Ibn i Arabi Adem in Nitelikleri 37 Sh

7/31/2019 Ibn i Arabi Adem in Nitelikleri 37 Sh

1/37

Tasavvuf |lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl -Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21, ss.161-197

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1)

BN ARABYE GRE HZ. DEMDE TEMEL NSAN NTELKLERZafer ERGNL*

zetbn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri

Tasavvuf dncesi, insan nedir? sorusuna slm dncesinin en orijinal cevaplarn iinde tar.Tasavvufun zirve ahsiyetlerinden bn Arabnin insana bakn varlk dncesinden ayrmak mm-kn deildir. O, insann atas Hz. demi ilk gnahkr olmaktan ok, insan- kmilin ilk rnei olarakgrr. Bu ereve ierisinde kalmak kaydyla Hz. deme mahsus zellikleri birbiriyle sk skyabalantl olan temel kavram ierisinde ele alr: Allahn tm isim ve sfatlarn toplamas ve yan-stmasn ifde eden cemiyyet, insann varlk yapsndaki ztlklar, lemdeki konumu ve bilgisiniifade eden berzahiyyetve insann bu varlk ve bilgi durumunun gerektirdii dorultuda yeryzndeahlk ilkelere gre tasarruf etmesi esasna iret edenhilfet. bn Arab dncesinin gz ardedilmemesi gereken en nemli hususiyetlerinden biri de ahlk bata olmak zere varlk anlaynndeerlerle sk ilikisidir.Anahtar kelimeler:Hz. dem, insn- kmil, insan, beer, cemiyyet, berzahiyyet, hilfet, yedn,istidd, halfe, ruh, nefis, akl, kalp.

Abstract

Main Human Features of tthe Prophet Adam Accordng to Ibn Arab

Sufi thought contains the most original answer of Islamic thinking to the question as Whatshuman? As one of the outstanding-figures of sufi thought, Ibn Arabs insight on human in asystematical manner doesnt differentiate from his insight on being. He doesnt consider Adam whois the ancestor of human, as a sinner in general, rather, he generally considers him as the first

pattern ofinsn- kmil, i.e., the universal man [or the perfect man]. In this framework, he reflects

the characteristics of Adam in three main concepts, which is connected tightly to each other: The

universal aggregation (jamiyyah), which expresses all the aggregation and the reflection of thedivine names and the attributes to the universe; the inner situation or obstruction (barzahiyyah),

which states that human beings nature and its oppositions as well as his situation in the universe,and his knowledge; and lastly, the divine caliphate (hilfah), which states the requires of thissituation to act according to these principals. One of the most important characteristics of Ibn

Arabs insight, which has to be not ignored, tight interrelationhips between his thought of beingand the values, especially the moral values.

Key words: The Prophet Adam, the universal man/the perfect man (insn- kmil), human (insn),man (bashar), the universal aggregation (jamiyyah), the inner situation or obstruction(barzahiyyah), the divine caliphate (hilfah), two divine hands (yedn), the human aptitude (is-

tidd), the divine caliph (halfah), spirit (rh), self (nafs), reason (aql), heart (qalb).

Giri

lemde kendisi hakknda dnce ve yorum retebilen tek varlk insandr.nsan hakkndaki en orijinal almlar tasavvuf tefekkrde karmza kmak-tadr. Tasavvufun zirve ahsiyetlerinden bn Arabkonuyu sistematik bir bi-

* Yrd. Do. Dr., Rize niversitesi lhiyat Fakltesi Tasavvuf Ana Bilim Dal


2/37

162 | Yrd. Do. Dr. Zafer ERGNL

Tasavvuf | lm ve Akademik Aratrma Dergisi (bnl-Arab zel Says-1), yl: 9 [2008], say: 21

imde ele almtr. Onun insana bakn varlk dncesinden ayrmak mm-kn deildir. Bu erevede insan anlaynn iki boyutundan sz edilebilir: lkiHakikat-i Muhammediyyeadyla da bilinen ilk taayyn aamasndaki insan tr-dr.1bn Arab, bu boyuttaki insan rhniyytleminde Hz. dem(s)in ve le-min ilk babas olarak grmtr.2lkiyle sk skya ilikili ikinci boyutu ise Hz.dem(s)in mlk ve ehdet lemindeilk rneini temsil ettii insan trdr.3

Bununla beraber, bn Arab, insan- ezel-insan- hayvnayrm yapmakta,insan- ezel ile insan- kmili, insan- hayvan ile de beer cinsinin ferdlerinikasd ettii belirtilmektedir.4bn Arabnin insan- kmilibir sf olarak anladgr konunun tasavvuf bir mesele olarak ele alndngstermektedir.5

1 Berzahad altnda bk. Abdrrezzk el-Kn, Istlhts-sfiyye, ner.: Abdlhlik Mahmd,Drul-Merif, Kahire 1404/1984, s. 58; a. mlf, Tasavvuf Szl: Letiful-alm f irt ehlil-ilhm, ev.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2004, ss. 107-109; Muhammed Ali et-Tehnev,Kef stlhtil-fnn vel-ulm, ner.: Ali Dehrc, Mektebet Lbnn, Beyrut 1996, c. 1, s.322. Ayrca bk. Mehmet Demirci, Hakkat-i Muhammediyye, DA, stanbul 1997, c. 15, ss.179-180.

2 Muhyiddn Eb Abdullah Muhammed b. Ali b. Arab, Kitbl-isfr an neticil-esfr,Resil bn Arab, ner.: Muhammed ihabeddin el-Arab, Dru Sdr, Beyrut 1997, s. 472. bnArab, dem su ile toprak arasnda iken ben peygamberdim szn de bu erevede anlar. bk.Fussul-hikem, ner.: Ebul-l Aff, Drul-Ktbil-Arab, Beyrut 2002, s. 64; Ahmed AvniKonuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, Dergh Yay.,stanbul 1987-1992, c. 1, s. 220.

3 Toshihiko Izutsu; bn Arabnin Fussundaki Anahtar Kavramlar, ev.: Ahmet Yksel zemre,Kakns Yay., stanbul 1998, ss. 309-310. Ayrca bk. Muhammed kbl, slmda Din Dnce-nin Yeniden Douu, ev.: Ahmet Asrar, Birleik Yay., stanbul, ts., s. 117; Sud el-Hakm,Mcems-sf, Dru Nedra, Beyrut 1401/1981, ss. 53-59; Ebul-l Afff (Aff), Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar, ev.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2002, s. 73; WilliamChittick, Varolmann Boyutlar, ev.: Turan Ko, nsan Yay., stanbul 1997, s. 171.Fussta Hz.dem(s) kssasnn deerlendirmesi iin bk. Dilaver Grer, Fussul-Hikem ve Mesnevde Pey-gamberlerin ykleri, nsan Yay., stanbul 2005, ss. 116-125. nsann yaratl kssasnn Yahudive slm kutsal metinlerinde zerindeki bir incelemesi iin bk. SalimeLeyla Grkan, Yahudive slm Kutsal Metinlerinde nsann Yaratl ve Cennetten D, slm AratrmalarDergisi, 2003, say: 9, ss. 1-48. Eski Ahit nshalarndaki dem kssasnn grnmleri iin bk.Cengiz Batuk, dem ve Havvann Kitab: Eski Ahit Apokrifasnda dem ve Havvann Ha-yat, Hitit niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 2006/2, c. 5, say: 10, ss. 51-96. Hz. dem(s)indnn bir yorumu iin bk. mer Faruk Yavuz, Kuranda Sembolik Dil, Ankara Okulu,Ankara 2006, ss. 363-369; Mustafa ztrk, dem, Cennet ve D,Milel ve Nihal, 2004, yl:1, say: 2, ss. 151-186. kblin tasavvuf grleri iin bk. sa elik,Muhammed kblin Tasav-vuf Dncesi, Kakns Yay., stanbul 2004. Yazar kblin bn Arab, Mevln ve AbdlkermClden etkilendiini syler. bk. s. 140.

4 Sud el-Hakm,Mcems-sf, s. 156. Metinler iin bk. Muhyiddn Eb Abdullah Muham-med b. Ali b. Arab; el-Fthtl-Mekkiyye f marifetil-esrril-mlikiyye vel-melekiyye, ner.:Muhammed Abdurrahmn el-Meral, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1997, c. 3, ss. 289-290, 348, 424. Ayrca bk. Nihat Keklik, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Bir MisdakOlarak el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990.

5 bk. Ebul-l Afff (Aff),Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, ev.: Mehmet Da, Kr-


3/37

bn Arabye Gre Hz. demde Temel nsan Nitelikleri | 163


lgili temel kavramlardandemkelimesinin kktartmaldr.6htimallerarasnda, esmerlik anlamna gelen dme; tip, rnek anlamna gelen edeme;insicm ya da lfet anlamna gelen dm ya da dmeyer almaktadr. deminyaratld toprak ya da yeryz anlamndaki edml-arztamlamas da bir ba-ka ihtimaldir.7kinci temel kavram olan insann Allaha verilen ahdi unutmassebebiyle nisyn(unutkanlk) ya da evresi ve hemcinsleriyle uyum halindeyaayabilmesinden dolay ns (almak, uyum salamak) kknden geldiitartmaldr.8Deri, kabukgibi anlamlara gelen nc temel kavram beer, tekya da ok, kadn ya da erkek insan trn ifde etmekte, ayn kkten treyenbrkelimesi ise mjde anlamna gelmektedir.9

Bir makale lei ierisinde, genel olarak insann nitelikleri zerinde dur-maktan ok, insann prototipi olan Hz. dem(s)rneizerinden insann genelzelliklerinin nasl ortaya konduunu tespite almak daha kolay bir yol ola-rak gzkmektedir. nsann prototipiolmas bakmndan demle kasd edileneylerden biri de insan yapsdr.10Bu almada bn Arabnin grleri n-da Hz. dem(s) merkeze alnacak, varlk dncesine ve Hakikat-i

kambar Kitapl, stanbul 1998, s. 93. Mustafa Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk,Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi iinde, c. 3, ss. 22-25. bn Arabnin insan- kmil anla-ynn bir deerlendirmesi iin bk. Sleyman Uluda, bn Arab, Ankara 1995, ss. 133-135. n-

san- kmil ve dier kltrlerdeki yeri iin bk. Mehmet S. Aydn, nsn- Kmil, DA, stan-bul 2000, c. 22, ss. 331-332. Cl rnei iin bk. Abdullah Kartal,Abdlkerim Cl Hayat EserleriTasavvuf Felsefesi, z Yay., stanbul 2003.

6 Cemlddn Muhammed b. Mkerrem b. Manzr, Lisnl-Arab, ner.: Emin MuhammedAbdlvehhb-Muhammed es-Sdk el-Ubeyd, Dru hyit-Trsil-Arab, Beyrut 1416/1996,c. 1, ss. 95-99; er-Rgb el-Isfahn,Mfredt elfzil-Kurn, tahk.: Safvn Adnn Dvd,Drul-Kalem-ed-Dru-miyye, Dmak-Beyrut 1412/1992, s. 70. Smer, Asur-Babil, Sabi,Akad, brn ya da Arap dillerinden geldiine dair eitli grler iin bk. Sleyman HayriBolay, dem, DA, stanbul 1988, c. 1, s. 358; Mustafa Erdem,Hazreti dem: lk nsan, Trki-ye Diyanet Vakf Yay., Ankara 1994, ss. 12-14.

7 bn Manzr, age, c. 1, s. 95 vd.; Rgb, age, s. 70; Bolay, s. 358; Erdem, age, s. 13. bn Manzr,dmeye bir eye yaknlk ve vesle, karm (halta), dme katk, edme deri, edemeye derinin ii(btnl-cild) ve etten nce gelen i ksm, edmeye bir eyin zhiri ve derisi, edemetl-arza ye-rin d edml-arza yerin i ksm anlamlarn da verir. Bylece kelimenin kkeninde hemzhir, hem de btn mnlar yer almaktadr. Rgb da edm kelimesine esmerlik, edemeye

karmak, kartrmak anlamlarn verir.8 bn Manzr, age, c. 1, ss. 231-236; Rgb, age, 94; lhan Kutluer, nsan,DA, stanbul 2000,c.

22, ss. 320-321.Nisynkkne temas etmeyen Rgb, kelimenin nsden geldii kanaatinde-dir.

9 bn Manzr, age, c. 1, ss. 413-414. Ayrca bk. Rgb, age, ss. 124-126.10 Nitekim bn Arab yle der: dem ve Havvdan kendi zamanna kadar yaam bell i bir ahsa

hitap etmiyoruz. Burada kasd edilen, insann yapsdr. Ftht, c. 1, s. 194/ner.: Osman Yahy,el-Mektebetl-Arabiyye, Beyrut 1405/1985-1412/1992, c. 2, s. 325 [ev.: Ekrem Demirli, LiteraYay., stanbul 2006, c. 1, s. 410+. Ayrca bk. Aff, Fuss Anahtar, s. 73.


4/37



Muhammediyyeye ise konuyla ilgisi nisbetinde temas edilecektir. bn Arabninbu konudaki grlerini gzden geirmek iin sembollerle dolu olan Fussundem Fassiyi bir hareket noktasdr.11Fussun en iyi erhinin Fthtolduunoktasndaki genel tesbit12 de, bu eserdeki sembollerin Fthttaki baz pasaj-lar yardmyla daha anlalabilir hale geleceini gstermektedir.

ncelemelerimiz sonucunda, bn Arabnin Hz. dem(s)e mahsus zellikleri temel kavram ierisinde ele ald kanaatine varlmtr. Bunlardan birincisivarlk dncesinin bir grnm olarakHz. dem(s)in dier varlklardanfarkl biimdeAllahn tm isim ve sfatlarn toplamas ve yanstmasnifdeeden cemiyyet, ikincisi insann kendisini fark ettii bir varlk vebilgi durumu

olarak lemdeki merkez konumunu gsteren berzahiyyet, ncs ise insannbu varlk ve bilgi durumunun gerektirdii dorultuda yeryznde ahlk ilke-lere gre tasarruf etmesi esasna iret eden hilfet kavramdr.

