdır. Ancak, zamanla vahiy kayıt altına alınıp hadislerle karıştırılma tehlikesi ortadan kalkınca isteyen sahabeler yine Hz. Peygamberin uy-gun görmesiyle bildikleri hadisleri yazıya geçirmişlerdir.

Hadislerin korunması ve sonraki kuşaklara aktarılması gayreti saha-beden sonraki dönemde de sürdü-rülmüştür. Hadis rivayetinin kural-larıyla ilgili ilk uygulamalar hicri I. asırdan itibaren başlamıştır. Ancak bu uygulamalar yalnızca râvilerin güvenilirliğinin sorgulanmasından ibaretti ve henüz yazılmamış sözlü kurallara dayandırılıyordu. Hicri II. asrın başlarından itibaren tedvin ça-lışmaları başlamış ve böylece hadis-ler toplanmıştır. Hadis usulü ile ilgili müstakil ve kapsamlı eserlerin yazıl-ması ise hicri IV. asrın başlarına denk gelmektedir.3 Bu süreç içerisinde ha-dis rivayeti ile ilgili konular zamanla genişleyip sistematik bir hâl almış ve böylece “hadis” bir ilim dalına dö-nüşmüştür.

Hz. Peygambere ait olmayan söz-ler anlamına gelen uydurma hadis-lerin tespitinde hadis ilminin büyük hizmetleri olmuştur. Çünkü Hz. Pey-gamberin vefatından sonra, hicri I. asrın ortalarına doğru Müslümanlar

3 Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, s. 4.

TARTIŞALIM

Aşağıdaki rivayetin, hadis ilminin oluşu-muna etkisini tartışınız.

Hz. Muhammed buyuruyor ki:

“Sözümü işitip onu anlayıp öğrenen ve başkalarına aktaran kimsenin Allah yüzünü ağartsın.”

(Tirmizî, İlim, 7; Ebu Davut, İlim; 10.)

29


arasında anlaşmazlıklar baş göstermiş ve taraflar haklı olduklarını ispatlamak için hadislere baş-vurmuşlardır ve bazı kötü niyetliler bu uğurda hadis uydurmaktan geri kalmamışlardır. Böylece uy-durma hadisler zamanla İslam dininin Kur’an’dan sonraki ikinci kaynağı olan sünnete yönelik ciddi bir tehdit oluşturmaya başlamıştır. Bu tehlikeli gidişi gören İslam âlimleri öne sürülen hadislerin Hz. Peygambere ait olup olmadığını belirlemek amacıyla bazı kurallar belirlemişler ve bu kurallara uymayan hadisleri kabul etmemişlerdir. Böylece daha hicri I. asrın sonlarına doğru hadisleri senet yönüyle inceleyen bir “isnad sistemi” doğmuştur. Bu sistem zamanla İslamiyeti, uydurma hadis teh-didine karşı koruyacak bir kalkan görevi üstlenmiştir.4

2. Hadis İlminin Temel İslam Bilimleri ile İlişkisi

Temel İslam Bilimlerinin her biri Kur’an’ın ve hadislerin doğru bir şekilde anlaşılmasının üzerinde durur. Örneğin; fıkıh ilmi, Kur’an’ın uygulama ile ilgili ayetlerini, kelam ilmi ise itikadî konular-la ilgili ayetlerini incelemektedir. Bu ilim dalları ayetleri incelerken öncelikle Hz. Peygamberin açıklama ve uygulamalarına başvururlar. Hadis ilmi de Hz. Peygambere ait olan söz, fiil ve takrirleri tespit ederek Kur’an’ın anlaşılmasında ilk ve en güve-nilir kaynak olan sünneti ortaya koymayı amaçlar. Bu özelliğiyle de Temel İslam Bi-limleri için vazgeçilmez bir kaynak olma özelliği taşır.

Kur’an’ın doğru anlaşılması ve yorum-lanmasında hadis ilmi, Kur’an’ı farklı yön-leriyle inceleyen tüm İslam bilimlerini doğ-rudan etkileyen bir kaynak durumundadır.

Hadis ilmi ile ilişkili olan ilim dalla-rından biri de “fıkıh”tır. Fıkıh, İslam’ın amelî hükümlerini Kur’an’dan çıkarmayı amaçlar.5

4 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 276, 277.5 Abdü’l-Kerim Zeydan, Fıkıh Usulü, s. 28, 31.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

“Kütüb-i Sitte” adı verilen meş-hur altı hadis kitabının dördü “sünen” türü kitaplardan oluşmaktadır. “Sü-nen” türü hadis kitapları ise daha çok fıkıh ilmini ilgilendiren uygulama ile ilgili hadislerin toplanıp tasnif edildi-ği kaynaklardır.

30

HADİS

Fıkıh ilmi bunu yaparken öncelikle Kur’an’ın uygulama ile ilgili ayetlerinin Hz. Peygamber ta-

rafından nasıl hayata aktarıldığını gösteren hadis ilminin verilerine bakmak zorundadır. Nitekim

Kur’an’da yer almayan bir meselenin hükmünün hadiste aranması sahabe devrinden bu yana Müs-

lümanlar arasında yerleşmiş bir uygulamadır. Hadisleri göz ardı ederek hüküm çıkarmaya çalışmak

kabul görmemiştir. Bu nedenle fıkıh, başlangıçta sünnetin uygulamasına bağlı olarak gelişmiş, son-

raki dönemlerde de onun kopmayan bir parçası olmuştur.6

Hz. Peygamber Kur’an’ın ilk ve en yetkin müfessiri olduğuna göre Kur’an-ı Kerim’in yorumu ile

ilgilenen “tefsir ilmi”nin öncelikle başvuracağı kaynağın hadisler olması kaçınılmazdır. Bunun için-

dir ki başlangıçta “rivayet tefsiri”, ayetleri yalnızca hadislerle tefsir eden bir yöntem olarak ortaya

çıkmıştır. Hatta rivayet tefsiri müstakil bir ilim dalı hâline gelinceye kadar hadisin bir parçası olarak

varlığını sürdürmüştür. Hadis ilminin kaynaklarından “cami” türündeki eserleri meydana getiren se-

kiz ana bölümden birinin “tefsir” olmasının sebebi de budur.

İslam’ın inanç sistemini inceleyen bilim dalı “kelam”dır. Kelam ilminde itikadi konularda “Ahad

Haber” delil olarak kullanılmamaktadır. Bununla birlikte, Hz. Peygamberin İslam’ın inanç boyutunu

ilgilendiren söz ve uygulamalarını aktaran sözlü ve fiili mütevatir haberler kelam ilmi için önemli

kaynaklardır.

Hadisler yalnızca yukarıda bahsi geçen ilim dalları ile ilişkili değildir. Örneğin, “belagat” ilmini

de doğrudan ilgilendirmektedir. Kelimelerin etimolojik ve semantik yapısıyla ilgili konularda dil

bilginleri hadislerden hayli faydalanmışlardır. Zira Hz. Peygamber, döneminde Arapların en fasih ve

beliğ konuşan kişilerinden biri olarak kabul edilir. Bu nedenle dilciler arasında, hadisin hakem ola-

rak kullanılması yaygın bir uygulamadır. Özellikle son dönem dil bilginleri, dil ile ilgili meselelerde

hadis ilminin verilerini delil (şevâhid) olarak kullanmışlardır.7

Hadis ilmi, özellikle İslam tarihi ve siyer ilimlerini de doğrudan ilgilendiren bir kaynaktır. Zira

hadis ilminin konusu bizzat Hz. Peygamberin kendisidir. Bu nedenle Hz. Peygamberin hayatını konu

edinen İslam tarihi ve siyer ilimleri için en güvenilir bilgiler hadislerin bizzat kendisidir. Hadis ilmi-

nin belirlediği kurallarla, Hz. Peygamberle ilgili yalan ve yanlış haberler ayıklanmış böylece tarihçi-

ler için de çok değerli ve güvenilir bir kaynak oluşturulmuştur.

Hadis ilmi, lügat çalışmalarından fıkha kadar uzanan ilmî ve edebî branşlara sadece kaynak olarak

değil, aynı zamanda “usul/yöntem” bakımından da öncülük etmiştir. Hadis âlimlerinin sahih rivayet-

leri belirlemek için tespit ettikleri usul ve yöntemler, diğer İslam bilimleri tarafından farklı düzeyler-

de uygulanmıştır. Özellikle “isnat sistemi” hadisten alınmış ve diğer ilimlerde de kullanılmıştır. Bu

nedenle hadis ilminin doğrudan ya da dolaylı etkilemediği hiçbir İslam bilim dalı yoktur.8

6 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 273, 274.7 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadis, s. 84.8 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 273-278.

31


Hadis ilminin diğer İslam bilimleriyle olan ilişkisi tek yönlü bir ilişki değildir. Hadis ilmi bu bilim

dallarının hemen hepsine kaynaklık etmekle birlikte kendisi de onlardan faydalanmaktadır. Hadis il-

minde Hz. Peygamberle ilgili rivayetler değerlendirilip hükümler çıkarılırken ilgili İslam ilimlerinin

verilerine başvurulur.

3. Hadis İlminin Temel Kavramları

Her ilim dalında olduğu gibi hadis ilminin de kendisine özgü terimleri vardır. Bu terimler “Hadis

kavramları ilmi” (İlm-i Mustalahi’l-Hadis) adı altında hadis usulünün bir alt kolu olarak incelenmek-

tedir. Hadis ilminin başlıca temel kavramları şunlardır:

BOŞLUKLARI DOLDURALIM

Hadis ilminin diğer İslam ilimleriyle olan ilişkisini boşluklara yazalım.

FıkıhKur’an-ı Kerim’de ibadet,

muamelat gibi konuları içeren ayetlerin yorumlanmasında fıkıh

ilminin en güvenilir kaynağı hadislerdir.

İslam TarihiSiyer

....................................

....................................

....................................

....................................

....................................

Tefsir....................................................................................................................................................................................

Kelam....................................................................................................................................................................................

Dil Bilimleri....................................................................................................................................................................................

Hadis İlmininDiğer İlimlerle İlişkisi

32

HADİS

3.1. Hadis

“Hadis” (حديث) kelimesi sözlükte, “yeni olan”, “sonradan meydana ge-len”, “söz” ve “haber” anlamlarında kullanılır. Bu kelimeden türeyen fiiller “bir şeyi haber vermek, anmak ve anlat-mak” gibi anlamlar ifade etmektedir.9

“Hadis” kelimesinin sözlük anlam-larındaki kullanımlarını Kur’an’da da görmekteyiz.10 Örneğin, Kur’an-ı Ke-rim “sözlerin en güzeli” anlamında; “Ahsenü’l-Hadis” ifadesini bizzat ken-disi için kullanmaktadır.11 Aynı kulla-nımı Hz. Peygamberin, “Sözlerin en güzeli Allah’ın kitabıdır.”12 hadisinde de görmekteyiz.

“Hadis” kelimesi başlangıçta, “Hz. Peygamberin sözü” anlamında kullanıl-mıştır. Ancak hadis bir ilim dalı hâline geldikten sonra bu kavram; “Hz. Pey-gamberin sözleri, fiilleri ve takrirleri” olarak tarif edilmiştir. Hatta peygambere yakınlıkları sebebiyle sahabe ve tabiine ait söz ve uygulamalar da bu kavrama dâhil edilmiştir. Bu manada hadis, sün-net ile eş anlamlıdır.13

3.2. Sünnet

“Sünnet” sözlükte “yol, gidişat, hâl, tavır, yaşam biçimi, çığır, kanun” gibi anlamlarda kullanıl-maktadır. Sünnet kelimesinin çoğulu “sünen”dir.14

9 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, s. 131.10 Rağıb Isfahani, Müfredât, s. 222, 223.11 Zümer suresi, 23. ayet.12 Buharî, Edep, 70.13 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadîs, s. 19.14 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, s. 224-226.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

İslam öncesinde Araplar Cahiliye Döneminin önemli gün ve olaylarını anlatmak için hadis kelimesinin çoğulu olan “ehâdis” kelimesini kullanırlardı.

(Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 1, 2.)

BULALIMAşağıdaki ayetlerde “hadis” kelimesi

hangi anlamlarda kullanılmıştır? Bulalım.

فلياتوا بحديث مثله ان كانوا صادقين

“Öyleyse, haydi o (Kur’an)’ın benzeri bir başka söz getirsinler bakalım; sözlerinin arkasında duruyorlarsa tabi.”

(Tûr suresi, 34. ayet.)

وهل اتيك حديث موسى

“Musa’nın haberi sana gelmedi mi?”

(Tâ-Hâ suresi, 9. ayet.)

ا بنعمة ربك فحدث وام

“Ve Rabb’inin nimetini her daim anlat.”

(Duhâ suresi, 11. ayet.)

33


Sünnet kelimesi İslam öncesi Ca-hiliyye Döneminde; “ataların yolu, örf ve âdetleri, örnek uygulamaları” anla-mında kullanılmaktaydı.15

Sünnet, Kur’an’da; “yaşam tarzı, Allah’ın âdeti, değişmeyen kanunu, yasası” anlamlarında da kullanılır. Bu kullanımlar sünnetin sözlük anlamıyla yakından ilgilidir.

“Sünnet” kelimesi Hz. Peygamberin bir hadisinde de “uygulama” anlamın-da kullanılmaktadır. Bu hadiste şöyle buyrulur:

ćȼĆȲĆȥ ăǦĆȺ ĆȆ Ćǵ ăǦƋȺ ćȅ Ĉȳ ĆɎ ĊȅĈɋĊǟ ĈŽ Ƌȸ Ćȅ ĊȸĆȵ ķ ĊȷĆǕ ĈȀĊɆ Ćȡ ĊȸĈȵ ĈȻ ĈǼĊȞĆǣ ĊȸĈȵ ǠĆȾĈǣ ĆȰĈȶĆȝ ĊȸĆȵ ćȀ ĊǱĆǕ Ćȿ ÛǠ ĆȽćȀ ĊǱĆǕ Ĉȳ ĆɎ ĊȅĈɋĊǟ ĈŽ Ƌȸ Ćȅ ĊȸĆȵĆȿ Û ĄǒɄ Ćȉ ĊȴĈȽĈǿɀ ćǱćǕ ĊȸĈȵ ĆȌćȪĊȺĆɅ ĊȸĈȵ ǠĆȾĈǣ ĆȰĈȶĆȝ ĊȸĆȵ ćǿȁĈȿĆȿ ǠȽĆǿ ĊȁĈȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ĆȷǠ Ćȭ ăǦǞƋɆ Ćȅ ăǦƋȺ ćȅĶ Ąǒ ĊɄ Ćȉ ĊȴĈȽĈǿǟĆȁ ĊȿĆǕ ĊȸĈȵ ĆȌćȪĊȺĆɅ ĊȷĆǕ ĈȀĊɆ Ćȡ ĊȸĈȵ ĈȻ ĈǼĊȞĆǣ “Kim İslam’da güzel bir uygula-

ma (sünnet) başlatırsa ona hem kendi mükâfatı ve hem de kendisinden son-ra o işi devam ettirenlerin mükâfatı, hiçbir şey eksiltilmeksizin verilir. Kim de İslam’da kötü bir uygulama (sünnet) başlatırsa ona da hem kendi günahı ve hem de kendisinden sonra o işi devam ettirenlerin günahı, hiçbir şey eksiltilmeksizin verilir.”16

Hadiste geçen “sünnet” kelimesi, hem olumlu ve hem de olumsuz anlamdaki âdet ve uygulamalar için geçerli olan genel bir ifade olarak kullanılmıştır. Ancak “sünnet” kelimesi zamanla, yalnızca Hz. Peygamberle ilgili kullanılan bir kavrama dönüşmüştür. Bu noktada bazen birbirinin yerine, bazen de farklı anlamlarda kullanılan “sünnet” ve “hadis” kelimelerinin kavramlaşma sürecinden bahsetmek gerekir. Zira bu süreç, bu iki kavramın anlam alanıyla ilgili ortak ve farklı yönlerin anlaşılmasına yardımcı olacaktır.

“Sünnet” kavramı başlangıçta yalnızca “Hz. Peygambere ait olan uygulamaları”; “hadis” ise “Hz. Peygamberin sözlerini” ifade etmek için kullanılıyordu. Bu aşamada “sünnet” ve “hadis” arasında açık bir anlam farklılığı vardı. Bu anlamda “sünnet”e Hz. Peygamberin yaşam biçimi diyebiliriz. Hadis ise uygulamayla ilgili olsun ya da olmasın Hz. Peygamberle ilgili aktarılan rivayetleri kap-15 İbn Mace, C I, Mukaddime, s. 16.16 Müslim, Zekât, 69.

BULALIM

Aşağıdaki ayetlerde “sünnet” kelimesi hangi anlamlarda kullanıldığını bulunuz.

قد خلت من قبلكم سنن فسيروا فى الرض فانظروا كيف كان عاقبة المكذبين

“Sizden önce (milletler hakkındaki) ilahî kanunların değişmezliğini kanıtlayan birçok olaylar gelip geçti. Öyleyse gezin yeryüzünü, hakikati yalanlayanların sonu-nun nasıl olduğunu görün.”

(Âl-i İmân suresi, 137. ayet.)

المكر يحيق ول يئ الس ومكر الرض فى استكبارا تجد فلن لين الو سنت ال ينظرون فهل باهله ال يئ الس

لسنت الل تبديل ولن تجد لسنت الل تحويل

“Onlar yeryüzünde büyüklük taslıyor ve kötü tuzaklar kuruyorlardı. Hâlbuki kişi kazdığı kuyuya kendi düşer. Onlar öncekilere uygulanan sünnetten başkasını mı bekliyorlar? Allah’ın yasasında asla bir değişme bulamazsın, Allah’ın kanununda kesinlikle bir sapma da bulamazsın.”

(Fâtır suresi, 43. ayet.)

34

HADİS

samaktaydı. Örneğin, Hz. Peygamberin “Allah görünüşünüze ve zenginliğinize bakmaz. Ancak kalplerinize ve amellerinize bakar.”17 sözü bir hadis olup bir uygulamayla ilgili olmadığından sün-net kapsamına girmemektedir. Ünlü hadis bilgini Ahmed b. Hanbel (öl. 241)’in hac ile ilgili bir hadisi aktardıktan sonra; “Bu hadiste beş sünnet (uygulama) vardır.” sözü ilk dönemlerdeki “sünnet”, “hadis” ayrımını ortaya koyması bakımından güzel bir örnektir.

“Sünnet” ve “hadis” kelimeleri ha-disin bir ilim dalına dönüşmesi süre-cinde zamanla birbirinin yerine kulla-nılan eş anlamlı iki kavrama dönüştü. Böylece “Hz. Peygamberden aktarı-lan söz, davranış ve takrirlerin tümü” sünnet veya hadis olarak isimlendiril-di. Daha sonraları Hz. Peygamberin yaratılışı ve ahlakıyla ilgili vasıfları da tarifin içerisine dâhil edildi.18

“Sünnet”; Hz. Peygamberin sözle-rinden oluşan “Kavlî / sözlü sünnet”, Hz. Peygamberin davranışlarından oluşan “fiilî sünnet” ve Hz. Peygam-berin karşılaştığı olaylar karşısında susarak takındığı tavrı ifade eden “takrirî sünnet” olmak üzere üç bö-lümden oluşur.

3.3. Eser

“Eser” kelimesi sözlükte, “meydana getirilen şey, alamet, iz ve belirti” anlamlarında kullanılmış-tır. Kelimenin çoğulu “âsâr”dır.19 “Haydi (Ey insan) Allah’ın rahmetinin eserlerine bir bak. Ölü toprağa nasıl da can veriyor! İşte bunu yapan, ölüleri diriltenin ta kendisidir. Zira onun güç ve kudreti her şeye yeter.”20 ayetinde “eser” kelimesi sözlük anlamıyla kullanılmıştır.

Hadis ilmine ait bir terim olarak “eser”, “hadis” ile eş anlamlıdır. Kavramın başlangıçtan bu yana yaygın olan kullanımı budur.21 İmam Nevevî’nin; “Haber ister merfû, ister mevkûf, ister maktû’

17 Müslim, Birr, 34.18 Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, s. 15.19 Rağıb Isfahani, Müfredât, s. 62.20 Rûm suresi, 50. ayet.21 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 7, 8.

DEĞERLENDİRELİM

Aşağıdaki rivayetlerin sünnetin hangi tü-rüne örnek teşkil ettiğini değerlendirerek boşluğa yazınız.

(……………) “Hiçbiriniz kendisi için is-tediğini, (Müslüman) kardeşi için de isteme-dikçe olgun mümin olamaz.”

(Buharî, İman, 7.)

(…..……….) ‘‘Allah Resulü şöyle dua ederdi: ‘Ey Allah’ım sana boyun eğdim. Sana inandım. Sana güvendim. Sana yöneldim. Se-nin adına mücadele ettim. Seni hakem kıldım. Geçmiş ve gelecek gizli ve açık yaptıklarımı bağışla. Evvel ve ahir sensin. Senden başka ilah yoktur.’ ”

(Buharî, Teheccüd, 1.)

(….……………...) “Hz. Peygamber ço-cukları mescitte mızraklarla harp oyunu oy-narlarken gördü ve ses çıkarmadı.”

(Buharî, Salat, 69.)

35


olsun hadisçiler nazarında hepsi de eserdir.”22 sözü bu yaygın görüşü açıklamaktadır. Henüz hicri II. asırda Ebu Hanife (öl. 150 H)’nin öğrencisi olan İmam Yusuf (öl. 182 H) ve İmam Muhammed (öl. 189 H), Hz. Peygamber, sahabe ve tabiine ait rivayetleri topladıkları kitaplarına “el-Âsâr” adını vermişlerdir. Aynı şekilde bir çok âlim de hadisle ilgili yazdıkları kitapları isimlendirirken “eser” ya da “âsar” kavramlarını kullanmışlardır. İbn Hacer Askalani’nin, “Nuhbetü’l-Fiker fî Mustalahi Ehl-i’l-Eser” adlı eserini buna örnek olarak verebiliriz.

3.4. Haber

Haber sözlükte; “bir konuyu duyurmak, hakkında bilgi aktarmak” demektir. Çoğulu “ahbar” ola-rak kullanılır.23 Hadis ıstılahı olarak haber kelimesi birkaç manada kullanılmıştır. “Hadis” terimiyle eş anlamlı olan kullanımı yaygındır. Bu şekli ile Hz. Peygamberin hadislerine “haber” denmiştir. Bu anlamda “haber” rivayet şekline ve râvilerine göre genel olarak “mütevâtir haber” ve “âhâd haber” olarak ikiye ayrılmaktadır.

Bununla birlikte “haber” ve “eser” kavramlarını daha çok sahabe ve tabiin sözleri için; “hadis” kavramını ise Hz. Peygamberin sözleri için kullananlar da olmuştur.

3.5. Râvi

Sözlükte, bir haberi anlatan, nakleden kimseye râvi denir. Çoğulu “ruvât”tır. Bir hadis terimi olarak “râvi”, “hadisi senedi ile usulüne uygun olarak nakleden kimse” demektir. Kendisinden hadis rivayet edilen, râvinin hadis aldığı hocasına ise “şeyh” denir.

Rivayet edilen hadislerin sıhhati, her şeyden önce, hadisleri nakleden râvilerin belirli özellikleri taşımasına bağlıdır. Bir rivayetin kabul edilebilmesi için genel olarak râvide “akıl, zabt, adalet” ve “Müslüman” olma şartı aranır.24 Akıl, râvinin temyiz kudretine sahip olması; zabt, râvinin hadisi duyma, anlama, ezberleme ve unutmadan koruyabilme özelliklerini taşıması; adalet ise, ilahî emir ve yasaklara uyan, hak, hukuk gözeten bir kişi olması demektir.

Belirlenen şartlardan herhangi birinin noksan olması, râviyi güvenilir olmaktan çıkarır. Bu durumda olan râvilerin rivayet ettikleri hadisler sahih olsalar dahi alınmaz, güvenilir olan diğer râvilerden alınır. Râvilerden hadis kabulü ve reddi ile ilgili oluşturulan bu kaideler, hadis ilminin sağlam temeller üzerine bina edildiğini gösterir. Bu hassas kaidelerin geliştirilmesindeki asıl mak-sat; İslam dininin Kur’an’dan sonra ikinci kaynağı olan hadisleri sağlam yollardan elde etmek ve aktarmaktır.

22 Talat Koçyiğit, Hadis Istılahları, s. 101.23 Rağıb Isfahani, Müfredât, s. 273.24 Subhi Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 103.

36

HADİS

Hadis ilminde râviler özellikleri ve yaşadıkları dönemlere göre sınıflandırılmış, derecelere ve tabakalara ayrılmışlardır. Bunun dışında adalet ve zabt yönünden denk olan râviler arasında tercih yaparken râvilerde bazı farklı özellikler aranmıştır. Örneğin, Ebu Hanife bu durumlarda râvinin fakih olmasını tercih sebebi olarak görmüştür.

DEĞERLENDİRELİM

Aşağıdaki okuma metninde yer alan konuş-mayı, râvilerin güvenilirliği konusunda gösterilen hassasiyet açısından değerlendiriniz.

Evzâi ile Ebu Hanife arasında “rükûya gi-derken ve rükûdan kalkarken namazda ellerin kaldırılması” konusunda şöyle bir konuşma geç-miştir.

Ebu Hanife: Evzâî’ye ellerin kaldırılaca-ğına dair rivayet bilmediğini söyleyince Evzâî: “Zührî’den işittim, o da Sâlim’den, Sâlim de ba-bası Abdullah İbn Ömer’den işitmiş...” diyerek namazda rükûya giderken ve doğrulurken elle-rin kaldırılacağına dair bir rivayet okur.

İmam Azam da: “Bana Hammad anlattı, o da İbrahim Nehâî’den almış. Nehâî ise Al-kame ve Esved’den bu ikisi ise Abdullah İbn Mes’ud’dan dinlemiş.” diye râvileri belirttikten sonra Hz. Peygamberin namazda sadece iftitah tekbiri sırasında elini kaldırdığını anlatan bir ri-vayet nakleder.

Evzâî kendi senedinin daha makbul (âli isnad) olduğunu hatırlatınca Ebu Hanife, râvilerin fakih olması sebebiyle kendisinin delil olarak kullandığı hadisin tercihe şayan olduğu-nu söyler.

Ebu Hanife’nin bu açıklaması karşısında Evzâî susar.

(İbrahim Canan, Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, C 7, s. 502, 503.)

37


3. 6. Rivayet-Mervi

“Rivayet” sözlükte, “bir haberi nakletmek, su taşımak” gibi anlamlarda kullanılmaktadır.25 Hadis ilimlerinde “Râvi-ruvât”, “mervî-merviyyât” gibi çokça kullanılan kavramlar “rivayet” kökünden gelir. Bir hadis terimi olarak “rivayet”; “Hz. Peygambere ait söz, fiil ve takrirleri nakletme, aktar-mak” demektir. Aktarılan habere ise “mervî” denir. “Rivayetü’l-Hadis” ifadesi ise hadislerin çeşitli yollarla aktarılması anlamında kullanılır.

25 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, s. 345, 346.

OKUYALIM-YORUMLAYALIM

“Rivayet” kelimesinin anlamlarından biri olan “su taşımak”tan hareketle edebî metinlerde “pınar başı, su başı” anlamında “ser-çeşme” tabiri, Hz. Peygambere atfen kullanılarak güzel benzetmeler yapılmıştır. Hz. Peygamberin hem “âlemlere rahmet” hem de güzel “ahlak” sahibi olarak Kur’an’da övülmesi ve “su”yun halk arasında “rahmet, temizlik, saflık” sembolü olarak kullanılması özellikle şairler için tüken-mez bir ilham kaynağı olmuştur.

Divan edebiyatının en önemli şairlerinden olan Fuzûlî’nin Hz. Peygambere olan sev-gisini ortaya koyan eserinin “Su Kasidesi” olduğunu hatırlayalım. Her beytin sonunda tekrarlanan“su” kelimesinden ötürü “Su Ka-sidesi” diye anılan ve “naat” türünün en güzel örneklerinden olan şiirden seçme iki beyit:

Dest bûsu arzûsuyla ölürsem dostlar/ Kûze eylen toprağım sunun anınla yâre su (Dostlarım! Eğer ben onun elini öpmek arzusuy-la ölürsem, mezarımın toprağıyla bir kâse yapın ve o kâseyle o sevgiliye su ikram edin.)

Tıynet-i pâkini rûşen kılmış ehl-i âleme/ iktidâ kılmış tarîk-i Ahmed-i Muhtâre su ( Su Hz. Peygamberin ne kadar temiz yaratılışlı olduğunu, onun yoluna girmekle herkesi anlat-maya başlamış.)

(Fuzûlî, “Kasîde Der Naat-ı Hazret-i Nebevî”)

Yukarıdaki metni okuyarak Hz. Peygambere olan sevgiyi yorumlayınız.

38

HADİS

Rivayet; sünnet, hadis, eser, ha-ber gibi birbirine yakın ve hatta eş anlamlı kelimelerin hepsini ifade edebilecek bir kavramdır. Nitekim rivayet kelimesi haber, sünnet mana-sında da sıkça kullanılmıştır.

Rivayet ya lafzen ya da manen olur. Lafzen rivayet, bir hadisin Hz. Peygamberden duyulduğu gibi aynı lafızlarla aktarılmasıdır. Sahabenin bir kısmının hadislerin lafzen riva-yeti konusunda titiz davrandıkları bilinmektedir. Bunun sebebi anlam olarak rivayet edilmesi durumunda hadislerin zamanla ilk anlamlarından uzaklaşacağından endişe edilmesidir. Ancak lafzen rivayet edilmiş hadis sayısının çok az olmasından da anla-şılacağı gibi hadislerin anlam olarak aktarılması pratikte şartların zorunlu kıldığı bir durumdur ve yaygın ola-rak uygulanmıştır. Nitekim Hz. Pey-gamberin ezberledikleri hadisleri bir zaman sonra aynı lafızlarla hatırla-makta güçlük çektiklerini söyleyen sahabeye; haramı helal, helali haram kılmamak şartıyla bu izni verdiği bilinmektedir.26

Hadisçiler yine de Hz. Peygam-bere saygılarından dolayı hadisleri anlam olarak aktarırken bazı ihtiya-ti cümleler kullanmayı bir gelenek olarak benimsemişlerdir. Örneğin, bir hadis aktarılırken,“Resulullah bu şekilde ya da buna benzer buyurdu.” anlamında; “Kâle Rasulullah fîmâ kâl ev kemâ kâl

.gibi ifadeler kullanılmaktadır ”(قال رسول اهلل فيما قال أو كما قال)

26 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadîs, s. 63.

DEĞERLENDİRELİM

Aşağıdaki metni sahabenin hadis rivayeti konusundaki gösterdiği hassasiyet açısından de-ğerlendiriniz.

Buharî’nin rivayetine göre Abdullah b. Zübeyr’in bir gün babası Zübeyr b. Avvam’a; Resulullahtan fazla hadis rivayet etmemesinin sebebini sorması üzerine babası ona; “Bilesin ki ben Resulullahtan hemen hiç ayrılmadım, hep onunla beraber bulundum. Ancak ben onun ‘Kim bana yalan isnat ederse cehennemdeki ye-rini hazırlasın.’ dediğini işittim. Bu nedenle sus-mayı tercih ediyorum.” demiştir.

(Buharî, İlim, 38.)

39


3.7. Sened-İsnad

Sened sözlükte; “dayanılan, güveni-

len şey, belge” anlamlarında kullanılır.27

Bir hadis terimi olarak “sened”, hadisi

nakleden râvilerin isim zinciridir. Bu

anlamıyla sened, bir sözün Resulullaha

ait olduğunu gösteren belgedir.

Hadis senetlerinde rivayet lafızları

olarak “haddesenâ” (ǠĆȺĆǭ ƋǼ Ćǵ); “ahbarenâ”

(ǠĆȹĆȀĆǤ ĊǹĆǕ); “enbeenâ” (ǠĆȹĆǖĆǤĊȹĆǕ); “ semi’tu”

( ćǨĊȞ Ĉȶ Ćȅ); “enne” ( ƋȷĆǕ); “kâle” ( ĆȯǠĆȩ); “an”

( ĊȸĆȝ) gibi ifadeler kullanılır. Ancak ba-

zen senetlerde kısaltma yoluna gidilir.

Bu kısaltma durumlarında kale ( ĆȯǠĆȩ) kelimesi senetten çıkarılır, diğer bazı

lafızlar ise kısaltılarak yazılır. Hadis

senetlerinin doğru okunması için bu kı-

saltmaların bilinmesi gerekir.

Hadis senetlerinde uygulanan kısaltmaların bazıları şöyledir; “Bize rivayet etti.” anlamındaki

“haddesenâ (ǠĆȺĆǭ ƋǼ Ćǵ)” lafzı, “sena (ǠĆȺĆǭ)” ve “na (ǠĆȹ)” şeklinde; “Bana rivayet etti.” anlamındaki “haddesenî

(ɄĈȺĆǭ ƋǼ Ćǵ) lafzı ise “deseni (ɄĈȺĆǭĆǻ)” ve “seni (öƖĆǭ)” şeklinde kısaltılır. “Bize haber verdi.” anlamındaki “ahba-

rena (ǠĆȹĆȀĆǤ ĊǹĆǕ)” lafzı ise “enâ (ǠĆȹĆǟ)” şeklinde kısaltılır. (ǠĆȹĆǖĆǤĊȹĆǕ) lafzının da (ǠĆȹĆǟ) şeklinde kısaltılmıştır.

Senette yer alan râviler zinciri ile sözü Resulullaha kadar dayandırmaya “isnad” denir. Sened

ve isnad birbirlerinin yerine kullanılan iki terimdir. Her iki terimin de çoğulu olarak “esânid”

kelimesi kullanılır.

Başlangıçta sahabenin kendi aralarında sened araştırması yapmadıkları, tabiînin de sahabeye se-

ned sormadıkları bilinmektedir. Ancak İbn Sirin (öl. 110/728)’in bildirdiğine göre, Müslümanlar

arasındaki anlaşmazlıklar artıp fitne zuhur edince hicri birinci asrın sonlarına doğru, hadis rivayet

eden kimselerden sened sorulmaya başlanmıştır. Bunun sonucu olarak da hadisleri mümkün oldu-

ğunca ilk duyan kimseden almak amacıyla ‘‘rıhle’’ denilen ilim yolculukları yapılmıştır. Örneğin,

Ebu Eyub el-Ensari’nin, kendi bildiği bir hadisi Resulullahtan duyan kişi olarak tanıdığı Ukbe b.

Amir’den de duymak için Medine’den Mısır’a gittiği bilinmektedir.28

27 İbn Manzur, Lisanu’l-Arab, s. 220, 221.28 İsmail L. Çakan, Hadis Usulü, s. 66, 67.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

BİR SENED ÖRNEĞİ

Buharî’nin Camiu’s-Sahih’inde yer ver-diği ilk hadisin senedi şöyledir:

ƌɃĈǿǠ ĆȎĊȹĆɉĆǟ ąǼɆĈȞ Ćȅ ćȸĊǣ ɂĆɆ ĊǶĆɅ ǠĆȺĆǭ ƋǼ Ćǵ ĆȯǠĆȩ ćȷǠĆɆĊȦ ćȅ ǠĆȺĆǭ ƋǼ Ćǵ ĆȯǠĆȩ ćǼĊɆ Ćȶ ćǶĊȱǟ ǠĆȺĆǭ ƋǼ Ćǵ ąȋǠƋȩĆȿ ćȸĊǣ ćǦ ĆȶĆȪĊȲ Ćȝ ĆȜĈȶ Ćȅ ćȼƋȹĆǟ ƌɄĈȶɆ ĈȶƋǪȱǟ ĆȴɆĈȽĆȀĊǣĈǟ ćȸĊǣ ćǼƋȶ ĆǶćȵ ɄĈȹĆȀĆǤ ĊǹĆǕ ĆȯǠĆȩ Ćȯɀ ćȅĆǿ ćǨĊȞ Ĉȶ Ćȅ ĆȯǠĆȩ ĈȀĆǤĊȺ ĈȶĊȱǟ ɂĆȲ Ćȝ ĈǡǠ ƋȖ ĆǺĊȱǟ ĆȸĊǣ ĆȀ Ćȶćȝ ćǨĊȞ Ĉȶ Ćȅ ćȯɀćȪĆɅ ƌɄĈǮĊɆƋȲȱĆǟ

... ćȯɀćȪĆɅ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ćǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ

Sened’in tercümesi:

“Bize Humeydi nakletti. O, “Bize Süfyan söyledi.” dedi. O, “Bize Yahya b. Said el-Ensari söyledi.” dedi. O, “Bize Muhammed b. İbrahim et-Temimi haber verdi.” dedi. O da, Alkame b. Vakkas el-Leysi’nin “Ömer b. el-Hattab’ın minberde “Rasulullah’ı şöyle derken işittim.” dedi-ğini duymuş.”

(Buharî, Bedü’l-Vahy, 1.)

40

HADİS

İsnad sistemi hadis rivayetinde uy-

gulanmış köklü ve bilimsel bir tedbir-

dir. Müslümanlara mahsus bir uygu-

lamadır ve amacı uydurma hadisleri

ayıklamaktır. Abdullah b. Mübarek

(öl.181 H)’in dediği gibi “İsnad din-

dendir. Eğer isnad olmasaydı isteyen

istediğini rivayet etmeye kalkışırdı.

Bu nedenle isnad, hadis ilminin teme-

li olarak kabul edilmiştir.

İsnad senedin uzunluğuna göre

“âli isnad” ve “nâzil isnad” olarak iki-

ye ayrılmıştır. Hadisin senedinde ko-

pukluk olmadan mümkün olduğunca

az râviyle Hz. Peygambere ulaşması-

na “âli isnad”; daha çok râvi ile ulaş-

masına ise “nâzil isnâd” denir. ‘‘Âli

isnad” “nâzil isnad”a tercih edilir.

Çünkü rivayet edilen sözün söylen-

diği zamanla, aktarılması arasına ne

kadar az zaman girerse rivayetin gü-

venilirliği o derece artar. Aynı şekilde

râvi sayısının azlığı da rivayette hata

ihtimalini azaltır. Ancak âli isnadın,

nâzil isnada tercih edilmesi râvilerin

adalet ve zabt yönünden eşit olması

durumunda geçerlidir. Yoksa ada-

let ve zabt yönünden eksikliği olan

râvilerden oluşan bir seneddeki râvi

sayısının azlığı tek başına bir tercih

sebebi değildir.

İNCELEYELİM

Aşağıda kısaltılarak verilmiş bir se-

ned ve onun okunuşu verilmektedir. Bu

senedi inceleyiniz.

Tirmizî’den;

ĆȯǠĆȩ ƌɄĈȹǠĆȪĈȱǠ ƋȖȱǟ ĆǡɀćȪĊȞĆɅ ćȸĊǣ ćǼɆĈȞ Ćȅ ǠĆȺĆǭ ƋǼ Ćǵ ƌɃ ĈȂɆĈȵ ĊȀĉĈǪȱǟ ĆȯǠĆȩ

ĈȸĊǣ ĈȄĆȹĆǟ ĊȸĆȝ ćȰɅ Ĉɀ ƋȖȱǟ ćǼɆ Ĉȶ Ćǵ ǠĆȹ ĆȀĆǤ ĊǹĆǕ ĆȯǠĆȩ Ĉȫ ĆǿǠĆǤ ćȶĊȱǟ ćȸĊǣĈǟ ǠĆȺĆǭ ƋǼ Ćǵ

... ĆȴƋȲ Ćȅ Ćȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ćǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ćȯɀ ćȅ Ćǿ ĆȯǠĆȩ : ĆȯǠĆȩ ąȬĈȱǠĆȵ

(Tirmizî, İman, 2.)

Bu senedin okunuşu şöyledir:

“Kale’t-Tirmizi Haddesena Said

b. Ya’kub et-Talikani kale, haddese-

na İbnu’l-Mubarek kale, ahberana

Hamidi’t-Tavil, an Enes b. Malik kale:

Kale Rasulullah (s.a.v.)...”

41


3.8. Metin

“Metin” hadiste, râviler zincirinden sonra gelen, Hz. Peygamberin sözünün yer aldığı kısımdır. Aslında hadis metinden ibarettir. Sened yalnızca o metnin Hz. Pey-gambere ait olup olmadığını belirlememize yardımcı olur.

Hadis ve fıkıh bilginleri hadisleri doğru anlamak, Hz. Peygamberin maksadını iyi kavramak anlamında “Fıkhu’l-Hadis”e önem vermişlerdir. Bu amaçla hadis metinleri fark-lı yönleriyle incelenmiş ve bu incelemeleri yapmak üzere farklı ilim dalları geliştirilmiş-tir. Hadis metinleri Kur’an ve sahih sünnete uygunluk yanında akli ilkelere ve tarihî ger-çeklere ters düşmeme ve dil yönünden de-ğerlendirmeye de tabi tutulmuştur.

3.9. Tarîk-Tabaka

“Tarîk” sözlükte; yol anlamındadır. Bir hadis terimi olarak seneddeki râvilerin isimlerinin sırayla zikredildiği kısma “tarîk” denir. Bu anlamda “sened” ve “isnad” kavramlarıyla eş anlamlıdır. Ancak farklı bir özellik olarak “tarîk” bazen ana senedin farklı kollarını ya da bir râviden sonraki ayrışan kollarını ifade etmek için de kullanılır. Hadis kitaplarında yer alan “Bu hadis bu tarîkten hasendir.” gibi ifadelerle kast edilen budur. Bu anlamda kullanılan bir diğer terim ise “vecih”tir.

“Tabaka” ise aynı dönemde yaşamış, birbirine yaşça yakın olan râvilerin oluşturduğu gruplara denir. Örneğin, “sahabe tabakası”, “tabiin tabakası”, “etbâu’t-tâbiin tabakası” gibi. Ayrıca hadis ki-tapları da özelliklerine göre tabakalar şeklinde tasnif edilmişlerdir.

3.10. Cerh ve Ta’dîl

Sözlükte “cerh”, “yaralamak, kınamak” gibi anlamlarda kullanılır. Bir hadis terimi olarak “cerh”; bir râvinin adalet ve zabt yönünden eksik olduğunun, bu nedenle de rivayetlerinin kabul edilemeye-ceğinin belirlenmesidir. Cerh edilmiş râviye “mecruh” denir.

“Ta’dîl” ise sözlükte, “doğrultmak, düzeltmek, bir kimsenin suçsuzluğunu açıklamak, adaletini bildirmek” gibi anlamalara gelir. Bir hadis terimi olarak ise râvinin adalet ve zabt sıfatlarını taşıdı-ğını, rivayetlerinin güvenilir olduğunu belirlemektir. Ta’dîl edilmiş râvi, sika (güvenilir), sebt (sağ-

YAZALIM

Aşağıdaki hadiste sened ve metin bö-lümlerini belirleyip boşluklara yazalım.

……….

ĆȯǠĆȩ ąǼɆĈȞ Ćȅ ćȸĊǣǟ ɂĆɆ ĊǶĆɅ ǠĆȺĆǭƋǼ Ćǵ ĆȯǠĆȩ ąǿƋǠȊĆǣ ćȸĊǣǟ ćǼȶ ĆǶćȵ ǠĆȺĆǭƋǼ Ćǵ ɂȲ Ćȍ) ɄĈǤȺȱǟ ĈȸĆȝ ąȄĆȹĆǟ ĊȸĆȝ ĈǳƋǠɆǪȱǟ ɀćǣĆǟ ɄĈȺĆǭƋǼ Ćǵ ĆȯǠĆȩ ćǦĆǤĊȞ ćȉ ǠĆȺĆǭƋǼ Ćǵ ǟȿććȀĈȦĆȺćǩ ĆɍĆȿ ǟȿćȀ ĈȊĆǣ Ćȿ ǟȿćȀ ĈȆĆȞćǩ ĆɍĆȿ ǟȿćȀ ĈȆĆɅ ĆȯǠĆȩ (ƋĆȴȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ćǃǟ.

Enes’ten Ebu’t-Teyyâh, ondan Şu’be, ondan Yahyâ, ondan da Muham-med İbn Beşşâr naklederek, Hz. Peygam-berin şöyle dediğini rivayet etmişlerdir:

……….

“Kolaylaştırınız güçleştirmeyiniz, müjdeleyiniz nefret ettirmeyiniz.”


ƋƋ Ƌøøøø

Ƌøö

42

HADİS

lam) ve hüccet (delil) gibi olumlu vasıflarla anılır. Râvileri bu yönleriyle araştırıp tetkik eden ilme “cerh ve ta’dil ilmi” denir. Cerh ve ta’dil ilmi, hadis ilminin en önemli konularından birini oluşturur.

Kur’an-ı Kerim, bir haberin ka-bul edilmeden önce o haberi getiren kimsenin güvenilir olup olmadığının araştırılmasını ister.29 Bu nedenle ha-disçiler geliştirdikleri cerh ve ta’dîl kriterleri ile hadis rivayet eden kim-seleri titiz bir incelemeye tabi tutmuş-lar, güvenilir bulmadıkları râvilerin haberlerini reddetmişlerdir.

Cerh ve ta’dîl ilmi tarihî süreç içerisinde bir ihtiyacın sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Hz. Peygamberin vefatından bir süre sonra Müslüman-lar arasında birtakım anlaşmazlıklar ortaya çıkmış ve taraflar birbirlerine karşı hadisleri delil olarak kullan-mışlardır. Bu süreç içerisinde bazı insanlar kendi düşüncelerinin doğ-ruluğunu ispata yönelik olarak hadis uydurmaya kalkışmışlardır. Bu geliş-meler karşısında İslam âlimleri belir-ledikleri cerh ve ta’dîl kriterleriyle hadisleri senet ve metin yönünden ti-tiz bir incelemeye tabi tutmuşlarıdır.

Cerh ve ta’dîl ilminde bir râvinin güvenilmez olduğunu gösteren on kusura “Metâin-i Aşere” (on suçlama noktası) denir. Bu kusurlardan birine veya birkaçına sahip olan râvinin rivayetleri kabul edilmez. Bu on kusurun beşi râvinin adaleti beşi de zaptıyla ilgilidir.

29 Hucurât suresi, 6. ayet.


Aşağıdaki ayeti cerh ve ta’dilin gereklili-

ği açısından yorumlayınız.

“Siz ey iman edenler! Fasıkın biri size

(önemli) bir haberle geldiğinde durup ger-

çeği araştırın; değilse istemeden birilerini

rencide eder, ardından da yaptığınızdan piş-

manlık duyarsınız.”

(Hucurât suresi, 6. ayet.)

Ahmet - Muhammed - Mustafa

43


Râvinin adaleti ile ilgili olan

tenkit noktaları şunlardır: râvinin

hadis rivayetindeki yalancılığı,

râvinin günlük yaşamında ya-

lancılıkla itham edilmesi, râvinin

İslam’ın emir ve yasaklarına

uyma konusundaki gevşekliği,

râvinin yeterince tanınmaması,

râvinin bidat ehlinden olması.

Râvinin zabtı ile ilgili olan

tenkit noktaları ise şunlardır:

râvinin rivayetlerinde çok yanlış

yapması, râvinin dikkat etmesi

gereken yerlerde gaflet göster-

mesi, râvinin hadisin sened ve

metninde doğru sanarak hata

yapması, râvinin sika (güvenilir)

râvilerden birine muhalif olarak

rivayette bulunması, râvinin ha-

fızasının zayıf olması.

Hadis ilminde sadece cerh

ve ta’dîlin usul ve esaslarının

belirlenmesiyle yetinilmemiş;

bunun yanında, cerh ve ta’dîli

yapacak kimselerde de birta-

kım özellikler aranmıştır. Bu

özellikleri taşımayan kimsele-

rin yaptıkları cerh ve ta’dîle ise

itibar edilmemiştir. Örneğin,

doğru sözlü olmak, sözünü tut-

mak ve günahlardan kaçınmak

bu konuda râvinin sahip olması

gereken önemli özelliklerden

sayılmıştır.

DEĞERLENDİRELİM

Aşağıdaki olayı cerh ve ta’dîl ilminin önemi açısından değerlendiriniz.

Cerh ve ta’dîl ilminin tanınmış isimlerinden Yahya b. Saîd el-Kattân (öl. 198/814) rivayetle-rinden dolayı eleştirdiği kişilerden dolayı kendi-sine yöneltilen:

- Sen cerh ettiğin bu kişilerin kıyamet günün-de karşına hasım olarak çıkmalarından korkmu-yor musun? şeklindeki bir soruya:

- “Hadisini müdafaa etmediğimden dolayı Resulullahın karşıma hasım olarak çıkması bu kimselerin düşmanlığına maruz kalmaktan daha çok beni korkutmaktadır.” diye cevap vermiştir.

(Ahmed Nâim, Tecrid-i Sarîh Tercümesi, Mukaddime, s. 350.)

