R U D A R S T V O X V do X V I I

U BOSNI stoljece

Adern Handzic

I zvor i : O rudarsko j p r i v r e d i u Bosni u pva t r i stoljeca tu r ske v last i poznato j e vise znaca jn i j i h izvora. T u r s k i i zvor i su raznovrsni i u odnosu n a d ruge izvore (domae i zapad-ne) na jsadrza jn i j i su i n a j b r o j n i j i . l ako postoje t a k v i i zvor i rudars t vo u navedenom pe r i odu n i je cjelovit i je obradj ivano. M e d j u t i m i zvor ima t r eba n a p r v o m mjes tu i s t a k n u t i neko-l i k o k a n u n a za r u d n i k e : Srebrenicu, Sase, Crnc*u. Kresevo, Fo jn i cu , Dzevicu, D u s i n u i Olovo. 2 a Srebrenicu i Sase pozna to je neko l iko k a n u n a . D v a su nasta la k r a t k o poslije potpadanja t og podruc j a pod t u r s k u vlast, t j . nes*to poslije 1460. godine 1 . D r u g a t r i k a n u n a za r u d n i k e : Srebrenicu, Sase

i Crncu , pojedinac'no, pot jecu iz 1488. godine 2 . Z a t i m , za Srebrenicu i Sase pos t i j i k a n u n iz 1548. godine, sadrzan u k a n u n - n a m i za z v o r n i c k i sandak 3. Iz iste godine poznat je i .

1 R. Anhegger-H. nalctk, Kanun-name- i sultan) ber mucebl rfi osman, Ankara 1956; F . Babinger, Sultan Ische Urkunden zur Geshichte der osmanischen Wirtschaft und Stantsvervaitung am Ausgang der Herschaft Mehmeds I I . , des Eroberers, Mnchen 1956; N; Beldiceanu, Les actes des premlrs sultans conserves dans le manuscrits turca de la Bibliothque Nationale Paris, t. I (Actes de Mehmed I I et de Bayezid U du ms. fonds turc auc. 39), Paris - L a Haye 1960.

2 N. Beldiceanu, nav. d., tom n 210-215, 376-377. 3 N. Fillpovic, K a n u n - n a m a zvoralkog sandSaka tz 1548. go

dine, Kanunt i kanun-name, Sarajevo, 1957, str. 93-121.

321

k a n u n o t u z l a n s k i m so lanama 4 . O rudn i c ima srebra u sredn-jo j Bosni poznata su dva k a n u n a iz 1489. godine, jedan o Kresevu, a d r u g i o F o j n i c i i dva njena pomocna r u d n i k a : Dezevici i DsinF. Os im t i h k a n u n a za rudnike , b i l i su god inu dana ran i j e (1488) doneseni i k a n u n i o badzu (trznoj car in i ) za t rgove Fo jn i cu , K re l e vo i . Olovo 6.

Opce rudarske zakone, clija je kodi f ikac i ja izvrsena za vr i jeme su l t ana Su l e jmana (1536), sadrzajno t r eba u b r a . j a t i takodjer m e d j u na j r an i j e zakone. To su c*etiri zakona k o j i u prevodu glase : a) "Ruda r sk i kanun i uredbe" , b) " K a n u n i r u d a r s k i n a z i v i " , c) "Carsk i kanun i uredjenje u r u d n i c i m a " i , d ) " S t a r i saski zakon i l j udak i ob ica j i rudars k i " 7 . Vec .iz t i h naslova jasno je da oni r e g u l i f u stare rudarske obicaje, poslove u r u d n i k u , odnose drzave i ruda ra i d rugo . D i j e lov i t i h k a n u n s k i h tekstova nastal i . su k o j u god inu i pr i j e d e f i n i t i v n o g potpadanja Despotovine pod t u r s k u v last (1455), a odnos i l i su se na rudn ike n a j u g u Despotovine (Kra tovo , Novo Brdo, Janjevo, Trepca, Zezna, Belasica, Zaplana, R u d n i k ) , a v r i j ed i l i su jedno vr i j eme i za srebrenicko rudarsko podruc'je. Navedenim zakon ima t reba doda t i jos j edan znaSajan tekst o rodarskim poslovima (Ahvl-i .me ' ad in ) , sadrzan u jednom m a n u s k r i p t u iz 1752 godine*. Taj tekst , podi je l jen u 6 poglavlja, po svom sadrzaju predstav l ja a n a l i z u i l i Cak objasnjenje i dopunu navedena c e t i r i k a n u n a .

Pored t i h p u b l i k o v a n i h , sacuvano je i neko l iko d r u g i h ne i zda t ih znaca jn ih izvora k o j i sadrze specific*ne podatke o rudarstvu. - To su : t imarsko-spah i j sk i defter i , m u k a t a ' a deft e r i i mhimme de f t e r i .

4 A. Handzic. Zakonska odredba (kanun) o tuzlanskim solanama, P O F V I I I - I X 1958-59.

5 N. Filipovlc' u Kanun i 1 kanun-name, 6 Beldiceanu, n.d., t. I I , p. 214-215, 378. 7 F . Spatio, Turskl rudarski zakoni, GZM XXV, 1913, 133-194. 8 VI . Skaric, Stari turskl rukopis o rudarsklm poslovima 1 ter-

mlnologlji, Spomenik S K A L X X X I X , 2, 62, Beograd 1935.

322

T imarsko-spah i j sk i defter i , ops i rn i i s u m a r n i , popis ivani po sandacima, sadrze konkretne podatke o v i s in i pr ihoda u p o j e d i n i m r u d n i c i m a . Ops i rn i kao i vec ina s u m a r n i h deftera sadr i e i demografske podatke, pa tako. saznajemo i o Opem znaca ju po jed in ih rudn ika . Za bosanski sandzak postoj i v i l e t a k v i h de f tera 9 . Za zvorn ick i sandz'ak je poznato takod-jer , neko l iko de f tera 1 0 . Za hercegovacki sandzak poznata su t r i ops i rna de f te ra 1 1 kao sto su poznata t r i opSirna deftera i za k l i s k i sandzak. 1 2

M u k a t a - de f ter i su speci f icni pop is t i . Sadrze l ic i tac i je , odnosno zakupe sv ih znaca jn i j ih izvora dravnih pr ihoda, u k o j i m a n a p r vom mjes tu dolaze r u d n i c i i solane, ko j i su p r e m a vec* usta l jenom i najc'es'c'em nac*inu eksploatacije, d a v a n i p r i v a t n i m poduzetnic ima u zakup (muka ta ) n a t r i godine. O n i sadrze podatke o v i s in i zakupa, o c je lokupnoj m a n i p u l a c i j i zakupjivanja, o z akupn i c ima i n j i h o v i m j a m -c ima , te n a ta j nac in pruza ju konkre tne podatke o rudars-

9 Najraniji je Sumarni timarsko-spahijski popis bosanskog sandzaka iz 1468/9. godine, koji obuhvata i jedan dio Hercegovine (istanbul, Belediye ktphanesi. Muallim Cevdet yazmalar No 0-76); zatim : Sumarni popis tog sandzaka iz 1485 (istanbul, Babakanlk Arivi (BBA), Tapu defter (TD) No 18); Opsirni popis iz 1489 (BBA, T D No 24); Sumarni popis iz 1516 (BBA, T D No 56); Opsirni popis iz 1528-30 (BBA, T D No 157); Opsirni popis iz 540-42 (BBA, T D No 211); Oplirni popis, oko 1570 (BBA, T D No 379 (I dio) i No 415 ( I I dio); Opsirni popis iz 1604 (Ankara, Tapu Ve Kadastro ( T K ) T D No 477.(dio I ) , No 478 (dio I I ) 1 No 479 (dio I I I ) .

10 Sumarni popis zvornickog sandzaka, oko 1519 (BBA, T D No 171); Sumarni popis iz 1533 (BBA, T D No 173); Sumarni popis iz 1548 (BBA, T D No 259); Opsirni popis iz 1548 (BBA, T D No 260); OpSirni popis iz 1604 (BBA, TD, No 743); Sumarni popis iz 1604 (BBA, T D No 346).

11 Opsirni popis iz 1477 (BBA, T D No 5 ) ; Opsirni popis (ne-potpun) iz 1515 (BBA, Maliye No 22997); OpSirni popis iz 1585 (BBA, T D No).

12 Opsirni popis z 1550 (BBA, T D No 284); Opsirni popis iz 1574 (BBA, T D No 533) i Oplirni popis iz 1604 (Ankara, T K , TD No 475).

323

ko j proizvodnji i znaJfaju pojedinih rudnika. O n i se teritori-jalno ne ogranicavaju na pojedire sandzake nego obuhvata j u vise sandzaka, odnosno cijeli evropski d io carevine ( R u meli j u ) i l i jo5 i Anado l i ju . Do sada su pronadjena t r i t a k v a de f t e ra . 1 3

Mhimme defteri. Sadrze vane odredbe centra lne vlade u I s t a n b u l u , obuhvata ju vr i jeme od sredine X V I do pocetka X X stoljeca (1553-1805), a odnose se n a c i je lu ca-r e v i n u . U n j i m a nalaz imo mnoge naredbe sandzak-bezima, k a d i j a m a i d r u g i m organima v las t i u Bosni o r a z n i m mje-rama u vezi organizaci je proizvodnje u pojedinim r u d n i c i -m a . M

Poznato je da je rudarstvo u nas im zeml jama (Srb i j a i Bosna) s r ed inom X V st. bilo dost ig lo na jv is i n ivo . Osvoje-njem n a l i h zemalja T u r c i su, kao nomadsk i i r a t n i c k i na rod sa o s k u d n i m znan j ima o rudars t vu , t r eba l i da nauce i ov-l ada ju zateceni nain rudarske proizvodnje. Z n a se da su r u d n i c i n a B a l k a n u po svojoj pro izvodnj i p reds tav l j a l i na junosn i j e r u d n i k e u Osmanskoj carev in i . Na p r v o m m j e s tu b i l i su to r u d n i c i kratovskog, novobrdskog i kopao-nikog podruc*ja, a z a t im su do laz i l i . r u d n i c i u Bosni . U Bosn i je rudars t vo u to j m j e r i predstavl ja lo znaca jnu eko-n o m s k u osnovu da su se zatecena varoska naselja razv i la u g l a v n o m n a bazi rudarske privrede.

K a o i drugdje na Ba lkanu , T u r c i su u Bosni nas t a v i l i eksp loa tac i ju rudnog blaga sa zatecenim s t r u c n i m snagama i i s t om tehno log i j om. Znacajno j e da je u S rb i j i cijelo pola Stoljea p r i j e tu rskog osvojenja postojao i p isan i zakon o

13 Opsiral popis mukata u Eumelji i Anadoioji, period 14681479 (BBA, Maliye (MMV) No 176). Od naSih zemalja obuhvata sandzake : Bosnu, Hercegovinu, Zvornik, Smederevo, KruSevac i Vucltrn. Sadrzi podatke o najranljim zakupima u nekollko rudnika u lstocnoj Bosni : za Srebrenlu, Sase, Olovo Cajnie ; Op&rai popis mukata u Rumeli j i iz 1552. godine (BBA, MMV No 656). Kao i defter br. 176 medju drugim sandfacima, obuhvata sve gore nabro-Jene sandzake ; Opsirni popis mukata u Rumeliji iz 1568. godine (BBA, MMV No 654). Kao gornja dva deftera, obuhvata u nasim zemljama sve gore navedene sandzake.

14 BBA, Mhimme defteri.

32<

rudars t vu , poznat i zakon Stevana Lazarevi*a, nastao nesto poslije 1402. N e k i podaci govore da su T u r c i i u Bosn i zatekl i pisane zakonske propise. Tako u k a n u n u o r u d n i k u Fo jn i c i iz 1489. spominje se r a n i j i k ra l j ev zakon, a u k a n u n u r u d -n i k a Srebrenice iz 1488. navod i se zakon vojvode Kovac*evic*a. Regulisui odnose u rudarsko j proizvodnj i T u r c i se drze zate fenih zakona, doslovno i h prevode i l i i h sadrzajno uk l apa ju u svoje kanune . Rudarsk i zakon Stevana Lazare-vica T u r c i su preve l i vec u drugo j polovini 1455. Ta j tekst sadrzan je u tzv. Saskom zakonu, kod i f i c i ranom za vri jeme Sule jmana (1536).

Opci pregled Budu da t u r s k i popisi n a l i h zemalja k ra tko poslije promjene v las t i u Bosni poc in ju da r e g i s t ru ju stanje c je lokupne pr i v rede i stanovnilstva, oni> n a m da ju autent iene podatke o r u d n i c i m a . Iz n j i h saznajemo : koje su akt i vne r u d n i k e T u r c i zatekl i , kakva je r u d a u kojem r u d n i k u proizvodena i kakav je bio p r i v r edn i znaaj pojedi-n i h r u d n i k a . Kao i u- v r i j eme bosanske drzave, svi. r u d n i c i , solane i s l i cn i i z vor i posebnih dohodaka t u r s k i m osvojenjem poslali su v ladarske regal i je , p r i p a l i su carskom hasu. Ujed-no je u carsk i has bi lo ukljuc*eno i odredjeno pod rue* je oko r u d n i k a , nasel ja zajedno sa stanovnistvom, koje je vrsi lo pomocne sluzbe u rudarsko j pro izvodnj i .

Zate^ena r u d a r s k a proizvodnja, kao i kasn i j a sve do sredine X V I I stoljea, i m a l a je tgziste na p l e m e n i t i m metal ima : srebru, z l a tu , o lovu i b a k i u . Najznacajni ja je u tome per iodu b i la pro i zvodn ja srebra i olova. Zeljezo je u pocetku bilo znacajno j ed ino u c a j n i c k i m rudn i c ima , m e d j u t i m , kasnije se pro i zvodn ja povecava. Vec u drugo j po l ov in i X V I .stpljeca n e k i mnji r u d n i c i u srednjoj Bosni, dot le r u d n i c i srebra posta ju zeljezni r u d n i c i .

