Hulumtimi i ndermarrjeve te vogla dhe te mesme

Ministria e Tregtisë dhe Industrisë

HULUMTIMI I NDËRMARRJEVETË VOGLA DHE TË MESME

(NVM)

Departamenti i Zhvillimit të Sektorit Privat

Funded by the European Union through a project administeredby the European Agency for Reconstruction


Implementimi i projektit:

KBCG (Kosova Business Consulting Group)

Menaxhimi dhe monitorimi:

Ministria e Tregtisë dhe Industrisë përmesDepartamentit të Zhvillimit të Sektorit Privat

Financues i projektit:

Bashkimi Evropian përmes projektit të administruarnga Agjencioni Evropian për Rindërtim

HYRJE 7

QËLLIMI 9

METODOLOGJIA 10

REZULTATET E ANKETËS 12

1. Struktura e pronarëve 13

1.1. Struktura gjinore e themeluesve 13

1. 2. Grup mosha e themelueseve 14

1. 3. Niveli i arsimimit (edukimit) 15

2. Struktura e ndërmarrjeve 17

2.1. Viti i themelimit të ndërmarrjeve 17

2.2. Format e organizimit të biznesit - Statusi ligjor i ndërmarrjeve 18

2.3. Struktura e NVM sipas veprimtarive ekonomike 19

2.4. Menaxhimi i ndërmarrjes 20

3. Struktura e të punësuarve sipas kualifikimit, pozitës dhe gjinisë 22

4. Trajnimet 24

4.1. Pjesëmarrja në trajnime 24

4.2. Pjesëmarrja në trajnime sipas pozitës 25

4.3. Ndikimi i trajnimeve në suksesin e ndërmarrjes 26

4.4. Nevojat për trajnime 27

5. Krahasimi i periudhave të suksesit të NVM për periudhat 2004 -2005 33

5.1. Rezultatet nga aspekti i objekteve, numrit të punëtorëve, dhe tregjeve 33

5.2. Rezultatet nga aspekti i shfrytëzimit të kapaciteteve 34

5.3. Faktorët që kanë penguar shfrytëzimin e kapaciteteve të NVM në vitin 2005 35

5.4. Pengesat në arritjen e kualitetit të produkteve dhe shërbimeve në vitin 2005 37

6. Planifikimi i aktivitetit për tre vitet e ardhshme dhe sektorët e planifikimit 38

6.1. Planifikimi i aktivitetit afarist për tri vitet e ardhshme 38

6.2. Sektorët e planifikimit të aktiviteteve për të ardhmen 39

7. Plasimi i prodhimeve apo shërbimeve 40

7.1. Struktura e plasmanit të prodhimeve dhe shërbimeve 40

7.2. Plasimi i prodhimeve apo shërbimeve në tregun e jashtëm 42

8. Sigurimi i lëndës së parë, mallrave dhe shërbimeve 44

9. Sigurimi i mjeteve për punë 46


5

PËRMBAJTJA

10. Burimet financiare 48

10.1. Burimet financiare që kanë përdorë NVM-të 48

10.2. Përdorimi i mjeteve financiare 49

10.3. Nevojat për kredi 50

11. Marketingu dhe Promovimi 59

11.1. Qasja e NVM në marketing 59

11.2. Format e marketingut të cilat i aplikojnë ndërmarrjet 60

11.3. Mjetet që i përdorë ndërmarrja për realizimin e reklamës 61

12. Informatizimi i ndërmarrjes 63

12.1. Pajisja me kompjuter 63

12.2. Kyçja në internet 64

12.3. Përdorimi i internetit 65

13. Anëtarësimi në asociacionet e biznesit 66

13.1. Anëtarësimi në ndonjërën nga asociacionet e biznesit 66

13.2. Asociacionet e biznesit në të cilin janë të anëtarësuar NVM 67

13.3. Shfrytëzimi i informacioneve nga asociacionet e biznesit 68

13.4. Organizatat që mbështesin NVM-të 69

14. Pengesat/barrierat në afarizmin e NVM 71

15. Përfundimet 74

16. Rekomandimet 82


6

Ministria e Tregtisë dhe Industrisë për çdo vit po përcjell me kujdesin më të madh aktivitetin dhe zhvilliminNdërmarrjeve të Vogla dhe të Mesme (NVM) në Kosovë. Duke mbledhur informacion të dobishëm përmesanketave dhe formave të tjera të hulumtimeve, synohet të analizohet gjendja e NVM, të shqyrtohen dhe kra-hasohen trendet e zhvillimit nëpër periudha të ndryshme, dhe të identifikohen problemet që duhet zgjidhur dhefushat ku duhet bërë përmirësime dhe lehtësime të rregulloreve dhe procedurave.

Edhe në vitin 2005 kjo ministri ka organizuar dhe ka realizuar anketimin e drejtpërdrejtë të 600 ndërma-rrjeve privatë, kryesisht NVM. Anketa ka siguruar të dhëna të rëndësishme statistikore dhe opinione tëndryshme, që krijojnë mundësi për të bërë vlerësime, analiza të trendeve zhvillimore, analiza krahasuese midissektorëve të ekonomisë e edhe midis periudhave të caktuara kohore. Anketa rezulton me Raportin Hulumtues,i cili u adresohet organeve vendimmarrëse siç janë Qeveria e Kosovës, dhe UNMIK-u, dhe organizatave dhesubjekteve të tjera vendore dhe ndërkombëtare, bankave dhe institucioneve financiare vendore dhe atyrendërkombëtare, dhe asociacioneve dhe organizatave të ndryshme që mbështesin aktivitetin dhe zhvillimin eNVM në Kosovë, siç janë Agjencia për Zhvillim dhe Rindërtim, institucionet shkencore – kërkimore, dheOrganizatat Joqeveritare. Hartimit dhe zbatimit të pyetësorit dhe metodologjisë së formimit të mostrës i kanëparaprirë këshillimet dhe konsultimet me ekspertë të kësaj fushe të vendit dhe ata ndërkombëtarë, dhe shfry-tëzimi i potencialit profesional tani më të trajnuar në shkallë të kënaqshme të Departamentit të PolitikaveZhvillimore të Sektorit Privat, përkatësisht të Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë.

Mungesa e infrastrukturës së mirëfilltë ligjore që rregullon mënyrën e themelimit dhe të funksionimit tëNVM në Kosovë, mungesa e makroplotikave ekonomike që mbështesin zhvillimin e sektorit privat dhe nëveçanti NVM, po e pengon edhe më tutje funksionimin e qetë dhe zhvillimin normal të NVM, një pjesë e tëcilave edhe ashtu me shumë vështirësi dhe investime të rrezikuara kishin mbijetuar vitet e ’90.

Mosdefinimi definitiv i kompetencave në fusha të caktuara të aktivitetit ekonomik, si në fushën e politikavefiskale dhe administrimin e tyre, në fushën e politikave monetare dhe kreditore, dhe në fushën e këmbimeveme botën dhe pagesave me botën, po krijojnë probleme dhe pengesa të cilat më pas po reflektojnë me ngecjenë zhvillim të ekonomisë privatë, madje në disa raste edhe me kolaps të përgjithshëm të disa NVM-ve.

Synim i këtij projekti është që përmes grumbullimit të të dhënave nga komuniteti i biznesit privat, dhe nëveçanti nga komuniteti i NVM, të analizohen trendet zhvillimore dhe të identifikohen vështirësitë dhe nevo-jat me të cilat po përballen NVM, dhe të njëjtat në formë të kërkesave tu adresohen institucioneve përgjegjëse,dhe organizatave që mbështesin aktivitetin ekonomik të NVM në Kosovë.

Ky projekt është në fakt vazhdim i anketimeve nga vitet e mëparshme. Në vitin 2003 janë anketuar 300NVM, në vitin 2004 janë anketuar 500 NVM, kurse në vitin 2005 janë anketuar 600 NVM, duke u përqendru-ar kryesisht në grupin e NVM të cilat u janë përgjigjur obligimeve të Tatimit në Vlerën e Shtuar (TVSH), dheme numër më të madh të të punësuarve. Anketa është zhvilluar sipas metodës së mostrës, dhe atë në nivel tëKosovës, dhe ka qenë e shtrirë nëpër të gjitha Regjionet. Anketimi i NVM është bërë nëpërmjet pyetësorit qëështë hartuar enkas për këtë projekt, dhe paraprakisht është vlerësuar nga grupi i ekspertëve. Pyetjet në pyetë-sor kryesisht kanë të bëjnë me fushat e aktivitetit afarist sipas sektorëve ekonomike, me pengesat dhe barrie-rat me të cilat përballen ndërmarrjet e vogla dhe të mesme gjatë zhvillimit të aktivitetit të tyre afarist, dhe mevizionet e tyre për zhvillimin, avancimin dhe zgjerimin e aktivitetit të tyre në aspektin strategjik.Me këtë projekt ishte paraparë të anketohen 600 NVM në vitin 2005 me qëllim që të diagnostikohet gjendjae përgjithshme e aktivitetit ekonomik dhe afarist e NVM në Kosovë, të identifikohen trendet e zhvillimit tësektorit privat në përgjithësi, dhe të NVM në veçanti, të identifikohen dhe të radhiten pengesat dhe barrierat


7

HYRJE

që ndikojnë dhe bllokojnë zhvillimin e aktivitetit të NVM, të hulumtohen dhe të identifikohen ndryshimet dhetendencat në profilin e NVM, të identifikohen prioritetet dhe primatët e zhvillimit të NVM, të identifikohenburimet potenciale financiare për zhvillimin e ekonomisë privatë dhe të NVM në veçanti, dhe të sugjerohenrekomandime për avancimin e përgjithshëm të aktivitetit ekonomik të ndërmarrjeve dhe asociacioneve të tyre.Gjithsesi kjo imponon edhe nevojën për identifikimin dhe hartimin e rekomandimeve të përgjithshme përstrategjinë e daljes, dhe adresimin e tyre institucioneve dhe organizatave kompetente dhe përgjegjëse, që tëndihmojnë dhe mbështesin edhe më tepër zhvillimin e ekonomisë privatë dhe në kuadër të saj, zhvillimin endërmarrjeve të vogla dhe të mesme, të gjenerojnë punësim dhe zhvillim ekonomik.