44

HADİS

Ǡ ĆȶƋȹĈǙķ ćȯɀćȪĆɅ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ćȯɀ ćȅĆǿ ćǨĊȞ Ĉȶ Ćȅ ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆȀ Ćȶćȝ ĊȸĆȝ...- 1 Ĉǃǟ ɂĆȱĈǟ ćȼćǩĆȀ ĊǲĈȾĆȥ ĈȼĈȱɀ ćȅĆǿĆȿ Ĉǃǟ ɂĆȱĈǟ ćȼćǩĆȀ ĊǲĈȽ ĊǨĆȹǠ Ćȭ ĊȸĆȶĆȥ ɁĆɀĆȹ ǠĆȵ ąǛĈȀĊȵǟ ĉĈȰ ćȮĈȱ Ǡ ĆȶƋȹĈǙĆȿ ĈǧǠƋɆĉĈȺȱǠĈǣ ćȯǠ Ćȶ ĊȝĆɉĊǟĶ.ĈȼĊɆĆȱĈǟ ĆȀ ĆǱǠĆȽ ǠĆȵ ɂĆȱĈǟ ćȼćǩĆȀ ĊǲĈȾĆȥ ǠĆȾ ćǶ ĈȮĊȺĆɅ ąǥĆǕĆȀĊȵǟ ĈȿĆǕ ǠĆȾćǤɆ ĈȎćɅ ǠĆɆĊȹ ćǼĈȱ ćȼćǩĆȀ ĊǲĈȽ ĊǨĆȹǠ Ćȭ ĊȸĆȵĆȿ ĈȼĈȱɀ ćȅĆǿĆȿ

1. ...Hz. Ömer (r.a.)’den rivayet edilmiştir. O, Resulullah (s.a.v.)’ın şöyle buyurduğunu işittim, dedi:

“Ameller niyetlere göredir. Herkese niyet ettiği şey vardır. Öyleyse kimin hicreti Allah’a ve Resulüne ise onun hicreti Allah ve Resulünedir. Kimin hicreti de elde edeceği bir dünyalığa veya nikâhlanacağı bir kadına ise onun hicreti de o hicret ettiği şeyedir.”

(Buharî, Bed’ü’l-Vahy, 1; Müslim, İmâret, 155.)

ĆɄĈȺćǣķ ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ćȯɀ ćȅĆǿ ƋȷĆǕ Ǡ ĆȶćȾĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆȀ Ćȶćȝ ĈȸĊǣǟ ĈȸĆȝ... - 2 ĈǒǠĆǪɅĈǙ Ćȿ ĈǥĆɎ ƋȎȱǟ ĈȳǠĆȩĈǙ Ćȿ ćȼćȱɀ ćȅĆǿĆȿ ćȻ ćǼĊǤ Ćȝ ǟ ăǼ Ƌȶ ĆǶćȵ ƋȷĆǕĆȿ ć ǃǟ ƋɍĈǟ ĆȼĆȱĈǟ Ćɍ ĊȷĆǕ ĈǥĆǻǠĆȾ Ćȉ : ąȄĊȶ Ćǹ ɂĆȲ Ćȝ ćȳĆɎ ĊȅĈɋĊǟ

Ķ. ĆȷǠ ĆȒĆȵĆǿ Ĉȳ Ċɀ ĆȍĆȿ ĈǨĊɆĆǤĊȱǟ ĉĈǰ ĆǵĆȿ ĈǥǠ ĆȭƋȂȱǟ2. ...İbn Ömer (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:“İslam dini beş esas üzerine kurulmuştur: Allah’tan başka ilah olmadığına ve

Muhammed’in Allah’ın kulu ve Resulü olduğuna şehadet etmek, namaz kılmak, zekât vermek, hacca gitmek ve ramazan orucunu tutmak.”

(Buharî, İman 2; Müslim, İmân, 21.)

ĊȴćǪĊɅĆǕĆǿĆǕķ ćȯɀćȪĆɅ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ćȯɀ ćȅĆǿ ćǨĊȞ Ĉȶ Ćȅ ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ... - 3 Ćɍķ ǟɀćȱǠĆȩ ĶÝĄǒ ĊɄ Ćȉ ĈȼĈȹĆǿĆǻ ĊȸĈȵ ɂĆȪĊǤĆɅ ĊȰĆȽ ąǧǟƋȀĆȵ ĆȄĊȶ Ćǹ ąȳĊɀĆɅ ƋȰ ćȭ ćȼĊȺĈȵ ćȰ ĈȆĆǪĊȢĆɅ Ċȴ ćȭĈǼ ĆǵĆǕ ĈǡǠĆǤĈǣ ǟăȀ ĊȾĆȹ ƋȷĆǕ ĊɀĆȱĶ.ǠĆɅǠ ĆȖ ĆǺĊȱǟ ƋȸĈȾĈǣ ć ǃǟ ɀ ćǶ ĊȶĆɅ ĈȄĊȶ ĆǺĊȱǟ ĈǧǟĆɀĆȲ ƋȎȱǟ ćȰĆǮĆȵ ĆȬĈȱĆǾĆȥķ ĆȯǠĆȩ ĶĄǒ ĊɄ Ćȉ ĈȼĈȹĆǿĆǻ ĊȸĈȵ ɂĆȪĊǤĆɅ

3. ...Ebu Hureyre (r.a.)’den rivayet edilmiştir. O, Resulullah(s.a.v.)’ın şöyle buyurduğunu işittim, dedi:

– “Ne dersiniz? Birinizin kapısının önünde bir nehir olsa da o kimse her gün bu nehirde beş defa yıkansa kirinden bir şey kalır mı?” Sahabeler:

– “O kimsenin kirinden hiçbir şey kalmaz.” dediler. Resul-i Ekrem:

– “Beş vakit namaz işte bunun gibidir. Allah beş vakit namazla günahları silip yok eder.” buyurdular.

(Müslim, Mesâcid, 283.)

Okuma Metni:İbadetle İlgili Hadis Metinleri

45


ćȯɀćȪĆɅ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ćȯɀ ćȅĆǿ ćǨĊȞ Ĉȶ Ćȅ ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆȷǠƋȦĆȝ ĈȸĊǣ ĆȷǠ ĆȶĊǮ ćȝ ĊȸĆȝ...- 4 Ǡ ĆȶƋȹĆǖ ĆȮĆȥ ąǦ ĆȝǠ Ćȶ ĆǱ ɂĈȥ ĆǴĊǤ ƌȎȱǟ ɂƋȲ Ćȍ ĊȸĆȵĆȿ ĈȰĊɆƋȲȱǟ ĆȤ ĊȎĈȹ ĆȳǠĆȩ Ǡ ĆȶƋȹĆǖ ĆȮĆȥ ąǦ ĆȝǠ Ćȶ ĆǱ ɂĈȥ ĆǒǠ ĆȊĈȞĊȱǟ ɂƋȲ Ćȍ ĊȸĆȵķ

Ķ.ćȼƋȲ ćȭ ĆȰĊɆƋȲȱǟ ɂƋȲ Ćȍ4. ...Hz. Osman (r.a.)’dan rivayet edilmiştir. O, Resulullah (s.a.v.)’ın şöyle buyurduğunu işittim, dedi:

“Kim yatsıyı cemaatle kılarsa sanki gecenin yarısını ihya etmiş gibi olur, kim de sabah namazını cemaatle kılarsa sanki gecenin tamamını namazla geçirmiş gibi olur.”

(Müslim, Mesâcid, 260.)

Ķ.ĄǦĆȩĆǼ Ćȍ ąȣȿćȀĊȞĆȵ ƌȰ ćȭķ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ćȯɀ ćȅĆǿ ĆȯǠĆȩ :ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ąȀĈǣǠ ĆǱ ĊȸĆȝ... - 55. ...Câbir (r.a.)’den rivayet edilmiştir. O, Resulullah (s.a.v.)’ın şöyle buyurduğunu söylemiştir;

“Her (meşru ve) güzel iş sadakadır.”(Buharî, Edep, 33.)

ǠĆɅ ĆȯǠĆȪĆȥ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ĉĈɄĈǤƋȺȱǟ ɂĆȱĈǟ ĄȰ ćǱĆǿ ĆǒǠ ĆǱ ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ... - 6 ćȰƌȵĆǖĆǩĆȿ ĆȀĊȪĆȦĊȱǟ ɂ ĆȊ ĊǺĆǩ ĄǴɆ ĈǶ Ćȉ ĄǴɆ ĈǶ Ćȍ ĆǨĊȹĆǟĆȿ ĆȧƋǼ ĆȎĆǩ ĊȷĆǕķ ĆȯǠĆȩ ÝǟăȀ ĊǱĆǕ ćȴ ĆȚ ĊȝĆǕ ĈǦĆȩĆǼ ƋȎȱǟ ƌɁĆǕ Ĉǃǟ Ćȯɀ ćȅĆǿĶ.ąȷĆɎćȦĈȱ ĆȷǠ Ćȭ ĊǼĆȩĆȿ ǟĆǾ Ćȭ ąȷĆɎćȦĈȱĆȿ ǟĆǾ Ćȭ ąȷĆɎćȦĈȱ ćǨĊȲćȩ ĆȳɀćȪĊȲ ćǶĊȱǟ ĈǨĆȢĆȲĆǣ ǟĆǽĈǟ ɂƋǪ Ćǵ ĊȰĈȾ Ċȶćǩ ĆɍĆȿ ƋɂĈȺĆȢĊȱǟ6. ...Ebu Hüreyre (r.a.)’den şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Resulullah (s.a.v.)’a bir adam

gelerek şöyle dedi:- Ey Allah’ın elçisi! Hangi sadakanın sevabı daha büyüktür? Hz. Peygamber de şöyle

buyurdu:- “Sağlığın yerinde olup malına düşkün olduğun, fakirlikten korkup zenginliğe tamah

ettiğin halde verdiğin sadakanın sevabı daha büyüktür. (Bu işi) can boğaza gelip de “fa-lana şu kadar”, “filana bu kadar” demeye bırakma. Zaten o mal vârislerden şunun veya

bunun olmuştur.”(Buharî, Zekât, 11; Müslim, Zekât, 92.)

ɂĈȥ ƋɍĈǟ ĆǼ ĆȆ Ćǵ Ćɍķ ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ĉĈɄĈǤƋȺȱǟ ĈȸĆȝ Ǡ ĆȶćȾĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆȀ Ćȶćȝ ĈȸĊǣǟ ĈȸĆȝ... - 7 ĆǒǠĆȹǓ ćȼćȪĈȦĊȺćɅ ĆɀćȾĆȥ ăɍǠĆȵ ć ǃǟ ćȻǠĆǩǓ ĄȰ ćǱĆǿĆȿ ĈǿǠĆȾƋȺȱǟ ĆǒǠĆȹǓĆȿ ĈȰĊɆƋȲȱǟ ĆǒǠĆȹǓ ćȻɀćȲĊǪĆɅ ĆɀćȾĆȥ ĆȷǓĊȀćȪĊȱǟ ć ǃǟ ćȻǠĆǩǓ ĄȰ ćǱĆǿ ĈȸĊɆĆǪĆȺĊǭǟ

Ķ.ĈǿǠĆȾƋȺȱǟ ĆǒǠĆȹǓĆȿ ĈȰĊɆƋȲȱǟ7. ...İbni Ömer (r.a.)’den rivayet edildiğine göre, Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu:

“Sadece şu iki kimseye gıpta edilir: Biri Allah’ın kendisine Kur’an verdiği ve gece gündüz onunla meşgul olan kimse, diğeri Allah’ın kendisine mal verdiği ve bu malı

gece gündüz onun yolunda harcayan kimse.”(Buharî, Tevhid, 45; Müslim, Müsafirîn, 266.)

46

HADİS

ÜNİTEMİZİ DEĞERLENDİRELİMA. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.

1. Hadis ilminin konusu nedir? Açıklayınız.

2. Hadis ilminin amacını açıklayınız.

3. Hadis ilminin diğer İslam bilimleri ile ilişkisini yazınız.

4. Cerh ve ta’dîlin hadis ilmindeki önemini açıklayınız.

5. Hadis ve sünnet kavramları arasındaki farkı açıklayınız.

B. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru cevaplarını işaretleyiniz.1. Aşağıdaki kavramlardan hangisi diğerlerinden farklıdır?

A) Metin B) Mervî C) Hadis D) Râvi E) Haber

2. Hadislerin güvenilirliği konusunda hadis bilginlerinin kullandığı sistemin adı nedir?

A) İsnad B) Râvi C) Eser D) Haber E) Metin

3. Hadis ilminde râvilerin güvenilirliğini inceleyen disiplin aşağıdakilerden hangisidir?

A) Rivayetü’l-hadis B) Sünnet C) Cerh ve ta’dil

D) Lafzen rivayet E) Manen rivayet

4. Aşağıdakilerden hangisi diğerlerinden farklı bir kavramdır?

A) Sened B) Tarik C) Vecih D) İsnad E) Hadis

5. Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi diğerlerinden farklıdır?

A) Hadis-Sünnet B) Rivayet-Haber C) Râvi-Rical

D) Tarîk-Vecih E) Cerh-Ta’dîl

C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz.(hadis ilmi, metin, usul, senet, ta’dil, cerh)

1. Senetteki râvi zincirinin farklı kollarının zikredildiği kısma .................denir.

2. Hadiste Hz. Peygamberin sözünün bulunduğu kısma ..........denir.

3. Râvinin adalet ve zabt yönünden eksik olduğunun dolayısıyla rivayetinin kabul edilemeyeceğinin

belirlenmesine ………….. denir.

4. Râvinin adalet ve zabt sıfatlarını taşıdığını, rivayetlerinin güvenilir olduğunun belirlenmesine

……………. denir.”

5. Hadisin sened ve metninin incelenmesi ile ilgili usul ve kaideleri belirleyen ilim dalına

……………….. denir.


1. Sahabe ve tabiin dönemlerinin hangi yüzyılları kapsadığını

araştırınız.

2. "Tedvin, tasnif ve şerh" kavramlarının anlamını hadis terimleri

sözlüklerinden araştırınız.

3. Buharî ve Müslim hakkında bilgi toplayınız.

III. ÜNİTE

HADİS TARİHİ

47

î

HADİS

48

HADİS

1. Hz. Muhammed Devrinde Hadis

İslam’ın tebliğ edilmeye başlanması ile birlikte Müslümanlar, Hz. Peygamberin açıklamalarını ve uygulamalarını hem takip ederek öğrenmiş hem de bunları uygulayarak sonraki nesillere aktarmış-lardır. Sahabe, Peygamberimizin söz ve fillerini takip etmek için iş ve mescit arasında nöbet siste-mi uygulamış, ilim meclislerine katılarak öğrenilenlerin müzakeresini yapmışlardır. Ayrıca ashab-ı suffanın eğitimi de hadis ve sünnetin yaygınlaşmasında önemli etken olmuştur. Hz. Peygamberin

kendisi de dinin öğrenilmesi için soru sorulmasını, tavsiye ve uyarılarının başkalarına nakledilmesini teşvik et-miştir. Örneğin; Veda Hutbesi'nde Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Bu-rada bulunanlar, buraya gelmeyen-lere de duyursun. Olur ya burada bulunan, tebliğ ettiğini kendisinden daha iyi anlayıp kavrayacak birisine nakleder.”1

Peygamberimiz döneminde sözlü kültürün yaygınlığı nedeniyle ezber metodu, hadislerin korunmasında önemli bir role sahip olmuş-tur. Kur’an’la karışabileceği endişesiyle Peygamberimiz, tebliğin ilk yıllarında hadislerin yazılma-masını, yazılanların ise imha edilmesini istemiştir.2 Bununla birlikte daha sonra Peygamberimiz ha-dislerin yazıyla kayıt altına alınmasına izin vermiş ve bazı sözlerini de bizzat kendisi yazdırmıştır. Nitekim Abdullah b. Amr el-As (öl. 65/684) hadislerin yazımı için izin istemiş ve onun bu isteği Peygamberimiz tarafından uygun görülmüştür.3 Bundan dolayı Ebu Hureyre (öl. 58/678) “Hz. Pey-gamberin sahabilerinden onun hadisini benim kadar toplayan bir kimse yoktur. Yalnız Abdullah b. Amr müstesnadır. Çünkü o yazardı, ben yazmazdım.” demiştir.4 Yemenli Ebu Şah Peygamberimizin bir hutbesinin yazılarak kendisine verilmesini istemiş, Peygamberimiz de hutbenin yazılarak ona verilmesini emretmiştir.5 Bu rivayetler Peygamberimizin hadislerin yazılması konusunda bir yasak-lamasının olmadığını gösterdiği gibi bu konuda bir emrinin de söz konusu olmadığını; sadece oku-ma yazma bilen ve ilme meraklı sahabenin onun sözlerinin bir kısmını yazdıklarını göstermektedir. Böylece birçok sahabi bu şekilde hadis sahifeleri oluşturmuştur.

Hadisleri yazanlar arasında Abdullah b. Amr el-As (öl. 65/684), Cabir b. Abdullah (öl. 78/697), Ali b. Ebi Talib (öl. 40/661) gibi sahabiler bulunmaktadır.

1 Buharî, Hac, 133.2 Müslim, Zühd, 72; M. Mustafa Azamî, İlk Devir Hadis Edebiyatı, s. 22-25.3 Ebu Davut, İlim, 3.4 Buharî, İlim, 40; Tirmizî, İlim, 12.5 Buharî, Lukata, 7; Tirmizî, İlim, 12.

Ashab-ı Suffa'nın eğitim gördüğü Mescid-i Nebi’nin minyatürü.

49

III. ÜNİTE: HADİS TARİHİ

Hadislerin ve sünnetin tespit edilmesinde Peygamberimizin Medine’deki bazı faaliyetlerine ilişkin resmî belge niteliğindeki yazılı metinlerin de önemli bir rolü vardır. Peygamberimiz zama-nından bugüne intikal eden bu yazılı vesikalar arasında barış anlaşmaları, İslam’a davet mektup-ları, nüfus sayımı sonuçları, asker kayıtları, beratlar, emanlar, emirnameler, vali ve komutanlarla yazışmalar, alım-satım vesikaları, zekâtla ilgili hükümler, istek üzerine verilen vesikalar gibi siya-sal ve sosyal hayata ilişkin çeşitli belgeler vardır. Bu belgelerin bir kısmı birkaç satır iken bir kısmı da birkaç sayfayı bulan içeriğe sahiptir. Bu belgeler şöyle sıralanabilir:

a. Medine Vesikası: Peygam-berimiz, Mek-ke’den göç eden ve Medine’de yaşayan Müslümanlar-la, Yahudiler ve Medine’deki diğer toplumsal gruplar arasında geçerli olacak bir vesika hazırlattı. Anayasa niteliğindeki bu vesikayla, Müslü-manların ve diğer dinî ve toplum-sal grupların karşılıklı olarak temel hak ve özgürlükleri garanti altına alınıyor ve birbirlerine karşı olan sorumlulukları belirtiliyordu. Bu özelliğiyle Medine Vesikası sadece Müslümanlar için değil, bütün dün-ya tarihi için de önemli bir hukuki belgedir. Bu belgenin maddeleri çeşitli kaynaklarda verilmiştir.6

b. Dine Davet Mektupları: Peygamberimiz Medine’ye hicreti-nin yedinci yılında çevre ülkelerin yöneticilerini İslam’a davet eden mektuplar göndermiştir. Başta Bi-zans, İran, Habeş, Mısır gibi ülke-lerin idarecilerine gönderilen mek-tupların bazılarının orijinal hâlleri bugüne kadar gelmiş,7 bir kısmı da hadis kitaplarında nakledilmiştir.8

6 Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, C I, s. 202-210.7 Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamber’in Altı Orijinal Diplomatik Mektubu, s. 73.8 Buharî, Cihad ve Siyer, 98, 101, 121; Megazi, 84; Libas, 50-52; Ahbarü’l-Ahadi, 4.

Peygamberimizin Bizans kralı Herakleios’a gönderdiği davet mektubu ilk yazılı hadis kaynaklarından biridir.

Peygamberimizin gönderdiği İslam’a davet mektupları ilk yazılı hadis kaynaklarındandır.

HintOkyanusu

Mekke

50

HADİS

c. Çeşitli Siyasi Vesikalar: Komutanlara gönderilen mektuplar, barış antlaşmaları, emanlar, as-ker kayıtları, nüfus sayımı gibi çeşitli siyasi vesikalar da Peygamberimiz döneminde yazılmıştır.9

d. Dinî ve Hukuki Bildirimler: Peygamberimiz çeşitli Müslüman kabilelere zekât, öşür ve had-lerle ilgili mektuplar göndermiştir.10 Bazı alım- satımla ilgili yazılı vesikalar da yine Peygamberimiz tarafından yazdırılmıştır.11

e. Dinî Gruplarla Mektuplaşma: Peygamberimiz çeşitli konularda zaman zaman Yahudiler ve diğer dinî gruplara mektuplar göndermiş ve onlardan da mektuplar almıştır.12

Bu yazılı vesikalara ve bazı sahabilerin oluşturduğu hadis sahifelerine rağmen, Peygamberimiz dö-neminde sistematik ve düzenli bir hadis yazımından bahsetmek söz konusu değildir. Bundan dolayı hadislerin büyük çoğunluğu ezber yoluyla korunmuş ve sözlü olarak sonraki nesillere aktarılmıştır.

2. Sahabe Döneminde Hadis

Peygamberimizin hayatta iken yaşadığı dönem ile onun vefatından başlayarak son sahabenin ve-fatına kadar olan dönem sahabe dönemi olarak adlandırılır. Peygamberimiz hayatta iken onun iman, ahlak, ibadet ve muamelata ilişkin bütün açıklamalarını dinleyip öğrenen sahabe, karşılaştıkları problemleri ona soruyor ve çözümlerini öğ-reniyorlardı. Sahabe, hastalık ve sağlığında, evinde ve mescidinde, çarşı pazarda alış-verişinde, insanlarla ilişkilerinde Peygam-berimizin yanında bulunuyorlarlardı. Bu bakımdan sahabe, toplumsal hayatın gelişip kurumların oluşmasına, barış ve savaşa da bizzat katılarak Peygamberimizin sözlerini dinleme ve uygulamalarına şahitlik etme imkânına sahip olmuşlardır. Hadis ve sün-netin kaynağı Peygamberimiz olduğundan saf şekliyle hadis ve sünnet, Peygamberi-mizin yaşadığı döneme aittir. Bu dönemde sahabiler, hadisleri doğrudan Peygamberi-mizden dinliyor ve birbirlerine aktarıyor-lardı. Gerektiğinde Peygamberimizden teyit alarak yanlış anlaşılmaları gideriyorlardı.

9 Buharî, İlim, 8; Şurut, 15; Zekât, 55.10 Nesaî, Kasame, 43; Buharî, Humus, 5; Zekât, 34-36, 38-40.11 Tirmizî, Buyu, 8; Buharî, Buyu, 19.12 Buharî, Ahkâm, 15; İstizan, 24.

SON SAHABİ EBÜ’T-TUFEYL (öl. 100/719)

Ebü’t-Tufeyl Âmir el-Leysî en son vefat eden sahabi olarak bilinir. Uhut Savaşı’nın yapıldığı (H 3/M 625) yılında doğdu. Resul-i Ekrem’i Veda Haccı’nda Kâbe’yi tavaf ederken gördüğünü bizzat belirtmiştir. Hz. Ali’ye yakınlığı ve ona duyduğu sevgi ile bilinen Ebü’t-Tufeyl savaşlarda onun yanında yer almış, Hz. Ali’nin ölümünden sonra Mekke’de yaşamıştır. Rivayet ettiği hadisler başta kütüb-i sitte olmak üzere birçok hadis kitabında yer almıştır.

Ömer b. Abdülaziz devrine kadar yaşayan Ebü’t-Tufeyl hicri 100 yılında Mekke’de vefat etti; böylece bütün ashap arasında en son vefat eden sahabi olarak tanındı.

(Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 10, s. 345, 346.)

DÜŞÜNELİM-PAYLAŞALIM

Sahabilerin, hadisleri günümüze aktarmadaki rolü üzerinde düşününüz. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.

51


Hz. Peygamberin vefatından sonra hadis ve sünnete olan ihtiyaç daha da artmıştır. Çünkü Müs-lüman toplumun genişlemesiyle ortaya çıkan yeni sorunların çözümü için Peygamberimizin uygu-lamalarını bilmek gerekmiştir. Diğer yandan hadisleri duymamış ve sünnete şahitlik etmemiş ikinci Müslüman nesil olan tabiinin hadis ve sünneti öğrenme arzusu da sahabeyi hadis ve sünnetin tespi-tine yöneltmiştir.

Sahabiler, Hz. Peygambere isnat edilen rivayetleri kabul ederken oldukça titiz davranmış özellik-le ilk dört halife Hz. Peygambere atfedilen rivayetleri ancak şahitle kabul etmişlerdir. Örneğin, Hz. Ebu Bekir, mirasla ilgili Peygamberimizin hükmünü ileten bir rivayeti ancak başka bir sahabenin şahitlik yapmasıyla kabul etmiştir. Duymadığı rivayetlerde benzer bir uygulama yapan Hz. Ömer, Peygamberimizin hadislerinin ehil olmayan kişiler tarafından istismar edilmesini önlemek için rast-gele hadis rivayet edilmemesini istemiştir. Hadisin Peygamberimize aidiyetini araştırması (tahkik) ve hadis rivayetini sınırlayan tutumuyla (tahdit) Hz. Ömer, hadis usulü ilminin de gelişmesine katkı sağlamıştır. Diğer yandan, “Kim bana yalan isnat ederse cehennemdeki yerine hazırlansın.”13 şeklindeki hadisin etkisiyle bazı sahabiler hadis rivayetini terk etmişlerdir. Bütün bu titizlikleriyle birlikte hafızasına güvenen ve hadisleri yazdığı için aslına uygun olarak koruduğundan emin olan birçok sahabi de hadis rivayet etmekten çekinmemiştir.

Peygamberimiz zamanında onun izniyle başlayan hadis yazma işi, saha-be döneminde önemli bir ilim faaliyeti olarak devam etmiştir. Bu faaliyetler sonucu hicri I. asırda ta lebelerine ha-dis yazdıran sahabilerin sa yısının el-liye ulaştığı ifade edilmektedir.14 Ör-neğin; Hz. Peygamberin Yemen’e vali tayin ettiği Amr b. Hazm (öl. 53/673), Peygamberimizin dinin emir ve ya-sakları, zekât, diyet ve ceza konularını içeren idari ve siyasi talimatlarını mu-hafaza etmiştir. Yine sahabeden Cabir b. Abdullah (öl. 78/697) Peygamberi-mizin hacla ilgili söz ve uygulamala-rını derlemiştir.

Kaynaklarda hadis yazan sahabiler arasında Semüre b. Cündeb (öl. 59/678), Abdullah b. Abbas (öl. 68/688) Abdullah b. Ömer (öl. 73/692) ve Enes b. Malik (öl. 93/711) gibi sahabilerin adları da yer almaktadır.15 Hadislerin ilk yazılı metinlerinin ortaya çıktığı bu dönemde birçok sahifenin bu-lunduğu bilinmektedir. Ancak orijinal olarak günümüze kadar gelebilmiş en eski hadis mecmuası,

13 Buharî, İlim, 39.14 “Hadis”, T D V İslam Ansiklopedisi, C 15, s. 30; “Kitabet”, T D V İslam Ansiklopedisi, C 26. s. 83.15 M. Mustafa Azami, İlk Devir Hadis Edebiyatı, s. 34-58; Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 41-68.

OKUYALIM-ÖĞRENELİM

Binden fazla rivayet eden sahabilere çok rivayet edenler anlamında müksirûn denilir.Müksirûndan kabul edilen sahabe, rivayet ettikleri hadis sayısına göre sırasıyla şu şekilde tespit edilmiştir: Ebu Hureyre, Abdullah b. Ömer, Enes b. Malik, Hz. Aişe, Abdullah b. Abbas, Cabir b. Abdullah, Ebu Said el-Hudrî.

Beş yüzden fazla rivayeti olan sahabiler ise Abdullah b. Mesud, Abdullah b. Amr, Hz. Ömer ve Hz. Ali’dir.

52

HADİS

Ebu Hureyre’nin kendisine yazdırdığı yüz otuz sekiz hadisi derleyen Hemmam b. Münebbih (öl. 101/719)’in Sahife-i Sahiha’sıdır. Onun öğrencisi Mamer b. Raşid (öl. 153/770) vasıtasıyla bize ula-şan bu sahife hicri I. asrın ortalarında derlenmiştir.16

Hayatın bütün safhalarında Peygamberimizle birlikte olan arkadaşlarının onun söz ve davranışla-rının tespit edilmesinde ve bize nakledilmesinde önemli bir konuma sahip olmaları doğaldır. Bununla birlikte on binlerce sahabe arasından sadece bin üç yüz kadar sahabenin rivayetlerinin hadis kaynak-larında nakledildiği görülür.

3. Tabiîn Döneminde Hadis

Sahabilerle görüşerek onlardan ilim alan ikinci Müslüman nesle, sahabe nesline tabi olan ve onların ardından gelen anlamında tabiîn denilmektedir. İslami ilimlerin çoğunun ortaya çıktığı bu dönem hadis ve sünnetin yayılmasında da önemli bir role sahiptir.

Sahabilerin hadis rivayetindeki titizlikleri, bazı sahabilerin hadisleri kaynağından öğrenmek için çeşitli yerlere çok meşakkatli yolculuklar yapmalarına sebep olmuştur.17 Bu titizliğin bir devamı ola-

16 Muhammed Hamidullah, Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahife-i Hemmam ibn Münebbih, s. 56, 83-132.17 Buharî, İlim, 20.

Bazı sahabeler yüz-den az hadis rivayet

etmiştir.

Bazı sahabeler beş yüzden fazla hadis

rivayet etmiştir.

Müksirûn denilen yedi sahabenin her

biri binden fazla ha-dis rivayet etmiştir.

Bazı sahabeler yüzden fazla hadis

rivayet etmiştir.

Bazı sahabeler ikişer hadis rivayet etmiştir.

DÜŞÜNELİM

Sahabenin çoğunluğunun az sayıda hadis rivayet etmesinin sebepleri üzerinde düşününüz.

Hadis Rivayet Sayıları Bakımından Sahabiler

53


rak hicri I. yüzyılın ortalarından itibaren ha-dis uydurma girişimlerine karşı bir yandan isnad araştırması gündeme gelirken18 diğer yandan da ilim yolculukları artmıştır. Yeni bir hadis öğrenmek, râviyi tanımak, hadisi Peygamberimize en yakın râvisinden öğ-renmek ve varsa hadisle ilgili tereddütleri gidermek için yapılan bu ilim yolcukları (er-rıhle fi talebi'l-ilm) tabiîler döneminde oldukça yaygınlaşmıştır. Böylece tabiîler, kendi bölgelerindeki sahabilerden aldıkları bilgilerle yetinmeyerek sünnetin beşiği ka-bul edilen Medine’ye ve Peygamberimizin vefatından sonra sahabenin farklı bölgelere dağılmış olmaları nedeniyle de Medine dışında İslam coğrafyasının her bölgesine yolcuklar yapmışlardır.

Hadislerin ezber yoluyla ya da yazılarak nakledilmesi noktasındaki farklı yaklaşımlar tabiîn dö-neminde de varlığını sürdürmüştür. Tabiînin bir kısmı, sözlü kültürün korunmasının yolu olan ez-berin zayıflayarak hafızaların tembelleşeceği ve ehlikitap kültürünün İslam kültürüne girebileceği endişesiyle hadislerin yazılmasına itiraz etmişlerdir. Bir kısmı ise ezbere yardımcı olması amacıyla hadisleri yazmış ve ezber sonrasında yazdıklarını imha etmiştir.

Hadisleri yazarak öğrenmek ve onların unutulup gitmesini önlemek isteyen bir kısım tabiîn, hadis-leri yazmıştır. Hadis ulemasının vefatlarıyla hadislerin kaybolması endişesi tabiîni hadisleri yazmaya yöneltmiştir. Bu sebeple hadislerin yazılmasına karşı olan bazı tabiîler zamanla hadislerin yazılması-na taraftar olmuşlar ve hadislerin biraraya getirilmesinde (tedvininde) etkin bir rol oynamışlardır.

18 Müslim, Mukaddime, 5.

DÜŞÜNELİM

Tabiinin ileri gelenlerinden Hüşeym b. Beşir (öl.183/779) ilim yolculuğunu şöyle anlatır: “Ben Kûfe’de iken Basra’da bir hadis rivayet edildiğini işitsem, kalkıp hemen Basra’ya giderdim. Basra’da iken Kûfe’de bir hadis rivayet edildiğini işitsem hemen kalkıp oraya gider, hadisi kaynağından dinlerdim.” (Kûfe ile Basra arası yaklaşık 350 km'dir.)

(İbrahim Canan, Kütüb-i Sitte Tercüme ve Şerhi, C I, s. 136.)

BİLGİ KUTUSU

Hadis tahsilinin yollarından biri de imla yöntemi idi. İmla, bir muhaddisin rivayet ettiği hadis-leri talebeye yazdırması anlamına gelen hadis yöntemidir.

54

HADİS

Said b. el-Museyyib (öl. 94/713), Said b. Cübeyr (öl. 95/714), Şa’bî (öl. 104/722) gibi önde

gelen tabiîler, hadisleri yazmışlar ve yazılarak yayılmasını teşvik etmişlerdir. Örneğin; Said b. el-

Müseyyib hadislerin yazılmasına izin verirken, Said b. Cübeyr, İbn Abbas’dan duyduklarını yazar,

Şa’bi de “Yazı, ilmi kaydetmektir.” derdi. Tabiînin ileri gelenlerinden Hasan el-Basrî (öl. 110/728)

ise âlimler arasında karşılıklı olarak elden ele dolaştırılan bazı hadis mecmualarından bahsetmek-

tedir.19 Bu örnekler tabiîn neslinin hadislerin korunmasında büyük gayret içinde olduklarını ve ha-

dis yazımının hicri I. asrın sonu ve hicri II. asrın başlarında iyice yaygınlaştığını göstermektedir.

Tabiîn neslinin ilim yolculukları, ezberleyerek ya da yazarak yaptıkları bütün hadis faaliyetleri

hadislerin yaygınlaşmasına ve korunmasına büyük katkı sağlamıştır. Tabiîn neslinin hadis ilmine

en büyük katkıları ise hadislerin tedvin ve tasnifinde üstlendikleri roldür.

4. Hadislerin Tedvini ve Tasnifi

4.1. Tedvin ve Tasnif Faaliyetleri

Tedvinin kelime anlamı, derleme, bir araya toplayıp kitap hâline getirmektir. Peygamberimiz

döneminden itibaren sahabe ve tabiînden birçok kişi kendilerine özel sahifeler oluşturmuşlardı.

Tabiîn döneminde hadislerin tamamının bir araya toplanmasına yönelik çabalar yoğunlaştı. İşte

tabiîn döneminde hicri II. asırda hadislerin tamamının sözlü ve yazılı kaynaklardan resmî olarak

bir araya toplanıp kitaplar hâlinde yazılması faaliyetine hadislerin tedvini denir.

Peygamberimiz döneminden itibaren birçok sahabe ve onların öğrencileri kendileri için hadis

yazmışlardı. “Hadisin kitabeti” adı verilen bu yazma faaliyetleri bütün hadisleri değil yalnızca bel-

li konuları içeriyordu ve kişilerin kendi kullanımları için yazılmıştı. Yazılan bu sahifelerin bazıları,

ezberlemeye yardımcı olması için kullanılıp imha edildiği gibi bazıları da hadislerin kaybolması-

nı önlemeye yönelikti. Ortaya çıkan bazı

yeni itikadî oluşumlar, bir yandan kendi

düşüncelerine uymayan hadisleri inkâr

ederlerken diğer yandan da kendi düşün-

celerini destekleyen hadisler uydurmaya

başlamışlardı. İşte bu nedenlerle hadis

uydurmayı önlemek için hadislerde isnad

gündeme gelmiş ve hadislerin tedvinine

dair kanaat tabiînin ileri gelenleri arasın-

da yaygınlaşmıştır.

19 İbrahim Canan, Kütüb-i Sitte, C I, s. 97-99.

Tabiîn döneminde hadislerin tamamı resmî bir emirle toplanıp kitaplar hâlinde yazılmıştır.

55


Hadislerin yazılarak korunması konusun-da bir kanaat oluşunca hicri I. asrın sonların-da Emevî halife Ömer b. Abdülaziz valilere, tanınmış âlimlere, Medine halkına ve Medine valisi Ebu Bekir b. Hazm (öl. 120/738)’a ha-dislerin tedvini için bir emir göndermiştir. Bu emirde halife âlimlerin ölüp gitmesiyle hadi-sin yok olmasından endişe duyduğunu, bu se-beple Hz. Peygamberin hadisleri nin araştırılıp yazılması nı istediğini ifade etmiştir.20

İbn Şihab ez-Zührî (öl. 124/742) ve baş-ka âlimler ulaşabildikleri hadisleri derle-yerek mecmualar oluşturmuşlar ve bunları Ömer b. Abdülaziz’e sunmuşlardır. Ömer b. Abdülaziz’in bizzat kendisinin de elinde bir defterle tedvin faaliyetine katıldığı ve yürü-tülen faaliyeti kontrol ettiği bildirilmektedir. Halifenin emrini ilk olarak yerine getiren ve hadislerin tedvininde önemli bir rol oynayan İbn Şihab ez-Zührî şöyle demektedir: “Ömer b. Abdülaziz bize sünnetlerin toplanmasını emretti. Ona defter defter yazdık. O da yöne-timi altında bulunan her yere bu defterlerden birer nüsha gönderdi.”21 Ömer b. Abdulaziz ve İbn Şihab ez-Zührî dışında Said b. Cübeyr, Said b. el-Müseyyib ve Şube b. el-Haccac da tedvinde önemli katkıları olan hadis âlimleri arasında yer alırlar.

Hadislerin tedvininden sonra hadislerin tasnif aşaması başlamıştır. Tasnifin kelime anlamı, sınıflamak, sınıflara ayırmaktır. Ted-vinden sonraki hadis çalışmalarının ortak adı olarak kullanılan tasnif, daha önce sıhhat durumu ve içeriği dikkate alınmadan yazıya geçirilmiş karışık hadis malzemesinin kulla-nımını kolaylaştıracak şekilde konularına ya da râvilerine göre yeni düzenlemelere tabi tu-tulması ve sistemleştirilmesi demektir.

20 Buharî, İlim, 35.21 Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 204.

TEDVİN FAALİYETİNDEBİR KADIN:

AMRE BİNT ABDURRAHMAN (öl. 106/724)

Hadislerin zabt ve tespitinde Hz. Aişe gibi kadın sahabilerin de büyük hizmeti olmuştur. Bu kadınlardan birisi tabiînden Amre bint Abdurrahman’dır. Amre, Hz. Aişe’nin terbiyesinde yetişmiş bir kadındır. Bundan dolayı Hz. Aişe’nin rivayetlerini en iyi bilenlerden birisi olarak Hz. Aişe’den ve birçok sahabeden hadis rivayet etmiştir. Onun bu rivayetleri başta kütüb-i sitte olmak üzere bütün hadis kitaplarında yer almaktadır. Zührî gibi birçok âlim Hz. Aişe’nin hadislerini ondan sorup öğrenmişlerdir. Halife Ömer b. Abdülaziz, Medine Valisi İbn Hazm’a öncelikle Amre’nin rivayetlerini yazmasını emretmiştir. Amre, H 106’da 77 yaşında Medine’de vefat etmiştir.

(Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklo-pedisi, C 3, s. 95, 96’dan özetlenmiştir.)

KONUŞALIM - BULALIM

Halife Ömer b. Abdülaziz, Ebu Bekir İbn Hazm (Medine valisi)’a şöyle yazdı: “Bak, Resulullahın hadisinden ne varsa yaz. Zira ben, âlimlerin ölüp gitmesinden ve ilmin kaybolmasından korkuyorum. Resulullah (s.a.v.)ın hadisinden başka bir şey kabul etme…”


Yukarıda anlatılan olayın hadislerin günümüze ulaşmasına katkısı üzerinde ar-kadaşlarınızla konuşunuz.

56

HADİS

Tedvinden sonra hicri ikinci asırdan itibaren hadislerin sistemli birer kitap hâline getirilmesi ve böylece aranan hadisleri kolayca bulmaya imkân verecek usullerin geliştirilmesi yönündeki çalışma-lar ağırlık kazanmıştır. Mekke’de İbn Cüreyc (öl. 150/767), Basra’da Said b. Ebi Arube (öl. 156/773) ve Hammad b. Seleme (öl. 167/784), Kûfe’de Süfyan es-Sevrî (öl. 161/778), Horasan ve Merv’de Abdullah b. Mubarek (öl. 181/797), Rey’de Cerir b. Abdulhamid (öl. 188/804), Şam’da Velid b. Müslim (öl. 195/811) tasnif çalışmasını yapan ilk âlimler arasında sayılırlar.22 Tasnif yapan bazı âlimler hadisleri konularına göre tasnif etmeyi ve bu şekilde “cami”, “sünen” ve “musannef” adı verilen türde hadis eserleri yazarken bazıları da hadisleri ilk râvileri olan sahabilerin adlarına göre sıralayarak “müsned” türünde kitaplar telif etmiştir.

Hadisleri konularına göre tertip eden eserlerde örneğin; imanla ilgili hadisler “Kitâbu’l-İman” adı altında, namazla ilgili hadisler de “Kitâbu’s-Salat” adı altında yazılmıştır.

Tasnif döneminden günümüze ulaşan en eski hadis mecmuası, Yemenli Ma'mer b. Raşid (öl. 153/770)’in el-Câmi’ isimli eseridir. Bu eserde; Peygamberimiz, sahabe ve tabiinden nakledilen bin altı yüz civarında rivayet, konularına göre düzenlenmiştir. İlk hadis mecmualarından biri de Rebi’ b. Habib el-Basrî (öl. 170/787)’nin bin kadar rivayeti konularına göre düzenlediği el-Câmiu’s-Sahih adlı eseridir.

Maliki mezhebinin kurucusu İmam Malik (öl. 179/795)’in derlediği el-Muvatta adlı eseri de bu dönemde tasnif edilen eserlerdendir. İçinde Peygamberimiz, sahabe ve tabiînden nakledilen bin yedi yüz civarında rivayet bulunan bu eser, musannef türünün de ilk örneği sayılmaktadır.

Ebu Hanife (öl. 150/767)’nin görüşlerinin kaynaklarını gösteren ve onun iki öğrencisi Ebu Yusuf (öl. 182/798) ve İmam Muhammed (öl. 189/805)’in derledikleri Kitâbu’l-Âsâr şeklinde isimlendiril-miş iki eser de bu dönemde tasnif edilmişlerdir.23

22 İzmirli İsmail Hakkı, Hadis Tarihi, s. 64, 65; Talat Koçyiğit, Hadis Tarihi, s. 206.23 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 31, 32.

HADİSLERİ TASNİF EDEN ESERLERİN YÖNTEMLERİ

Konu Bablarına Göre Tasnif (Ale’l-Ebvâb)

1. Cami:İnanç, ibadet,

ahlak, adab, tefsir, tarih, yerlerin ve

kişilerin fazileti gibi konularda rivayetleri içeren en

kapsamlı ha-dis eserleri.

3. Sünen:Ahkâma dair sade-ce Peygamberimiz-den gelen rivayetle-ri fıkıh konularına göre tertip eden eserler. Sünenler

çoğunlukla temizlik konusuyla başlar,

sonra sırasıyla iba-det, muamelat ve ukûbât konularına

yer verirler.

1. Müsned:Hadisleri râvileri-ne göre sıralayan eserler. Sahabiler faziletlerine göre

sıralanarak rivayet ettikleri hadisler isimlerinin altına

yazılır.

2. Mu’cem:

Hadisleri râvi

adlarına, râvilerin

yaşadığı şehirlere,

râvilerin kabileleri-

ne ya da müellifin

hocalarının isim-

lerine göre tertip

edilmiş eserlerdir.

2. Musannef:Peygamberi-miz, sahabe ve tabiînden

gelen ahkâmla ilgili bütün

rivayetleri fı-kıh konularına göre sınıflan-dıran eserler.

Râvilerine Göre Tasnif (Ale’r-Rical)

57


Hicri ikinci asrın sonlarından itibaren derlenen büyük hadis koleksiyonları mevcut bütün rivayet-leri içermeyi hedeflemiştir. Böylece yirmi bin civarında rivayeti içeren Abdurrezzak b. Hemmam (öl. 211/826) ve Ebu Bekir b. Ebi Şeybe (öl. 235/849)’nin el-Musannef adlı eserleri meydana gelmiştir.24

Hadisleri ilk râvileri olan sahabilerin adlarına göre sırala yan müsned türü eserlerde ise Hz. Ebu Bekir’den rivayet edilen hadisler, Hz. Ömer’den rivayet edilen hadisler ve diğer sahabilerden ri-vayet edilen hadisler konularına bakılmaksızın râvilerine göre sıralanmıştır. Bu türde derlenen ilk hadis eseri Ebu Davut et-Tayâlisî (öl. 204/819)’nin el-Müsned adlı eseridir. Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî (öl. 219/834)’nin el-Müsned’i gibi pek çok müsned türü eser arasında Ahmed b. Hanbel (öl. 241/855)’in el-Müsned’i en kapsamlı ve en önemlisidir. Bu eser, yaklaşık otuz bin rivayeti do-kuz yüz sahabenin ismi altında toplamaktadır.25 Mu’cem türü eserlerin en bilineni ise Taberânî (öl. 360/971)’nin el-Mu’cem adıyla küçük, orta ve büyük hacimlerde yazdığı üç eseridir.26

4.2. Temel Hadis Kaynaklarının Tasnifi

İslam toplumunda ortaya çıkan çeşitli inanç gruplarının kendi görüşlerini desteklemek için hadis uydurma faaliyetine girmeleri de hadislerin bir araya getirilerek tasnif edilmesinin önemli etkenlerin-den biri olmuştur. Böylece hicri II. asırda başlayan tasnif faaliyetleri, hicri III. asırda yetişen büyük hadis âlimlerinin rivayetlerden seçerek derledikleri çalışmalarla devam etmiştir. Bu şekilde oluşan birçok hadis mecmuası arasında sahih hadisleri konularına göre tasnif eden altı tanesi “kütüb-i sitte” adıyla meşhur olmuştur. Kütüb-i sitte adıyla şöhret bulan bu eserler ve yazarları sırasıyla şunlardır:

1. el-Câmiu’s-Sahîh: Muhammed b. İsmail el-Buharî (öl. 256/870)

2. el-Câmiu’s-Sahîh: Müslim b. Haccac el-Kuşeyrî (öl. 261/874)

3. es-Sünen: Ebu Davut, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî (öl. 275/888)

4. es-Sünen: Muhammed b. İsa et-Tirmizî (öl. 279/892)

5. es-Sünen: Ahmed b. Şuayb en-Nesâî (öl. 303/915)

6. es-Sünen: İbn Mace, Muhammed b. Yezid el-Kazvînî (öl. 273/886)

Buharî ve Müslim’in el-Câmiu’s-Sahih adlı eserleri, sahih hadisleri toplamayı amaç edindiklerin-den iki sahih kitap anlamında “Sahihayn” olarak adlandırılırlar ve bu sebeple de İslam dünyasında en çok tanınan hadis kitaplarıdır. Kütüb-i sittenin sünen türündeki diğer dört kitabı ise ahkâma dair hadisleri fıkıh bölümlerine göre tertip eden eserlerdir.

24 “Hadis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 15, s. 33.25 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 32.26 “Hadis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C 15, s. 49.

BİLGİ KUTUSU

Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde hadisler, şu râvi sıralamasıyla tertip edilmiştir:

İslam’a giriş tarihleri esas alınmak üzere önce aşere-i mübeşşerenin, sonra ehli beyit, Haşimoğulları, Mekkeli, Medineli, Kûfeli, Basralı, Suriyeli sahabilerin ve en son kadın sahabilerin rivayetleri sıralanmıştır.

58

HADİS

Kütüb-i Sitte'de yer alan hadislerin sıhhat dereceleri aynı olmadığı gibi bir kitap içinde de sıhhat derecesi farklı hadisler bulunabilir. Buharî, cerh ve ta'dîl yöntemleri dışında râvilerin birbirleriy-le görüşmüş olmalarını da şart koştuğundan onun kitabı en güvenilir hadis kaynağı olarak kabul edilmiştir.27 Buharî ve Müslim, kitaplarında topladıkları hadislerin sağlam ve güvenilir olduğunu belirtmek için eserlerine “el-Câmiu’s-Sahih” (sahih hadisleri toplayan) adını vermişlerdir. Kütüb-i Sitte’nin diğer müellifleri de sahih hadisleri toplamayı amaç edindiklerini ifade etmişlerdir. Onlar Peygamberimizden kendilerine ulaşan rivayetleri titizlikle incelemiş ve koymuş oldukları ölçütlere göre doğru olduğuna hükmettikleri rivayetleri kitaplarına almışlardır. Onların sahih rivayetleri elde etmek için gösterdikleri samimi gayretleri, bütün Müslümanlar tarafından takdir edilmiştir. Ancak in-san olmaları nedeniyle onların da bazı rivayetlerin seçiminde ve değerlendirilmesinde hataya düşmüş olabilecekleri gözden uzak tutulmamalıdır.28

Tasnifin altın çağı kabul edilen hicri III. asırda tasnif edilen bu altı eser, daha sonra gelen âlim-lerce en güvenilir hadis kitapları olarak sayılmışlardır. Bu eserler, Peygamberimizin hadislerini ve sünnetini, ayrıca onun ashabının uygulamalarını bize aktarmaları bakımından önemli hadis kaynak-ları arasında kabul edilmiştir.

27 İbrahim Canan, Kütüb-i Sitte, C I, s. 173; İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usûlu, s. 126.28 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 33.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Bazı âlimler, İmam Mâlik’in “el-Muvatta’”, İmam Ahmed b. Hanbel’in “el-Müsned” ve Darimî’nin “es-Sünen”inin sahih hadisleri ihtiva etmedeki başarıları nedeniyle bu üç kitabı da Kütüb-i Sitte’ye eklemişler ve sahih hadisleri toplayan bu eserlerin tümüne “dokuz hadis kitabı” anlamında “Kütüb-i Tis’a” adını vermişlerdir.

Altı temel hadis kitabı Kütüb-i Sitte diye isimlendirilir.