1. Hz. demin Tm lh sim ve Sfatlar Toplayc Nitelii OlarakCemiyyet

a. CemiyyetKavramnn Kapsam

nsan tarifinin klasik felsef yaklamlardaolduu gibi, sadece hayvan- ntk(dnen ya da konuan canl) gibi belli bir ynyle snrlanmasnn bn Arab

nazarnda yanl olduu her eyden nce vurgulanmaldr. nk ona greinsan, ilh srette tasvir ve tarif edilmitir.13 O, insan, kendisinde grlen her-hangi bir vasf ne kararak tarifi etmeyi uygun bulmadndan, dnen can-l, konuan canl, let yapan canl, glen canl gibi tariflerden yalnzca her-hangi biri ya da bir kanninsan btnn kapsamadn dnmektedir.Nitekim o, Kurnda Allah zikretmelerinin bildirilmesinden hareketle [sr17/44] tm varlklarnruh ve akl sahibi olduu kanaatindedir.14

bn Arabnin insann zellikleri sadedinde kulland temel kavram

11 bn ArabFussta peygamberleri ele alrken kronolojik bir sra izlemedii gibi, sralamaybelli bir sebebe balad grlmez. Ayrntl bilgi iin bk. Mahmut Erol Kl, Fussul-

Hikem,DA, stanbul 1996, c. 13, s. 231.12 Fthtn yalnzca Fussun erhi olmaktan ibaret olmayp, dier eserlerinin Fthtn zeyli

olarak kabul edilmesi iin bk. Mahmut Erol Kl, el-Fthtl-Mekkiyye, DA, stanbul1996, c. 13, s. 253.

13 Ftht, c. 3, s. 152. Burada tarif (hadd) kavramn kullanr. Ayrca bk. William Chittick, Hayallemleri bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, ev.: Mehmet Demirkaya, Kakns Yay., stan-bul 1999, s. 55.

14 Ftht, c. 1, s. 199/c. 2, ss. 344-345 [c. 1, ss. 425-426+. Ayrca bk. Sud el-Hakm,Mcems-sf, ss. 152-153.


5/37



cemiyyet (cemetme/toplama nitelii) kavramdr. bn Arabcemkavramn,etkilenilenbir eyden kanmak ya da dikkatini onda toplamak bakmndaninsn kuvvetlerin bir araya geldii son mertebe olarak tanmlam, bu durumacemiyyetadn vermitir.15 Buna gre insan, btn ilh sfatlarn kendisindetopland tek varlktr. Mertib-i vcd asndanbakldnda insan- kmilmertebesi, Ztalanndan ibret ilk mertebe olan l-taayynmertebesi dndakitm mertebeleri iinde toplayan son mertebedir.16Cemiyyeti fark etmenin yolutasavvuf hlleri yaamaktan getiinden, cemiyyet kavramtasavvuf hl olancem ile de balantldr.17

Bu erevede ilk insan olan Hz. deme(s)Fussta verilen sfatilhdir.Bu ilhlik sfat, Allah demi kendi sretinde yaratt18hadisinin bir aklamasolarak ortaya konmaktadr.Geri hadisteki al sratihifdesindeki zamirinAllaha m, deme mi rc olduu konusu ihtilafldr. bn Arab, HakmTirmznin Halaka deme al sretihne demektir? sorusuna Fthtta her ikiihtimali de dikkate alarak cevap vermitir.19 Ancak umm olarak zamirin Al-laha rc olduunu kabul etmekte,Allah isminin btn ilh isimleri cem ettiigibi, Hz. dem(s)inde btn ilh isimleri kapsadnbelirtmekte, bu akla-mayHz. dem(s)inlem-i kebrin zeti olmasyla da irtibatlandrmaktadr.

rneklemek gerekirse, el-Mmin miratl-mmin (Mmin mminin

15 Sud el-Hakm, age, s. 271. Bu mn, kavrama verilen mnlardan yalnzca insanla ilgili ola-ndr. Aff kavramn kullanmnn, ilhcemiyyetin aklanmas bakmndan ontolojik olarakm, yoksa Allah ile zt birliin idrki bakmndan epistemolojik olarak m kullanld soru-sunu sorarak iki mny da geerli sayar. bk. Aff,Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, s.97.

16 Tahral, Vahdet-i Vcd ve Glge Varlk, s. 22-23; Mahmut Erol Kl,Muhyiddn bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri (Vcd ve Mertibl-Vcd), (yaynlanmam doktora tezi), Mar-mara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul 1996, ss. 250-251; a. mlf, bnl-Arab,DA, stanbul 1999, c. 20, s. 503.

17 bk. Ftht, c. 2, s. 619, 620. Ayrca bk. Sleyman Uluda, Cemiyyet, DA, stanbul 1993, c.7, ss. 331-332; Hasan Kmil Ylmaz, Cem, DA, stanbul 1993, c. 7, ss. 278-279. Ylmaz bazmutasavvflarn insann yaratl ile cemhli arasnda ilgi kurduklarn, Uluda da bn Ara-bnin, tam younlama anlamnda tefrikas olmayan cemiyyethlini yaayan sfye, Allah ta-rafndan ezelde vaad edilen eylerin hibe edilecei grne yer verir.

18 Buhr, stizn, 1; Mslim, Birr, 115;Msned, c. 2, ss. 244, 251, 315, 434, 463, 519.19 Ftht, c. 2, s. 121/c. 13, ss. 125-131. Ayrca bk. c. 4, ss. 231-232; Kitb nakil-fuss,

Resil bn Arabiinde, s. 514. bn Arabnin el-Cevbl-mstakminde bir kefe dayanarakzamirindeme rc olduu mny, Fthtn 73. babndaysa, her iki mny birlikte ele al-d iin bk. Michel Chodkiewicz, Sahilsiz Bir Umman Muhyiddin bn Arab, ev.: Atila Ataman,stanbul 2003, ss. 59-61. Chodkiewicze gre, zamirin deme rc olmas, Hz. dem(s)in di-er insanlarn geirdii tarzda bir oluum srecini geirmeksizin tek bir an iinde nihsretinde yaratldn ifde eder.


6/37



aynasdr)20 hadisini el-Mmin kelimesinin ilh isimlerden biri olmasna vurguyaparak, Allahnmmine, mminin de Allaha ayna olduueklinde akla-mtr.21Gvenmek, dayanmak, inanmak, emin klmak, gven vermek gibi an-lamlar bulunan eminekknden treyenmn kavram, Allah iin kullanld-nda kendisinden baka ilh bulunmadn delilleriyle aklayarak kendiulhiyetini bizzat tasdik etme, peygamberlerini destekleme, rzk, hiretsevbgibi konularda gvence verme anlamlarna gelmektedir.22Buna balolarak kul iin de Onun ilhln kabul etme, peygamberlerinin Ona g-venmesi ve mmetlerin peygamberlere destek olmas, rzk ve hiret sevbgibi konularda Onun vaadine gvenme gibi anlamlara gelmektedir. Bylece

Allahta etkin olarak var olan bir sfat insanda edilgin, edilgin olarak var olanbir sfat da insanda etkin bir konumda ortaya kmaktadr. bn Arabnin insan-la Allahn birbirine ayna olmasyla kasd ettii eyin bu durum olduu anlal-maktadr.

bn Arab izleyicileri arasnda konuyu vcdkavram erevesinde ele alanKonev de zamirin Allaha gittii kanaatinde olup, lemin ve onun bir nshasolan demin madd yapsnlemin grnen yapsnn (zhir), rhunu da le-min madd olmayan ve grnmeyen yannn (btn) nshas saymaktadr.23Chittick de bn Arabnin, Allahn demi kendi sretinde yaratmasn, Al-lahn insanlar vcda ait niteliklere sahip olarak yaratt eklinde anladn

belirtmektedir. u halde insanftrat, vcdu tam olarak grnr klma nitelii-ne sahiptir. Ancak vcdu grnr klmak vcdun ayn olmak deildir. n-k vcd yalnzca Allaha aittir.24

Fthtta Allahn Hz. demi(s)kendi sretinde yaratt sorusunun elealnd balama bakldnda, ilgili babn vel tipleri (menzill-evliy) vericll-gaybn aklanmas sadedinde zikredildii grlmekte, devamndakikonularn ise tevbe ve mchede gibibu mertebelere ulamak iin gerekli ara-lar olduu anlalmaktadr. Ricll-gaybmeselesi de ilh isimlerin her eyde vebu arada Allah dostlar (riclullah) zerindeki yansmalar balamnda insannnasl ilh bir varlk olduunun aklanmasna ynelik olarak ortaya konmak-

20 Tirmz, Birr, 8.21 bk. Ftht, c. 1, s. 161/c. 2, s. 190 [c. 1, s. 318].22 Metin Yurdagr,yet ve Hadislerde Esm-i Hsn Allahn simleri, Marifet Yay., stanbul 1996,

ss. 80-82.

23 Konevnin yorumu iin bk. Hasan Kmil Ylmaz, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin KrkHadis erhi, FAV, stanbul 1990, ss. 168-170.

24 Chittick, Hayal lemleri, s. 81.


7/37



tadr.25

Fthtta, hadisin yle bir varyasyonuyla da karlalmaktadr: Allahdemi Rahmnn sretinde yaratmtr.26bn ArabFthtta yukarda szedilen iki rivyeti birlikte ele alarak Hz. dem(s)inRahmnn sretinde yara-tldn ifde etmektedir.27Byleceal sratih ifdesindeki zamirin rc ol-duu yer sorunu zlmektedir. Hazart- lhiyyeasndan bakldnda, taay-ynszlk (l-taayyn) durumunun belirsizliiyle ilk hadisteki zamirin belirsiz-lii; ilk taayynde Rahmn isminin ortaya kmas ve varln tannmaya msa-it duruma gelmesiyle de ikinci hadisteki Hz. dem(s)inRahmnn sretindeyaratlmas arasndaki paralellik dikkat ekicidir. Rahmn isminin tecell ma-hallinin Hz. Muhammed(s)in makam olan Hakkat-i Muhammediyye olduuifde edilirken bu durum daha iyi ortaya kmaktadr.Dolaysyla yaratlmertebeleriyle insan arasnda bir ilgi vardr ve demin Rahmn sretinde ya-ratlmas da, bir ynden onun ilk insan ve Hz. Muhammed(s)inezel sreti olanHakkat-i Muhammediyyenin grnr lemdeki ilk tecellsi olduunu, dierynden de Rahmn isminin tecellsi olmas dolaysyla, yapsnda iyiliin kt-lkten daha belirgin bir ekilde var olduunu ortaya koymaktadr. Aralarnda-ki irtibat ise, Hakkat-i Muhammediyyedeki Muhammed Nrun btnyletezhr ettii ilk sretin Hz. dem olmasyla aklanmaktadr.28

bn Arabnin insan Hakk ya da Allahn sretinde yaratlm bir varlk

olarak aklamas, ilk bakta onu tanrlatrma olarak alglanmaya msait g-zkse de,29 bu kabul Izutsunun da belirttii gibi, onun bu cemetme yeteneiniaklamaya yneliktir.30bn Arabde insan-biimli (antropomorfik)bir tanr an-

25 bk. Ftht, c. 2, ss. 5-145/c. 11, ss. 247-493; c. 12; ss. 55-585; c. 13, ss. 57-341; Chittick,Varolmann Boyutlar, ss. 64-65. Meseleye, ricll-gaybkavramyla ilgisi balamnda temas edi-len bir makale iin bk. Ahmet gke, Bir Tasavvuf Terimi Olarak Ricll-gayb -bn ArabninGrleri-, Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Ankara 2001, yl: 2, say: 5, ss. 161-201.

26 Ftht, c. 1, s. 105/c. 1, s. 278 *c. 1, s. 167+. Ayrca bk. Kitb nakil-fuss, Resil bn Arabiinde, s. 514; Kenzl-umml, c. 1, s. 400, no: 1148.

27 Ftht, c. 1, ss. 154, 155/c. 2, s. 157, 160 [c. 1, ss. 297, 299].28 Reynold A. Nicholson, Tasavvufun Menei Problemi, ev.: Abdullah Kartal, z Yay., stanbul

2004, s. 170.

29 bn Teymiyenin Allahn bir paras olarak anlald gerekesiyle itiraz iin bk. Ahmed bnTeymiyye, bn Teymiyye Klliyt, Tevhid Yay., stanbul 1987, c. 2, s. 145 vd., 153. bnTeymiyyenin bn Arabye genel olarak bak ve eletirileri iin bk. Mustafa Kara, bnTeymiyyenin bn Arabye ve Vahdet-i Vcda Bak, bn Teymiyye Klliytiinde, c. 2, ss.31-47. Aliyyl-Karnin bu konudaki itirazna smail Fenn Erturulun cevaplar iin bk. s-mail Fenn Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, haz.: Mustafa Kara, nsan Yay., stanbul 1991,ss. 171, 236 vd..