8

Qëllimi themelor i këtij projekti kërkimor është diagnostikimi i gjendjes aktuale të ndërmarrjeve të vogla dhetë mesme, dhe identifikimi i problemeve, pengesave, dhe barrierave që ngulfasin zhvillimin e aktivitetit tëtyre, duke identifikuar njëkohësisht edhe nevojat dhe kërkesat e këtij komuniteti për përmirësimin e gjendjes,avancimin e proceseve zhvillimore dhe zhvillimin e trendeve pozitive në aspektin strategjik. Prandaj, si qël-lime specifike të projektit numërojmë këta:

Diagnostikimi i gjendjes në funksionimin dhe aktivitetin ekonomik të ndërmarrjeve të vogla dhe tëmesme;Identifikimi i trendëve të zhvillimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme;Identifikimi i pengesave që paraqesin barriera për zhvillimin e aktivitetit afarist të NVM;Kuantifikimi dhe përcjellja ndryshimeve në profilin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme;Identifikimi, kuantifikimi dhe kualifikimi i ndryshimeve në strukturën organizative dhe menaxheriale tëNVM;Identifikimi i prioriteteve dhe përcaktimi i primatëve zhvillimore të NVM;Identifikimi dhe adresimi i problemeve në fushën e financimit të aktivitetit afarist të NVM;Ndërtimi dhe pasurimi i bazës së të dhënave mbi ndërmarrjet e vogla dhe të mesme;Pasqyrimi i strukturës së bizneseve privatë në Kosovë nga aspekti i madhësisë, kapaciteteve dhe shtrir-jes së tyre nëpër regjionet e Kosovës;Krijimi i një pasqyre të qartë për vizionet, planet strategjike, synimet dhe qëllimet afatgjata të ndërmar-rjeve të vogla dhe të mesme.


9

QËLLIMI

Projekti i anketimit ka përfshi 600 NVM nga të gjithë sektorët dhe veprimtaritë ekonomike, dhe nga të gjitharegjionet e Kosovës. Numri i NVM të përfshira në anketim përbënë vetëm 0.92% të komunitetit tëpërgjithshëm të firmave në biznes. Numri i NVM të anketuara konsiderojmë se përbën mostër optimalereprezentative që pasqyron lëvizjet dhe ecuritë në aktivitetin dhe zhvillimin e rreth 65,051 ndërmarrjeve tëregjistruara dhe aktive në Kosovë deri në fund të vitit 2005. Mbledhja dhe grumbullimi i të dhënave është bërënëpërmjet kontaktimit dhe intervistimit të drejtpërdrejtë të pronarëve dhe menaxherëve të ndërmarrjeve tëvogla dhe të mesme, gjithnjë në bazë të pyetësorit anketues të hartuar enkas për këtë anketim.

Pyetësori në bazë të cilit është bërë intervistimi i NVM kryesisht është i ngjashëm dhe kompatibil me pyetë-sorin e përdorur gjatë anketimit në vitin 2004, me qëllim që të krijohet një bazë solide e të dhënave për anal-iza krahasuese midis dy periudhave kohore, dhe atë sipas aspekteve të caktuara dhe konzistente. Në fazën për-gatitore për realizimin e anketës, paraprakisht është bërë trajnimi i të gjithë personelit të përfshirë në imple-mentimin e këtij projekti, me qëllim që ata të njihen me qëllimet dhe rëndësinë e hulumtimit të NVM, përm-bajtjen e pyetësorit, objektivat që synon të realizojë pyetësori, dhe mënyrën e kontaktimit dhe komunikimitme pronarët dhe menaxherët e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme që do të anketohen. Këtu duhet theksuarse me që nuk ka pasur ndryshime qenësore në metodën e mbledhjes së të dhënave nga NVM dhe në realiz-imin teknik të hulumtimit, përmbajtja e pyetësorit nuk ka qenë e nevojshme të testohet paraprakisht në terren,sepse ajo ishte kryesisht e njëjtë dhe kompatibile me atë të pyetësorit të vitit 2004.

Aktiviteti rreth zbatimit të projektit të anketimit në terren është përcjellë dhe është mbikëqyrë nga zyrtarëte Departamentit të Politikave Zhvillimore të Sektorit Privat dhe nga Menaxheri i Projektit. Në vazhdimësiështë bërë kontrolli logjik i të gjithë pyetësorëve dhe kontrolli i përdorimit të tyre në terren. Më pas, përpuni-mi i të dhënave të grumbulluara nga anketa është bërë në programet Excel dhe SPSS, në mënyrë që treguesitdhe pasqyrat e fituara të mund të krahasohen me rezultatet nga anketimet në vitet e mëparshme.

Pyetësori është dizajnuar dhe është hartuar në atë mënyrë dhe në atë formë që të mundësojë realizimin eqëllimeve të synuara që më parë, ndërsa vet procesi i anketimit është bërë nëpërmjet intervistave personalesipas temave të dhëna më poshtë:

• Identiteti i pronarit;• Identiteti i ndërmarrjes;• Numri i të punësuarve;• Struktura e të punësuarve;• Trajnimet e ndjekura;• Rezultatet afariste të vitit 2005 në krahasim me vitin 2004;• Planifikimi i aktivitetit afarist për tri vitet e ardhshme;• Tregjet e plasmanit të prodhimeve dhe shërbimeve;• Tregjet dhe vendet nga të cilat sigurohet lënda e parë, mallrat dhe shërbimet;• Tregjet dhe vendet nga të cilat sigurohen mjetet për punë;• Burimet e fondeve financiare;• Implementimi i marketingut – reklamimi, promovimi, në zhvillimin e aktivitetit të ndërmarrjes;• Informatizimi i ndërmarrjes dhe kyçja në internet;• Anëtarësimi në asociacione të biznesit dhe në institucione këshillëdhënëse;• Problemet dhe pengesat që përbëjnë barriera për zhvillimin e aktivitetit afarist.


10

METODOLOGJIA

Në vitin 2005 anketimi ka përfshirë 600 ndërmarrje të vogla dhe të mesme në Kosovë. Kriter themelor përzgjedhjen e ndërmarrjeve mostra për anketim ka qenë përqendrimi në ndërmarrjet me status të NVM. Nëkuadër të Ministrisë së Tregtisë e Industrisë, përkatësisht në Departamentin e Politikave të Zhvillimit tëSektorit Privat, në Sektorin e Kornizës Operative, është krijuar një bazë e mirë e të dhënave mbi numrin e biz-neseve të regjistruara në Agjencinë e regjistrimit të bizneseve pranë MTI, dhe pranë Administratës Tatimoretë Kosovës, që janë në grupin e ndërmarrjeve që paguajnë TVSH. Numri prej 600 NVM ka qenë madhësia eplanifikuar e mostrës. Mostra bazë ka pasur edhe një numër rezervë/shtesë prej 600 NVM, me qëllim tëzëvendësimit në të gjitha rastet kur ndërmarrjet e vogla dhe të mesme nga mostra bazë nuk janë gjetur në ter-ren. Por, përfundimisht anketimi në terren është zhvilluar me 600 NVM, duke përfshirë këtu edhezëvendësimet e nevojshme, gjithnjë me karakteristika të njëjta sipas sektorit dhe të madhësisë.Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme janë klasifikuar në tri grupe sipas kritereve që zbaton Unioni Evropian (UE)për NVM, dhe atë:

Mikro-ndërmarrje, ndërmarrjet që punësojnë deri në 9 punëtorë;Ndërmarrje të vogla, ndërmarrjet që punësojnë nga 10-49 punëtorë; dheNdërmarrje të mesme, ndërmarrjet që punësojnë 50-249 punëtorë.

Anketimi i NVM me qëllim hulumtimi është shtrirë në tërë territorin e Kosovës, ndërsa shpërndarja e NVMtë anketuara ka qenë konform pjesëmarrjes relative të pesë regjioneve (Prishtinë, Pejë, Mitrovicë, Prizren, dheGjilan), në numrin e përgjithshëm të ndërmarrjeve të regjistruara në Kosovë. Duhet theksuar se nga numri ipërgjithshëm prej 600 ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme të anketuara në hulumtim janë përfshirë edhe5.41% e NVM që zotërohen nga pronar serbë.


11

Vështrim i përgjithshëm

Nga të dhënat e anketës së zhvilluar nga MTI, Departamenti i PZHSP reflektojnë tregues dhe raporte të shum-ta sasiorë dhe cilësorë që ilustrojnë dinamikën e shtimit të numrit të ndërmarrjeve dhe shtrirjes së tyre sipasregjioneve, strukturën e pronarëve (sipas grup-moshës dhe nivelit të edukimit), strukturën e ndërmarrjeve(sipas vitit të themelimit, statusit ligjor, sipas veprimtarive, dhe sipas nivelit të menaxhimit), strukturën e tëpunësuarve (sipas pozitës, sipas gjinisë, dhe sipas kualifikimit), dhe përfshirjen në trajnime.

Me krahasimin e periudhave të ndryshme kohore mund të vërejmë suksesin e NVM midis periudhave dhe atënga aspekti i kapaciteteve prodhuese, kapaciteteve tregtare dhe kapaciteteve për kryerjen e shërbimeve.Gjithsesi këtu është me rëndësi edhe shtimi i numrit të punësuarve, zgjerimit të tregjeve e të tjera.

Të dhënat e anketës po ashtu tregojnë se numri më i madh i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme kanë filluartë implementojnë strategjitë zhvillimore, në kuptimin e hartimit të planeve zhvillimore për periudhat tre deripesë vite, duke identifikuar synimet afat gjata, qëllimet afat mesme dhe objektivat afatshkurtra, sipas fak-torëve të mjedisit ekonomik në vend dhe në ambientin ndërkombëtar.