59


5. Hadis Usulünün Oluşum Dönemi

Hadis ve sünnet, Peygamberimiz döneminden itibaren sonraki nesillere sahabe tarafından sözlü ve yazılı olarak aktarılırken bir kurala ihtiyaç duyulmamıştır. Ancak hicri birinci asrın ortalarından itibaren İslam toplumunda görülen iç çekişmeler ve siyasi mücadeleler, tarafların karşılıklı güvenle-rini azalttığı gibi haklılıklarını ispat için bazı kötü niyetli kişileri de hadis uydurmaya yöneltmiştir. Böylece başta Hz. Ebu Bekir, Hz. Ömer ve Hz. Ali olmak üzere sahabenin ileri gelenleri, hadis riva-yet eden kimseleri güvenilirlik açısından soruşturmaya başladılar. Örneğin, Hz. Aişe yirmiye yakın sahabenin rivayetlerindeki eksik anlamadan kaynaklanan yanlışlıkları düzeltmiştir.

Hz. Peygamberin yakın arkadaşlarının hadis ve sünneti aktarmadaki titizlikleri, daha sonra hadis râvilerinin eleştirilmesi düşüncesinin temelini oluşturmuştur. Böylece hicri birinci asrın ortalarından itibaren hadisleri rivayet edenlerin isimleri ve güvenilirlikleri sorulmaya başlanmıştır. İsnad adı veri-len bu incelemeler sonucunda birçok yeni kural ortaya çıkmıştır. Râvileri inceleme konusunda şöhret kazananlar arasında sahabeden İbn Abbas (öl. 68/688) ve Enes b. Malik (öl. 93/711), tabiînden ve onları takip eden nesilden de Şa’bî (öl. 104/722), İbn Sirin (öl. 110/729), A’meş (öl. 148/765), Şube (öl. 160/ 777), Malik b. Enes (öl. 179/795), Abdullah b. el-Mübarek (öl. 181/797), Süfyan b. Uyeyne (öl. 197/812), Ahmed b. Hanbel (öl. 241/855) gibi âlimlerin isimleri sayılabilir.

Ayrıca bu dönemde hadislerin, kaynağına ve râvi sayısına göre sınıflandırılması da yapılmıştır. Sonraki yüzyıllarda hadislerin senedlerindeki kopukluklara göre zayıf hadis çeşitleri belirlenmiş ve râvilerin güvenilirliklerini tespit için bazı kavramlar geliştirilmiştir. Böylece bu konulardaki hadis terimlerini ifade etmek üzere “mustalahü’l-hadis” (hadis ıstılahları) ifadesi kullanılmıştır. Sonuç ola-rak hadislerin ilk olarak rivayet yönünün, diğer yandan da rivayet dışında senet ve metninin çeşitli açılardan ele alınması yaygınlaşmıştır.

Hadis âlimleri hadislerin rivayeti ile onun râvilerinin ve metninin çeşitli açılardan incelenmesini birbirinden ayırmak üzere hadis ilmini rivayetü’l-hadis ve dirayetü’l-hadis olmak üzere iki kısma ayırmışlardır:

a. Rivayetü’l-Hadis: Rivayet bakımından hadisleri ele alan bu kısım, Peygamberimize atfedilen söz, eylem ve davranışların bilinmesini, kaydedilmesini ve rivayetini konu edinmektedir. Hadis tari-hinin ilk iki yüzyılında yoğun olarak görülen hadis faaliyeti budur.

b. Dirayetü’l-Hadis: Hadisleri dirayet (yetkinlik) yönünden ele alan bu kısım ise rivayetlerin şartlarını, çeşitlerini, hükümlerini, râvilerin durumunu, rivayetlerin sınıflarını ve bu konuları içeren eserleri araştıran bir ilim dalıdır. Hadisleri kaynağı, râvi sayısı, râvilerinin güvenilirlikleri, senedleri bakımından değerlendiren kuralların ele alındığı ve açıklandığı bu hadis yöntem bilimine “hadis usulü” denilir.

Amacı hadis uydurma hareketleri karşısında hadis ve sünneti korumak olan hadis usulü ilmi, isnad uygulaması ve râvi incelemesiyle hicri I. asrın ortalarında ortaya çıkmış, iki ve üçüncü asırda gelişerek dördüncü asırda da bağımsız kitaplar hâlinde ürünlerini vermiştir. Hadis usulü ilminin geli-şimi uzun bir dönemi kapsadığı gibi bu ilimle ilgili literatür de zamanla gelişmiştir.

60

HADİS

Hadis usulüyle ilgili ilk kurallara fıkıh kitapla-rında rastlanmaktadır. Ebu Hanife’nin öğrencileri İmam Ebu Yusuf ve İmam Muhammed’in eser-lerinde hadis ilmi ve hadislerle ilgili çeşitli kav-ramlar dağınık bir şekilde bulunmaktadır. İmam Şafii (öl. 204/819)’nin er-Risale ve İhtilafu’l-Hadis’inde bu tanım ve kurallar daha derli top-lu yer almıştır. Müslim’in el-Camiu’s-Sahih adlı eserinin girişinde, Tirmizî’nin es-Sünen adlı ese-rinin sonunda hadis usulü kurallarına kısaca yer verdiklerini görürüz. Ahmed b. Hanbel, Buharî ve Müslim’in râvileri inceleyen eserleri bu çer-çevede değerlendirilebilir. Yine Ali b. el-Medinî (öl. 234/849)’nin Kitâbu’l-İlel’i, İbn Ebi Hatim er-Râzî (öl. 327/938)’nin Takdimetü’l-Cerh ve’t-Ta’dil’i hadis usulünün belli konularını ele alan ilk dönem eserleri arasında sayılabilir.

Hadis usulüne dair ilk sistematik ve müstakil eser, Hasen b. Abdurrahman er-Râmehürmuzî (öl.

360/971)’nin el-Muhaddisu’l-Fâsıl Beyne’r-Râvi ve’l-Vâi isimli eseridir. Daha sonra sırasıyla Hâ-kim Neysâbûrî (öl. 405/1014)’nin Marifetu Ulûmi’l-Hadis ve Hatip el-Bağdâdî (öl. 463/1071)’nin el-Kifâye fi İlmi’r-Rivâye adlı eserleri gelir. Bu üç eserin ortak özellikleri hadis usulü konularını tamamen kapsamamaları ve konularını senetli bir şekilde işlemeleridir.

Hadis usulü ile ilgili sonraki dönemde yazılan eserlerden bazıları da şunlardır:

Kadı İyaz (öl. 544/1149): - el-İlma‘

Osman b. Abdurrahman eş-Şehrezûrî (öl. 643/1245): - Ulûmu’l-Hadis (Mukaddimetu İbn Salah)

Şerefuddin en-Nevevî (öl. 676/1277): - et-Takrîb ve’t-Teysîr

İbn Hacer el-Askalânî (öl. 852/1448): - Nuhbetu’l-Fiker fî Mustalahi Ehli’l-Eser

Celâleddin es-Suyûtî (öl. 911/1505): - Tedrîbu’r-Râvî

Cemaleddin el-Kâsımî (öl. 1332/1914): - Kavâidu’t-Tahdîs

Tahir el-Cezâirî (öl. 1338/1920): - Tevcîhu’n-Nazar

Bu eserler dışında günümüzde İmam Hatip Liseleri ve İlahiyat Fakülteleri için hadis ilminin çeşit-li konularını ele alan ve hadis ıstılahlarını açıklayan çeşitli çalışmalar yapılmaktadır.29

29 İsmail Lütfi Çakan, Hadîs Usûlü, s. 16-22.

Şehrezûrî’nin Mukaddime-i İbn Salah adıyla meşhur olan Ulûmu’l-Hadis adlı eserinin kapağı.

61


6. Hadiste Şerh ve Yorum Dönemi

Şerh; bir şeyi açmak, açıklamak, genişletmek ve yorumlamak anlamlarına gelir. Başta Kur’an

ve hadis olmak üzere diğer ilimlere ait kitaplar gerektiğinde şerh edilerek yorumlanmıştır. Kur’an’ı

açıklayan kitaplar tefsir diye adlandırılırken hadisleri çeşitli açılardan açıklayan eserler de hadis

şerhleri olarak isimlendirilmiştir.

Hicri üçüncü asırda Hz.

Peygamberden gelen rivayet-

ler, cami, sünen, musannef ve

müsned türü hadis kitaplarında

derlenmişti. Bu derlemelerde

yer alan sahih hadisler ise se-

çilerek Kütüb-i Sitte ve diğer

sahih hadis kitaplarında tasnif

edilmişti. Hicri dördüncü asır

sonunda ise bu eserlerde yer

alan hadisleri anlamaya yöne-

lik şerh çalışmaları yapılmaya

başlandı. Bu şerhlerin başlıca

konularını hadislerin senedle-

rindeki râvilerin cerh ve ta'dîl

bakımından durumlarının belir-

lenmesi, hadisin anlamının, ga-

rip ya da birbirine zıt görünen

kelimelerinin açıklanması ve

hadislerden hükümler çıkarıl-

ması oluşturmaktadır.

İlk bağımsız şerh çalışmaları hicri dördüncü yüzyıldan itibaren Hattâbî (öl. 388/998)’nin

Me’âlimü’s-Sünen adlı eseriyle başlamıştır. Ebu Davut’un es-Sünen’ine yazılmış bu şerhten itibaren

başta Buharî ve Müslim’in el-Câmiu’s-Sahih adlı eserleri üzerine çok sayıda şerhler yazılmıştır. Sa-

dece Buharî’nin eseri üzerine yüze yakın şerh yazılmıştır. İbn Hacer el-Askalanî (öl. 852/1449)’nin

Buharî şerhi olan Fethu’l-Bâri ve İmam Nevevî (öl. 676/1277) ’nin Müslim şerhi olan el-Minhâc fî

Şerhi Sahîh-i Müslim b. Haccâc’ı şerh çalışmalarının en meşhurlarıdır.

BİLGİ KUTUSU

BİR HADİS – BİR ŞERH

ĄǦĆȩ ĆǼ Ćȍ ćǦĆǤƍɆ ƋȖȱǟ ćǦ ĆȶĈȲ ĆȮĊȱĆǟ :ƑȺȱǟ ȸȝ ǥȀɅȀȽ ɀǣǕ ȯǠȩȿ

Nebi (s.a.v.) buyurmuştur ki: “Güzel söz,

sadakadır.” (Buharî, Edep, 34.)

“Bu muallak rivayet, Buharî’nin Kitâbu’s-

Sulh ve Kitâbu’l-Cihad’da senedini muttasıl

olarak zikrettiği hadisin bir kısmıdır. Orada bazı

açıklamalar verildi. İbn Battal güzel sözün, sadaka

olmasını şöyle yorumlamıştır: Malın verilmesi

sebebiyle onu alanın kalbi mutlulukla dolar ve

kalbindeki düşünceler gider. Güzel söz de işte bu

açıdan sadakaya benzemektedir.”

(Bedreddin Aynî (öl. 855/145), Umdetu’l-Kârî fî

Şerh-i Sahihi’l-Buharî, C 22, s. 113.)

62

HADİS

Bu dönemde yapılan çalışmalar sadece şerhler değildir. Bunun yanında sahih hadis kitaplarının kıstaslarına uygun olan ancak onlarda yer almayan hadisleri içeren müstedrekler, hadis kitapların-daki bir hadisi güçlendirmek için yapılan çalışmaları içeren mustahreçler, kullanım kolaylığı için hadislerin çeşitli açılardan alfabetik derlemeleri olan etraf kitapları bu dönemde yapılan çalışma türlerindendir. Yine tahriçler, hadis cüzleri, kırk hadis derlemeleri ve şemail kitapları da bu dönemde yazılmış eser türlerinden bazılarıdır.

Şerh ve yorum dönemi hadis tarihinin son aşamasıdır. Çünkü hadis tarihi, Hz. Peygamberin dö-neminden başlayarak hadislerin tespiti, rivayeti, yazılması, kitaplarda toplanması ve tasnif edilmesi süreçlerini, daha sonra da bu rivayetlerin şerh edilip yorumlanmasını içeren bir süreci ifade eder. Günümüzde de hadis ve sünnetin anlaşılması çerçevesinde şerh ve yorum tarzında çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışmalar, Peygamberimizin örnek ahlaki kişiliğinden sosyal hayattaki uygula-malarına kadar birçok alandaki hadisleri bir araya toplamakta ve yorumlamaktadır. Böylece Pey-gamberimizin söz ve uygulamalarının anlaşılması ve günümüze aktarılmasında önemli bir rol oyna-maktadır.

Mustahreçler:Hadis kitaplarındaki

hadisleri güçlendirmek için yapılan çalışmaları

içeren eserler.

Etraf Kitapları: Kullanım kolaylığı için hadisleri çeşitli açılar-dan alfabetik olarak

derleyen eserler.Tahriçler: Çeşitli eserler-

de yer alan ancak kaynağı

verilmeyen hadislerin

kaynağını araştıran eser-ler.

Rical Çalışmaları:

Herhangi bir hadis kita-

bındaki râvileri incele-yen eserler.

Şemail Kitapları: Peygamberimizin fiziki ve ruhi özelliklerini, ibadet ve yaşayışını, giyim ve kuşam

tarzını anlatan eserler

Kırk Hadisler (Erbaûn):

İbadet, ahkâm, ahlak, cihad

vb. konularda kırk hadis

derlemeleri.Hadis cüzleri/derleme-leri: Ahkâm hadislerini veya herhangi bir konu-daki hadisleri derleyen

eserler.

Müstedrekler:

Sahih hadis kitaplarının kri-

terlerine uygun olduğu hâlde

onlarda yer almayan hadisleri

toplayan eserler.

Şerh döneminde yapılan diğer bazı

çalışmalar

63


7. Kütüb-i Sitte Müellifleri

Orta Asya’nın çeşitli bölgelerinden yetişen Kütüb-i Sitte müellifleri, erken yaşlardan itibaren ha-dis öğrenmek ve bunları derlemek için İslam dünyasının belli başlı ilim merkezlerini dolaşmışlar ve ömürlerini bu uğurda harcamışlardır. On binlerce hadis arasından seçip derledikleri hadislerden oluşan eserleri de Müslümanların dinî ilimlerde kullandıkları en temel kaynaklar olmuşlardır. Bu altı kaynağı derleyip tasnif etmeleri bakımından bu hadis âlimlerine altı imam anlamında ‘‘eimme-i sitte’’ adı verilmiştir. Bu altı büyük hadis müellifinin hayatları kısaca şöyledir:

Muhammed b. İsmail el-Buharî (öl. 256/870): Asıl adı Muhammed olan Bu-harî, hicri 194 yılında Buhara’da doğdu. Babası İsmail, Buharî henüz çocukken vefat etti ve onun hadise dair birçok ki-tabı oğluna intikal etti. On yaşında hadis öğrenmeye başlayan Buharî, öğreniminin ilk yıllarında hocası Dahilî’nin rivayet sı-rasında yaptığı bazı hataları düzeltmesiyle dikkatleri üzerine çekti. Annesi ve kardeşi

OKUYALIM-ÖĞRENELİM Buharî Bağdat’a geldiğinde muhaddisler

yüz hadisin sened ve metinlerini birbirine karıştırarak bir ilim meclisinde bu hadisleri ona sordular. Buharî onlara bu hadislerin hiçbirini okunduğu şekliyle bilmediğini söyledi ve sırasıyla hadislerin sened ve metinlerinin doğrusunu okudu.

Bu olay, Buharî’nin nasıl bir hafıza gücüne ve ne kadar geniş bir hadis kültürüne sahip olduğunu göstermektedir.

HADİS TARİHİNİN GELİŞİM AŞAMALARI

Sünnetin hafıza ve yazı ile tespiti anlamına gelir. Zaman olarak Hz. Peygamber ve sahabe dönemini içine alan hicri I. yüzyıldır.

â

î

64

HADİS

ile hacca gitti ve hadis öğrenmek için Mekke’de kaldı. Mekke dışında Medi-ne başta olmak üzere Bağdat, Basra, Kûfe, Şam, Humus, Mısır, Semerkant, Buhara, Merv, Belh ve Nişabur gibi şehirlere hadis öğrenmek için bir-çok defa yolculuk etti. Bu şehirlerde âlimlerden hadis tahsil etti ve öğren-cilerine hadis dersleri verdi. Bu seya-hatleri esnasında kitaplarını yanında taşımaya çaba gösterdi ve seyahatleri sonunda derlediği hadislerle geniş bir kütüphane meydana getirdi. Hadisleri yazmakla yetinmeyip ezberledi. Müs-lim, Tirmizî ve Ebu Hatim gibi hadis âlimleri Buharî’nin öğrencileri arasın-da yer aldı. Hicri 256 yılının Ramazan Bayramı gecesi Semerkant yakınların-daki Hartenk’te vefat etti.

Buharî’nin en bilinen eseri el -Câmiu’s-Sahih olmakla birlikte onun tarih ve hadis alanında çok sayıda başka eserleri de vardır. Buharî’nin el-Câmiu’s-Sahih’i, tekrar edilen hadisler çıkarıldıktan sonra yaklaşık dört bin kadar hadis içermektedir. Buharî hadis ve tarih dışında ata binmek ve ok atmak gibi savaş sporları ve şiir gibi sanatlarla da uğraşmış bir âlimdir.

Buhârî’nin Semerkand’da bulunan türbesi.

Kütüb-i Sitte müellifleri hadis tahsili için (er-Rıhle fî talebi’l-hadis) meşakkatli yolculuklar yapmışlardır.

î

65


Müslim b. Haccac el-Kuşeyrî (öl. 261/874): Müslim b. Haccac, hicri 204 yılında Nişabur’da doğmuştur. Babası Haccac da hadis rivayetiyle uğraşan şeyhler arasındadır. Hocası Buharî gibi bü-tün ömrünü hadis öğrenimi için harcayan Müslim, küçük yaşta başladığı hadis tahsilini Irak, Hicaz, Şam ve Mısır bölgelerinde birçok şehri ziyaret ederek sürdürmüştür. Bu seyahatlerinde Buharî’den ve onun hocalarından dersler almış, Tirmizî başta olmak üzere birçok muhaddise de dersler vermiş-tir. Geçimini ticaretle sürdüren Müslim, hicri 261 yılında Nişabur’da vefat etmiştir.

Müslim’in tekrar olmaksızın yaklaşık üç bin otuz üç hadis ihtiva eden el-Camiu’s-Sahih adlı meşhur eseri dışında yine hadis ve tarih alanında birçok eseri daha vardır.

Ebu Davut Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî (öl. 275/888): Hicri 212 yılında Sicistan’da doğan Ebu Davut, aslen Yemen’in Ezd kabilesine mensup, vakıfları olan zengin bir aileye mensuptur. Öğ-renimine Sicistan’da başlayan Ebu Davut, on sekiz yaşından itibaren Bağdat, Basra, Mekke, Kûfe, Halep, Humus, Dımaşk, Mısır, Horasan, Belh ve Herat’a hadis tahsil etmek ve ders vermek için se-yahat etti. Tarsus’ta yirmi yıl kaldı. Seyahatlerinde oğlunu da yanında götürerek onun da hadis hafı-zı olmasını sağladı. Ahmed b. Hanbel’den çeşitli fıkhî konuları öğrendi ve bunları bir kitapta topla-dı. Seyahatlerinde çoğu Buharî ve Müslim’in de hocası olan birçok âlimden istifade etti. Kütüb-i Sitte müelliflerinden Tirmizî ve Nesaî de onun öğrencileri arasındadır. Hayatının sonlarında Ab-basi halifesinin davetiyle gittiği Basra’da hicri 275 yılında vefat etmiştir. Meşhur muhaddis ve sûfî Süfyan es-Sevrî’nin kabrinin yanına defnedil-miştir.

Züht hayatıyla tanınan Ebu Davut’un dört bin sekiz yüz hadis ihtiva eden es-Sünen’i en meşhur eseri olmakla birlikte dinî ilimlerin birçok alanında yirmiye yakın eserinin olduğu bilinmektedir.

Muhammed b. İsa et-Tirmizî (öl. 279/892): Tirmizî, hicri 209 yılında Orta Asya şehirlerinden Tirmiz’de doğdu. Tirmizî, temel dini öğreniminden sonra hadis ilmi üzerinde yoğunlaştı. Hadis öğ-renmek amacıyla Horasan, Irak ve Hicaz bölgelerine seyahatler yaptı. Buharî, Müslim ve Ebu Davut gibi hadis âlimlerinden dersler aldı. Hadis ilminde en yüksek dereceye ulaşanlara özgü olan hadis hafızı unvanına sahip nadir kişilerdendir. Ömrünün sonlarına doğru gözlerini yitiren Tirmizî, züht ve dindarlığı ile tanınmıştır. Hicri 279 yılında Tirmiz’de vefat etmiştir.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Buharî ve Müslim'in bir konuda, aynı sahabiye dayanarak rivayet ettikleri hadislere "üzerinde ittifak edilmiş" anlamında "müttefekun aleyh" hadisler denilir.

OKUYALIM-ÖĞRENELİM Hadis âlimleri, Ebu Davut’un

ilmiyle amel eden âlimlerden olduğunu belirtirler. Hadis bilgisi, ezberi, anlayışı, fıkıh bilgisi, ilmindeki sağlamlığı ayrı ayrı dile getirilmiştir. Hadislerin metin ve senetlerini çok iyi bildiği için Ebu Davut hakkında, “Hz. Davut’a demir yumuşatıldığı gibi Ebu Davut’a da hadis yumuşatılmıştır.” denilmiştir.

66

HADİS

Tarih ve hadis alanlarında birçok eser yazan Tirmizî’nin en meşhur eseri, es-Sünen diye bilinen el-Camiu’s-Sahih’tir. Bu eserde üç bin dokuz yüz altmış iki hadis mevcuttur.

Ahmed b. Şuayb en-Nesaî (öl. 303/915): Nesaî, hicri 214 yılında Horasan bölgesindeki Nesâ adlı şehirde dünyaya geldi. Nesaî küçük yaşında başladığı tahsilini on beş yaşından itibaren hadis öğrenmeye yöneltti. Asrında âdet olduğu üzere her büyük muhaddis gibi hadis öğrenmek için uzun seyahatlere çıktı. Hadis öğrenme ve öğretmek için yaptığı bu yolculuklar, ölümüne kadar kesintisiz devam etti. Mekke, Medine, Tarsus, Humus, Remle gibi şehirleri ve Filistin, Horasan, Irak, Hicaz, Mısır, Şam, Cezire gibi diyarları bu amaçla dolaştı. İslam ordularının savaşlarına katıldı ve zaman zaman burada askerlere hadis dersleri de verdi.

Kadılık da yapmış olan Nesaî, Şam’da Emevî halifeleri yararına hadis uydurması için kendisine yapılan baskılara karşı koyduğu için çeşitli eziyetlere maruz kaldı ve bu nedenle Mekke’ye gitti. Hicri 303 yılında Mekke’de vefat etti ve burada defnedildi. Nesaî’nin es-Sünen diye meşhur olmuş el-Müctebâ’sı dışın-da yine hadis alanında birçok eseri vardır.

İbn Mace, Muhammed b. Yezid el-Kaz-vînî (öl. 273/887): İbn Mace, hicri 209 yılın-da Kazvin’de doğdu. Geleneğe uyarak on beş yaşında Kazvin’de hadis ezberlemeye başladı. Daha sonra ilim merkezlerini dolaşarak hadis öğrendi ve hadis dersleri verdi. Bunlar arasında Kûfe, Basra, Dımaşk, Bağdat, Humus, Mısır, Mekke, Medine, Rey ve Nişabur gibi ilim merkezleri bulunmaktadır. İbn Mace hicri 273’te vefat etmiştir.

Hafızası kuvvetli bir muhaddis olan İbn Mace’nin en bilinen eseri es-Sünen’i dışında tarihle ilgili başka eserleri de bulunmaktadır.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Tirmizî es-Sünen olarak da bilinen el-Camiu's-Sahih adlı eserinin ilim dünyasına çıkı-şını şu şekilde anlatmıştır:

"Ben bu Cami-i Kebir'i yazıp bitirince, onu ilkin Hicaz âlimlerine gösterdim. Hepsi de beğendiler. Daha sonra alıp Irak âlimlerine götürdüm. Onlar da ağız birliğiyle eseri övdüler. Nihayet Horasan diyarı âlimlerine takdim ettim. Onlar da memnun oldular, bilahare eseri ilim âlemine sundum. Bu eser kimin evinde bulunursa orada konuşan bir Peygamber vardır."

(Şah Veliyyullah Dehlevî, Büstanu'l-Muhaddisin, s. 197.)

NOT EDELİM

Nesaî'nin bazı özellikleri:

İmam Nesaî heybetli, güzel yüzlü, sıhhatli bir şahıstı. Cesaretli ve güçlüydü. İslam ordularıyla birlikte birçok fethe katılmıştı. Davut orucu tutardı. Gece ibadetinden de geri kalmazdı. Humus’ta yaptığı kadılık sırasında adaletinden dolayı halk ondan hoşnut kalmıştı.

67


8. Türkçeye Çevrilen Temel Hadis Kaynakları

Kur’an’ı bize tebliğ eden ve açıklayan Peygamberimizin hadis ve sünnetinin anlaşılması, dinin yaşanması bakımından önemlidir. Kur’an sadece belli bir ırka gönderilmediği gibi Peygamberimiz de belli bir ırkın peygamberi değildir. Bundan dolayı zamanla Arap olmayan Müslümanların çoğal-masıyla Peygamberimize atfedilen sözleri derleyen hadis kitaplarının başka dillere çevrilmesi gere-ği ortaya çıkmıştır. Bu çerçevede Türklerin Müslüman olmalarından itibaren birçok âlim, hadisleri Türkçeye çevirdiği gibi temel hadis kaynakları da Türkçeye çevrilmiştir.

Sahih-i Buharî’den seçmeler yapılarak oluşturulan muhtasarların bazıları da Türkçeye tercüme edilmiştir. Örneğin; Zebidî (öl. 893/1488)’nin et-Tecridü’s-Sarih adlı muhtasarı Atatürk’ün emriyle Babanzade Ahmed Nâim ve Kâmil Miras tarafından tercüme ve şerh edilerek Diyanet İşleri Baş-kanlığınca yayımlanmış30 ve kullanım kolaylığı için kılavuz oluşturulmuştur.31 Yine Dağıstânî (öl. 1920)’nin Zübdetü’l-Buharî adlı muhtasarı da kendisi tarafından Türkçeye çevrilmiştir.32

Buharî’nin el-Câmiu’s-Sahîh adlı eseri Mehmed Sofuoğlu tarafından Sahîh-i Buhâri ve Tercemesi adıyla Türkçeye tercüme edilmiş on altı cilt olarak yayımlanmıştır.33 Daha sonra ise tercümenin kolay kullanımı için Sahih-i Buharî ve Tercemesi İndek-si hazırlanmıştır.34 Tercümenin girişinde sünnetin önemi ve eserin niçin tercüme edildiği üzerinde durulmuş, İmam Buharî’nin hayatı ve el-Câmiu’s-Sahih üzerine iki araştırma eklenmiştir.

Müslim’in el-Câmiu’s-Sahîh adlı eseri Türk-çeye iki defa tercüme edilmiştir. Bunlardan ilki Meh med Sofuoğlu tarafından Sahîh-i Müslim ve Tercemesi adıyla ve hadislerin tercümelerine yer yer kısa dipnotlar ilavesiyle sekiz cilt olarak ya-pılmıştır.35 Daha son ra Ahmet Davudoğlu eseri ter-cüme ve şerh etmiş, bu çalışma da Sahîh-i Müs lim Tercüme ve Şerhi adıyla son cilt fihrist olmak üzere on iki cilt olarak yayımlanmıştır.36 Bu tercümede hadislerin orijinali ve tercümeleri senedleriyle bir-likte verilmiştir. Şerh kısmında ise hadisin râvileri tanıtılmış, Kütüb-i Sitte'deki diğer kaynaklarına işaret edilmiş, açıklaması yapılmış, kavramları üzerinde durulmuş ve hadisten çıkan fıkhî hüküm-ler sıralanmıştır.30 Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi I-XII, (çev.:Ahmed Naim – Kamil Miras), Diyanet İşleri Reisliği, İstanbul, 1928-1948.31 Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi Kılavuzu (hzl.: Mücteba Uğur, M. Cemal Sofuoğlu), Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara, 1975.32 Ömer Ziyaeddin Dağıstanî, Zübdetü’l-Buharî I-III, İstanbul, 1341. 33 Sahih-i Buharî ve Tercemesi I-XVI (çev.: Mehmed Sofuoğlu), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1987-1989.34 Sahih-i Buharî ve Tercemesi İndeksi (hzl.: Hikmet Tekin), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1990.35 Sahih-i Müslim ve Tercemesi I-VIII (çev.: Mehmed Sofuoğlu), İrfan Yayınevi, İstanbul, 1967-1970.36 Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi I-XII, (Ahmet Davudoğlu) Sönmez Neşriyat, İstanbul, 1974-1980.

68

HADİS

Ebu Davut’un es-Sünen’i ilk defa İbrahim Koçaşlı tarafından tercüme edilmiştir.37 Eserin ikinci tercümesi ise Sünen-i Ebu Davut Terceme ve Şerhi adıyla on altı cilt olarak yapılmış ve İstanbul’da basılmıştır.38 Bu tercümenin İsmail Lütfi Çakan tarafından yazılan mukaddimesinde sünnet kavramı üzerinde durulmuş, Ebu Davut ve eseri hakkında bilgi verilmiş, hadis ıstılahları açıklanmıştır. Ori-jinal metni senediyle birlikte, tercümesi ise sadece son râvisiyle verilen hadisler çeşitli açılardan da açıklanmıştır. Açıklamada hadisin izahı verilmiş, hadisten çıkarılan fıkhî hükümlere işaret edilmiş ve hadisin diğer eserlerdeki yerleri dipnotlarda gösterilmiştir.

Sünen-i Tirmizî, girişine Tirmizî’nin hayatı ve bazı hadis ıstılahları eklenerek Sünen-i Tirmizî Tercümesi adıyla Osman Zeki Mollamehmetoğlu tarafından tercüme edilmiştir. Eserdeki kitap, bab ve hadisler numaralandırılmış orijinal metin senedle birlikte verilmiş, tercüme ise sadece son râvi verilerek yapılmıştır. Hadisin açıklamasında ise râviler tanıtılmış, hadisin izahı yapılmış ve çıkarı-labilecek fıkhî hükümler sıralanmıştır.39 Eser daha sonra Kütüb-i Sitte'nin diğer eserlerindeki hadis numaralama sistemiyle uyumlu hâle getirilerek Abdullah Parlıyan tarafından da tercüme edilmiştir.40

Sünen-i Nesaî ise bir komisyon tarafından iki şerhiyle birlikte Sünenü’n-Neseî adıyla sekiz cilt olarak tercüme edilmiştir.41 Tercümenin girişinde İmam Nesâî, eseri şerheden Suyûtî ve Sindî hak-kında bilgi verilmiştir. Senediyle birlikte verilen hadisin sadece metni tercüme edilmiş, hadisin açık-lamaları ise şerhlerden tercüme edilmek suretiyle yapılmıştır. Kullanım kolaylığı için her cilt sonuna fihrist konulmuştur.

Sünen-i İbn Mace, Haydar Hatipoğlu tarafından Sünen-i İbn Mace Tercemesi ve Şerhi adıyla Türkçeye çevrilmiştir.42 Giriş bölümünde İbn Mace’nin hayatı ve eser hakkında bilgi verilmiş ve hadis ilmine dair bazı ıstılahlar tanımlanmıştır. Tercümede önce bab başlığının açıklaması yapılarak hadisin orijinali ve tercümesi verilmiş, izahlar yapılmış, hadisten çıkarılabilecek fıkhî hükümlere işaret edilmiş ve dipnotlarda râviler hakkında bilgiler verilmiştir.

Bu altı eser dışında bu eserlerde geçen bütün hadisleri toplayan hadis ansiklopedi-si Kütüb-i Sitte, İbrahim Canan tarafından tercüme edilmiş,43 ayrıca İmam Malik’in el-Muvatta’ı,44 İmam Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i,45 ve Dârimî’nin es-Sünen’i de Türkçeye tercüme edilmiştir.46

37 Sünen-i Ebu Davut Tercemesi, (çev.: İbrahim Koçaşlı), Millî Gazete Yayınları, İstanbul, 1983.38 Sünen-i Ebu Davut Terceme ve Şerhi I-XVI (çev.: Hüseyin Kayapınar, Necati Yeniel ve Kazım Sağlam), Şamil Yayın -vi, İstanbul, 1987-2003.39 Sünen-i Tirmizî, Tercemesi I-VI (çev.: Osman Zeki Mollamehmetoğlu), Yunus Emre Yayınları, İstanbul.40 Sünen-i Tirmizî, (çev.: Abdullah Parlıyan), Konya, 2004. 41 Sünenü’n-Neseî I-VIII (çev.: A. Muhtar Büyükçınar, Ahmet Tekin, Ö. Faruk Harman, Yaşar Erol), Kalem Yayınevi, İstanbul, 1981.42 Sünen-i İbn Mace Tercemesi ve Şerhi I-X (çev.: Haydar Hatipoğlu), Kahraman Yayınları, İstanbul, 1982-1983.43 Hadis Külliyatı Kütüb-i Sitte I-XVIII (çev.: İbrahim Canan), Akçağ Yayınları, 1988-1994.44 el-Muvatta I-II, (çev.: Ahmet Muhtar Büyükçınar ve diğerleri), Al-Tuğ Yayınları, İstanbul, 1982.45 el-Müsned el-Fethü’r-Rabbâni Tertibi I-VI (çev.: Rıfat Oral-Süleyman Sarı), Ensar Yayıncılık, Konya, 2004.46 Sünen-i Darimi I-VI, (çev.: Abdullah Aydınlı), Madve Yayınları, İstanbul, 1996.

DÜŞÜNELİMPeygamberimizin sünnetini öğrenme

açısından hadislerin Türkçeye tercüme edilmesinin önemi hakkında düşününüz. Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.

69


: ĆȯĆǠȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ǃǟ ĆȯćɀȅĆǿ ƋȷĆǟ ćȼĆȢĆȲĆǣ ĊǼĆȩ ćȼƋȹĆǟ ąȬĈȱĆǠȵ ĊȸĆȝ... -1¬. ĈĈȧĆɎ ĊǹĆɉĊǟ Ćȸ ĊȆ ćǵ ĆȴƍȶĆǩćĈɉ ćǨĊǮĈȞćǣ¼

1. ...Malik’e ulaşan habere göre Allah Resulü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:‘‘Ben güzel ahlakı tamamlamak için gönderildim.’’

(Muvatta, Husnü'l-Hulk, 1.)

:ĆȯĆǠȪĆȥ ÝĈȴĊǭĈĊɋǟĆȿ ƍȀĈǤĊȱǟ ĈȸĆȝ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ǃǟ ĆȯćɀȅĆǿ ćǨĊȱĆǖ Ćȅ ĆȯĆǠȩ ƍɃĈǿĆǠȎĊȹĆĊɉǟ ĈȷĆǠȞ Ċȶ Ćȅ ĈȸĊǣ ĈȃǟƋɀƋȺȱǟ ĈȸĆȝ... -2 ¬. ćȃǠƋĆȺȱǟ ĈȼĊɆȲ Ćȝ ĆȜĈȲ ƋȖĆɅ ĊȷĆĆǕ ĆǨĊȽĈȀ ĆȭĆȿ Û ĆȫĈǿ ĊǼ Ćȍ ɄĈȥ ĆȫǠ Ćǵ ǠĆȵ ćȴĊǭĈɋǟĆȿ . ĈĈȨĊȲćƪǟ ćȸ ĊȆ ćǵ ƌȀĈǤȱǟ¼

2. ...Nevvas b. Sem’an el-Ensârî (r.a.)’den naklen, şöyle demiştir:

Allah Resulü (s.a.v.)’ne iyilik ve günah hakkında soru sordum. O da şöyle buyurdu: “İyilik, güzel ahlaktır. Günah (kötülük) ise vicdanını rahatsız eden ve insanların bilmelerini

istemediğin şeydir.”

(Müslim, Birr, 14.)

:ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ ĆȍĈ ǃǟ ćȯćɀȅĆǿ ĆȯĆǠȩ : ĆȯĆǠȩĈ ǃǟĈǼĊǤ Ćȝ ĊȸĆȝ... -3

ćȧćǼ ĊȎĆɅ ćȰ ćǱƋȀȱǟ ćȯǟĆȂĆɅ ǠĆȵĆȿ .ĈǦƋȺ ĆǲĊȱǟ ɂĆȱĈǙ ɃĈǼ ĊȾĆɅ ƋȀĈǤĊȱǟ ƋȷĈǙĆȿ .ĉĈȀĈǤĊȱǟ ɂĆȱĈǙ ɃĈǼ ĊȾĆɅ Ćȧ ĊǼ ƍȎȱǟ ƋȷĈǚĆȥ . ĈĈȧ ĊǼ ƍȎȱǠĈǣ Ċȴ ćȮĊɆĆȲ Ćȝ¼ ƋȷĈǙĆȿ .Ĉǿɀ ćǲćȦĊȱǟ ɂĆȱĈǙ ɃĈǼ ĊȾĆɅ ĆǡĊǾ ĈȮĊȱǟ ƋȷĈǚĆȥ . ĆǡĊǾ ĈȮĊȱǟĆȿ Ċȴ ćȭǠƋɅĈǙĆȿ .ǠăȪɅƍǼ Ĉȍ Ĉǃǟ ĆǼĊȺ Ĉȝ ćǢĆǪ ĊȮćɅ ɂƋǪ Ćǵ ĆȧĊǼ ƍȎȱǟ ɁƋȀ ĆǶĆǪĆɅĆȿ¬.Ǡăǣǟ ƋǾ Ćȭ Ĉǃǟ ĆǼĊȺ Ĉȝ ćǢĆǪ ĊȮćɅ ɂƋǪ Ćǵ ĆǡĊǾ ĈȮĊȱǟ ɁƋȀ ĆǶĆǪĆɅĆȿ ćǡĈǾ ĊȮĆɅ ćȰ ćǱƋȀȱǟ ćȯǟĆȂĆɅ ǠĆȵĆȿ .ĈǿǠƋȺȱǟ ɂĆȱĈǙ ɃĈǼ ĊȾĆɅ Ćǿɀ ćǲćȦĊȱǟ3. ...Abdullah (r.a.)’tan rivayet edildiğine göre Allah’ın Elçisi (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:

“Doğruluğu elden bırakmayınız. Çünkü doğruluk iyiliğe götürür. İyilik de cennete götü-

rür. Kişi doğru söylemeye ve doğruluğu araştırmaya devam ederse Allah katında en doğru

kişi olarak yazılır. Yalandan sakınınız. Çünkü yalan kötülüğe götürür. Kötülük de cehen-

neme götürür. Kişi yalan söylemeye ve yalanı araştırmaya devam ederse Allah katında en

yalancı olarak yazılır.”


Okuma Metni:Ahlakla İlgili Hadis Metinleri

70

HADİS

: ĆȯĆǠȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ĆȯćɀȅĆǿ ƋȷĆǕ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ ĆɄ ĈȑĆǿ ąȰƋȦĆȢćȵ ĈȸĊǣ Ĉǃǟ ĈǼĊǤ Ćȝ ĊȸĆȝ... -5

¬. ĈȤȺȞĊȱǟ ɂĆȲ Ćȝ Ʉ ĈȖĊȞćɅ Ćɍ ǠĆȵ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ Ʉ ĈȖĊȞćɅĆȿ ĆȨĊȥƍȀȱǟ ƌǢ ĈǶćɅ ĄȨɆĈȥĆǿĆ ǃǟ ƋȷĈǙ¼5. ...Abdullah b. Muğaffel (r.a.)’den naklen Allah Resulü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:

“Muhakkak ki Allah nezaketle muamele eder, nezaket ve ağırbaşlılığı sever, şiddet ve kabalık karşılığında vermediğini nezaket ve ağırbaşlılık karşılığında verir.”

(Ebu Davut, Edep, 10.)

: ĆȯĆǠȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ƋɄĈǤƋȺȱǟ ƋȷĆǕ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ ĆɄ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɄĈǣĆǕ ĊȸĆȝ... -6¬. ĆǢ ĆȖ ĆǶĊȱǟ ćǿǠƋȺȱǟ ćȰ ćȭĊǖĆǩ Ǡ Ćȶ Ćȭ ĈǧĆǠȺ ĆȆĆƩǟ ćȰ ćȭĊǖĆɅ ĆǼ ĆȆ ĆǶĊȱǟ ƋȷĈǚĆȥ ĆǼ ĆȆ ĆǶĊȱǟ Ćȿ Ċȴ ćȭǠƋɅĈǙ¼

6. ...Ebu Hureyre (r.a.)’den naklen Nebi (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:

“Hasetten (kıskançlıktan) sakınınız. Çünkü ateşin odunu yediği gibi kıskançlık da iyi amelleri yer bitirir.”

(Ebu Davut, Edep, 44.)

: ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ćȯćɀȅĆǿ ɄĈȱ ĆȯĆǠȩ : ĆȯĆǠȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ ĆɄ ĈȑĆǿ ƊǿĆǽ ɄĈǣĆǟ ĊȸĆȝ... -7

¬. ąȸ ĆȆ Ćǵ ąȨćȲ ćǺĈǣ ĆȃǠƋȺȱǟ ĈĈȨĈȱǠ ĆǹĆȿ ǠĆȾ ćǶ ĊȶĆǩ ĆǦĆȺ ĆȆ ĆǶĊȱǟ ĆǦĆǞƍɆ ƋȆȱǟ ĈȜĈǤĊǩǕ Ćȿ ĆǨĊȺ ćȭ Ǡ ĆȶćǮĊɆ ĆǵĆ ǃǟ ĈȨƋǩĈǟ¼7. ...Ebu Zer (r.a.)’den naklen şöyle demiştir. Allah Resulü (s.a.v.) bana şöyle dedi:

“Nerede olursan ol, Allah’a karşı sorumluluk bilinciyle yaşa! Kötülüğün peşine hemen onu yok edecek bir iyilik yap! İnsanlara güzel ahlakla muamele et!”

(Tirmizî, Birr, 55.)

: ĆȯĆǠȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ǃǟ ĆȯćɀȅĆǿ ƋȷĆǕ ćȼĊȺ Ćȝć ǃǟ ĆɄ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɄĈǣĆǕ ĊȸĆȝ... -4 ¬. ĈǢ ĆȒĆȢĊȱǟ ĆǼĊȺ Ĉȝ ćȼ ĆȆĊȦĆȹ ćȬĈȲ ĊȶĆɅ ɃĈǾƋȱǟ ćǼɅ ĈǼ ƋȊȱǟ Ǡ ĆȶƋȹĈǙ ĈǦ ĆȝĊȀ ƌȎȱǠĈǣ ćǼɅ ĈǼ ƋȊȱǟ ĆȄĊɆĆȱ¼

4. ...Ebu Hureyre (r.a.)'den nakledildiğine göre Allah Resulü (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:

“Güçlü kimse, güreşte güçlü olan değil, kızgınlık anında kendisine hâkim olandır.”

(Buharî, Edep, 76; Müslim, Birr, 107.)

71



A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplandırınız.

1. Peygamberimiz döneminde yazılan ilk yazılı hadis metinleri nelerdir? Bu metinler hakkında

kısaca bilgi veriniz.

2. Sahabenin hadisleri daha sonraki nesillere ulaştırmadaki rolü nedir? Kısaca belirtiniz.

3. Tabiîn döneminde yaygınlaşan ilim yolculuklarının yapılma sebebi nedir? Belirtiniz.

4. Tasnif ne demektir? Hadisler tasnif edilirken hangi esaslar göz önüne alınmıştır? Belirtiniz.

5. Musannef, cami, müsned türü eserlerin özellikleri nelerdir? Yazınız.

6. Dirayetü’l-hadis ne demektir? Belirtiniz.


1. Aşağıdakilerden hangisi günümüze kadar gelmiş en eski orijinal hadis mecmuasıdır?

A) Hemmam b. Münebbih: Sahife-i Sahiha

B) Ma'mer b. Raşid: el-Câmi’

C) Abdurrezzak b. Hemmam: Musannef

D) Rebi’ b. Habib el-Basrî: el-Câmiu’s-Sahih

E) Râmehürmuzî: el-Muhaddisu’l-Fâsıl Beyne’r-Râvi ve’l-Vâi

2. Aşağıdakilerden hangisi kütüb-i sitte içinde yer almaz?

A) Sünen-i Ebu Davut

B) Sünen-i Tirmizî

C) Müsned-i Ahmed b. Hanbel

D) Sünen-i Nesaî

E) Sünen-i İbn Mace

3. Aşağıdakilerden hangisi en son gerçekleşen hadis faaliyetlerindendir?

A) Hadis usulünün oluşması

B) Hadis ve sünnetin rivayet edilmesi

C) Hadis ve sünnetin tedvin edilmesi

D) Hadis ve sünnetin tasnif edilmesi

E) Temel hadis kaynaklarının tasnif edilmesi

72

HADİS

C. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanı “D”, yanlış olanı “Y” ile işaretleyiniz.

(...) Buharî ve Müslim’in el-Câmiu’s-Sahih adlı eserleri “Sahihayn” olarak adlandırılır.

(...) Ahkâma dair sadece Peygamberimizden gelen rivayetleri fıkıh konularına göre tertip eden

eserler müsned türü eserlerdir.

(...) Hicri 100 yılında vefat eden Ebü’t-Tufeyl Âmir el-Leysî en son vefat eden sahabedir.

Ç. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanları ile doldurunuz.

- İbn Şihab ez-Zührî - kütüb-i tis‘a - hadis

- Abdullah b. Amr - eimme-i sitte - şemail

1. Peygamberimizin iç ve dış güzelliklerini anlatan eserler ……….………….. kitapları olarak

adlandırılırlar.

2. Emevi Halifesi Ömer b. Abdülaziz’in emriyle tedvin faaliyetinde en önemli rolü üstlenen hadis

âlimi ……………………………………….. dir.

3. Kütüb-i sittenin müelliflerine altı imam anlamında …………………………. ….adı verilir.


1. Kudsî ve merfû hadis kavramlarının ne anlama geldiğini

araştırınız.

2. “Sahih, hasen, zayıf” hadis kavramlarının anlamlarını hadis

terimleri sözlüklerinden bularak defterlerinize not ediniz.

3. İnsanların niçin Hz. Peygamberin adını kullanarak hadis

uydurduklarını, Hadis Usulü ve Hadis Tarihi kitaplarından

araştırınız.

4. Uydurma hadislerin İslam’a verebileceği zararları arkadaşlarınızla

konuşunuz.

IV. ÜNİTE: HADİS ÇEŞİTLERİ

HADİS

73

74

HADİS

1. Kaynağına Göre Hadis Çeşitleri

Hadisler, rivayetin kime ait olduğunu göstermek amacıyla kaynağına göre sınıflandırılmışlardır. Bunlar sırasıyla; kudsî, merfû, mevkuf ve maktu hadislerdir. Hadis, Allah’a izafe edilmişse kudsî, Hz. Peygambere izafe edilmişse merfû, herhangi bir sahabiye izafe edilmişse mevkuf, tabiîn neslinden birine izafe edilmişse maktu adı verilmiştir.

1.1. Kudsî Hadisler

Kudsî hadis, anlamı Allah’a, lafzı Hz. Peygambere ait olan hadislerdir. Allah’ın, Hz. Peygamberin kalbine bir fikir ilham etmesi ve Hz. Peygamberin de bu ilhamı kendi ifadeleriyle ortaya koymasıdır. Bunlara “ilahî” ve “rabbanî” hadisler de denir.

Kudsî hadisler, ayetlerden her yönüyle farklıdır. Çünkü ayetler lafız ve mana olarak Allah’a aittir ve koruma altındadır. Bu mucizevi özellikleri nedeniyle insanların benzerini söyleme imkânı yoktur. Oysa insanı aciz bırakan bu mucizevi boyut, kudsî hadisler için söz konusu değildir. Dolayısıyla Allah kelamı diyerek kudsî hadisler ibadetlerde ayetlerin yerini alamaz. Bu tür hadisler, her ne kadar kudsî ve ilahî gibi sıfatlarla nitelendirilseler de hadis literatürü içerisinde değerlendirilirler.

Kudsî hadis de nebevî hadis gibi sened ve metinden oluşur. Ancak kudsî hadis rivayet edilirken, ĈȼĉĈǣǿ ȸȝ ȼɅȿȀɅ ǠȶɆȥ :ȴȲȅȿ ȼɆȲȝ ǃǟ ɂȲȍ ǃǟ ȯɀȅǿ ȯǠȩĆ Ċ Ć Ĉ Ĉ Ċ Ć Ć Ĉ Ć Ƌ Ć Ć Ĉ ĊĆ Ć ć Ƌ Ć Ĉ ć ć Ć Ć Ć. (Allah’ın Resulü Rabb’inden rivayetle buyurdu ki…), ƋȰǱȿ Ȃȝ ǃǟ ȯǠȩ :ȴȲȅȿ ȼɆȲȝ ǃǟ ɂȲȍ ɄǤȺȱǟ ȸȝĆ Ć Ƌ Ć ć Ć Ć Ć Ƌ Ć Ć Ĉ ĊĆ Ć ć Ƌ Ć ĉĈ ĈƋ Ĉ Ć . (Nebi (s.a.v.)’den rivayet olunduğuna göre şöyle buyurmuştur:

Allah Azze ve Celle buyurdu ki…) gibi özel tabirler kullanılır. Kudsî hadis Allah’a isnat edilirken nebevî hadis Hz. Peygambere isnat edilir. Her iki hadis çeşidinin de sahihi, zayıfı ve uydurması vardır.

Kudsî hadisler, genellikle

Allah’ın büyüklüğünü, rah-

metinin genişliğini, kudretinin

eşsizliğini, ihsan ve ikramının

bolluğunu konu edinir. Kı-

sacası Allah’ın sıfatlarından

söz ederler. Helal, haram, iba-

det ile ilgili hükümler bildir-

mezler. O yüzden Hz. Pey-

gamberin, Kur’an’daki bir

prensibi insanlara kendi sözle-

riyle anlatırken veya açıklarken

Allahuteala şöyle buyurdu de-

mesi de muhtemeldir.1

1 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 44.