Srebro je b i l o na j t r a z en i j i me ta l u r an i j em per iodu osmanske v las t i . Po u k u p n o j vr i jednost i rudarske proiz-vodnje u Bosn i srebro je u tome per iodu dolazi lo na prvo mjesto. Fo jn i cko srebro b i lo je osobito kva l i t e tno i nesto skupl je od srebra os ta l ih r u d n i k a . Sredinom X V I st. najvecu pro izvodnju, srebra i m a l i su r u d n i c i o v i m redom : Kresevo, Fojnica, Srebrenica i Sase.

325

Zlato. U t u r s k i m n a j r a n i j i m i z vo r ima o bosanskim r u d -n i c ima zlato se .obicno spomin je n a p r v o m mjestu (z lato i srebro) . M e d j u t i m , ono j e samo u Fo jn i c i povremeno bi lo na p r vom mjes tu . P rema pop isu iz 1528. z lato je u Fo jn i c i bi lo ev identno kao p r i m a r a n , a u d rugo j po lov in i tog stoljeca, s'tavise, kao j e d i n i r u d a r s k i pro izvod. Ipak , t u je 1540. bio zabiljezen carski p r i h o d (1/5) od z lata za j ednu t r e c i n u m a n j i od srebra. Budu"i se u F o j n i c i proizvodiio naporedo i ziato i srebro c i n i se d a se i z lato, j e d n i m di je lom, dobivalo ta l j en jem iste rude. M e d u t i m , s i gurno je da se zlato u fo jn i5-k o m podruc ju dobivalo, ug l a vnom, i sp i ran j em pijeska (rze-i zer) u r jec ic i F o j n i c i i d r u g i m potoc ima. esto zlata je pro-izvodjeno i u r u d n i c i m a srebra Hranc i Bohor in i s desne strane Dr ine (od 1521. do sredine X V I st,) te u O lovu je (zlato i srebro) b i lo ev identno u pe tom deceni ju X V I st. P r ihod od "nepreciscenog z l a t a " (zer-i pi) spominje se nesto kasni je (1575. i 1604) i u podruc ' ju Kreseva, u selu Bo tun i c i ( B o t u n j a x ) .

Olovo. U r a n o m pe r i odu olovo je proizvodjeno j ed ino u oovskom podruc' ju, u O l o vu i t r i susjedna sela. B i o je v r lp -t razen proizvod, a p r ome t n j i m n i j e bio ogranicavan. Proiz-D vodnja olova u poce tku b i l a je znacajna ; na jv is i n i v o dos-t i g l a je k ra j em X V stol jeca. Tako je 1489. carski d io od te proizvodnje (1/10) novcano iznosio 65. 844 ake, kada je desetina od proizvodnje srebra u Fo jn i c i i Kresevu zajedno iznosi la svega 38.130 akc i . Te" godine je, jedno, pro izvodnja olova b i l a veca od pro i zvodnje b i lo kojeg r u d n i k a u Bosni . Od k r a j a X V st. p ro i z vodn ja olova b i l a je u s ta lnom opa-dan ju . B Pres tankom pro izvodnje srebra (oko. sred. X V I I ) u r a n i j i m srebrenim r u d n i c i m a jos neko vr i jeme se proizvodi io olovo.

Zeljezo. Najbogat i je podruc je Seljezom bilo je a jnice i okol ina. M e d u t i m , ze l jeznih r u d n i k a je b i lo u sv ima r u d a r -s k i m reg ion ima : u fo jn icko-kresevskom, oovskom i sreb-ren ickom podruc ju .

Bakar. U r a n i j e m pe r i odu bakar je proizvoden j ed ino u Fo j in i c i i Kresevu. U F o j n i c i je t a proizvodnja t r a j a l a do sredine X V I st., a kasn i j e (1575, 1604) bakar je u m a l i m ko l i c inama proizvoden samo u KreSevu. 326

L a z u r (pa v i karnen) . Malene kol ic ine lazura proizvo-dene su takod je r jed ino u r u d n i c i m a Fo jn i c i i Kresevu. V F o j n i c i t a pro izvodnja prestaje s red inom X V I st. (kao i bak a r ) , dok se u Kres*evu m i n i m a l n a kocina lazura spominje i poce tkom X V I I st.

Opcu predodzbu k re tan ju rudarske pr ivrede u rasponu od druge polovine X V do sredine X V I I stoljeca dobicemo ako, n a osnovu navedenih popisa, prat i rno kretanje pr ihoda kod po j ed in ih r u d n i k a . U tome per iodu zapaSamo t r i etape. U p rvo j , od pocetka turske v l as t i (1463) do vlade Sule jmana Zakonodavca (1520), ev identan je polagan uspon pr ihoda k o d s v ih r u d n i k a u Bosni. D r u g a etapa bi la b i v ladav ina s u l t a n a Su le jmana (1520-1566). U tome vremenu naroc i ta b r i g a drzave b i l a je posvecena podizanju p roduk t i vnos t i r u d n i k a sto je c injeno zakonskim, a d m i n i s t r a t i v n i m i d r u -g i m m j e r ama . To je vr i jeme posebnog porasta pr ihoda i s tabi l i zac i je u ovoj g ran i pr ivrede. U trecoj etapi , vr i jeme posli je Su le jmana sve do u p r v u po lov inu X V I I st., uocl j ivo j e opadanje i konac*ne propadanje klasicnog rudars tva u Bosn i baz iranog pretezno n a pro i zvodnj i p l emen i t ih meta la .

P r v i podav i (1468) biljeze r e la t i vno niske pr ihode pojed i n i h r u d n i k a . Tako je drzavn i p r ihod , t j . dio ko j i je p r ipa -dao carskom hasu, od sv ih t adasn j i h r u d n i k a u srednjo-bosanskom ruda r skom r ev i ru zajedno s o lovskim podruc*jem (KreSevo, Fo jn ica , Dezevica, Dus ina, Ostruznica, SebeSic, Vares*, Borovica, ajnice i Olovo) , izuzimajuc*i samo srebre-n i c k o podruje, iznosio u k u p n o oko 130.000 akc i godisnje. StaviSe u ton iznosu sadrSani su i d r u g i s i t n i j i p r ihod i u poj e d i n i m r u d a r s k i m t r gov ima i naseljim, tako da se m o l e rec*i d a je t a d a u k u p n a carska desetina od rudars tva iznosi la oko 100.000 aki, a to znac*i da je vr i jednost c je lokupne ruda r ske proizvodnje u navedenim r u d n i c i m a ci jenjena n a oko 1,000.000 akc"i. OSito je da je promjena v las t i izazvala v e l i k i poremecaj u proizvodnj i r u d a i d a saniranje p r i l i k a n i j e islo brzo. O tome n a m dosta kazuje p r v i ugovor o da-v a n j u u zakup n e k i h r u d n i k a u Bosni , zakl jucen pos l jednj ih god ina v ladav ine Mehmeda I I svpjac*a. T i m ugovorom date su u zakup Dubrovaninu A n d r i j i , s inu Marto l j i ce "one

327

rudarske j a m e zlata, srebra i o lova u bivsoj Kra l j evo j zeml j i i bivSoj Z e m l j i Pavlovi6a koje su od v remena bosanskog k r a l j a ostale napus*tene'\ s p ra vom da o t va ra i nove jame gdje postoje i zg ledi t i h ruda , u t r a j a n j u od 3 godine, pofevSi od 16. j u l a 1478., za svotu od 9.108 f r a n c u s k i h duka ta (ukljuc*ujuc*i i admin i s t r a t i vne troSkove od 108 duka ta , t j . 1,2 % ) . U ugovo ru se naglaSava izuzetak t a d a n j i h i a k t i v n i h r u d n i k a . I z toga s l i jed i d a je u p r v i m deceni jama osmnske v l a s t i nas tav l j ena pro izvodnja sa zatecenim s t r u c n i m sna-gama p r e m a zatecenim p r a v n i m prop i s ima i obiSajima, t j . sami r u d a r i o rgan izovani u svoj im. samoupravama nastav i l i su p ro i z vodn ju , a drzava je s vo j im admin i s t r a t i vno - f i nan -s i j sk im i sudsk im o r gan ima pomagala i kont ro l i sa la t u pro-i zvodn ju . Oc i t o je, dakle, da je pro i zvodn ja p rvob i tno bi la nastav l j ena samo u n a j p r o d u k t i v n i j i m r u d n i c i m a , dok je izv jestan bro j s t a r i h r u d n i k a ostajao napuSten. I u p rvom spah i j skom pop isu (1468) izric*ito se navode n e k i napu&teni r u d n i c i zeljeza u srednjoj Bosni . to se navedenog iznosa t ice (9.108 z l a t n i k a ) , t o je tada iznosilo 409.860 akc*i (1 d u k a t = 45 ak i ) , t j . godi5nje je otpadao po 136.620 aki, dakle, vi5e neg je 10 gdina ran i j e iznosi la carska desetina od sv ih gore nabro j en ih a k t i v n i h r u d n i k a u god in i .

Za v ladav ine Bajezida I I (1480-1512) poklonjena je ve-Uka paznja p r i v r e d n o m r a z v i t k u , a posebno ruda r s t vu . Do-neseno je neko l iko zakona i za bosanske rudn ike , i to za Srebrenicu, Sase i Crnc*u (1488), te za Kreevo, Fo jn icu, Dezevicu r D u s i n u (1489). U tome per iodu rudarska proiz-vodnja b i l a j e znatn i j e porasla, Uto se v i d i po iznosima carske deset ine u po j ed in im r u d n i c i m a . Dok je 1468. sult a n s k i p r i h o d u deset ran i j e n a b r o j e n i h r u d n i k a iznosio oko 130.000 aki , d va decenija kasni je (1489) u k u p n i carski p r i h o d u n a b r o j e n i m r u d n i c i m a iznosio je oko 247.185 akSi. NajviSe j e b i l a porasla pro izvodnja olova (Olovo) , zeljeza u c*ajnic*kom r e v i r u te srebra i z la ta u Fo jn i c i .

Poce tkom X V I st. pcelo se osjec*ati zaostajanje rudars-ke tehno log i j e u odnosu n a zapadne zemlje, a b i lo je i d r u g i h razloga k o j i s u dove l i do usporavan ja r a z v i t ka ove pr ivredne grane pa i nazadovanja. V ladav ine Su l e jmana Zakonodavca

328

(1520-1566), i spun jena je, zbog toga, posebnim napo r ima za saniranje p r i l i k a u ruda r s t vu , koje vr i j eme predstav l ja d r u g u e t apu u sag ledavanju opc"eg k r e t an j a ove grane. U tome per i odu ucmjene su znacVjne admin i s t r a t i vne , za-konske i d ruge m je re u cju pobolj&anja rudarske proiz-vodnje n a B a l k a n u . T i napo r i mani festova l i su se u sljedeim v idov ima :

a) Vec p r v i h god ina Sulejmanove v ladav ine u & n j e n a je reviz i ja uslova . pro izvodnje kod sv ih r u d n i k a . Otvarane su nove rudarske j ame i l i su i inace pros l r i van i t e r i t o r i j a l n i o k v i r i carskog hasa, t j . uk l jug i vana su nova nasel ja u s luzbu r u d n i k a , te s tvarane nove t e r i t o r i j a lno - ekonomske jedinice pod naz i vom : " n o v i ca r sk i has " odredjenog r u d n i k a . Tako se vefi od sredine 1521. godine u popisu bosanskih m u k a t a spomin ju " n o v i ca rsk i has r u d n i k a Fo jn ice" , ko i " n o v i carski has r u d n i k a KreSeva", a takve nove haske jedinice spomin ju se dal je kod s v ih r u d n i k a .

b) NeSto pr i j e 1528. b i l i su promi jen jen i odnosi u podjel i p r ihoda i zmed ju k o r i s n i k a r u d n i k a i carskog regala. Kada se, na ime, rad i l o o pro i zvodn j i p l emen i t ih me ta l a : z lata srebra i olova, carskom has je od tada umjesto jedne dese-t i n e pr ipada la od f i n a l n i h proizvoda 1/4 i l i 1/5, odnosno 1/8, zavisno od uslova proizvodnje i r en tab ik i os t i . T u prom-j e n u odnosa mora l a je sadrz~avati neka zakonska odredba, ko ja za Bosnu n i j e pronadjena, m e d j u t i m , n j u reektuju popisni d e f t e r i iz v remena su l t ana Sule jmana. K a r a k t e r i -t i ^no je da t a odredba n i j e b i la jedinstvena za sve rudn ike u Bosni . Prema- de f t e r ima , ona je p r i m j e n j i v a n a samo u r u d n i c i m a srednjobosanskog rev i ra i to carsk i d io je eviden-t a n prvo kao 1/5, a kasni je 1/8. Konkre tno , u naveden im pop is ima od Sistog z la ta i srebra u Fo jn ic i , od istog srebra u KreSevu, Dezevici, D u s i n i i Borov ic i , te od olova u OIovu ca ru je bi l jezena 1/5. Od os ta l ih ruda i u o v i m r u d n i c i m a (bakar, lazur, nepreCis'ceno zlato i zeljezo) ca ru je i dalje p r ipada la deset ina. M e d u t i m , u r u d n i c i m a srebra u Podr in -j u (Srebrenica, Sase, Bohor ina , ZajaSa i d r u g i ) , kao i u sv ima Xeljeznim r u d n i c i m a sta lno je carski d io bio eviden-t a n kao deset ina. ZaSto takve razl ike te u srednjo j Bosni

329

vea opterecenost proizvodjaca ( rudara ) tesko je zna t i . c) Bi le su zratno pooStrene mjere naplate d r z a v n i h p r i -

hoda od z akupn ika . To je naroc*ito uoljivo u kra tovskom, kosovskom i kopaoniSkon podruju gdje su iznosi zakupa redovito p r eds tav l j a l i ve l ike iznose. Od 1521. do 1550. m n o g i zakupnic i , zbog nemogucnos t i pravovremenog i pun javan ja svoj ih p l a t n i h obaveza, dugo su tamnova l i po i s t a n b u l s k i m zatvor ima gdje i h je dobar bro j i pomro. Brojne takve b i l -jeSke na laz imo u navedenom m u k a t a def teru (No 656) iz prve polovine X V I stoljeca.

d) ZnaHajan p r a v n i dopr inos u obiasti rudars t va pred-stavl ja la je spomenuta kod i f i kac i j a vazeih zakonsk ih . od-redaba i zakona, provedena 1536. godine. Iako n i j e b i l a sveobuhvatna i s i s tematska ona je d o b r i m di je lom objedi -n i l a razne rudarske propise. Od pocetka t a t emat ika b i l a je n o r m i r a n a pojedinafno za svak i r u d n i k , obicno u f o r m i su l t ansk ih f e rmana . T i prop is i sadrzajno b i l i su ug l a vnom baz i ran i na naem srednjov jekovnom rudarskom p ravu , koje je u osnovi, opet, predstav l ja lo sasko rudarsko pravo. Sta-vie ono je m j e s t im i cno p r i l i c n o nepromijenjeno us*lo u prve turske rudarske kanune , o emu svjedoc'i s t rucna t e rm ino l og a u n j i m a , velnom njemac*kog, a d je l imicno i srpskog por i jekla. Ovom k o d i f i k a c i j o m b i l i su objedinjeni vazecl opci r u d a r s k i p rop i s i p r e m d a su i kasn i j i za pojedine r u d n i -ke i zdavani posebni zakon i (za Srebrenicu i Sase, te za solane G. i D. T u z l u iz 1548).