30 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 339. bn Arabnin Rabb daim Rabbdr, kul da daim kul


8/37



lay yoktur, ama Chodkiewicz ve Chittickin deyimiyle tanr-biimli(teomorfik)bir insan anlay vardr.31 Vahdet-i vcd anlayn yanstan eser-lerde grlen nsan Haktrtrnden nermelerin, aslnda bu durumu vurgu-lamaya ynelik olduu belirtilmekte, buna karlk, insann bata vcb ve k-demolmak zere, Haktan ayrld ynlere de vurgu yaplmaktadr: Hakknvarl kendindendir, artszdr, fakat insann varl Hakktandr ve yaratlmaartna baldr. Bir adanher ne kadar Hakk ile mahlkatayn saylsalar da,sz edilenbu fark asl bir farktr.32

bn Arabnin ifdelerinden anlaldna gre, birbirlerine ayna olmalarbakmndan Hakk ile insann durumu karlkldr: Senin kendini grmende O

senin aynandr, Onun isimleri ve hkmlerinin zuhrunun kendisine ait oldu-unu grmesinde de sen Onun aynassn.33Bu gr, bir adan ilh sfatla-rn, Ztn ne ayn, ne de gayr olduunu syleyen genel Snn kabuln dina-mik bir ifdesi olarak anlalmaya da msait gzkmektedir.

nsanolu btn ilh isimleri toplad iin, Allaha ait herhangi bir sfatgrnr klabilme niteliine sahiptir. Bu isimlerin insandaki tezhrnn, oinsanda dengeli bir ahsiyet ortaya karp karmayaca durumu ise farkl birkonudur. Ancak genel olarak bn Arab, her insan tekini ilh srete sahip gr-mese de, her bireyin ilh isimlerin tamamn yanstma noktasnda belli bir po-tansiyel tadn kabul etmektedir.34u ifde, cemiyyetin boyutlarndan sa-

dece insana mahsus olan emnet ve ilmi gstermesi asndan nemlidir: Ondan(demi yarattktan)sonra, Allah Tel ona emnet ettii ey hakknda kendisini idrkshibi kld.35

olarak kalr ifdesinin bir rnei iin bk. Ftht, c. 1, s. 223/c. 3, s. 86.31 Chodkiewicz, Sahilsiz Bir Umman, s. 59; Chittick, Varolmann Boyutlar, s. 118. Chittickin eseri-

nin Trke tercmesinde, bu anlayn, slmn insan anlay olduu ifde ediliyor.32 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 339-341.33 Fuss, s. 62; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 209-210. Konuk, insann Onun ilminde gizli bir du-

rumu ya da ii (en) olmas ynyle Hakkn insana; kendi sretinde yaratm olmas, isim vesfatlarn onda grmesi bakmndan da insann Hakka ayna olduunu syler. Ayrca bk.Fuss, s. 143; Konuk, Fuss erhi, c. 3, s. 158, 160.

34 Chittick, Hz. dem(s)in, btn ilh isimlerin bir zeti eklinde deil de, sadece belli birismin sretinde yaratlm olmas durumunda, Allahn btn sfatlarnn kendisinde tecelletmeyeceini syler. Buna gre Hz. dem(s) Allahn deil de, sadece Rahmnn sretindeyaratlm olsayd, hibir insan fkeli ve zlim olmaz, Mntakm isminin sretinde yaratlmolsayd, hibir insan affedici olmazd. Chittick, Hayal lemleri, ss. 50-51.

35 Fuss, s. 56; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 175. Ayrca bk. bn Arab-Ahmed Avni Konuk,Tedbrt- lhiyye Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral, z Yay., stanbul 1992, ss. 142, 143.Burada ilim, immetin artlar arasnda dokuzuncu art olarak saylmtr. mmetle hilfetarasndaki balant da dikkat ekicidir. Bu erevede Biz emneti gklere, yere ve dalara teklifettik, ama onlar bunu reddederek yklenmekten kandlar, insan ise yklendi. phesiz o ok zlim,


9/37



zetle bn Arab, insan zt olarak deil, ama sfat ve fiilleri itibariyle Al-laha benzeyen tek varlk olarak grmektedir.36Bu durumda ilhn ilh olmasda ancak kendisine ibdet edecek varln (melh) var olmasn gerektirmekte-dirbu varlk dacemiyyet niteliine sahip olanHz. dem(s)dir. Sonu olaraktm ilh isimleri toplayanAllahisminin bir tezhr olarak Hz. dem(s), aynzamanda en iyi kulluk etme potansiyeline de sahiptir.37Cemiyyet, lemdekitm niteliklerin insan varlnda toplanm olduunugsteren temel insnzelliktir ve Hakkbu sayede en mkemmel biimde insanda tecell etmekte-dir.38u hlde insann yeryznde tasarruf edebilmesinin varlk art yannda,

bilgi ve deer boyutlarndaki art da insanla Allah arasnda ortak bir zeminin

varln gerektirmektedir ve insann ilh srette yaratlmas bu zemini sala-maktadr.u durumda bn Arab iin insann ilholmas, ilh emirleri anla-mas ve uygulamas iin bir zorunluluktur.39

bn Arab, Hakkn lemdeki tecellsiyle Hz. dem(s)in cemiyyeti arasndada bir irtibat kurarak Hakkn lemde, tpk demdeki tecellsi gibi, Onunistedii miktarda gerekletiini belirtmektedir.40Bu konuda bn Arabnin kul-land kavramlardan biri de nshakavramdr. Buna gre insan, iki srettenoluan bir nsha olup, bunlardan birincisi Hakk, ikincisi ise lemdir.41 Hz.

ok childir. *Ahzb 33/72+ yetindeki emnetkavramna kblin verdii mn, hem kendisi,hem de lem hakknda uur sahibi olmay gerektiren ahsiyettir. bk. slmda Din Dncenin

Yeniden Douu, s. 123.36 Konuk Fassu hikmetin ilhiyyetin f kelimetin demiyyetin baln Kelime-i

demiyyede mndemic olan Hikmet-i lhiyyenin beynnda olan Fasstr diye tercmeederek ilhiyyet kavramnn tm ilh isim ve sfatlar kapsadn belirtir. Fuss, s. 48; Ko-nuk, Fuss erhi, c. 1, s. 107. Ayrca bk. c. 4, s. 232; Aff,Fussul-Hikem Okumalar in Anah-tar, ev.: Ekrem Demirli, z Yay., stanbul 2002, s. 73.

37 Mehmed Ali Ayn, dem(s)in ilholuunu aklarken, insann kendisine Allah tarafndanverilen dnce (fikret) sayesinde tabiat zerinde tasarrufta bulunabildiini, bu dncenindeAhadiyyetmertebesinde toplu bir tarzda gizli olarak bulunan sfatlarn insan ftratnda or-taya ktn belirtir. Hatta, eyhin insan Allahla lem arasnda kevn-i cm, berzah-i cmeklinde adlandrmasn da bu sebebe balar. Mehmet Ali Ayn, eyh-i Ekberi Niin Seve-rim?, bn Arabde Varlk Dncesi iinde, haz.: Mustafa Kara-smail Kara, nsan Yay., stan-bul 1992, s. 204.

38 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 317. Konuk, bu noktada cemiyyetkavramyla beraber

benzer mnda klliyyetkavramna da yer verir. Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 169. Ayrca bk.Tedbrt, ss. 420-422.39 Chitticke gre Yeniden balanma (re-ligio) anlamndaki dinin insan tarafndan anlala-

bilmesi ve hatta bilimsel terimlerin beer terimler erevesinde ele alabilmesi iin de bu ben-zerlik zarrdir. Varolmann Boyutlar, ss. 53-56.

40 Fuss, s. 55; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 169.

41 Kitb Nakil-Fuss, s. 515. Kavrama bn Arabnin verdii mnlar iin bk. Sud el-Hakm,Mcems-sf, s. 1058. Osmanl tasavvuf iirindeki anlal biimleri iin bk. Ahmetgke, Vhib-i mmden Niyz-i Msrye Trk Tasavvuf Dncesinde Metaforik Anlatm, Ahenk


10/37



demin madd olan zhir yaps lem ve onun sretlerinden, manev olanbtn yaps ise Hakkn sretidir ve ona ruh flenmesinden ortaya kmakta-dr.42

Bu grler hem varln ve yaratln hedefini, hem debilin ve bilgi sa-hibi olan insann hilfetini aklamaktadr. nsan bir yandan Allahn isim vesfatlarnn tamamnn tecell ettii bir varlktr, dier yandan da lemin birminyatrdr. lem de Allahn btn isim ve sfatlarnn tecell ettii bir ay-nadr. u hlde gerek lem ve gerekse insan, bir btn olarak Onun sfatlarnyanstmaktadr. Kaosu deil, nizam esas alan bu gr, bn Arab ve izleyicile-rinde grlen lemdeki unsurlarla insandaki unsurlar arasndaki karlatrma-

lar ve bunlarn ilh isim ve sfatlara balanmas yoluyla insanla lem arasndabir uyum arayn da ortaya koymaktadr.43Ancak insan bu noktada lemdenayran ey manev varl, bilgi ve bilincinin gelimeye akbir yapda olmas-dr.

nsannbilgisinin ilk ekli de Allahn Hz. dem(s)e isimleri retmesi ola-rak karmza kmaktadr. Allah deme tm isimleri retti [Bakara 2/31]yetini zikreden bn Arab, Hz. dem(s)in kendilerini yklendii isimlerinmnlarn ise kendisine veciz sz syleme yetisi (cevmiul-kelm) verilmi bu-lunan Hz. Muhammed(s)inyklendiini ifde etmektedir.44 Bu iki peygamberarasndaki fark, Hz. dem(s)e eynn sadece isimleriretilmiken, Hz. Mu-

hammed(s)

inmnlarna da vkf klnm olmasdr. Chittick, Hz. dem(s)

eisimlerin retilmesiolgusunun varlklara isim vermeyi de ierdiine temasederek yetin tm slm teoloji, antropoloji ve kozmolojisini zetlediini, Hz.dem(s)inilk gnahkr olmaktan ok ilk peygamber oluunun ne karldnbelirtmektedir. Bu hususlar ayn zamanda Allahn varlklara Hz. dem(s)nnde secde etmelerini emretme sebepleridir.45Buna gre yet, hilfetle ilgili

Yay., Van 2005, ss. 214-215.

42 Fuss, s. 56; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 172. Izutsuya gre u cmle de bn Arab ontolojisininbir zetidir: Hakk Tel saylmalar mmkn olmayan lh simlerinin zuhra gelmemiolan aynlarn (btn gereklerini) grmeyi diledi. Fuss, s. 48; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s.108. Tesbit iin bk. Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 310-312.

43 Ftht, c. 1, ss. 170-171/c. 2, ss. 230-232 [c. 1, ss. 348-350+ Burada geen meleklerle insandakiruh ve gler, eitli gezegenlerle insandaki nefs, akl fikir gibi gler arasnda kurulan z-deliklere, sonraki dnemlerde oka rastlanr. rnek iin bk. Kn, Istlht, s. 134. Ayrcabk. Aff,Muhyiddin bn Arabde TasavvufFelsefesi, s. 93, 240.

44 Ftht, c. 1, s. 157/c. 2, s. 171 [c. 1, ss. 306-307]. Cevmiul-kelmkavram iin bk. M. YaarKandemir, Cevmiul-kelim, DA, stanbul 1993, c. 7, s. 440.

45 Chittick, Varolmann Boyutlar, ss. 51-52, 68-69. simlerin retilmesine eyya ad koyma ya daey hakknda kavram gelitirme yetenei anlam veren kbl, bunun eyya hkim olmaysaladn belirtir. slmda Din Dncenin Yeniden Douu, s. 31. sim verme nitelii, d-


11/37



balk altnda grleceigibi, lemdeki varlklarn insana boyun emeleri olgu-sunu da kapsamaktadr.

Bu noktada, lemde tasarrufta bulunmann, sadece bilgi deil,deer boyu-tu da ortaya kmaktadr. Nitekim Ayn, bn Arabnin cemiyyetkavram ieri-sinde, insann rubbiyyet ve ubdiyyeti cmi oluunu da mtala ettiini belirt-mektedir.46 Boyun emeyi ieren ubdiyyet belli deerleri gerekli klmaktadr.

Bununla beraber bn Arab, ilh srete uygun bir yapda olmayan insannzhiren insan sretinde bulunan bir hayvandan ibret olduunu sylemitir.47nsan byle bir varlk olmaktan karp hayvan(canl) seviyesinde kalmasnasebep olan temel husus da hevdr. Hev olmasayd, insan Ondan bakasnaibdette bulunmayacakt.48Bu duruma bal olarak bn Arab, hevdan kaynak-lanan, rfen ve eran ktlenen sfatlardan korunmalarnn gerekli olmas se-

bebiyle sadece insan ve cinlerin eratlara muhatap olduklarn ifde etmitir.49Dolaysylabn Arabnin sembolik ifadelerle anlatt ve Konukun da tekrartekrar vurgulad gibi, her bir insanda Allahn sfatlarnn yansmalar bu-lunmakla beraber, ilh isimlerin insan- kmil dnda kalan insan teklerindekidenge durumlar (istdd), bu yansmalar mkemmel bir tarzda aksettirecek

bir ahenk ierisinde deildir.

Bu noktada anahtar kavramlardan biri de istddkavramdr. bn Arab,Hakkn, varln ezel istddna gre her varlkta tecell ettii grndedir.

Bu durum yukardan bakldnda tecellnin, aadan bakldnda istddnzt olan teklik boyutunu temsil etmektedir. Bir de isimlere bal olan ( esm)oklua dnk, yani varlk ve insan teklerinde gittike oalmakta olan boyutuvardr.50bn Arab, yukardaki grlerine uygun olarak Allahn tm ahlk

nce, tecrbe edinebilme, problem zebilme ve imtihan kazabilme olarak yorumlanmasiin bk. Yavuz, Kuranda Sembolik Dil, ss. 366-367. Sembol retme yetisiyle aklanmas iinbk. Latif Tokat, Dinde Sembolizm, Ankara 2004, s. 22.

46 Ayn, eyh-i Ekberi Niin Severim?, s. 206.47 Ftht, c.3, s. 152. Ayrca bk. Ayn, age, 216-217; Sud el-Hakm,Mcems-sf, ss. 152-153.

Aff, bn Arabnin bu iki kullanm birbirine kartrdn ifde etmitir.Muhyiddin bn Ara-bde Tasavvuf Felsefesi, s. 97.

48 Ftht, c. 3, s. 116. bn Arab, biryete gnderme yaparak, hevnn ilh edinilen en bykey olduunu belirtir.

49 Ftht, c. 3, s. 152.50 stddn en gizli ve gl du olduu iin bk. Fuss, s. 60; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 192-

193, 195, 204; Aff, Fuss Anahtar, ss. 92-93. Bu erevede istemenin trnden en zayfszle, ikinci derecede kuvvetli olan hl ile, en kuvvetlisi ise istdd ile istemedir. Konuk,istdd ile istemeyi de ikiye ayrarakczolarak adlandrd birincisini yeni doan ocuun,kllolarak adlandrd ikincisini ise ilh ilimdeki ayn- sbiteden her birinin mdebbirin-den isteme olarak niteler. Bu da insan- kmilin istemesi olmaldr.