Një shpërpjesëtim vërehet në fushën e tregtisë brenda vendit dhe tregtisë së jashtme. Ndërsa raporti ndërmjeteksportit të produkteve dhe shërbimeve vendore dhe importit të mallrave dhe shërbimeve nga jashtë edhe mëtej paraqitet si mjaft shqetësues. Kjo gjithsesi paraqitet edhe si rrjedhojë e politikave makroekonomike jo tëharmonizuara, përmes të cilave synohen qëllime dhe objektiva të cilat ngulfatin aktivitetin e NVM, dhe atë nëveçanti aftësinë e tyre për eksporte në tregjet e njohura jashtë vendi.

Edhe sigurimi i lëndës së parë, mallrave dhe shërbimeve karakterizohet nga dominimi i importeve, të cilatndikojnë negativisht në potencialet e NVM për akumulim dhe zhvillim. Mirëpo, është me rëndësi të madhepër fuqizimin e NVM, se pjesa më e madhe e tyre deklarojnë se fondet financiare dhe kapitalin tjetër i siguro-jnë nga jashtë, që tregon se pronarët dhe menaxhmenti i këtyre ndërmarrjeve po mundohen të tejkalojnëzbrastësit sistemore dhe mungesën e fondeve financiare në vend duke përdorur fonde të huajtura nga kursimete diasporës kosovare dhe nga tregjet financiare ndërkombëtare.

Përbëjnë një tregues shumë pozitiv të dhënat se pjesa më e madhe e NVM ka qasje pozitive ndaj implemen-timit të marketingut miks, duke hulumtuar dhe identifikuar kështu tregjet e faktorëve të prodhimit, tregjet përshitjen e produkteve dhe shërbimeve të tyre, por edhe tregjet financiare.

Gjithsesi tërë këtë proces po e ndihmon edhe informatizimi i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme, dhe atëpërmes përdorimit të gjerë të kompjuterëve në procesin e afarizmit dhe aktivitetit të firmës, si dhe implemen-timi i reklamimit dhe depërtimit në tregje të reja përmes internetit.

Edhe të dhënat nga kjo anketë tregojnë për shumë pengesa dhe barriera me të cilat po përballen NVM gjatëzhvillimit të aktivitetit të tyre. Këtu numërojmë sistemin e kreditimit të NVM dhe normat e larta të interesit,furnizimi jo i rregullt me energji elektrike, konkurrenca jo lokale si rezultat i kontrabandës dhe mungesës sëligjeve, politikat fiskale jo adekuatë, korrupsioni, dhe mungesa e infrastrukturës që mbështet zhvillimin eaktivitetit ekonomik në përgjithësi, si mungesa e rrjetit të rrugëve, mungesa e rrjetit të ujësjellësve, mungesae rrjetit kanalizimeve e të tjera.


12

REZULTATET E ANKETËS

Struktura e pronarëve që zotërojnë firma biznesi është një tregues me rëndësi dhe trajtohet nga aspekti i gjin-isë së themeluesve të bizneseve, grup-moshës së tyre, dhe nivelit të edukimit dhe përgatitjes profesionale përmenaxhimin e biznesit.

1.1. Struktura gjinore e themeluesve

Në çdo ekonomi me treg struktura gjinore e zotëruesve të firmave në biznes analizohet dhe trajtohet mekujdesin më të madh, me synim që edhe në këtë fushë të realizohen të drejtat e barabarta gjinore si dhe tëmbështetet qasja e barabartë mundësive për themelimin e bizneseve të reja. Në tabelën I.1. janë prezantuar tëdhënat për rolin e femrës në zhvillimin e ekonomisë privatë në vend.

Tabela 1.1. Struktura gjinore e themelueseve

Burimi: Të dhënat nga anketa e MTI, Departamenti i PZHSP

Siç mund të shihet nga të dhënat e tabelës, 98% e pronarëve të firmave në bizneset e vogla dhe të mesme janëmeshkuj, kurse vetëm 2% janë femra. Një strukturë e përafërsisht e njëjtë gjinore ishte karakteristike edhe përvitet 2003 dhe 2004, çka tregon se femrat në Kosovë edhe më tej ngurrojnë të themelojnë bizneset në emër tëtyre, qoftë për arsye të mungesës së kushteve ekonomike dhe financiare, qoftë për arsye të mossigurisë për njëndërmarrësi. Duke krahasuar numrin e femrave të cilat kryejnë shkollimin e mesëm e edhe arsimimin univer-sitar, vërehet një shpërputhje në strukturën e tyre sipas nivelit të arsimimit dhe nivelit të themelimit dhezotërimit të bizneseve. Kjo gjithsesi reflekton edhe kulturën dhe traditën tek ne e edhe më gjerë në shtetet bal-lkanike sipas të cilës meshkujt janë ata që mbajnë barrën e aktivitetit dhe përgjegjësinë për biznesin.

Grafiku: 1.1. Struktura gjinore e themelueseve

Burimi: Të dhënat nga anketa e MTI – Departamenti i PZHSP


13

1. Struktura e pronarëve

GjiniaNumri total i

ndërmarrjeve % % % % %Prishtina Mitrovica Peja Prizreni Gjilani %

Femër 12 2 6 2.1 2 2.6 2 2.6 1 1.2 1 1.4

Mashkull 588 98 284 97.9 76 97.4 76 97.4 83 98.8 69 98.6

Totali 600 100 290 100 78 100 78 100 84 100 70 100

98%

2%

FemërMashkull

Gjinia

Edhe në nivel të regjioneve veç e veç vërehet një pjesëmarrje jo e barabartë e femrës në numrin total të fir-mave të bizneseve të vogla dhe të mesme. Në Regjionin e Pejës, Prizrenit, dhe Gjilanit është rritur numri ifemrave themeluese të bizneseve, ndërsa në në Regjionin e Prishtinës, dhe Mitrovicës pjesëmarrja e femravenë bizneset e vogla dhe të mesme ka shënuar rënie. Në Grafikun I.1. është dhënë paraqitja grafike e strukturësgjinore të themeluesve të firmave në bizneset e vogla dhe të mesme.

1. 2. Grup mosha e themelueseve

Analiza e grupëmoshës së themeluesve të firmave në bizneset e vogla dhe të mesme përfshinë pesë grup-mosha dhe atë në nivel të Kosovës e edhe sipas regjioneve.

Tabela 1.2. Struktura e themeluesve sipas moshës

Burimi: Të dhënat nga anketa e MTI-Departamenti i PZHSP

Nga numri i përgjithshëm i firmave në biznes, dominon grup-mosha 36-45 vjet, njëjtë sikur se edhe në vitin2004 dhe 2003. Mirëpo, këtë vit vërehet një rënie e lehtë e pjesëmarrjes së kësaj grup-moshe në krahasim mevitin 2004, dhe atë për 1.6%, apo nga 44.6% sa ishte në vitin 2004, në 43% në vitin 2005. Rënie të lehtë kashënuar edhe grup-mosha 26-35 vjet dhe atë për 0.60% në krahasim me vitin 2004, apo nga 21.6% në vitin2004, në 21% në vitin 2005. Ndërkaq vërehet një rritje e lehtë e pjesëmarrjes së grupmoshës 18-25 vjet për0.20%, apo nga 1.8% sa ishte në vitin 2004 në 2.0% në vitin 2005, që paraqet një tendencë shumë pozitive.Edhe te grup-mosha 46-55 kemi rritje të pjesëmarrjes për 0.80% në krahasim me vitin 2004, apo nga 26.2%sa ishte në vitin 2004, në 27.0% në vitin 2005. Ndërkaq ajo që befason më së tepërmi për të mirë është se grup-mosha 55- në këtë vit ka shënuar një rritje të pjesëmarrjes prej 2.2% në krahasim me vitin paraprak, apo nga5.8% sa ishte në vitin 2004, në 8% në vitin 2005.Të dhënat e strukturës së pjesëmarrjes së grup-moshave në numrin total të firmave në biznes janë paraqituredhe në grafikun I.2.

Grafiku 1.2. Struktura e themeluesve sipas moshës



14

Numri total indërmarrjeve

% Prishtinë % Mitrovicë % Pejë % Prizren % Gjilan %

18-25 14 2.3 10 3.4 2 2.6 0 0 1 1.2 1 1.4

26-35 123 20.5 58 20 19 24.3 12 15.4 19 22.6 15 21.4

36-45 256 42.7 115 39.7 33 42.3 35 45 32 38 41 58.6

46-55 161 26.8 84 29 16 20.5 27 34.6 22 26.2 12 17.2

55- 46 7.7 23 7.9 8 10.3 4 5 10 12 1 1.4

Totali 600 100 290 100 78 100 78 100 84 100 70 100

42%

2%

21%

8%

27%

18-25

26-35

36-45

46-55

55-

Grup mosha

Në përgjithësi, grup-moshat 18-25, 26-35, dhe 36-45 përbëjnë 393 ndërmarrës, përkatësisht 66% të numrit tëtërësishëm të ndërmarrësve të anketuar, që përfaqëson një faktor mjaft cilësor të aktivitetit ekonomik në Kosovë.

I. 3. Niveli i arsimimit (edukimit)

Sipas nivelit të arsimimit të gjithë pjesëmarrësit e anketës janë ndarë në pesë grupe:1. Kualifikimi fillor;2. Kualifikimi i mesëm;3. Kualifikimi i lartë;4. Fakulteti;5. Tjetër (Master dhe PhD).

Tabela 1.3. Niveli i kualifikimit të ndërmarrësve


Siç edhe vërehet nga të dhënat e tabelës në numrin total të ndërmarrjeve në biznesin e vogël dhe të mesëm,pjesëmarrje më të madhe në totalin e themeluesve shënojnë kualifikimet e mesme me 249 themelues apo 42%,kualifikimet me fakultet me 205 themelues apo 34%, dhe kualifikimi i lartë me 137 themelues apo 23%. Nëgrupin e kualifikimeve “Tjetër” me Master dhe PhD janë vetëm 2 themelues apo 0.25%. Ndërsa në grupin ekualifikimit fillor janë 9 themelues apo 1.5% në grupin total të bizneseve të anketuara.