Usljed naveden ih m j e r a p r i h o d i od rudarstva u Bosn i dostgli su b i l i na j v i s i ivo oko sredine X V I stoljea. C je lokupan ca rsk i p r i h o d (1/10, vrednosno 1/5) je i zmed ju 1489. i 1540. od r an i j e naveden ih 10 r u d n i k a bio porastao za vie od jedne t r ec ine , dok je za pojedine rudn ike ta j porast bio i znatno vecl. Tako je i zmed ju 1528. i 1540. p r ihod od fo jn ickog r u d n i k a sa t r g o m bio vis*e nego udvostrucen, od 55.943 porastao je bio n a 133.774 ake, Cime je bio zabjezen i najveci porast j ednog r u d n i k a u tome medjuvremenu.

Poslije v ladav ine s u l t a n a Sule jmana (1566) rudars t vo u Bosni opada, s*to preds tav l j a t r e c u etapu u ovom procesu. U tome per iodu p r i h o d i od ruda r s t va su opadali brze nego

330

su ras l i u prvo j e tapi . Kao p r i m j e r i mogu se i s t a k n u t i dva na jznaca jn i ja r u d n i k a u srednjoj Bosni : Kresevo i Fojnca. Dok je u Kres'evu carsk i p r i hod od rudars t va (1/5 od srebra i 1/10 od zeljeza, bakra i l a zura ) , zajedno sa t r gon i , u 1540. iznosio 118.736 aki, do 1575. bio je opao na svega 29.145 akc i . A u Fo jn i c i je spomenut i p r ihod od 133.774 akce u is-t o m med juvremenu bio opao na 46.947 akc*i. Dakle u KreSe-v u je p r i hod bio opao n a j e d n u c e t v r t i nu , a u Fo jn i c i na j e d n u treCinu. NeSto pr i j e 1575. godine u Fo jn i c i je, stavis*e, b i la sasv im prstala pro izvodnja srebra, a ostala nesto u -man jena proizvodnja z lata. Treba i s t a k n u t i da je ovdje carsk i p r ihod od z lata te godine bio iskazan kao 1/8, a ne ka : l/5, v jerovatno zbog toga sto se u procesu opadanja rudars t va bi lo p r inud jeno sman j i v a t i su l tansk i dio.

O da l jn j em procesu opadanja pr ihoda u t i m r u d n i c i m a govore i sljedeCi podaci. I zmed ju 1575. i 1604. u Kre"evu, kao i u Fo jn i c i , u i z vo r ima je ev identna stagnaci ja, t j . zabi l -jezeni su nepromi j en jen i u k u p n i novSani carski p r i h o d i (Kresevo : 29.145, Fo jn ica : 46.947 akSi ) . Da t akva s i tuac i ja govor i o znatno u m a n j e n i m p r i h o d i m a v id l j i vo je iz zabi l-jeenih kolic*ina. Naime, srebra je manje proizvedeno, a r a n i j i novcani iznosi mog l i su os ta t i nepromi j en jen i j e r se od k r a j a X V I stoljeca od jednog d i r h e m a poelo kova t i 4,5 akc i umjesto rani je 3 akce.

U prvoj po lov in i X V I I stoljeca bi la je gotovo sasvim prstala pro izvodnja p l e m e n i t i h meta la u bosanskim r u d n i -c ima. TJ Fo jn i c i i Kresevu t a pro izvodnja je b i la j ako opala, c i n i se, ved u ce t v r tom deceni ju X V I I stol jefa. Nato u k a -zuje c in jenica sto su ran i j e navedeni novc'ani iznosi u t i m r u d n i c i m a (iz 1604) znatno opal i , i to u Fo jn i c i na 15.000, a u Kres'evu na 10.000 akc*i. Ako su, dakle, do cetvr tog de-ceni ja X V I I st. b i l i opal i u k u p n i p r i h o d i u Fo jn i c i i KreSevu n a j e d n u t r e c i n u r a n i j i h p r ihoda onda na pr ihode od r u -dars tva je ostajalo v r l o ma lo j e r je u Fo jn i c i (1604) samo n a razne pr istojbe na t r g u , os im rudars tva , otpadalo 8.715, a u Kres'evu 7.094 akce.

U Pod r in ju je proces opadanja klasiShog rudars t va u drugo j po lov in i X V I st. bio, i s t ina , nesto po lagani j i neg u

331

srednjo j Bosni , a l i je zato bio r a p i d a n pocetkom X V I st. U Srebrhici je, napr., 1604. b i lo ev identno koliCinsko opadanje proizvodnje srebra za viSe od jedne ce tvr t ine u odnosu n a stanje iz sredine X V I st. T u je 1548. carska de-se t ina srebra iznosi la 20.000 d i r h e m a sto je vr i j ed i lo 60.000 akc*i, a 1604. iznosila je samo 14.102 d i rhema. Novcani iznos, i s t i na , pokazivao se is t i , j e r je, kako je spomenuto, k ra j em tog st. akca znatni je deva lv i ra la . Medu t im , ev identno je b i lo kolic*insko opadanje proizvodnje. Kasni je je, oSito, s l i -j ed i lo brzo opandanje i konacno prestanak proizvodnje sreb-ra . Doyo l jno je ako se i s takne da je Hadz*i Ka l f a u svom geogra fskom d je lu (1650) zabil jezio da je ... " u Srebrenic i nekada bi lo srebrenih r u d n i k a " , a slicno je zabiljezio i E v l i -j a Celebi ja (1664), Dakle, proizvodnja srebra u Srebrenic i f a k t i c k i je b i l a prstala pr i j e sredine X V I I stoljea.

Pro i zvodnja u bosanskim r u d n i c i m a sredinom X V I I st. n i j e t i m e n i k a k o prstala. I ako se n i t p l emen i t i h meta la b i l a openito v r l o o tan j i l a , zeljezo je sve vise dobivalo n a znacaju. U n e k i m dotadasn j im srebrenim r u d n i c i m a , gdje je b i l o i neto Zeljeza, pomelo je preov ladavat i Zeljezo (okol i -n a Kreseva, Da l tansko , Dezevica) , a u a k t i v n i m eljeznim r u d n i c i m a vec od sredine X V I st. p r ihod i su poceli da r a s t u (Vares, Sebesl, Ostrunica). Z a t i m , pred k ra j tog stoljeca sapocela je eksploataci ja zeljezne rude u sjeverozapadnoj Bosni . U pori jeSju Same n a neko l iko mjesta otvoreni su r u d n i c i Seljeza i proradi b r o j n i samokovi . Na ta j nac in je sve vece opadanje proizvodnje p l emen i t i h meta la i sve izra-z i t i je jac"anje proizvodnje zeljeza b i la g lavna ka rak t e r i s t i ka rudarske proizvodnje u Bosni u X V I I stol jecu.

Uprav l j an j e rudn i c ima . R u d n i c i i soiane sa odred jen im o k o l n i m podruSjem redovito su spadali u sul tanov regal (has) i kao t a k v i pr ipada l i su ka tegor i j i s lobodnih (serbest) posjeda. To znac"i su l t anu je pr ipadalo pravo uprav l j an ja , hasom, u b i r a n j a rente s tog podruja i vrsenje upravno-po-l i ca jne v l as t i nad nasel jenim stanovnis 'tvom. Pravo sudjen-j a , m e d j u t i m , pr ipadalo je j ed ino drzavi , s*to je vrSio kad i j a kao drSavni sudski organ. to se tiCe r u d n i k a nadlez*ni kad i j a je os im sudjenja imao pravo i duznost da vrSi k o n t -rol poslovanja u r u d n i k u . 332

Proizvodnja u r u d n i c i m a bila je organ izovana uglavnom n a dva nab ina :

1. U neposrednoj organizac i j i drzave. U ovom sluCaju r u d a r i su sami , drei se svoje samouprave, nasl i jedjene jo's* iz srednjovjekovnog prava, b i l i g l a v n i sub j ek t i proizvodnje. 0 pos to jan ju rudarske samouprave govore spomeni n j en ih o rgana (sabor, knez, tekii) u o s m a n s k i m r u d a r s k i m zako-n i m a . Ispred drzave u svakom r u d n i k u postojao je carski u p r a v n i pov jerenik ( em in ) , k o j i je raspolagao sa odredje-n i m f i nans i j sk im sredstv ima za invest ic i je i n a b a v k u opre-me i kao osnovno b r inuo se o u b i r a n j u ca r sk ih p r ihoda od te proizvodnje. E m i n je obicno imao j ednog pisara, a po pot-reb i jos kojeg slubenika. Su l t an je, dakle , u ovom s lucaju sve poslove r u d n i k a i njegove oko l ine u o k v i r u hasa povje-ravao svome em inu . Zbog toga je ovakav nac*in uprvljanja r u d n i c i m a naz ivan : uprav l jan je p u t e m emaneta .

2) Davanje u zakup. Osmanska drzava je v r l o rano, u g l a v n o m iz f inans i j sk ih razloga, poCela da daje u k r a t -ko r o cn i z akup sve izvore posebnih dohodaka, n a p r vom m j e s tu r u d n i k e . Zakup je obic*no t r a j a o t r i godine, a skla-pan je n a p r i n c i p u vec*e ponude ( l i c i t a c i j o m ) . Po n a c i n u real izaci je odsjekom (mak tu 1 ) ovakav zakup poznat je pod t e r m i n o m mukata (davanje pod m u k a t u ) . U torn sluaju su gotovo sva prava uprvljanja r u d n i k o m (ub i ran j e rente 1 vrsenje upravno - policajne v last i ) pre laz i la na zakupn ika m u k a t a .

Real izaci ja dravnih p r ihoda p u t e m zakupa preslo je b i lo u p r a v i s istem. Tako su sve ob las t i iz t og aspekta bi le podi je l jene n a t e r i t o r i j a lno - f inans i jske jed in ice , zvane na-zare t i , po f inans i j skom kontrolr ( n a z i r u ) . Za svaku t a k v u oblast , pored naz ira , postojao j e i visi i s t ra^no - p r a v n i org an (mfetti*), a sjedi&ta su im obi5no b i l a u r a z l i c i t i m mjes t ima . U p rvo j po lov in i X V I sto l jeca obi no su se naza-r e t i t e r i t o r i j a l n o podudara l i sa sandacima, dok su u drugoj po l o v in i t og stoljeca granice naza re t a bi le zna tno Sire. U prvo j po l ov in i X V I stoljeia s l u f b u naz i ra u r u d n i c i m a bosanskog sandSaka v r l i o je sarajevski kad i j a ( m u l l a ) , dok je s l u l b u m u f e t t i s a vrio novopazarski kad i j a .

333

K a k o se kod zakup l j i van ja r u d n i k a c*esto rad i l o o vel i-k i m iznosima, nadlezn i kad i ja je redovi to provjeravao i m o v i n s k u i m o r a l n u podobnost kand ida ta , kao i n j egov ih jamaca, i zavodio u sudski registar. I pak r e zu l t a t i su esto izstajali. Za v ladav ine su l tana Sule jmana m n o g i su Zakup-n i c i i n j i h o v i j a m c i s t rada l i zbog nemoguCnosti p lacanja. Uz imanje u zakup t a k v i h poslova bilo je skopano s v e l i k im r i z i k o m pa drzava cesto n i j e mogla da nadje zakupnike . Ta Sinjenica je upravo odrazavala k r i z u u ko jo j se osmansko rudars tvo s ta lno nalzilo.

R u d a r i . StanovniStvo koje se bavilo pos lov ima rudars t -va d i j e l i l o se n a dv i j e kategori je : a) p r a v i r u d a r i , k o j i sus se b a v i l i vadenjem r u d a ; b) stanovniei o k o l n i h nasel ja u o k v i r u carskog hasa k o j i su obavl ja l i pomocne poslove vezane za r u d n i k e .