12/37



nitelie sahip sfatlarnlemde tezhr ettirebilecek gerekli yatknla (istdd)sahip olan tek varln insan- kmilolduunu dnmektedir.51bn Arabninpek ok kavram gibi istdd kavramna da evrensel bir anlam ykledii, insnistddlarla dier varlklara ait istddlarbu evrensel istddn birer izd-m olarak grdanlalmaktadr.

Gerek varlklar ve gerekse insana ait olan istddn bir boyutu da kendisiiin iyi/gzel/temiz (tayyib) ve kty/irkini/temiz olmayan (habs) ayrd etmeniteliidir.52 bn Arab dncesi asndan, yaratltaki Rahmniyyet veRahmiyyetin bir yansmas olarak anlalabilecek olan bu durum, seme hak-kna sahip olan insann hata yapma sebeplerinden biridir. Ancak istddlarn

aldana nasl yol aabildiinin anlalmas iin genel zaaf noktalar tesbit edil-melidir.

bn Arab, blsin nlerinden, arkalarndan, salarndan, sollarndan yaklaa-can belirterek *rf 7/17+ dem oullarn aldatacan syledii drt yn-den sz etmekte, burada her yne mahsus ilimleri de ricll-gaybdan saylardrt olan evtdn mertebeleri sadedinde saymaktadr.53Bu drt ynn korun-masnda evtdngrevleri de Allahn Hayy, Alm, Kadir veMrd isimlerinekarlk gelmekte, bu isimlerle sfatlanan evtd da Alblhayy, Abdlalm,Abdlkadir ve Abdlmrd isimlerini almaktadr.54 Her ne kadar bu grlerilk baktamakrokozmoz anlamndakilemin korunmasndan ibret gibi gr-

nyorsa da, byk (evren) ve kk (insan) olmak zere ikilemin btnlasndan bakldndabn Arab, blsin demoullarn aldatma konusundadrt boluktan sz etmi olmaktadr. Bu drt boluk hayat, bilgi, kudret veirdedir.

nsn hatalara genel bir bak, saylan tm bu hususlarda insann aldana-bileceini gsterecektir. Bilgisizlik kadar, bilgiye gtren merak da insannayan kaydrabilmektedir. nsan, kendisine verilen kudretin sona ermeyece-

51 Chittick, Varolmann Boyutlar, s. 203.52 Fuss, ss. 221-222; Konuk, Fuss erhi, c. 4, ss. 364-365; Aff, Fuss Anahtar, ss. 493-494. Bura-

da istddkavram kullanlmamakla beraber, biz bu kavramn bir ynnn tanmland ka-naatindeyiz. Nitekim devamnda bu kavrama yer verilmitir. bk. s. 225; Konuk, Fuss erhi, c.4, s. 383.

53 Ftht, c. 1, ss. 215-216/c. 2, ss. 402-404 [c. 1, s. 466-467+. Bu ilimlerin herkese gerekli olduu-nu ifde eder.

54 Ftht, c. 2, ss. 9-10/c. 11, ss. 276-278; gke, agm, s. 177. Evtddan her biri de bir peygambe-rin kalbine gre tasarruf sahibidir. Bunlar da srasyla evtddan am blgesindeki rkn Hz.dem(s), Irak blgesindeki rkn Hz. brhm(s), Yemen blgesindeki rkn Hz. s(s),Hacerul-Esveddeki rkn ise Hz. Muhammed(s)in kalbi zere olana mahsustur. Ftht, c.1, s. 215/c. 2, ss. 400-401 [c. 1, s. 465].


13/37



ini sanarak hataya debilmektedir. rde zgrl insann mutlak zgrolduu yanlgsna ve irdezayfl da gnaha drebilmektedir. NitekimHz. dem(s)de hayatnn sona ermemesi vaadi karsnda aldanm*rf 7/20-21; Th 20/120+, bu yanl bilgi sonucunda irde ve kudretini yanl yndekullanarak hataya dmtr. Bu da insanngnah karsndaki aceleciliininilk rneidir. te yandan kendisine yasa inemesi halinde yorgunluk ek-mek zorunda kalaca sylendiinden*Th 20/117-119], sonuca duyduu me-rak da onu hataya tevik etmi olabilir. Grld gibi bn Arab, H z.dem(s)inztnda insann genel zaaflarn ortaya koyarken hareket noktasolarak ald bilgive keifler, yetler ve insn gereklerle temellendirilebilecek

niteliktedir.

Fthtta saylan ilimlerin de bu drt temel aldan hususuyla (hayat, ilim,kudret, irde) irtibatl olduu grlmektedir.55 Bu adan bakldnda bn Arab,deer temeline dayal tasavvuf terbiye asndan insann aldan yollarn ka-patmay ve bu ilimler yoluyla insan- kmil olmann yollarn gstermeyi hedef-lemektedir.

nsan bilgisinin bir yn de, yukardaiyilii tercih noktasnda tesbit edilenRahmniyyetve Rahmiyyetin bir tecellsi olarak yanl yaptn fark edebil-mesidir. Yukarda da grld gibi insan kendisine verilen yaama (hayat),

bilgi, merak ve renme istei (ilim), eylem ve retme (kudret), isteme ve zgr-

lkten (irde) ibret olan drt temel zelliine bal olarak hem zgr, hem desorumlu olan, bu zgrln kullanrken hata yapabilen tek varlktr. bnArab, demlerdedii insann tevbe usllerini tirfve duolarak takdimetmekte, bu erevede tirfla rifarasnda bir iliki kurmaktadr.56tirfkavra-m bu erevede ele alnd zaman, ayrt edici bir nitelik olarakhatann farknavarmay ve bunu kabullenmeyi, du ise hatann aff ve telfsine ynelik adm

55 rneklendirmek gerekirse, -dorudan ya da ters ilikileri dikkate alnmak kaydyla- ne aitilimlerden hareket, har, ner; sola ait ilimlerden bitkiler, hayvan, canlln temeli olan su,kdem, hakkatler, dny, cennet, ebedlik (huld); saa ait ilimlerden berzah, berzaha ait ruh-lar; arkaya ait ilimlerden de hayat gibi hususlar hayatla; ne ait ilimlerden meselelerin kapal-lklar, nazar, ilh ilim gibi hususlar, sola ait ilimlerden esrr, gayblar, hazneler, rush gibiunsurlar, saa ait ilimlerden kularnve rzgrlarn dili, sem, hayret gibi konular, arkaya aitilimlerden zevk, rb, reyy gibi bilgi kaynaklar, furkan incileri bilgiyle; ne ait ilimlerdenruhlara tasarruf, rhnlerin inmesini salama gibi bilgiler, sola ait ilimlerden yaratma,tekallbt (deimeler) gibi bilgiler, saa ait ilimlerden bakalamalar, nefislerin hareket etti-rilmeleri, mirc gibi bilgiler, arkaya ait ilimlerden tecell gibi hususlarla ilgili bilgilerkudretle;ne ait ilimlerden mchede, vecd, evk, ak; sola ait makam ve skn; saa ait ilimlerdenmeyl, ahvl, hev; arkaya ait ilimlerden nefs, nefs-i emmre gibi bilgiler irdeyle ilgili gz-kyor.

56 Ftht, c. 2, s. 139/c. 13, s. 288.


14/37



iermektedir.

Hz. dem(s)in, hata yapnca Allahtan kelimeler almas *Bakara 2/37+, biryandan Ona nasl du edileceini renmesi anlamna gelirken, bn Arabninilh isimler teorisi asndan bakldnda, tevbenin kabul edilmesi ve gnahla-rn balanmasna ynelik ilh isimlerin grnr leme kmas eklinde deanlalabilir. nk Hz. dem(s)intm ilh isimleri toplar biimde yaratlma-s, Tevvb,Afvv, Gafr, Gaffr gibi ilhisimlerin tezhrn de gerekli klmak-ta, nitekim bn Arab, tevbeyle ilgili aklamalarnda bu isimlere de yer vermek-tedir.57Dolaysyla Allahn tevbeleri kabul, af ve mafiret gibi fiillerini gsterenisim ve sfatlarnn ortaya kmasn salayan varlk da Hz. demdir(s).

nsann cemiyyet nitelii, insan d varlklarla mukayesesinde de ortayakmaktadr. Meleklerin belli makamlara sahip olduklarn syleyen yeti bnArab, talar, madenler, bitki ve hayvanlar da dahil olmak zere, insan dnda-ki tm varlklarn, belli ilh isimlerin tecellgh olmalaryla aklamakta,58meleklerin bile insan- kebradn tayan lemdeki sretlerin baz glerin-den yaratldn ifde etmektedir.59Bu yaklam, onun insn kuvvetlerle me-lekler arasnda zaman zaman aynlemeye varan bir yaknlk grdn ortayakoymaktadr. lh isimlerin belirli czlerinden yaratlm bulunan melekler,Hz. demdeki(s)cemiyyeti gremedikleri iin, onun yaratlna itiraz etmiler-dir. Oysa onda, meleklerin bilmedii ilh isimler de tecelletmektedir.60bls

de onunbu temel niteliini grememi ve kibirlenmitir.61

blisin yapsndaki

57 Ftht, c. 2, ss. 138, 139, 140/c. 13, ss. 285, 292, 304. bn Arab, yine Hz. dem(s)in kalbi vemertebesi zere olan, yette getii gibi *Bakara 2/31+ ilh isimleri bilen, ilim ve kemlt tr-leri bakmndan da ona benzeyen yz kiilik mustafn ya da mctebnadl bir zmrenin s-rekli olarak Hz. demin dus olan u duda bulunduklarn syler: Rabbimiz! Biz kendimizezulmettik. Eer sen bizi balamaz ve bize merhamet etmezsen, mutlaka ziyana urayanlardan olu-ruz. *rf 7/23+. Ftht, c. 2, s. 12/c. 11, ss. 291-293.

58 Ftht, c. 1, s. 328/c. 4, ss. 147-148. yet meli yledir: Her birimizin belirli bir makam var-dr. *Sfft 37/164+ Ayrca bk. Chittick, Hayal lemleri, s. 51.

59 Fuss, s. 49; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 119-120. Konuk, meleklerin, insann yaratlndakikuvvetlerden hiss-i mterek, hayl, dnce, vehim, hfza gibi rhn ve hiss (duyusal)kuvvetler ve ekim (czibe), tutma (msike), hazim (hzime), kendini koruma (dfia), byme vegelime (mnmiyye), oalma (mvellide), tasavvur (musavvire) gibi tabi kuvvetler bata olmakzere muhtelif kuvvetlerden yaratldn belirtir. rneklerden fizik kurallar olarak bilinenhususlarn metafizik temelleri zerinde durulduu anlalyor.

60 Fuss, s. 51; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 137-143. Konuka gre, melekler yeryznde kandkleceini ya Levh-i Mahfzdan ya akl yoluyla ya da melekiyyetsfatnn bir gerei olaraksadece akl ve hayr konusunda ayrc nitelikleri sebebiyle nceden bilmilerdir. bk. age, c. 1,ss. 139-140.

61 Fuss, s. 55; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 165-167. Konuk blsin, Hakkn yalnzcaMudill(sap-trc) isminin mazhar olduunu, buna bal olarak cell nitelik tayan ate ve havadan ya-ratldn, cell tecellleri yansttn, sadece demdeki cell boyutu grdn, Hdis-


15/37



ate ve havann kibirle, demin hammaddesindeki topran datevz ile ili-kilendirilmesi dikkat ekicidir.62

b. Cemiyyetle Berzahiyyetin Arakesiti Olarak Yedn Kavram

bn Arab, insann varlnda grd temel nitelii belirlemek iin kullandcemiyyetkavramn, iki elanlamna gelenyednad altnda ikili kavramlardizisi evresinde aklamaktadr. Hz. deme(s)secde etmeyen blsi tekdirsadedinde geen ki elimle yarattm eye secde etmekten seni alkoyan nedir?*Sd 38/75+ yetindeki iki el (yedeyy/yedn) kelimesini kavramlatrarak derinanlamlarnortaya koymaya girimitir. Ona gre Hakkn iki eliyle yaratlmamazhariyetine eren insan dndaki tm varlklar Onun tek eliyle yaratlm-tr.63Kavram bir ynyle cemiyyet, dier ynyle de berzahiyyetkavramylairtibatl olarak bn Arabnin varlk ve insan dncesiyle ilgili grleri ara-snda merkez bir konuma sahiptir.

Yednkavramndaki anlamiftlerinden biri sonluluk (emed) ve sonsuzluk-tur (ebed).64Bununla beraber bn Arab, lemi tamamlayan insan hem hdis,hem de kadm boyuta sahip olarak grmektedir.65 bn Arab rihlerindenKn,yednkavramna, paralel bir tarzda vcb ve imknanlamlarn ykler-ken varlk boyutuna iret etmektedir. te yandan ilh isimlerin etkin (fil) veedilgin (kbil) olanlarnn insanda bir araya geldiini ifde ederken, insann

minin tecellleri olan mn, hidyet, istikamet, sevgi, iyilik gibi unsurlardan oluan ceml b o-yutu gremediini ifde eder. Ayrca bk. Fuss, s. 76, 144; Konuk, Fuss erhi, c. 2, ss. 8-11, c.3, ss. 176-177.

62 Konuk, bn Arabnin rutbet ve brdetkavramlarn erh ederken, bls ve cinlerin atetenyaratlmalar sebebiyle latf varlklar oluunu, bu letfete bakarak demin topraktan yara-tlm kesf bir varlk olmas sebebiyle kibirlendiklerini belirtir. Fuss, s. 144; Konuk, Fusserhi, c. 3, ss. 175-176; Ftht, c. 1, s. 183/c. 2, ss. 278-279 [c. 1, ss. 380-381+. Cinlerin yaratlhakknda ayrca bk. Chittick, Hayl lemleri, ss. 43-44. Cneydin sfyi tevzuna iretletopraa benzetmesi de mehurdur.