Në qoftë se kualifikimin e lartë dhe atë me fakultet të kryer e marrim si grup të vetëm vërejmë se ai domi-non mbi të gjitha grupet tjera me 342 ndërmarrës apo me 57%. Nga këto të dhëna vërejmë se ndërmarrësitjanë me nivel relativisht të lartë të arsimimit, që premton se zhvillimi i aktivitetit biznesor në Kosovëmbështetet mbi një bazë të fortë profesionale. Kjo në fakt përbënë njërin nga faktorët më cilësorë të zhvillim-it të biznesit të vogël dhe të mesëm në Kosovë.

Grafiku 1.3. Niveli i kualifikimit të ndërmarrësve



15

Niveli iarsimimit

Numri total indërmarrjeve % Prishtinë % Mitrovicë % Pejë % Prizren % Gjilan %

Fillor 9 1.5 6 2.1 0 0 1 1.3 2 2.4 0 0

I mesëm 249 41.5 110 37.9 43 55.1 26 33.3 34 40.5 36 51.4

I lartë 137 22.8 73 25.2 17 21.8 20 25.6 16 19 11 15.7

Fakulteti 205 34.2 101 34.8 18 23.1 31 39.8 32 38.1 23 32.9

Tjetër 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Totali 600 100 290 100 78 100 78 100 84 100 70 100

Niveli i edukimit

23%

42%

1%0%

34%

Fillore

Mesme

E lartë

Fakulteti

Tjetër

Sipas regjioneve struktura kualifikuese e ndërmarrësve po ashtu ndryshon mjaft. Kështu në regjionin e Pejës,Prishtinës dhe Prizrenit, dominon kualifikimi i lartë dhe ai me fakultet, ndërkaq në Regjionin e Mitrovicësdhe Gjilanit dominon kualifikimi i mesëm.

Edhe në krahasim me vitin 2004 vërehen lëvizje të lehta të treguesve të kualifikimit të ndërmarrësve, dheatë kryesisht në drejtim të rritjes së pjesëmarrjes së ndërmarrësve me kualifikime të larta dhe me fakultet, nga56% sa ishte në vitin 2004, në 57% në vitin 2005. Shikuar sipas regjioneve vërejmë se te të gjitha regjionetështë rritur pjesëmarrja relative e kualifikimeve të larta dhe me fakultet, përveç në Regjionin e Prizrenit kuvërehet një rënie prej 3.1%, nga 61.1% sa ishte në vitin 2004, në 58.0% në vitin 2005.


16

2.1. Viti i themelimit të ndërmarrjeve

Ekonomia privatë në Kosovë filloi të zhvillohet në pjesën e dytë të viteve të ‘90-ta të shekullit 20. Pas njëzhvillimi të hovshëm ndërmjet viteve 1985-1990, fillon të bie shkalla e zhvillimit të biznesit privat, dhe atëkryesisht për shkak të instalimit të pushtetit represiv serb në Kosovë në vitin 1989/1990. Kjo rënie vazhdonedhe në periudhën 1991-1995. Një rënie e tillë kulminon me kolapsin e plotë të ekonomisë privatë në Kosovënë periudhën 1996-1998, kur shumica e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme falimentojnë dhe shuhen, kursethemelimi i ndërmarrjeve të reja gati bie në zero. Në periudhën e pasluftës ekonomia privatë, përkatësisht biz-nesi i vogël dhe i mesëm në Kosovë po shënojnë një zhvillim ekspansiv dhe atë si në aspektin kuantitativ ashtuedhe në aspektin kualitativ.

Tabela 2.1 . Viti i themelimit të ndërmarrjeve


Sipas të dhënave të prezantuara në tabelën 2.1, vërejmë se në periudhën 1985-1990 ishin regjistruar 166 ndër-marrje nga numri total i ndërmarrjeve të anketuara, ndërsa në periudhën 1991-1995 numri i ndërmarrjeve tëregjistruara bie në 122, apo për 7.4% më pak se në periudhën paraprake. Në periudhën kohore 1996-1998numri i ndërmarrjeve të regjistruara ishte vetëm 22, përkatësisht 16.6% më pak se në periudhën 1991-1995,apo 24% më pak se në periudhën 1985-1990. Ndërkaq në periudhën 1999-2005 janë regjistruar 290 ndërma-rrje nga numri total prej 600 ndërmarrjeve të anketuara, që përbën 48.3% të numrit total të ndërmarrjeve.

Në grafikun 2.1 është ilustruar zhvillimi i ndërmarrjeve në sektorin privat sipas fazave të caktuara.

Grafiku 2.1 . Viti i themelimit të ndërmarrjeve



17

2. Struktura e ndërmarrjeve

Viti i themelimit Numri i Ndermarrjeve %

1985-1990 166 27.7

1991-1995 122 20.3

1996-1998 22 3.7

1999-2005 290 48.3

Totali 600 100.0

Viti i themelimit

27.7

20.3

3.7

48.3

1985-1990

1991-1995

1996-1998

1999-2003

2.2. Format e organizimit të biznesit - Statusi ligjor i ndërmarrjeve

Sipas formës së organizimit në Kosovë mund të themelohen firma biznesi në formë të:1. Biznesit individual (Pronar i vetëm);2. Shoqëri me përgjegjësi të kufizuar;3. Ortakëri e kufizuar (Bashkëpronësi e kufizuar);4. Ortakëri e përgjithshme (Bashkëpronësi e përgjithshme);5. Shoqëri aksionare (Korporatë); dhe6. Ndërmarrje jorezidente (e huaj).

Sipas të dhënave në tabelën 2.2 vërejmë se 72% e ndërmarrjeve në Kosovë janë organizuar në formë të biznesitindividual (pronë e vetme), 11.3% e bizneseve është organizuar në formë të shoqërisë me përgjegjësi të kufizuar,7.0% e bizneseve janë organizuar në formë të shoqërive aksionare (korporatave), 6.7% e bizneseve janë orga-nizuar në formë të ortakërisë së përgjithshme (bashkëpronësi e përgjithshme), 3.0% e firmave në biznes janëorganizuar në formë të ortakërisë së kufizuar (bashkëpronësi e kufizuar), dhe nga grupi i intervistuar prej 600 fir-mave në biznes asnjëra nuk është deklaruar se vepron me statusin e ndërmarrjes jorezidente (të huaj).

Tabela 2.2. Statusi ligjor i ndërmarrjeve


Në krahasim me vitin 2004, në vitin 2005 vërejmë një rënie te firmat e biznesit në formë të biznesit individ-ual dhe atë për 3.2%, apo nga 75.2% sa ishte në vitin 2004 në 72.0% në vitin 2005. Edhe te bizneset e orga-nizuara në formë të shoqërive me përgjegjësi të kufizuara vërejmë një rënie të konsiderueshme prej 8.7%, aponga 20.0% sa ishte në vitin 2004, në 11.3% në vitin 2005. Përkundrazi kanë shënuar rritje të konsiderueshmeformat tjera organizative të biznesit dhe atë, bizneset në formë të shoqërive aksionare kanë shënuar rritje prej5.4%, apo nga 1.6% sa ishte në vitin 2004, në 7.0% në vitin 2005. me një ritëm të gati të njëjtë është rrituredhe numri i firmave në formë të ortakërisë së përgjithshme prej 4.9%, apo nga 1.8% sa ishte në vitin 2004,në 6.7% në vitin 2005. Edhe bizneset në formë të ortakërisë së kufizuar kanë shënuar rritje prej 1.6% në kra-hasim me vitin 2004, apo nga 1.4% sa ishin në vitin 2004, në 3.0% në vitin 2005.

Të dhënat e anketës tregojnë për trende pozitive në ekonominë privatë të Kosovës në vitin 2005. Kjo përarsye se është rritur dukshëm pjesëmarrja e firmave të biznesit të organizuara në formë të shoqëriveaksionere (korporatave) që përfaqëson një kualitet të ri për ekonominë tonë në përgjithësi. Po ashtu edhe


18

Statusi ligjor indërmarrjeve

Gjithsej nr. indërmarrjeve

% Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Biznes individual(Pronar i vetëm) 432 72.0 74 56.1 200 76.3 158 76.6

Shoqëri me përgjegjësitë kufizuar 68 11.3 28 21.2 30

11.510 4.9

Ortakëri e kufizuar 18 3.0 2 1.5 6 2.3 10 4.9

Ortakëri e përgjithshme40 6.7 10 7.6 12 4.6 18 8.7

Shoqëri aksionare(Korporatë) 42 7.0 18 13.6 14 5.3 10 4.9

Ndërmarrje jorezidente(e huaj) 0 0 0 0 0 0 0 0

Totali 600 100 132 100 262 100 206 100

bizneset në formë të shoqërive në formë të kufizuar, ortakëritë e përgjithshme, dhe ortakëritë e kufizuarakanë shënuar rritje sinjifikante, që flet se zotëruesit e bizneseve tani më po bëhen të vetëdijshëm për nevo-jën e bashkimit të kapitalit me qëllim të zhvillimit më të shpejtë dhe më cilësorë.

Në Grafikun 2.2 është dhënë ilustrimi grafik për format e organizimit të bizneseve sipas të dhënave nga tabela 2.2.

Grafiku 2.2. Format e organizimit të bizneseve - Statusi ligjor i ndërmarrjeve

Burimi: Të dhënat nga anketa e MTI- Departamenti i PZHSP

2.3. Struktura e NVM sipas veprimtarive ekonomike

Sipas llojit të aktivitetit ndërmarrjet janë prodhuese, tregtare, dhe shërbyese. Sipas të dhënave të anketës tëbërë me 600 NVM në vitin 2005, 49.5% e bizneseve të anketuara janë identifikuar si ndërmarrje tregtare,32.2% janë deklaruar si ndërmarrje prodhuese, dhe 18.3% janë ndërmarrje shërbyese. Pra edhe në vitin 2005dominon numri i ndërmarrjeve tregtare njëjtë sikurse edhe në vitin 2004, dhe në vitet e mëparshme, madje metendencë që numri i tyre dhe numri i ndërmarrjeve shërbyese të rritet kurse numri i ndërmarrjeve prodhuesetë bie.