OKUYALIM, İNCELEYELİM

Aşağıdaki kudsî hadisi okuyarak inceleyiniz.

Enes (r.a.)’ten rivayet edildiğine göre Nebi (s.a.v.)’nin Rabb’inden rivayet ettiği bir hadis-i kudsî’de Allahuteala şöyle buyurdu:

“Kulum bana bir karış yaklaştığı zaman ben ona bir arşın yaklaşırım. O bana bir arşın yaklaşınca ben ona bir kulaç yaklaşırım. O bana yürüyerek geldiği zaman ben ona koşarak varırım.”

(Buharî, Tevhid, 50; Müslim, Zikr, 2, 3, 20–22; Tevbe, 1; Tirmizî, Deavât, 131.)

”

”““

75


1.2. Merfû Hadisler

Hz. Peygambere isnat edilen bütün söz, fiil ve takrirlere merfû hadis denir. Esasen Hz. Peygambere ait bütün nakiller ‘hadis’ diye adlandırıldığı hâlde, hadisin ‘merfû’ gibi bir sıfatla isimlendirilişi, sahabe ve tabiîn sözlerinden ayırt etmek içindir.2

Sahabe tarafından genellikle يقول وسلم عليه اهلل صلى اهلل رسول ,Allah’ın Resulünden işittim“ :سمعت şöyle buyurdu.” yahut قال رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم : “Allah’ın Resulü buyurdu ki.” yahut كان رسول …“ .رأيت رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم يفعل Allah’ın Resulü şöyle yapardı.” veya“ اهلل صلى اهلل عليه وسلم يفعلşöyle yaparken gördüm.” ya da فعلت/ فعلنا بخضرة النبى صلى اهلل عليه وسلم. “Peygamberin huzurunda şöyle yaptım./yapardık.” denilerek rivayet edilen tüm hadisler merfûdur.

Ċȴ ćȮĈȱǟ ĆɀĊȵĆǕ Ćȿ Ċȴ ćȭĈǿĆɀ ćȍ ɂĆȱĈǙ ćȀ ćȚĊȺĆɅ Ćɍ Ćǃǟ ƋȷĈǙ¼ : ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ćǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ćȯɀ ćȅĆǿ ĆȯǠĆȩ : ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ćǃǟ ĆɄ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɄĈǣĆǕ ĊȸĆȝ¬. Ċȴ ćȮĈȱǠ Ćȶ ĊȝĆǕ Ćȿ Ċȴ ćȮĈǣɀćȲćȩ ɂĆȱĈǙ ćȀ ćȚĊȺĆɅ Ċȸ ĈȮĆȱ Ćȿ

Ebu Hureyre (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Allah suretlerinize (görünüşünüze) ve mallarınıza bakmaz. Ancak kalplerinize ve amellerinize bakar.” 3

Herhangi bir sahabenin, geçmiş peygamberler veya gelecekte cereyan edecek olaylar ya da işlenmesi hâlinde işleyene sevap yahut azap gerekecek konular gibi şahsi görüş ve kanaate dayanması mümkün olmayan mevzulara dair verdiği haberler de merfû hadis olarak kabul edilir. Bu tür hadislere “hükmen merfû hadis” denir. Sahabe, verdiği bilgileri Resulullahtan duyduğunu açıklamasa bile konuların özelliği açısından onları, Resulullahtan duymuş olduğu ya da en azından Hz. Peygamberden öğrenmiş olan bir başka sahabeden işitmiş olduğu düşünülür. Haberleri veren sahabenin İsrailî nakillerde bulunanlardan olmaması gerekir. Aksi hâlde verdiği bilginin İsrâiliyyattan olması mümkündür.4

2 Ali Yardım, Hadis I, s. 37. 3 Müslim, Birr, 34.4 İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, s. 101.

ƋƋƋƋ

Ƌ Ƌ Ƌ ƋƋ ƋƋ

DEĞERLENDİRELİM

Aşağıdaki hadisi mer-fû hadis özellkileri açısından değerlendiriniz.

Ebu Saîd ve Ebu Hüreyre ’den rivayet edildiğine göre Resulullah şöyle buyurdu:

“Yorgunluk, sürekli hastalık, tasa, keder, sıkıntı ve gamdan, ayağına batan dikene varıncaya kadar Müslümanın başına gelen her şeyi, Allah, onun hatalarını bağışlamaya vesile kılar.”

(Buharî, Merdâ, 1.)

NOT EDELİM

Kudsî hadisler konusunda birçok müstakil eser yazılmıştır. Aliyyu’l-kârî’nin “el-Ehâdîsu’l-kudsiyye” si ile el-Münâvî’nin “el-İthâfâtu’s-Seniyye bi’l-Ehâdîsi’l-Kudsiyye”si H. Hüsnü Erdem tarafından “Kırk Kudsî Hadis” ve “İlahî Hadisler” adıyla Türkçeye çevrilmiş ve yayımlanmıştır.

76

HADİS

Sahabenin Hz. Peygamber dönemine işaretle, “Şu işi yapmamız bize emredildi.”; “Şu işten nehyolunduk.”; “Resulullah aramızda olduğu hâlde şöyle derdik.”; “Bu işi yapmakta bir sakınca görmezdik.”; “Sünnet bu şekildedir.”; “Şu iş sünnettendir.” şeklinde yapıp söyledikleriyle ilgili rivayetleri ve açıklamaları da âlimlerin büyük çoğunluğuna göre merfû hadis hükmündedir.5

1.3. Mevkuf Hadisler

Sahabilerden söz, fiil ve takrir olarak rivayet edilen haberlerdir. Buna göre bir râvinin, “Falan sahabi şöyle dedi, şunu yaptı, yanında şöyle bir olay meydana gelince sesini çıkarmadı.” diye naklettiği rivayetler mevkuftur. Bu haberlere mevkuf denilmesi, isnadın sahabide kalmış olması sebebiyledir. Ancak isnadı sahabide kalmış her habere mevkuf denilemeyeceği, bu haberlerden bir kısmının ‘hükmen merfu’ olduğu unutulmamalıdır.

Mevkuf hadisler, dinde kesin delil olarak kullanılmazlar. Ancak Kur’an ve Hz. Peygamberin sünnetine uygun olanlar, vaaz ve nasihat amacıyla veya sahabenin güzel ahlakını ve uygulamasını ortaya koymak için kullanılabilir. Örneğin; Abdullah b. Mesud’un “Bir müneccime veya kâhine giderek onların söylediklerini kabul eden kişi Hz. Muhammed (s.a.v.)’e nazil olanı inkâr etmiş demektir.”6 sözü sahabenin görüşlerini öğrenmek açısından önemlidir.

Mevkuf hadisler de merfû hadisler gibi râvileri ve isnadları yönünden sahih, zayıf hatta uydurma olabilirler.

1.4. Maktu Hadisler

Sahabeden sonraki nesil olarak bilinen tabiînden söz, fiil ve takrir olarak rivayet edilen haberlere maktu hadis denilmiştir. Maktu hadis, mevkuf hadis gibi dinde delil olarak kabul edilmemiştir.7

5 A. Naim, Tecrid Tercümesi, Mukaddime, s. 137-139. 6 Suphi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 176. 7 A. Naim, Tecrid Tercümesi, Mukaddime, s. 135.

İNCELEYELİM

Aşağıdaki hadisi maktu hadisin özellikleri açısından inceleyiniz.

Abdürrezzak b. Hemmam’ın Ma’mer b. Raşid’den onun da İbni Şihab ez-Zühri’den

naklettiğine göre; Ma’mer dedi ki Zühri’ye, bir yere yaslanarak yemek yemeyi sordum.

Zühri bana “Sakıncası yok.” diye cevap verdi.

(İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, s. 104.)

77


2. Râvilerinin Sayılarına Göre Hadis Çeşitleri

Râvi sayısı açısından hadisler mütevatir ve âhâd olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır.

2.1. Mütevatir Hadisler

Yalan üzerinde birleşmeleri aklen mümkün olmayan çok sayıda râviler topluluğunun, her nesilde, yine kendileri gibi bir topluluktan rivayet ettiği, işitme ve görmeye dayanan hadise mütevatir hadis denir. Mütevatir hadisin bu şekilde aktarılmasına da tevatür denir. Râvilerin sayısının çok olması, onların yalan üzerine birleşip asılsız bir haber uyduramayacak olmaları bakımından önemlidir.

Mütevatir hadisler, rivayet edilme yönünden lafzî ve manevî olmak üzere ikiye ayrılır:

a) Lafzî mütevatir: Senedin başından sonuna kadar her tabakada bütün râvilerin aynı lafızlarla rivayet ettikleri hadistir. Mutlak manâda mütevatir denildiğinde lafzî mütevatir anlaşılır. Bu tür hadisler oldukça azdır. Lafzî mütevatir hadislere, “Kim bana, bilerek yalan isnad ederse cehennemdeki yerine hazırlansın.”8 hadisi misal olarak verilebilir.

b) Manevî mütevatir: Lafızları değişik olduğu hâlde aynı anlamı ifade eden rivayetlerdir. Bu tür haberlerde bütün râviler ortak bir anlamda birleşirler. Manevî mütevatir hadisler, lafzî mütevatire göre oldukça fazladır. Dua sırasında ellerin kaldırılması bu çeşit mütevatire örnek gösterilebilir. Çünkü Hz. Peygamberin dua sırasında ellerini kaldırdığına dair birçok hadis rivayet edilmiştir. Fakat bu rivayetler değişik olaylarla ilgili, değişik şekillerde ve farklı ifadelerle nakledilmiştir. Bütün rivayetlerin birleştiği ortak anlam, dua sırasında ellerin kaldırılmış olmasıdır. Beş vakit namaz, oruç, zekât, hac gibi ibadetlerin yapılış şekilleri de mütevatir sünnete örnek olarak verilebilir.

2.2. Âhâd Hadisler

Hadis terimi olarak âhâd; mütevatir hadis şartlarını taşımayan hadislere denir. Bu tür rivayetlere haber-i vâhid ve haber-i âhâd da denir. Bir hadisi rivayet edenlerin çokluğu bazı tabakalarda mütevatir derecesine ulaşmış olsa bile, bazı tabakalarda sayı azalmışsa mütevatirin şartı ortadan kalkmış ve hadis âhâd hadisler arasında yer almış olur. Mütevatir hadisler sayıca çok az olduğu için Hz. Peygamberden rivayet edilen hadislerin büyük çoğunluğunu âhâd hadisler teşkil eder. Âhâd hadislere şu hadis misal olarak verilebilir:

Û ĈȼĈȱɀ ćȅĆǿĆȿ Ĉǃǟ ɂĆȱĈǙ ćȼćǩĆȀ ĊǲĈȾĆȥ ĈȼĈȱɀ ćȅĆǿĆȿ Ĉǃǟ ɂĆȱĈǙ ćȼćǩĆȀ ĊǲĈȽ ĊǨĆȹǠ Ćȭ ĊȸĆȶĆȥ Û ɁĆɀĆȹ ǠĆȵ ąǛĈȀĊȵǟ ƍȰ ćȮĈȱ Ǡ ĆȶƋȹĈǙ Ćȿ Û ĈǧǠƋɆƍȺȱǠĈǣ ćȯǠ Ćȶ ĊȝĆɉĊǟ Ǡ ĆȶƋȹǙ¼

¬ ĈȼĊɆĆȱǙ ĆȀ ĆǱǠĆȽ ǠĆȵ ɂĆȱĈǙ ćȼćǩĆȀ ĊǲĈȾĆȥ ǠĆȾ ćǶ ĈȮĊȺĆɅ ąǥĆǕĆȀĊȵĈǟ ĊȿĆǕ Û ǠĆȾćǤɆ ĈȎćɅ ǠĆɆĊȹ ćǼĈȱ ććȼćǩĆȀ ĊǲĈȽ ĊǨĆȹǠ Ćȭ ĊȸĆȵĆȿ“Yapılan işler niyetlere göre değerlenir. Herkes yaptığı işin karşılığını niyetine göre alır.

Kimin niyeti Allah’a ve Resulüne varmak, onlara hicret etmekse eline geçecek sevap da Allah’a ve Resulüne hicret sevabıdır. Kim de elde edeceği bir dünyalığa veya evleneceği bir kadına kavuşmak için yola çıkmışsa onun hicreti de hicret ettiği şeye göre değerlenir.”9

Yukarıdaki hadisi, Hz. Peygamberden yalnız Hz. Ömer, Ömer’den yalnız Alkame, Alkame’den yalnız Muhammed b. İbrahim, Muhammed b. İbrahim’den de yalnız Yahya b. Saîd rivayet ettiği için hadis, sahih olmakla beraber âhâd hadis olarak değerlendirilir.10

8 Buharî, İlim, 38; Müslim, Zühd, 82. 9 Buharî, Bed’ü’l-vahy, 1, İman, 41, Nikâh, 5; Müslim, İmâret, 155.10 A.Naim, Tecrid-i Sarih Tercemesi, Mukaddime, s.104.

78

HADİS

Âhâd hadisler her tabakada onları rivayet eden râvilerin sayılarına göre “meşhur”, “aziz” ve “garib” olmak üzere üç kısma ayrılır.

2.2.1. Meşhur Sözlük manası şöhrete ulaşmış, halk arasında şöhret kazanmış demektir. Bu nedenle sözlük

anlamına uygun olarak halk arasında şöhret bulmuş rivayetler de meşhur olarak nitelendirilmiştir.Hadis ilmindeki terim manası ise “Herhangi bir tabakada en az üç râvisi bulunan hadislerdir.” Başka bir ifadeyle eğer bir hadis tabakasından birinde sadece üç râvi tarafından rivayet edilmiş ise diğer tabakalarda râvi sayısı mütevatir hadisin râvi sayısına ulaşmış olsa bile o hadis yine meşhur bir hadistir. Bu hadis türüne; “Allah, ilmi insanların hafızalarından silip unutturmak suretiyle değil, âlimleri vefat ettirmek suretiyle ortadan kaldırır. Nihayet ortada âlim kalmayınca halk birtakım cahil insanları kendilerine lider seçer; bunlara bir şeyler sorulur; onlar da rastgele bilmeden cevap verirler. Böylece hem kendileri doğru yoldan saparlar hem de başkalarını saptırırlar.”11 hadisi örnek olarak verilmektedir.12

2.2.2. Aziz Herhangi bir tabakada râvi sayısı en az ikiye düşmüş olan hadislere “aziz hadis” denilmiştir.

Bazı tabakalarda üç veya üçün üstünde râvisi bulunan bir hadis meşhur iken sonraki tabakalarından birinde bu sayı ikiye düşecek olursa hadis meşhur olmaktan çıkar ve aziz olur.

2.2.3. GaribLügatte tek, yalnız ve kimsesiz kalmış kişi manasına gelen garib kelimesi, hadis ilminde, herhangi

bir tabakada tek bir râvisi bulunan hadisler hakkında kullanılmıştır. Garib hadislere bazen “ferd” denildiği de olmuştur. Buna göre ferd ile garibin eş anlamlı kullanılabildiği anlaşılır.

Meşhur, aziz veya garib bir hadis sahih de olabilir zayıf da olabilir. Bu sebepledir ki en az üç râvisi olan meşhur hadisin, tek râvisi olan garib hadisten daha sahih olacağı sanılmamalıdır. Zira hadisin sahihlik şartları vardır ve ancak bu şartlara uyan hadis sahih olabilir.13

11 Buharî, İlim, 34; Müslim, İlim, 13. 12 Suphi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 176. 13 Talat Koçyiğit, Mücteba Uğur, İ. Hakkı Ünal, İmam-Hatip Liseleri İçin Hadis 2, s. 69.

İNCELEYELİMAşağıdaki aziz ve garib hadisi inceleyiniz ve aralarındaki farka dikkat ediniz.

“Sizden biriniz, ben kendisine ana babasından, çoluk çocuğundan ve bütün insanlardan daha sevgili olmadıkça tam manasıyla iman etmiş olmaz.” (Buharî, İman 8; Müslim, İman 70.)

Bu hadisi Hz. Peygamber (s.a.v.)den Enes ve Ebu Hureyre; Enes’ten Katâde ve Abdulazîz b. Suheyb; Katâde’den Şu’be ve Said; Abdulaziz’den İsmail b. Uleyye ve Abdulvâris; bunların herbirinden sayıları ikiden fazla olan raviler rivayet etmişlerdir.

Hz. Ömer(r.a.)’in Hz. Peygamber (s.a.v.)den rivayet ettiği, “Ameller ancak niyetlere göredir…” (Buharî, Bed’ül-vahy, 1; Müslim, İmâre,155.) hadisi meşhur garibtir.

Bu hadisi Hz. Ömer’den sadece Alkame b. Vakkâs, Alkame’den Muhammed b. İbrahim, Muhammed’den sadece Yahya b. Sa’d el-Ensârî rivayet etmiştir. Yahya’dan ise birçok râvi rivayet etmiş ve hadis meşhur olmuştur.

79


3. Sıhhat Derecesine Göre Hadis Çeşitleri

İslamiyetin ikinci kaynağını oluşturan hadislerin sahih olup olmadığını tespit etmek hem Hz. Peygambere duyulan saygının hem de dinin doğru anlaşılmasının bir gereğidir. Bu yüzden İslam âlimleri bu nokta üzerinde hassasiyetle durmuşlar ve hadisleri sıhhat derecelerine göre sahih, hasen ve zayıf olmak üzere üç kısma ayırmışlardır.

3.1. Sahih Hadis ve Özellikleri

Resulullaha ait olduğunda usül bakımından herhangi bir tereddüt bulunmayan, sıhhatine hükmedilmiş olan hadistir. Sahih hadis “Adalet ve zabt sahibi râvilerin muttasıl senetle rivayet ettikleri, şâz ve muallel olmayan hadistir.”

Sahih Hadisin Özellikleri

Sahih hadisin râvileri adildir. Adil olma, râvinin adalet sıfatına sahip olması de-mektir. Adalet ise insanı, takva sahibi yapan bir özelliktir. Bu vasfa sahip olan râvi Allah ve Resulünün emir ve yasaklarına uyar, günahtan kaçınır, kişiliğini zede-leyecek söz ve davranışlardan uzak durur.

Sahih hadisin senedi muttasıldır. Senedin muttasıl olması, isnatta yer alan ilk râviden son ravisine varıncaya kadar isnadın kesintisiz olmasıdır. Başka bir deyişle, her râvi, kendisinden hadis naklettiği şeyhiyle/hocasıyla buluşması ve hadisi biz-zat ondan almasıdır.

Sahih hadisin râvileri zabt sahibidir. Zabt, işitilen bir şeyi aradan uzun yıllar geçmiş olsa bile bir başkasına rivayet edinceye kadar hiçbir kelime unutmadan veya kelimelerinde hiçbir değişiklik yapmadan işitildiği şekilde hatırlayabilme gücüdür.

Sahih hadis şâz değildir. Hadis ilminde şâz, râvinin rivayet ettiği hadisle, aynı hadisi rivayet eden diğer râvilere aykırı düşmesi ve bu rivayetinde tek kalmasıdır. Bu râvi güvenilir olsa bile, sayıca çok olan diğer güvenilir râvilerin rivayetleri tercih olunduğu için tek kalan râvinin hadisi şâz sayılır ve hadis terk edilir. Terk edilen hadis ise zayıftır.

Sahih hadis muallel değildir. Kendisinde illet/kusur bulunan hadislere muallel denir. Dış görünüşü itibariyle sahih görünmekle birlikte, konunun uzmanlarınca fark edilebilecek gizli bir kusur taşımasıdır. Bu kusur sebebiyle hadis, zayıf hadis olarak kabul edilir.

NOT EDELİM

80

HADİS

Sahih hadisleri ilk defa toplayan ve tasnif eden İmam Buharî (öl. 256 H) ve onun talebesi İmam Müslim (öl. 261 H) olmuştur.14

Sahih hadisler, İslam ulemasının ittifakı ile kendileriyle amel edilmesi vacip olan hadislerdir.15

3.2. Hasen Hadis

Sahih ile zayıf arasında yer alan, ancak sahihe daha yakın olan bir hadis çeşididir. İlk olarak Tirmizî (öl. 279 H) tarafından kullanılan hasen terimi, “Sahihlik şartlarını taşımakla birlikte râvileri zabt yönünden güvenilir râviler derecesine çıkamayan/zayıf râvilerin rivayet ettikleri hadislerdir.” diye tarif edilmiştir. Hasen hadisin, sahih hadisten ayrıldığı tek yön râvinin zabt açısından kusurlu olmasıdır.

14 Talat Koçyiğit, Hadis Usulü, s. 92. 15 Talat Koçyiğit, Hadis Istılahları, s. 389.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Sahih hadisler sadece Kütüb-ü Sitte’de mi bulunur?

Hadisler çoğu kere, “Bu, Kütüb-ü Sitte’de var mı?” veya “Buharî ve Müslim bunu

nakletmiş mi?” gibi sorularla araştırılmaktadır. Bu tür sorular, aslında, sahih hadislerin

sadece Kütüb-ü Sitte’de veya Buharî ve Müslim’in el-Câmi’u’s-Sahîh’lerinde bulunduğu,

bunların dışındaki hadis kitaplarına güvenilemeyeceği kanaatinden kaynaklanmaktadır.

Bu, çoğu kişinin her şeyi Kur’an’da aramasına benzemektedir. Her şeyi Kur’an’da aramak

nasıl hatalı bir tutum ise hadis diye duyulan her sözü de mutlaka Buharî ya da Müslim’de

bulmaya çalışmak yahut Kütüb-ü Sitte’de görmek istemek de en azından o kadar hatalıdır.

Bu düşünceden vazgeçilmelidir. Zira Buharî de Müslim de “bütün sahih hadisleri toplamak”

amacıyla kitaplarını tasnif etmiş değillerdir. Kitaplarına aldıkları hadislerin kendi şartlarına

göre “sahih” olmasına dikkat etmişler, fakat bütün sahihleri toplamak gibi bir çalışma içine

girmemişlerdir.

Buharî ve Müslim dışında hatta Kütüb-ü Sitte dışında kalan diğer hadis kitaplarında

da sahih hadisler bulunmaktadır. Şu kadar var ki âlimler, Buharî ve Müslim’in her ikisinin

birden kitabına aldığı (müttefakun aleyh) hadisleri, en güvenilir sahih hadisler olarak kabul

etmişlerdir.

(M.Yaşar Kandemir, İ. Lütfi Çakan, Raşit Küçük,Riyazü’s-Salihin Terc. ve Şerhi, C 1, s. 42’den uyarlanmıştır.)

81


Tirmizî’nin de içerisinde olduğu hadis imamlarının rivayet ettikleri hasen hadise misal olarak, “Ümmetimi (veya insanları) zora sokmaktan endişe etmeseydim, onlara her namaz vaktinde misvakla dişlerini temizlemelerini emrederdim.”16 hadisi verilebilir. Bu hadisin senedinde bulunan Muhammed b. Amr hafıza ve zabt yönünden kusurlu bulunarak tenkit edilmiştir.17

Hasen hadisle amel konusunda hadis imamlarının çoğu, sahih hadisler gibi delil olarak kullanılabileceği görüşündedirler.

3.3. Zayıf Hadis ve Çeşitleri

Zayıf hadis, sahih ve hasen hadiste bulunması gereken şartları taşımayan fakat uydurma olarak da isimlendirilemeyen hadistir. Zayıflık, ya hadisin senedindeki kopukluk ya râvisinin adalet ve zabtındaki bir kusur ya da metnin şâz ve illetli olması gibi hususlarda söz konusu olur. Zayıf hadis çeşitlerinin bir kısmı senetteki kopukluktan diğer bir kısmı da râvinin kusurundan kaynaklanır.

3.3.1. Senetteki Kopukluk ile İlgili Olanlar

İsnattaki kopukluk, bir veya birkaç râvinin düşmesiyle meydana gelen kopukluktur. Bu düşme isnadın başında, ortasında veya sonunda oluşuna ve düşen râvinin bir veya daha fazla olmasına göre Mürsel, Munkatı’, Mu’dal, Muallak ve Müdelles hadis ismini alır.

1. Mürsel Hadis: Tabiînin, sahabeyi atlayarak doğrudan Hz. Peygambere isnadla “Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle dedi” veya “şöyle yaptı” gibi ifadelerle rivayet ettikleri hadislerdir. Mürsel hadisin zayıf olması, isnattan sahabinin atlanarak rivayet zincirinde kopukluk meydana gelmesi sebebiyledir.

Aşağıdaki şekilde18 görüldüğü gibi senetteki sahabe râvi atlanarak hadis nakledilmiştir.

2. Munkatı’ Hadis: Etbâ`ut-tabiînin, tabiîni atlayarak sahabiden naklettiği hadise munkatı` dendiği gibi, senedin ortasından bir veya ardarda olmamak şartıyla birden fazla râvinin düştüğü hadis diye de tarif edilmiştir. Senedinde müphem bir kişinin bulunduğu hadis de munkatı` olarak değerlendirilmiştir. Munkatı’ hadis hüküm çıkarmada delil olarak kullanılmaz.

16 Buharî, Cum’a, 8; Müslim, Tahâret, 42; Tirmizî, Tahâret, 18. 17 A.Naim, Tecrid-i Sarih Tercemesi, Mukaddime, s. 201. 18 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 49, 50.

Hz. Peygamber Tebei Tabiîn Müellif(Buharî, Müslim vb.)

TabiînSahabe

82

HADİS

NOT EDELİM

Son dönem hadis kitaplarında sadece sahabe râvisi zikredilerek yapılan rivayetler de muallaktırlar. Ancak bunların asıl kaynaklarda senetleri muttasıl olarak yer aldığından, sıhhatlerinden hiçbir şey kaybetmezler.

Senette tabii râvi düşmüştür.

Senetteki tabiî râvi ile birlikte sonraki tabakalardan Y râvisi düşmüştür.

3. Mu’dal Hadis: Senedinde peş peşe iki ve daha fazla râvinin düştüğü ve bu sebeple zayıf sayılan hadistir. Delil olarak kullanılmaz.

Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi sahabi ve tabii râvi peş peşe düşmüştür.

4. Muallak Hadis: Senedin baş tarafından bir veya birkaç râvi ya da tamamının ismini zikretmeden rivayet edilen hadistir.

Yukarıdaki şekilde hadisi nakleden müellif, isnadın tamamını atlayarak, doğrudan Hz. Peygam-berden rivayet etmiştir.

Yukarıdaki şekilde müellif, senedin başındaki tebei tabiînden hadis alması gerekirken onu atlayıp tabiînden hadisi rivayet etmiştir.


TabiînSahabe


TabiînSahabe

Hz. Peygamber Tebei Tabiîn X Y Z Müellif(Buharî, Müslim vb.)

TabiînSahabe


TabiînSahabe


TabiînSahabe

83


5. Müdelles Hadis: Sözlükte; alışveriş sırasında satıcının sattığı malın kusurunu gizleyerek müşterisini aldatması anlamına gelen tedlis kelimesinden türeyen müdelles, hadis terimi olarak bir râvinin, çağdaşı olup görüştüğü fakat hadis almadığı veya çağdaşı olduğu hâlde görüşmediği bir şeyhten işittiğini zannettirecek şekilde rivayet ettiği hadis türüdür. Burada râvi, hadis aldığı gerçek kişiyi gizlemekle hem insanları aldatmış hem de rivayetin kusurunu gizlemiştir. Bu sebeple delil olarak kullanılmamıştır.

Yukarıdaki şekilde X, hadisi Z’den aldığı hâlde, zayıflığı vb. nedenlerle Z’yi gizleyerek diğer rivayetleri kendisinden aldığı esas şeyhi tebei tabiînden almış gibi göstermektedir. Hâlbuki bu rivayeti çeşitli nedenlerle almadığı esas şeyhi (tebei tabiîn) yerine, ondan alan bir başka râviden (Z) almış, fakat bunu gizlemiştir.19

3.3.2. Râvinin Kusuru ile İlgili Olanlar

Râvide, tenkit noktalarından biri veya bir kaçının bulunması sebebiyle zayıf kabul edilen hadislerdir.

1. Münker Hadis: Zayıf bir râvinin, güvenilir bir râviye veya râvilere aykırı olarak rivayet ettiği ve bu rivayetiyle tek kaldığı hadise münker hadis denilir. Bu durumda zayıf râvinin rivayeti terk edilerek güvenilir râvinin hadisi tercih edilir.

2. Metruk Hadis: Yalancılıkla itham olunan; çok yanılma, fısk, gaflet gibi kusurlardan birini taşıyan râvinin tek başına rivayet ettiği hadislere denir. Râvinin hadiste yalanı görülmemiş olsa bile diğer konuşmalarda yalancılıkla tanınması veya vehim ve gaflet sahibi bir kimse olması, rivayet ettiği hadisin metruk sayılması için yeterlidir.20 Metruk hadisler çok zayıftır; hiçbir şekilde itibar edilmez.

3. Muallel Hadis: Dış görünüşü bakımından sahih olmakla beraber bu sıhhati yok edebilecek gizli bir illete sahip olan hadislere muallel denir. Bir hadisin sıhhatine engel teşkil eden illet, senette veya metinde bulunabilir. Her iki hâlde dışardan fark edilemeyecek şekilde kapalı olduğundan hadis illetlerini meydana çıkarmak çok zordur. Muallel hadis, hüküm çıkarmakta kullanılamaz.

4. Müdrec Hadis: Hadisteki bir kelimeyi açıklamak ve hüküm çıkarmak gibi bir amaçla yada yanılarak başka kimselerin sözlerinin karıştığı hadislere müdrec hadisler denir. Bir râvinin rivayet ettiği hadisin metnine veya senedine ne maksatla olursa olsun yaptığı ilaveye ise idrac denir. Tariften de anlaşılacağı üzere idrac hadisin senedinde veya metninde olur.

5. Mevzû Hadis: Hz. Peygamber adına yalan uydurmakla cerh edilmiş bir râvinin rivayetleridir. Buna hadis değil, uydurulmuş söz demek daha doğru olur. Uyduran şahıslar hadis dediği için burada zikredilmiştir.

Zayıf hadislerle akait ve ahkâma ait olmaksızın, helal ve haram gibi dinî hükümler dışında amellerin faziletleri, va’z, ahlak, kıssa gibi konularda Kur’an ve Hz. Peygamberin sünnetine ters düşmemek şartıyla amel edilebilir.

19 İsmail Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, s. 51. 20 Suphi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, s. 174.

Hz. Peygamber Tebei Tabiîn X YZ

MüellifTabiînSahabe

84

HADİS

4. Uydurma (Mevzû) Hadisler

Mevzû hadis, Hz. Peygamberin söylemediği hâlde çeşitli maksatlarla Peygamberimize nispet edilen uydurma sözlerdir. Bu sebeple bunlara hadis denilmesi doğru değildir. Hadis diye uydurulmuş sözlerin isnadı da uydurmadır. Bu tür sözlerin uydurulmasında genellikle siyasi beklentiler, grup çıkarları, İslam düşmanlığı ve şahsi menfaat peşinde koşmak gibi sebeplerin yanı sıra kimi zaman da İslam dinine hizmet etme arzusunun da rol oynadığı görülmektedir.

4.1. Mevzû Hadislerin Ortaya Çıkış Nedenleri

Hz. Peygamber zamanında uydurma hadislerin ortaya çıktığı söylenemez. Çünkü Hz. Peygamberin sağlığında İslam aleyhtarlarının onun adına hadis uydurmaya cesaret edememelerinin en önemli sebebi bu tür iftiraları onun hemen yalanlayacağı korkusudur.

Mevzû hadislerin kaynağının sahabe olmadığı bir gerçektir. Peygamberimize olan sağlam bağlılıkları, Kur’an ve sünneti yayma konusundaki olağanüstü gayretleri, ayrıca Hz. Peygamberin, “Şüphe yok ki benim ağzımdan yalan söylemek başka bir kimsenin ağzından yalan söylemek gibi değildir. Kim benim ağzımdan kasıtlı olarak yalan söylerse cehennemdeki yerine hazırlansın.”21 sözlerini bizzat ondan işiten sahabenin böyle bir girişimde bulunması düşünülemez.

Resulullahın bu konudaki tutumunu çok iyi bilen sahabe, Hz. Peygamberden duymadıkları bir sözün daha sonra hadis diye rivayet edildiğini işittiklerinde o sözün kimden çıktığını araştırmışlar ve asılsız haberlerin yayılmasına fırsat vermemişlerdir. Buna örnek olarak Hulefâ-i Râşidînin kendilerinin Hz. Peygamberden bizzat duymadıkları bazı sözleri rivayet edenlerle karşılaştıklarında bunları ondan duyduklarına dair şahit getirmelerini, hatta onlardan yemin etmelerini istemiş olduklarını verebiliriz. Böylece bütün bu titiz yaklaşımlar hadis rivayet edenlerin bu konuda daha hassas olmalarını sağlamış ve hadis uydurmaya uygun bir zeminin doğması da önlenmiştir.

Uydurma hadislerin ortaya çıkması, Hz. Osman’ın şehid edilmesiyle başlayan ve “fitne” diye anılacak olan ilk büyük ihtilafların başlamasıyla yakından ilgilidir. Söz konusu dönemde Hz. Ali’yi tekfir eden Havâric grubu ile Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’e iftira atan gruplar ortaya çıkmış ve hadis uydurma hareketi, sahabe asrının sonu ve büyük tabiiler devrinin başlangıcı olan böyle buhranlı bir devirde çeşitli tesirlerle başlayıp gelişmiştir.22 Böylece Müslümanlar arasında siyasi, itikadî ve fıkhî

21 Buharî, Cenâiz, 33. 22 İslam Ansiklopedisi, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C 29, s. 493.

BİLGİ KUTUSU

Zayıf ravilerin biyografilerini veren özel kitaplar hazırlanmıştır. Buharî (öl. 256 H), Nesaî (öl. 303 H) ve Dârekutnî (öl. 385 H)’nin aynı adla “Kitâbu’d-Duafâ ve’l-Metrûkîn” isimli eserleri vardır.

(Salahattin Polat, Habil Nazlıgül, Süleyman Doğan,

Hadis Araştırma ve Tenkit Kılavuzu, s. 103-104;186-192.)

85


ihtilafların başlaması ve gelişmesiyle taraflar kendi görüş ve düşüncelerini desteklemek ve daha çok taraftar temin edebilmek için hadis uydurmaya başlamışlardır.

Hz. Osman’ın yerine Hz. Ali’nin hilafete geçmesiyle ümmetin arasındaki birlik bozulmaya başla-mıştır. Gerek Hz. Ali gerekse Hz. Muaviye taraftarları kendi haklılıklarını ortaya koymak ve fikirlerini desteklemek için hadis uydurdukları gibi her iki taraf da birbirlerini kötülemek için de hadis uydurmuş-lardır. Örneğin, “Benim vasıyyetim, sırdaşım, ailemde benden sonra vekilim ve geriye bıraktığım kişi-lerin en hayırlısı; Ali b. Ebî Tâlib’tir.”23 rivayeti uydurmadır. Çünkü Hz. Peygamber kendisinden sonra yerine kimseyi tayin etmemiştir. Bunun gibi, Hz. Ali’ye tavsiyeler (vasıyyet) şeklinde gelen rivayetlerde uydurmadır.24 Muaviye b. Ebi Süfyan hakkında uydurulanlar da böyledir. Muaviye’nin Hz. Peygamber-den sonra güvenilir bir yönetici olacağını bildiren rivayetler ve tam tersine Muaviye’nin Hz. Peygam-berin minberi üzerinde görülmesi hâlinde öldürülmesi gerektiğini haber veren rivayetler siyasi amaç-larla uydurulmuştur. İshak b. Râhûyeh (öl.238 H) de; “Muaviye b. Ebi Süfyan’nın fazileti hakkın-da Peygamber (s.a.v.)den nak-ledilen (hadis)lerin hiçbiri sahih değildir.”25 der.

Hadis uydurma işi daha son-raları artarak devam etti. Bu arada hadis uydurma sebepleri de çoğaldı. Başlangıçta yalnız si-yasi maksatla hadis uydurulduğu hâlde sonraları kabile, milliyet, dil, ülke, fırka, mezhep, mezhep imamları konularında da hadis uydurulduğu görüldü.

Kur’an ve sünnet ilkelerine uygun olmadığı hâlde milliyetçilik duygularının ön plana çıkmasıyla, insanların kendi soylarını, kavimlerini, dillerini ve ülkelerini öven, başkalarınınkini yeren hadisler uydurulmuştur. Arapla-rın, insanların en hayırlısı olduğu,26 Farsçanın yerildiği;27 Mekke, Medine, Kudüs, Yemen, Şam, Mısır, Antakya, Nusaybin, Askalan, Horasan, Merv, Kazvin, Fas gibi bölgeler hakkında uydur-ma hadis örnekleri vardır.28 Örneğin; “Cize,29 cennet bahçelerinden bir bahçedir. Mısır, Allah’ın yeryüzündeki hazineleridir.”30 sözü uydurmadır.

23 Aclunî, Keşfu’l-hafâ, C 2, s. 335.24 Aliyyu’l-Kârî, Uydurma Olduğuna İttifak Edilen Hadisler, s. 323.25 İbnu’l-Kayyîm el-Cevziyye, Uydurma Hadisleri Tanıma Yolları, s. 293.26 İbnu’l- Arrâk, Tenzîhu’ş-şeria, C 2, s. 36.27 İbnu’l- Arrâk, Tenzîhu’ş-şeria, C 1, s. 136.28 İbnu’l- Arrâk, Tenzîhu’ş-şeria, C 2, s. 46-65.29 Cize, Nil kıyısında, Kahire’ye yakın bir köydür. Şimdi Kahire’ye birleşmiştir.30 Aliyyu’l-Kârî, Uydurma Olduğuna İttifak Edilen Hadisler, s. 122.

OKUYALIM-KONUŞALIM

Hz. Osman’ın şehit edilmesinden sonra ortaya çıkan çeşitli fırkalar, fikirlerini yayabilmek için iki kaynağa başvurdular: Kur’an-ı Kerim ve hadisler... Yaptıkları iş şöyleydi: Kur’an-ı Kerim’i kendi fikirleri doğrultusunda tevil etmek; görüşlerini destekleyen hadisleri yaymak; görüşlerine uymayan hadisleri zoraki tevil etmek; nihayet fikirlerine uygun hadis yoksa uydurmak...

(Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri

Sözlüğü, s. 228’den uyarlanmıştır.)

Yukarıdaki metni dikkate alarak hadis uydurma

sebepleri üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz.

86

HADİS

Hadis uydurma sebeplerinden biri de İslam düşmanlığıdır. Hicretten sonra İslamiyetin kısa bir sürede yayılmasıyla Müslümanların idaresi altında bulunmayı hazmedemeyen ve eski itibarlarını kazanmak isteyen bazı kişi ve gruplar Müslümanlara galip gelemeyeceklerini anladıklarında aralarına fitne ve fesat sokmak suretiyle bunu başarabileceklerine kanaat getirmişlerdir. Kur’an-ı Kerim üzerinden emellerine ulaşamayacaklarını bildikleri için Müslüman kisvesi altında hadisler uydurmaya başladılar. Bunların gayeleri, dini tahrif etmek, halkın kalbinde din hakkında şüphe uyandırmak olmuştur. Allah’ın zatî ve subutî sıfatlarıyla ilgili hadisler uydurdukları gibi düşmanları sevindirecek, İslam’a şüpheyle baktıracak birçok sözü hadis diye ileri sürmüşlerdir.31

Hadis uydurma sebeplerinden birisi de insanlara dinin buyruklarını yerine getirmeye teşvik etme gayretidir. Bunlara örnek olarak bazı vaizlerin cami ve mescitlerde yaptıkları konuşmaları daha tesirli hâle getirmek ve halkı heyecanlandırmak için uydurmuş oldukları hadisleri verebiliriz. Onlara göre halkın dine karşı ilgisi bu yolla artabilirdi. Bununla birlikte İslami ilimlerden yoksun, hadis ve rivayet inceliklerinden mahrum cahil kişiler olan kıssacılar da anlattıkları hikâyelerin halk arasında rağbet görmesi için benzer yolları denemişlerdir.

31 bk. M. Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, s. 52-54.

OKUYALIM - DEĞERLENDİRELİM

Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Maîn Bağdat’ta Rusâfe mescidinde namaz kılarken kıssacının biri ayağa kalktı. Bize Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Maîn anlattı diyerek Peygamber (s.a.v.)e kadar ulaşan bir sened zikretti ve, “Her kim lâ ilâhe illallah diyecek olursa Allah o kimse için her bir kelimeden gagası altından, tüyü mercandan bir kuş yaratır...” deyip uzunca bir kıssa anlattı. Bunun üzerine Ahmed b.Hanbel ve Yahya b. Maîn, hayretler içinde kalarak adlarının karıştığı böyle bir hadisi rivayet etmediklerini birbirine söylemek lüzumunu duyarlar. Şaşkınlıkları geçtikten sonra, Yahya b. Maîn dinleyicilerin verdiği bahşişleri toplamakta olan kıssacıyı yanlarına çağırır. Yeni bir dünyalık ümidiyle onların yanına gelen sözde vaiz’e Yahya b. Maîn: “Bu hadisi sana kim rivayet etti?” diye sorar. O da, “Ahmed b. Hanbel ile Yahya b. Maîn rivayet etti.” der. Yahya sözüne devamla, “Yahya b. Maîn benim, Ahmed b. Hanbel de budur. Fakat biz hiç de Resulullah (s.a.v.)ın hadisinde böyle bir şey duymadık, şayet mutlaka yalan söylemen icap ediyorsa, buna bizim adımızı karıştırma.” diye azarlayınca bunun üzerine kıssacı şunları söyledi: “Ben çoktan beri Yahya b. Maîn’in ahmağın biri olduğunu işitirdim. Bunun doğru olduğunu şimdi anladım. Sanki bu dünyada sizden başka Yahya b. Maîn ile Ahmed b. Hanbel yokmuş gibi konuşuyorsun. Ben Ahmed b. Hanbel diye bilinen on yedi kişiden hadis yazdım.” diyerek yanlarından uzaklaşmıştır.

(Ahmed Nâim, Tecrid-i sarih Tercümesi, Mukaddime, s. 290’dan sadeleştirilmiştir.)

Yukarıdaki metni hadis uydurma sebepleri açısından arkadaşlarınızla değerlendiriniz.

87


Hadis uydurma sebeplerinden birisi de şahsî menfaatlerdir. Buna örnek olarak yöneticilerin isteklerine göre fetva veren ulema da gerektiğinde idarecilerin yaşayışlarına uygun sözleri hadis diye uydurmaktan çekinmemişlerdir. En meşhur örneği Gıyâs b. İbrahim’in, Halife Mehdi’nin güvercin yarıştırdığını görünce oracıkta Hz. Peygambere ulaşan bir sened zikrederek güya Hz. Peygamberin “Ok, deve, at ve kuş yarışlarından başkası için ödül almak helal olmaz.” buyurduğunu rivayet etmiştir. Mehdi bundan memnun olmuş ve on bin dirhem ihsanda bulunmuştur. Daha sonra hadiste ‘kuş’ kelimesinin bulunmadığı tespit edilmiştir.32

Bazı şehirlere, mallara, yiyeceklere ilgi çekmek için uydurulan hadisler de benzer biçimde şahsi çıkarla yakından ilintilidir. Şehirlerin övülmesi veya yerilmesi siyasi ve ticari nedenlerle olabileceği gibi yiyeceklerle ilgili rivayetler de ticari kazancı doğrudan etkiler niteliktedir. “Patlıcan ne niyetle yenilirse o gerçekleşir.”33 sözü de bu sebzenin ticaretini yapanlar tarafından uydurulduğunu ortaya koymaktadır.

32 M.Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, s. 61.33 Aliyyu’l-Kârî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s.101.

KONUŞALIM

Kitâbı, Sünneti, İcmâı kaldırıp attık; Havâssı maskara yaptık, avâmı aldattık. Yıkıp şeriatı, bambaşka bir bina kurduk; Nebiye atf ile binlerce herze uydurduk! O hali buldu ki cür’et: “Yecûzu fi’t-tergib..” Karar-ı erzeli fetva kesildi!... Hem ne garîb, Hadisi vaz’ediyorken sevap uman bile var! Sevabı var mı imiş bir zaman gelir, anlar! Cihanı titretiyorken nidây-ı “men kezebe..” İşitmiyor mu, nedir, bir bakın şu bî edebe: Lisân-ı pâk-i Nebîden yalanlar uyduruyor: Sıkılmadan da “sevap işledim” deyip duruyor! Düşünmedin mi girerken şeriatın kanına? Cinâyetin kalacak zanneder misin yanına? Sevap ümid ediyor ha! Deyin ki nâmerde Sevabı sen göreceksin huzûr-ı mahşerde! (Mehmet Âkif ERSOY, Safahat, Fatih Kürsüsünde, s. 274, 275.)

Yukarıdaki şiirden hareketle hadis uydurmanın zararları üzerinde arkadaşlarınızla konuşunuz.

88

HADİS

4.2. Mevzû Hadisleri Tanıma Yolları

Mevzû hadislerde onları tanımaya yardımcı olan birtakım kusurlar bulunmakla beraber, hadis âlimleri de mevzû hadisleri tanımanın bazı ölçülerini şu şekilde ortaya koymuşlardır.

1. Hadis Uyduranların İtirafları: Bir sözün uydurma olduğu, onu uyduranın itiraf etmesiyle an-laşılır. İtiraflar ya kanun zorundan ya da pişmanlık duygusundan kaynaklanır. Cezalandırılmak üzere olan Ebu’l-Evca’nın dört bin hadis uydurduğunu söylemesi, Kâbe’yi ağlaya ağlaya tövbe ederek ta-vaf eden ihtiyarın niçin ağladığı sorulunca, “Resulullaha karşı yalan söyleyerek elli hadis uydurdum, onları halk arasında yaydım.” demesi, bunlara örnektir. Hadis uyduranları, yakınlarının, arkadaşları-nın veya hadis uydurduğunu bilenlerin haber vermesi de onların tanınmasını sağlamıştır.

2. Hadis Âlimlerinin Yalancılık-larını Tespit Ettikleri Râviler: Hadis âlimleri uyguladıkları cerh ve ta’dil yöntemiyle tespit ettikleri yalancı ve uydurmacı râvilerin rivayetlerini uy-durma hadis olarak kabul etmişlerdir.

3. Kur’an-ı Kerim’e Aykırı Ol-ması: Hz. Peygamber, Allah kelamı olan Kur’an-ı Kerim’i Müslümanla-ra tebliğ etmekle kalmamış; aynı za-manda onu açıklamış ve hükümlerini uygulamıştır. Onun her sözü ve dav-ranışı Kur’an’a uygundur. Buna göre eğer bir rivayet Kur’an’a aykırı ise onun uydurma olduğuna hükmedilir. Örneğin, “Dünyanın ömrü yedi bin senedir, biz yedinci binin içindeyiz.”34 uydurması, “Sana kıyametin ne za-man kopacağını soruyorlar. De ki: “Onun bilgisi ancak Rabb’imin katındadır...”35 ayetine ters düşmek-tedir. Ayrıca, “Kötü ahlaklı olmak affedilmeyecek bir günahtır.” sözü de Kur’an’ın “Şüphesiz Allah, kendisine ortak koşulma-sını bağışlamaz. Bunun dışındaki günahları, dilediği kimseler için bağışlar…”36 mealin-deki ayete aykırıdır.

34 İbnu’l-Kayyîm el-Cevziyye, Uydurma Hadisleri Tanıma Yolları, s. 215. 35 A’râf suresi, 187. ayet. 36 Nisâ suresi, 116. ayet.

NOT EDELİM

Hadis tarihi incelendiği zaman, muhtelif akım ve ihtirasların tesiri ile uydurdukları hadisleri, çeşitli hilelere başvurarak halk arasında yaymaya ça-lışan birçok yalancı bulunduğu görülür. İbnu Arrâk (öl. 963 H), muhtelif tabakât kitaplarına müracaat etmek suretiyle ha-dis uydurucusu, yalancı olarak tanınmış veya bu şekilde itham edilmiş olanlar-dan 1840 tanesini Tenzîhu’ş-şerîati’il-merfûa ani’l-ehâdisi’ş-şenîati’l-mevzûa adlı eserinin baş tarafında alfabetik ola-rak tespit etmiştir.

(İbnu Arrak, Tenzihu’ş-Şeria,

C 1, s.19-133; M.Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, s.75.)

89


4. Sünnete Aykırı Olması: Mevzû hadisler, Hz. Peygamber (s.a.v.) den sahih olarak rivayet edil-miş olan hadislere de aykırıdır. Herhangi bir fesadı, bir zulmü, boş bir şeyi, bir batılı övmeyi veya bir hakkı yermeyi içeren ifadeler bu türdendir. “Allah’ın adı Ahmet ve Muhammed olanları cehenneme koymayacağına; güzel yüzlü ve siyah gözlülere azap etmeyeceğine” dair olan sözler, “Allah sizin vücutlarınıza ve yüzlerinize değil, kalplerinize ve amellerinize bakar.”37 sahih hadisine aykırı-dır.