63 rnek iin bk. Ftht, c. 1, ss. 172, 174 /c. 2, ss. 237-238, 243-244 [c. 1, ss. 353, 357]. Kavramaceml-cell, rahmet-gazap, tebih-tenzih isimlerinin verilmesi iin bk. gke, age, s. 61. Bunagre sa el ceml, sol el cell elidir. bn ArabFusstayednkavramn aklarken, Allahn

her iki elinin de sa el olduunu vurgular. Buda varlk ve varoluta rahmetin daha etkili ol-duu kabuln gsterir. bk. Fuss, s. 144; Konuk, Fuss erhi, c. 3, s. 176; Izutsu, FusstaAnahtar Kavramlar, s. 329; Aff, Fuss Anahtar, s. 312. Kavramn iki tr sfat eklinde anlal-mas iin bk. Sud el-Hakm,Mcems-sf, ss. 1245-1247.

64 Ftht, c. 1, s. 37/c. 1, s. 50 [c. 1, s. 21], IV, 408; Fuss, ss. 54-55; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss.160-161, 165-167.

65 Fuss, s. 50; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 130-131. Konuk, insann sretiyle hdis, fakatrhunun hakkatiyle kadm olduunu syler. Ayrca bk. Kitbl-isr il makamil-esr,Resil bn Arabiinde, s. 179.


16/37



etkin ve edilgin ynlerine aklama getirmekte,66 bu iki yn lhtlik ve nstlikeklinde de ayrma tb tutulmaktadr.67 Hakka ve insann ilh ynne lht,halka ve insann madd ynne de nst denmektedir.68bn Arab Topraktanbir insan yaratacam*Sd 38/71+ ve Ona ruhumdan flediimde secdeye kapan-nz.*Hicr 15/29+ yetlerini pe pee zikrederekyednkavramn aklamayagirimekle,69insann zhirdeki yaratl srecinin maddboyutuna iret etmi-tir. Varlklarn Hz. deme(s) secde etmeleri emri, ruhun flenmesinden, dolay-syla ilh nefesi kabul etmesinden sonra verilmitir. Bu durumdayedn kavra-mnn hem grnr ve grnmez lemleri, hem de ilh nefesi ifde ettii anla-lmaktadr. Kavramn lht yne bakan tenzhve nst yne bakan tebh gibi

boyutlar da vardr.70Fusstayednkavram bir ynyle zhir-btn kavramlaryla, dier yny-

le ceml ve cell sfatlarla da aklanmaktadr. Bu durumda, melekler, eytan,cinler gibi bir takm varlklarn btn, lemdeki grnen, maden, bitki, hayvangibi varlklarn da zhir olmalarna karlk insan madd ynyle zhir, manevynyle btndr ve bu yaps da dorudan doruya Allah isminin mazharolmasnabal olan veyednkavramyla aklanan cemiyyetini gstermekte-dir.71

Ceml isimlerin Hakkla yaknlk (kurb), uyum, uygunluk, btnlk, ayn-lk ve bilin dorultusunda ilikisine karlk, cell isimlerin uzaklk (bud),

uyumazlk, dengesizlik, para, farkllk ve farknda olamama ya da cehletdurumlaryla alkal olduu ifde edilmektedir.72 Ancak bu noktada kavramn,insanda tamamyla teekkl eden ve onun yeryzndeki halfeliini aklayan

66 Kn, Istlht, s. 85; a. mlf, Tasavvuf Szl, s. 595.67 Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 112-113; Aff,Muhyiddin bnArabde Tasavvuf Felsefesi, s. 90, 239;

a. mlf, Fuss Anahtar, ss. 80-81; Sleyman Uluda, Nst, DA, stanbul 2006, c. 32, ss. 431-432.

68 Aff, Fuss Anahtar, ss. 80-81. Lhtsaf vahdet ve eyya siryet eden hayat, ilh, rh, ma-nev, btn; nstise beer, beden, madd, zhir anlamlarna gelir. Tehnev, Kef, c. 2, s.1401; Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yay., stanbul 1996, s. 331, 400.bn Arabnin lhtkavramn btn anlamnda ahadiyyeti, nstkavramn ise zhir anla-mnda ehdeti kasd ederek kulland belirtilir. Ayrca mecaz olarak eriata ve dnin zhir

hkmlerine de nst ismi verilir. bk. Uluda, Nst, s. 432.69 Ftht, c. 1, s. 174 /c. 2, ss. 243-244 *c. 1, s. 357+. Burada konunun burlarla ilgisine dair ak-

lamalar da yer alr.70 Chittick, Hayal lemleri, s. 47.71 Burada ilh sfat olan gazab ile kula ait olan havf cell, ilh sfat olan rz ile kula ait sfat

olan rec ise ceml birer sfat rnei olarak verilir. Fuss, ss. 54-55; Konuk, Fuss erhi, c. 1,ss. 161-162, 165-166.

72 Chittick, Hayal lemleri, s. 79. bn Arab yaknlk ve uzaklkla ilgili olarak kurb ve bud kav-ramlarna yer verir. Kurbiin bk. Ftht, c. 2, s. 548 vd. Budiin bk. age, c. 2, s. 550 vd..


17/37



baka bir boyutu fark edilmektedir. Hakka ubdiyyet ynyle teslim olan in-san, rubbiyyet ynyle lemde tasarrufta bulunurken, lem de ubdiyyetynyle ona boyun emektedir.73 Bu adan bakldnda rubbiyyet deubdiyyet de hem cell, hem de cemlboyutlaryla karmza kmaktadr.Dier yandan bn Arab, insann beerolarak isimlendirilmesini, bu her iki bo-yutla da temas hlinde olmasyla aklamaktadr.74u halde, yukarda insan-hayvan deil de insan- kmili temel insan prototipine uygun grdn be-lirtmi olduumuz bn Arabye gre insan, dnyya kendi varlndaki ilhsreti grnr klma potansiyeline sahip olarak gelmekte, fakat gerek maka-mna, dny hayatnda bu potansiyeli iler hale getirebilme noktasndaki baa-

rs orannda ldkten sonra kavumaktadr. Buna bal olarak, insann lmsonrasndaki makamnnbir melek, bitki, hayvan ya da maden makam olabil-mesi de muhtemeldir.75

nsann halfe olmasnn temel sebebi de yednkavramyla aklanan bucemiyyetniteliidir.76En azndan Allahn kahredicilii gibi cell, affediciliigibi ceml sfatlaryla, yeryzndeki tedbrini ortaya koyan rubbiyetin insaneliyle gerekletirilmesi, insann varlyla grnr hle gelmitir. bn Arab, budurumu aklarken, Fusstaki bir iirdeinsann akl ve mn bayla bal ol-duunu ifde etmektedir.77Bu da yeryzndeki tasarrufun deer boyutunuortaya koymaktadr.

Madd yaps asndan bakldnda Hz. dem(s)

, drt unsur denenmadd unsurlar da varlnda toplayan bir yapya sahiptir. Bu unsurlarn ondatoplanm olmas da onun ift ynl tabiatnn bir baka boyutunuaklamak-tadr. bn Arabye gre Allah deme(s)ruhundan flemi, gerekte nrnolan ruh, demin yapsndaki suyun rutbeti yznden ateednmtr.78

73 KitbNakil-Fuss, Resil bn Arabiinde, s. 514.74 Ftht, c. 4, s. 330; Fuss, s. 144; Konuk, Fuss erhi, c. 3, s. 176. Burada mberatl-yedeyn

kavramn kullanr. Ayrca bk. Sud el-Hakm,Mcems-sf, s. 199; Aff, Fuss Anahtar, s.313.

75 Ftht, c. 1, s. 328/c. 4, ss. 147-148. Ayrca bk. Chittick, Hayal lemleri, s. 51.76 Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 167-168. Bu konuda Hz. brahim somut bir rnek olarak gsterilir.

bk. Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 329.77 Fuss, s. 85; Konuk, Fuss erhi, c. 2, s. 99. iirde, akl ve fikirle ya da (ev) mn bayla ifdesi

geer. Burada bn Arabnin fikri tefekkr balamnda ele alarak mn eklinde anlad gr-lyor.

78 Fuss, s. 216; Konuk, Fuss erhi, c. 4, ss. 334-339. Burada fleme (nefh) fiilinin tabat kavra-mndan baka nefes-i rahmn diye adlandrlmasndan hareketle Aff, bn Arabnin buifdeyi tm yaratln sembol olarak grdn kaydeder. Aff, Fuss Anahtar, ss. 487-488.demin bedenindeki topran sudan kaynaklanan rutbetinin etkisiyle atee (scakla) d-nen bu nefes, hayvn ruhun da temelidir. lh ruhun nefese bal bir baka etkisi de ko-


18/37



Dolaysylainsan, tabi deil, unsr yaratl sebebiyle nrdeil, nrbir tabi-ata sahiptir.

Bunu yle aklamak mmkndr. bn Arab, atein scak olmasna kar-lk, nru ya da souk olarak kabul etmektedir. Ona gre tabi yaratl dasadece nurdan yani tek bir unsurdan yaratltr. Oysa demin yaratl tek birunsurdan deil, drt unsurdandr ve bu sebeple onda scak bir tabiat vardr.bn Arabnin, bu duruma canl bir bedenin ve nefesin scakl gibi hususlarlaaklama getirdiianlalmaktadr. Bylelikle bn Arab metafizik bir temeledayandrd yaratl srecindeki metafizikle fizik alann kesime noktasndafizik aklamalara dabavurmaktadr. Ruhun hava unsurunun bir grnm

olan nefese, nefesin de canlln temelini oluturan suyla birleerek maddelemindeki temel nitelii scaklk olan canlla dnmesi, Hz. dem(s)inmadd ve manev unsurlar da birletiren yapsn ortaya koymaktadr. Dolay-sylabn Arab, insan yaratln aklamak iin dnemindeki fizik bilimlerdende istifade etmektedir.

Ancak unu belirtmek gerekir ki bn Arabnin grleri srekli olarak me-tafizikle fiziin birlikte ele alnmas esasna dayanmaktadr ve temelde Hakkkavram erevesinde metafizik bulunmaktadr. Hakk kavram da hibir belir-lenimi olmayan (l-taayyn) ve sadece mutlak iyiye dnk olan Zt ile lemleiliki iinde olan, rubbiyyeti temsil eden isim, sfat ve fiiller olmak zere iki

boyuta ayrlmaktadr.79

Yednifdesinin bir yn de, dem iin unsurlardan meydana gelmeye

bal olarak blnme ve oalmann zorunlu olmasdr. Nitekim bn Arab,yasak aa (ecer) kavramyla dallanp budaklanma ya da blnme (tecr)arasnda bir irtibat kurmaktadr.80oalma teklikten uzaklap oklua dorugidii ifde etmektedir. Bu durumda bn Arab, Hz. dem(s)inyap ve yaratl-nn oalmaya doru oluunu, teklikten uzaklamasna bal olarak istikame-

numadr. Aff, age, ss. 479-480.79 Aff, age, 494. bn Arabnin konuyu iledii bir baka eseri de Rhul-kudstur. bk. erhu

risleti rhil-kuds f muhsebetin-nefs, ner.: Mahmd Mahmd el-Gurb, Matbaat Zeyd b.Sbit, Dmak 1414/1994, s. 146 vd..

80 Ftht, c. 2, s. 214/c. 14, ss. 299-301. Konu istikamet bbnda ele alnr, melek, ilh ve beerhareketler erevesinde, aaca (ecer) yaklam olan insana ait beer istikametin ilh emremuhlefetine bal olarak oalma (tecr) olduu ve ynnn aa doru seyrettii belirti-lir. Bu durum ayn zamanda dem ve Havv iin ayrl ifde eder. Ayrca bk. Chodkiewicz,Sahilsiz Bir Umman, s. 61. Yahudi geleneinde, yasa ineme sonucu, insann metafiziklemle ve erkein kadnla yabanclamasyla aklanmas iin bk. Grkan, agm, 47. Ebediyetaacndan yenilmesi yoluyla cinsiyetin ayrlmas ve doum yoluyla oalma yorumu iin bk.kbl, slmda Din Dncenin Yeniden Douu, s. 123 vd..


19/37



tinin de aa doru olduusonucuna ulamaktadr. Buna gre Hz. dem(s)iniledii hata, sadece bir hata olmaktan ok onun ynnn bir gereidir. o-almann insan katmanndaki ilk belirtisi Havvnn Hz. demden(s)yaratl-masdr. u halde balangta eril ve diil nitelikler, Hz. dem(s)inyaratldilk durumdaki yapsnda toplanmken, ondan Havvnn yaratlmasyla erilnitelikler Hz. demde(s)kalm, diil nitelikler Havvya gemitir.81lk hata-nn ilenmesi debu cinsel farkllklarn ortaya kmasn salam, bylelikle

blnme ve oalma yeni bir boyut kazanmtr.

te yandanoalma eilimi, insan- kmilin potansiyelinin geniliini degstermektedir.82Bu durumda Hz. dem(s), karmza balangta varlnda

ift cinsiyetin toplanm olduu bir varlk olarak kmakta, diil unsurlarHavvya aktarlncayeni ve baka bir kimlikkazanm olmaktadr. Nitekimbn Arab Ey insanlar! Sizi bir nefisten yaratan, ondan da eini yaratan ve her ikisin-den de (yeryzne) pek ok kadn ve erkei yayan Rabbinize kar gelmekten saknn*Nis 4/1+ yetinin ilk cmleciinda bu ift-cinsiyetlilie iret etmekte-dir.83Bu durumda Hz. dem(s), balangta ztlar birletirme (ceml-ezdd)niteliine sahipken sonradanblnmtr.Ztlarn birletirilmesi insan- kmi-lin de zelliidir. Ancak onun bu duruma ztbir baka zellii de, vcdunoalmasna paralel bir biimde oalma ve yaylmasdr. lk hata, bu oalmave yaylma iin de gereklidir. Bu durumda yapsnda hata yapma potansiyeli

de bulunan Hz. dem(s)

in ilk hatay ilemesi, hilfetle ilgili balk altnda elealnaca gibikanlmaz bir durumdur.

te yandan bn Arab, ei Havvnn Hz. demden(s)yaratlna temasederken, gsnde Havvdan boalan yere Havvya kar arzunun doldurul-duunu, Havvnn da kendisinden yaratld deme sevgi duyduunu ifdeetmekte,84 bu durumu Hakkn yaratt leme, demin de kendisinden yarat-lan Havvya kar sevgisiyle (hubb) aklamaktadr.85lk bakta kadnla erke-

81 Konuk, byle bir ayrmadan sonraki demin kll rh, Havvnn ise kll nefs diye adland-rldn belirtir. Tedbrt (erh), ss. 241-242.