Në krahasim me vitin 2004, ndërmarrjet tregtare kanë shënuar rritje për 1.1%, apo nga 48.4% sa ishin nëvitin 2004, në 49.5% në vitin 2005. Rritje të konsiderueshme prej 2.1% vërejmë edhe te ndërmarrjet shër-byese, përkatësisht nga 16.2% sa ishin në vitin 2004, në vitin 2005 ato përbëjnë 18.3% të grupit të 600 ndër-marrjeve të anketuara. Përkundrazi ndërmarrjet prodhuese shënojnë rënie relative të numrit të tyre dhe atë për3.2%, apo nga 35.4% sa ishin në vitin 2004, në 32.2% në vitin 2005.

Edhe shtrirja gjeografike sipas regjioneve gati është e njëjtë me mesataren në nivel vendi, me përjashtimtë Regjionit të Prizrenit ku dominojnë ndërmarrjet prodhuese njëjtë sikurse edhe në vitin 2004 me një pjesë-marrje prej 46.4%, kundrejt 34.5% të ndërmarrjeve tregtare dhe 19.0% të ndërmarrjeve shërbyese.


19

72.0 7.0 11.3 3.0 6.7

56.1

13.6 21.2

1.57.6

76.74.9 4.9

4.98.7

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Biznes individual

(Pronar i vetem)

Shoqwri aksionare

(Kompani me

aksione

të përbashkëta)

Shoqëri me

përgjegjësi

të kufizuar

Ortakri e kufizuar Ortakri e

përgjithshme

E Përgjithshme % Prodhuese % Tregtare % Sherbyese %

Statusi ligjor

76.3

5.3 11.5

2.3

4.6

Tabela 2.3. Lloji i ndërmarrjeve


Grafiku 2.2 ilustron llojet e NVM të anketuara në vitin 2005.

Grafiku 2.3. Lloji i ndërmarrjeve


Duke përmbledhur, mund të konstatojmë se struktura e ndërmarrjeve sipas llojit të veprimtarisë së tyre në vitin2005 përsëri tregon tendencë të përkeqësimit, përkatësisht të rritjes së numrit të ndërmarrjeve tregtare dheatyre shërbyese dhe zvogëlimit të numrit të ndërmarrjeve prodhuese. Kjo gjithsesi duhet të analizohet dhe tëtrajtohet edhe nga hartuesit e makropolitikave në vend, me qëllim që të stimulohet prodhimi vendor.

2.4. Menaxhimi i ndërmarrjes

Mënyra e menaxhimit të ndërmarrjeve varet drejtpërdrejt nga forma e organizimit të firmës. Kështu te firmatnë biznes të organizuara në formë të biznesit individual, kryesisht vetë pronari edhe e menaxhon ndërmarrjene tij, ndërkaq te firmat në formë të bashkëpronësisë menaxhimi i firmës paraqitet më i lehtë sepse pronarët endërmarrjes përveç kapitalit të tyre bashkojnë edhe aftësitë e tyre profesionale dhe menaxheriale, që ndihmondhe lehtëson mjaft menaxhimin e firmës. Ndërkaq, te firmat e organizuara në formë të shoqërive aksionarepronësia mbi kapitalin dhe menaxhmenti i firmës janë të ndara dhe mundësitë për një menaxhim më cilësor tëbizneseve janë shumë më të mëdha.


20

Lloji indërmarrjeve

Numri total indërmarrjeve % Prishtinë % Mitrovicë % Pejë % Prizren % Gjilan %

Prodhim 193 32.2 93 32.1 14 18 25 32.1 39 46.5 22 31.4

Tregti 297 49.5 148 51.0 48 61.5 39 50.0 29 34.5 33 47.1

Shërbime 110 18.3 49 16.9 16 20.5 14 17.9 16 19.0 15 21.5

Totali 600 100 290 100 78 100 78 100 84 100 70 100

32.2

49.5

18.3

Prodhuese

Tregtare

Sherbyese

Lloji i ndërmarrjeve

Tabela 2.4. Menaxhimi i ndërmarrjes


Sipas rezultatëve të anketës së zhvilluar me 600 ndërmarrje të vogla dhe të mesme në Kosovë del se në 60.8%të numrit të bizneseve të anketuara menaxhimin e ndërmarrjes e bëjnë vetë pronarët e firmës, në 33.7%menaxhimin e firmës e bëjnë së bashku menaxheri dhe pronari, kurse vetëm në 5.5% të ndërmarrjeve të anke-tuara menaxhimin e ndërmarrjes e bëjnë menaxherët profesionalë. Numri i ndërmarrjeve të menaxhuara ngavetë pronarët ka shënuar një rritje të lehtë prej 0.4%, apo nga 60.4% sa ishte në vitin 2004, në 60.8% në vitin2005. Ndërkaq numri i ndërmarrjeve që menaxhohen nga pronarët dhe menaxherët së bashku është zvogëlu-ar për 1.9%, apo nga 35.6% sa ishte në vitin 2004, në 33.7% në vitin 2005.Për dallim nga viti 2004, ndërmarrjet që menaxhohen nga menaxher profesional është rritur për 1.5%, apo nga4.0% sa ishte në vitin 2004, në 5.5% në vitin 2005. Kjo është një tendencë pozitive dhe duhet shpresuar se nëvitet e ardhshme kjo kategori do të shënojë rritje edhe më të madhe.

Grafiku 2.4 tregon mënyrën e menaxhimit të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në Kosovë në vitin 2005.

Grafiku 2.4. Menaxhimi i ndërmarrjes



21

60.8

5.5

33.7

Pronari

Menaxheri

Bashkarisht(menaxheri

& pronari)

Menaxhimi i ndërmarrjeve


Struktura e të punësuarve sipas kualifikimit, pozitës dhe gjinisë përbënë një tregues cilësorë shumë të rëndë-sishëm për ekonominë privatë dhe për ekonominë e vendit në tërësi. Nga anketa e zhvilluar me 600 ndërmar-rje të vogla dhe të mesme në Kosovë në vitin 2005, janë mbledhur të dhëna për strukturën e të punësuarvesipas kualifikimit, pozitës dhe gjinisë të cilat në formë të përmbledhur janë prezantuar në tabelën 3.1.Nga të dhënat e tabelës mund të nxjerrim këto përfundime. Nga numri i përgjithshëm i të punësuarve në ndër-marrjet prodhuese 90.5% janë meshkuj, kurse vetëm 9.5% janë femra. Kur këtë përbërje e zbërthejmë më tutjevërejmë se nga numri total i të punësuarve në ndërmarrjet prodhuese që kanë kryer fakultetin 82.0% prej tyrejanë meshkuj, kurse vetëm 18.0% janë femra. Nga numri total i të punësuarve në ndërmarrjet prodhuese me kualifikim të lartë 86.3% janë meshkuj, kurse13.7% janë femra. Ndërkaq nga të punësuarit me kualifikim të mesëm në ndërmarrjet prodhuese, 89.2% janëmeshkuj kurse 10.8% janë femra. Sipas të dhënave nga anketa ne ndërmarrjet prodhuese nuk ka të punësuarqë kanë kryer vetëm arsimin fillor.Nga numri i përgjithshëm i të punësuarve në ndërmarrjet tregtare 76.84% janë meshkuj, kurse 23.16% janëfemra. Kur këtë përbërje e zbërthejmë më tutje vërejmë se nga numri total i të punësuarve në ndërmarrjettregtare që kanë kryer fakultetin 66% prej tyre janë meshkuj, kurse 34% janë femra, me kualifikim të lartë46.9% janë meshkuj dhe 53.1% janë femra, ndërkaq me kualifikim të mesëm janë 82.6% meshkuj kurse17.4% janë femra. Të punësuarit me shkollim fillor në ndërmarrjet tregtare janë 86.8% meshkuj dhe 13.2%femra, ndërsa sipas të dhënave nga anketa ne ndërmarrjet tregtare ka edhe të punësuar nga kategoria të tjerëdhe sipas strukturës gjinore të gjithë janë meshkuj.Nga numri i përgjithshëm i të punësuarve në ndërmarrjet shërbyese 86.3% janë meshkuj, kurse 13.7% janëfemra. Kur këtë përbërje e zbërthejmë më tutje vërejmë se nga numri total i të punësuarve në ndërmarrjetshërbyese që kanë kryer fakultetin 82.4% prej tyre janë meshkuj, kurse 17.6% janë femra, me kualifikim tëlartë janë 68.8% meshkuj dhe 31.2% janë femra, me kualifikim të mesëm janë 86.8% meshkuj kurse 13.2%janë femra, dhe me shkollim fillor janë 91.8% meshkuj dhe 8.2% femra. Sipas të dhënave nga anketa ne ndër-marrjet shërbyese nuk ka të punësuar nga kategoria të tjerë.