5. Akla, Sağduyuya ve Tecrübe ile Kazanılmış Bilgilere Aykırı Olması: Hz. Peygambere gerçekten ait olan sözlerin akla, sağduyuya ve tecrübe ile elde edilmiş bilgilere aykırı olacağı düşünülemez. Dolayısıyla bu tür sözler ona ait değildir. Örneğin; Nuh’un gemisinin Kâbe’yi yedi defa tavaf edip iki rekât namaz kılması; Allah’ın kendisini bir atın terinden yarattığı ile ilgili uydurmaları akıl ve mantıkla bağdaştırmak mümkün değildir. Aynen bunlar gibi “600/1203 tarihinden sonra doğacaklara Allah’ın hiçbir ihtiyacı yoktur.” sözü de hem akla hem mantığa hem de tarihî gerçeklere aykırıdır. “Patlıcanın her derde deva olduğu”na dair sözü de Hz. Peygamberin söylediği düşünülemez. Çünkü tecrübe ve ilmî bulgulara aykırıdır.38

6. Tarihî Olaylara Aykırı Olması: Hadis olduğu söylenen bir sözün tarihî gerçeklere uy-gun düşmeyişi de o sözün uy-durma olduğunu gösterir. Bu tür uydurmalar, tarih bilgisi yardımıyla kolayca tanınmıştır. Dolayısıyla, “Soğuktan sakının; çünkü kardeşiniz Ebu’d-Derdâ ‘yı soğuk öldürdü.”39 sözünü Hz. Peygamberin söyleme-si mümkün değildir. Çünkü Ebu’d-Derdâ Hz. Peygamberin vefatından 22 yıl sonra hicretin 32. yılında ölmüştür. Soğuktan öldüğü de belli değildir.

7. Güvenilir Hadis Kitaplarında Bulunmaması: Hz. Peygamberden rivayet edilen hadisler hicri dördüncü asrın sonlarına kadar derlenmiş, çeşitli metotlarla kitaplaştırılmıştır. Dolayısıyla tedvin ve tasnif döneminde yazılmış güvenilir hadis kitaplarında bulunmayan hadislerin uydurma olduğuna kanaat getirilir. Suyûti bu konuda, “Hadis kitaplarında yer almayan, muttasıl bir isnadı da olmayan

37 Müslim, Birr, 33. 38 Mehmet Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, s. 181-184. 39 Aliyyu’l-Kârî, Uydurma Olduğuna İttifak Edilen Hadisler, s. 64.

DEĞERLENDİRELİM

Aşağıdaki olayı tarihî olaylara aykırı olması açısın-dan değerlendiriniz.

Nakledildiğine göre Yahudilerden bir grup bir mek-tup getirerek bunun Hayber Yahudilerinden cizye alın-mamasını emreden Hz. Peygamberin mektubu olduğunu, Muaviye b. Ebi Süfyan ile Sa’d b. Muâz’ın bu mektu-ba şahit olduklarını ileri sürerler. Meşhur muhaddis el- Hatîbu’l Bağdâdî mektuba bir göz atarak şöyle der: “Bu mektup uydurmadır; çünkü Muaviye ve Sa’d b. Muâz’ın şahitliğinden söz etmektedir. Oysa Muâviye fetih yılı olan 8. hicrî yılda Müslüman olmuştur. Sa’d b. Muâz ise Hen-dek Savaşı’nda ölmüştür. Bu itibarla her ikisi de Hayber Gazası’nda bulunmamışlardır. Dolayısıyla Hz. Peygam-berin mektubuna şahit olmaları mümkün değildir.”

(Talat Koçyiğit, Mücteba Uğur, İ. Hakkı Ünal, İmam Hatip Liseleri için Hadis 12. Sınıf, s. 50, 51.)

90

HADİS

hadislere yalnız bazı va’z, tefsir, siyer ve tarih kitaplarında rastlamaktayız. İlk devirlerdeki hadis imamları zamanında mevcut olmayan bu sözlerin çoğu sonradan uydurulmuştur.”40 görüşünü dile getirir.

8. Birçok Kimsenin Görmesi Gereken Bir Olayı Bir Kişinin Rivayet Etmesi: Mevzû hadisler arasında öyleleri var ki birçok sahabe huzurunda söylendiği iddia edildiği hâlde râvisi tektir. Bu husus o hadisin mevzu olduğunu gösteren önemli bir işarettir. Zira birçok sahabe tarafından işitildiği ileri sürülen bir hadisin hiç değilse birkaç sahabe tarafından rivayet edilmesi beklenir. Veda Haccı dönüşünde Hz. Peygamberin “Gâdir Hum” denilen yerde mola vererek kendinden sonra Hz. Ali’yi halife tayin ettiğini fakat orada bulunan ashabın bu haberi gizlediklerini söyleyen rivayetler bu konuda güzel bir örnektir. Bu uydurmanın sahih bir isnadı yoktur. Öte yandan Hz. Peygamber şayet Hz. Ali’yi halife tayin ettiğine dair böyle bir açıklama yapsaydı, hilafet konusunda o kadar anlaşmazlıkların çıktığı o günlerde sahabelerin bunu belirtmeleri gerekirdi. Oysa binlerce sahabe huzurunda söylendiği iddia edilen sözleri rivayet eden bir sahabe çıkmamıştır.41

9. Lafzında ve Manasında Bozukluk Olması: Hz. Peygamber şüphesiz Arapların en güzel konuşanıydı. Bundan dolayı onun sözlerinde ölçülü bir ifade güzelliği, açıklık, belagat gibi Arap dilinin kaidelerine uygun bir güzellik vardır. Bu sebeple muhaddisler, lafzında veya manasında ölçüsüzlük, dil kaidelerine aykırılık bulunan hadislerin mevzû olduğunu söylemişlerdir. Örneğin; halkı hayırlı işlere teşvik etmek için uydurulan hadislerde aşırılık, özellikle sevap ve cezada ölçüsüzlük vardır. Küçük bir iyiliğe çok büyük mükâfat ya da basit bir hataya şiddetli bir ceza öngörülmesi gibi.

4.3. Mevzû Hadislerin Yol Açtığı Zararlar

İslam dininin kaynakları Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamberin hadisleridir. Bu nedenle dinin doğru anlaşılması için bu kaynakların doğru birşekilde öğrenilmesi gerekir. Uydurma hadisler ise hem Hz. Peygamberin hem de onun şahsında İslamiyetin yanlış yorumlanmasına neden olabilecek kadar tehlikelidir. Peygamberin söylemediği sözleri hadis diye nakletmek iyi niyetle bile yapılsa dini tahrif etmek demektir. Oysa İslam’ın yalan ve uydurma sözlerle desteklenmeye ihtiyacı yoktur.

Uydurma hadislerin İslam dünyasında meydana getirdiği en büyük tahribatsa dinî ve mezhebî ayrılığı körükleyici bir rol oynamasıdır. Bunun yanında grupçuluk, hizipçilik, kavmiyetçilik duygularını galeyana getiren uydurmalar da Müslümanların birliğine zarar vermiştir. Oysa İslamiyet, insanları ırkına ve soyuna göre değerlendiren bir din değildir ve Allah takva dışında hiçbir fazilet ölçüsünü kabul etmeyeceğini yüce kitabında belirtmiştir.

Birtakım din düşmanlarının uydurdukları hadisler, İslam dini ile bağdaşmayan birçok batıl itikat ve hurafelerin dinin aslındanmış gibi görülmesine neden olmuştur. Ayrıca insanları iyiliğe teşvik, kötülük-lerden sakındırma konusunda Kur’an ve sünnetin koyduğu kurallarla yetinmeyen bazı kişiler, aşırı vaat ya da tehditlerle insanları korku ve ümitsizliğe itmişlerdir.

Müslümanların geri kalmasında uydurma hadislerin rolü vardır. Cahillik ve tembelliği körüklemiş-tir. Ömür boyu ibadetle elde edebileceği sevabı iki rekât nafile namazla kazanacağına inananlar ikin-

40 Mehmet Yaşar Kandemir, Mevzû Hadisler, s. 180. 41 Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, s. 233.

91


cisini tercih edebilirler. Dolayısıyla vaizler uydurma hadisler konusunda son derece dikkatli olmak zorun-dadırlar.

4.4. Mevzû Hadislere Karşı Alınan Önlemler

İslam tarihinin ilk devirlerinde başlayan hadis uy-durma hareketi muhaddisleri hadis uyduranlarla mü-cadele etmek zorunda bırakmıştır. Uydurma sözleri hadis diye yayanlara karşı ciddi bir mücadele veril-miştir. Bu mücadele Hz. Peygambere gerçekten ait olan hadislerin korunması için ne derece titiz davra-nıldığını da gösterir.

Çeşitli sebeplerle hadis uydurmalar bir hayli artın-ca herkesin her duyduğunu rivayet etmesi karşısında ise isnad mecburiyeti konulmuştur. İsteyenin istediği sözü hadis diye rivayet etmemesi için “Sana bunu kim rivayet etti?” diye sorulmaya başlanmıştır. Böylece hadis uydurmanın önüne az da olsa geçme imkânı sağlanmıştır. Nitekim bu hususta hadisin din demek olduğunu bu sebeple dinin kimden alındığına dik-kat edilmesi gerektiğini tavsiye eden Muhammed b. Sîrîn (öl. 110 H) isnadın önemini vurgulamıştır.42 Tarihî süreç içerisinde İslam âlimleri râvileri incelemeye başlamışlardır. Hicri üçüncü asırdan itibaren ise râvileri cerh ve ta’dil yönünden inceleyen “Cerh ve Ta’dil” “Tarihu-Ruvat” rical kitapları yazılmaya başlamıştır. İsnad ve sened tenkidi İslam âlimlerinin eseri olan “Cerh ve Ta’dil”, “Târîhu’r-Ruvât” gibi hadisle ilgili ilimlerin oluşmasını sağlamıştır.

Hz. Peygambere gerçekten ait olan hadisleri tespit etmek için konulan, isnad ve râvileri eleştirmek gibi tedbirlerle yetinmeyen hadis âlimleri elde edilen hadis metinlerini de eleştirmek yoluna gitmişler-dir. Çünkü hadis uyduranlar uydurdukları hadislere en sağlam isnadları eklemekten çekinmemişlerdir. Bu durumda bir hadisin sahih ve makbul sayılabilmesi için yalnızca isnad yeterli olmamıştır. Bir başka deyişle hadis âlimleri bir hadisi sahih kabul etmek için sadece isnadın sahih oluşuyla yetinmemişler, hadisin metnini bir de akıl süzgecinden geçirme yoluna gitmişlerdir. Ayrıca metin tenkit edilirken akılla çelişmemenin yanında ifadelerde tutarlılık, Kur’an’a, sahih sünnete ve tarihî verilere uygunluk gibi ölçütlerden de yararlanmışlardır.

Mevzû hadislere karşı muhaddislerin açtığı savaşın verimli neticelerinden biri ve belki de en mühi-mi, hadis diye uydurulmuş sözleri muhtelif metotlarla bir araya toplayan mevzuat kitaplarıdır. Bu eser-ler sayesindedir ki hadis münekkidi olmayan kimselerin de uydurma hadisleri tanıyabilmesi mümkün olmuştur.

42 Müslim, Sahih, C 1, s. 14.

Aliyyu’l-Kâri’nin uydurma hadisleri topladığı Mevzuatu’l-Kübra olarak bilinen el- Esrâru’l-Mer-

fua fi’l Ahbâri’l-Mevzua isimli eseri.

92

HADİS

İNCELEYELİM

Uydurma hadislerle ilgili eserlerden bazıları şunlardır: 1. Ebu’l-Ferec İbnu’l-Cevzî (öl. 597 H) , Kitâbu’l-Mevzuât mine’l-Ehâdisi’l-Merfuât 2. Suyûtî (öl. 911 H) , el-Leâli’l-Masnû a fi’l-Ahâdîsi’l-Mevzûa3. İbnu’l-Arrâk (öl. 963 H) , Tenzîhu’ş-Şerîati’l-Merfûa ani’l-Ehâdisi’ş-Şenîati’l-Mevzûa4. Aliyyu’l-Kârî (öl.1014 H) , el-Mevzûâtu’l-Kübra5. el-Leknevî (öl.1304 H) , el-Âsâru’l-Merfua fi’l-Ahbâri’l-Mevzûa6. M. Yaşar Kandemir, Mevzû HadislerYukarıdaki kitaplardan birini sınıfa getirerek inceleyiniz.

İbnu’l-Arrâk’ın , Tenzîhu’ş-Şerîati’il-Merfûa ani’l-Ehâdisi’ş-Şenîati’l-Mevzûa isimli eseri.

93


HA

DİS

TÜ

RL

ER

İ

KAY

NA

ĞIN

A G

ÖR

E

Kud

sîM

erfû

M

evku

fM

aktu

Müt

evat

ir

Meş

hur

Sahi

h Â

hâd

Azi

zG

arib

(Fer

d)

Sene

ttek

i Kop

uklu

ktan

D

oğan

Zay

ıf H

adis

ler

a) M

ürse

la)

Mün

ker

c) M

u’da

lc)

Mua

llel

d) M

üdel

les

d) M

evzû

b) M

unka

tı’b)

Met

ruk

ç) M

ualla

kç)

Müd

rec

Râv

iye Y

apıla

n İt

ham

lard

an D

oğan

Z

ayıf

Had

isle

r

Has

enZ

ayıf

RÂ

VİL

ERİN

SAY

ISIN

A G

ÖR

ESI

HH

AT D

ER

EC

ESİ

NE

GÖ

RE

İNC

EL

EY

EL

İM

Had

is tü

rlerin

i aşa

ğıda

ki k

avra

m h

arita

sınd

an in

cele

yini

z.

94

HADİS

ĆȸĈȵ ƋȷĆȀĈȪ ĊǶĆǩ Ćɍķ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ƌɄĈǤƋȺȱĆǟ ɄĈȱ ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĉąǿĆǽ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ... - 1Ķ. ąȨɆĈȲ Ćȕ ąȼ ĊǱĆɀĈǣ ĆȫǠ ĆǹĆǕ ɂĆȪĊȲĆǩ ĊȷĆǟ ĊɀĆȱĆȿ ǠăǞĊɆ Ćȉ ĈȣȿćȀĊȞ ĆȶĊȱĆǟ

1. ... Ebu Zer (r.a.) şöyle dedi: Nebi (s.a.v.) bana (hitaben) buyurdu ki:

“Din kardeşini güler yüzle karşılamak gibi (tabii) bir iyiliği bile sakın küçük görme!”


Okuma Metni:Sosyal İlişkilerlerle İlgili Hadis Metinleri

ćȸĈȵ Ċǘ ćȶĊȱĆǟķ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ćȯɀ ćȅĆǿ ĆȯǠĆȩ : ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ɂ Ćȅɀćȵ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ... - 3.ĈȼĈȞĈǣǠ ĆȍĆǕ ĆȸĊɆĆǣ ĆȬƋǤ ĆȉĆȿ Ķ.Ǡ ăȒĊȞĆǣ ćȼ ćȒĊȞĆǣ ƌǼ ćȊĆɅ ĈȷǠĆɆĊȺćǤĊȱǠ Ćȭ ĈȸĈȵ Ċǘ ćȶĊȲĈȱ

3. ...Ebu Musa el-Eş’ari (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu:

“Müminin mümine karşı durumu, bir parçası diğer parçasını sımsıkı kenetleyip tutan binalar gibidir.” Hz. Peygamber bunu açıklamak için iki elinin parmaklarını birbiri

arasına geçirerek kenetledi.

(Buharî, Salat 88, Mezâlim, 5; Müslim, Birr, 65.)

ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ćȯɀ ćȅĆǿ ĆȯǠĆȩ : ĆȯǠĆȩ Ǡ ĆȶćȾĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ąƘ ĈȊĆǣ ĈȸĊǣ ĈȷǠ ĆȶĊȞƌȺȱǟ ĈȸĆȝ...- 2 ćȼĆȱ ɂĆȝǟ ĆǼĆǩ Ąɀ ĊȒćȝ ćȼĊȺĈȵ ɂ ĆȮĆǪ Ċȉǟ ǟĆǽĈǟ ĈǼ ĆȆ ĆǲĊȱǟ ćȰĆǮĆȵ ĊȴĈȾĈȦ ćȕǠĆȞĆǩĆȿ ĊȴĈȾ Ĉȶ ćǵǟĆȀĆǩĆȿ ĊȴĈȽĉĈǻǟĆɀĆǩ ɂĈȥ ĆƙĈȺĈȵ Ċǘ ćȶĊȱǟ ćȰĆǮĆȵķ

Ķ.ɂƋȶ ćǶĊȱǟ Ćȿ ĈȀĆȾ ƋȆȱǠĈǣ ĈǼ ĆȆ ĆǲĊȱǟ ćȀĈǝǠ Ćȅ2. ... Nu’mân İbni Beşir (r.a.)’ den rivayet edildiğine göre, Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu:

“Müminler birbirlerini sevmekte, birbirlerine acımakta ve birbirlerini korumakta bir vücuda benzerler. Vücudun bir uzvu hasta olduğu zaman, diğer uzuvlar da bu sebeple

uykusuzluğa ve ateşli hastalığa tutulurlar.”(Buharî, Edep, 27; Müslim, Birr, 66.)

95


ĆȀ ĆȚĆȹ ǟĆǽĈǙ¼ ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ĉȯɀ ćȅĆǿ ĊȸĆȝ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ... - 4¬.ćȼĊȺĈȵ ĆȰĆȦ ĊȅĆǕ ĆɀćȽ ĊȸĆȵ ɂĆȱĈǟ ĊȀ ćȚĊȺĆɆĊȲĆȥ ĈȨĊȲ ĆǺĊȱǟ Ćȿ ĈȯǠ ĆȶĊȱǟ ɂĈȥ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ĆȰ ĉĈȒćȥ ĊȸĆȵ ɂĆȱĈǟ Ċȴ ćȭćǼ ĆǵĆǕ

4. ... Ebu Hureyre (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu:

“Sizden biriniz mal ve yaratılış bakımından kendinden daha üstün birine bakarsa

ardından kendinden daha düşük derecede olana baksın.”

(Buharî, Rikak, 30.)

ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ćȯɀ ćȅĆǿ ƋȷĆǕ Ǡ ĆȶćȾĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆȀ Ćȶćȝ ĈȸĊǣǟ Ĉǃǟ ĈǼĊǤ Ćȝ ĊȸĆȝ... - 5 ĈȼĈǪ ĆǱǠ Ćǵ ɂĈȥ ć ǃǟ ĆȷǠ Ćȭ ĈȼɆ ĈǹĆǕ ĈǦ ĆǱǠ Ćǵ ɂĈȥ ĆȷǠ Ćȭ ĊȸĆȵ ćȼ ćȶĈȲ ĊȆćɅ ĆɍĆȿ ćȼ ćȶĈȲ ĊȚĆɅ Ćɍ ĈȴĈȲ ĊȆćȶĊȱǟ ɀ ćǹĆǟ ćȴĈȲ ĊȆćȶĊȱĆǟķ Ǡ ăȶĈȲ ĊȆćȵ ĆȀĆǪ Ćȅ ĊȸĆȵĆȿ ĈǦĆȵǠĆɆĈȪĊȱǟ Ĉȳ ĊɀĆɅ ĈǡĆȀ ćȭ ĊȸĈȵ ăǦĆǣ ĊȀ ćȭ ǠĆȾĈǣ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ ĆǯƋȀĆȥ ăǦĆǣ ĊȀ ćȭ ąȴĈȲ ĊȆćȵ ĊȸĆȝ ĆǯƋȀĆȥ ĊȸĆȵĆȿ

Ķ.ĈǦĆȵǠĆɆĈȪĊȱǟ Ćȳ ĊɀĆɅ ć ǃǟ ćȻĆȀĆǪ Ćȅ5. ... Abdullah İbni Ömer (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu:“Müslüman, Müslümanın kardeşidir. Ona zulmetmez, haksızlık yapmaz, onu yalnız

bırakmaz. Müslüman kardeşinin ihtiyacını gideren kimsenin Allah da ihtiyacını giderir. Kim bir Müslümandan bir sıkıntıyı giderirse, Allahuteala o kimsenin kıyamet

günündeki sıkıntılarından birini giderir. Kim bir Müslümanın ayıp ve kusurunu örterse, Allahuteala da o kimsenin ayıp ve kusurunu örter.”

(Buharî, Mezâlim, 3; Müslim, Birr, 58.)

ĆɍĆȿ ǟɀ ćȒĆȡǠĆǤĆǩ Ćɍķ ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ƋɄĈǤƋȺȱǟ ƋȷĆǕ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ąȄĆȹĆǟ ĊȸĆȝ... - 6Ķ. ąǫĆɎĆǭ ĆȧĊɀĆȥ ćȻǠ ĆǹĆǕ ĆȀ ćǲĊȾĆɅ ĊȷĆǕ ąȴĈȲ ĊȆćȶĈȱ ƌȰ ĈǶĆɅ ĆɍĆȿ Ǡăȹǟ Ćɀ ĊǹĈǟ Ĉǃǟ ĆǻǠĆǤ Ĉȝ ǟɀćȹɀ ćȭĆȿ ǟȿćȀĆǣǟ ĆǼĆǩ ĆɍĆȿ ǟȿ ćǼ ĆȅǠ ĆǶĆǩ

6. ... Enes (r.a.)’ten rivayet edildiğine göre Nebi (s.a.v.) şöyle buyurdu:“Birbirinize karşı kötü duygular beslemeyiniz. Birbirinizi çekememezlik yapmayınız.

Birbirinize sırt çevirmeyiniz. Ey Allah’ın kulları kardeş olunuz. Bir Müslümanın diğer Müslüman kardeşine üç günden fazla dargın durması helal değildir.”

(Buharî, Edep, 62; Müslim, Birr, 23.)

96

HADİS

ƌȰ ćȭķ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ćȯɀ ćȅĆǿ ĆȯǠĆȩ : ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ... - 7

ćƙĈȞćǩĆȿ ĄǦĆȩ ĆǼ Ćȍ ĈȸĊɆĆȺĊǭĈɋĊǟ ĆȸĊɆĆǣ ćȯĈǼĊȞĆǩ ćȄ Ċȶ ƋȊȱǟ ĈȼɆĈȥ ćȜćȲ ĊȖĆǩ ąȳ ĊɀĆɅ ƋȰ ćȭ ĄǦĆȩ ĆǼ Ćȍ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ĈȃǠƋȺȱǟ ĆȸĈȵ ɂĆȵĆɎ ćȅ

ĉĈȰ ćȮĈǣĆȿ ĄǦĆȩ ĆǼ Ćȍ ćǦĆǤĉĈɆ ƋȖȱǟ ćǦ ĆȶĈȲ ĆȮĊȱǟ Ćȿ ĄǦĆȩ ĆǼ Ćȍ ćȼĆȝǠĆǪĆȵ ǠĆȾĊɆĆȲ Ćȝ ćȼĆȱ ćȜĆȥĊȀĆǩ ĊȿĆǟ ǠĆȾĊɆĆȲ Ćȝ ćȼćȲ Ĉȶ ĊǶĆǪĆȥ ĈȼĈǪƋǣǟĆǻ ɂĈȥ ĆȰ ćǱƋȀȱǟ

Ķ.ĄǦĆȩ ĆǼ Ćȍ ĈȨɅĈȀ ƋȖȱǟ ĈȸĆȝ ɁĆǽĆɉĊǟ ćȔɆ ĈȶćǩĆȿ ĄǦĆȩ ĆǼ Ćȍ ĈǥĆɎ ƋȎȱǟ ɂĆȱĈǟ ǠĆȾɆ ĈȊ ĊȶĆǩ ąǥĆɀ ĊȖ Ćǹ7. ... Ebu Hüreyre (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurdu:

“İnsanların her bir eklemi için her gün bir sadaka gerekir. İki kişi arasında adaletle hükmetmen sadakadır. Bineğine binmek isteyene yardım ederek bindirmen yahut yükünü bineğine yüklemen sadakadır. Güzel söz sadakadır. Namaz için mescide

giderken attığın her adım bir sadakadır. Gelip geçenlere eziyet veren şeyleri yoldan gidermen de sadakadır.”

(Buharî, Sulh, 11, Cihâd, 72, 128; Müslim, Zekât, 56.)

97



A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız

1. Kaynağına göre hadis çeşitleri nelerdir? Yazınız.

2. Sahih hadisin özellikleri nelerdir? Açıklayınız.

3. Uydurma hadislerin ortaya çıkış sebepleri nelerdir? Bilgi veriniz.

4. Uydurma hadislerin yol açtığı zararlar neler olabilir? Bilgi veriniz.

5. Hadis uydurmaya karşı alınan önlemler nelerdir? Bilgi veriniz.


1. Aşağıdaki hadis terimlerinden hangisi, söz, fiil veya takrir bakımından kaynağı peygamber olan

hadis çeşidini ifade eder?

A) Maktu hadis B) Mevkuf hadis C) Merfû hadis

D) Mevzû hadis E) Kutsî hadis

2. Aşağıdakilerden hangisi manası Allah’a, lafzı peygambere ait olan hadis çeşididir?

A) Maktu hadis B) Mevkuf hadis C) Metruk hadis

D) Kutsî hadis E) Merfû hadis

3. Aşağıdakilerden hangisini kaynağına göre hadis çeşitlerinden birisi değildir?

A) Mütevatir hadis B) Mevkuf hadis C) Maktu hadis

D) Merfû hadis E) Kudsî hadis

4. Aşağıdakilerden hangisi senetteki kopukluktan kaynaklanan zayıf hadis çeşitlerinden birisi

değildir?

A) Müdelles hadis B) Muallel hadis C) Muallak hadis

D) Mu’dal hadis E) Mürsel hadis

C.Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz.

(sahih, el-Mevzûâtu’l-Kübra, Munkatı’ hadis, Âhâd, İbnu’l-Arrâk)

1. Söz, fiil ve takrir olarak sahabelere ait olan hadislere………………..denir.

2. Mütevatir hadis şartlarını taşımayan hadislere…………………denir.

3. Adalet ve zabt sahibi râvilerin muttasıl senedle rivayet ettikleri. Şâz ve muallel olmayan

hadislere………………denir.

4. Aliyyu’l-Kâri’nin uydurma hadisleri topladığı eserinin ismi………………………………….

5. Tenzihu’ş-Şerîati’l-Merfûa………………….. eseridir.


1. “Tahlil ve tenkit” kelimelerinin anlamlarını öğreniniz.

2. Hadis metinlerinin akla uygun olması niçin önemlidir?

Araştırınız.

3. Tarihî verilerin doğru bilgiye ulaşma açısından önemi

üzerinde düşününüz.

4. Kur’an-Hadis ilişkisinde Kur’an’ın belirleyici olması

ne anlama gelir? Araştırınız.

V. ÜNİTE HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ

HADİS

98

99

V. ÜNİTE: HADİSLERİN TAHLİL VE TENKİDİ

1. Sened Tenkidinde Ölçütler

Hadis, İslam dininin Kur’an’dan sonra gelen ikinci önemli kaynağıdır. Bu yüzden hadislerin sahih olup olmadığını sorgulamak çok önemlidir. Hadis tenkidi, rivayetlerin Hz. Peygambere ait olup olmadığını belirlemek için yapılan bir inceleme/eleştiri faaliyetidir. Ayrıca sahabe ve tabiinin söz ve uygulamaları da bu inceleme faaliyetinin kapsamına girer. Hadisler, sened ve metin olmak üzere iki kısma ayrılır. Hadis rivayetinde senedin çok önemli bir yeri vardır. Senedsiz bir rivayetin hiçbir değeri yoktur. Bir hadisin senedinin olması onun sıhhatini kontrol edebilmek açısından önemlidir. Hadis metninin güvenliği o hadisin senediyle sağlanmış olur.1 Sened, hadis metnini bize ulaştıran râvi zinciridir. Bu zincir, biri diğerinden almak ve nakletmek suretiyle hadisin bize kimler tarafından ulaştırıldığını gösteren bir belgedir.2

Hadis ilminin bugünkü şekli ile bir ilim dalı hâline gelmesi daha sonraki dönemlerde gerçekleşmiş olsa da hadislerin tahlil ve tenkidi meselesi sahabe dönemine kadar dayanmaktadır. Başta Hz. Ömer olmak üzere birçok sahabe daha o dönemde, Hz. Peygamberden bir söz rivayet eden kimseye hadisin doğruluğunu tespite yönelik çeşitli sorular sormuş ve aldıkları cevaplardan ikna olduklarında bu rivayeti kabul etmişlerdir. Rivayetlerin kabulü noktasındaki bu hassasiyet sonraki dönemlerde daha da geliştirilmiş ve böylece Hz. Peygambere nispet edilen hadislerin tahlil ve tenkidine yönelik değişik değerlendirme ölçüleri ortaya çıkmıştır.

1 Ali Osman Koçkuzu, Hadis İlimleri ve Hadis Tarihî, s. 72.2 İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, s. 29.

DEĞERLENDİRELİM

Bir hadisin senedi o hadisin sahih olması için yeterli midir? Arkadaşlarınızla değerlendiriniz.

NOT EDELİM

“Her işittiğini söylemek bir

insana yalan olarak yeter.”

(Müslim, Mukaddime, 5.)

100

HADİS

Hadislerin râvileri ile ilgili yapılan incelemeye sened/isnad tenkidi denir. Bu yöntem, kendi düşüncelerini Hz. Peygambere dayandırmak isteyenlerin istismarını önlemek için geliştirilmiştir. İsnad tenkidi ve bu konuda oluşturulan ölçütlerle ilgili olarak yapılan çalışmalar, çok geniş bir literatürün doğmasını sağlamıştır. Hadis âlimleri, bu konu üzerinde titizlikle durmuş ve yüzlerce eser yazmışlardır. Bu özgün literatürün dünyada başka bir örneği yoktur. Bu gayret, hadis âlimlerinin dinin önemli bir kaynağı olan hadis ve sünnetin sonraki nesillere doğru olarak aktarılmasına oldukça önem verdiklerini gösterir. İsnad tenkidi yapılırken önce senedin zincirinde yer alan râvi silsilesinde bir kopukluk olup olmadığına bakılır. Ardından râvilerin birebir kendileri inceleme konusu olur ki sened tenkidinin en önemli kısmı burasıdır. Bir râvinin rivayet ettiği metnin makbul olması için o râvide iki temel vasıf aranır. Bunlar “adalet” ve “zabt” tır.

1. 1. Râvinin Adaleti

Hadis rivayet eden kişinin güvenilir olmasına “adalet” denir. Adil bir râvinin, buluğa ermiş, akıllı, Müslüman ve takva sahibi olması gibi şartları taşıması gerekir.3 Hadisi rivayet eden kişi, Allah ve Resulünün emir ve yasaklarına karşı saygılı ve itaatkâr olmalıdır. Hepsinden önemlisi günahlardan sakınarak toplum içinde hoş karşılanmayan söz ve davranışlardan uzak durmaya özen göstermelidir. Böyle bir râvinin rivayet ettiği hadislerde yalan söylemeyeceği kabul edilmiştir. Muhaddisler, yaşantısında İslam’ın emir ve yasaklarına uymayan kimselerden hadis almamışlardır.

3 İsmail Lütfi Çakan, Hadis Usulü, s. 77, 78.

NOT EDELİM

Bugün senedin yerini yazılı kaynaklar almıştır. Dün, “Kimden duydun?” diye sorulurken bugün, “Kaynağı nedir?” diye sorulmaktadır. Artık bizim için sened o hadisin senedinin de içinde geçtiği kaynak kitabın zikredilmesidir.

(Ali Yardım, Hadis, C 1, s. 164.)

Ebu Hanife, diyor ki:

“…Bir kimse, ‘Peygamberin her söylediğine inanıyorum, ancak Nebi haksız (yere) konuşmaz ve Kur’an’a da muhalefet etmez.’ derse bu onun Peygamberi

tasdik ettiğini ve Peygamberi Kur’an’a muhalefetten tenzih ettiğini gösterir… O hâlde Nebiden Kur’an’a aykırı hadis rivayet eden kimseyi reddetmek Peygamberi

reddetmek veya onu yalanlamak değildir. Bilakis Peygamberden batıl (asılsız) rivayette bulunan kimseyi reddetmektir.”

(Ebu Hanife, El-Âlim ve’l-Müteallim, s. 24, 25.)

BİLİYOR MUYDUNUZ?

101


Bir râvinin güvenilmez olduğunu gösteren on kusura ‘‘Metâin-i Aşere’’ (on suçlama noktası)

denir. Bu kusurlardan beşi râvinin adaleti ile ilgilidir.

Kizbu’r-Râvi; râvinin hem günlük hayatın-

da hem de hadis rivayetinde yalan söylediğinin

açığa çıkmasıdır. Bu suçlama bir râvi için ağır

bir kusurdur. İttihamu’r-Râvi; diğer konularda

yalan söylediği bilinen râvinin hadis rivayetle-

rinde de yalan söyleyebileceğine ihtimal veril-

mesidir. Fısku’r-Râvi; râvinin günah işlemekten

sakınmayarak dinin emir ve yasakları konusunda

duyarsız davranmasıdır. Bid’atu’r-Râvi; râvinin

İslam dininin genel prensiplerine aykırı görüşler

ileri sürmesidir. Cehâletü’r-Râvi; râvinin cerh ve

ta’dil yönünden durumunun bilinmemesi hâlidir.

Kizbu’r-Râvi (Râvinin

rivayetinde yalancılığı)

Râvinin adaleti ile ilgili tenkit

noktaları

Fısku’r-Râvi (Râvinin

günahkâr olması)

İttihamu’r-Râvi bi’l-Kizb(Râvinin

yalancılıkla itham edilmesi)

Cehaletu’r-Râvi(Râvinin

özelliklerinin bilinmemesi)

Bid’atu’r-Râvi(Râvinin

bid’at ehlinden olması)

102

HADİS

1. 2. Râvinin Zabtı

Zabt; râvinin duyduğu hadisi başka bir râviye nakledinceye

kadar iyi bir şekilde muhafaza etmesidir. Bu anlamda râvi; bir

sözü gerektiği gibi işiten, bu sözle kastedilen manayı yeterince

anlayan ve anladığı şeyi hafızasında iyice muhafaza edebilen

bir kişi olmalıdır. Zabt sahibi bir râvinin; zeki olması, ezberden

naklediyorsa metni iyi ezberlemiş olması, yazılı bir belgeden

rivayet ediyorsa bu belgeyi iyi muhafaza etmiş olması ve mana ile

rivayet ediyorsa manayı bozacak unsurları biliyor olması gerekir.

Muhaddisler, hafızası bu özellikleri taşımadığı için işittiklerini

unutan ya da karıştıran kimselerden hadis almamışlardır. Râvide

adalet ve zabt şartları birleşince ona “güvenilir” (sika) denir. Bu durumda râviye güvenmek rivayetlerine

de güvenmek anlamına gelir.

Metâin-i Aşere denilen on kusurdan beşi de râvinin zabtı ile ilgilidir. Kesretu’l- galat; râvinin

hadisi rivayet ederken çokça hata yapmasıdır. Fartu’l-gafle; râvinin hadisi alırken ve naklederken çok

hata yapmasıdır. Sûu’l-hıfz; râvinin hafızasının zayıflığı yüzünden eksik veya fazla ezberleyip çabuk

unuttuğundan rivayetlerinde hatalarının isabetlerinden çok olmasıdır. Vehm; râvinin rivayet ettiği

hadisin senet ve metinlerinde karışıklığa yol açacak hataları çok sık yapmasıdır. Muhâlefetü’s-sikat;

râvinin rivayetlerinde güvenilir bir râviye ters düşmesidir.

Kesretu’l- Galat (Râvinin rivayetinde çokça hata yapması)

Râvinin zabtı ile ilgili tenkit

noktaları

Vehm (Râvinin çokça yanılgıya

düşmesi)

Fartu’l - Gafle (Râvinin gaflet

göstermesi)

Muhalefetu’s - Sikat (Râvinin sika râvilere

ters düşmesi)

Sûu’l - Hıfz (Râvinin hafızasının zayıf

olması)

103


2. Metin Tenkidinde Ölçütler

Metin, senedin kendisinde son bulduğu

hadisin asıl kısmıdır. İsnad, bu asıl unsura

ulaşmak için bir ‘araç’, metin ise kendisine

ulaşılmaya çalışılan ‘amaç’tır. Hadis tarihi

boyunca hadislerin sıhhatini belirlemede

büyük ölçüde sened tenkidine önem verilmiş

ancak bu, hadis kitaplarına zayıf ve uydurma

rivayetlerin girmesine engel olamadığı

için hadislerin ayrıca metin tenkidine tabi

tutulması gerekmiştir.4 Metin tahlili/tetkiki,

bir hadisin çeşitli rivayetlerine dayanılarak

mümkün olan en sağlıklı metnin ortaya

çıkarılması gayretidir. Metin tenkidi ise söz

konusu metnin Hz. Peygambere ait olup

olmadığını belirlemek amacıyla yapılan

incelemeye denir.5

Dinin doğru anlaşılması için sahih

hadisler sahih olmayan hadislerden

ayırt edilmelidir. Bu yüzden hadislerin

metin yönünden incelenmesinin ihmal

edilmemesi ve bu konudaki çalışmaların

cesaretle sürdürülmesi gerekir. Bu yönde

yapılan çalışmaları sünneti inkâr etmek

şeklinde değerlendirmek doğru değildir.

Hz. Peygambere saygılı olmanın öncelikli

şartı, hadis ve sünnet adı altında ortaya çıkan

yalan ve yanlış rivayetleri ayıklayarak onu

yalan ve iftiralardan korumaktır.

4 Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, İslam düşüncesinde Sünnet, s. 99, 100.5 Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 171.

YORUMLAYALIM

Aşağıdaki sözü hadislerin metin ten-

kidi değerlendirilmesine konu yapılması

açısından yorumlayınız.

“Hiçbir şey ayırt etmeksizin her şeyi

kabul eden anlayış, sünger gibidir. Me-

tin tenkidi ölçüleri ise doğruyu yanlıştan

ayırt edebilmek açısından süzgeç gibi ol-

malıdır.”

(M. Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Ha-

dis Metodolojisi, s. 39’dan özetlenmiştir.)

TARTIŞALIM

Hadis olarak duyduğunuz sözlerin doğruluğundan şüphe ettiğiniz zaman öncelikle ne yaparsınız? Arkadaşlarınızla tartışınız.

104

HADİS

Hz. Peygambere ait söz ve uygulamaların sadece şekil ve lafız olarak değil; mana, hikmet ve amaç yönünden de incelenmesi gerekir. Bu anlamda bize doğru manayı verecek sağlam metin tenkidlerine ihti-yaç duyulmuştur. Bu yüzden metin tenkidinde öncelikle hadis metninin ifadelerindeki tutarlılık, Kur’an’a uygunluğu, sahih sünnetle çelişmemesi ve tarihî verilere uygunluk gibi hususlar dikkate alınmıştır.

2. 1. Dil (İfadelerde Tutarlılık)

Rivayetlere konu olan metinlerin hepsi, bir anlamın kelimelere dökülmüş şeklidir.6 Dolayısıyla söz konusu metinler, bu anlamı ortaya çıkaran dilin özellikleriyle yakından ilgilidir. Bu yüzden bir hadisin metni ifade açısından tutarlı olmalıdır. Ayrıca rivayet edilen metnin anlaşılır olması gerekir. Nakledilen haberin lafzında veya manasında bozukluk olması onun uydurulmuş olduğunun delilidir.7 Metnin kulağı tırmalaması, dil kurallarına aykırı, anlamı tuhaf ve ifadesi bozuk bir söz olması onun Hz. Peygambere ait olamayacağını gösterir. Örneğin, “Tırnaklarını sırasıyla değil de atlayarak kesen kimse gözlerinde ağrı görmez.”8 rivayetinde olduğu gibi komik ya da “Güvercinle oynamak fakirliğe sebep olur.”9 rivayetinde olduğu gibi tuhaf sözleri Hz. Peygambere yakıştırmak mümkün değildir.

Her peygamberin en önemli görevi şüphesiz tebliğdir. Peygamberler, Allah’la insanlar arasındaki iletişimi kuran seçkin kişilerdir ve Hz. Muhammed de son peygamber olması nedeniyle Allah dinini onunla tamamlamıştır. İşte böylesi önemli bir rol üstlenen Hz. Muhammed’in İslam’ı nasıl tebliğ ettiği, insanları Allah’a itaate nasıl çağırdığı ve onları iman etmeye nasıl ikna ettiği meselesi öne çıkmaktadır. Bunun cevabı ise hadislerde kendini gösterir.

Hz. Peygamber, yalnızca davranışlarıyla değil, konuşmalarıyla da insanları etkilemiştir ve bugün bile etkilemeye devam etmektedir. O, bir yandan Allah’ın ayetlerini insanlara tebliğ ederken bir yandan da söz ve davranışlarıyla ayetlerde dile gelenleri yaşanır ve uygulanabilir hâle getirerek insanlara her bakımdan örnek olmuştur. Kur’an’daki belagat ve fesahat, onun sözlerine de sinmiştir. Hz. Peygamber için önemli olan doğru bir şekilde anlaşılmaktır. Bu yüzden kullandığı kelimeleri özenle seçerek muhataplarının seviyesine uygun ifadeleri

6 Emin Özafşar, Hadisi Yeniden Düşünmek, s. 282.7 Sadık Cihan, Uydurma Hadislerin Doğuşu ve Sosyo-Politik Olaylarla İlgisi, s. 15.8 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 268.9 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 205.

NOT EDELİM

“Dinin aslıyla ilgili olarak bilgisi ol-mayan insanların ilgisini çekmek adına aslı olmayan şeyleri abartarak anlatan ki-şilere “Kıssacı” denilmiştir. Onlar, önemli bir kısmı yalan olan haberlerle süsledikleri masalları insanların hoşuna gidecek şekil-de anlatır ve bunun karşılığında menfaat temin ederler.”

(M. Yaşar Kandemir,Mevzu Hadisler, s. 83–91.)

TARTIŞALIM

Sizce bir metnin lafızlarının anlaşılır ve tutarlı olmasının o konunun muhatapları tarafından özümsenmesine katkısı ve önemi nedir? Arkadaşlarınızla tartışınız.

105


tercih etmiştir. O, anlamsız ve lüzumsuz sözlerden kaçındığı ve gelişigüzel konuşmadığı için ona ait olduğu söylenen sözlerin de aynı özellikleri taşıması gerekir. Örneğin, Hz. Peygamber, “...Kibir, hakkı kabullenmemek ve insanları hor görmektir.”10 buyurarak kibri herkesin anlayabileceği şekilde açıklamıştır.11 Bu yüzden herkesin anlayamayacağı, anlamı kapalı ve Arap dil bilgisi kurallarına uymayan rivayetler reddedilmiştir.

Hadis metninin içerdiği kavramlar, söylendiği dönemin ona yüklediği manayı taşımalıdır. Örneğin, kader ve irca’ kelimelerinin lügat anlamlarının genişleyerek siyasî veya mezhebî bir içerik kazanması Hz. Peygamberden sonraki dönemlere aittir. Örneğin, Hz. Peygamberin, “Ümmetimde iki sınıf vardır ki, onların İslam’dan nasipleri yoktur; Mürcie ve Kaderiye.”12 dediği rivayet edilmiştir. Hâlbuki Kaderiye olarak adlandırılan grup Hz. Peygamberden çok sonraları ortaya çıkmıştır. Öyleyse kelime ve kavramların o gün ifade edilen içeriği ile bugünkü karşılıkları arasında doğru bir ilişki kurulmadan elde edilecek anlamlar bizi yanıltabilir. Bu anlamda; bazı kavramlardan hareketle belli bir yer, zaman, isim, şahıs, mezhep veya grubu öven ya da yeren sözler ona ait olamaz.13 Örneğin; Hz. Peygamberin, “Medine’de ölme imkânı bulan orada ölsün. Çünkü ben orada ölene şefaat edeceğim.”14 dediği nakledilir. Oysa belirli bir yerde yaşayıp ölmenin insana değer katacağıyla ilgili bir sonucun dinden çıkarılması ve bu sözün Hz. Peygambere atfedilmesi doğru değildir.

Hz. Peygamber, aşırılıklardan ve abartılardan uzak durmaya önem vermiştir. Bu manada küçük iyiliklere büyük mükâfatlar ya da basit kötülüklere çok ağır cezalar öngören rivayetler uydurma kabul edilmiştir. Bunun yanı sıra belli ayet ya da sureleri okumak karşılığında vaat edilen mükâfatlardaki abartılı ifadeler de metin içeriklerindeki tutarsızlıklar sebebiyle kabul görmemişlerdir.15 Aşırı övgü veya yergi içeren hadis metinleri de onun üslubuna aykırıdır. Ayrıca iyi amellere teşvik etmek ve kötü olanlardan sakındırmak amacıyla rivayet edilen pek çok uydurma hadis metni vardır. Örneğin, ‘‘Mescitte dünya kelamı konuşan kimsenin Allah kırk yıl amellerini boşa

10 Müslim, İman, 147.11 Şatıbî, El-Muvâfakât, C 1, s. 48.12 Tirmizî, Kader, 13, Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s.149. İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 1, s. 275.13 İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 1, s. 154–158, 303–422.14 Tirmizî, Menakıb, 68.15 İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 1, s. 239–250.

TARTIŞALIM

Hadislerin incelenmesinde günümüzde metin tenkidine ağırlık verilmesinin amacı ne olabilir? Arkadaşlarınızla tartışınız.

106

HADİS

çıkarır.’’16 rivayetindeki abartı bu sözün

uydurma olduğunun delili sayılmıştır.

Hz. Peygamber, insanların anlamaları

için yaptığı benzetmelere, verdiği misallere

ve kullandığı üsluba özen göstermiştir.

Bu sebeple hoş karşılanmayan ve dili

ağırlaştıran sözlerin ona nispet edilmesi

uygun değildir. Ayrıca kötülük ve zulmün

övülmesi, abesle iştigal, batılın övülmesi

veya hakkın kötülenmesi gibi özellikler

taşıyan rivayetlerin de Resulullaha ait

olması mümkün değildir.

2. 2. Kur’an’a Uygunluk

Kur’an, Allah tarafından Hz. Peygambere indirilen en son kitaptır. Hiçbir değişiklik ve tahrife de uğra-

madan günümüze kadar gelmiştir. Do-

layısıyla İslam dininin en güvenilir ana

kaynağı olma özelliği taşımaktadır. Bu

özellik, başka hiçbir kaynak için söz ko-

nusu değildir. Bu sebeple Kur’an, dinin

diğer kaynaklarında ortaya çıkan sorun-

ların çözümünde hem başvuru kaynağı

hem de doğruluk ölçüsüdür. Kur’an’ın

getirdiği ilke ve prensiplere aykırı düşen

rivayetler, Hz. Peygambere ait değildir.

Bu yüzden rivayet edilen metinlerde

aranan en önemli özelliklerden biri bu rivayetlerin Kur’an’a uygun olmasıdır.

Hz. Peygamberin sünneti, Kur’an’ın açıklanmış/yaşanmış hâlidir.17 Zira Allah, Resulünün de Kur’an’a

uyduğunu belirterek şöyle buyurmuştur:

‘‘...ɄƍǣƋǿ ĊȸĈȵ ƋɄĆȱĈǙ ɂ ĆǵɀćɅ ǠĆȵ ćȜĈǤƋǩĆǕ Ǡ ĆȶƋȹĈǙ ĊȰćȩ ...”‘‘…De ki: Ben ancak Rabb’im tarafından bana vahyolunana uyarım…”18

16 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 254..17 Şafiî, Risale, s. 92.18 A’râf suresi, 203. ayet.

DEĞERLENDİRELİMAşağıdaki rivayetleri dil ve ifadelerinde-

ki tutarlılık açısından değerlendiriniz.

“Yüzükle kılınan namaz yüzüksüz kı-•

lınan yetmiş namaza eşittir.”

“Mescitte dünya kelamı konuşan kim-•

senin Allah kırk yıl amellerini boşa çıkarır.”

(Aliyyu’l-Kârî, Uydurma Olduğunda

İttifak Edilen Hadisler, s. 165, 254.)

107


Bu durumda Hz. Peygamberin ken-

disine uymak konusunda sorumlu ol-

duğu Kur’an’a aykırı bir söz söyleme-

si veya fiil işlemesi mümkün değildir.

Örneğin, ‘‘Düşmanının elini bükeme-

diğin takdirde öp.’’19 rivayeti yüksek

ahlakıyla tanınan Hz. Peygambere ait

olamaz.

19 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 302.

DEĞERLENDİRELİM‘‘Güzel yüze bakmak ibadettir.’’

Aliyyu’l-Karî,

Uydurma Olduğunda

İttifak Edilen Hadisler, s. 282.

Yukarıda verilen uydurma rivayeti, halk arasında söylenen ‘‘Güzele bakmak sevap-tır.’’ sözü ile karşılaştırarak değerlendiriniz.

OKUYALIM-ANLAYALIM

Rivayet edilen hadislerin Kur’an’a uygun olması gerekir. Bu anlamda aşağıda verilen rivayetin tenkidini anlamaya çalışınız.

Bir hadisin Tenkidi:

“Arabı üç şey için seviniz: Ben Arabım, Kur’an Arapçadır ve cennet ehlinin dili de Arap-çadır.” (İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 2, s. 41.)

Bu rivayetin eleştirisi şu şekilde yapılır:

Rivayet, Kur’an’ın Hucurât suresinin 13. ayetinde yer alan ♦ “…Allah katında en değerliniz ona karşı en saygılı olanınızdır…” ifadesiyle çelişmektedir.

Allah, Kur’an-ı Kerim’de “ Ey Araplar”, “Ey Türkler” gibi ırklara yönelik hitaplar ♦

yerine “Ey insanlar”, “Ey Âdemoğulları” gibi genel hitaplarda bulunur. İsrâ suresi 70. ayette, “Biz Âdemoğullarına değer verdik...”, Tin suresi 4. ayette “Biz insanı en güzel şekilde yarattık.” örneklerinde görüldüğü gibi Kur’an’da ırk ayrımı yapılmamış ve hiç kimseye bir ayrıcalık tanınmamıştır.

Kur’an-ı Kerim’de “Ey Arap Peygamber’’ şeklinde bir hitap yoktur.♦

Hz. Peygamber, ♦ “Allah sizin dış görünüşlerinize ve mallarınıza değil, ancak kalplerinize ve davranışlarınıza bakar.” (Müslim, Birr, 33.) buyurmuştur.