P r a v n i poloz*aj p r a v i h ruda ra se mi jen jao . B i l i su to d je lomicno i povremeno povla5tena raja, najvise krScanska, a l i i mus l imanska . U r a z l i c i t i m r u d n i c i m a n j ihov se polo*aj pones'to raz l ikovao. Tako, npr. , prema zakonu r u d n i k a KreSeva iz 1489. r u d a r i su umjesto osnovnih novanih po-reza : drz*avnog haraba (u vr i jednost i j ednog d u k a t a ) i feu-dalne ispendz*e (oko pola dukata ) p lacal i godisnje od kuc*e po j e d n u f i l u r i j u ( d u k a t ) . B i l i su jos oslobodjeni od sv ih v a n r e d n i h n a m e t a i ob ica jn ih tereta, z a t im od n e k i h feudal-n i h p r i s t o j b i (na ml inove i ovce), dok su druge pr isto jbe p laca l i (na pcel inje kosnice, povrce, i sv in je ) . N j ihove glav-ne pr ihode predstav l ja la je proizvedena ruda , t j . od iskopane rudae d a v a l i su c a r u deset inu, kao i od f ina lnog proizvoda opet deset inu. Os ta l i proizvod je bio n j ihov , s t i m s*to je p romet z l a t om i s rebrom bio ograniSen, m o r a l i su ga p reda t i k o v n i c i novca po odredjenoj drzavnoj c i j en i . Z a t i m , r u d a r i su m o g l i i m a t i p r ihode sa zemlje (Sito) n a sto su, kao porez dava l i c a ru deset inu.

P r ema zakonu iz iste godine, za susjedni r u d n i k F o j n i c u vec je poloz*aj t i h r u d a r a bio neSto drugac*ij i . T u je prvo opisano t o k o m vremena mi jen jan je n j ihovog polozaja - prvo obicna r a j a (dava l i hara", ispendz\ i sve feudalne p r i s t o j be ) , z a t i m n a osnovu z*albe bio i m je p r i zna t poloaj f i l u r i d -

334

2ij a ( t j . poloSaj i s t i kao u Kreevu), a l i t i m i s t i m zakonom (1489) b i la i m je u k i n u t a f i l u r i j a i ponovo naredjen hara, ispendza i feudalne pr is to jbe . Jedino su ostal i oslobodjeni od van r edn ih nameta i ob i ca jn ih tereta.

is te godine (1489) i o l ovsk im r u d a r i m a b i la su d o k i n u -te dotadasnje povlastice filuridzja i v racen i u polozaj obicne raje. Zakon o O lovu n i j e pronad jen , a l i t u odredbu ref iek-t u j u popisni de f ter i . Dot le su r u d a r i Olova umjesto haraSa dava l i fiiriju, a f euda lnu ispendzu p laca l i naturano olov-n o m rudom, umjesto u k u p n e ispendze dava l i su 650 u n c i olovne rude. Buduc i je unca vrijeda 6 akc i to je iznosi lo 3.900, a to je tacno odgovaralo b ro ju s tanovn ika zadu^enih ispendzom u 1468. godine. K a k o se stanovnis*tvo do 1489, bilo p r i l i cno povecalo, t o je t akvo globalno, naturano pla-canje ispendSe predstav l ja lo pov last icu.

U r u d n i c i m a p l e m e n i t i h meta la u Pod r in ju (Srebrenica, Sase i d rug i ) stanje se raz l ikova lo u to l i ko sto su t u r u d a r i sta lno ostal i f i l u r id z l j e , s t i m %to i m je f i l u r i j a zam-jen j i va la samo hara?. U ca jn iSkam zel jeznim r u d n i c i m a r u d a r i su od samog poSetka (1468) p laca l i i hara i ispendzu, sto znac*i posebnih povlast ica n i j e n i bi lo.

Moze se opcenito rec i da su r u d a r i m a u bazenu srednje Bosne, zajedno sa o lovsk im podrujem, poreske olakslce b i le dok inu te 1489. godine. KreSevo je, prema navedenom zako-n u , predstavl ja lo jos* i zuzetak sa vesim povlast icama, a l i ni je poznato kako dugo je to t ra ja lo . T ime su r u d a r i sv ih r u d n i k a u Bosni po svom p r a v n o m polocaju postal i j e dnak i , obicna raja. Svi su p l a i a l i hara*, kao i sve feudalne poreze ( ispendzu, usrove i p r i s to jbe ) . Jedino je u srebrenickom podruju f i l u r i j a zamjen j i va la hara*, a to u s t va r i i n i j e predstavl ja lo k a k v u pov las t i cu . R u d a r i m u s l i m a n i b i l i su u povo l jn i j em polozaju u t o l i k o s*to n i su dava l i hara* i Sto su t r e t i r a n i kao gradsko zanat l i j sko stanovnistvo, pa n i su podl i jegal i , osnovnom r a j i n s k o m porezu, tzv. resm-i c i f t u (22 ake), k o j i je odgovarao krScanskoj ispendzi, a dava l i su usrove od z l tar ica u k o l i k o su obrad j i va l i zeml ju, kao i razne s i tne pristojbe. S l i can polozaj i m a l i su solarski r ad -n i c i . Prema zakonu tuzlanskim solanama (1548) so la r ima

335

je p r ipadao d i o proizvedene soli , t j . i zv jestan broj daa u g o d i n i d a proizvode za svoj r acun , z a t i m b i l i su, kao i r u d a r i , os lobodjeni od i z vanredn ih n a m e t a i obic*ajnih tereta. Jedi-n a pov last ica s v ih r u d a r a sastojala se, dakle, u oslobodjen-j u od i z v an r edn ih d r zavn ih name ta i ob i ca jn ih tereta. Tak-vo je s tanje ostalo kroz cijelo v r i j eme klas icnog rudarstva .

Osnovn i p r i h o d rudara opcenito predstav l ja la je proiz-v odn j a f i n a l n i h r u d a r s k i h proizvoda, nakon Sto bi d a l i ca r sk i d io (1/10, a od 1520. u Fo jn i c i i Kresevu 1/5, odnosno 1/8). Gub l j en je poreskih povlast ica (1489) n i j e mnogo pogodi io ruda r e gdje je proizvodnja b i l a r en tab i lna , med ju -t i m os jetni je se to odrazi lo kod n e k i h r u d n i k a , naroc*ito 2el-j e z n i h . Tako je iz VareSa te godine pobjeglo 14, iz Borovice 2, a iz r u d n i k a olova u Don jem Podgradu 9 rudara .

Treba jos spomenut i da je b i lo i n a j a m n i h rudara , k o j i su r a d i l i za dnevn i cu kod nekog z a k u p n i k a i l i drz*ave. P r i l i -k o m spomenutog davanja u zakup bosanskih r u d n i k a 1478., godine z a k u p n i k u Dubrovcan inu bi lo je preporuSeno da upos l i 200 n a j a m n i h radn ika .

Sto se t ice visine takve dnevnice mo*ze se i s t a k n u t i kao p r i m j e r d a j e 1570. placa na jamnog ruda ra u zeljeznom r u d n i k u Badz* u smederevskom sandzaku iznosi la 15 akc*i sedmicno, kada je j edan kon j sk i tovar drvenog ug l ja pro-d a v a n po 3 ak2e.

Oko lno seosko stanovni&tvo u o k v i r u carskog hasa koje je v r s l l o pomocne sluz*be i Sivjelo od pol jopr ivrede davalo je ca rskom e m i n u u l rove i ra j inske pr isto jbe, a za sluz*be u r u d a r s k o j p r i v r e d i bilo, kao i r u d a r i , oslobodjeno od vanred-n i h drz 'avn ih name ta i obiCajnih tereta . Te sluSbe bile su : pa l jen je i p r ibav l j an j e drvenog ug l j a , sjea i pr ibav l jan je d rvene gradj, ta lenje ruda , no len je f ina lnog proizvoda (srebra) u k o v n i c u novca i sliSno.

Sluzba u g l j a r a b i la je osobito vagna j e r je samo d rven i uga l j upo t r eb l j a van za ta lenje r u d a . Zato su u r u d a r s k i m i s u m a m a boga t im podru^ j ima rad i l e bro jne pei za proiz-v o d n j u ug l ja . Najvise t a k v i h peci s red inom X V I stoljeca b i lo j e e v i den tno u srebreniSkom r u d a r s k o m podruCju. Tako se mogl u t v r d i t i da je godine 1548. u n a h i j i Srebrenic i rad i lo

336

267 t a k v i h pec\ u B u d i m i r u 303, u S u b i n u 1341 i u n a h i j i KuS l a tu 441 pe6, dak le , u c e t i r i navedene nah i j e u k u p n o 2352 pei. D r z a v n a taksa od t i h pei ( resm-i ocai kmr), k o j u su u g l j u r i p l a f a l i carskom e m i n u iznosi la je po 2 akc*e od pec*i godisnje. U g l j a r i su jo5 platfali bad n a uga l j n a m j e s tu prodaje. V i s i na t og badza n a r u d a r s k i m t r gov ima , k o j i je b io znatta jan i k o j i je redovito i skaz ivan kao posebna poreska s tavka , govor io je o ve l ikom p r o m e t u d r v e n i m ug l j em . .

U pomocne rudarske slube sma t r an je i r ad oko peci za ta l j en j e eljeza koje su gorjele oko t a k v i h r u d n i k a . D r zavna p r i s t o jba od jedne pec*i mjes t imicno se neto raz l i -kovala, u C a j n i c u je iznosila 8, a u K r u p n j u 6 aki, zavisno od us lova rada i k v a l i t e t a zeljeza.

U t a k v e pomocne sluSbe spadao je i r a d oko samokova, kovaSnica n a vodeni pogon koje su rad i l e u podruSj ima zel-j e z n i h r u d n i k a . Pro izvodna vr i jednost t i h samokova b i l a je znaca jna sto se motie zakl juCit i iz v isine dravnih p r i s t o jb i . U ajniSkom p o d r u f j u se (1477) v is ina te pr isto jbe k r e t a l a od 100 do 150 aki od jednog samokova godisnje.

U n e k i m r u d a r s k i m sel ima u srednjoj Bosn i (Mi lodraz , Sebesic) p r i s t o j ba n a samokove iznosi la je u prvo j po lov in i X V I st. (1530 - 40) i dup lo vi5e neg u Cajnic'u Sto je ukaz i va lo n a v e l i k u akt i vnos t t i h kovacnica. V n e k i m sel ima U n a h i j i Go*s*canici, s desne strane Dr ine , opet, p r i s to jba na samokove iznos i la je (1548) i zmedu 40 i 80 aki. M e d u t i m , poce tkom X V I I st. zapa2a se da je t a p r i s to jba gotovo opceni to i znos i la 30 akc i po j ednom samokovu godfsnje.

N e k i s tanovn i c i , opet, i m a l i su posebnu sluSbu da nose srebro iz bosansk ih r u d n i k a u kovn i cu novca u Srebrenic i . TJ p r vo j p o l o v i n i X V I st. t akva se navode t r i sela i zmedju Olova i VareSa : Brgu le , Ravne i Bla^a, od k o j i h su 23 do-ma6 ins tva , vo jnuc l ta i ak indz i jska (kr^can i i m u s l i m a n i ) i m a l a t u s luzbu i b i l a oslobodjena od i z van r edn ih d r z a v n i h n a m e t a i o b i f a j n i h tereta.

K a d a je rijec* o po jed in im r u d n i c i m a , u Bosni se zapa-aju t r i osnovne rudarske oblast i , p rema p r o s t i r a n j u rudars -k i h s i n k l i n a l a : a) Srednja Bosna, t j . oblast bivse "Kra l j e ve

337

zemlje" sa s rebren im i ze l jeznim rudnic i raa . Na n j u se nadovezuje podrucje Olov, sa o l o vn im rudn i c ima , koje j rani je pr ipadalo " Z e m l j i Pavlov icV ' . Ta oblast je dak le obuhvata la porijja Bosne, Zeleznice, Stavnje i K r i va j e , b) Podrinje , bosansko (bivsa " Z em l j a Kovacevica" ) i d i j e l om srbi jansko (istona polov ina zvornickog sandlzaka). I u Pod r in ju se r a z l i k u j u dva podruc'ja, sjevernije i j i se sre-d i sn j i dio protezao r i j ekom D r i n o m izmedu Srebrenice i Z vo rn ika sa srebrenim r u d n i c i m a i juzn i j e koje se nadovezuje n a prvo, a proteze se i zmed ju ajniEa i ViSegrada, obuhvata ju6 i i Prac*u sa oko l inom. Ovaj jzniji dio Podr in ja obuhvatao je, dakle, di jelove ran i j e "Hercegove zeml je " i "Zeml je PavloviSa". T u je postojalo neko l iko zel jeznih r u d -nika. c) Sjeverozapadna Bosna. st. p o n j e c e Sane i n j e n i h p r i t oka , gdje u drugoj po l ov in i X V I st. u neko l iko r u d n i k a zapoclnje kopanje zeljezne rude i proizvodnja "zeljeza. d ) Poseban t r e t m a n i m a pro izvodnja soli u t u z l anskom podruc ju .

A) S R E D N J A BOSNA. Rijec je ug lavnom o visoSkoj n a h i j i u k o j u su spadal i sv i r u d n i c i u centra lno j Bosni , od Fojnice i Kreseva sve do Vares*a.