Tabela 3. 1. Struktura e të punësuarve sipas kualifikimit, pozitës dhe gjinisë


22

3. Struktura e të punësuarve sipas kualifikimit, pozitës dhe gjinisë

Veprimtaritë Fakultet % Shkollae lartë

% Shkolla emesme

% Shkollafillore

% Tëtjerë

%Struktura e

tëpunësuarve

%

Prodhuese

Meshkuj 374 82.0 138 86.3 1932 89.2 176 100 0 0 2620 90.5

Femra 82 18.0 22 13.7 234 10.8 0 0 0 0 274 9.5

Totali 456 100 160 100 2166 100 176 100 0 0 2894 100

Tregtare

Meshkuj 414 66 200 46.9 2688 82.6 66 86.8 18 100 3386 76.84

Femra 216 34 226 53.1 568 17.4 10 13.2 0 0 1020 23.16

Totali 630 100 426 100 3256 100 76 100 18 100 4406 100

Shërbyese

Meshkuj 234 82.4 66 68.8 1952 86.8 134 91.8 0 0 2234 86.3

Femra 50 17.6 30 31.2 296 13.2 12 8.2 0 0 356 13.7

Totali 284 100 96 100 2248 100 146 100 0 0 2590 100

Totali

Meshkuj 1022 74.6 404 59.2 6572 85.7 376 94.5 18 100 7047 86.0

Femra 348 25.4 278 40.8 1098 14.3 22 5.5 0 0 1147 14.0

Totali 1370 100 682 100 7670 100 398 100 18 100 8194 100

Nga numri total i të punësuarve në 600 ndërmarrjet e anketuara që është 8194, 86.0% janë meshkuj dhe 14.0%janë femra. Sipas kualifikimit ata janë 1370 me fakultet të kryer nga të cilët 74.6% janë meshkuj dhe 25.4%janë femra, me kualifikim të lartë janë 682 të punësuar nga të cilët 59.2% janë meshkuj dhe 40.8% femra, mekualifikim të mesëm janë 7670 të punësuar prej të cilëve 85.7% janë meshkuj dhe 14.3% femra, me shkollëfillore janë 398 të punësuar nga të cilët 94.5% janë meshkuj dhe 5.5% janë femra, kurse nga kategoria “Tëtjerë” janë 18 të punësuar, dhe të gjithë ata janë meshkuj.Në përgjithësi, numri mesatar për një ndërmarrje ka shënuar rënie në vitin 2005, dhe atë për 5.63 punëtor përnjë ndërmarrje, apo nga 19.3 të punësuar për çdo ndërmarrje sa ishte në vitin 2004, në 13.66 të punësuar përndërmarrje në vitin 2005. Kjo gjithsesi koincidon me lëvizjet e përgjithshme në ekonominë botërore, e nëveçanti në rajonin e Evropës Juglindore dhe në Ballkan ku ato po shprehen në mënyrë më të theksuar.

Grafiku 3.1. Struktura e të punësuarve sipas kualifikimit, pozitës dhe gjinisë



23

74.6

75.0

85.7

94.5

100.0

86.014.0

0.0

5.5

14.3

25.0

25.4Fakultet

Shkollë të lartë

Shkollë të mesme

Shkollë fillore

Të tjerë

E Përgjithshme %

Femra

Meshkuj

Struktura e të punësuarve sipas kualifikimit dhe gjinisë

4.1. Pjesëmarrja në trajnime

Trajnimet përbëjnë një aktivitet shumë me rëndësi për përparimin e metodave të punës dhe të menaxhimit tëfirmës në biznes në përgjithësi. Komuniteti i biznesit në Kosovë për çdo ditë e më tepër po vetëdijesohet përrëndësinë e trajnimit të personelit të ndërmarrjeve. Kjo madje është karakteristike si për nivelin e personelitekzekutiv ashtu edhe për stafin menaxhues.

Tabela 4.1. Pjesëmarrja në trajnime


Sipas të dhënave nga anketa e zhvilluar në 600 ndërmarrje të vogla dhe të mesme në Kosovë në vitin 2005,52.5% e të anketuarve janë deklaruar se nuk kanë ndjekur asnjë lloj trajnimi, ndërsa 47.5% kanë deklaruar sekanë marrë pjesë në lloje të caktuara të trajnimeve të ofruara në ndërmarrjet e tyre, apo në institucionet e cak-tuara të cilat ofrojnë trajnime profesionale. Në krahasim me rezultatet e anketës së zhvilluar në vitin 2004,numri i punonjësve që kanë ndjekur trajnime të llojeve të caktuara është rritur për 2.3%, apo nga 45.2% saishte në vitin 2004, në 47.5% në vitin 2005.

Grafiku 4.1 ilustron pjesëmarrjen e të punësuarve të 600 ndërmarrjeve të anketuara në trajnime të llojeve tëndryshme profesionale.

Grafiku 4-1. Pjesëmarrja në trajnime


Nëse krahasojmë të dhënat për tre vitet e fundit vërejmë se në vitin 2004 punonjësit kishin deklaruar nëpërqindje më të vogël për pjesëmarrje në trajnime në krahasim me vitin 2003, ndërsa në vitin 2005 siç shihet


24

4. Trajnimet

Pjesëmarrja nëtrajnime

Numri total indërmarrjeve % Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Po 285 47.5 81 61.4 103 39.3 101 49.0

Jo 315 52.5 51 38.6 159 60.7 105 51.0

Totali 600 100.0 132 100.0 262 100.0 206 100.0

61.4

52.5

38.6

60.7

51.0

49.0

47.5

39.3

E Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Jo

Po

Keni marrë pjesë në trajnime?

nga tabela 4.1a vërehet tendenca e rritjes përsëri të numrit të punonjësve që kanë ndjekur trajnime të caktu-ara. Mirëpo, nëse krahasojmë të dhënat nga anketa e zhvilluar me NVM në vitin 2003 dhe ato të anketës sëzhvilluar me NVM në vitin 2005, vërejmë se rezultatet e anketës së vitit 2005 tregojnë se numri i punonjësveqë janë deklaruar se kanë ndjekur trajnime të caktuara është për 5.2% më i vogël se në vitin 2003, apo nga52.7% sa ishin në vitin 2003, janë 47.5% në vitin 2005.

Tabela 4.1a. Krahasimi i trajnimeve në mes të vitit 2003, 2004 dhe 2005


4.2. Pjesëmarrja në trajnime sipas pozitës

Janë mjaft interesante edhe të dhënat për pjesëmarrje në trajnime sipas pozitës në ndërmarrje në vitin 2005.Nga të dhënat e prezantuara në tabelën 4.2 vërejmë se nga numri i tërësishëm i pjesëmarrësve në trajnime,42,7% ishin pronarë të ndërmarrjeve, 30.7% ishin menaxher të ndërmarrjeve, 25.3% ishin punëtorë, dhe 1.4%ishin nga kategoria “Të tjerë”. Pjesëmarrja në trajnime dallon edhe sipas veprimtarive. Kështu në ndërmarrjet prodhuese, nga numri i tërë-sishëm i pjesëmarrësve në trajnime 46.9% janë pronarë të ndërmarrjeve, 28.6% janë menaxherë të firmave,22.4% janë punëtorë dhe 2% janë nga kategoria “Të tjerë”. Në ndërmarrjet tregtare pjesëmarrësit në trajn-ime janë 41.0% pronarë të bizneseve, 33.3% janë menaxherë profesional të ndërmarrjeve, 23.8% janë punë-torë, dhe 1.9% janë nga kategoria “Të tjerë”. Ndërkaq, në ndërmarrjet shërbyese 40.0% e pjesëmarrësve nëtrajnime janë pronarë të ndërmarrjeve, 30.0% janë menaxherë profesional të ndërmarrjeve, dhe 30.0% janëpunëtorë.

Tabela 4.2. Pjesëmarrësit ne trajnime sipas pozitës


Në Grafikun 4.2 ilustrohet pjesëmarrja në trajnime e personelit të 600 ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme tëanketuara në vitin 2005.


25

Pjesëmarrja në trajnime Viti 2003 Viti 2004 Viti 2005

Po 52.7 % 45.2 % 47.5 %

Jo 47.3 % 54.8 % 52.5 %

Totali 100 100 100

Pjesëmarrja ne trajnimesipas pozitës


Prodhuese Tregtare Shërbyese

Pronarët 42.7 46.9 41.0 40.0

Menaxheri 30.7 28.6 33.3 30.0

Punëtorët 25.3 22.4 23.8 30.0

Të tjerë 1.4 2.0 1.9 0.0

Totali 100 100 100 100

Grafiku 4.2 Pjesëmarrja në trajnime sipas pozitës


4.3. Ndikimi i trajnimeve në suksesin e ndërmarrjes

Nga teoria e menaxhmentit është provuar sa herë se trajnimet e kohë pas kohshme të personelit ndikojnë nëmënyrë pozitive në sukseset e ndërmarrjes. Siç kuptohet nga të dhënat e anketës, pjesa më e madhe e ndër-marrjeve të anketuara deklarojnë se vlerësojnë me notën “Mirë” trajnimet e ndjekura, dhe atë 67.0%, ndërsa30.9% e të anketuarve vlerësojnë me notën “Shumë mirë” trajnimet e ndjekura. Vetëm 2.1% të të anketuarvedeklarojnë se trajnimet e ndjekura nuk kanë pas një impakt të drejtpërdrejtë në suksesin e punës së tyre nëndërmarrje. Kjo gjithsesi përbënë një tregues me rëndësi për menaxhmentin e ndërmarrjeve, e edhe për insti-tucionet e specializuara për ofrimin e shërbimeve të trajnimeve dhe këshillimeve. Fakti se pjesa më e madhee të intervistuarve deklaron se janë pjesërisht të kënaqur me kualitetin e trajnimeve dhe këshillimeve të ofru-ara tregon se qasja këtij problemi është jo adekuatë, në kuptimin e fushave të trajnimit dhe këshillimit, stafitjoprofesional që mbanë trajnimet dhe këshillimet, metodës jo bashkëkohore të prezantimit dhe ligjërimit, dhemetodës jo adekuatë të komunikimit ndërmjet trajnerëve dhe këshilltarëve dhe audiencës që ndjek ato trajn-ime dhe këshillime.

Megjithë vlerësimin dominant të trajnimeve dhe këshillimeve të ofruara vetëm me notën “Mirë”, mbetetdetyrë e pronarëve të ndërmarrjeve, menaxherëve të ndërmarrjeve dhe institucioneve dhe asociacioneve tëcaktuara si brenda komunitetit të biznesit ashtu edhe në nivel të Qeverisë që në të ardhmen të merren më tepërme çështjen e zhvillimit dhe përparimit të aktivitetit të trajnimit dhe këshillimit të personelit të NVM, si njëndër parakushtet themelore për ngritjen e cilësisë së punës, cilësisë së prodhimit dhe shërbimeve dhe nëpërgjithësi cilësisë së aktivitetit ekonomik.