Kur’an’ın Arapça indirilmesinin tek amacı, ilk muhatapları olan Arapların ilahî me-♦

sajı daha iyi anlamalarını sağlamaktır. Örnek olarak şu ayetlere bakılabilir: Zümer suresi, 28. ayet, Fussilet suresi, 3. ve 44. ayetler, Şûrâ suresi, 7. ayet.

Allah’ın yarattığı insanlar arasında ırk ve dil ayrımı yapması onun adaletine uygun ♦

düşmez.

108

HADİS

Hz. Peygamber, yanlış amaçlar için

kendi sözlerinin araç olarak kullanıl-

masını yasaklamıştır. Onun kendisiyle

ilgili olarak, “…Allah’a yemin ede-

rim ki benim adıma bir şeye (beni

bahane ederek) sarılmasınlar.”20 bu-

yurduğu rivayet edilmiştir. Bu açıdan

hangi sebeple olursa olsun kendisinin

söylemediği bir sözü Hz. Peygambere

atfederek etkili kılma teşebbüsleri açık

bir suistimaldir. Nitekim onun yaratı-

lışını herşeyden önceye alan ‘‘Âdem,

henüz su ile toprak arasındayken ben

peygamber idim.’’21 sözü ile herşeyin

onun için yaratıldığını iddia eden riva-

yetler sözkonusu edilen suistimallere

örnek teşkil eder.22

Hz. Peygamberin ailesi ve arkadaşları ona nispet edilen sözler konusunda oldukça titiz davran-

mışlardır. Onların söz konusu hassasiyetlerinin temelinde de rivayetlerde Kur’an’a uygunluk şartını

gözettikleri görülmektedir. Örneğin, Hz. Aişe “Ölü, yakınlarının kendisine ağlaması yüzünden aza-

ba uğratılır.”23 rivayetini, “… Size bu hususta Kur’an’ın rehberliği yeter. Kimse kimsenin günahını

çekmez.”24 diyerek reddetmiştir. Başka bir örnekte, boşanmış kadının nafaka ve mesken sorunu ile

ilgili olarak; Fatıma binti Kays adlı bir hanım, “Kocam beni üç kere boşadı; Resulullaha müracaat

ettim, bana nafaka ve mesken verdirmedi.” demiştir. Hz. Ömer, Talak suresinin 1. ayetinde, “…On-

ları (bekleme süresince) evlerinden çıkarmayın, kendileri de çıkmasınlar…” buyrulmasından

hareketle, “Rabb’imizin kitabını ve Peygamberimizin sünnetini (doğru mu yanlış mı) söylediğini

bilemediğimiz bir kadının sözüne bakarak terk edemeyiz.” diyerek bu rivayeti reddetmiştir.25

20 Ebu Yusuf, er-Reddü alâ Siyeri’l-Evzâi, s. 31. (İ. Hakkı Ünal, İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezh -binin Hadis Metodu, s. 85’ten naklen.)21 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 202.22 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 212.23 Buharî, Cenâiz, 32, Müslim, Cenâiz, 17, Muvatta, Cenâiz, 12.24 Mehmet Said Hatiboğlu, Müslüman Kültürü Üzerine, s. 17.25 Müslim, Talak, 36, Ebu Davut, Talak, 39.

NOT EDELİM

İslam düşüncesini ve tefsir, hadis, fı-

kıh, kelam, tasavvuf vb. disiplinleri etkisi

altına almış olan birtakım rivayetlerin - yer

aldıkları kaynak ne kadar muteber, isnadı da

ne kadar sağlam olursa olsun - Kur’an süz-

gecinden geçirilmesi son derece önemlidir.

Hatta bunun hayati bir öneme haiz olduğu

bile söylenebilir.

(M. Hayri Kırbaşoğlu,

Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 189.)

109


2. 3. Sahih Sünnete Uygunluk

Hz. Peygamberin söz ve uygulamaları anlamına gelen sahih sünnet pek çok kişinin gözlem ve tatbikatıyla ne-silden nesile uygulanarak geldiği için sözlü nakillerden daha güvenilirdir. Bu sebeple hadislerin sıhhatini tespitte sahih sünnete uygunluk şartı aranmıştır. Sünnet, hadisin uygulanmış halidir. Her sahih sünnet toplumun gerek vicdanında gerekse hayatında bir karşılık bulmuştur. So-runların çözümünde içtihat ederken Malikilerin “Medine Ehli’nin Ameli”ni ve Hanefilerin “meşhur sünnet”i esas almalarının altında bu anlam yatar.26 Hz. Peygamberin hayatı, hadis kaynaklarının yanı sıra siyer, tarih ve ta-bâkât kitaplarında da detaylı bir şekilde yer almıştır. Bu anlamda Hz. Peygamberin yaşantısını doğru olarak ak-settirmeyen rivayetlerin ona ait olamayacağı kabul edilmiştir. Örneğin, bütün yaşamı iyilik yapmak ve iyiliğe teşvik etmekle geçmiş olan Hz. Peygamberin, “İyilik yaptığın kimsenin kötülüğünden sakın.”27 demiş olması düşünülemez. Aynı şekilde kimseyi aldatmayan güvenilir kişiliği ve aile ha-yatındaki örnek tutumu dikkate alındığında Hz. Peygamberin, “Hanımlarınıza danışın ama onların görüşlerine uymayın.”28 demesi mümkün değildir.

Hz. Aişe’nin, sözlerin Hz. Peygambere aidiyeti konusundaki titizliği ve rivayetleri tutarlı görmediği durumlardaki müdahaleleri meşhurdur. Örneğin, “namaz kılanın önünden kadın, eşek ve köpek geç-mesi hâlinde namazının bozulacağına” dair rivayeti duyduğunda Hz. Aişe, “Bizi eşek-lere ve köpeklere mi benzettiniz? Allah’a yemin ederim ki ben Resulullahın önünde sedirin üzerinde yatarken onun namaz kıl-dığını gördüm.”29 demiş ve bu rivayeti Hz. Peygamberin uygulamasına (sünnetine) ters düştüğünü söyleyerek eleştirmiştir.

Sevgi ve hoşgörü, Hz. Peygamberin sünnetinin özünü teşkil eder. Bu durumda kötü muamele, kabalık ve anlamsız şiddet içeren rivayetlerin ona ait olması mümkün değildir. Örneğin, çocukların on yaşına geldikleri hâlde namaz kılmadıkları takdirde dövülmesini emreden hadis sahih sünnete ay-kırıdır.30 Çünkü ne Hz. Peygamberin ne de ashabının böyle bir uygulaması bilinmemektedir. Üstelik merhametiyle tanınmış bir Peygamberin çocuklara şiddeti içeren böyle bir yöntemi önermiş olması düşünülemez. Ayrıca uzun yıllar Hz. Peygamberin yanında kalan Enes b. Malik’in onun istediği gibi

26 Mehmet Görmez, İslamî Araştırmalar, s. 41.27 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 63.28 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 158.29 Müslim, Salat, 266, 270.30 Tirmizî, Salat, 182.

ÖRNEKLENDİRELİM

Hz. Peygamber devrinde olmadığı hâlde halk arasında sonradan yaygınlık kazanan uygulamalara örnekler veriniz.

110

HADİS

davranmadığı durumlarda bile bir kez olsun kendisinden azar dahi işitmediğini söylemesi dikkate değerdir. Bu ko-nuya benzer bir örnek de çocukların mescitlerden uzak tu-tulmasını öneren hadislerdir.31 Hâlbuki Hz. Peygamberin uygulaması bunun tam tersi olmuştur. Hz. Peygamberin torunlarının namaz kılarken secdede onun üstüne çıktığı, hutbe okurken onları kucağına aldığı bilinir. Hatta kızı Zeynep’in çocuğu Ümame kucağında iken insanlara na-maz kıldırdığına32 veya mescitlerde arka safta kadınların ve çocukların namaz kıldıklarına dair sahih rivayetler var-dır. Bütün bu uygulamalar çocukların mescitten uzaklaştı-rılmaması gerektiği konusunda yeterince bilgi verir.

Tarihî veriler açısından herkesi ilgilendiren konularda (yaygın olaylarda) söz konusu rivayetlerin de çok gelmesi gerekir. Bu türden rivayetlerin sahih sünnete uygun olmaması halinde reddedilmeleri gerekir. Örneğin, ateşte kızartılmış et yiyenin veya cenazeyi taşıyan birinin abdest alması gerektiği ile ilgili rivayetler yeterince yaygın olarak gelmedikleri için kabul görmemiştir.33

31 İbn Mace, Mesacid, 5.32 Müslim, Mesacid, 41.33 Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 222.

YORUMLAYALIM

Aşağıdaki rivayetleri sahih sünnete uygunluk şartı açısından yorumlayınız.“Allah, zenginlerin yemeğinin tadını fakirlerin yemeğine nakletmiştir.” ♦

“Maddi imkân bulamaman Allah’ın seni koruduğunun alametlerindendir.” ♦

“Fakirlik benim övüncümdür. Ben fakirlikle iftihar ederim.” ♦

(Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 87, 96, 183.)

Ebu Yusuf diyor ki:

“Rivayetler çoğalınca bunlar içinde herkesin bilmediği, (özellikle) fıkıh

ehlinin bilmediği, Kur’an’a ve sünnete uymayan rivayetler ortaya çıktı. Onun

için sen şaz (yaygın olarak bilinmeyen) hadislerden sakın. Hadisçiler ve fıkıh

âlimleri tarafından bilinen (kabul edilen) rivayetler ile Kur’an ve sünnete uygun

olanları al, diğerlerini buna göre değerlendir…”

(İ. Hakkı Ünal, İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis

Metodu, s. 85.) (Ebu Yusuf, er-Reddü alâ Siyeri’l-Evzâi, s. 31’den naklen.)

BİLİYOR MUYDUNUZ?

111


2. 4. Akılla Çelişmeme

Akıl, Allah’ın insana verdiği ilahî bir lütuf ve nimettir. Allah, akla değer vermiş ve aklını kullananları da övmüştür. Akıl, doğru ile yanlışı ayırt edebilme kabiliyeti olarak her türlü sorumluluğun ön koşulu-dur. Aklı en iyi şekilde kullanmaya teşvik eden yüzlerce ayetin varlığı, Kur’an’ın akla verdiği önemi göstermektedir. Aklı kullanmak, insan için vazgeçilmez bir gerekliliktir. Bu yüzden Hz. Peygambere nispet edilen sözlerin akılla çelişmemesi gerekir. Örneğin, “Beyaz gül peygambe-rimizin terinden, kırmızı gül Cebrail’in terinden, sarı gül Burak’ın terinden yaratılmıştır.”34 rivayeti akıl dışı olduğu için reddedilmiştir. İnsanın gücünü aşan, aklının almadığı ve normal şartlar altında uygulama imkânı bulunmayan konuların Hz. Peygamberle ilişkilendirilmesi doğru değildir. Örneğin, cennet ya da cehenne-me girmeyi kişinin kendi tutum ve dav-ranışlarının doğal bir sonucu olmaktan çıkaran rivayetler akıl dışıdır.35

Hz. Peygamber, ahlakıyla olduğu ka-dar aklı ve zekâsıyla da üstün vasıflara sahiptir. Aynı zamanda o akla ve muhake-meye önem veren birisidir. Ona ait olan sözlerin bu özelliğini yansıtması gerekir. Bu durumda akılla çelişen hadis metinle-rinin Hz. Peygambere ait olması düşünü-lemez. Örneğin, şu rivayetin akla uygun olmadığı açıktır. “Kim sabah namazına giderse iman bayrağı ile gitmiş olur. Kim de çarşı pazara giderse İblis’in bayrağı ile gitmiş olur.”36 rivayeti de akılla çelişmek-tedir. Hz. Peygamberin de mesleği olan ticaretin yapıldığı mekânlara gitmenin böyle nitelenmesi doğru değildir.37

34 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 286.35 Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 202, 265, 266.36 İbn Mace, Ticârât, 40.37 Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 209, 210.

DEĞERLENDİRELİM

Aşağıdaki rivayetleri akla uygunluk açısından değerlendiriniz.

“Soğuk, din düşmanıdır.” ♦“Şişmanlık zekâyı giderir.” ♦“Selamet yalnız yaşamaktadır.” ♦

(Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 104, 105, 155.)

NOT EDELİM

Hadis metinlerinin akılla çelişmeme

şartıyla ilgili olarak sübjektif yaklaşımlardan

uzak durulmalıdır. Söz konusu çelişkiyi pek

çok kişinin görmesi ve eleştirilerde nesnel

(objektif) ölçüleri dikkate almak gerekir.

(Yavuz Ünal, Hadisleri Tespitte Yön-

tem Sorunu, s. 26.)

TARTIŞALIM

Aşağıdaki rivayeti akılla çelişmeme ilkesi doğrultusunda değerlendirerek arka-daşlarınızla tartışınız.

“Kim ikindiden sonra uyur da aklını kaybederse kendinden başka kimseyi kına-masın.”

(İbnu’l Cevzi, el-Mevzuat, C 3, s. 69.)

112

HADİS

Ebu Hanife de rivayetlerin akla uy-

gunluğu konusunda hassas davranmış-

tır. Örneğin, o ganimetlerin taksiminde

“Süvariye bir, atına iki hisse ayrılmış-

tır.” şeklindeki rivayete rağmen, “Bir

hayvanı insanın önüne geçiremem.”38

diyerek her ikisine de bir hisse verilmesi

gerektiğini söylemiştir.

Yüzyıllardır bütün toplumlarda bir ta-

kım şeyler, bazı günler, yerler veya şahıs-

lar uğursuz sayılmıştır. Arap toplumunda

da böyledir. Örneğin, bir hanım Hz. Pey-

gambere gelmiş ve “Ya Resulullah, oturduğumuz bir evimiz var. Nüfusumuz kalabalık, malımız çoktu.

Şimdi nüfusumuz azaldı ve mal yok oldu.” demesi üzerine Resulullahın o evi uğursuz sayarak kadına

o evi terk etmelerini söylediği rivayet edilmiştir.39 Cahiliye devrinden kalan buna benzer iddialar bizzat

Hz. Aişe tarafından reddedilmiştir. Örneğin; o, iki bayram arası evliliği uğursuz sayanlara bizzat Hz.

Peygamberin uygulamasını örnek göstererek karşı çıkmıştır.40

Akılla çelişen rivayetler bazen başka kültürlerden geçebilmektedir. Başta Yahudi ve Hristiyan kültürü olmak üzere birçok kültüre ait unsurlar çeşitli yollardan İslam kültürüne sızmıştır. Bu tür rivayetlere İsrailiyat-Mesihiyat adı verilir. Özellikle Yahudi ve Hristiyanlardan Müslüman olanlar, eski

inanç ve kültürlerini bilerek ya da bilmeyerek İslam top-lumuna da taşımışlardır. Bu bilgilerin pek çoğu açıkça ve doğrudan değil ‘hadis’ adı altında İslam kültürüne dâhil edilmiştir. İslam âlimleri ve özellikle hadisçiler bu durumu ciddi bir tehlike olarak görmüşler ve bunların iç yüzünü ortaya koymak için büyük çaba harcamışlardır. Ancak harcanan bunca çabaya rağmen bu rivayetlerin pek çoğu tefsir, hadis ve tarih alanlarında yazılan birçok eserde kalabilmiş ve varlıklarını bu güne kadar devam ettirebilmiştir.”41 Örneğin, bir rivayete göre Hz. Pey-gamber, Ebu Hureyre’nin elinden tutarak şöyle demiştir. “Allah, (dünya) toprağını cumartesi günü yarattı; orada-

ki dağları pazar günü yarattı; Bitkileri pazartesi yarattı; 38 İ. Hakkı Ünal, İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, s. 96.39 İmam Malik, Muvatta, İsti’zan, 8.40 Mehmet Said Hatiboğlu, Müslüman Kültürü Üzerine, s. 18.41 Mehmet Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 247.

113


mekruh (çirkinlikleri) salı günü yarattı; nuru (ışığı) çarşamba günü yarattı; oraya hayvanları perşembe

günü yaydı; Hz. Âdem’i ise cuma günü ikindiden sonra cumanın son saatinde ikindi ile gece arasında

yarattı.”42 Bu sözün Hz. Peygamberin vefatından sonra Müslüman olan Yahudi âlimi Ka’bu’l-Ahbar’a

ait olduğunu bizzat Buharî Tarih-i Kebir’inde söylemektedir.43

2. 5. Tarihî Verilere Uygunluk

Hadis metinlerinin tahlil ve tenkidinde başvuru-lan yöntemlerden biri de hadisin tarihî verilere uygun olup olmadığının araştırılmasıdır. Buna göre herhangi bir olayla ilgili olarak rivayet edilen hadislerin tarihte meydana gelmiş olaylara ilişkin verilere ters düşme-mesi gerekir. Doğruluğu tespit edilmiş tarihî verilerle çelişen rivayetler, sahih kabul edilmemiştir. Örneğin, “Peygamber, yeraltında bin yılı tamamlamaz.”44 şek-linde rivayet edilen ve Hz. Peygamberin vefatından sonra bin yıl geçmeden kıyametin kopacağını bil-diren söz, tarihî veriler açısından anlamsızdır. Nite-kim rivayette sözü edilen sürenin dolmasına rağmen kıyametin kopmamış olması bu sözün asılsız olduğuna bir işarettir. Bunun gibi tarihî gerçeklerle bağdaşmayan rivayetlerin Hz. Peygamberin sözü olması mümkün değildir.45 Örneğin, “Ümmetim, beş tabakadır: Kırk yıl iyilik ve takva ehlidirler; sonra yüz yirmi yılına kadar onların ardından ge-lenler birbirlerine merhamet eden ve birbirleriyle iyi ilişki kuranlardır; sonra yüz altmış yılına kadar bunların ardından gelenler birbirlerine sırt çevirip ilişkilerini keserler; ondan sonra katliamlar ve karışıklıklar gelir…”46 rivayetinde anlatılanlarla tarihî gerçekler çelişmekte ve burada anlatılanları doğrulamamaktadır.

42 Müslim, Sıfatu’l-Munafıkîn, 27.43 M. Said Hatiboğlu, Müslüman Kültürü Üzerine, s. 219, 220.44 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 281.45 Yavuz Ünal, Hadisleri Tespitte Yöntem Sorunu, s. 21.46 İbn Mace, Fiten, 28. (Benzer bir rivayet için bk. İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 3, s. 196.)

NOT EDELİM

“Çoğu kere tarihçilerin, müfessirlerin ve nakil üstatlarının (hadisçilerin) içine düştükleri hatalarının sebebi zayıf veya sağlam demeyip bu hususta sadece nakle itimat etmeleri, bu gibi şeyleri asıllarıyla karşılaştırmamaları ve benzerleriyle mukayese etmemeleridir. Bu yaklaşımları onların hikmeti esas almamalarından, kâinatın tabiatlarına olayların iç yüzüne vakıf olmamalarından, ele aldıkları haberlerde düşünce ve basireti hakem kılma ölçüleri ile inceleme yapmamış olmalarından kaynaklanmaktadır. Bu yüzden haktan sapmışlar, vehim ve hata çölünde şaşkın şaşkın dolaşmışlardır.”

(İbn Haldun, Mukaddime, s. 209.)

114

HADİS

Hz. Aişe’nin anlattığına göre; bir gün Hz. Peygamberin hanımları kendisine, “(Ahirette) Sana en önce hangimiz ka-vuşacak?” diye sorarlar. Bunun üzerine Hz. Peygamber, şöyle cevap verir; “Kolu en uzun olanınız.” Hanımlar daha sonra kollarını ölçerler ve en uzun kollu olan Hz. Sevde çıkar. Hz. Sevde aralarında en fazla sadaka veren olduğu için Hz. Peygamberin kolu uzun olandan kastı-nın çok sadaka vermekle ilgili olduğunu anlarlar. Söz konusu metnin sonunda bu hanım hakkında Hz. Aişe’nin şöyle de-diği rivayet edilir. “Hz. Peygambere en önce kavuşan Sevde oldu.”47 Hâlbuki Resulullahın hanımı ve müminlerin annesi olan Hz. Sevde binti Zem’a ileri yaşlarda vefat etmiştir (öl.54/674). Nitekim Hz. Peygamberden sonra ilk ölen hanımının Hz. Sevde değil Hz. Zeynep binti Cahş (öl.13/634) olduğu tarih açısından sabittir. Zira Müslim’in rivayetinde de Sevde değil Zeynep ismi geçmektedir.48 Dolayısıyla bu hadis tarihî verilerle çelişmektedir.

47 Buharî, Zekât, 11.48 M. Said Hatiboğlu, Müslüman Kültürü Üzerine, s. 221, Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadis’in Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s. 260.

NOT EDELİM

“Özellikle fiten, melâhim, kıyamet ala-metleri, fezâil, zühd, ve rekâik, menâkıb gibi doğrudan itikat, ibadet ve muamelatla ilgili olmayan konularda varid olan haberlerden zi-hinlerde tereddüt uyandıranların Hz. Peygam-bere isnadından kaçınılmalı, bunlardan Hz. Peygamberden sonraki gelişmelere uyanların, o dönemin ürünü olduğu kabul edilmelidir.”

(İ. Hakkı Ünal, Seçmeci ve Eleştirel Yakla-

şım veya Hz. Peygamberi Anlamak, s. 55.)

İNCELEYELİM

Hadislerin anlaşılmasında yaşanmış tarihî olaylar önemlidir ve göz ardı edilemez. Bu anlamda aşağıda verilen rivayetin tenkidini inceleyiniz.

“İnsanlar, hayırda ve şerde Kureyş’e tabidirler. (Kureyş, kıyamete kadar onların yöneticileridir.) (Müslim, İmâre, 33.)

Bu rivayet eleştirilirken şu noktalar üzerinde durulur:İslam tarihinde yöneticilik Abbasilerden sonra Arapların elinden çıkıp diğer

uluslara, örneğin, Türklere geçtiği için bu rivayet, tarihî olaylara aykırıdır.Hz. Muhammed’in vahiy ile kendisine verilen bilgiler dışında gelecekten

haber vermesi, Kur’an’a göre mümkün değildir. Örnek olarak şu ayetlere bakılabilir: En’âm suresi, 50. ayet, A’r’âf suresi, 188. ayet, Yûnus suresi, 20. ayet ve Cin suresi, 26. ayet.

Bu rivayet, Allah’ın bildirdiği bir bilgiye dayanıyorsa bu bilgide bir yanlışlık

olması mümkün değildir. Böyle bir bilgiye dayanmıyorsa bilgi alanı dışındaki bir konuda Hz. Peygamberin konuşmuş olacağı düşünülemez.

115


Metin tenkidine verilebilecek örneklerden biri de gelecekte vuku bulacak olaylarla ilgilidir. Bir sonraki zamanın bir öncekinden daha kötü olacağını ve bunun kıyamete kadar böyle devam edeceğini bildiren rivayet-ler genellikle gelecek hakkında karamsarlığa sürükledi-ği için eleştirilmiştir. Bunun yanı sıra Hz. Peygamberin şahit olmadığı ve genellikle Peygamber dönemi sonrası gelişmeleri anlatan rivayetler de vardır. Örneğin, “Ahir zamanda Rum diyarının soğuğu Şam’a, Şam’ın soğuğu Mısır’a geçecektir.”49 gibi çeşitli sebeplerle ona isnad edilen bu haberlerin de uydurma olduğu açıktır. Çün-kü Kur’an’da onun gaybı bilmediği belirtilmiştir.50 Hz. Peygamberin tanık olmadığı olaylar hakkında tahmin-de ve uyarılarda bulunması söz konusu olabilir. Ancak kendi hayatında hiçbir belirtisi olmayan ve tamamen farklı şartlarda gelişen siyasi, sosyal ve kültürel olaylardan kesin bir bilgi ile bahsetmesi mümkün değildir. Örneğin, Hz. Peygamberin haber verdiği gelecekle ilgili haberler arasında, Cemel (H 35) ve Sıffin (H 36) savaşı, Harre Vak’ası (H 63), Hz. Ali ve Hz. Hüseyin’in şehit edilmesi, hilafetin otuz yıl sürüp sonra saltanatın başlayacağı, Kaderiye ve Mürcie gibi fırkaların çıkacağı, Arapların Türklerle savaşmadan kıyametin kopmayacağı gibi pek çok rivayet vardır.51 Mehdi, deccal, hızır52 ve Hz. İsa’nın nüzulü ile ilgili haberler de böyledir.53 Bu-nun gibi “Tabiinin hayırlısı Uveys’tir…”54 rivayeti de Hz. Peygamber sonrası döne-me ait bir iz taşır. Bu haberlerin pek ço-ğunun sosyal ve siyasi olayların etkisiyle ortaya çıktığı ve uydurulduğu açıktır.

Hz. Peygambere ait hadisler, İslam dininin doğru anlaşılması ve sağlıklı ya-şanması açısından son derece önemlidir. Bunun için söz ve uygulamalarından ona ait olanla olmayanı ayıklama çabalarına devam etmek gerekmektedir. Bu anlamda sened ve metin tenkidi, ulaşacağı sahih metinlerle Hz. Peygamberin örnek kişili-ğini ortaya çıkarmayı amaçlamaktadır.

49 Aliyyu’l-Karî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler, s. 184.50 En’âm suresi, 50. ayet, A’râf suresi 188. ayet, Yûnus suresi, 20. ayet, Yûsuf suresi, 81. ayet.51 İ.Hakkı Ünal, Hadis, s. 75.52 İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 1, s. 195–199, 226.53 M. Hayri Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi, s. 255.54 Müslim, Fedâilu’s-Sahabe, 224, (Benzer bir rivayet için bkz. İbnu’l Cevzi, El-Mevzuat, C 2, s. 43.)

DEĞERLENDİRELİM‘‘Peygamber, yer altında bin yılı ta-

mamlamaz.’’(Aliyyu’l-Karî,

Uydurma Olduğunda

İttifak Edilen Hadisler, s. 281.)

Yukarıdaki rivayeti tarihi verileri dikkate

alarak değerlendiriniz.

116

HADİS

Okuma Metni:Bilgi ve İlimle İilgili Hadis Metinleri

ĊȰćȪĆɅ ĊȸĆȵ¼ ćȯɀćȪĆɅ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ƋɄĈǤƋȺȱǟ ćǨĊȞ Ĉȶ Ćȅ ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆǦ ĆȶĆȲ Ćȅ ĊȸĆȝ...-1 ¬.ĈǿǠƋȺȱǟ ĆȸĈȵ ćȻ ĆǼĆȞĊȪĆȵ ĊǕ ƋɀĆǤĆǪĆɆĊȲĆȥ ĊȰćȩĆǕ ĊȴĆȱ ǠĆȵ ƋɄĆȲ Ćȝ

1. ...Seleme (r.a.)’den; Peygamber (s.a.v.)in şöyle buyurduğunu işittim:

“Benim söylemediklerimi her kim bana isnâd ederse cehennemdeki yerine hazırlansın.’’


Ćɍ¼ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ƌɄĈǤƋȺȱǟ ĆȯǠĆȩ : ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ąǻɀćȞ ĊȆĆȵ ĈȸĊǣ Ĉǃǟ ĈǼĊǤ Ćȝ ĊȸĆȝ...-3 ĆǦ Ćȶ ĊȮ ĈǶĊȱǟ ć ǃǟ ćȻǠĆǩǓ ĄȰ ćǱĆǿĆȿ ĉĈȨ ĆǶĊȱǟ ɂĈȥ ĈȼĈǪ ĆȮĆȲ ĆȽ ɂĆȲ Ćȝ ĆȔĉĈȲ ćȆĆȥ ăɍǠĆȵ ć ǃǟ ćȻǠĆǩǓ ĄȰ ćǱĆǿ ĈȸĊɆĆǪĆȺĊǭǟ ɂĈȥ ƋɍĈǟ ĆǼ ĆȆ Ćǵ

¬.ǠĆȾ ćȶĉĈȲĆȞćɅĆȿ ǠĆȾĈǣ ɂ ĈȒĊȪĆɅ ĆɀćȾĆȥ3. ...Abdullah b. Mes’ûd (r.a.)’dan; Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:

“İki kişiden başkasına gıpta edilmez; Allah tarafından kendisine mal verilip de hak yolunda o malı harcayan kimse ile Allah tarafından kendisine hikmet (ilim) verilip de

onunla (yerli yerince) hükmeden ve onu başkalarına da öğreten kimse.’’(Buharî, İlim, 15.)

ć ǃǟ ĈǻĈȀćɅ ĊȸĆȵ¼ ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ćȯɀ ćȅĆǿ ƋȷĆǕ Ǡ ĆȶćȾĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ąȃǠƋǤ Ćȝ ĈȸĊǣǟ ĈȸĆȝ...-2¬.Ĉ ȸɅ ĉĈǼȱǟ ɂĈȥ ćȼ ĊȾĉĈȪĆȦćɅ ǟăȀĊɆ Ćǹ ĈȼĈǣ

2. …İbn Abbas (r.a.)’dan; Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:“Allah, hakkında hayır dilediği kimseye din hususunda büyük bir anlayış (kabiliyeti) verir.”

(Buharî, İ’tisam, 10, İlim, 13; Müslim, İmâret, 175; Tirmizî, İlim, 1.)

117


ĊȸĆȵ¼ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ćȯɀ ćȅĆǿ ĆȯǠĆȩ : ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ...-4 ¬.ĈǦƋȺ ĆǲĊȱǟ ɂĆȱĈǟ ǠăȪɅĈȀ Ćȕ ćȼĆȱ ć ǃǟ ĆȰƋȾ Ćȅ Ǡ ăȶĊȲ Ĉȝ ĈȼɆĈȥ ćȄĈȶĆǪĊȲĆɅ ǠăȪɅĈȀ Ćȕ ĆȬĆȲ Ćȅ

4. …Ebu Hureyre (r.a.)’den; Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur: “Kim ilim öğrenmek için yola çıkarsa Allah onu cennete giden yolu

kolaylaştırır.”(Tirmizî, İlim, 2.)

ǟȿćȀ ĉĈȆĆɅ¼ ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ĉĈɄĈǤƋȺȱǟ ĈȸĆȝ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ąȬĈȱǠĆȵ ĈȸĊǣ ĈȄĆȹĆǕ ĊȸĆȝ...-7 ¬.ǟȿćȀĉĈȦĆȺćǩ ĆɍĆȿ ǟȿćȀ ĉĈȊĆǣĆȿ ǟȿćȀ ĉĈȆĆȞćǩ ĆɍĆȿ

7. …Enes b. Malik (r.a.)’ten; Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:“Kolaylaştırın, zorlaştırmayın; müjdeleyin nefret ettirmeyin.’’


ćȷǠ ĆȆĊȹĈɋĊǟ ĆǧǠĆȵ ǟĆǽĈǙ¼ ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ćȯɀ ćȅĆǿ ƋȷĆǕ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ...-5

¬.ćȼĆȱ ɀćȝ ĊǼĆɅ ąǴĈȱǠ Ćȍ ąǼĆȱĆȿ ĊȿĆǕ ĈȼĈǣ ćȜĆȦĆǪĊȺćɅ ąȴĊȲ Ĉȝ ĊȿĆǕ ąǦĆɅĈǿǠ ĆǱ ąǦĆȩĆǼ Ćȍ ĊȸĈȵ ƋɍĈǙ ąǦĆǭĆɎĆǭ ĊȸĈȵ ƋɍĈǙ ćȼćȲ ĆȶĆȝ ćȼĊȺ Ćȝ ĆȜ ĆȖĆȪĊȹĈǙ

5. …Ebu Hureyre (r.a.)’den; Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:“İnsanoğlu öldüğü zaman üç şey dışında bütün amellerinin sevabı sona erer. Sadaka-i

cariye, istifade edilen ilim, kendisine dua eden hayırlı bir evlat.”(Müslim, Vasiyet, 14.)

ĊȸĆȵ¼ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ćȯɀ ćȅĆǿ ĆȯǠĆȩ : ĆȯǠĆȩ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ąȬĈȱǠĆȵ ĈȸĊǣ ĈȄĆȹĆǕ ĊȸĆȝ...-6¬.ĆȜ ĈǱĊȀĆɅ ɂƋǪ Ćǵ Ĉǃǟ ĈȰɆĈǤ Ćȅ ɂĈȥ ĆȷǠ Ćȭ ĈȴĊȲĈȞĊȱǟ ĈǢĆȲ Ćȕ ɂĈȥ ĆǯĆȀ Ćǹ

6. …Enes b. Malik (r.a.)’ten; Resulullah (s.a.v.) şöyle buyurmuştur:“İlim tahsil etmek için yolculuğa çıkan kimse, evine dönünceye kadar Allah

yolundadır.”(Tirmizî, İlim, 2.)

118

HADİS


A. Aşağıdaki açık uçlu soruları cevaplayınız.

1. Metin tenkidinin ölçütleri nelerdir? Yazınız.

2. Bir rivayetin Kur’an’a uygun olması ne demektir? Belirtiniz.

3. Hadisleri değerlendirmede akıldan nasıl yararlanabiliriz? Açıklayınız.

4. Bir hadisin tarihî verilere uygun olması ne demektir? Yazınız.

5. Bir hadisi tenkit etmekle inkâr etmek arasındaki fark nedir? Açıklayınız.


1. Aşağıdakilerden hangisi adil bir râvide aranan özelliklerden birisi değildir?

A) Buluğa ermiş olması.

B) Müslüman olması.

C) Akıllı olması.

D) Takva sahibi olması.

E) Kuvvetli olması.

2. Aşağıdakilerden hangisi zabt sahibi bir râvide aranan bir özelliktir?

A) İyi giyinmesi.

B) Zengin olması.

C) Şakacı olması.

D) Çok konuşması.

E) Ezberinin kuvvetli olması.

3. Aşağıdakilerden hangisi “hadis metninin dilinin tutarlı olması” ilkesiyle çelişir?

A) Metnin anlaşılır olması.

B) Metnin akla uygun olması.

C) Metnin abartılı olması.

D) Metnin kulağı tırmalamaması.

E) Metnin dil bilgisi kurallarına uyması.

119


4. Aşağıdakilerden hangisi bir hadisin sıhhatini belirlemek için başvurulan uygulamalardan biri

değildir?

A) Ezberlemek.

B) Akılla sorgulamak.

C) Kur’an ile sağlamasını yapmak.

D) Tarihî verilerle kontrol etmek.

E) Sahih sünnete uygunluğuna bakmak.

C. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen kelimelerden uygun olanı ile doldurunuz.

(adalet, senet, zabt, metin)

1. Hadis rivayet eden kişinin güvenilir olmasına …………… denir.

2. ……….., râvinin duyduğu sözü iyi muhafaza etmesidir.

3. ………..., senedin kendisinde son bulduğu hadisin asıl kısmıdır.

Ç. Bugün için metin tenkidine duyulan ihtiyacı örneklendirerek değerlendiriniz.


1. “Garibu’l-hadis ve muhtelifü’l-hadis” kavramlarının anlamını

hadis terimleri sözlüklerinden araştırınız.

2. Bir olayın meydana geliş sebeplerini bilmenin olayın

anlaşılmasına nasıl katkı sağladığını araştırınız.

3. Günlük konuşmalarınızda sıkça dile getirilen bir hadisin

hangi bağlamda söylendiğini düşününüz.

4. “Yerellik ve evrensellik” kavramlarının anlamları hakkında

bilgi edininiz.

5. “Örnek almak” ve “taklit etmek” kavramları arasında ne

gibi farklar olduğunu düşününüz.

VI. ÜNİTE HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI

HADİS

120

121

VI. ÜNİTE: HADİS VE SÜNNETİN ANLAŞILMASI

1. Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasını Konu Edinen Geleneksel Hadis İlimleri

İslam’ın doğru bir şekilde anlaşılması ve yorumlanmasında hadis ve sünnetin önemli bir yeri var-dır. İslam’ın ilk temel kaynağı olan Kur’an-ı Kerim’in anlaşılmasını sağlayan bazı temel ilkeler olduğu gibi hadislerin de anlaşılması için bazı esas ve yöntemler bulunmaktadır. Hadis metinlerinin anlaşılmasını ve yorumlanmasını konu edinen geleneksel hadis ilimleri vardır. Bu ilimlerin genel amacı hadis metninde geçen kelimelerin anlamlarını ve hadisten anlaşılması gereken mesajları doğru bir şekilde tespit etmektir.

Hz. Peygamberin söz ve uygulamalarından oluşan hadis ve sünneti anlamak için o dönemin tarihî ve kültürel ortamı hakkında bilgi sahibi olmak gerekir. Çünkü zaman ve mekân faktörüne bağlı ola-rak sosyal alışkanlıklar, kültürel unsurlar ile siyasi ve ekonomik sistemler de büyük ölçüde değişmiş-tir. Bu nedenle; o dönemin şartları için geçerli olan ve bugün bilinmeyen bir konuyla ilgili bir hadisin hangi amaçla söylendiğini anlamak için o dönemin sosyal ve kültürel ortamını bilmemiz gerekir. Hadislerin daha doğru bir şekilde anlaşılması için bazı ilim dallarından yararlanmamız gerekir. İşte hadislerin anlam ve amacına yönelik olarak ortaya çıkan “garibu’l-hadis, muhtelifü’l-hadis, fıkhu’l-hadis ve esbab-u vürudi’l-hadis” gibi ilim dalları hadis ve sünnetin yorumunu kolaylaştırmaları yö-nüyle çok önemlidir.

1.1. Garibu’l-Hadis

Hz. Peygamber, Arap Yarımadası’nın değişik bölgelerinden gelen ve çeşitli lehçeleri konuşan bir-çok insana İslam dinini tebliğ ederken Arapçanın tüm edebî inceliklerini kullanmıştır. O, konuşur-ken kullandığı bazı kelime, deyim ve mesellerin sahabe tarafından tam olarak anlaşılmadığı zaman bunları açıklayıp yorumlayarak onların meraklarını gidermiştir. Ancak Hz. Peygamberin vefatından sonra hadis metinlerinde yer alan ve açıklanmaya ihtiyaç duyulan kelimelerin sayısı artmıştır. Çün-kü İslam coğrafyası genişlemiş, farklı dil ve lehçeleri konuşan insanlar Müslüman olmuş, anlamı bilinmeyen kelime ve kavramların açıklanmasına ihtiyaç duyulmuştur. Hadis metninde bulunan bir kelimenin anlaşılmasındaki zorluk kişiden kişiye değişebilir. Örneğin, Arap olan ile Arap olmayan veya Hz. Peygamber döneminde yaşayan ile sonraki dönemlerde yaşayan kişiler arasında bir hadis metninde geçen herhangi bir kelimeyi anlayıp anlamama konusunda fark vardır. Hadis metinlerinin açıklanmaya başlanmasıyla birlikte anlaşılması zor olan kelime ve kavramlar da o günün ihtiyacına cevap verecek şekilde açıklanmıştır. Hadislerde kullanılan ve anlaşılması zor olan kelimelerin doğru anlaşılmasını sağlamak amacıyla çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Garibu’l-hadis ilmi de hadis metinle-rinde yer alıp anlaşılması zor olan kelimelerin ve kavramların doğru anlaşılmasına hizmet eden bir ilim dalı olarak ortaya çıkmıştır.

Hicri ikinci asırdan itibaren bu alanla ilgili müstakil eserler yazılarak hadis ve sünnetin daha iyi anlaşılmasına katkı sağlanmıştır. Garibu’l-hadis eserlerinde hadis metinlerinde kullanılıp da anla-şılması zor olan kelimeler tespit edilmiş ve açıklamaları yapılmıştır. Açıklaması yapılan kelimenin sözlük anlamının yanı sıra bu kelimenin Arap dili ve edebiyatındaki diğer kullanımlarına da yer ve-rilmiştir. Böylece o kelimenin değişik anlamları üzerinde durularak hadiste hangi anlamda kullanıl-dığına işaret edilmiştir. Örneğin, bu ilim dalıyla ilgili olarak bir eser kaleme alan Hattabî, hadislerde

122

HADİS

geçen garib kelimeleri bir araya getirip sözlük anlamlarını verdikten sonra o kelimenin kullanıldığı hadisi tüm detaylarıyla anlatmıştır. Ayrıca diğer hadislerden hatta Kur’an’daki kullanımından hareketle Hz. Peygamberin o kelimeyi hangi anlamda kullandığını tespit etmeye çalışmıştır.1

Hadislerde geçen garib bir kelime ve bu kelimenin açıklanmasına şu örnek verilebilir: Hz. Peygam-ber üzerinde sarı renkli elbise bulunan bir kadını gördüğünde ona “güzel olmuş” anlamına gelen “سنة ”حسنة“ kelimelerini kullanarak beğenisini dile getirmiştir.2 Habeşçe olan bu kelimenin Arapçadaki ”سنةkelimesinin karşılığı olduğunu Garibu’l-hadis kitapları açıklamıştır.

1.2. Muhtelifu’l- Hadis

Görünüşte içerikleri birbirine zıt görünen ancak dikkatle incelendiği zaman bir çelişkinin olma-dığı anlaşılan hadislere muhtelifu’l- hadis denir. Birbiriyle çelişkili gibi görünen hadislerin gerçek durumunu açıklayan ve bunlar arasındaki çelişkiyi gidererek uzlaştırmaya çalışan ilim dalına da te’vilu muhtelifi’l- hadis denilmiştir.

1 Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s. 114. 2 Buharî, Edep, 17.

Hattabî diyor ki:

“Hadis âlimlerinin hicri üçüncü asırdan sonra vefat etmesiyle birlikte zaman değişti. Acemler (Arap olmayan) hadislerle yoğun bir şekilde uğraşmaya başladılar. Hadislerin yalnızca lafızlarını rivayet edenler çoğaldı. Hadislerin manalarına riayet edenlerin sayısı azaldı. Böylece dil hataları yaygınlaştı ve hadis metinleri büyük bir tehlikeyle karşı karşıya kaldı. İşte bundan dolayı da Hz. Peygamberin hadislerine yabancı bir unsurun bulaşmasını istemeyen akıl ve basiret sahibi kimseler hadislerde geçen garib lafızların üzerindeki sır perdelerini aralamayı, müşkül manalarını izah etmeyi, nakilcilerden kaynaklanan hataları düzeltmeyi, Müslümanlara karşı samimiyetin ve dinî konularda titiz davranmanın bir gereği olarak gördüler.”

(Hattabî, Garibu’l- Hadis, C 1, s. 47. )

NOT EDELİM

BİLİYOR MUYDUNUZ? Garibu’l-hadis konusunda yazılmış eserlerden bazıları şunlardır:1. Ebu Ubeyd Kâsım b. Sellâm (öl. 224 H) Garibu’l-Hadis2. İbn Kuteybe (öl. 276 H) Garibu’l-Hadis3. Hattabî (öl. 388 H) Garibu’l-Hadis4. Zemahşerî (öl. 538 H) el-Faik fî Garibi’l-Hadis5. İbnu’l-Cevzi (öl. 597 H) Garibu’l-Hadis6. İbnu’l-Esir el-Cezerî (öl. 606 H) en-Nihaye fî Garibi’l-Hadis ve’l-Eser

123


Hz. Peygamber yirmi üç yıllık peygamberlik hayatında nazil olan ayetleri uygulamış ve açıkla-mıştır. Onun söz ve fiilleri çeşitli olaylar, şartlar ve muhataplar açısından farklılıklar göstermiş ve bu farklılıklar hadis kitaplarına da yansımıştır. Nasıl ki Kur’an-ı Kerim belli bir süreç içerisinde bir defa da değil de tedrici olarak nazil olmuşsa Hz. Peygamber de buna bağlı olarak söz ve fiilleriyle bu süreci takip etmiştir. Hz. Peygamber, içinde bulunduğu yer, zaman ve ortama göre farklı hareket ederek muhatap aldığı kişinin durumuna göre özel hüküm vermiş veya tavsiyede bulunmuştur. Ay-rıca bir topluluğa konuşurken de o topluluğun durumunu göz önünde bulundurarak mesaj vermiştir. Bir peygamber, bir öğretmen, bir devlet başkanı, bir ordu komutanı ve bir davetçi olarak yaşayan Hz. Muhammed (s.a.v.) muhataplarının anlayış ve ihtiyaçlarını göz önünde bulundurarak amacına göre değişik ifadeler kullanmış, emirler vermiş, hükümler koymuş ve tavsiyede bulunmuştur.3 Tüm bu hususlar da onun söz ve davranışlarının muhataplarının durumuna göre farklı olmasını gerektirmiş, bu durum da söz ve uygulamalarının taşıyıcı malzemesi olan hadislere yansımıştır.

Hadislerde görülen çelişkilerin birçoğu bu ha-disleri rivayet eden râvilerden kaynaklanmıştır. Çünkü râviler de bir beşer oldukları için unutma ve yanılma gibi kusurlardan uzak kalamamışlar-dır. Bu nedenle de hadisi eksik işitmiş ve eksik olarak nakletmiş, hatta kendisinden de bir şeyler ilave etmiş olabilir. Ayrıca pek çok râvi de ha-disi duyduğu lafızlarla değil de duyduklarından anladığını kendi lafızlarıyla aktarmıştır. Bu du-rumda râvinin duyduğu hadisi yanlış veya ek-sik anlaması ya da Hz. Peygamberin maksadını farklı şekilde kavraması mümkündür. Nitekim Hz. Peygamber, zaman zaman sembolik ve mecazi anlatım tarzlarına da başvurmuştur. Bu durumda konuşmalarının kasdının dinleyenler tarafından farklı anlaşılarak hadis metinlerine de farklı yansımış olması mükündür.4

İslam bilginleri, hadisler arasında çelişki gibi görünen sorunu çözmek için bu hadislere şu yöntemi uygulamışlardır:

a. İlk önce birbiriyle çelişkili olan hadisler birleştirilmeye çalışılır. Eğer bu birleştirme işi mümkün oluyorsa her iki hadisin de sahih olduğu sonucuna varılır.

b. Eğer bu hadisleri cem etmek mümkün değilse o hadislerin ne zaman söylendiğine yani vurud tarihlerine bakılır. Hadislerin söylendiği tarih tespit edildiği zaman hadisler arasında nesh uygula-masına başvurulur. Sonraki tarihte söylenmiş hadisin kendisinden önceki bir tarihte söylenen hadisi neshettiği yani hükmünü ortadan kaldırdığı kabul edilerek hadisler arasındaki ihtilaflı durum ortadan kaldırılmış olur.

c. Hadislerin ne zaman söylendiği tespit edilemediği zaman bu hadislerin senet ve metinleri incele-nerek bazı tercih sebeplerine göre biri diğerine tercih edilir.

ç. Hadisler arasında bir tercih yapmak mümkün olmadığı zaman her iki hadisle de amel edilmeyerek bu konuda kesin bir karar verilmez.3 İsmail L. Çakan, Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları, s. 142. 4 Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s. 118.

Helal rızık aramak cihaddır.Hat: Saim Özel

124

HADİS

Birbiriyle çelişmeleri nedeniyle ara-ları cem edilen hadislere örnek olarak Hz. Peygamberden nakledilen iki farklı rivayeti verebiliriz. Her iki hadis de Hz. Peygamberin su içmeyle ilgili iki farklı söz ve uygulamasını göstermektedir. Bir hadiste Hz. Peygamberin ayakta su içme-yi yasakladığı nakledilirken5 diğer bir ha-diste de Abdullah b. Ömer “Hz. Peygam-berin ayakta su içtiğini”6 haber vermiştir. Bu her iki hadisten anlaşıldığına göre Hz. Peygamber oturarak su içmeyi tercih etmekle beraber gerektiğinde de ayakta su içmiş ve bunda bir sakınca görmemiştir. Böylece her iki hadis arasında herhangi bir çelişki olmadığı anlaşılmaktadır.

Yolculukta oruç tutmakla ilgili olarak rivayet edilen ve birbiriyle farklı olan iki hadis arasındaki çelişki de aynı yöntemle giderilmiştir. Hz. Peygamber, kendisine yolculuk esnasında oruç tutma ko-nusu sorulduğunda, “İstersen tut, istersen tutma.”7 buyurmuş başka bir hadiste de, “Yolculukta oruç tutmak, mukim iken (yolcu değilken) oruç tutmamak gibidir.”8 demiştir. Birbiriyle çelişkili gibi görünen bu iki hadisten birincisi, kolay bir yolculuk yapan ve bir zorlukla karşılaşmayan kim-senin isterse oruç tutabileceğini dile getirirken diğeri de çok meşakkatli bir yolculuk yapan kimsenin oruç tutmaması gerektiğini ifade etmektedir. Hz. Peygamberin birinci hadisi yolculukta oruç tut-mama konusunda Kur’an’da zikredilen ruhsatın pratik bir uygulamasını göstermektedir. Birbiriyle çelişkili gibi görünen bu rivayetler farklı ortamlarda ve farklı sebeplere göre söylenmiş hadisler olup aralarında gerçek bir çelişki bulunmamaktadır.

5 Ahmed b. Hanbel, Müsned, C 3, s. 277. 6 Buharî, Eşribe, 16. 7 Buharî, Savm, 33.8 Nesaî, Sıyam, 53.

NOT EDELİM

Birbiriyle çelişkili olan hadislerden biri Hz. Peygambere ait olmayabilir. Eğer birbi-riyle çelişen iki hadisten biri Kur’an, sünnet, akıl ve tarih gibi kıstaslardan herhangi birine ters düşüyorsa bu hadislerin arasını uzlaştır-ma gibi bir çaba gösterilmez ve o hadis sahih kabul edilmez.