Med ju s i t n i m t r g o v ima u Bosni T u r c i su zatekli r u d n i k srebra Fojnicu, kao najznacajnije varoSko naselje. P rema p r v o m popisu (1468) Fo jn i ca je ima l a 329 kuc*a poreskih obveznika. Ako b i se dal je c i jenio op6i zncaj tog naselja i pr ivrede prema k r e t a n j u s t a n o v n i l t v a zakl jucak b i bio : kons tan tno opadanje. l a k o j e od d rugog decenija X V I st., kada je rudars tvo uznapredovalo, b i l o t u i znatn i jeg dos-el-javanja, opSenito je broj s t anovn ika bio, ipak, u opadanju . Tako je Fo jn ica 1604., p r ema sluSbenim podacima, bro j i la samo 146 domac'instava, od Sega j e n a m u s l i m a n s k i d z emat otpadalo 36 kua, a ostalo je b i l o katoliSko stanovniStvo. Medjutim, k re tan je njene privrede, ug lavnom rudars tva , i m a l o je drugaciji tok. Od poSetka (1468) do srede X V I st. rudars t vo je ima lo uzla?nr*liniju. Znac*anije su se poveca-val i ti prihodi od tree' decenije, ja- posebno u sredilnjem periodu vladavine su l taca Sutejmana (izmedu 1528. i 1540). tome medjuvremenu ukupni carski p r i h o d i od tog mjesta /

338

b i l i su z n a t n o poras l i (od 55.943 n a 133.774 akCe), a posebno rudarske s tavke (od 41.917 n a 111.761 ake) . Rudarske proizvode (154) saSinjaval i su na j v i f e srebro (62.691), z a t i m z lato (37.868), bakar (7.497) i n e l t o m a l o p l av i karnen (400) . U rudarske pr ihode spadala je i t r z n a pr is to jba na tovare .drvenog ug l j a , ko ja je s ta lno b i l a znaajna. Vek i l i iznos t r zne car ine uope (15.560) ukaz ivao je n a znaCajnij i p rome t n a fojnic*kom t r g u . K a k o je i s t a k n u t o , carsk i d io od p l e m e n i t i h me ta l a bio je u vr i j eme Su l e jmana povecan sa 1/10 n a 1/5 od f i na lnog proizvoda, ovdje konkre tno od srebra i z la ta . Y pared s v ih s tab i i i zac ion ih m jera , rudarstvo je mora l o poeti os jetni je da opada jos* za Sulejmanove v ladav ine . Prema, s luzben im popis ima, p r i j e 1575. b i la je prstala pro i zvodn ja srebra, bakra i p lavog kamena ( lazur ) , a samo su b i l i e v i d en tn i p r i h o d i od z lata , i t o znatno u m a n -j e n i u odnosu n a ran i j e stanje . O v u s i t a u c i j u najblje i lus t -ru j e poda tak d a je carsk i d io p r ihoda od t o g mjesta izmedu 1540. i 1575. bio opao z a t r i p u t a (od 133.774 n 46.947 a k & ) . Opee opadanje proizvodnje oc*ito je bio raz log s*to je oko sredine X V I st. ca r sk i d o i od p l e m e n i t i h me ta la bio sman-jen , t j . od 1/5 n a 1/8 f i na lnog pro izvoda. I z ev ident i ran ja (1604) carske osmine od z la ta "1/8 od zlatno p i j eska" (smn-i r ize- i zer) moze se r a z u m j e t i . d a je z l a t o s ug lavnom dobivano i s p i r i v a n j e m zlatonosnog p i j eska u rjeSici Fo jn i c i i d r u g i m potoc ima,

I d a l j i t o k je bio opadanje rudarske proizvodnje. P r i v i d -n a s tagnac i ja pokazuje se k r a j e m X V I i poCetkom X V I I st., t j . e v i d en tn i su i s tov j e tn i u k u p n i novani iznosi carskog p r i h o d a i 1604., kao i 1575 (46.947). M e d j u t i m , obz i rom na deva lvac i ju ake k r a j e m X V I st. od kada se od jednog d i r -hema srebra pcele k o v a t i 4,5 akc*i, umjes to ran i je 3 ake, t o j e govor i lo o znacan i j em opadan ju kol iBinske proizvodnje. i s t i k u r s j e i m a l a fojnic*k p r i v r eda i kasni je , Sto dokazuje popis iz 1604. TJ t ome i z vo ru je, na ime , u kasn i j em perjodu, na j v j e rova tn i j e p r i j e sredine X V I I st. , naveden i novani iznos carskog p r i h o d a bio k o r i g i r a n n a svega 15.000 akc% I t o je znac*ilo opadanje proizvodnje n a svega 1/3 u odnosu n a r an i j e s tan je . U t ome sluaju n a rudarsku pro i zvodnju

339

mogao je o tpadat i ma l i iznos,. jer je (1604) na .same t r zne pr isto jbe (osim rudarstva ) o tpadalo 9057 akc*i.

Takvo stanje fojnic*kog ruda r s t va po t ra ja lo je do vel ikog r a t a k ra j em X V I I st., kada je dosao gotovo p o t p u n i k ra j fciasc'nm rudaren ju .

Kres*evo. U vr i jeme promjene v l a s t i KreSevo je preds-tav l ja lo d r u g u po ve l ic lni varbs* u Bosn i i a k t i v i n i r u d n i k srebra. Pocetno stanje (1468) b i lo je 299 kuCa poreskih obveznika. I t u je kretanje stanovnis*tva i pr ivrede, kroz ci jelo vr i jeme, ima lo i s t i t ok kao i u Fo jn i c i . Premda je u t recem i etvrtom deceniju X V I st. b i lo i izvjesnog dosel-j a van ja rudarskog stanovniStva, opc*i t o k je bio kons tantno opadanje. U Kres'evu je tako pocetkom X V I I st . (1604) bilo ev identno svega 114 kuca poresk ih obveznika, od ko j i h 69 krs*canskih i 45 mus l imansk ih .

Kresevski r u d n i k imao je nes*to m a n j i znacaj nego r u d n i k u Fo jn i c i . Proizvodjeno je najvise srebro, z a t i m nesto b a k r a i lazura . Na jve ia k o n j u k t u r a rudarske proizvodnje pada la je i ovdje u 3. i 4. decenij , kada su u k u p n i carsk i p r i h o d i , u odnosu na stanje iz 1489., b i l i u t r o s t rucen i . Tako je 1528. carska pe t ina od srebra iznosi la 94.350 ( u k u p a n carsk i p r i hod Kreseva : 110.247), a 1540. godine 99.139 akc i ( u k u p a n p r i h o d : 118.736). Os ta l i carsk i p r i hod i , os im o srebra, odnosi l i su se na t r z n u c a r i n u , p r i s t o j bu na tovare drvenog ug la i p r i s to jbu na tovare uve"zeng v ina .

U samora Kres'evu zlato se ne spominje , a l i je bi lo izvjesne proizvodnje u blizoj oko l i n i . Godine 1524. bio je o tvoren : " r u d n i k Zrtenica u selu B o t u n i c a kod Kreseva" gdje je do pred k r a j X V I st. proizvodeno zlto u v r i j ednos t i od oko 20:000 akc i godisnje. Tako se u m u k a t a de f t e ru (No 656) izric*ito navod i ta j r u d n i k . Na jv j e rovatn i j e se r ad i o danasn jem selu B o t u n j i , istocno od Kreseva. Pro izvodnja t o g r u d n i k a je 31.X 1532. da ta u t r ogod i sn j i zakup dvo j i c i z a k u p n i k a za 59.058 ak&, T o l i k a v r i j ednost proizvodnje z la ta spominje se i 1575. Kada je carska "deset ina nepre-c*is*cenog z l a t a " u tome r u d n i k u iznosi la 2.600 godisnje. Pr i j e 1604., m e d u t i m , proizvodnja je b i l a prestala, kada se. t a j r u d n i k . takod jer spominjg (sr- zer-i pic* karye - i B o t u n i ca hl ) , a l i bez pr ihoda. 340

Od sredine X V I st. p r i h o d i u Kres'evu, is to kao i u Fo j n i c i , poEin ju r ap i dno da opadaju. Pr i je 1575. u k u p n i crski p r i h o d i u Kres'evu b i l i su opal i na j e d n u Ee t v r t i nu (na 29.145 a k i ) , a p r i h o d od samog srebra (1/8) bio je opao, StavISe, n a jedanaest i d io od ran i j e proizvodnje (od 99.189 na 8.847 akS i ) . K r a j e m X V I i pocetkom X V I I st. os im srebra proizvodjeno je t u jos* -nes*to bakra i l a zura .

I kasni je je r u d a r s k a pro izvodnja b i la u opadanju . in-jnica da je navedeni novSani iznos u k u p n i h kresevskih p r ihoda (29.145) bio k o r i g i r a n na svega 10.000 akc*i najvjero-va tn i j e u p rvo j po l ov in i X V I I st., govori da je t i m e gotovo doSao k r a j k las icne rudarske proizvodnje u Kres'evu.

U kresevskom podruc ' ju posto ja la su joS dva r u d n i k a srebra, u sel i m a Dezevici i Dus in i . U r u d a r s k o m z a k u n u za Fo jn i cu i u jedno za Deevicu i D u s i n u iz 1489.Hi r u d n i c i su navedeni kao depandansi fojnic*kog r u d n i k a , dok se, opet, u popisu iz iste godine navode da pri jpadeju kresevskom r u d -n i k u .

DXevica je (1468) zatecena kao srednje naseljeno selo (48 kua), dok se kasni je bro j s tanovn ika smanju je , t ako da je 1604. t o selo i m a l o svega 16 kuca, od k o j i h 5 m u s l i -m a n s k i h . to se ukupnh carsk ih pr ihoda t ice, o n i su - kao 5to je opceni to konsta tovano kod sv ih r u d n i k a - i m a l i uzlaz-h u i s i l a znu l i n i j u , najvei su p r i h o d i zabi l jezeni u t recem i c e t v r t om deceni ju ( i zmedju 3.000 i 4.500 a k i ) . Osim srebra, t u je 1489. b i l a pronad jeha i zeljezna r u d a , k o j u je o t k r i o j edan r u d a r iz Olova. Najveci p r i hod od srebra b io je ev identan 1540. kada je carska pe t ina od brstog srebra iznos i la 2.700 ak5i. Kasn i j e je. rudars tvo rap idno ppadalo t ako da poce tkom X V I I st . (1604) n i j e t u vise b i lo spomena o rudarsko j d j e l a tnos t i .

Dusina je zatecena (1468) kao man je selo (15 k u c a ) . vr i j eme ruda r ske k o n j u k t u r e stanovnis 'tvo se i proveavalo, t j . u 3. i 4. decen i ju X V I st. bro j i l o je i zmed ju 30 i 35 do-mainstava. O d sredine t o g st. opada, kada i ma l ena proizvodnja srebra sasv im presta je. Vec* godine 1575. n i j e vise b i lo spomena o r u d a r s t v u . Pocetkom X V I I st. (1604) ima lo , je u k u p n o 21 kuu, od k o j i h samo 2 krlcfanske, a ostale mus-l imanske .

341

od rudnika iznosio je obifno oko trecme ukupnih carskih prihoda tog naselja, dok je ostalo otpadalo na prihode od poljoprivrede. Godine 1575. prihod od rudnika iznosio je 4.800 akci (desetina od "zeljeza 4.400 i pristojba na 12 samo-kova po 30 akc*i), a ukupan prihod neselja 13.327 akc*i. Po-fcetkom X V I I st. SebSic pokazuje neke elemente trga, t j . bila je evidentna carina na promet izvjesne robe, posebno n a promet v ina i rakije, c*ija je potrosnja bila karakteristika sv ih rudarskih mjesta. '

Podruje Sebesica bilo je, ofiito, bogato zeljeznom ru -dom>ff*u se pocetkom X V I I st. pojavljuju i drugi rudnici. Novi je rudnik zeljeza bio otvoren u takozvanom selu Radostovu, danasnje selo Rostovo, kod Sebeliea, izmedju Hasa i Rata , koje je tada prestavljalo znacajnije naselje (103 kude, od kojih 1 krScanska, ostale muslimanske). Te godine posto ja la su tu 2 samokova i bio je evidentan malen iznos desetine od zeljeza (400 ak*Ci), dok ' je ukupan crski prihod od tog naselja iznosio 8.063 akce.

NeSto malo proizvodnje *zeljeza bilo je i u blizoj okolini srebrenih rudnika KrSeva i Fojnice, Sto se mole, zakljuSiti po samokovima, stalnn pratiocima leljezne rude. Od kraja X V do pdcetka X V I I st. mole se u izvorima pratiti rad sa-mokava u selima : Crna R ika , Rag ale i HotigSta (daas OtigdSce),

Pri je 1604. bila je poKela proizvodnja zeljeza i, u selu Rakova Noga (15 muslimanskih kuca ) , sjeverno od Kreseva. Proizvodnja je tada bila u samom pocetku jer je carski pr i -hod od eljeza (zajedno sa pristojbom od samokova) iznosio samo 300 akci.

BusovaEa je zateCena (1468) kao siusno naselje od svega 5 doma6 insta va i kao aktivni rudnik zeljeza. Kasni je se stanovnistvo konstantno pe vea va, tako da je naselje do pocetka X V I I st. (1604)'* izraslo u kasabicu, sa 43 doma-cinstva. Prihodi od zeljeza n isu bili videntni, ali je neke proizvodnje, ipak, bilo, n a I to ukazuje stalno spominjanje emina rudnika (1528, 1540, 1604). To je jasno i iz jedne na -redbe Porte iz 1528. da oni "koj i se ovamo doseljavaju ne smi ju da diraju zemlje rudara u Busovafi" .

344

Vares" je p r vob i tno (1468) b i lo srednje naseljeno selo (35 k u c a ) i a k t i v n i r u d n i k zeljeza, sa u k u p n i m ca rsk im p r i h o d o m od 5.400, akfi. Kasni je se stanovnistvo, kao i p r i -hod i , s t a lno poveavali tako da je 1604, Vares* predstavl jao t og sa u k u p n o 159 kuca (10 mus l imansk ih , ostalo krs*cani) i u k u p n i m p r i h o d o m od 53.227 akc*i, od cega je n a rudars tvo o tpada lo 37.840 (desetina od zeljeza 36.940 i pr is to jba od 30 samokova = 900). Takav ivo proizvodnje Vares" je mogao da zari do pred k ra j X V I I stoljea.

U o k o l i n i Vares'a k ra j em X V I st. zapoc*ela je proizvod-n j a zeljeza jos* u dva sela : Brgu le i Mircez i .

Selo B r g u l e (nazivano rani je jos i Ja vor i ) je 1604. pred-s tav l ja lo srednje naselje, sa 77 kuca (12 krs*c*anskih i 65 mus-l i m a n s k i h ) i u k u p n i m carskim p r ihodom od 4.193 akce. T u su r a d i l a 2 samokova, a p r ihod od rudars tva (desetina od Zeljeza), zajedno sa pr isto jbom na samokove, iznosio je 800 akc*i. Os ta tak se odnosio na pol jopr ivredne proizvode.