82 Chodkiewicz, Sahilsiz Bir Umman, s. 62. Burada Ondan yediler ve plaklklar (sevthm)

kendilerine gzkt *Th 20/121+ yeti zikredilir. Chodkiewicz, insan- kmilin de aa sem-bolizmiyle ele alndn ifde eder. ecer kavramnn insan- kmilolarak tanm iin bk.Kitb stlhis-sfiyye, Resil bn Arabiinde, s. 537. bn Arabnin, insann yaratlnve insan- kmili anlatan eserine eceretl-kevnadn vermesi de tesdf deildir.

83 Fuss, s. 56; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 172. ift-cinsiyetlilik meselesinin Yahudi geleneinde-ki bir deerlendirmesi iin bk. Grkan, agm, s. 20.

84 Ftht, c. 1, s. 175/c. 2, s. 249 [c. 1, s. 360]; Fuss, s. 218; Konuk, Fuss erhi, c. 4, ss. 345-347.85 Fuss, s. 218; Konuk, Fuss erhi, c. 4, ss. 345-349. Kadna kar sevginin ilh bir sevgi oldu-

unu da belirtir.


20/37



in birbirine dknln anlatmaya ynelik gzken bu rnekten bn Arab,son tahlilde Rabbin de yarattklarna sevgi duymasn karmaktadr.Yaratmave okluk sevgiyle i iedir ve lemin temelinde de sevgi vardr. Tm bunlar

bir arada dnldnde, bn Arabdeki insan felsefesinin varlk dncesiy-le sk ilikisiyle varlk ve varoluun temelinde sevgiyi gren iyimser bakortaya kmaktadr.

lk gnaha bilinasndan bakan Muhammed kbl, bunun bir bilin trdeiimi olduunu belirtmektedir. Buna gre Hz. dem (s)inhatas, insanndoal duygu ve ihtiyalarnn ilkel durumundan kp, phe ve isyan etmeyemuktedir hr bir irdeye ykselie gtren bir yoldur.86Chittick de bn Ara-

bnin, insan trne eksiklik (imperfection) ve hayvanln (animality) zamanlahkim karakterler olmaya balad grne yer vermektedir .87Bu erevedeinsann akl ve tabi ehvet arasnda yaratlmas da bir baka ikili durumdur. Bunoktada bn Arab, insan dnyya balayan, duyularla alglanabilen (hiss)yn ile lm tesinin tefekkrne imkn salayacak tefekkr gcn de (kuv-ve-i mfekkire) ieren akl kuvvetlerihatrlatmaktadr.88 Hatta berzahiyyetle ilgili

balk altnda grlecei gibi, cell ve ceml tecelllerin grnm olan tmzt duygu ve hller deyednkavramnn kapsam ierisinde mtlaa edilebilir.

2. Hz. demin lemdeki Merkez Konumu Olarak Berzahiyyet

bn Arab nazarnda Hz. dem(s)incemiyyetniteliiyle i ie olan ve bu nitelik-ten doan ilk nemli zellii berzahiyyettir.89bn Arab, lh Hazretin btn,

86 Bu noktada d, ahlk bir dten ok, basit ve saf bir bilin halinden ahs uura gei-teki deiiklii ifde eder. kbl, slmda Din Dncenin Yeniden Douu, s. 119.

87 Chittick, Hayl lemleri, s. 55.88 Ftht, c. 2, ss. 314-315. Burada nefs-i ntkann bu iki kuvvetle beraber yaratldn syler.

Modern aratrmalar beynin iki loba ayrldn, sa lobun btnsellik, hayal ve duygu dn-yasnn, sol lobun ise parallk, muhakeme ve fikir dnyasnn ilemesinde etkili olduunu,bu iki lobun da birbirine corpus callosumadl bir bala balandn gsteriyor. bk. Robert E.Ornstein, Yeni Bir Psikoloji, ev.: Erol Gka-Feray Ik, nsan Yay., stanbul 1992, ss. 59-80. bnArab dncesi iin bu tr verilerin ifde ettii metafizik anlam, cell ve ceml isimleringrnr lemdeki tecelllerinden ibrettir. stelik modern sonular, dorular ierse de, bn

Arab dncesi asndan grnr dny ile snrl kalma eksikliiyle mlldr.89 bn Arabnin eserlerinde berzahiyyetkelimesi bir kavram olarak pek fazla yer almasa da, bnArab dncesinde insan- kmil toplayc bir berzah (berzah- cm) kabul edilir. Berzahiyyetkavramnn yer ald bir sayfa iin bk. Ftht, c. 1, s. 213/c. 2, s. 392. Genel olarak berzahniki durumu birbirinden ayran ey olarak tarifi iin bk. age, c. 1, s. 380/c. 4, s. 407. Berzahn zt-lar ayrd iin bk. age, c. 2, s. 48/c. 12, s. 99. bn Arabnin kavrama verdii dier mnlariin bk. age, c. 2, s. 126/c. 13, s. 171; c. 2, s. 236/c. 14, s. 458. Bu durumda, mertib-i vcd bataolmak birbirinden farkl eyleri birbirinden ayran her ey berzah olarak adlandrlabilir.Ayrca bk. Kn, Istlht, s. 58; a. mlf, Tasavvuf Szl, ss. 107-109; Sud el-Hakm,Mcems-sf, ss. 191-195; Chittick, Varolmann Boyutlar, s. 178; Cneyt Gke, Berzah,


21/37



zhir ve vasattan oluan mertebesinden vasat noktasn, btnla zhiri birle-tiren berzah diye adlandrmaktadr.90Cemiyyetkavramyla ilikisi noktasndayednkavramyla da sk skya ilikili olan berzahiyyet, insann btn ynyleHakk, zhir ylyle dehalk lemine mensub olmas eklinde aklanmakta-dr.91 Ancak insann vcib olmaseklinde anlalabilen Hakk lemine mensboluu durumu, yukarda da grld gibi, insann tanrlatrlmas anlamndadeil, insann vcib olmasnnHakkabal olduu eklinde ele alnmaktadr.Bu durum, gerek insan olarak grlen insan- kmil iin geerlidir.92bn Ara-

bnin insan- kmili temsil eden Hz. dem(s)in meknn iki denizin birletii yer(mecmeul-bahreyn) yer olarak nitelemesi de berzahiyyetniteliine iret etmek-

tedir.93

zetle insan, zorunlu varlk olma (vcb) ile zorunsuzluk (imkn),ezeliyetle (kdem) sonradan var edilmilik (huds), lht ile nst, mnile maddearasnda bir berzah konumundadr. Dolaysyla insann berzahiyyeti, iki lemarasnda bulunmakla aklanabilir. nsan, gayb lemiyle ehdet lemi arasndave fakat Allahn sretinde yaratlm olmas itibariyle de her iki leme vkfolabilen tek varlktr. Hatta tek bir nefisten yaratldktan sonra gerek say anla-mnda miktar ve gerekse istddlar anlamnda nitelik bakmndan oalmolan insann hem vahdet, hem de kesret sahibi olduu da ifde edilmektedir.94

Berzahiyyeti aklayanen dikkat ekici kavramnefiskavramdr. Allahn

amura ruh flediinde, her iki ynn niteliklerini tayan hayal bir gereklikveya bir berzah olarak oluan nefis, k ile karanlk, bilme ile cehalet, akl ileaklszlk, uyanklk ile uyku, g ile gszlk, mkemmellik ile eksiklik ara-

DA, stanbul 1992, c. 5, s. 525.

90 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 340-341.

91 Fuss, ss. 53-54, 56; Konuk, c. 1, ss. 152, 171-172. Tehnev, insannvcb ile imkn arasndabir berzah olduu grn Konevden ald bir metinle gsterir. Kef, c. 1, s. 281.

92 Ftht, c. 2, s. 386; c . 4, s. 408. Bu ikinci ksmda berzahiyyetin boyutlar olarak akl ve his(duyular) gsterilir.

93 Kitbl-isr il makamil-esr, Resil bn Arabiinde, s. 180. Burada bn Arab mracnanlatrken Hz. dem(s)le karlamas srasnda onun kendisine nereden geldiini soruncamecmeul-bahreynden geldii cevabn verdiini, bunun zerine Hz. dem(s)in ona Senbendensin dediini anlatr. Kn, kavrama zorunluluk (vcb) ile zorunsuzluk (imkn) ilke-lerinin birletii kbe kavseyn mertebesi mnsn verir. Kn, Istlht, s. 94; a. mlf, Tasav-vuf Szl, s. 487.

94 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 340-341. bn Arabnin istddlar olarak adlandrdbu mertebeleri Izutsu, ferd farklarn, bir asl olgu olarak insann ftr birliinin bilincini kaza-nanlarn beyinlerindeki berraklk mertebeleriyle aklar. bk. age, 347. Ancak kavram daha ge-ni bir anlam yelpazesine sahiptir.


22/37



sndadr.95bn Arab,bu erevede nefsi, kendisinden nce konuya deer teme-linde yaklaan sflerin grlerine ek olarak, mn ve madde, aydnlk ve ka-ranlk olan her iki yn birletirmesinden dolayberzah olmakla nitelemektedir.Bu ikili yap insan duygu ve dnce dnyasn da iermektedir: nsandaki herbir duygu ve hl, Allahn bir isim ya da sfatnn bir yansmasdr. Allahngazab sfat insandaki heybetgibi hllerle korku (havf) gibi duygulara, rz sfatise nsgibi hllerle mit (rec) gibi duygulara temel oluturmaktadr.96 Bu y-nyle nefis, ayn zamanda insan- kmil seviyesine doru bir ykseli imknnda iinde tamaktadr.97nsann hata yapmas da bu ztlklar arasnda yapthatal tercihlerle aklanabilir.

bn Arab, insan- kmilin temsil ettii insnlatfe olan nefs-i ntkann ay-dnla ve karanla bakan iki yz olduunu belirtirken de berzahkavramna

bavurmaktadr.98 Nitekim insan hayvan- ntk olarak tanmlamay eksikbulan bn Arab, insan- kmilin mertebesini nefs-i ntka olarak nitelemekte-dir.99Chittickin nefisle ilgili tesbitleri nda bakldnda, insan- kmil nef-sin aydnlk, insan- hayvan ise karanlk yannakarlk gelmekte ya da insan,nefsin kendisine yakn ynne gre insan- kmil ya da insan- hayvn olmakta-dr.

Ancak bn Arabnin Hz. dem(s)in, lemler arasndaki bu konumunu elealrken, onu bir kriz varl ya da ift kutuplu bir varlk olmaktan kaynaklanan

trajik bir konuma hapsetmediini de belirtmek gerekir.100

Nefis kavramna ver-

95 Chittick, Hayal lemleri, s. 75.

96 Fuss, ss. 54-55; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 161-162. nsann vcb ile imkn arasnda berzaholuunun Konevden nakli iin bk. Tehnev, Kef, c. 1, s. 281; smail Fenn Erturul,Vahdet-i Vcd ve bn Arab, ss. 172-173.

97 Ftht, c. 3, ss. 179-180; Chittick, Hayal lemleri, ss. 42-43. Hatta bn Arab, ruhun ocuuolduunu syleyerek nefsi aslnda hayrl, ktln de rz sayar. Bu durumda nefis, iyiy-le kt arasnda, amaiyiye daha yakndr.

98 Buradaki benzetme dikkat ekicidir: Nefs-i ntka karanlkla aydnlk arasndaki berzah gibi ka-ranlkla aydnln ortasndadr. Ftht, c. 2, s. 236/c. 14, s. 458. Burada insann berzahiyyetininmn ile his (duyular lemi) arasnda olduunu da syler. Konevnin de insan - kmilinberzahiyyetini e ayrarak ilk mertebesini isim ve sfatlarn tahakkuku olarak adlandrmas,Allahn ahlkyla ahlklannz hikmetini hatrlatacak tarzda konunun deer temelli boyutlabaladna iret eder. Tehnev, Kef, c. 1, s. 281.

99 Ftht, c. 3, ss. 181-182. Bu durum da onun hayvan- ntkkavramyla nefs-i ntkakavramarasnda belli bir ayrmn varln kabul ettiini ve nefs-i ntkay felsefecilerin anladndanfarkl bir tarzda ele aldn gsterir. Ona gre hakk mnda insan- kmil Hz. Muham-med(s)dir.