BİLGİ KUTUSU

Muhtelifu’l-hadis ilminin oldukça erken devirde oluşmasına hız veren sebeplerin başında hadis, fıkıh, kelam münasebeti ve bu ilimlerle uğraşan âlimlerin ilmi tartışmaları gelir. Hadis ve hadisçilere karşı başlayan itirazlara cevap vermek ve sünnetin iç tutarlılığını ortaya koymak gibi ilmî çabalar da bu âmillerdendir. Bu sahada ilk eser İmam Şafiî (öl. 204 H) ’ye, ikincisi ise meslekten bir hadisçi olmayan İbn Kuteybe (öl. 276 H) ’ye aittir. İmam Şafiî, İhtilafu’l-Hadis’e sadece fıkhi perspektiften bakarken ve fıkhi hadisler arasındaki tearuzu (çelişkiyi) ele alırken İbn Kuteybe dilimize de tercüme edilen eserinde kelamcıların çeşitli konularda çelişkili gördükleri hadislere yönelttikleri eleştirilere cevap vermiştir… Bu sahada derli toplu ilk çalışmanın ülkemizde yapılmış olması sevindiricidir. Söz konusu çalışma İsmail L. Çakan’ın kaleme aldığı “Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları” adlı eserdir.

(Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s. 118–121.)

125


1.3. Fıkhu’l- Hadis

Hadis ve sünneti doğru anlayarak Hz. Peygamberin amacını kavramaya fıkhu’l-hadis denir. Hz. Peygamberin hadislerini anlamayı ve bunlardan gerekli sonuçları çıkarmayı gaye edinen ilim dalına da fıkhu’l- hadis ilmi denilmiştir. Hadislerin anlaşılması ve asıl gayesinin kavranması açısından Hz. Peygamberin Mina’daki Hayf Mescidi’nde yaptığı bir konuşma esnasında söylediği sözler çok önemlidir. Resulullah, sözlerini duyup ezberledikten sonra başkalarına da aynen aktaran kimselere dua ettikten sonra, “…Fıkıh bilgisini nakleden nice kimseler vardır ki anlama kabiliyetine sa-hip değildir. Nice kimseler de vardır ki sahip oldukları bilgiyi kendilerinden daha iyi anlayana ulaştırırlar.”9 buyurarak asıl gayenin bu sözleri anlamak olduğuna işaret etmiştir.

Hadis ve sünneti amacına uygun olarak anlamak doğru anlamanın ilk şartıdır. Hz. Peygamber, çoğu zaman muhatabın anlayabileceği şekilde sadeliği ve doğrudan anlatımı tercih ederek konuş-muştur. Ancak yerine göre de mecaz, teşbih (benzetme) ve temsil gibi dolaylı anlatım üslubuna da başvurmuş ve onu dinleyenlerden bazıları bu dolaylı anlatımı anlamakta zorlanmıştır. Örneğin; Sahabeden Ebu Said el-Hudrî ölümcül hastalığında yeni elbiselerini giydi, bunun sebebini soranlara da çünkü Allah’ın Resulü, “Ölen kimse, içinde öldüğü elbiselerle diriltilecektir.”10 buyurdu. diye cevap vermiştir. Oysaki Hz. Aişe’nin söz konusu hadisle ilgili yaptığı açıklamadan anlaşılıyor ki Hz. Peygamber bu hadiste geçen ‘siyab/elbise’ kelimesiyle ameli kastederek, “Herkes dünyada işlediği amelle diriltilip haşrolunacaktır.” demek istemiştir.11

Hz. Peygamberin hangi sözü niçin söylediğini veya hangi fiili ne amaçla yaptığını bilmek onun söylediklerini ve yaptıklarını doğru anlamak için önemlidir. Hz. Aişe’nin rivayet ettiği şu olay bu hususun ne kadar önemli olduğunu göstermektedir: “Hz. Peygamber, gecenin sonunda teheccüt namazına kalkar ve sabah ezanı okununca da sabah namazının iki rekât sünnetini kılardı. Eğer ben uyanıksam benimle sohbet eder, değilsem sağ tarafına yatıp uzanırdı.”12 Hz. Peygamberin doğal bir davranış olarak ortaya koyduğu bu uygulama bazı râviler tarafından onun bir tavsiyesi olarak nakledilmiş ve bazı âlimler de sabah namazının sünnetinden sonra sağ yanı üzerine yatıp uzanma-nın sünnet olduğunu ileri sürmüşlerdir. İşte bu örnekte de görüldüğü gibi Hz. Peygamberin doğal olarak yaptığı bir davranışının sebebi sorgulanmadığından yanlış anlaşılmış ve dinî bir uygulama sanılmıştır.

Hz. Ömer, Hz. Aişe, Abdullah b. Mesud ve Abdullah b. Abbas gibi sahabeler, Hz. Peygamberin söz ve fiillerini doğru anlamanın ilk örneklerini vermişlerdir. Onlar bir hadisi anlamaya çalışırken Hz. Peygamberin ne dediğini değil, ne demek istediğini araştırmışlardır. Bunun için de duydukla-rı her rivayeti olduğu gibi kabul etmeyerek Hz. Peygamberin yaptığı her davranışı sünnet olarak görmemişlerdir. Doğru anlama ve kavramayı esas alan bu sahabeler, hadislerin Kur’an ve İslam’ın temel ilkeleri doğrultusunda anlaşılmasına özen göstermişlerdir.13

Hadisçiler, genellikle rivayetleri nakletme konusunda yoğunlaşarak içeriğini fazla dikkate alma-dan sahih hadisleri rivayet etmeyi amaçladıkları için hadisleri anlama ve onlardan hüküm çıkarma

9 Ebu Davut, İlim, 10. 10 Ebu Davut, Cenaiz, 18. 11 Bedruddin Zerkeşî, Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler, s. 160. 12 Buharî, Teheccüd, 23. 13 Mehmet Görmez, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, s. 47.

126

HADİS

işiyle daha çok fıkıh bilginleri uğraşmışlardır. Ancak hadislerin tasnif edildiği dönemde Buharî gibi muhaddisler, sadece hadisleri derleyip toparlamakla yetinmemişler ve rivayet ettikleri hadislerin fıkhını da yansıtmaya çalışarak hadisleri konularına göre belli başlıklar altında sınıflandırırken içe-riklerini de dikkate almışlardır. Hicri dördüncü asırdan sonra da hadis şârihleri, hadislerin nasıl anlaşılması gerektiğini eser-lerinde ortaya koymuşlardır.14 Ayrıca mezhep fıkhına bağlı olarak fıkhu’l-hadis alanın-da değişik eserler yazılmıştır. İmam Tahavî (öl. 321 H), Hane-fi fıkhına dair “Şerhu Maani’l-Asâr” isimli eserini yazarken İmam Beyhakî (öl. 384 H) de “Kitabu’s-Süneni’l-Kebir” adlı eserini Şafiî mezhebinin fıkhı doğrultusunda kaleme almıştır.

1.4. Esbâbu Vurudi’l-Hadis

Hz. Peygamberin söz ve fiillerini daha iyi anlayıp kavramak için bu söz ve fiillerin tarihsel ve toplumsal bağlamlarını, zaman ve mekân boyutunu, yerellik ve evrenselliğini tespit etmek gerekir. Bunu gerçekleştirmek için başvurulan ilim dallarından biri de esbâbu vurudi’l-hadis bilgisidir. Ha-dislerin söyleniş sebeplerini içeren esbâbu vurudi’l-hadis, Hz. Peygamberin söz ve davranışlarının hangi sebeplere dayandığını araştırır. Kur’an-ı Kerim’i anlamak için esbâbu’n-nüzul bilgisi ne kadar önemliyse hadisleri anlamak için de esbâbı vurud bilgisi o kadar önemlidir.

Hz. Peygamberin bir konuyla ilgili söz ve fiillerinin gerçek amacını anlamak için o söz ve fiilin söyleniş ve yapılış sebebini bilmek gerekir. Çünkü Resulullah, tarihsel ve taplumsal şartları göz önünde bulundurarak hareket etmiştir. Bunun için de hadislerin söyleniş sebepleri, söylendiği za-man ve mekânla ilgili olarak bilgi sahibi olmak onun sözlerini ve fiillerini daha iyi kavramamızı sağlayacaktır. Bir hadisin söyleniş sebebi göz ardı edilerek anlamaya ve yorumlamaya çalışılırsa o hadisin genel amacına aykırı düşecek sonuçlara varmak mümkündür. Bunun en açık örneklerinden biri cuma günü yıkanılmasını emreden hadisle ilgili yapılan yorumlar ve çıkarılan hükümlerdir.Bazı âlimler bu hadislerden hareketle cuma günü yıkanmanın farz olup olmadığı konusunu tar-tışmışlardır. Hâlbuki bu konudaki diğer rivayetlerin tamamı incelenerek vurud sebebi üzerinde düşünüldüğünde bu hadisin temizliğin en çok amacına yönelik bir tavsiye olduğu görülür. Ebu Said el-Hudrî’nin bu konuyla ilgili olarak rivayet ettiği bir hadiste Hz. Peygamber, “Cuma günü gusletmek (yıkanmak) büluğa ermiş olan herkese vaciptir.”15 buyurmuştur. Bu hadisin söylen-

14 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 84. 15 Müslim, Cuma, 1.

Beş şeyden önce beş şeyin kıymetini bilin; Ölmeden önce hatyatınızın, hasta-lanmadan önce sağlığınızın ve meşgul olmadan önce boş vaktinizin, ihtiyarla-

madan önce gençliğinizin ve fakirleşmeden önce zenginliğinizin.Hat: Saim Özel

127


mesine sebep olan unsurları yok saymak ve sadece hadisin lafzına bağlı kalmak doğru değildir. Çün-kü Hz. Peygamber, insanların bağda, bahçede çalışırken vaktin girmesiyle birlikte işlerine ara vere-rek cuma namazına geldiklerini görmüştür. Havanın sıcaklığı sebebiyle bu insanların terlemeleri ve giydikleri elbiselerin kokması çevrelerinde bulunanları rahatsız etmiştir. İşte bu sebeplerden dolayı Hz. Peygamber, insanlara temizlenmele-rini tavsiye etmiştir.16 Nitekim bu hadisin doğru anlaşılmasını sağlayan ve hadisin niçin söylendiğini gösteren rivayetler-den biri şöyledir: “Enes ve İbn Abbas’ın bildirdiğine göre cuma günü yıkanma zorunluluğu yoktur. İnsanlar, Yemen işi yünlü elbiseler giyerek mescide geliyor-lardı ve kokuları hissediliyordu. Bunun üzerine Hz. Peygamber, ‘Her kim cuma namazına gelirse yıkanarak gelsin ve eğer varsa güzel kokusunu sürsün.’ buyurmuştur.”17

Hadislerin söyleniş sebeplerini göz önünde bulundurarak anlamanın önemli olduğunu göste-ren bir örnek de Sahih-i Buharî’nin ilk hadisi olan “Ameller niyetlere göredir.” rivayetidir. Müs-lümanlar Medine’ye hicret ettikten sonra Mekke’de bulunan bir şahıs, hicret edenler arasında bulunan Ummu Kays isimli bir kadınla evlenmek istemiştir. Ancak kadın onun kendisiyle bir-likte Medine’ye hicret ettiği taktirde evleneceğini söyler. Bu şartı kabul eden kişi, Medine’ye hicret ederek o kadınla evlenir. Bu olaydan sonra söz konusu şahıs Ummu Kays göçmeni olarak anılmıştır.18 Vurud sebebiyle ilgili olarak nakledilen bu olay üzerine söylenen hadisin tamamı şöy-ledir: Allah’ın Resulü şöyle dedi: ‘‘Ameller niyetlere göredir. Kimin niyeti ne ise eline geçecek de odur. Kimin hicreti Allah ve Resulü için ise onun hicreti Allah ve Resulünedir. Kim de bir dünyalık elde etmek veya bir kadınla nikâhlanmak amacıyla hicret etmişse onlar için hicret etmiş sayılır.”19

Bir hadisin hangi sebeple söylendiği o hadisi rivayet eden sahabenin vürud sebebini de aktarma-sından anlaşılabilir. Bazı hadisler belli bir sebebe bağlı olarak söylenmekle beraber bütün hadisler için vürud sebebi aramaya gerek yoktur. Çünkü birçok hadis Hz. Peygamberin yaptığı sohbetler ve verdiği öğütler bağlamında söylediği sözlerdir. Hz. Peygamberin bütün söz ve fiillerinin ne maksatla söylendiği ve yapıldığı kesin olarak bilinmeyebilir ama her söz ve fiilin belirli bir amacı vardır. Bazı hadislerin vürud sebebi nakledilmemiş veya uydurulnuş olabilir. Ancak vürud sebe-biyle ilgili olarak nakledilen sahih rivayetlerin hadislerin doğru anlaşılmasında büyük bir önemi vardır.20

16 Mehmet Emin Özafşar, Hadisi Yeniden Düşünmek, s. 280–281. 17 Muhammed b. Hasan e’ş-Şeybani, Kitabu’l-Hücce alâ Ehli’l-Medine, C 1, s. 281. 18 İbn Hacer el-Askalanî, Fethu’l-Bari şerhu Sahîhi’l-Buharî, C 1, s. 13. 19 Buharî, Bedu’l-Vahy, 1. 20 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 86.

NOT EDELİM

Esbâbu Vurudi’l-Hadis konusunda yazı-lan bazı eserler şunlardır:

1. Süyûtî, Esbâbu Vurudi’l-Hadîs,

2. İbn Hamza el-Hüseynî, el-Beyân ve’t- Ta‘rîf fî Esbâbi Vurudi‘1-Hadîsi ‘ş-Şerîf

3. Ramazan Ayvalı, Esbâbu Vurudi’l-Hadîs ve Bunun İslam Teşriindeki Yeri ve Önemi

128

HADİS

2. Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasında Modern Bilimlerin Katkısı

Hz. Peygamberin söz ve fiillerinin tespit edilerek yazıya aktarılmasının ardından, açıklama ve yorumlama dönemi başlamıştır. İslam bilginleri, sünnet ve hadisin anlaşılması için dönemlerindeki bilimlerden yararlanmışlardır. Örneğin; kelam ve akaid ilmi, sünnet ve hadisin inançla ilgili olan kıs-mıyla ilgilenirken fıkıh ilmi ibadet ve muamelatla ilgili boyutunu ele almıştır. Ayrıca tarih, tefsir ve siyer gibi diğer ilim dalları da hadislerin anlaşılmasına ve yorumlanmasına katkıda bulunmuşlardır.

Hz. Peygamberden günümüze ulaşan hadis ve sünnet kültürünün doğru bir şekilde anlaşılarak yorumlanması için sosyal ve beşerî bilimlerden de yararlanmak gerekir. Çünkü insanı merkeze alan

BİR HADİS BİR YORUM

Ebu Said el-Hudrî (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Nebî (s.a.v.) şöyle buyurdu: “Güçsüzün, incitilmeksizin hakkını alamadığı bir toplum (ümmet) yücelemez.” (İbn Mace, Sadakat, 17.)

Hadis-i şerif güçsüz kimsenin itilip kakılmadan hakkını alamadığı toplum yücelmesin diye temenni ve dua manasıyla da tercüme edilebilecek bir ifadeye sahiptir. İlk manasıyla bir tespit, bu ikinci manasıyla bir temenni ve uyarı anlamına gelmektedir…

Hadisimizin tam olarak anlaşılması bakımından, içinde yer aldığı rivayeti bütünüyle görmek faydalı olacaktır. Kaynaklarda ufak-tefek kelime farklılıkları ile anlatılan olayın özü şudur: Hz. Peygamberden bir deve alacağı olan bir bedevi gelir ve alacağını ister. Ancak bedeviliğinin tabii sonucu olarak Hz. Peygambere karşı kaba ve sert davranır. “Elimden kurtulabilmen için borcunu ödemekten başka çaren yok.” anlamına gelecek tehditler savurur. Bu kaba tavır, orada bulunan sahabelerin zoruna gider. “Kiminle konuştuğunu biliyor musun sen? Yazıklar olsun sana!” diye çıkışırlar ve adama haddini bildirmek isterler. Adam, “Ben sadece hakkımı istiyorum.” der. Resul-i Ekrem Efendimiz bunun üzerine çevresindeki sahabilere “Sizin hak sahibinden yana olmanız gerekmez miydi?” ikazında bulunur. Sonra Havle binti Kays’tan ileride ödemek üzere borç (kuru hurma) alıp adama verir ve ona yemek de ikram eder. … Bedevi, “Sen benim hakkımı tam olarak ödedin. Allah da sana mükâfatını tam olarak versin.” sözleriyle memnuniyetini belirtir. İşte bu gelişme üzerine Hz. Peygamber; “Güçsüz kimsenin incitilmeden hakkını alamadığı bir toplum ileri gidemez, yükselemez.” buyurur.

(İsmail L. Çakan, Hadislerle Gerçekler 3, s. 140, 141.)

NOT EDELİM

129


bilimler, geçmiş bir tarihte, belirli bir toplumun bireylerine yönelik olan söz ve uygulamaların o günkü siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel şartlar bağlamında değerlendirilmesini sağlar. Örneğin, hadis ve sünnet rivayetlerine İslam öncesi din ve kültürlerden geçen unsurların tespit edilmesi için dinler tarihi, etnoloji, antropoloji, arkeoloji ve tarih gibi bilimlerden yararlanmak gerekir. Yine Hz. Peygamberin içinde yaşadığı toplumu ve bu toplumun gelişim ve değişim çizgisini takip etmek için sosyoloji ilmine ihtiyaç duyulduğu gibi o toplumdaki bireylerin sosyal ve kültürel davranışlarını incelemek için de sosyal psikoloji gibi ilim dallarına ihtiyaç vardır.21

Sünnet ve hadisin anlaşılmasında tarih ve coğrafya bilgisinin de çok önemli bir yeri vardır. Hz. Pey-gamberin hayatı boyunca söylediği sözlerin ve yaptığı fiillerin tarihsel bağlamını tespit etmek için ta-rih ilminden yararlanmak zorundayız. Hadis ve sünnetin tarihsel bağlamını o dönemin her türlü sosyal ilişkileri, Arap Yarımadası’nda yaşayan diğer din mensuplarının fikir ve düşünceleri, Arapların İslam öncesi inanç ve gele-nekleri gibi hususlar oluşturur. Tarihsel bağlamın öğrenilmesinde o dönemle ilgili tarih bilgisine sahip olmak gere-kir. Ayrıca uydurma hadislerin büyük bir kısmı tarihî olaylarla ilgilidir. Bu olayların gerçekliğini tarih ilmi aracılı-ğıyla öğrenip mevzu hadisleri tanımak mümkündür. Biyografi ve kronoloji bilgisi de hadis rivayet edenleri tanı-mada önemli bir yere sahiptir.

Hadislerde adı geçen yer ve bölgelerin tespit edilmesinde coğrafyadan, o günkü Arap toplumunun

kültürel ve yerel özelliklerinden bahseden rivayetleri anlamak için de kültürel antropoloji ve halk

bilim dallarından faydalanmak gerekir. Ekonomik ve siyasal içerikli rivayetleri analiz etmede eko-

nomi ve siyaset biliminin verilerinden yararlanılır. Hz. Peygamberin çevresindeki kişilerin özel şart

ve durumlarını göz önünde bulundurarak farklı öneri ve tavsiyelerde bulunması onun bireysel fark-

lılıklara önem verdiğini gösterir. Bu durum hadislerin anlaşılmasında psikolojik çerçevenin önemini

göstermektedir.22

Hz. Peygamberin hadislerinde geçen tıp ve sağlıkla ilgili tavsiye ve önerilerinin doğru bir şekilde

anlaşılması önemlidir. Bu yüzden o günkü tıp ve sağlık telakkilerinin gerçeğini öğrenmek için tıp

tarihi ve koruyucu hekimlik alanlarında bilgi sahibi olmak gerekir.

21 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 86. 22 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 86.

Duhâ suresi, 9. ayet.Hat: İhsan Efendi

130

HADİS

Hadis metinlerinde yer alan veya anlaşılması zor olan birçok kelime ve kavramın o günkü anla-

mını, tarih içinde uğradığı anlam farklılığını tespit etmek için filoloji ve edebiyat biliminin verile-rinden yararlanmak gerekir. Ayrıca hadis metinlerinin doğru ve amacına uygun bir şekilde anlaşıl-ması için anlam bilim alanında yapılan modern çalışmaların da önemli bir yeri vardır.

3. Dinin Kaynağı Olması Bakımından Hadis ve Sünnetin Değeri

İslam’ın temel kaynağı Kur’an-ı Kerimdir. Ancak Kur’an’ı Allah’tan aldığı gibi insanlara teb-liğ eden, söz ve davranışlarıyla açıklayan Hz. Peygamberdir. Dolayısıyla onun söz ve fiillerinden oluşan hadis ve sünnet, İslam dininin kaynağı olarak önemli bir yere sahiptir. Nitekim Kur’an, Hz. Peygamberin Müslümanlar için en güzel örnek olduğunu şöyle açıklamaktadır:

“ǟăƘĈǮ Ćȭ Ćǃǟ ĆȀ ĆȭĆǽĆȿ ĆȀ Ĉǹ Ċɇǟ Ćȳ ĊɀĆɆĊȱǟ Ćȿ Ćǃǟ ɀ ćǱĊȀĆɅ ĆȷǠ Ćȭ ĊȸĆȶĈȱ ĄǦĆȺ ĆȆ Ćǵ ĄǥĆɀ ĊȅćǕ Ĉǃǟ Ĉȯɀ ćȅĆǿ ɄĈȥ Ċȴ ćȮĆȱ ĆȷǠ Ćȭ ĊǼĆȪĆȱ”“Ant olsun ki, Resulullah, sizin için Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı umanlar ve Allah’ı

çok zikredenler için güzel bir örnektir.”23

Hz. Peygamber de Allah’ın verdiği kutsal görevi eksiksiz olarak yerine getirirken ahlaki kişiliği, ilkeli, tutarlı, azimli, sabırlı ve fedakâr tutumuyla her insana örnek olacak davranışlar sergilemiştir.

Hz. Peygamberin yaşamında bireysel ve toplumsal hayatımıza yön verecek hedef, ilke ve pren-sipler vardır. Müslümanlar da bunlar doğrultusunda çağın gelişen ve değişen şartları çerçevesinde sorunlarına çözüm üretmeye yönelik bir kaynak olarak almak zorundadır.

23 Ahzâb suresi, 21. ayet.


Sünnetin, çağın insanına hitap edecek bir dünya görüşü hâline getirilebilmesi için ha-dis ilmi dışında daha pek çok disiplinden yararlanılması yani disiplinler arası bir çalışmaya gidilmesi zorunludur. ... Bugün gerek İslam dünyasının gerek diğer toplumların çözmek du-rumunda oldukları insan hakları, çevre problemleri, enflasyon, gelir dağılımındaki eşitsizlik-ler, bankacılık (faiz) işçi hakları, kadın hakları gibi pek çok konu bulunmaktadır. Bunların İslami çözümüne dair sünnetin bize ne gibi ilkeler sunduğunu ortaya koyabilmek için bu konularla ilgili çağdaş bilim ve kültüre sahip olmak gerekir. Ayrıca organ ve doku nakli, tüp bebek, organ bağışı, genetik mühendisliği vb. tıbbi-ahlaki problemlerin çözümünde bize yardımcı olmak üzere sünnetten birtakım ilkeler çıkarabilmek için de tıp ve genetik mühen-disliği konusundaki çağdaş birikimden yararlanmak zorunludur.

(M. Hayri Kırbaşoğlu, İslam Düşüncesinde Sünnet, s. 127.)

131


3.1. Hadis ve Sünnetin Bağlayıcılığı

Hz. Peygamber, Kur’an’da yer alan hükümleri olduğu gibi ashabına tebliğ etmiş ve bunların yerine getirilmesini de emretmiştir. Onlara Allah’a ortak koşmamak, yalan söylememek, ana babaya isyan etmemek, içki ve kumardan uzak durmak gibi konularda uyarılarda bulunmuştur. Hadis ve sünnet, Kur’an-ı Kerim’de yer alan hükümleri açıklar ve bunun yanı sıra Müslümanlar için önem arz eden bazı konularda da Kur’an çerçevesinde yeni hükümler getirir. İşte Hz. Peygamberin sahabeye çeşitli konularda yaptığı uyarılar ve verdiği emirler, Kur’an’a dayandığı için bağlayıcıdırlar. Örneğin, “Ey iman edenler! Mallarınızı aranızda batıl yollarla yemeyin...”24 ayetine uygun olarak Hz. Peygam-berin kendi rızası olmadan bir kimsenin malının başkasına helal olmayacağını ifade etmesi25 aynı şekilde ayetle belirti-len hüküm gibi bağlayıcıdır.

Hz. Peygamberin hadis ve sünnetinin önemli bir kısmı da Kur’an’ı açıklama ve yorumlamayla ilgilidir. Bu açıklama ve yorumlama görevi bizzat Allah tarafın-dan kendisine verilmiştir. Nahl suresini 44. ayetinde “… İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman için ve düşünüp anlasınlar diye sana da bu Kur’an’ı indirdik.” buyrularak Hz. Peygambe-rin bu açıklama görevine işaret edilmiştir. Kur’an-ı Kerim’de emredilen birçok ibadetin nasıl yeri-ne getirileceğiyle ilgili olarak Hz. Peygamberin yaptığı uygulamalar bağlayıcıdır. Örneğin; Kur’an-ı Kerim’de, “Namazı eksiksiz şartlarına uygun bir şekilde kılın ...”26 buyrulur. Fakat namazın nasıl kılınacağı kaç rekât olduğu ayrıntılarıyla açıklanmaz. Peygamberimiz namaz konusunda “Namazı benden gördüğünüz gibi kılınız.”27 buyurmuş ve namazın ne şekilde kılınacağını, nerde hangi dua-ların okunacağını, uygulamasıyla göstermiştir. Kur’an, zekâtın farz olduğunu ve kimlere verilmesi ge-rektiğini28 açıklamış fakat hangi mallardan ne kadar verileceğini açıklamamıştır. Uygulamaya yönelik olarak zekatın miktarı Peygamberimiz tarafından belirlenmiştir. Kur’an’da hac ibadeti de emredilmiş, bir kısım şartları belirtilmiş, fakat bu ibadetin nasıl ve ne şekilde yerine getirileceği ortaya konmamış-tır. Bu ibadetin nasıl yapılacağı hususu Peygamberimiz tarafından açıklanmış ve onun uygulanmasıyla daha da belirgin hâle gelmiştir. İbadetlerdeki uygulama biçimleri konusunda bize rehberlik yaptığı için sünnet bağlayıcı kabul edilmiştir.

Hz. Peygamber bazı durumlarda Kur’an’da bulunmayan konularla ilgili yeni hükümler de ortaya koymuştur. Resulullah olaylar karşısında, belli bir süre geçtiği hâlde vahiy gelmemiş ise kendi görüşü ve içtihadı ile hareket etmiştir.29 Kur’an-ı Kerim’de her konu ayrıntılı bir şekilde yer almamış ve bir-24 Nisâ suresi, 29. ayet. 25 Ahmed b. Hanbel, Müsned, C VI, s. 72. 26 Bakara suresi, 43. ayet. 27 Buhari, Ezan, 18. 28 Tevbe suresi, 60. ayet. 29 Mehmet Erdoğan, Akıl- Vahiy Dengesi Açısından Sünnet, s.158.

NOT EDELİM

İslam âlimleri, dinin anlaşılmasında ve yorumlanmasında hadis ve sünneti üç kısımda ele almışlardır:

1. Kur’an doğrultusunda hüküm getiren ve onun hükümlerini teyit eden sünnet.

2. Kur’an’ı açıklayan sünnet.

3. Kur’an çerçevesinde yeni hükümler ge-tiren sünnet.

132

HADİS

çok konuyla ilgili genel kaideler ortaya konulmuştur. Örneğin, Kur’an’da sosyal hayatla ilgili olarak adaletin hâkim kılınması, danışmanlık prensibi, suç- ceza dengesi, haksız kazancın haramlığı, hayırda yardımlaşma, sözleşmelere bağlı kalma gibi ana esaslar yer alır. Kısaca Kur’an, hayat için zaruri olan genel hükümleri koymuş, geniş bir alanı ise insanın uz-manlık sahasına bırakmıştır.

Hz. Peygamberin namaz, oruç, hac, zekât vb. gibi konularda yaptığı açık-lama ve uygulamaları bağlayıcı nite-liktedir. Ticaret, ziraat, harp tedbirleri, hastalık tedavisi, sanat vb. uzmanlık gerektiren alanlar ilahî bir mesaj taşımı-yorsa dinî bir sorumluluk gerektirmez.30 Bu yaklaşımı bizzat Peygamberimizin hayatından çıkarmak mümkündür. Pey-gamberimiz Medinelilerin hurmaları aşıladıklarını görünce onlara hurmaları aşılamamalarını tavsiye eder. Medineli Müslümanlar Peygamberin bu tavsiyesine uyarlar ve aşılamayı bırakırlar. Ancak o yıl meyve olgun-laşmadan dökülür ve telef olur. Peygamberimiz bu durumu görünce, “O söylediğim şahsi kanaatten ibarettir, işe yararsa uyarsınız. Ben de ancak sizin gibi bir insanım; şahsi kanaat hatalı da ola-bilir isabetli de. Fakat size Yüce Allah’ın bana bildirdiği bir şeyi söylersem bilin ki asla Allah’a yalan nispet etmem.” 31 buyurmuştur.

Kur’an-ı Kerim’de Hz. Muhammed için, “O, Allah’ın Resulü ve peygamberlerin sonuncusudur...”32 buyrulur. Kur’an, Hz. Peygamberin, üstün ahlaki kişiliğine, insani erdemlerine değindiği hâlde onun fiziki yönüne, bir insan olarak yaptığı; yeme, içme, giyinme, uyuma, oturup kalkma gibi özelliklerine değinmemiştir.33 Kur’an, Hz. Peygambere itaat edilmesini isterken peygamberlik misyonuna, onu ör-nek gösterirken de ahlaki meziyetlerine dikkat çekmiştir. Örneğin, Kur’an-ı Kerim’de onun, “üstün bir ahlak sahibi”34, “müminlere karşı çok düşkün şefkatli ve merhametli”35, “nazik ve yumuşak kalpli”36 olduğuna işaret edilir.

30 Zekiyuddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, s. 87. 31 İbn Mace, Rûhûn, 15, Muslim, Fedail, 141. 32 Ahzâb suresi, 40. ayet. 33 Zekiyuddin Şa’ban, İslam Hukuk İlminin Esasları, s. 86. 34 Kalem suresi, 4. ayet. 35 Tevbe suresi, 128. ayet. 36 Âl-i İmrân suresi, 159. ayet.

BİLİYOR MUYDUNUZ?

Hz. Muhammed, sahabelerin yedi-ği bazı yiyecekleri yememiş ama onların yemesine de engel olmamıştır. Kendisine teklif edilen ve alışkın olmadığı ya da hoş-lanmadığı için yemediği bir şeyi arkadaş-larının yemesinde bir sakınca görmemiştir. Örneğin, Hz. Peygamber kelerden (çölde yaşayan bir hayvan), sarımsaktan ve me-ğafir isimli baharatın kokusundan hoşlan-mazdı. Buna karşın kabağı, tatlıyı, balı ve güzel kokuyu severdi. Peygamberimizin bir insan olarak sevmediği şeylerin bize haram olması söz konusu olmadığı gibi, sevdiği şeylerin sevilmemesi de ona mu-halefet sayılmaz.

133


3.2. Hadis ve Sünnetin Anlaşılmasında Bütünlüğün Gözetilmesi

Kur’an-ı Kerim’i kendi bütünlü-ğü içinde anlamak ve yorumlamak ne kadar önemliyse hadis ve sünneti de kendi içindeki bütünlük bağlamında ele almak önemlidir. Hadis ve sünnetin doğru bir şekilde anlaşılması için Hz. Peygamberin söz ve fiilleri arasındaki bütünlüğün gözetilmesi gerekir. Bunun için de bir konuyla ilgili olan tüm ha-disler bir araya getirilerek değerlendi-rilmelidir. Çünkü Hz. Peygamber, aynı konuda muhataplarının içinde bulundu-ğu özel durumları göz önünde bulundu-rarak farklı sözler söylediği gibi bulun-duğu zaman ve mekânın şartlarına göre farklı uygulamalarda da bulunmuştur. Yine Hz. Peygamber birçok hususta tek tip bir davranış sergilememiş, farklı ortamlarda ve zamanda farklı hareket etmiştir. İşte Hz. Peygamberden sonra ortaya çıkan birçok mezhebin benzer konularda değişik uygulamalarda bu-lunması Peygamberimizin bu yönüne işaret eder.

Hz. Peygamberin söz ve fiillerinden kastedilen anlamı doğru bir şekilde anlamak için onun aynı konuyla ilgili olan hadislerini bir arada değerlendir-meli ve bu hadisler arasındaki bütünlük gözetilmelidir. Örneğin, Hz. Peygam-ber bir hadislerinde iman etmenin gere-ğini dile getirirken, “İman etmedikçe cennete giremezsiniz, birbirinizi sevmedikçe de iman etmiş olamazsınız.”37 buyurmuştur. Bu hadiste cennete girmenin iman etmekle ve gerçek anlamda iman etmenin de birbirini sevmekle mümkün olduğu vurgulanmıştır. Bu konudaki diğer hadisleri göz ardı ederek bu hadise yaklaşmak ve cennete girmek için sadece iman edip başka bir şey yapmamak ve imanı de sadece sevgiden ibaret görmek gibi bir sonuca ulaşmak doğru değildir.

Hz. Peygamber “Hangi günah daha büyüktür?”, “Hangi amel daha faziletlidir?”, “Cennete girmeye vesile olacak amel hangisidir?” gibi farklı zamanlarda ve farklı kişiler tarafından sorulan sorulara,

37 Müslim, İman, 93.

İLKELER ÇIKARALIM

Aşağıdaki hadisleri okuyunuz ve konu bütünlü-ğü içinde değerlendirerek ilkeler çıkarınız.

1. “Müminler birbirini sevmekte, birbirine şefkat göstermekte ve korumakta, herhangi bir organı rahatsız olduğunda diğer organları da bu yüzden uykusuzluğa ve hummaya tutulan bir vücut gibidirler.” (Buharî, Edep, 27.)

2. “Müslüman Müslümanın kardeşidir. Ona ihanet etmez, yalan söylemez, onu sıkıntıda bı-rakmaz. Her Müslümanın diğerine namusu, malı ve kanı haramdır. Takva işte buradadır (kalptedir). Bir kimsenin Müslüman kardeşini hor görmesi kendisine yapacağı kötülük olarak yeter!” (Buharî, Mezâlim, 3; Müslim, Birr, 58, 72; Tirmizî, Birr, 18.)

3. “Müslüman Müslümanın kardeşidir. Ona haksızlık etmez, onu düşman eline bırakmaz. Kim Müslüman kardeşinin ihtiyacını giderirse Allah da onun ihtiyacını giderir; kim Müslü-man kardeşini bir sıkıntıdan kurtarırsa Allah da onu bir sıkıntıdan kurtarır; kim Müslüman kardeşinin bir kusurunu gizlerse Allah da onun kusurunu gizler (affeder).” (Buharî, Mezâlim, 3; Müslim, Birr, 58.)

4. “Mümin ülfet eden (uzlaşıp kaynaşan) insandır; ülfet etmeyen ve kendisiyle ülfet ku-rulamayan insanda hayır yoktur.” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, C 2, s. 400.)

134

HADİS

soranların durumlarını göz önünde bulundurarak cevap vermiştir. Bu gibi sorulara verilen tüm cevap-ları bir bütünlük içinde değerlendirmek hadis ve sünnetin doğru anlaşılmasına çok önemli bir katkı sağlayacaktır.

Belirli bir konuyla ilgili sahih hadis şartlarını taşıyan bütün rivayetler kendi bütünlüğü içinde değer-lendirilmediği zaman Hz. Peygamberin mesajı doğru bir şekilde anlaşılmaz. Bunun için de hadisleri yorumlayan âlimler, bir hadisle ilgili yorum yaparken o hadisle ilişkilendirilebilecek diğer tüm riva-yetleri göz önünde bulundurmuşlardır. Hadisler arasında görülen çelişkilerin giderilmesi, hadislerin söyleniş sebeplerinin tespit edilmesi, hadislerden gerekli mesajların çıkarılması gibi hususların bütün-lüğün gözetilmesinde önemli bir yeri vardır.

3.3. Hadiste Yerellik ve Evrensellik

Hadiste yerellik; Hz. Peygamberin yaşadığı dönemdeki sosyal ve coğrafi alanlarda evrensel niteliği olmayan sadece o döneme ait söz, fiil ve tutumları anlamına gelir. Evrensellik ise hadis ve sünne-tin bütün insanlara yönelik, belli bir zamanla sınırlı olmayan bir mesaj içermesidir. Dolayısıyla bir hadisin hem yerel hem de evrensel boyutu olabilir. Çünkü bir hadis söylendiği ortamın özelliklerini taşıması yönüyle yerel, vermek istediği mesaj yönüyle de evrenseldir.

Hadislerin söylendiği tarih ve coğrafyanın, muhatap aldığı birey ve toplumun, dikkate aldığı örf, âdet ve kültürün rivayetlere kattığı yerel unsurların günümüze olduğu gibi taşınması mümkün değildir. Hadis ve sünnetin bağlayıcılığı açısından taşıdıkları evrensel mesajlar dikkate alınarak günümüze yan-sıtılması söz konusudur. Örneğin, Hz. Peygamberin, toplu hâlde yemek yerken herkesin kendi önünden ve iki-üç parmağıyla yemesini tavsiye etmesi, aynı kaptan ve elle yenilen bir yemek kültürüne işaret ettiğini gösterir. Aynı kaptan elle yemek hadisin yerel boyutunu gösterir ve evrensel sünnetle bir ilgisi

yoktur. Ancak yemek esnasında başka-larının hakkına saygı göstererek kimse-yi rahatsız etmemek ve yemeği önünden yemek ise evrensel sünnetle ilgilidir.38 Ayrıca Hz. Peygamber, “yemekten önce ve sonra elleri yıkamayı”39 , “mideyi tıka basa doldurmamayı”40 tavsiye etmiştir ve bu tavsiyeler bugün de geçerliliğini koruyan kurallardır.

Hz. Peygamberin inanç, ibadet ve ahlak ile ilgili hadis ve sünnetleri ortak değer olduğundan Müslümanlar için evrenseldir. Kur’an-ı Kerim’in pek çok ayetinde, Hz. Muhammed’in bütün in-sanlığa uyarıcı ve müjdeci olarak gön-

38 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 95.39 Tirmizî, Et’ime, 39.40 Tirmizî, Zühd, 47.

İnsanlara merhamet etmeyene Allah merhamet etmez.Hat: Hamid Aytaç

135


derildiği bildirilir. Söz konusu ayetlerden biri şöyledir: “Biz seni bütün insanlara müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik. Fakat insanların çoğu bilmezler.”41 Bu ayette belirtildiği gibi Hz. Peygamberin sünnetinin evrenselliği onun bütün insanlığa gönderilen bir peygamber oluşundan kay-naklanmaktadır.

Hadislerin taşıdığı temel amaçların ön plana çıkarılması gerekir. Örneğin, günlük yaşamda temizlik, İslam dini-nin önem verdiği ve üzerinde çokça durduğu bir konudur. Abdest, gusül, ağız ve diş temizliği bunların başında gelir. Hz. Peygamber ağız ve diş te-mizliğine özellikle dikkat çekmiş ve “Eğer ümmetime zahmet vermeye-cek olsaydım, her abdest alırken mis-vak kullanmalarını emrederdim.”42 buyurmuştur. O dönemde diş temizli-ği için kullanılan en uygun malzeme, “misvak” olarak bilinen “arak” ağacı-nın dalı ya da kökünden elde edilen bir tür fırçadır. Günümüzde başka gelişmiş diş temizleme araçları da kullanılmaktadır. Peygamberimizin bu hadiste üzerinde durduğu ve özellikle vurguladığı, ağız ve diş temizliğidir. Bu tür hadislerde daha çok sözde neyin amaçlandığı önemlidir. Araçların zamana, coğrafyaya ve teknik gelişmelere göre değişiklik arz etmesi normaldir. Dolayısıyla hadis ve sünnetteki yerel unsurlar değişebilir. Fakat ve-rilmek istenen evrensel mesaj değişmez. Hz. Muhammed’in ağız ve diş sağlığı ile ilgili sünneti, her zaman değerini koruyacak ve bütün insanları ilgilendirecek boyutta evrensel bir mesajdır.

Hz. Peygamber, ramazan ayında orucun başlangıç ve bitiş zamanlarını tespit etmek için ramazan ve şevval aylarının hilalinin gözlemlenmesini istemiştir. Çünkü o dönemde ayın başını ve sonunu tespit etmek için bilinen en kolay yöntem hilali takip etmekti. Ancak günümüzde astronomi biliminin ilerle-mesiyle Ay’ın, Güneş’in ve diğer gezegenlerin hareketleri aylar hatta yıllar öncesinden tespit edilebil-mektedir. Oruca başlamak ve bayram yapmak için hilalin o günkü yöntemlerle gözetlenmesine gerek yoktur. Hadiste, “Hilali görünce oruç tutun, hilali görünce bayram yapın...”43 buyrulmuştur diye gökyüzünde Ay’ı takip ederek bilimin verilerinden yararlanmamak, Hz. Peygamberin vermek istediği mesajla bağdaşmaz.

Hz. Muhammed’in bütün insanlığa yönelik pek çok evrensel mesajı vardır. Örneğin; Peygamberi-miz, “Doğru olunuz, doğruluğa yöneltiniz.”44 buyurmuştur. Bu; kadın-erkek, inanan-inanmayan, dünyanın her yerindeki her ırk ve renkten insanlar için geçerli bir mesajdır. Hz. Peygamber di-ğer bir hadisinde de şöyle buyurmuştur: “Kötü zandan sakınınız, çünkü zan sözlerin en yalan

41 Sebe suresi, 28. ayet.42 Buharî, Cuma, 8.43 Buharî, Sıyam, 11.44 Ahmed b. Hanbel, Müsned, C 4, s. 231.

Amellerin kıymeti niyetlere bağlıdır.Herkesin niyet ettiği ne ise eline geçecek odur.

Hat: Hamid Aytaç

136

HADİS

olanıdır. Birbirinizin açığını ortaya çıkarmaya çalışmayınız. Birbirini-zin sırlarını araştırmayınız. Birbi-rinizle çıkar yarışına girmeyiniz. Birbirinize haset etmeyiniz. Birbiri-nize buğz etmeyiniz. Birbirinize sırt çevirmeyiniz. Ey Allah’ın kulları kardeş olunuz.”45 Bir insan hakkın-da kötü düşünmek, birinin açığını ya-kalamaya çalışmak, sırrını araştırmak, birine kin, nefret ve düşmanlık besle-mek, insanlara sırt çevirmek genelde insanların onaylayacağı davranışlar değildir. Bunlar herkesi ilgilendiren evrensel mesajlardır.

Sonuç olarak Hz. Peygamber ahlak, doğruluk, çalışma ve insanlara yarar-lı olma gibi konularda vermiş olduğu mesajlarıyla bütün insanlığa ışık tut-muştur. Bu mesajlar aynı zamanda Kur’an-ı Kerim’in ana öğretisine uy-gun ve bütün insanlık için geçerlidir. Hz. Peygamberin hadislerini doğru bir şekilde anlamak ve yaşamak için o ha-dislerle verilmek istenen mesajı kav-ramak gerekir. Eğer verilmek istenen mesaj kavranmadan hadislere şekilsel açıdan yaklaşılırsa sünnetin evrensel mesajları göz ardı edilmiş olur.

4. Örnek Alma ve Taklit Etme Arasındaki Fark

Tüm insanlara hitap eden bir dinin peygamberi olan Hz. Muhammed’in inanç, ibadet ve ahlak konularında getirmiş olduğu ilkelerin evrensel bir nitelikte anlaşılması için onu iyi anlamak gerekir. Hz. Muhammed, bütün Müslümanlar için örnek bir şahsiyettir. Bundan dolayı da Hz. Peygamberi örnek almak ile onu taklit etmek arasındaki farkı iyi bilmek önemlidir.

Örnek almak bilinçli bir şekilde hareket etmektir. Örnek alınacak davranış ve sözleri bilerek ve faydasına inanarak benimsemektir. Taklit etmek ise bilinçsizce yapılan bir davranıştır. Bir davranışı taklit eden kişi bunu niçin yaptığının farkında değildir. Örnek almak insanın kişiliğinde ve davranış-larında köklü değişimlere yol açtığı hâlde, taklit etmek ise insanın davranışlarında sadece yüzeysel ve şekilsel bir değişim sağlar. 45 Müslim, Birr, 28.

BİLİYOR MUYDUNUZ?Hz. Peygamberden tıpla ilgili nakledilen

birçok rivayet hadis kaynaklarında yer al-maktadır. Bunların bir kısmı halk sağlığıy-la ilgili pratik önlemler, bir kısmı da çeşitli hastalıklar için öngörülen tedavi yöntem-leridir. Kuşkusuz Hz. Peygamber bir tabip olmadığı gibi bu konuda da her şeyi bildiği iddiasında değildi. Aksine hastalanan ar-kadaşlarına kendi döneminin en bilgili he-kimlerine gitmelerini önerirdi. Kendisi de tıpla ilgili bilgilerini hem bu hekimlerden hem de toplum içindeki konuyla ilgili bilgi ve tecrübe birikiminden edinmiştir.

Hz. Peygamberin hastalıkların tedavisi konusunda yaptığı tavsiyelerin, önerdiği tekniklerin büyük bir kısmı günümüzde önemini yitirmiş, onların yerini yeni teda-vi yöntem ve teknikleri almıştır. Örneğin, yaraları kızgın demirle dağlama yöntemi terk edilmiş, eski kan alma yöntemi olan hacamat uygulaması yerini yeni tekniklere bırakmıştır. Dolayısıyla Hz. Peygamberin konuyla ilgili hadislerinde görülen ve kendi döneminin tıp bilgisi ve anlayışını yansıtan yerel unsurlar, her zaman değişmeye açık-ken onun tedavi olmayı emreden ve en iyi hekimlere gitmeyi öneren tutumu hiçbir za-man değişmeyecek evrensel bir mesajdır.

(İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 97.)

137


Hz. Peygamberin sünnetini doğru anlayıp örnekliğini ve model olu-şunu iyi kavramak için taklit etmek ile örnek almak arasındaki farkla-rın dikkate alınması gerekir. Çünkü Kur’an-ı Kerim, bizlerden Hz. Pey-gamberi taklit etmemizi değil onu örnek almamızı vurgulamaktadır. Ahzâb suresinin 21. ayetinde “Ant olsun, Allah’ın Resulünde sizin için; Allah’a ve ahiret gününe ka-vuşmayı uman, Allah’ı çok zikre-den kimseler için güzel bir örnek vardır.” denilerek Hz. Peygamberin örneklik boyutuna dikkat çekilmiştir. Ayrıca Hz. Peygamber de birçok söz ve uygulamasında davranışlarının körü körüne taklit edilmesini istememiş, şekil ve görüntü yerine amaca önem verilmesini arzulayarak bilinçli örnek almanın önemini ortaya koymuştur. Örneğin; Hz. Peygamber, ashabıyla birlikte kıldıkları bir namaz esnasında terliklerini çıkartmıştı. Beraberindeki sahabenin de terliklerini çıkarttıklarını görünce onlara bu davranışlarının sebebini sormuş ve sırf kendisi yaptığı için yaptıklarını öğrenince, “Ben terliklerimde pislik olduğunu fark ettiğim için çıkarttım.”46 diyerek, onların maksada dikkat etmeleri gerektiğine işaret etmiştir. Ayrıca Hz. Pey-gamberin birçok konuda ashabıyla istişare yapması, onların uyarılarını dikkate alması gibi davranış-ları da kendisinin her konuda olduğu gibi bilinçsizce taklit edilmesini istemediğini gösterir.

Hz. Peygamberi örnek almak onun söz ve davranışlarının amacını iyi kavrayarak benimsemek ve içselleştirerek yaşamaktır. Onun evrensel nitelik taşıyan tüm söz ve fiilleri ile yerel nitelik taşıyan birçok davranışının amaçları bizim için bir örneklik içerir. Örneğin; Hz. Peygamber döneminin örf ve âdetlerini, bireysel ve toplumsal alışkanlıklarını, o dönemin coğrafî ve tarihî özelliklerini yansıtan uygulamalarını taklit etmeye çalışmak onun verdiği mesajları doğru anlamamaktır. Çünkü bu gibi konulardaki taklit, şekilciliğin ön plana çıkarılması anlamına gelir ki bu bizi hadis ve sünneti doğru anlamaktan uzaklaştırır. Taklitçilik yerine Hz. Peygamberin söz ve davranışlarındaki amacı, hikmeti gözeten bir anlayışla onun sünnetinin bütününden elde edeceğimiz genel ilkeler ışığında Hz. Pey-gamberin örnekliğini her zaman ve mekânda dikkate almalıyız.

Hem Kur’an-ı Kerim’den, hem de Hz. Peygamberin uygulamalarından anlıyoruz ki dinde taklit hoş karşılanmamış, bunun yerine bilerek, anlayarak, düşünerek, ibret alarak dinin hükümlerine uyul-ması istenmiştir. Bu yüzden inanç alanında bile taklîdî iman yerine, tahkîkî (araştırmaya dayalı) iman tavsiye edilmiştir. Taklit ancak, ibadetlerin şeklî boyutunda söz konusu olabilir. Örneğin; namazın kı-lınışı, haccın eda edilişi ancak Hz. Peygamberin uygulaması izlenerek öğrenilebilir. İbadetlerin şeklî boyutu akılla, mantıki çıkarımla, kıyasla tespit edilemeyeceği için bu konuda sınırlı bir taklit söz konusudur. Ancak bunların hikmetleri ve amaçları da akılla kavranmak durumundadır. Hz. Peygam-berin sünnetini (örnekliğini) günümüzde işlevsel kılabilmek ve sonraki nesillere de canlı bir şekilde aktarabilmek için onun söz ve davranışlarının arkasında yatan amaçları iyi tespit etmeli ve onu niçin örnek aldığımızın bilincinde olmalıyız.47

46 Ahmed b. Hanbel, Müsned, C 3, s. 92.47 İsmail Hakkı Ünal, Hadis, s. 100.

Kul kardeşin ihtiyaçlarını karşıladığı sürece, Allah da o kulunun ihtiyaçlarını gidermeye devam eder.