S t anovn i c i t og sela su jos od rah i j e v r s i l i slu^be u o k v i r u rudarske proizvodnje. Vec je spomenuto kako je u 3. i 4. decen i ju X V I st. iz sela Brgu la b i lo 12 domainstava : voj-n u k a , akindz*i ja i . d r u g i h (krscani i mus l iman i ) ko j i su, za-j edno sa jos* 11 t a k v i h domac*instava iz susjedna 2 sela (Ravne i Biaza) sacmjaval i ka ravan ponosnika srebra iz bosansk ih r u d n i k a u kovn icu u Srebrenic i i b i l i oslobodjeni od i z v a n r e d n i h dr*zavnih nameta i obic"ajnih tereta.

Seio Mircez i , v jerovatno odgovara danasnjem selu M i r , s desne s t rane rjeSice Stavne. Pocetkom X V I I st. (1604) to j e m a n j e selo (31 kuca ) , a pro izvodnja zeljeza bi la je u po-cetno j faz i . Tada je t u radio jedan samokov, a spominje se i j e dna napus*tena pee za talenje. Desetina od zeljeza b i l a je m i n i m a l n a , svega 50 akc i .

Da l j e , u o lovskom podruc*ju (nah i j a Olovo) proizvod-jeno je u neko l i ko r u d n i k a olovo, a ns*to i zeljezo.

Olovo. T u r c i su zat ek l i Olovo (1468) kao ma i enu varos, sa 126 k u c a i kao na jenaca jn i j i r u d n i k olova. Kasni j e se s tanovn i s t vo , kao i proizvodnja, rap idno poveffavaju. Najve-fia k o n j u k t u r a proizvodnje olova pada rani je neg u d r u g i m r u d n i c i m a , u v r i j eme su l tana Bajezida I I . Do 1489. stanov-

345

nistvo je b i lo poraslo n a 182 kuce, a carsk i p r i h o d i su te go-d ine b i l i dos t i g l i najvecl n ivo , u k u p n o 80.941 f od samog olo-va (desetina) 65.844. akc~e. To je b i lo vise neg s*to su te go-d ine i znos i l i u k u p n i p r i h o d i i Fojnice i Kres*eva zajedno.

God ina 1489, m e d j u t i m , b i la je pre lomna. Popisom iz te godirie bile su dok inu t e poreske povlastice ruda ra u Olo-vu . O n i su dotle ispend^u dava l i n a t u r a l n o , globalno 650 u n c i o lovne rude po 6 akc*i i umjesto hara a . f i i u r i ju . T i m popisom b i l i su izjednac*eni sa osta lom ra j om ; mora l i su p laca t i ispendzu i haracf (vr i jednost d u k a t a ) , te deset inu od e v e n t u a l n i h po l j op r i v r edn ih proizvoda. Davanje ispendze n a t u r a l n o pogodovalo je r u d a r i m a i zbog toga sto je n a t u -r a l n i g lobal iznosio manje nego u k u p n a novfana ispendza (po mus*kim odras l im c lanov ima 25 ak? i ) , a akumu l i r an j e olova n a j ednom mjes tu , u d r zavnom magac inu , opet odak-fava lo je promet olovom sa s t r a n i m k u p c i m a (Dubrovcani -m a ) . N i j e jasno k a k v i su jos* f a k t o r i negat i vno ut j eca l i da je pro izvodnja olova vec poSetkom X V I st. b i l a jako opala, te se n i j e poprav i la n i za vr i j eme Sule jmana. Dok je 1489. carska desetina olova iznosi la 186 m i l a r a i 3.728 unc i olovne rude, dot le je 1528. pe t ina od olova iznosi la svega 55 m i la ra , a 1540. godine 76 m i l a r a . <

K u r s pdanja p r i h o d a i s tanovn i^ tva p r i m j e t a n je. i kasn je. Pocetkom X V I I st. (1604) u O lovu je b i lo evidentno 138 k u c a (16 m u s l i m a n i , ostalo krscani ) n a u k u p n i m car-s k i m p r i h o d o m od 12.980, od cega je n a p e t i n u od olova otpadalo samo 1.520 akc*i. Takav n i vo proizvodnje mogao je da potra je sve do ve l ikog ra ta , kada je bio i k r a j kiasicnog nadaren ja .

Carsk i has olovskog podruc*ja obuhvatao je, os im Olova, jos 6 sela, od k o j i h su t i l sela b i l i e v i d e n t i r a n i kao r u d n i c i olova, depandansi samog Olova, i to sela : SiSal , KruMeva i Donje Podgradje.

U p r v i m t u r s k i m pop is ima (1468, 1485, 1489) sela Cical (25 kuca ) Krusevo (30 kuca ) i Donje Podgradje (30 kuca) navode se kao " r u d n i c i o lova" , m e d j u t i m , p r i h o d i od olova n i kod j ednog od t i h sela n i s u konk r e tno iskazani , kao tto nema t r a g a o p ro i zvodn j i olova n i u k a s n i j i m izvor ima.

346

Obzi rom n a malene u k u p n e pr ihode od t i h sela je da su t a naselja zatecena kao r u d n i c i , a l i je pro izvodnja olova od-m a h u poce tku prstala.

U o lovskom podruc*ju b i lo je i proizvodnje Zeljeza. r a -nin i zvor ima (1455) spominje se znac'ajnije selo Va rc i (85 kuc"a) kao r u d n i k zeljeza (danasnje V r u c i , kod Cev l janov i -6a i l i V r u d c i , istoHno od Olova) . U kasn i j im i zvor ima, med-j u t i m , nema spomena o zeljezu, pa je oc*ito da je to naselje zateceno kao r u d n i k , a l i je proizvodnja rano prstala.

t e rav i ce . Zateceno (1468) kao "bazar Z rnovn i c e " (38 kua). Odgovara, v jerovatno, danasnjem selU t e rav i c e (na StupSanici ) gdje je od pocetka X V I st. zapocela pro izvodnja eljeza. U v r i j eme Sule jmana (3. i 4. deceni j ) , kada opceni-to raste k o n j u k t u r a u ruda rs t vu , i ovdje se s tanovnis tvo i p r i h o d i povecavaju, Pr i je 1528. ovamo se doselilo iz Ca jn ica 6 doma i i n s t a va (1 mus l imansko ) , o&to ruda r sk ih porodica, nas t an i l i se u selu Dr inovo? i svi se upos l i l i kao r u d a r i u r u d n i k u Zeravice. U t o vr i j eme je oko polovine u k u p n i h p r ihoda naselja otpadaio je n a zeljezo, ostalo na razne pol--j opr i v redne kltre. Tako je 1540. od 9.963 akc*i u k u p n i h pr ihoda , 4.900 otpadalo n a rudars tvo (desetina od zeljeza), ra&najuci t u i p r i s t o j bu od 4 samokova (400). Vec t ada je 2eravice predstavl ja lo naselje od 74 kuce, od k o j i h 41 mus-l imanska . Poc*etkom X V I I st . (1604), m e d j u t i m , proizvodn j a zeljeza, kao i s tanovnistvo, opadaju. Carsk i p r i h o d od zeljeza zajedno sa pristojbm n a samokove, n i j e iznosio n i po l ov inu od p r ihoda iz 1540. god. Isto t ako je bi lo palo i s tanovnistvo n a 64 kuce (44 mus l imanske ) . K a r a k t e r hazar a u tome nase l ju odrazavala je s ta lna stavka badza na

..prodato v ino.

B) PODRINJE . Ova rudarska oblast u sredisnjem dije-l u obuhva ta srebrenicko - zvornic'ko podrucje s l i jeve i s des-ne strane Dr ine sa s rebreh im rudn i c ima , i go rn j em d i j e lu podruc'je i zmed ju Visegrada, ajnic'a i Prace sa zel jeznim rudn i c ima . U srebrenicko - zvoric'kom podru

srebra ona je predstav l ja la na jznaca jn i j i r u d n i k u Bosn i . Osobit i znacaj i m a l a je po tome s*to je t u od pocetka i s ta lno kasni je rad i l a j ed ina kovn i ca novca u Bosni .

Za vr i jenie Su le jmana stanovnis'tvo se t u poveava, kre ta lo se i zmed ju 260 i 300 kua (1533, 1548), kada o n o ' u g l a v n i m r u d n i c i m a (Fojnica, Kresevo) upravo opada. B i l o je k las i f i c i rano n a povias'tene zanat l i je (mus l imansk i dze-m a t ) , ob icnu r a j u (krscan i u varoSi) i filuridije ( r u d a r i k r scan i ) . I dobar bro j m u s l i m a n a akt i vno je ucestvovao u rudarsko j pro i zvodn j i pa su b i l i oslobodjeni od i z van r edn ih d r ^ a v n i h n a m e t a i ob i ca jn ih tereta. Godine 1604. bi lo je t u ev identno u k u p n o 334 kue, od cega 182 mus l imanske i 152 krs'canske od k o j i h 49 kuc*a f i lur idz i j e . Vec je i s t a k n u t o da su u r u d n i c i m a srebra u P o d r i n j u r u d a r i zadrzal i s ta tus f i lu r id z i j a , t j . u zamjenu za hara^ plaali su godisnje od domacmstva j e d n u f i l u r i j u . Dzemat l i lur idEi ja u X V I i po-ce tkom X V I I st . (1604) kretao se. brojno i zmed ju 45 i 49 ku6a. Is t icanje posebno u sv ima popsima (od 1533. i dal je ) ovog dzemata iluridz'ija i n j ihovog statusa ukazuje da su to b i l i profesionlni r u d a r i .

Pro izvodnja srebra, t j . carsk i dio (1/10) od te pro izvod-nje, iznosio je oko dvi je t recme od u k u p k i h pr ihoda u Sreb-ren ic i . T i p r i h o d i u samme m j e s tu u X V I st. (1533, 1548) i znos i l i su oko 100.000, od cega je desetina od srebra (20.000 d i rhema ) v r i j ed i l a 60.000 akc i . To dalje znaft da je cje!o 7 k u p n a godis'nja pro izvodnja srebra ci jenjena n a 200.000 d i rhema. Ve pred k r a j X V I st. pro izvodnja prilino opada, a i akc"a znatno deva lv i ra , t ako d a je 1604. carska deset ina od srebra iznosi la svegal 14.102 d i rhema. \

Kovn ica . Poznato je d a je u Srebrenici postojalak kov-n ica i pr i j e T u r a k a . K a d a je p rorad i l a u tu rsko j v l a s t i ne mdze se taSnije u t v r d i t i . Oko 1519. p r v i pu ta se navode drz*avni p r i h o d i od kovnice (od kovanja bijele monete ) , k o j i su iznosi l i 400.000 akc l . I s t i tcd ik i p r ihod i ev identn i su kroz cijelo X V I st. M e d j u t i m , t a j iznos n i je s ta lno imao i u s t i faktnu vr i jednost , j e r je obuhvatao vr i jeme i cVrste v a l u -te, kao i v e l i k u deva lvac i ju ake. Prema zakonu za Srebre-n i c u iz 1548. kovano j e od 100 d i r h e m a srebra 420 akc l , od

348

c*ega je 120 pr ipadalo kovn i c i , a 300 akc*i v l asn iku srebra. K r a j e m tog stoljeca, m e d j u t i m , znatno je b i la uman jena tezma i vr i jednost ake, t ako da je p rema zakonu iz 1604. od 100 d i r h e m a kovan d u p l i iznos, 840 aki, od cega je kov-n i c i pr jpadalo 240, a v l asn ika 600 akc i . I pak u popisu iz iste godine b io je ev identan j edan sredn j i kurs , kada je, na ime , v iasn ik za 1 d i rhem srebra dobivao 4,5 ake, t j . tako je te godine obracunavana carska deset ina od srebra (14.102 d i r h e m a = 63.459 akc i ) .

Na osnovu navedenih zakonsk ih odredaba i k o n k r e t n i h ev ident i ran ja " u popsima moguce je za pojedine periode u t v r d i t i i kapaci tet te kovnice. Moglo se, naime, u t v r d i t i da je carsk i d io u sv ima r u d n i c i m a srebra u Bosni (1/15 u Fo jn i c i i Kresevu i 1/10 u sv ima os ta l im rudn ic ima ) u pe-t o m deceni ju (1540, 1548) iznosio u k u p n o 100.424 d i rhema. I sk i van j em tog srebra u ake k o v n i c i je ostajalo 120.000, a v iasn ik je dobivao 300.000 akc i . B u d u c i je tada godisnj i p r i h o d kovnice iznosio 400.000 znac*i da je kroz kovn i cu t reba la proCi skoro c e t i r i p u t a t o l i k a kolic~ina srebra da b i kov-n i c a ostvar i la navedeni god isn j i p r i hod . To d r u g i m rijecfima zna*5i da je kroz kovn i cu prolazi lo ug lavnon i ostalo proiz-vedeno srebro u Bosni, to je i logi^no je r je promet srebrom sta lno bio ograniCen, mora l o se p r eda t i kovn ic i po utvd je -n o m k u r s u ,

Z a t i m , konk r e tn i p r i h o d i kovnice iz kasnijeg vremena jasno govore o ve l ikom opadan ju proizvodnje srebra. Naime, p r i h o d kovnice je i 1604. ostao nepromijenjen, . 400.000 akci , a budu6i je tada kovana aka tez i la upo la manje nego rani je , znac i da se do te godino b i l a upo la smanj i la proizvodnja srebra u Sosni.

T r eb ra jos* spomenut i da t a kovn ica u X V I st., a vjero-va tno i kasni je , n i je davana u zakup. U m u k a t a de f te r ima iz X V I st. ev identni su zakup i sv ih r u d n i k a u Bosni, a l i "ne i kovnice u Srebrenici . Napro t i v , kovn ica u .Novom B r d u u tome per iodu stalno je b i l a predmet zakupa, k o j i se u t r i godine kre tao i preko 6.000.000 a k & .

Sase. Dana ln j e selo sjeveroistono od Srebrenice T u r c i su za tek l i kao znaSajni j i r u d n i k srebra.