100 Biyoloji ile ilgilenen antropoloji, biyolojik ve psikolojik srelerle ilgilenen felsef antropoloji,fenomenolojik baka dayal felsefe ve varoluu yaklamlarn insann bir kriz varl oluunoktasndaki tespitler iin bk. Hilmi Ziya lken, Varlk ve Olu, Ankara 1968, s. 211. Tefsirde


23/37



dii iyimser anlamn da belirleyiciliihesaba katlmak kaydyla bn ArabninHz. dem(s)ztndaberzahiyyetten anlad ey, insann iki farkl lem ya dakonum arasnda skp kalml deildir. Belki insan- hayvandedii insan tipiiin byle bir trajik konumu kabul ettii dnlse bile bn Arab, temel ilkeolarak varlk ve yaratla kar iyimser bir baka sahiptir. O, ztlar birletir-menin insana g kazandrdna, hatta insan- kmil olmann yolunun ztlar

birletirmekten getiine inanmaktadr.101

Berzahkavramna geni bir mn yelpazesi iinde bakan bn Arabnin,insann berzahiyyetine insan- kmil ile insan- hayvn arasndaki farka baka-rak deiik anlamlar verdii de kabul edilebilir. nsan- kmil, mn lemi ile

madde lemi, lht ile nst arasnda bir konumdayken, insan- hayvan idnysyla d dnys arasnda skp kalmtr. Dolaysyla bn Arabye gre

bir denge ve uyum varl olan insan- kmilin aksine, i elikileri sebebiyleinsan- hayvnn trajik bir konumda grlmesi uzak bir ihtimal deildir.102n-san varlndaki rubbiyyet ve ubdiyyetin izdm olan bu zt durumlar, mo-dern dnyda insann ait olma ve birey olma zellikleri olarak tarif edilen g-rnrdeki niteliklerinin de temelidir. Bu noktada insan hem i dnysyla(enfs) d dnys (fk), hem de kendi iinde de zt duygular, eliki ve at-malar yaayabilmektedir.nsan- kmil seviyesine ulaamam, ykseli kat-manlarndaki insan iin Allahn bir isim ya da sfatnn yansmas olan her bir

hl ve duygunun zddyla dengelenmesi durumu, genelde tasavvuf, zelde bnArab dncesi asndan gereklilik arz etmektedir.

Bununla beraber her iki insan tr de, tm insanlarda ve lemde ortaknokta olmak kaydylarubbiyyetle ubdiyyet, cell ile ceml arasndadr. Yal-nz, sradan insanda rubbiyyet vu ubdiyyetin irdeye bal olmas durumu

bir farktr. Bu berzahiyyet, insann bilgisini de aklamaktadr. nsan bir ztlk-lar toplam olduundan, Allah dnda, her eyi zddyla bilen tek varlktr.Dolaysyla berzahiyyet, onun bilgisini ve bilgi edinmebiimlerini de kapsa-maktadr.103 Bilin bakmndan en yksek berraklk seviyesi, grnr lemdeki

insann yeryzne ac ekmek iin gnderildii yaklam iin bk. ztrk, agm, s. 176.101 bn Arab, smail b. Sevdeknin bir sorusuna cevaben yazd bir rislede Eb Sad Harrzn

Allah neyle buldun? sorusuna Onun ztlar birletirmesiyle cevabn naklederken bu gr-n pekitirir. Risletn f suli sml b. Sevdekn, Resil bn Arabiinde, s. 237.

102 Son zamanlarda modern psikoterapi yollaryla tasavvufu mukayese sadedinde yaplan biralma, sradan insann trajik konumundan kaynaklanan gerginliini, ykselebilecei bilinseviyesinin altnda kalmak olarak niteler. Mustafa Merter, Tasavvuf ve Bentesi Psikolojisi(Transpersonel Psikoloji) Dokuz Yz Katl nsan, Kakns Yay., stanbul 2006, s. 180.

103 bn Arab, Allahn Hz. dem(s)i yarattktan sonra, onu, kendisine emnet ettii ey hakkn-da belli bir idrk ile donattn ifde ederken bu duruma iret eder. Fuss, s. 56; Konuk,


24/37



ilk rnei Hz. dem(s) olan, yeryznde Allahn ilmini temsil eden insan- k-mildir.104 Ancak bilgiyi yasak ve snrlamann izlemesi, bilginin deerler sistemiemrinde kullanlmas gereineiret etmekte, bu noktada bilgi deerle birle-mektedir.105 Nefsin saylan zellikleri yznden sradan insann bilgisi zan,bhe, nazar, bilgisizlik, gaflet ve unutkanlk gibi eksiklikler tamakta ve de-erden kopmaktadr.106 Bu eksiklikler hilfet bahsinde temas edilecek deiimve geliim sreciyle giderilmelidir.

3. Hz. demin Hakk-lem likisindeki Temel levi Olarak Hilfet

Hz. dem(s)in cemiyyetniteliine bal olan ve berzahiyyetniteliiyle de skskya ilikili temel niteliklerinden biri de hilfettir.107bn Arab ve izleyicilerinininsann hilfeti zerinde durmalar sebebiyle halfe kavramn tasavvufun temelkavramlarndan bir haline getirdii bilinmektedir.108bn Arab, insan- kmilinhilfet nvanna cemiyyetniteliinden dolay sahip olduunu akaifde et-mitir.109 Hilfete lyk olmak ancak yaratltakibu srete baldr. Hem Hakk,hem de halk leminin bir nshas ve her iki lemin de bir zeti olan insan, busreti sayesinde hilfete, tasarruf yetkisine ve insniyyet ismine nil olmu-tur.110 Bu nitelik, onun lemle ilikisive lem zerindeki tasarrufuyannda,Tanr-lem ve Hakk-halk ilikisini de aklamaktadr.111

bn Arab, bu durumu Allahn insanlemin gzbebei olarak yaratmasy-

Fuss erhi, c. 1, s. 175.

104 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 348. Yazar burada bn Arabnin cillanm ayna ben-zetmesini hatrlatr. Chittick de, vahdet-i vcd nazarndan bakldnda insan sayesinde il-h bilginin de belli bir tarza sahip olduunu ifde eder. Chittick, Varolmann Boyutlar, s. 177.

105 Konevden nakledilen berzahiyyetin ikinci yn olarak insan- kmilin gaybdan dilediibilgiye muttal olmas durumu konuyu aklar. nc yn de yaratln hkm ve hikmet-leri konusunda varlk anlayyla birleen st bilgidir. Her iki bilgi de mrifetkavramyla kar-lanr. bk. Tehnev, Kef, c. 1, s. 281. Konevde berzahiyyetin birinci yn98 no. lu dipnot-ta ele alnmt.

106 Ftht, c. 1, s. 222/c. 3, s. 83.

107 Chittickin bu konuda Cmden yapt nakil iin bk. Varolmann Boyutlar, ss. 178-179.108 bk. Sleyman Uluda, Halife, DA, stanbul 1997, c. 15, s. 300.

109 Fuss, ss. 49-50, 55; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 128, 165. Ayrca bk. Izutsu, Fussta AnahtarKavramlar, ss. 332-333. Pasaja gre, insann halfe olarak lemdeki her ihtiyac karlamas,cemiyyet niteliinin tam olarak ortaya kmasyla mmkndr.

110 Ftht, c. 2, s. 631.111 nsann Allahn m, yoksa kendisinden nce yaayan ayn vasflara sahip baka varlklarn m

halfesi olduu tartmas iin bk. Erdem, Hazreti dem, ss. 127-130; Muammer Esen, nsannHalifelii Meselesi,AFD, 2004, c. 45, say: 1, ss. 15-38; Grkan, agm, s. 34-35. bn Arab,Allah yz bin dem yaratmtr melindeki hadise dayanarak baka demlerin varln dakabul etmekle her iki mny birletirir. Ftht, c. 3, s. 531; c. 4, s. 269.


25/37



la aklamaktadr. Dolaysyla insann varlk sebebiyle lemin yaratl sebebinibirletiren varlk dncesi ortaya kmaktadr. nsan- kmil, Allah tmbhelerin tesinde bilmektedir. bn Arabnin cmleleriyle sylemek gerekirseGzbebeinin (beden) gze nisbeti ne ise, onun Allaha nisbeti odur ve Allah onun-la yaratklarn seyretmekte ve onlara rahmet etmektedir.112Rahmetkavram, lemeinsann varl sebebiyle varlk bahedilmesi, dolaysyla insan- kmilin Hakkhakkyla bilen tek varlk olmasna bal olarak, lemin insan sayesinde ve insaniin yaratld eklinde aklanmaktadr.113 bn Arabnin, yaratl amacnaklarken konuyu bilgiyle ilikilendirmesi, insann hem lem, hem de kendikonumu hakknda bilin sahip olan tek varlk olmasyla da alkaldr.114Aff,

buradan, insann yok olmasyla lemin de varolu anlamn yitirerek yok olaca-n karmaktadr.115

bn Arabnin insanla ilgili bir baka nitelemesi de cilve ayna benzetmesi-dir.116Izutsu, insann, bu cilsz aynann asl cils olarak yaratlm oluu nok-tasnda, cily bilin olarak yorumlamaktadr. lemin kendisine ait bir bilinciyoktur. Bilin, ancak insan sayesinde fark edilebilir hle gelmektedir. Bilinleruh arasndaki iliki, bn Arabnin insan hem cil, hem de ruh olarak tasvrediinde ortaya kmaktadr. Buna gre hilfet ancak bilin sahibi bir varlngrevi olabilir. Bu erevede bilin, Hakksretinin insandaki grnmlerindenbiridir. Dolaysyla aynann, yani beer uurun Hakk yanstacak parlakla

ulamas da temizlenmesiyle, yani kiinin ehass (sekin) seviyesine ulamasylammkndr.117

nsann hilfeti erevesinde, Hakkn lemde insan yoluyla tasarruf ediiniaklayan en gzel benzetme yzkta (fass) benzetmesidir.118Yzktann,

112 Fuss, ss. 49-50; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 128. Ayrca bk. Afif,Muhyiddin bn Arabde Tasav-vuf Felsefesi, s. 94. eyh Galibin dilinde merdme-i dde-i lem ekline dnen bu kavramatemel oluturan Farsadaki merdm kelimesi de hem adam ya da insan, hem degzbebei an-lamna gelir.

113 Aff, Fuss Anahtar, s. 80.

114 bn Arabnin, yaratl amacn aklarken konuyu bilgiyle ilikilendirmesi, li yabdniifdesine beni mabd olarak tanmalar anlamnda li yarifni mns da verildii dnl-

dnde, Ben insanlar ve cinleri ancak bana kulluk etmeleri iin yarattm *Zriyt 51/56+melindeki yeti hatrlatyor. bk. Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kurn Dili, Eser Matbaas,stanbul 1971, c. 6, s. 4546.

115 Afif, Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, ss. 94 -95.116 Fuss, ss. 48-49; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 108. Ayrca bk. Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar,

ss. 313-314. demsiz lemin silinmemi bir ayna oluu iin ayrca bk. Tedbrt (erh), s. 81.117 Izutsu, age, 317. Ayrca bk. kbl, slmda Din Dncenin Yeniden Douu, s. 123.118 Fuss, s. 50; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 130-134. Ayrca bk. Aff, Fuss Anahtar, ss. 80-82. Bu

yaklam padiahn, Allahn yeryzndeki glgesi olduu fikrini hatrlatyor.


26/37



padiah adna mhr olarak kullanlmasna telmihte bulunan bn Arab, bubenzetme yoluyla insann hilfetine vurgu yapmaktadr. Buna gre Hakk, ken-di Zt tasarruflarndan baka, yzkta olarak yaratt insan yoluyla da lemzerinde tasarrufta bulunmaktadr.

bn Arabnin dncesinde insan bu nitelikleriyle sadece lemin yaratlsebebi olmakla kalmamakta, ayn zamanda koruyucusu ve destekleyicisi ko-numuna da ykselmektedir.119bn Arab, insan lemin ruhu olarak da tarifetmektedir.120Bu noktada insann lemin gzbebei olmasyla, leme can ver-mesi durumlar birlemektedir.121Bu durumda insan, cemiyyetinden beslenen

berzahiyyet ynyle ilh ltuflarn leme aksettii bir ara konuma ship olma-

s bakmndan da hilfeti hak etmektedir. nsann lemin rhu olmas, leminhem insanla anlam kazanmasn, hem lemde insann tasarruflarda bulunmas-n ifde etmektedir.

bn Arab, yeryzne iniin de aslnda cezlandrma iin deil, hilfetingereklemesi iin olduunu net olarak ifde etmektedir. Bu inite Hz.dem(s)in madd aslna dn kadar, blsin yere iniinin asla dnle birilgisi olmadn da vurgulamtr.122u durumda insan, halfelik grevini yeri-ne getirirken kendi hammaddesi zerinde durmakta, tm madd verimlerini dekendi hammaddesi olan topraktan elde etmektedir. Baka bir adan bakld-

119 Afif, Muhyiddin bn Arabde Tasavvuf Felsefesi, ss. 95-96; a. mlf, Fuss Anahtar, s. 81.

Fthttaki pasaj yledir: nsan- kmil, lemin ilh hakikatlerine Hakkn hakikatleriniizfe etmitir, bunlardan dolay halfelik onun hakknda sahh olur. O, bu sretten zhir olanherhangi bir varlk iin kendi cinsinden doan eylerin her snfnda mkemmel bir tr ortayakarr< O her srete flemi ve kendinden bir ruh in etmitir ve sret bu sayede hayatbulmutur. Sretler, dem(s)in ocuklarnn muhtelif olan kalblerini Allahn tek bir nefistenyaratmas gibi tek bir nefisten yaratlm olsa da muhtelif mizalara ayrlm olarak bulunur-lar. Ftht, c. 3, s. 424. Aff burada bn Arabyi eletirerek yaratc gcn insan- kmil ol-duunu sylemi, dier eserinde bu gre yer vermemitir. Oysa burada insan - kmilinlemin rhu oluu sembolik bir dille anlatlmaktadr.

120 Fuss, s. 49; Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 109; Ftht, c. 2, s. 67-68/c. 12, ss. 252-255. Buna grelem sret, insan da lemin rhudur. nsan, lemin btn (grnmeyen) hakkati, lem de in-sann zhir (grnen) yzdr. Ayrca bk. Chittick, Hayal lemleri, ss. 52-53. Chittick bu du-rumu mikrokozmoz makrokozmoza hkmeder gerei eklinde ifde eder.

121 Tehnev ve smail Fenn Erturul Konevnin u aklamasn nakleder: Eer her iki tarafada mugayir olan berzah olma durumu itibariyle insan- kmil olmasa irtibatszlktan dolaylemde hibir ey meded-i ilhyi kabul etmeyecek ve ilh yardm ona ulamayacakt. Bunagre Hz. dem(s), mlk ve ehdet leminde bunun ilk zuhrunu oluturur. nsann gzbe-bei olarak isimlendirilmesi de bu konumuna nisbetledir. Tehnev, Kef, c. 2, s. 281; sma-il Fenn Erturul, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, ss. 172-173.