Edhe nga aspekti i veprimtarive rezultatet e anketës tregojnë lëvizje të njëjta në lidhje me vlerësimin e tra-jnimeve dhe këshillimeve të ndjekura. Këtu duhet përmendur se të anketuarit nga ndërmarrjet prodhuese nëpërqindje më të vogël kanë vlerësuar me notën “Shumë mirë” rezultatet edhe efektet e trajnimeve dhekëshillimeve, dhe njëherit me përqindje më të lartë deklarojnë se trajnimet dhe këshillimet e ndjekura kanëqenë pa efekte konkrete në suksesin e tyre dhe të ndërmarrjeve të tyre. Kjo gjithsesi obligon trajnerët dhekëshilltarët në fushën e prodhimit që të hartojnë module trajnimi dhe këshillimi që janë më të afërta dhe mëtë kuptueshme për vijuesit e trajnimeve, si dhe të përshtatin metodat e trajnimit dhe këshillimit nivelit profe-sional të grupeve përfituese nga trajnimet e mbajtura.


26

46.9

40.0

2.0

0.0

41.0

42.7

30.0

33.3

28.6

30.7

30.0

23.8

22.4

25.3

1.9

1.4

E Përgjithshme %

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Të tjerë

Punëtorët

Menaxheri

Pronarët

Kush ka marrë pjesë në trajnime?

Tabela 4.3. Vlerësimi i trajnimeve dhe këshillimeve të ofruara


Përvojat e ekonomive në vendet e zhvilluara dhe ato në zhvillim kanë vërtetuar se trajnimet dhe këshillimetkualitative dhe në vazhdimësi të personelit ekzekutiv dhe menxhues të ndërmarrjeve japin efekte pozitive dhekanë impakt të drejtpërdrejtë në rezultatin pozitiv të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme.

Në Grafikun 4.3 janë ilustruar rezultatet e anketës në lidhje me vlerësimin e trajnimeve dhe këshillimeve tëndjekura në vitin 2005.

Grafiku 4.3. Vlerësimi i trajnimeve dhe këshillimeve të ofruara


4.4. Nevojat për trajnime

Nevoja për trajnime dhe këshillime të personelit ekzekutiv dhe atij menaxherial është prezente në vazhdimësi.Në fakt ajo që pronarët e ndërmarrjeve dhe menaxherët profesional duhet të aplikojnë në praktikën e tyre ështëqë aktiviteti i trajnimeve dhe këshillimeve të planifikohet dhe të menaxhohet implementimi i tij sipas projek-teve dhe programeve të hartuara nga ekipe profesionale dhe kompetente për një aktivitet të tillë. Kjo për arsese një pjesë e madhe e vijuesve të trajnimeve dhe këshillimeve nuk deklarojnë se janë maksimalisht të kënaqurme efektet e trajnimeve dhe këshillimeve të ndjekura, që jep të kuptohet se ky aktivitet shpesh organizohet dheimplementohet ad-hoc, pa një qasje gjithëpërfshirëse dhe pa programe adekuatë për trajnime dhe këshillime.Vlen për tu përmendur këtu aktiviteti i MTI dhe Unionit Evropian në vitin 2005 përmes implementimit të pro-jektit për fuqizimin e Komunitetit të biznesit në Kosovë, që ka dhënë efekte shumë pozitive, dhe njëherit kandikuar që vetë bizneset të kuptojnë rëndësinë e zhvillimit permanent të aktiviteteve të trajnimit dhe këshillim-it të stafit të tyre, si kusht për rritjen e efekteve të punës dhe cilësisë së produkteve dhe shërbimeve.


27

Vlerësimi i trajnimevedhe këshillimeve të

ofruara



Shumë mirë 88 30.9 17 21.0 36 35.0 35 34.7

Mirë 191 67.0 58 71.6 67 65.0 66 65.3

Pa efekt 6 2.1 6 7.4 0.0 0.0

Totali 285 100.0 81 100.0 103 100.0 101 100.0

67.0

71.6

65.0

65.3

2.1

7.4

0.0

0.0

30.9

21.0

35.0

34.7

E Përgjithshme %

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Aspakë

Pakë

Shumë

Sa jeni të knaqur me trajnime ose këshillime?

Tabela 4.4. Nevojat e ndërmarrjeve për trajnime


Nga tabela 4.4. kuptojmë se 78.3% e të anketuarve kanë deklaruar se kanë nevojë për trajnime të vazh-dueshme nga fusha të ndryshme, kurse vetëm 21.7% deklarojnë se nuk kanë nevojë për trajnime. Sipasveprimtarive rezultatet e anketës janë gati të njëjta me ato në nivel të 600 NVM të anketuara, ku në ndërmar-rjet prodhuese 75.0% deklarojnë se kanë nevojë për trajnime dhe këshillime kurse 25.0% deklarojnë se nukkanë nevojë për trajnime dhe këshillime, në ndërmarrjet tregtare 77.5% deklarojnë se kanë nevojë për trajn-ime kurse vetëm 22.5% deklarojnë se nuk kanë nevojë për një aktivitet të tillë, kurse në ndërmarrjet shërbyesenumri i atyre që deklarojnë se kanë nevojë për trajnime dhe këshillime është dukshëm më i lartë se te dyveprimtaritë tjera, dhe atë 81.65 deklarojnë se kanë nevojë për trajnime, ndërsa 18.45 deklarojnë se nuk kanënevojë për trajnime dhe këshillime.

Në Grafikun 4.4 janë ilustruar rezultatet e anketës në lidhje me nevojat e ndërmarrjeve për trajnime dhekëshillime cilësore.

Grafiku 4.4 Nevojat e ndërmarrjeve për trajnime


Janë mjaft interesante edhe rezultatet e anketës në lidhje me fushat ku kërkohen trajnime dhe këshillime.Kështu 39.9% kërkojnë trajnime nga fusha e informacionit, 22.8% kërkojnë këshillime nga fusha specifikeprofesionale, 21.9% kërkojnë trajnime dhe këshillime nga fusha e shërbimeve trajnuese, dhe 14.9% kërkojnëtrajnime dhe këshillime nga fusha e kontabilitetit. Vetëm 0.4% kanë kërkuar trajnime dhe këshillime nga fusha“Të tjera”. Edhe nga aspekti i veprimtarive ekonomike të dhënat e anketës tregojnë tendenca përafërsisht tënjëjta, Tabela 4.5.


28

Nevojat përtrajnime


Po 470 78.3 99 75.0 203 77.5 168 81.6

Jo 130 21.7 33 25.0 59 22.5 38 18.4

Totali 600 100 132 100 262 100 206 100

78.3

75.0

77.5

81.6

21.7

25.0

22.5

18.4

E Përgjithshme %

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Jo

Po

A ka nevojë stafi i ndërmarrjes tuaj për trajnime?

Tabela 4.5. Fushat në të cilat kërkohen trajnime dhe këshillime


Grafiku 4.5 ilustron fushat në të cilat NVM kërkojnë trajnime dhe këshillime.

Grafiku 4.5. Fushat në të cilat kërkohen trajnime dhe këshillime


Është karakteristike se vetëm një numër i vogël i NVM kanë kërkuar drejtpërdrejtë ndihmë nga ofruesit e shër-bimeve të biznesit. Nga të dhënat në tabelën 4.6 shihet se vetëm 16.3% e NVM të anketuara kanë kërkuardrejtpërdrejtë ndihmë nga institucionet që ofrojnë shërbime trajnimi dhe këshillime, kurse 83.7%

Tabela 4.6. Ndërmarrjet të cilat kanë kërkuar drejtpërdrejt ndihmë nga ofruesit e shërbimeve të biznesit



29

Fushat ekëshillimeve,

trajnimeveNumri total i

ndërmarrjeve% Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Informacionetë ndryshme

182 39.9 50 43.9 74 40.7 58 36.3

Këshilla 104 22.8 26 22.8 34 18.7 44 27.5

Shërbimettrajnuese

100 21.9 24 21.1 44 24.2 32 20.0

Shërbimet ekontabilitetit

68 14.9 14 12.3 30 16.5 24 15.0

Të tjera 2 0.4 0.0 0.0 2 1.3

Totali 456 100.0 114.0 100.0 182.0 100.0 160.0 100.0

39.9

43.9

40.7

36.3

23

28

21.9

21.1

24.2

20.0

14.9

12.3

16.5

15.0

0.4

0.0

0.0

1.3

23

19

E Përgjithshme %

Prodhuese %

Tregtare %

Shërbyese %

Të tjera

Shërbimet ekontabilitetit

Shërbimettrajnuese

Këshilla

Informacionetë ndryshme

Ju lutem specifikoni cilat nga këto shërbime ka nevoj ndërmarrja juaj?

Kërkesat për trajnimedhe këshillime



Po 98 16.3 36 27.3 36 13.7 26 12.6

Jo 502 83.7 96 72.7 226 86.3 180 87.4

Totali 600 100 132 100 262 100 206 100

nuk kanë kërkuar shërbime trajnimi dhe këshillimi në mënyrë të drejtpërdrejtë nga ofruesit e shërbimeve. Kjotregon se në përgjithësi në komunitetin e biznesit në Kosovë ende nuk është arritur të ndërtohet dhe zhvillo-het filozofia e qasjes profesionale zhvillimit strategjik të biznesit, që në vete gjithsesi përmban edhe qasjenpozitive ndaj organizimit dhe implementimit të aktivitetit të trajnimeve dhe këshillimeve, qoftë në mbështetjetë kapaciteteve të brendshme trajnuese dhe këshilluese, qoftë në kapacitetet e jashtme, përkatësisht në institu-cionet e specializuara për ofrimin e shërbimeve të trajnimit dhe këshillimit në fusha të caktuara.

Grafiku 4.6 ilustron të dhënat për numrin e NVM të anketuara të cilat kanë kërkuar drejtpërdrejtë ndihmë ngaofruesit e shërbimeve të trajnimit dhe këshillimit.