349

Godine 1533. Sase je ruda r sko naselje sa t ggom sa u k u p n o 132 kue, od k o j i h 24 mus l imanske . M e d j u krscan i -ma, bilo je 17 kuca f i lur idz ' i ja , a l i su upravo te godine b i l i i z gub i l i f i luridz' i jaske povlastice i u p i s a n i na hara?:. Kasni je se stanovnis*tvo povec*ava tako da je 1604. b i l o t u 188 kuca, od k o j i h 59 mus l imansk ih . F i lur idz ' i j a j e t ada b i lo samo 7 dom adinsta va.

Na p r v o b i t n i znaaj Sasa ukazu je Z lnjenica filo je 1488. bio donesen poseban k a n u n za t a j r u d n i k . K r e t an j e bro ja f i lur idz ' i ja u n j emu oznac*avalo je upravo stanje rudarstva . Na j ran i je stanje moglo se u t v r d i t i iz 1519. kada je Sase b-j e z i l o vel ike godisnje pr ihode od 220. 698 aKi. Istodobno bi lo je ev identno 28 f i l u r i d z i j s k i h domainstava. U sljedeih 14 godina, godina, m e d j u t i m , p r i v r eda je b i l a j ako opala, t ako da su do 1533. u k u p n i ca r sk i p r i h o d i b i l i opal i na 103.201 akc*a, manje, dakle, neg po lov ina r a n i j i h pr ihoda. I t o l i k i p r i h o d i bil su znacajni , veci neg p r i h o d i u Srebre-n i c i iz te godine. Ce t i r i pet ine od toga iznosa odnosio se na pro i zvodn ju srebra, naime, carska deset ina iznosi la je 27.760 d i rhema , t j . 83.579 ak

Sretjrenice, a l i i konkre tno is to imeno rudarsko naselje kao centar te nah i j e . Danas neutvrd jeno . K a o r u d n i k spomini je se samo u n a j r a n i j i m ugovorirna o z akupu . (od 1468. do 1479).

Ljubodinje. Takodjer u n a h i j i B u d i m i r , spominje se kao r u d n i k samo u n a j r a n i j i m ugovor i rna o z a k u p u (od 1468. do 1479).

U i s t om t o m podruc' ju ( nah i j a B u d i m i r ) navode se 1519. jos* dva nas l ja sa nasel jenim filuridzjama : Hratinci ( istocno od Nove Kasabe) sa 8 filuridzjskih kua i Hlapovici (danas nepoznato) sa 10 fllurdijskih kuc*a, tto b i moglo znacti d a je i u t i m nasel j ima bi lo rudarske proizvodnje.

U r a n o m per iodu (do kra ja X V st.) postojao je u sreb-renic*kom podruc ' ju i j edan r u d n i k zeljeza, za r a z l i k u od na-vedenih s rebren ih r u d n i k a . To je DaljegoSta, u zavoju Dr ine , jugoistoc'ho od Srebrenice (danas V. i M . Daljegos'ta). T u r c i su ga za t ek l i (1468) kao a k t i v a n m a n j i r u d n i k Seljeza. U k a s n i j i m i zvor ima , m e d j u t i m , vise se ne spominje kao r u d n ik ,

U zvornic*ko - srebrenikom podruc ' ju , n a desnoj s t r a n i Dr ine , t u r s k a v last je zatekla neko l iko a k t i v n i h r u d n i k a ko j i se obicno povezival i sa Srebren icom i Sasama, kao g l a v n i m r u d n i c i m a u F o d r i n j u :

Crnfa (dananje selo na D r i n i ) dobr je poznat srebreni r u d n i k iz do tu rskog perioda, gdje je nekada b i l a nastan jena i ko l on i j a Dubrovcana . O nekadasnjem z n a i a j u t og r u d n i k a govori i injenica sto je 1488. bio donesen poseban k a n u n za ta j r u d n i k . Spominje se u n a j r a n i j i m ugovor i rna o z akup ima r u d n i k a ovog podruc ja (1468 - 1479). Pro izvodnja je, medj u t i m , m o r a l a p res ta t i k ra j em X V st. j e r se u k a s n i j i m izvo r ima vise ne spominje .

Bohorina (danas Bor ina ) je bio centar is to imene nah i j e . Kao r u d n i k srebra spominje se u n a j r a n i j i m ugovor i rna o zakupu (1468 - 1479). ;TJ kasni j i z i z vor ima , m e d j u t i m , nema spomena o rudarskoj d je la tnost i . Godine 1533., i kasni je , evidentna su dva istoimena naselja : G. B o h o r i n a (40 kuca, od k o j i h 13 m u s l i m a n s k i h ) i D . B o h o r i n a (74 kue, med ju k p j i m a 7 mus l imanskih ) .

Zajaa (sjeveroistocno od Bohor ine ) takodjer je u r a -

351

nom per iodu bio akt ivni r u d n i k srebra. Godine 1533. to je raanje selo (13 kuca ) u kome je b i lo jos nes'to rudarske pro -izvodnje. M e d j u t i m , pr i j e sredine X V I st. p ro i zvodn ja je prstala.

Uz Srebrenicu i Sase, kao g lavne rudn ike , u n a j r a n i j e m per iodu (1468 - 1479) povez ivani su u j ednu ekonomsko - za -k u p n u c je l inu ( m u k a t a ) ne samo r u d n i c i b l i s k i Srebren ic i , s lijeve i s desne s trane D r i n e (Sase, Djevanje , B u d i m i r , L jubodin je , Crnca , Boho r ina , . Zajaca) , neg i d a l j i r u d n i c i u o k v i r u prostrane brvenicke nah i j e ko ja se s tera la sve do Raske. I ako su a d m i n i s t r a t i v n o p r ipada l i Z v o r h i k u , na l a z i l i su se daleko n a jugo i s t oku , pa emo i h samo poimenice na -vesti. Veina i h je prstala sa pro izvodnjom jos pr i j e sredine X V I st. Os im s p o m e n u t i h r u d n i k a , u o k v i r u jed instvene muka t e u tome r a n o m per i odu navedeni su jos r u d n i c i : K a r a m a n , Jagodina G lava i Pop (bze n e u t v r d j e n i ) . Sv i t i r u d n i c i (11) b i l i su u per iodu o d . 1468. do 1475. l i c i t i r a n i u t r i godine za 960.000, odnosno (od 1472. do 1475) za 1,225.000 ak2i . Z a t i m , u popsima iz prve polovine X V I st. (1519, 1533 i 1548) s desne s t rane D r i n e , u o k v i r u zvornickog sandSaka, zabilje'zeni su jo? r u d n i c i : r u d n i k n a Cer planini, "neda leko od Sabake t v r d j a v e " (blize neoznac*en), v jerovatno zeljezo; K r u p a n j , r u d n i k zeljeza ; Go l6an ica (nah i j a G. i zmed ju rjecice L jubov id je i gorn jeg t oka Jadra ) , r u d n i k zeljeza ; Listje (?) i Belo Brdo , u podruju Kozije Gave (bze ne-u t v rd j eno ) , r u d n i c i srebra. Godine 1519. r u d n i c i u Koz i jo j G iav i (L ist je i Belo Brdo ) d a t i su u t rogod isn j i z akup za 90.000 akc i , a r u d n i k Goscanica za 51.000 aki. Jos i 1548. Gos*canica je bio a k t i v a n r u d n i k , kada je carska deset ina od zeljeza iznosi la 1.000 ak

Rudarska pro izvodnja je b i la , m e d j u t i m , prstala pr i j e 1477. kada je popisivac" V i l d a n zabiljez*io da je " r u d n i k napus'ten, v i t l o v i m. pokvaren i , a stanovnis 'tvo zapisano kao obicna ra j a " . >

TJ pod ruc ju Prace (Cataldza) i s tarog Borc*a bi lo. je nekol iko m a n j i h r u d n i k a . Jedan od n j i h je Hladio ( V r h Praca) . TJ n a j r a n i j i m popsima (1468 - 1489) zabijezen je raz l ic l to (Hladinovic*i, Hladio, K l ad i l o , K l a d n i k H V r h Praca) iz cega je jasno da se na laz io u izvor isnom podruju Prace. Kre tao se u t ome v r emenu od 16 do 18 kf, od k o j i h t r e i i n a m u s l i m a n s k i h . Pro i zvodnja je b i l a malena. Med ju p r i h o d i m a je (1489) sarae 80 ak? i otpadalo na rudars tvo (60 od jednog samokova i 20 ak*c"i na ime carske desetine od zeljeza), t ako da je pro i zvodnja ubrzo prstala.

Selopek, sicusno naselje, t akod j e r u izvorisnom podruc*-j u Pratfe, r u d n i k zeljeza. Prema p r v i m i zvor ima (1485, 1489) p r i h o d i su b i l i v r l o m a l e n i ; ubrzo je napusten.

Grabovica, r u d n i k Seljeza, u i s t om podruc ju . Maleno naselje (1489 - 4 kuce) ; ubrzo pro izvodnja prstala.

Busovac (Busevac?) , u p o d r u c j u Borca ; maleno naselje (1489 - 13 k u c a ) , r u d n i k zeljeza. Ubrzo napus'ten.

U ovom r e v i r u z*eljeznih r u d n i k a najbogati je je bilo cajniko podrucje, gdje je u p rvo vr i j eme bilo a k t i v n a pet r u d n i k a , med ju k o j i m a najznaca jn i je samo Cajnice. Zatee-no je (1468) kao t r g s fednje razv i j enost i (190) kuc*a) i kao znacajan r u d n i k k o j i je od pocetka davan u zakup. Godine 1477. cVjni&u r u d n i k je bio d a t u t rogod isn j i zakup za 3.542 duka ta , *s*to je u ak l ama , iznosi lo 159.390 (godisnje 53.130). Do tada je naselje nel-to poraslo, broja lo je ukupno 199 k u i a (medju n j i m a 5 m u s l i m a n s k i h ) .

U t o v r i j eme u Cajnic 'u se odv i ja la z iva rudarska ak t i v -nost. T u je rad i lo 415 pec i za ta len je zeljeza i bilo u pogonu 6 samokova.

U X V I st. stanovnis ' tvo nesto opada, kao i proizvodnja. Vec je i s t a k n u t o ran i j e da se u t recem deceni ju pet rudars-k i h domac*instava odavde presel i lo u zeljezni r u d n i k Zeravi -ce kod Olova. Z a t i m , m a l e n i z a k u p n i iznosi tog r a d n i k a u prvo j po lov in i stoljea takod je r govore o opadanju rudarske proizvodnje.

353

Godine 1585. u Ca jn icu je b i lo ev identno . u k u p n o 177 domacmstava (106 m u s l i m a n s k i h i 71 krScansko) , f t o je u adnosu n a stanje iz k r a j a X V st. znaSilo opadanje. Sve t o s tanovnis tvo b i lo je u ak t i vno j ruda rsko j slubi i oslobodjeno od s v ih d r l a v n i h nameta i i z van r edn ih "tereta. Oc*ito, kao a k t i v n i & n i o c i u rudarsko j p ro i zvodn j i , 28 krs'anskih do-mac' instava n i j e placalo osnovi r a j i n s k i porz ( ispendzu), kao to n i mus l imanska domacmstva nis plcala r a j i n s k i resm- i c i f t . K o l i k a . je b i l a k o n k r e t n a ruda r ska pro izvodnja u t o vr i j eme ne moze se u t v r d i t i , a l i obz i rom n a c ln j en i cu d a su dot le b i l i ugaseni oko ln i r u d n i c i u selima, depandansi c'ajnickog r u d n i k a , jasno je opee opadanje r u d a r s t v a u vom podrue ju . Takav s i lazni t ok cajniko rudars tvo je ima lo i u X V I I stoi jecu.

Spomenuta cetiri r u d n i k a , depandans i centra lnog c'aj-n i ckog r u d n i k a , b i l i su :

Krizevo. Odgovara v jerovatno K r i & v c i m a , danasnjem zaseoku sela Uhotia kod Cajnia. P rvob i tno (1468) to je b i lo znacajno naselje, sa 88 kuca . Do 1477. b i lo je s*tavis*e, poraslo n a 115 kuc*a (1 m u s l i m a n s k a ) , jfto je, svakako, bio znak porsta rudarske proizvodnje. Te godine je n a podru-j u Kr i z eva rad i l o 313 pec*i za te lenje i 10 samokova.

Do 1585. K r i z e vu je b i lo u o k v i r u carskog hasa i ak t i v -n i r u d n i k , medjtim, te godine je postalo z i j ametsk i domen, Sto je bio znak gaSenja rudarske pro izvodnje . Stavise i sta-novn is tvo je dot le b i lo palo n a svage 47 kuc"a (sami mus l i -m a n i ) . Premda je jos" i t ada stanovnitvo bi lo oslobodjeno od i z van r edn ih d r z a v n i h name ta i obiajnih tereta, rudarska pro izvodnja je mora l a je b i t i n a i zd isa ju . Kasn i j e se t o na-selje ne spominje kao rudarsko .

Mrkovi*, salo sjeveroistoeno od Cajnica,. zateceno je (1468) kao man je naselje (18 kuca ) i a k t i v n i ; r u d n i k zelje-za. Godine 1477. t u je rad i l o 19 pei za ta lenje . TJ X V I st. (pr i je 1585) ruda r ska pro i zvodnja j e prstala, a naselje do-di je l j eno z i jametskom domenu , k a u i krizevo.

U i s t om podruSju je i selo Gluscic i , zateceno (1468) kao s i fusno naselje (7 kuca) i a k t i v n i r u d n i k z*eljeza. I pak , ko-panje le l jezne rude potra ja lo je ovdje, Hini se, duze neg u

354

spomenuta susjedna dva sela, j e r je ono i 1585. ostalo u ok~ v i r u carskog hasa. I s t i na , d r u g i h podataka o rudarsko j pro i zvodnj i nema.

Bucje, istocno od ajnica, zateeno je kao srednje selo (40 kuca ) i r u d n i k zeljeza. Godine 1477. rada su t u 2 sa-mokova. Rudrska pro izvodnja rano je prstala j e r u X V I st. nema o h jo j spomena.