122 bn Arabnin kelime kkleri zerinde sklkla rastlanan yaklamlar erevesinde akabekknden gelen cez(takibt) ile izleme (takip) kavramlarn birbirinden ayrd, yeryzneinii ikincisiyle aklad grlr. Ftht, c. 3, s. 142.


27/37



nda bn Arab, sefer temeline dayandrd eserinde Hz. Muhammed(s), Hz.dris(s), Hz. s(s) gibi tm peygamberlerin ykselilerini anlatrken, Hz.dem(s)in lezzet ve nmetlerle dolu cennetinden karlarak dne bir yan-dan hicret, dier yandan tersine bir mrc hdisesi niteliinde yer vermekte-dir.123Buna greHz. dem(s)in yeryzne inmesi, grevini yerine getirebilmesiiin bir zarrettir. Bu grleri nda bn Arabnin, Hz. dem (s)in ilediihatadan ok, peygamberlik mrs olarak ortaya koyduu hilfet grevine vur-gu yapmas daha anlalr hale gelmektedir.124

Buna bal ikinemli hdise de, ilk balk altnda belirtilen Allah tarafn-dan Hz. dem(s)e isimlerin retilmesi ve meleklere Allah tarafndan Hz.

dem(s)iin secde emri verilmesidir.125 Secde genel olarak, tabiat olaylarnnidarecisi olan meleklerin, dier tabiat kuvvetleriyle birlikte Hz. dem(s) veonun neslinin emrine tahsis edilmesi eklinde yorumlanmaktadr.126Ancak bnArab dncesinde, sadece tabiatn deil, tabiat st hdise ve bilgilerin deHz. dem(s)in ve dolaysyla halfenin hizmetine sunulduu kabuledilmi ol-maktadr. bn Arab, insann lem zerinde ynetici etkisini (tedbr), ruhun be-den zerinde ynetici etkisine benzetmektedir.127nsan ve lemin zde grl-d hesaba katldnda, buradan insan- kmilin lemdeki hkimiyetininmadd boyutla snrl olmad sonucu kmaktadr.bn Arab dncesi a-sndan bakldnda, byle bir insan, Allahn, her trl tecellsini yerli yerinde

yanstmaktadr, Onun yeryzndeki iki eli (yedn) olma hakkna da sahiptir.Hakkn, bu insan- kmil modelleri yoluyla lemdeki tedbr ekilleri delemin kendisi ve lemin sreti araclyla olmak zere iki tarzda ortaya k-maktadr.128u halde insan, Hakkn lemdeki tecellsini salayan bir ara ko-

123 Kitbl-isfr an neticil-esfr, Resil bn Arabiinde, s. 456, 473.124 Fthtta yle der: nsann uruna yaratlm olduu keml ancak hilfettir. Hz. dem(s)

bu hilfeti ilh inyet hkmyle almt. Ftht, c. 2, s. 269.125 Chittick, Varolmann Boyutlar, ss. 51-52, 68-69.126 Bu gr iin bk. Erdem, Hazreti dem, s. 140. Hilfetin, insann yeryzndeki hkimiyeti ve

yeryznn onun hizmetine sunuluu anlam iin bk. Yavuz, Kuranda Sembolik Dil, s. 366.Secde kavramnn insann hizmetine girme ya da boyun eme (tezelll) anlam iin bk. Gr-kan, agm, s. 36; ztrk, agm, s. 156. Secdenin genel anlamda insan hayatnn srmesi iin ta-biat olaylarnn dzen iinde yrmesini salamak, zel olarak da insanlar korumak, iyiye,gzele ynlendirmek ve yaptklarn kaydetmek olarak tanmlanmas iin bk. Hasan Keskin,Kuranda Meleklerin Hz. deme Secdesininin Yorumu, CFD, 2002, c. 6, say: 2, s. 123.Konuk da hammaddesi yeryz toprandan olan Hz. dem(s)in zuhruyla yeryznn in-sana tahsis edildiinin ortaya ktn ifde eder. Konuk, Fuss erhi, c. 1, s. 158.

127 Kitb nakil-fuss, Resil bn Arabiinde, ss. 514-515.128 Fuss, ss. 198-199; Konuk, Fuss erhi, c. 4, ss. 133-134, 136-137; Izutsu, Fussta Anahtar Kav-

ramlar, s. 317. bn Arab, Msnn sandk iinde Nile braklmas konusunu rnek verir.


28/37



numunda olup bu durum da onun cemiyyeti ve berzahiyyeti ile alkaldr.129Buradan, lemde tasarrufta bulunmann bir deer boyutu tamas gerektiinikarmak da mmkndr. Nitekim insana iyiyi ve kty seme konusundazgrlk tannmas, Allahn insana gvenini gstermektedir. nsanolu da bugvenin hakkn verme sorumluluuyla kar karyadr.130bn Arabde, bylebir tasarrufa sahip olabilmenin yolunu ncelikle deerlere balamtr. Yaratctarafndan ortaya konulan deerlere temas etmeden konunun felsef ve srr

boyutunu ele almak ou zaman yanltc sonulara gtrmekte ve bn Arabdncesinin yanl anlalmasna sebebiyet vermektedir. Nitekim Allahndeme secde edilmesi emrine karlk, yeryznde kendi irdesiyle secde

eden tek varlk demoludur.131bn Arab, ayn zamanda insan bir potansiyel olarak grmesine paralel

olarak, dny hayatnn dem ve ocuklar iin bir tamamlanma, hiretin isebir keml yeri olduunu ifde etmektedir. Bu tamamlanmann, dny ncesin-de bulunduuyer, dny zerinde tasarrufta bulunma gibi konular da ierenbir bilgi boyutu bulunduu, derinletirildii zaman dnydaki her trl insnimtihan da kapsad anlalmaktadr. nsan, bu imtihana ynelik olarak bilgi,akl ve ehvetle donatlmtr. ehvet akl yoluyla dengelenmeli ve yenilmeli-dir.132bn Arabnin, insann halfelik grevini yerine getirebilmesi ve dnyzerinde tutunabilmesi iin gerekli ahlk deerlere yapt bu vurgunun yuka-

rda, Hz. dem(s)

in Allahn sretinde yaratlmas olgusu aklanrken ele al-nan,yeniden balanmaanlamnda dn (re-ligio) kavramyla ilikisi aktr.

Hilfet asndan baklnca burada akln dnyya tasarruf ve irdeyi kul-lanma noktasnda kolaylk salayan, mnn ise deerler ve ilkeler dorultu-sunda tasarruf etmeyi gerektiren birer g olarak ortaya konduu anlalmak-tadr. Bu durumyednkavramnn rubbiyyet-ubdiyyet kavram ikilisiyle ili-kili bir baka grnmdr.133 Izutsunun da tespit ettii gibi, insann bu ko-nudaki stnle ulaabilmesi iin nce mmin, sonra insan- kmil olmasgerekmektedir. Aksi halde hibir isyanda bulunmakszn Allah zikretmelerin-den dolay cansz varlklargrnr lemin en stn varlklardr. Onlardansonra madenler, sonra bitkiler, sonra hayvanlar gelmektedir. u durumda ma-

129 Berzahiyyetiyle alkas iin bk. Fuss, s. 56; Konuk, Fuss erhi, c. 1, ss. 171-172.130 kbl, slmda Din Dncenin Yeniden Douu, s. 120.131 Rhul-kuds, ss. 135-136.132 Kitbl-isfr an neticil-esfr, Resil bn Arabiinde, s. 475.133 Aynnin, insan rubbiyyet ve ubdiyyeti cmi bir varlk kabul etmesi, insanolunun hem

yeryznde tedbr eden, hem de kullukta bulunan bir varlk olmas dncesinin tasavvufdille ifdesidir. Ayn, eyh-i Ekberi Niin Severim?, s. 206.


29/37



nev ykseli gereinin farknda olmayan insan iin var olmann herhangi biranlam yoktur.

nsann akl ve mn ile bal olmas, onun hata yapabilen ve dorudansapabilen bir varlk oluuyla da ilgilidir. Bu noktada Izutsu isbetle, insannlemdeki en stn varlk oluu fikrini ancak insan idealinin mevcut insanda enmkemmel tarzda gerekletiini varsayan felsef antropoloji asndan bakl-dnda savunmann mmkn olabileceini sylemektedir.134Ancak eitli a-lardan grld gibi bn Arab iin bu stnlk iddias bir anlam ifde et-memektedir. O, yapsndaki cemiyyetin bir gerei olarak varlndaki ztlarnuyumlu bir ekilde birletirilmesi (ceml-ezdd/coincidentia oppositorum) duru-

munu gerekletirerek insan- kmil olma yolunu semelidir. lhsfatlarninsanda gereklemesi olarak anlalan bu nokta, varlk dncesinin deerlerleilikisi asndan dikkat ekicidir. Son tahlildebu durumun farkna varlmasnoktasnda bilgi de varlk ve deerle birlemektedir.135

nsan- kmil, ilh tasarruflarn, Allahn iki eli arasndaki ilikinin izlen-dii bir alan olarak lemde grnmesini salayan bir figr olarak karmzakmaktadr. Yani o, Hakkn kendisinin ve lemin sreti araclyla tecell et-mesini salamaktadr. Daha ak bir syleyile bn Arab, Hakkn lemde insaneliyle de tecelller ortaya koyduunu sylemektedir. Dolaysyla insan- kmil,Hakkn leme etki etmesinin zgrlkle donanm ve sorumluluklarla bal

bir aracdr. Bu durum da yukarda aklanan, leme grebtncl bir yaratl-a ship olan insann, lemin zeti, z ve rhu olmasyla irtibatldr.136

bn Arab, kmilolan ve olmayan insan tiplerini ayrd etmek iin bilinbakmndan insanlar ykselen bir dzey sralamasna gre tasnif etmektedir.En alt dzeyi gsteren ilk kategoride idrklerihirete ve bu leme ynelik olanlarolmak zere iki grup yer almaktadr.137kinci kategori rifler, rif olmayanlar vechiller,138 en yksek kategori olan nc kategori ise resl, nebve veleklindeayrlmakta, bylecenbvvetle rislet de, velyet kapsamna dhil edilmekte-dir.139Bu durumda bn Arabnin insan- kmili, peygamber bile olsa vellie

134 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, ss. 344-345. Metin iin bk. Fuss, s. 85; Konuk, Fuss erhi,c. 2, ss. 97-99.135 Ftht, c. 3, s. 384. Burada Allahn zt isimlerini bilgi erevesinde birletiren O, Evveldir ve

hirdir, Zhirdir ve Btndr. O her eyi hakkyla bilen, Almdir *Hadd 57/3+ yetini zikreder.Chittick, bu makama makamszlk makamdendiini belirtir. Chittick, Hayal lemleri, s. 88.

136 bk. Aff, Fuss Anahtar, s. 80; Chittick, Hayal lemleri, s. 80.137 Izutsu, Fussta Anahtar Kavramlar, s. 354 vd.138 Izutsu, age, 356 vd.

139 Izutsu, age, 369 vd.. bn Arabnin velyetle ilgili grleri iin bk. Ftht, c. 2, ss. 243-249/c.


30/37



mensup bir kii olarak karmza kmaktadr. Ona gre her vel neb ve resldeildir, ama her neb ve resl ayn zamanda mutlaka veldir .140u halde bnArabnin, insanlar kfir ve mnfk, sradan mmin, mmin, rif, neb, resl gibikategorilere ayrd, fakat bunlar da kendi iinde gruplandrdsylenebilir.Dolaysyla bn Arab Hz. dem(s)le kasd edilenin insan tr olduu olduunuifde etmekle birlikte, resl, neb veehass olan veller dndaki insan tipleriniinsan- kmilden ayr tutmaktadr.

Bu erevedebn Arab, insan- ezel-insan- hayvn ayrm yapmakta, in-san- ezel ile insan- kmili, insan- hayvan ile de beer cinsinin ferdlerini kasdettii belirtilmektedir.141u durumda insan- hayvnifdesi, eklen insan olan ve

canllk vasfnn insandaki grnmleri dnda herhangi bir vasfa ship olma-yan insandr. Allahn Hz. dem(s)i kendi sretinde yaratt ifdesinin, Al-lahn temel isimleri olan Hayy, Mtekellim, Sem ve Basr isimlerinin tecellleri

bakmndan insanda da bulunduu tesbiti, bn Arabnin hilfetin temel unsur-lar arasnda hayat, konuma, grme ve iitme yetilerini grd anlamnagelmektedir.142

lk bakta deer boyutu tad anlalmayan bu isimlerin, Allahn Hz.dem(s)e kendisine emanet edilen lem hakknda verdii bilinci temsil ettiidnlebilir. nk yaamak, iitmek, grmek ve konumak, insan bilinciningrnrlkartlardr. Bu durumda insan- hayvan, bu drt temel ilh ismi in-

san- kmile gre eksik tarzda yanstabilir. Bu gr,bn Arabnin yalnzcahakk mnda insan olarak sayd insan- kmili cemiyyetzelliine sahipgrmesiyleilikilidir. Kmil mnda Hz. Muhammed(s)in temsil ettii insan-kmilin mertebesi ok yksek bir mertebe olan nefs-i ntka mertebesidir.143 Di-er insanlara insan denmesi insan- kmile eklen benzemesi sebebiyledir.144Buna bal olarak hilfet sadece insan- kmilin hakkdr.

14, ss. 506-544. Nbvvethakkndaki grleri iin bk. age, c. 2, ss. 249-253/c. 14, ss. 545-574.Rislethakkndaki grleri iin bk. age, c. 2, ss. 253-257/c. 14, ss. 575-600.

140 Ftht, c. 2, ss. 253-254/c. 14, ss. 577-578. bn Arab velye asla resl ya da neb demez. bk.Cafer Karada, bnl-Arab, DA, stanbul 1999, c. 2

Ibn i Arabi Adem in Nitelikleri 37 Sh

Documents

Transcript of Ibn i Arabi Adem in Nitelikleri 37 Sh