Hat: Hasan Çelebi

138

HADİS

ćȼƋȹĆǕ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ĉĈɄĈǤƋȺȲĈȱ ĆȀ ĆȭĆǽ ăɎ ćǱĆǿ ƋȷĆǕ Ǡ ĆȶćȾĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆȀ Ćȶćȝ ĈȸĊǣ Ĉǃǟ ĈǼĊǤ Ćȝ ĊȸĆȝ...-1 ¬.ĆǦĆǣĆɎ Ĉǹ Ćɍ ĊȰćȪĆȥ ĆǨĊȞĆɅǠĆǣ ǟĆǽĈǟ¼ ĆȯǠĆȪĆȥ ĈțɀćɆćǤĊȱǟ ɂĈȥ ćțĆǼ ĊǺćɅ

1. ... Abdullah İbn Ömer (r.a.)’den rivayet edildiğine göre bir adam Hz. Peygamber (s.a.v.) e gelerek alışverişte aldatıldığını şikayet etti. Bunun üzerine Hz. Peygamber:

“Bundan böyle alışveriş yaparken (dinde) kandırmak yoktur de.” buyurdu.

(Buharî, Buyu’,48; Müslim, Buyu’, 48.)

Okuma Metni:Alışverişle İlgili Hadis Metinleri

ĈǦĆȞĊȲ ĉĈȆȲĈȱ ĄǦĆȪĆȦĊȺĆȵ ćȤĈȲ ĆǶĊȱĆǟ¼ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ĉĈɄĈǤƋȺȱǟ ĈȸĆȝ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ...-2¬.ĈǦ ĆȭĆȀĆǤĊȲĈȱ ĄǦĆȪ ĆǶ ĊȶĆȵ

2. ... Ebu Hureyre (r.a.)’den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v.)

“Alışverişte yemin etmek ticaret malının bereketini giderir.” buyurmuştur.

(Buharî, Buyu’, 26; Müslim, Musakât, 31.)

ćȜɆĈǤĆɅ ąȰ ćǱĆȀĈǣ ƋȀĆȵ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ Ćȯɀ ćȅĆǿ ƋȷĆǕ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ĆǥĆȀĊɅĆȀćȽ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ...-3 ĄȯɀćȲĊǤĆȵ ĆɀćȽ ǟĆǽĈǚĆȥ ĈȼɆĈȥ ćȻ ĆǼĆɅ ĆȰ ĆǹĊǻĆǖĆȥ ĈȼɆĈȥ ĆȫĆǼĆɅ ĊȰ ĈǹĊǻĆǟ ĊȷĆǕ ĈȼĊɆĆȱĈǟ ĆɄ ĈǵȿćǖĆȥ ćȻĆȀĆǤ ĊǹĆǖĆȥ ćȜɆĈǤĆǩ ĆȤĊɆ Ćȭ ćȼĆȱĆǖ ĆȆĆȥ ǠăȵǠĆȞ Ćȕ

¬. ƋȈĆȡ ĊȸĆȵ ǠƋȺĈȵ ĆȄĊɆĆȱ¼ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ćȯɀ ćȅĆǿ ĆȯǠĆȪĆȥ

3. ...Ebu Hureyre (r.a.)’ den rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber (s.a.v.) bir gün yiyecek satan bir kişiye uğradı. Adama, “Bunu nasıl satıyorsun?” diye sorunca o da anlattı. Derken Hz. Peygamber elini satılan yiyeceğin içine soktu ve ıslak olduğunu gördü. Bunun üzerine

‘Hile yapan bizden değildir.’ buyurdu.

(Ebu Davut, Buyu’, 52.)

139


ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ Ĉǃǟ ćȯɀ ćȅĆǿ ĆȸĆȞĆȱ¼ ĆȯǠĆȩ Ǡ ĆȶćȾĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ȿąȀ ĊȶĆȝ ĈȸĊǣ Ĉǃǟ ĈǼĊǤ Ćȝ ĊȸĆȝ...-4¬.ɂ ĈȊĆǩĊȀ ćȶĊȱǟ Ćȿ ɂ ĈȉǟƋȀȱĆǟ

4. ...Abdullah b. Amr (r.a.)’ dan rivayet edildiğine göre, “Hz. Peygamber (s.a.v.) rüşvet alana da verene de lanet okudu.”

(Tirmizî, Ahkâm, 9; Ebu Davut, Akdiye, 4.)

ćƙĈȵĆɉĊǟ ćȧȿćǼ ƋȎȱǟ ćȀ ĈǱǠƋǪȱĆǟ¼ ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ĉĈɄĈǤƋȺȱǟ ĈȸĆȝ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ ąǼɆĈȞ Ćȅ ɂĈǣĆǟ ĊȸĆȝ...-5

¬.Ĉǒǟ ĆǼĆȾ ƌȊȱǟĆȿ ĆƙĈȪɅ ĉĈǼ ĉĈȎȱǟĆȿ ĆƙĉĈɆĈǤƋȺȱǟ ĆȜĆȵ

5. ...Ebu Said el-Hudrî (r.a.) Hz. Peygamber (s.a.v.) in, “Dürüst ve güvenilir tüccar, peygamberler, sıddikler ve şehitlerle beraberdir.” buyurduğunu rivayet etmiştir.

(Tirmizî, Buyu’, 4.)

ăɎ ćǱĆǿ ć ǃǟ Ćȴ ĈǵĆǿ¼ ĆȯǠĆȩ ĆȴƋȲ ĆȅĆȿ ĈȼĊɆĆȲ Ćȝ ć ǃǟ ɂƋȲ Ćȍ ĉĈɄĈǤƋȺȱǟ ĈȸĆȝ ćȼĊȺ Ćȝ ć ǃǟ Ćɂ ĈȑĆǿ Ĉǃǟ ĈǼĊǤ Ćȝ ĈȸĊǣ ĈȀĈǣǠ ĆǱ ĊȸĆȝ...-6

¬.ɂ ĆȒĆǪĊȩǟ ǟĆǽĈǟ Ćȿ ɁĆȀĆǪ Ċȉǟ ǟĆǽĈǟ Ćȿ ĆțǠĆǣ ǟĆǽĈǙ Ǡ ăǶ Ċȶ Ćȅ

6. ... Cabir (r.a.) Hz. Peygamber (s.a.v.) in şöyle buyurduğunu rivayet etmiştir: “Sattığında, satın aldığında ve hakkını aradığında kolaylık gösterene Allah rahmet etsin.”

(Buharî, Buyu’, 16; İbn Mace Ticarât, 28.)

140

HADİS


A. Aşağıdaki çoktan seçmeli soruların doğru seçeneklerini işaretleyiniz.

1. Aşağıdakilerden hangisi hadis ve sünnetin anlaşılmasını konu edinen geleneksel hadis ilimlerinden

birisi değildir?

A) Muhtelifu’l-hadis ilmi

B) Esbâbu vurudi’l-hadis ilmi

C) Fıkh’ul- hadis ilmi

D) Mevzu hadis ilmi

E) Garibu’l-hadis ilmi

2. Kur’an-ı Kerim’de Hz. Muhammed’in aşağıdaki özelliklerinden hangisi yer almaz?

A) Yüce bir ahlak sahibi olması

B) Müminlere çok merhametli olması

C) Çok nazik ve yumuşak kalpli olması

D) Yeme, içme ve giyim tarzı

E) İnsanlar arasından seçilmiş olması

3. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Peygamberin örnek alınmasının en doğru şeklidir?

A) Sadece onun gibi giyinerek

B) Sadece onun yediklerini yiyerek

C) Söz ve eylemlerindeki amaçlara göre hareket ederek

D) Sadece onun gibi oturarak

E) Yaşadığı yerleri ziyaret ederek

4. Aşağıdaki hadislerden hangisi yerel mesaj taşımaktadır?

A) “Güçlü kimse, güreşte galip olan değil, kızgınlık anında kendisine hâkim olandır.”


B) “Kimilerine bir yüzle, kimilerine de başka bir yüzle yaklaşan ikiyüzlüler insanların en

kötülerindendir.” ( Müslim, Birr, 98.)

C) “Birbirinize karşı kötü duygular beslemeyiniz. Birbirinizi çekememezlik yapmayınız.

Birbirinize sırt çevirmeyiniz. Ey Allah’ın kulları kardeş olunuz...” (Buharî, Edep, 57.)

D) “İyilik, güzel ahlaktır. Kötülük ise vicdanını rahatsız eden ve insanların bilmelerini

istemediğin şeydir.” (Müslim, Birr, 14.)

E) “Biriniz sırtüstü uzanıp da ayak ayak üstüne atmasın.” (Müslim, Libas, 74.)

141


B. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri verilen ifadelerden uygun olanı ile doldurunuz.

(esbab-u vürudi’l-hadis, garibu’l-hadis, sebebu’l-hadis, fıkhu’l-hadis, muhtelifu’l-hadis)

1. Hadis metinlerinde az kullanıldığı için anlaşılması zor olan ve açıklamayı gerektiren kelime ve

kavramlara ………………….. ismi verilir.

2. Görünüşte içerikleri birbirine zıt görünen ancak dikkatle incelendiği zaman bir çelişkinin olmadığı

anlaşılan hadislere ……………………………. denir.

3. Hadis ve sünneti doğru anlayarak Hz. Peygamberin amacını kavramaya ………………….. denir.

4. Hz. Muhammed’in söz ve davranışlarının hangi sebeplere dayandığını araştıran, hadislerin

söyleniş sebepleri anlamına gelen geleneksel hadis ilmine ………………………………… ilmi denir.

C. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanı ‘‘D’’ yanlış olanı ‘‘Y’’ ile işaretleyiniz.

(...) Sünnet Peygamberimizin yediklerini yemekten ibarettir.

(...) Hz. Muhammed Kur’an’a aykırı hüküm koyamaz.

(...) Hz. Muhammed olaylar karşısında eğer vahiylerde bir çözüm bulamamış ve belli bir süre

beklediği hâlde vahiy gelmemişse kendi görüşü ile hareket ederdi.

(...) İslam’da değişen ve gelişen şartlara göre yeni hükümler ortaya konulabilir.

142

HADİS

143

SÖZLÜK

SÖZLÜK

Aadalet: Hak ve hukuka uygunluk, hakkı gö-zetme, doğruluk, türe. Haklıya hakkını verip suçluyu da işlediği suça denk bir ceza ile ce-zalandırma.ağız: Aynı dil içinde ses, şekil, söz dizimi ve anlamca farklılıklar gösterebilen, belli yerle-şim bölgelerine veya sınıflara özgü olan ko-nuşma dili. ahiret: Dünya hayatını takip eden hayatın adı. Dünya hayatındaki amellerin sonuçları-nın alınacağı ve değerlendirileceği zaman. alenen: Açıktan açığa, herkesin gözü önün-de, herkesin içinde, gizlemeden, açıkça.amel: Yapılan iş, edim, fiil. Bir kimsenin dinin buyruklarını yerine getirmek için yap-tıkları.amel-i salih: Dine göre makbul olan işler.amentü: Arapça “İnandım.” anlamına gelen ve İslamiyetin temel inançları olan “Allah’a, onun meleklerine, kitaplarına, peygamberle-rine, ahiret gününe, kadere, hayır ve şerrin Allah’tan geldiğine inanma”yı dile getiren söz.ana fikir: Bir yazının temeli olan asıl düşün-ce, temel fikir.anlam bilim: Kelimelerin anlam bakımından çeşitli yönlerden gelişmesini inceleyen bilim.antoloji: Şairlerin, yazarların, bestecilerin eserlerinden alınmış seçme parçalardan olu-şan kitap, seçki, güldeste.antropoloji: İnsanın kökenini, evrimini, bi-yolojik özelliklerini, toplumsal ve kültürel yönlerini inceleyen bilim, insan bilimi.astroloji: Yıldız falcılığı.astronomi: Gök bilim.arkeoloji: Tarih öncesi ve eski çağlardan kalma eserleri tarih ve sanat bakımından in-celeyen bilim, kazı bilimi.ashap: Sahabiler.atasözü: Uzun deneme ve gözlemlere daya-nılarak söylenmiş ve halka mal olmuş, öğüt verici nitelikte söz, darbımesel.

âteş-i eşrâr: Kötülerin ateşi.atıf: Yöneltme, çevirme. İlişkili bulma. Gönderme.avam: Alt tabaka, havas karşıtı. Halk.ayet: Kur’an surelerini oluşturan kısımlar-dan her biri.ayin: Dinî tören.

Bbâb: Başlık, bölüm.bağlam: Bir düşüncenin, bir yapıtın, bir öğ-retinin bölümleri arasındaki çelişmeye yer vermeyen bağlantı.batıl inanç: Doğaüstü olaylara, gizli ve akıl dışı güçlere, kehanetlere aşırı derecede bağlı boş inanç.batın: Gizli, görünmeyen.belagat: İyi konuşma, sözle inandırma yete-neği. Sözü herkesin kolay kolay söyleyeme-yeceği şekilde söyleme.berat: Bir buluştan, bir haktan yararlan-mak için devletçe verilen belge. Osmanlı Devleti’nde bir göreve atanan, aylık bağla-nan, san, nişan veya ayrıcalık verilen kimse-ler için çıkarılan padişah buyruğu.besmele: ‘‘Esirgeyen ve bağışlayan Allah’ın adı ile” anlamına gelen ve bir işe başlarken söylenilen bismillahirrahmânirrahîm sözü, bismillah.bid’at: İslam dininde Hz. Muhammed zama-nından sonra ortaya çıkan değişik yargılar ve ilkeler.bî-edep: Edepsiz, ahlaksız.biyografi: Öz geçmiş.botanik: Bitki bilimi.buğz: Çekememe, istememe, incitme.burhan: Kanıt, delil.büyü: Tabiat kanunlarına aykırı sonuçlar elde etmek iddiasında olanların başvurduk-ları gizli işlem ve davranışlara verilen genel ad, efsun, sihir.

CCebrail: Allah tarafından peygamberlere vahiy getirmekle görevlendirilen, dört büyük

142

HADİS

143

SÖZLÜK

melekten biri.cehennem: Dinî inanışlara göre, dünyada günah işleyenlerin öldükten sonra ceza gö-recekleri yer.cennet: Dünyada iyilik yapanların, günah-sızların, öldükten sonra sonsuz bir mutluluğa kavuşacakları yer.cüz: Bir kişinin rivayet ettiği hadisleri veya bir konudaki hadisleri ihtiva eden birkaç say-falık hadis kitapçıkları.cüret: Düşüncesizce, saygıyı aşan davranış, cesaret.

Ddarb-ı mesel: Atasözü.dest-bûs: El öpmek.deyim: Genellikle gerçek anlamından az çok ayrı, ilgi çekici bir anlam taşıyan kalıplaşmış söz öbeği, tabir.dil bilim: Yeryüzündeki dilleri ses, biçim, anlam ve söz dizimi bakımından genel ya da karşılaştırmalı olarak inceleyen bilim.din: Allah’ın insanları dünya ve ahirette ra-hat, huzur ve saadete (mutluluğa) kavuştur-mak için peygamberleri vasıtasıyla bildirdiği yol, emirler ve yasaklar. dua: Yakarış. Allah’a yalvarma, yakarış için söylenen dinî metin.

Eebedî: Sonsuz, ölümsüz.edebî: Edebiyatla ilgili, edebiyata ilişkin, yazınsal.ehl-i kitap: İslam literatüründe Yahudi ve Hristiyanlar.ekol:Bir bilim ve sanat kolunda ayrı nitelik ve özellikleri bulunan yöntem veya akım, okul.enbiya: Nebiler, peygamberler.esbâb-ı nüzul: Kur’an-ı Kerim ayetlerinin inme nedenleri.Esmâ-i Hüsna: Allah’ın en güzel isimleri.estetik: Güzelliği ve güzelliğin insan bel-leğindeki ve duygularındaki etkilerini konu olarak ele alan felsefe kolu.eşk: Gözyaşı.etnoloji: İnsanların ırklara ayrılışını, bunla-

rın nereden çıktığını, oluşumunu, yeryüzüne yayılışını, aralarındaki niteliklerini inceleyip karşılaştıran ve sınıflayan bilim, budun bili-mi, ırkiyat, ırk bilimi.ezelî: Başlangıcı olmayan, öncesiz.

Ffarz: İslam dininde, özür olmadıkça yapıl-ması zorunlu, yapılmaması günah sayılan ibadet.fesahat: Kurallı, etkileyici, heyecan verici, inandırıcı, sanatlı söz söyleme.fetva: İslam hukuku ile ilgili bir sorunun dinsel hukuk kurallarına göre çözümünü açıklayan belge.fezail: Özel olarak amellerin faziletleri, üstünlükleriyle genel olarak ahkâm hadisleri dışında şer’i bir hüküm ihtiva etmeyen ah-lak, adab-ı muaşeret, amellerin üstünlükleri ile ilgili hadisler. Hz. Peygamberin Allah katındaki üstün mertebesi, diğer peygamber-lerden olan üstünlükleri.fıkıh: İslam hukukunda din ve dünya işleri ile ilgili ana kaynaklardan yararlanarak ko-nulmuş olan kuralların bütünü.fıtrat: Yaradılış, hilkat. İnsanın yaratılıştan sahip olduğu fiziki özellikler.fıtri: Doğuştan.fihrist: İçindekiler. Alfabetik sıralamalar için kullanılan, kenarında bütün harflerin yer aldığı not defteri. Katalog.filoloji: Dili ve yazılı belgeleri dil ve tarih açısından inceleme. Dil yoluyla bir toplu-mun kültürünü inceleyen bilim, lisaniyat.fiten: Gelecekte ortaya çıkacak sosyal karga-şa, savaş gibi önemli olaylar ve kıyamet olay-larına ilişkin hadis kitaplarındaki haberler.fitne: Karışıklık, kargaşa.

Ggelenek: Bir toplumda, bir toplulukta eski-den kalmış olmaları dolayısıyla saygın tutu-lup kuşaktan kuşağa iletilen, yaptırım gücü olan kültürel kalıntılar, alışkanlıklar, bilgi, töre ve davranışlar, anane. genetik bilim: İnsan, hayvan ve bitkilerde soya çekim, evrim ve değişim olaylarını in-

144

HADİS

145

SÖZLÜK

celeyen biyoloji dalı.gıybet: Çekiştirme, yerme, kötüleme.göçebe: Değişik şartlara bağlı olarak belli bir yöre içinde çadır, hayvan ve öteki araç-larla yer değiştiren, yerleşik olmayan kimse veya topluluk; göçer, göçkün.günah: Dinî bakımdan suç sayılan iş veya davranış, vebal.

Hhadis: Hz. Muhammed’in söz ve davranışla-rı. Bu söz ve davranışları inceleyen bilim.hafız: Kur’an’ı bütünüyle ezbere bilen kim-se.haham: Yahudi din adamı.halife: Hz. Muhammed’in vekili olarak Müslümanların imamlığını ve din koruyucu-luğunu yapmakla görevli kimse.haram: Din kurallarına aykırı olan, dinî ba-kımdan yasak olan, helal karşıtı. Yasak.haşiye: Bir yazmada yazarın verdiği bilgiyi açıklamak ya da aynı konuda daha ayrıntılı bir bilgi vermek amacıyla başka bir yazarca oluşturulan yazma. Dipnot.havari: Hz. İsa’nın öğüt ve inançlarını yay-ma işiyle görevlendirdiği on iki yardımcısın-dan her biri.havas: Bir toplumun seçkin kişileri, aydın-ları.havza: Bölge, mıntıka.hayâ: Utanma duygusu, utanç, utanma, sı-kılma.helal: Dinin kurallarına aykırı olmayan, dinî bakımdan yasaklanmamış olan, haram karşı-tı. Kurallara, geleneklere uygun.hicret: İslam takviminde tarih başı sayılan Hz. Muhammed’in Mekke’den Medine’ye göç etmesi.hidayet: Doğru yol, hak olan Müslümanlık yolu.hile: Birini aldatmak, yanıltmak için yapılan düzen, dolap, oyun, desise, entrika. hitabet: Etkili söz söyleme sanatı.hurafe: Dine sonradan girmiş yanlış, batıl inanç.huşu: Alçak gönüllülük. Tanrı’ya boyun eğme, gönlü korku ve saygı ile dolu olma.hutbe: Cuma ve bayram namazlarında min-

berde okunan dua ve verilen öğüt.I-İ

ıslah: Düzeltme, iyileştirme.ibadet: Allah’ın buyruklarını yerine getirme, Allah’a yönelen saygı davranışı.İbranice: Bugün İsrail’de kullanılan Sami dili.i’caz: Az sözle çok şey anlatma. Mucizevi.icma: Toplama. İslam bilginlerinin bir konu-da fikir birliği etmeleri.içtihat: Görüş, özel görüş, anlayış, kavra-yış.iffet: Temizlik. Namus.iftira:. Bir kimseye kasıtlı ve asılsız suç yük-leme, kara çalma, bühtan.ihram: Hac veya umreye niyet eden kimse-nin diğer zamanlarda yapılması helal olan bazı davranışları, bu ibadetlerin esaslarını veya bütün adabını tamamlayıncaya kadar kendisine haram kılması.ihsan: İyilik etme, iyi davranma, bağışlama, bağışta bulunma. ihtilaf: Ayrılık, anlaşmazlık, aykırılık, uyuş-mazlık.ikrar: Saklamayıp doğruca söyleme, açıkça söyleme. Benimseme, onama, kabul, tasdik.iktisadi: Ekonomi ile ilgili.ilham: Tanrı’nın, peygamberlerin yüreğine doldurduğu ilahî âleme özgü duygu ve dü-şünceler.inanç: Bir düşünceye gönülden bağlı bulun-ma. Allah’a, bir dine inanma, iman, itikat.indeks: Bir belgenin ya da bir kitabın için-deki bilgilerin bulundukları yerlere yollama yapan ya da bunun için anahtar niteliği taşı-yan göstergeler listesi. Dizin.infak: Nafaka verip bir kimsenin geçimini sağlama.inkâr: Yaptığını, söylediğini, tanık olduğu-nu saklama, gizleme, yadsıma.inziva: Dış dünyayla bütün bağlarını kese-rek Allah’la birleşebilmek için insanın kendi içine kapanması. Toplum hayatından kaçıp tek başına yaşama.irşat: Doğru yolu gösterme, uyarma.İsrailiyyat: Kitab-ı Mukaddes kaynaklı kıs-salar, yorumlar.

144

HADİS

145

SÖZLÜK

istişare: Görüş alışverişinde bulunma, fikir alma, danışma.itikat: İnanma, inan, inanç.ittifak: Anlaşma, uyuşma, bağlaşma. Oy bir-liği.izzet: Büyüklük, yücelik, ululuk

KKâbe: Mekke’de bulunan, Müslümanlarca ziyaret ve tavaf edilen kutsal yer.kadı: Mahkemelerin başkanı, hâkim, yargıç.kavim: Aralarında töre, dil ve kültür ortaklı-ğı bulunan, boy ve soy bakımından da birbi-rine bağlı insan topluluğu, budun.kefaret: Bir günahı Allah’a bağışlatmak umuduyla verilen sadaka veya tutulan oruç.kelam: Söz. Söyleyiş biçimi, söyleme. Allah’ın varlığını ve İslam dininin doğrulu-ğunu konu edinen bilim.kevnî: İnsan veya kainatın yaratılışıyla ilgili olan.kıraat: Okuma. Kur’an’ı belli kural ve işa-retlere göre okuma.kıssa: Ders alınması gereken kısa hikâye. Kur’an kıssaları: Kur’an’da anlatılan geç-miş toplumlarla ilgili ibret ve öğüt veren hi-kayeler.kıyamet: Dünyanın sonu ve bütün ölülerin dirilerek mahşerde toplanacağı zaman, kıya-met günü, mahşer günü.kibir: Kendini beğenme, başkalarından üs-tün tutma, büyüklenme, benlik.kinaye: Üstü kapalı, sitemli, dokunaklı söz.kitabet: Yazmanlık, kâtiplik. Kompozisyon, tahrir.Kitab-ı Mukaddes: Tevrat, Zebur, İncil’e verilen ortak ad.kozmoloji: Evren bilimi.kozmik: Evrenle ve onun genel düzeniyle ilgili.kronoloji: Zaman bilimi. Zaman dizini.kudret: Her şeye gücün yetmesi, dilediğini dilediği zamanda var veya yok etmesi anla-mında Allah’ın sıfatlarından biri.kul hakkı: İnsanların birbirlerine geçen emekleri, hakları.kutsal: Güçlü bir dinî saygı uyandıran veya

uyandırması gereken, kutsi, mukaddes. Ta-pınılacak veya yolunda can verilecek dere-cede sevilen. Allah ve peygamberin önem verdiği, dinî değeri olan şey.kûze: Kâsekülfet: Zahmet, sıkıntı, zorluk, zorlu iş.külliye: Bir caminin çevresinde cami ile bir-likte kurulmuş medrese, imaret, sebil, kitap-lık, hastane vb. yapıların bütünü.kültür: Tarihsel, toplumsal gelişme süre-ci içinde yaratılan bütün maddi ve manevi değerler ile bunları yaratmada, sonraki ne-sillere iletmede kullanılan, insanın doğal ve toplumsal çevresine egemenliğinin ölçüsünü gösteren araçların bütünü, hars, ekin.

Llehçe: Bir dilin tarihsel, bölgesel, siyasal sebeplerden dolayı ses, yapı ve söz dizimi özellikleriyle ayrılan kolu, diyalekt.lütuf: Önem verilen, sayılan birinden gelen iyilik, yardım, ihsan, inayet, atıfet.

Mmahrem: Yakın akrabadan olduğu için nikâh düşmeyen kimse. Başkalarına söylenmeyen, gizli.mahşer: Kıyamet günü dirilenlerin toplana-cakları yer. Büyük kalabalık.materyal: Gereç. Yazılı, sözlü, görüntülü, kaydedilmiş her türlü belge.meal: Anlam, kavram, mefhum, tercüme, çeviri.mecaz: Bir ilgi veya benzetme sonucu ger-çek anlamından başka anlamda kullanılan söz. Bir kelimeyi veya kavramı kabul edile-nin dışında başka anlamlara gelecek biçimde kullanma, metafor.medeniyet: Uygarlık.melahim: Gelecekte büyük olaylar ve savaş-lar.menâkıb: Hadis terimi olarak menâkıb, ha-dis kitaplarındaki Hz. Peygamber, diğer pey-gamberler ve ashabın yaşayış, davranış ve üstünlüklerinin konu edildiği bölümdür.mescit: Genellikle minaresiz, küçük cami.mesel: Masal; bilmece; fıkra; ders alınacak

146

HADİS

147

SÖZLÜK

hikâye.meşru: Yasal, uygun.metafizik: Fizik ötesi.mezhep: Bir dinin görüş, yorum ve anlayış ayrılıkları sebebiyle ortaya çıkan kollarından her biri.miras: Birine, ölen bir yakınından kalan mal mülk, para veya servet. Bir neslin kendinden sonra gelen nesle bıraktığı şey.muallak: Senedinin müellif tarafındaki kıs-mından bir veya daha çok ravisi zikredilme-yen hadis.mucize: Peygamberlerin kendilerine inan-mayan insanlara peygamberliklerini ispat etmek amacıyla Allah’ın iznine bağlı olarak gösterdikleri olağanüstü olaylar, hâller. İn-sanları hayran bırakan, tabiatüstü sayılan olay.mûcizât: Mucizeler.mufassal: Ayrıntılı.muhatap: Kendisine söz söylenilen kimse, kendisiyle konuşulan kimse:muhtelif: Çeşit çeşit, çeşitli, birbirini tutma-yan.mukaddime: Ön söz, başlangıç.mushaf: Aslında türlü sayfalardan oluşan ki-tap anlamı taşıyan, sonradan Kur’an anlamı-na kullanılan bir terim.musibet: Ansızın gelen felaket, sıkıntı veren şey.mutasavvıf: Tasavvuf inançlarını benimse-yerek kendini Allah’a adamış kimse, sofi.mutmain: İnanmış, gönlü kanmış, emin olan.mübelliğ: Tebliğ eden.müellif: Bir kitabın yazarı.münafık: Dinî kurallara inanmadığı hâlde inanmış gibi görünen.münderecât: İçindekiler.münezzeh: Temiz, arı.müphem: Açık ve belirgin olmaksızın.müspet bilimler: Fizik, kimya, matematik gibi bilimler. Fen bilimleri.müstakil: Kullanış yönünden başka bir yapı ile bağlantısı olmayan, bağımsız.müstesna: Bir bütünün veya kuralın dışında olan, kural dışı, şaz. Benzerlerinden üstün olan, benzerleri az bulunan:

müşrik: Allah’a ortak koşan kimse.

Nnaat: Hz. Muhammed’i övmek için yazılan şiir türü.nahiv: Arapçada söz dizim, sentaks.nass: Kat’ilik, kesinlik, açıklık. Kur’an’da yoruma ihtiyaç olmayan söz veya delil.nebi: Kendisine kitap indirilmemiş peygam-ber.nesil: Aynı çağda yaşayan ve hemen hemen aynı yaşta bulunan kimselerin tümü, kuşak.nida: Çağırma, bağırma, seslenme.nihai: En son.nüsha: Bir yapıtın, bir yazının basılmış ya da yazılmışlarından her biri.

Öörf: Yasalarla belirlenmemiş olan, halkın kendiliğinden uyduğu gelenek, âdet.özdeyiş: Bir düşünceyi, bir duyguyu, bir il-keyi kısa ve kesin bir biçimde anlatan, genel-likle kim tarafından söylendiği bilinen özlü söz, vecize, kelamıkibar.

Ppeyderpey: Azar azar, bölüm bölüm, yavaş yavaş.peygamber: İnsanlara Allah’ın buyruklarını bildiren, onları dine çağıran kimse, elçi, resul. psikoloji: Ruh bilimi, ruhiyat. Bir grubu, bir bireyi belirleyen hareket etme, düşünme, duygulanma biçimlerinin bütünü.put: Kendisine tapılmak, ibadet edilmek üzere taş, ağaç, maden, toprak vb. şeylerden yapılmış olan heykel, resim ve oymalar.putperest: Puta tapan, şirk ve küfür içinde bocalayan kimse.

RRahîm: Koruyan, acıyan, merhamet eden Allah.Rahman: Herkese, her canlıya merhamet eden Allah. rahmet: Birinin suçunu bağışlama, merha-met etme. Halk ağzında yağmur.ramazan: Oruç tutulan ay. Ay takviminin

146

HADİS

147

SÖZLÜK

dokuzuncu ayı, üç ayların sonuncusu. rekât: Namazda bir kıyam, bir rükû ve iki secdeden oluşan bölüm.rekâik: Hadis Usulünde rikak (veya rekâik) cami türü kitaplarda insanların züht hayatı ile ilgili hadisleri ihtiva eden ana bölüm baş-lığının adıdır.resul: İnsanlara Allah’ın buyruklarını bildi-ren, onları dine çağıran kimse, elçi, peygam-ber.riayet: Uyma, boyun eğme.rivayet: Bir olay, bir haber veya sözü nak-letme.riya: İkiyüzlülük, gösteriş.rûşen: Parlak.rûz-ı haşr: Mahşer günü.

Ssahabe: Hz. Muhammed’i görmüş ve onun sohbetinde bulunmuş Müslümanlar, Hz. Muhammed’in arkadaşları.salât: Namaz.salavat: Hz. Muhammed’e saygı bildirmek için okunan dua.sarf: Dil bilgisi, yapı bilgisi.sarih: Açık, net.sentez: Yalından karmaşık olana, külliden cüziye, zorunludan olasıya, ilkeden onun uygulanmasına, genel yasadan bireysel du-ruma, nedenden etkiye, öncülden varılan so-nuca giden düşünme biçimi, bireşim.sevap: Hayırlı bir davranış karşısında Allah tarafından verilecek ödül.sistematik: Belli bir sistem üzerine kurulu, yönteme dayalı.suhuf: Dört büyük kitap dışında bazı pey-gamberlere gönderilen ilahî bildirim.suistimal: Görev, yetki vb.ni kötüye kullanmasûr: İsrafil’in kıyamet kopmadan önce ve yeniden dirilişi bildirmek üzere üflediği ni-teliğini bilmediğimiz alet.sure: Kur’an’ın yüz on dört bölümünden her biri.sünnet: Hz. Peygamberin söz, fiil ve takrir-leridir.

Şşehit: Allah yolunda veya Allah’ın kutsal ka-bul ettiği din, vatan, namus, mal ve can gü-venliği için cihat ederken öldürülen mümin.şerh: Bir anlatım veya kitabı açıklama, yo-rumlama. Bir şeyi açıklamak amacıyla yazıl-mış kitap. Açık ve ayrıntılı anlatma.şirk: Allah’ın birden çok olduğuna inanma, Allah’a ortak tanıma, eş koşma.

Ttaassup: Bağnazlık, aşırı taraftarlık, körü körüne bağlılık, tutuculuk.tabiin: Sahabeleri görmüş olan Müslüman-lara verilen isim.tahrif: Bir şeyin aslını bozma, kalem oynat-ma, değiştirme.takrir: Hz. Peygamberin onaylaması, tasvip etmesi.takva: Allah’tan korkma. Dinin yasak ettiği şeylerden sakınıp buyurduklarını yerine ge-tirme, züht.tasavvuf: İslam dininde varlık birliğini, ka-mutanrıcılığı temel düşünce olarak alan, fel-sefeye bağlı, gizemci bir özel inanış ve an-layış.tasavvur: Göz önüne getirme, hayal etme, zihinde canlandırma. Düşünce, amaç, niyet.tashih: Düzeltme, düzeltim, düzelti.tasnif: Bölümleme, sınıflama.tasvip: Bir düşünce veya davranışın doğru olduğunu belirtme, onama, uygun bulma.tebeu’t tabiin: İslam dininde tabiini görmüş Müslümanlar.tebliğ: İnsanları dine davet etme. Bildirme, haber verme.tecvit: Kur’an’ın doğru okunmasını sağla-yan bilim. Kelimelerin söylenişinde, sesle-rin çıkışlarına, uzunluk ve kısalıklarına göre okunması.tedvin: Derleme, toplama.tefekkür: Düşünme, düşünüş.telkin: Bir duyguyu, bir düşünceyi aşılama.tenkit: Eleştiri.teori: Bir olay, bir yapı yada düzenin neden-lerini açıklamak isteyen genel düşünce, gö-rüş; kuram.

148

HADİS

tertip: Uygun bir sıraya, düzene koyma, sı-ralama.tesadüf: Yalnız ihtimallere bağlı olduğu dü-şünülen olayların kesin olmayan, değişebilen sebebi. Rastlantı, rast geliş.teşbih: Benzetme.tevazu: Alçak gönüllülük.tevekkül: Herhangi bir işte elinden geleni yapıp daha sonrasını Allah’a bırakma.tevhit: Allah’ın birliğine inanma, bir sayma, bir olarak bakma.tevil: Yorum, açıklama.tıynet-i pâk: Temiz yaratılışlı.tilavet: Kur’an’ı güzel ve yüksek sesle, usu-lünce okuma.tövbe: İşlediği bir günah veya suçtan pişman olarak bir daha yapmamaya karar verme.

U-Üulema: Alimler.usul: Bir amaca erişmek için izlenen düzen-li yol, tutulan yol, yöntem, tarz.ülfet: Alışma, kaynaşma. Görüşme, konuş-ma. Dostluk, arkadaşlık.ümmet: Din ve inanç birliği temelinde bi-raraya gelen ve aynı peygambere bağlanan insanlar topluluğu, bir din üzerinde birleşen millet.üslup: Anlatma, oluş, deyiş veya yapış biçi-mi, tarz.

Vvaaz: Cami, mescit vb. yerlerde vaizlerin yaptığı, genellikle öğüt niteliği taşıyan dinî konuşma. Bir kimseye kalbini yumuşatacak, kendisini doğruluğa, iyiliğe götürecek bi-çimde söz söyleme.vacip: İslam dinine göre yapılması gerekli olan.vahiy kâtibi: Allah tarafından gönderilen buyrukları yazan kimse. Peygamber efen-dimize gelen vahiyleri, onun emri ile yazan sahabelere verilen isim. vahiy: Bir buyruk veya düşüncenin Allah ta-rafından peygamberlere bildirilmesi.vasiyet: Bir kimsenin ölümünden sonra ya-pılmasını istediği şey.

Y-Zyâr: Sevgili.zahit: Şeytanın hile ve tuzaklarına, aşırı istek ve tutkulara karşı durabilen, dünya nimetle-rine gereğinden fazla bağlanmayıp kendini Allah’a vermeye gayret eden; bu sayede ah-laken ve ruhen gelişen kimse.zahir: Açık, belli.zekât: Müslümanlıkta, zenginlerin sahip ol-duğu mal ve paranın (nisab) belli bir miktarı-nı Kur’an’da belirtilen kimselere dağıtılma-sını öngören İslam’ın beş şartından biri.zikir: Anma, söyleme, sözünü etme. Bir ta-rikata bağlı olanların Allah’ın adını art arda söylemesi.zooloji: Hayvan bilimi.zulüm: Güçlü bir insanın yasaya veya vicdana aykırı olarak başkasını uğrattığı kötü durum, kaygı, acımasızlık, haksızlık, cefa.züht: Tasavvufta yalnızca ibadetle meşgul olma, ahirete yönelme, elde mevcut bulunsa bile gö-nülde mal, mülk sevgisine yer vermeme.

149

KAYNAKÇA

KAYNAKÇA

Abdülkerim Zeydan, Fıkıh Usulü (çev.: Ruhi Özcan), İFAV Yayınları, İstanbul, 1993.Ahmed b. Hanbel, Müsned, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1982. Ahmed Naim, Sahih-i Buharî Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercemesi, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1984. Aliyyu’l Kârî, Uydurma Olduğunda İttifak Edilen Hadisler (çev.: H. İbrahim Kutlay), İnkılap Yayınları, İstanbul, 2006.Bedreddin Aynî, Umdetu’l-Kârî fî Şerh-i Sahihi’l-Buharî I-XXV, Kahire, 1348.Bedruddin Zerkeşî, Hz. Aişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler (çev.: Bünyamin Erul), Kitabiyat, Ankara, 2000.Buharî, Et-Târîhu’s-Sağîr (tahkik: Mahmut İbrahim Zâyed), Dâru’t-Turas, C I-II, Kâhire, 1977.Buharî, Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahih I-IV, Mektebetü’l-İslamiyye, İstanbul.Cihan, Sadık, Uydurma Hadislerin Doğuşu ve Sosyo-Politik Olaylarla İlgisi, Etüt Yayınları, Samsun, 1997.Çakan, İsmail Lütfi, Hadislerde Görülen İhtilaflar ve Çözüm Yolları, İslamî İlimler Araştırma Vakfı Neşriyatı, İstanbul, 1982. Çakan, İsmail Lütfi, Hadis Usulü, İFAV Yayınları, İstanbul, 2008.Çakan, İsmail Lütfi, Anahatlarıyla Hadis, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1983.Çakan, İsmail Lütfi, Hadislerle Gerçekler 3, Erkam Yayınları, İstanbul, 1996.Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2006.Dinî Terimler Sözlüğü, Millî Eğitim Bakanlığı, Ankara, 2009.Ebu Davut, Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992. Ebu Hanife, El-Âlim ve’l-Müteallim (çev.: Musatafa Öz), İFAV Yayınları, İst.,1992.el-Aclunî, İsmail b. Muhammed, Keşfu’l-hafâ ve Müzîlu’l-ilbâs I-II, Dâru İhyâi’t-Türasi’l Arabi, Beyrut, 1351. el-Muvatta I-II (çev.: Ahmet Muhtar Büyükçınar ve diğerleri), Al-Tuğ Yayınları, İstanbul, 1982.el-Müsned el-Fethü’r-Rabbâni Tertibi I-VI (çev.: Rıfat Oral-Süleyman Sarı), Ensar Yayıncılık, İstanbul.Erdoğan, Mehmet, Akıl- Vahiy Dengesi Açısından Sünnet, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1995.Ersoy, Mehmet Âkif, Safahat, İnkılap ve Aka Yayınları, İstanbul, 1972.Esed, Muhammed Kur’an Mesajı, Meal-Tefsir (çev.: Ahmet Ertürk, Cahit Koytak), İşaret Yayınları, İstanbul, 1997.Görmez, Mehmet, Sünnet ve Hadis’in Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu ve Yeni Bir Metodoloji İçin Atılması Gereken Adımlar, İslami Araştırmalar (Hadis-Sünnet Özel Sayısı), C 10, sayı no: 1–2–3, Ankara, 1997.Görmez, Mehmet, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1997.Hadis Külliyatı Kütüb-i Sitte I-XVIII (çev.:İbrahim Canan), Akçağ Yayınları, 1988-1994.Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamberin Altı Orijinal Diplomatik Mektubu (çev.: Mehmet Yazgan), Beyan Yayınları, İstanbul, 1990.

150

HADİS

Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi I-II (çev.: Salih Tuğ), İrfan Yayımcılık ve Ticaret, İstanbul, 2003.Hamidullah, Muhammed, Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahife-i Hemmam ibn Münebbih (çev.: Kemal Kuşçu), Bahar Yayınları, İstanbul, 1967.Hatiboğlu, Mehmet Said, Müslüman Kültürü Üzerine, Kitabiyat Yayınları, Ankara, 2004.Hattabî, Ebu Süleyman Hamd b.Muhammed b İbrahim, Garibu’l-Hadis, I-II, Camiatu’l-Ummi’l-Kurâ (tahkik: İbrahim el-Azbavî), Mekke, 1982.İbni Hacer el-Askalanî, Fethu’l-Bari Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut, 1983.İbn Haldun, Mukaddime (hzl.: Süleyman Uludağ), Dergah Yayınları, İstanbul, 1988.İbn Mace, Sünen, Kahraman Yayınları, C I-X, İstanbul, 1983.İbn Manzur, Lisanu’l Arab, Beyrut, 1994.İbnu’l-Arrâk , Tenzîhu’ş-Şerîati’il-Merfûa ani’l-Ehâdisi’ş-Şenîati’l-Mevzûa I-II, Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut,1981.İbnu’l-Cevzi, Abdurrahman b. Ali, El-Mevzuat (tahkik: Abdurrahman Muhammed Osman), Mektebetü’l-Selefiyye, C I-III, Medine, 1968.İbnu’l-Cevzî, Abdurrahman b.Ali Kitâbu’l-Mevzûât I-II, Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut,1995.İbnu’l-Kayyîm el-Cevziyye, Uydurma Hadisleri Tanıma Yolları (çev.: Hanefi Akın), Karınca Yayınları, İstanbul, 2004.İmam Malik, Muvatta, Al-Tuğ Yayınları, C I-II, İstanbul, 1982.İslam Ansiklopedisi, Ankara. 2004.İzmirli, İsmail Hakkı, Hadis Tarihi (neşreden: İbrahim Hatiboğlu), Darulhadis, İstanbul, 2002.Kandemir, M.Yaşar; Çakan, İ.Lütfi; Küçük, Raşit, Riyazü’s-Salihin Terc. ve Şerhi I-VIII, Erkam Yayınları, 1997.Kandemir, M. Yaşar, Mevzu Hadisler, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1980.Kırbaşoğlu, M. Hayri, Alternatif Hadis Metodolojisi, Kitabiyat Yayınları, Ankara, 2002.Kırbaşoğlu, M. Hayri, İslam Düşüncesinde Sünnet, Fecr Yayınevi, Ankara, 1993.Koçkuzu, Ali Osman, Hadis İlimleri ve Hadis Tarihi, Dergah Yayınları, İstanbul, 1983.Koçyiğit, Talat, Hadis Istılahları, Ank.Ünv. İlahiyat Fak. Yayınları, Ankara, 1985.Koçyiğit, Talat, Hadis Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1997.Koçyiğit, Talat; Uğur, Mücteba; Ünal, İ. Hakkı, İmam-Hatip Liseleri İçin Hadis 2, MEB, İstanbul, 1996.Koçyiğit, Talat; Uğur, Mücteba; Ünal, İ.Hakkı, İmam Hatip Liseleri için Hadis 12. Sınıf, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1985.Koçyiğit, Talat, Hadis Usulü, Ankara Ünv. İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara, 1987.Kur’an Yolu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, C I-V, Ankara, 2006.Kur’an-ı Kerim Meali, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2004.Muhammed Accâc el-Hâtib, Sünnetin Tesbiti (çev.: Mehmet Aydemir), Yeni Akademi

151

KAYNAKÇA

Yayınları, İstanbul, 2005.Muhammed b. Hasan e’ş-Şeybani, Kitabu’l-Hücce alâ Ehli’l-Medine, I-IV, Alemu’l-Kütüb, Beyrut, 1983.Muhammed Mustafa el-Azami, İlk Devir Hadis Edebiyatı(çev.: Hulusi Yavuz), İz Yayıncılık, İstanbul, 1993. Müslim, b.Ebu’l – Haccac en-Neysaburi, el-Câmiu’s-Sahih I-V, Mektebetü’l-İslamiyye, İstanbul.Müslim, Sahih, Sönmez Yayınları, C I- XI, İstanbul, 1978.Müslim, Sahihu Müslim, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1992.Nesaî, Sünen, Kalem Yayınları, I-XIII, İstanbul, 1981.Ömer Ziyaeddin Dağıstanî, Zübdetü’l-Buharî I-III, İstanbul, 1341. Özafşar, Mehmet Emin, Hadisi Yeniden Düşünmek, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 1998.Pala, İskender, Su Kasidesi, (5. Baskı), Kapı Yayınları, İstanbul, 2008.Polat, Salahattin; Nazlıgül, Habil; Doğan, Süleyman, Hadis Araştırma ve Tenkit Kılavuzu, İFAV Yayınları, İstanbul, 2008.Polat, Selahattin, Mürsel Hadisler ve Delil Olma Yönünden Değeri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları Ankara, 1985.Ragıb Isfahanî, el-Müfredat fi Garibi’l-Kur’an, İstanbul, 1986.Sahih-i Buharî, Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi Kılavuzu (hzl.: Mucteba Uğur, M. Cemal Sofuoğlu), Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1975.Sahih-i Buharî ve Tercemesi I-XVI (çev.: Mehmed Sofuoğlu), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1987-1989.Sahih-i Buharî ve Tercemesi İndeksi (hzl.: Hikmet Tekin), Ötüken Neşriyat, İstanbul, 1990.Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi I-XII (çev.: Ahmet Davudoğlu) Sönmez Neşriyat, İstanbul, 1974-1980.Sahih-i Müslim ve Tercemesi I-VIII (çev.: Mehmed Sofuoğlu), İrfan Yayınevi, İstanbul 1967-1970.Suphi es-Salih, Hadis İlimleri ve Hadis Istılahları, (çev.: M. Yaşar Kandemir), DİB Yayınları, Ankara, 1981.Sünenü’n Neseî I-VIII (çev.: A. Muhtar Büyükçınar, Ahmet Tekin, Ö. Faruk Harman, Yaşar Erol), Kalem Yayınevi, İstanbul, 1981.Sünen-i Darimî I-VI (çev.: Abdullah Aydınlı), Madve Yayınları, İstanbul, 1996.Sünen-i Ebi Davud Tercemesi (çev.: İbrahim Koçaşlı), Millî Gazete Yayınları, İstanbul, 1983.Sünen-i Ebu Davud Terceme ve Şerhi (çev.: Hüseyin Kayapınar, Necati Yeniel ve Kazım Sağlam), Şamil Yayınları, İstanbul, 1987-2003.Sünen-i İbn Mâce Tercemesi ve Şerhi I-X (çev.: Haydar Hatipoğlu), Kahraman Yayınları, İstanbul, 1982-1983.Sünen-i Tirmizî, (çev.: Abdullah Parlıyan), Konya, 2004. Sünen-i Tirmizî Tercemesi I-VI (çev.: O. Zeki Mollamehmetoğlu), Yunus Emre Yayınları, İstanbul.Şafiî, Risale, Gaye Matbaası, Ankara.Şah Veliyullah Dehlevî, Büstânul-Muhaddisin, (çev.:Ali Osman Koçkuzu), Ankara, 1986.

152

HADİS

Şatıbî, El-Muvâfakât, (çev.: Mehmet Erdoğan), İz Yayıncılık, C I-II, İstanbul, 1990.Tirmizî, Muhammed b. İsa, es-Sünen I-V, Mektebetü’l-İslamiyye, İstanbul.Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005.Uğur, Mücteba, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1992.Ünal, İ. Hakkı, İmam Ebu Hanife’nin Hadis Anlayışı ve Hanefi Mezhebinin Hadis Metodu, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1994.Ünal, İ. Hakkı, Seçmeci ve Eleştirel Yaklaşım veya Hz. Peygamberi Anlamak, İslami Araştırmalar (Hadis-Sünnet Özel Sayısı), C 10, sayı no: 1–2–3, Ankara, 1997.Ünal, İsmail Hakkı, İmam Hatip Liseleri Hadis Ders Kitabı, MEB, Ankara, 2006.Ünal ,Yavuz, Hadisleri Tespitte Yöntem Sorunu, Etüt Yayınları, Samsun, 1999.Ünal, Yavuz Hadisin Doğuş ve Gelişim Tarihine Yeniden Bakış, Etüt Yayınları, Samsun, 2001.Yardım, Ali, , Hadis, Dokuz Eylül Ünv. Yayınları, C I, II, İzmir, 1992.Yardım, Ali. Hadis I-II, Dokuz Eylül Ünv. Yayınları, İzmir, 1984.Yazım Kılavuzu, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005.Zekiyuddin Şaban, İslam Hukuk İlminin Esasları, (çev.: İ. Kafi Dönmez), Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1990.

İHL HADİS DERS KİTABI

Documents

Transcript of İHL HADİS DERS KİTABI