Kada je rijeS" o r u d a r s k i m pec"ima i samokov ima u caj-n i t fkom podruc*ju t reba i s t a k n u t i da je v is ina naplac*ivane pr istojbe ukaz iva la n a znacaj i promet h radionica. Naime, pr i s to jba n a pei za ta lenje u X V st. iznosi la je svuda 8 ak i po pec*i, a l i pr i s to jba na samokove b i la je razl iSita. U Ca jn i -u i M r k o v i c u 150, u B u c j u 125, a u Kr i z evu 100 akc*i po j ednom samokovu.

Na k r a j u , t reba jos' spomenut i r u d n i k Bi l i? u focanskom k r a j u . To je, na jv jerovatn i j e , danaSnji BjeliS, zaselak sela tovic*a. Spominje se 1477. kao srednje selo (24 kuce) i kao t i m a r s k i domen, kada, dakle, } n i j e bi lo r u d n i k a . U prvo j po lov in i X V I st. Bilis* se, u popisu hercegovakih m u k a t a , spominje u kviru carskog hasa kao a k t i v n i r u d n i k (vjero-va tno z*eljeza) k o j i u 3. i 4. deceni ju z a k u p l j m j u razn i zakup-n i c i , zajedno sa p r i h o d i m a njegovog haskog podruja. Oko sredine t o g stolje6*a morao je pres ta t i sa pro izvodnjom, j e r se kasni je r u d n i k ne spominje .

C) SJEVEROZAPADNA BOSNA. Pocetkom osmog de-ceni ja X V I st. zapocelo je iskor istavanje 2eljezne rude u po-rije5ju Sane i n j e n i h p r i t oka . Prvo je oko 1571. otvoren r u d n i k u b l i z i n i Kamengrada (selo Glogodovica? K lokotov ica? ) , a kasni je su o t va ran i i d r u g i r u d n i c i . Vise naredab. Porte sandzak - bezima u Bosn i ( k l i skom i bosanskom) iz t i h go-d ina , sadr2anih u Mhime de f t e r ima, govore o organizac i j i te proizvodnje o angazovanju okolnog s tanovnis tva i pr ibav-I j a n j u r u d a r a i_majstora. Nastojalo se t u pro i zvod i t i topovs-ke kugle , pa je navedene godine bilo ovamo premjeSleno 5 vjeStih najstora iz r u d n i k a Badz* u smederevskom sandSa-k u , gdje je pro izvodnja topovske mun i c i j e b i la prstala. U vezi rudarske proizvodnje 27 sela u porijeju Sane (u n a h i -j ama : Tr i jebava, Zmi jan j e , B a n j a Luka , Lef a i Kameng -

355

rad) b i l o je uklopljeno u carski has, kao 2to je i 13 sela (na-hije : Nova Sana iKamengrad) bilo uklapljeno u sandlak-begov has, To podruc'je obuhvatalo je porijec*je Sane od K l j u - a do danaSnjeg Prijedora, zatim podruc'je desno do Vrbasa, kojeg sa sjevera zatvaraju rjeice : Gonjenica, Pri jeka i D ra -gocaj. Tome stanovnistyu stavljane su, razne slu2be u vezi rudnika uz uobicajena oslobadjanja odredjenih tereta. Medjutim, nevino rudars skim sTuzbama ono se nije rado angazovalo, pa su i lokalne vlasti obrazlagale P o r t i kako je proizvodnja n a odredjenim punktovima nepovoljna, a okol-no stanovnis'tvo neiskusno i predlaaie, da se dovede raja iz rudarske okoline Novog Pazara, kao jamar i i 6umurdzje. I ako je Po r t a tada insistirala na okolnom stanovnistvu, ipak je 1576. bilo naredjeno da se od Nbvog Pazara uputi u ovo podruc'je potreban broj" majstora i c*umurd2ija. Proizvodnja topovskih- kugli kod Kamengrada bila je organizovana, ali bije b i l a znacajnija. Spominju se kugle od po 13 i 14 oka (po 4- ake), a govorilo se o 1100 kugli godis'nje, jer je r u d -nik radio samo odredjeno vrijeme u godini. Kasni j e se ot-vara ju i novi rudnici. Poetkom X V I I st. bio je znacajan rdnik zvani Nov i M a j d an . Sami taj naziv (novi) nedvojbe-no ukazuje n a postojanje nekog ranijeg, aktivnog rudnika u tome podrucju.. Ta j Nov i Ma jdan je zapravo zateceno selo Graanica kod kojeg je bio otvoren rudnik. Godine 1604. Gracan ica je predstavljala srednje naselje sa ukupno 46 ku -6a, od kojih 37 musl imanskih i 9 krscanskih. B u d u c i je jos ranije bila podignuta damija Gracan ica se ve6 te godine spominje i kao kasaba. Medjutim, rauslimansko stanovniSt-vo je jo2 neko vrijeme imalo s tatus raje, bili su furidz'ije, placali su godins'ju filuriju od 150 ak? i po domac'instvu. KrStfani su nominalno bili hajmani (nomadi), tj. n i su dotle bili upisani nikome kao raja. On i su sada bili obavezni da placaju eminu rudnika po 30 akc i od domac'instva (vjero-vatno umjesto ispend^e), kao i po 12 akc i v a k u f u spoemnu-te dzamije, n a ime mukate za koristeno zemljiste, jer se cijelo naselje razvijalo na vakufskoj zemlji. Oni su, svakako, bili duzni jos* da da ju dr^avi hara*.

ito je da je zbog novootyorenog rudnika . naselje

356

Gracanica vec poc*etkom X V I I st. popr im i l o novo ime, kao Novi Ma jdan , dok se 'naziv Gracan ica kasni je izgubio. Da je u t o vr i j eme u r u d n i k u Novi M a j d a n kod sela Gra_canice" pro izvodnja b i l a znac*ajna svjedocl re la t ivno vek novcan i iznos carske desetine od zeljeza, k o j i je 1604. iznoso 9.000 akc i . "Buduc l su kasni je o t v a ran i nov i r u d n i c i u tome pod-ruju, to je ran i j e Nov i Ma jdan postao s ta r i , te je daas to naselje poznato kao S t a r i Ma jdan .

Jos pr i j e 1604. godine b i l i su o tvoren i i d r u g i zeljezni r u d n i c i u tome podruSju. O tome svjedocl postojanje vise a k t i v n i h samokova na t r i rjeclce, pr i toke Sane, u o k v i r u kamengradske nahi je , u c l j i m t o k o v i m a je, svakako, bi lo i vadjenja rude. T o ' s u : Domislca (Tomaslca) , Zeleznica i Sopotnica. Na Domisic i? je te godine bi lo u pogonu osam sa-mokova, na Zeleznici j edan i na Sopotnic i dva. T i naz iv i , ist i n a , ne odgovaraj t i dananjim naz i v ima rjcica u tome podrufju, m e d j u t i m , t a k v i h pojava m i j en j an ja naziva b i lo i na d r u g i m s t ranama. Ran i j a Zeleznica odgovara, v r l o v jerovatno, danas'njoj r jec ic i Majdanska, ko ja upravo p ro t -jece kroz S t a r i Ma jdan . Moze se rec i da se to podruSje zel-

1 j e z n i h r u d n i k a protezalo i zmed ju danagn j ih naselja : Starog Majdana, Bronzanog Ma jdana i L jub i j e .

Drustveno - ekonomska s t r u k t u r a s tanovnis tva anga-Sfovanog u r u d a r s t v u tog podruc ja b i l a je vlaska. To doka-zuje ne samo njegov opci s tatus f i lur idz ' i ja , neg tto je u i z vo r ima za dobar procenat s tanovn ika bi lo naglaseno " v l a h " . T a k v i su b i l i i v lasnic i navedenih 11 samokova ( : Radu l v l ah , Matijas', V u k , G r g u r Mat i j e , A n t u n Luke , Bogavac, Gorge, Jakov, Simn, Jusu f Abdu laha i V o j i n ) , kao i s t anovn i c i nas tan jen i oko samokova i u n j ihovo j sluz*bi. Naime, os im spomenu t ih 11 v lasnika, uz samokove je bi lo nastanjeno jos* 49 domac*instava, a n j ihov bro j je go-vor io znaaju i p r ome tu pojedinog samokova. K o d S imuno-y o g samokova n a 2eleznici s lu2i lo je cak 11 domacinstava . Od naveden ih 49 domac ins tava za 11 je b i lo naglaseno " v l a h " . Ug l a vnom su b i l i krcani, samo je bi lo 5 m u s l i m a n a (svi n o v i ) .

Sansko rudarsko podruc'je, pored vareslcog, ostalo je

357

kroz cijelo X V I I st., pa i kasni je , na jboga t i j i i najviSe eksp-loat isan zeljezni r u d a r s k i r ev i r u Bosni .

D ) TUZLANSKE SOLANE. Proizvodnja sol i je preds-tav l ja la poseban v i d rudarske proizvodnje, po nac*inu proiz-vodnje i upotreb i gotovog proizvoda. l ako su Bosni u os-manskom periodu pr ipada le i c*etiri slane n a m o r u (novska, grbal jska i dvije u Po l j i c ima kod Sp l i t a ) , ipak, one izlaze iz njenog teritorijalng okv i r a , pa je ovdje rije samo o tuz -l a sk im solanama.

Premda je tuz lansko podruc je od davn ina nosilo ime po soii, T u r c i su te slane izvore za tek l i (1463) zanemarene. . To se v i d i i po tome s*to je p r v i h godina to podrucje preds-tav l ja lo t ima r sk i domen a n e ' c a r s k i has. Tek pocetkom 1477.' bilo je pripojeno carskom hasu, sto je bio i dokaz o pocetku proizvodnje soli.

Oko s lanih izvora, g o r n j i h i d o n j i h , n a rjeSici Ja l i , n a medjusobnoj uda l jenost i od 9 k m , jM od ran i j e b i l a su utemel jena naselja (varoSice) Donje, i Gornje Soli. Navede-ne godirie Donje Sol i j e predstav l ja lo naselje sa 74 kue poreskih obveznika, a Gorn j e Sol i samo sa 15 t a k v i h kuca . U t a k v i m reacijama se p r v i h god ina k r e t a l i i p r i h o d i od\^ soli. Naime, p r vob i tn i z akup Don je Soli iz 1478. iznosio je 60.000 akc i u t r i godine, od cega je polov ina otpala n a so, s*to znaCi oko 10.000 ak i godi^nje. K o l i c i n s k i je to iznosilo 833,33 s*mika, t j . < 8.333,33 oka sol i . Pr ihode su zakup i l i dvo j i -ca v o j n i h zapovjednika (reis) iz Zvo rn ika , za koje je garan-tovao zvorniki kape tan . Carsk p r i h o d od Gorni je Soli bio je mnogo man j i . Godine 1479. iznosio je u k u p n o 5.395 akc i , od cega je na samu so o tpada lo 2.304 ak?e, odnosno 192 s in ika i l i 1.920 oka godi^nje. Ve* tada ' je trebalo da bude donesena i prva zakonska odredba o to j pro izvodnj i .

U naredno pola stol jeca pro izvodnja sol i je povec*ana, posebno u Gornjo j Sol i . S lana voda, jake koncentrac i je (24 - 25 % NaCl ) , c rpana je iz bunareva i u s a m i m mjes t i -m a (G. i D. Soli) preko ci jele godine iskuhavana. U sac*su-vanom zakonu o t i m so lanama iz 1548. opisan je nac in proizvodnje i k o n k r e t i z i r a n i d r z a v n i p r i h o d i . Pro izvodnja j e mjerena i d i je l jena i zmed ju drz*ave i radnika-so lara po

358

d a n i m a . Dr*zava je zadrzavaa' po j edan d a n u sedmici , a u sest d a n a p ro i z vod i l i su solari , plac*aju6i d r zavnom e m i n u odred j enu c i j enu (oko polovine proci jenjene pro izvodnje ) . Godine 1533. d r zavn i priho u obadvije solane iznosio je 61.397 akc i (G. Sol i cca 34.000, D. Sol i 27.000). Pro izvodnja u G. Sol i b i l a je dot'le premasi la pro i zvodn ju u D. Soli, j e r su so lar i u G. Sol i za svoje dane p l a t a l i drzav i po 95 a k & , a u D. Sol i po 75.akc*i. ".

Ubrzo je pro izvodnja u o v i m solanama bilaudvostru-c*ena. Zbog oskudice sol i za r a t a sa Veneci jom (1537-1540) i zbog siabe organizaci je p r i va tne proizvodnje dr^ava se vise angazovala i preuzela 4 dana u sedmici , a p r i v a t n i c i m a os tav i la 3 dana . Ponovo je pro izvodnja u D. Soli premasa o n u u G. Sol i . U t v rd j eno je d a pro izvodnja jednog dana u G. Sol i iznosi 280 akc i , a u D. Sol i 336 akc*i. Solar i su p laca l i d r zav i za svoje dane popola utvrd jene cijene (140, odnosn 168 ak

te (dva e m i n l u k a ) , a od 1548. obadvije solane sa n a h i j a m a clne su j edan e m i n l u k sa s j ed i l t em u G. Tuz l i .

P r i v a t n i so lar i bil su, kao i r u d a r i , oslobodjeni od van-r e d n i h d r z a v n i h nameta i ob ica jn ih tereta, kao sto je na i s t i n a c i n b i l a oslobodjena i r a j a . u o k o l n i m sel ima ko ja je za solane dvozila d rva . .So la r i su na odredjen n a c m (za zasluge i s l i cno ) ved rano poeli s t i ca t i i vlasnic'ko pravo u to j p r o i z vodn j i , t e su mogi svoje dae i zavjestati , pa su p r i v a t n i d i j e l ov i u t o j pro izvodnj i t okom vremena pres l i u v lasn is tvo po j ed in ih vakufa u Gornjoj i Donjo j Tuz l i , kao pate s lu^ben ika .

Navdeni ivo proizvodnje iz 1548. ostao je ug l avnom i s t i i u k a s n