Grafiku 4.6. Ndërmarrjet të cilat kanë kërkuar drejtpërdrejt ndihmë nga ofruesit e shërbimeve të biznesit


Nga aspekti i kohës se kur kërkohen shërbimet e trajnimit dhe këshillimit, pjesa më e madhe e NVM kanëdeklaruar se ato shërbime i kanë kërkuar në fazën e zhvillimit të krijimit dhe atë 53.1% e ndërmarrjeve tëanketuara, 18.8% kanë kërkuar shërbime të tilla në gjatë procesit të krijimit të ndërmarrjes, 15.6% e ndërmar-rjeve kanë kërkuar shërbime trajnimi në periudhën para krijimit të ndërmarrjes, dhe 12.5% kanë kërkuar shër-bime të natyrës së tillë pas paraqitjes së problemeve në ndërmarrje.

Tabela 4.7. Fazat kur ndërmarrjet kanë kërkuar ndihmë nga ofruesit e shërbimeve të biznesit



30

16.3

27.3

13.7

13.7

83.7

72.7

86.3

86.3

E Përgjithshme %

Prodhuese %

Tregtare %

Shërbyese %

Jo

Po

A keni kërkuar ndonjëher ndihmë nga ndonjë OSHB?

Fazat e kërkesavepër trajnime dhe

këshillimeNumri total indërmarrjeve


Para krijimit tëndërmarrjes 10 15.6 2 7.7 4 16.7 4 28.6

Gjatë procesit tëkrijimit. tëndërmarrjes

12 18.8 6 23.1 6 25.0 0 0.0

Në fazën e zhvillimittë krijimit 34 53.1 14 53.8 10 41.7 10 71.4

Pas paraqitjes sëproblemeve nëndërmarrje.

8 12.5 4 15.4 4 16.6 0 0.0

Totali 64 100 26 100 24 100 14 100

Në Grafikun 4.7 janë ilustruar të dhënat e anketës në lidhje me kohen se kur NVM kanë kërkuar ndihmë ngaofruesit e shërbimeve të trajnimeve dhe këshillimeve.

Grafiku 4.7. Fazat kur ndërmarrjet kanë kërkuar ndihmë nga ofruesit e shërbimeve të biznesit


Arsyet më të shpeshta që disa NVM nuk kanë marr pjesë në trajnime dhe këshillime janë koha jo e përshtat-shme 52.3%, mosbesimi në kualitetin e trajnimeve dhe shërbimeve 20.5%, kosto e lartë 9.1%, dhe arsye tëtjera 18.2%. Kohën jo të përshtatshme për ndjekjen e trajnimeve veçmas e kanë theksuar ndërmarrjet prod-huese 66.7%, dhe ndërmarrjet shërbyese 50.0%, ndërsa tek ndërmarrjet tregtare kjo shkallë e vërejtjeve ështëvetëm 45.0%. Po ashtu mosbesimi më i madh në kualitetin e shërbimeve të trajnimit dhe këshillimit është tendërmarrjet prodhuese 25.0%, te ndërmarrjet tregtare 20.0%, dhe te ndërmarrjet shërbyese vetëm 16.7%

Tabela 4.8. Arsyet e disa ndërmarrjeve për mos pjesëmarrje në trajnime apo këshillime


Grafiku 4.8 ilustron arsyet për mospjesëmarrje në trajnime dhe këshillime të disa nga NVM të anketuara.


31

28.60.0

53.1

53.8

41.7

71.4

12.5

15.4

16.7

0.0

15.6

7.7

16.7

18.8

23.1

25.0

E Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Shërbyese %

Pasë fillimit të

problemeve

në ndërmarrje

Në fazën e

zhvillimit të

krijimitGjatë procesit

të krij. të ndër.

Para krijimit të

ndërmarrjes

Në cilën fazë keni qenë kur keni kërkuar ndihmë nga OSHB-të?

Arsyet për mospjesëmarrje në trajnime

dhe këshillimNumri total i

ndërmarrjeve% Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Kosto e lart 8 9.1 0 0.0 6 15.0 2 8.3

Mosbesim ne kualitet 18 20.5 6 25.0 8 20.0 4 16.7

Kohë jo e përshtatshme 46 52.3 16 66.7 18 45.0 12 50.0

Të tjera 16 18.2 2 8.3 8 20.0 6 25.0

Totali 88 100 24 100 40 100 24 100

Grafiku 4.8. Arsyet e disa ndërmarrjeve për mos pjesëmarrje në trajnime apo këshillime



32

0.0

52.3

66.7

45.0

50.0

18.2

8.3

20.0

25.0

8.3

15.0

9.1

16.7

20.0

25.0

20.5

E Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Shërbyese %

Të tjera

Koh jo persh.

Mosbesim ne

kualitet

Kosto e lart

Cilat janë shkaqet e refuzimti për pjesmarrje në trajnime e ofruara?

Suksesin e ndërmarrjeve në periudha të ndryshme mund ta krahasojmë nga aspekti i objekteve, numrit të punë-torëve, dhe mbulimit të tregjeve.

5.1. Rezultatet nga aspekti i objekteve, numrit të punëtorëve, dhe tregjeve

Nga aspekti i objekteve në vitin 2005 është rritur numri i ndërmarrjeve që kanë pasur rritje të objekteve dheatë për 2.0%, apo nga 35.3% sa ishte në vitin 2004, në 37.3% në vitin 2005. Edhe numri i ndërmarrjeve qëkanë pasur rënie në numrin e objekteve ka shënuar rënie për 8.0%, apo nga 62.7% sa ishte në vitin 2004, në54.7% në vitin 2005. Ndërsa te kategoria e ndërmarrjeve që kanë vazhduar veprimtarinë me numrin e njëjtëtë objekteve në vitin 2005 është shënuar një rritje për 6.0%, apo nga 2.0% sa ishte në vitin 2004, në 8.0% nëvitin 2005. Nga aspekti i objekteve mund të konstatojmë se trendet kanë qenë kryesisht pozitive në vitin 2005,në krahasim me vitin 2004.

Tabela 5.1. Rezultatet e vitit 2005 krahasuar me vitin 2004, shprehur në përqindje


Nga aspekti i numrit të punëtorëve rezultatet e anketës tregojnë për rënie të madhe të këtij numri. Kështunumri i NVM që kanë pasur rritje të numrit të punëtorëve në vitin 2005 ka rënë për 19.3%, apo nga 46.6% saishte në vitin 2004, në 27.3% në vitin 2005. Po ashtu edhe numri i ndërmarrjeve që kanë pasur rënie të num-rit të punëtorëve është rritur në vitin 2005 për 11.9%, apo nga 46.8% sa ishte në vitin 2004, në 58.7% në vitin2005. Numri i ndërmarrjeve që kanë vazhduar të punojnë edhe në vitin 2005 me të njëjtin numër të punëtorëveështë rritur në vitin 2005 për 7.4%, apo nga 6.6% sa ishte në vitin 2004, në 14.0% në vitin 2005. Gjithsesi këtojanë trende tepër negative dhe flasin për ngecje të madhe në zhvillimin e NVM në vitin 2005.

Në tabelën 5.1 po ashtu prezantohen të dhëna që tregojnë trende mjaft negative në vitin 2005 nga aspektii mbulimit të tregjeve. Kështu në vitin 2005 numri i NVM që kanë rritur tregjet e tyre është zvogëluar për15.3%, apo nga 46.35 sa ishte në vitin 2004, në 31.0% në vitin 2005. Edhe numri i NVM që kanë shënuarrënie të tregjeve është rritur në vitin 2005 për 7.1%, apo nga 31.75 sa ishte në vitin 2004, në 38.8% në vitin2005. Ndërkohë që edhe numri i NVM që kanë zhvilluar aktivitetin e tyre njëjtë në tregje sikurse edhe në vitin2004 ka shënuar rritje në vitin 2005 për 8.2%, apo nga 22.0% sa ishte në vitin 2004, në 30.2% në vitin 2005.Prandaj, mund të konstatojmë se edhe nga aspekti i tregjeve rezultatet e anketës flasin për ngecje, madje edherënie të konsiderueshme të aktivitetit ekonomik të NVM në vitin 2005, në krahasim me vitin 2004.

Grafiku 5.1 ilustron lëvizjet në suksesin e NVM në vitin 2005, në krahasim me vitin 2004, dhe atë nga aspek-ti i objekteve, numrit të punëtorëve, dhe mbulimit të tregjeve.


33

5. Krahasimi i periudhave të suksesit të NVM për periudhat 2004 -2005

Objekte % Nr. i punëtorëve % Tregu %Rezultatet

Viti 2004 Viti 2005 Viti 2004 Viti 2005 Viti 2004 Viti 2005

Rritje 35.3 37.3 46.6 27.3 46.3 31

Rënje 62.7 54.7 46.8 58.7 31.7 38.8

Njëjtë 2.0 8.0 6.6 14 22.0 30.2

Totali 100 100 100 100 100 100

Grafiku 5.1. Rezultatet e vitit 2005, krahasuar me vitin 2004, shprehur në përqindje


5.2. Rezultatet nga aspekti i shfrytëzimit të kapaciteteve

Nga aspekti i shfrytëzimit të kapaciteteve rezultatet e anketës po ashtu tregojnë për trende jo mjaft trimëruese.Kështu vetëm 59.7% e NVM i shfrytëzon kapacitetet mbi shkallën 60.0%, kurse 40.3% i shfrytëzojnëkapacitetet nën shkallën 60.0%. Kurse numri i NVM që i shfrytëzon kapacitetet mbi shkallën 70.0% ështëvetëm 45.4%, ndërkaq në shkallën mbi 80.0% kapacitetet i shfrytëzojnë vetëm 30.7% e NVM të anketuara.Kjo tregon për rezultate tejet të dobëta të NVM në vitin 2005 në kuptimin e shfrytëzimit të kapaciteteve. Gjendja në shfrytëzimin e kapaciteteve paraqitet edhe më e rëndë në ndërmarrjet prodhuese ku vetëm 45.5%e NVM prodhuese kanë shfrytëzuar kapacitetet e tyre mbi 60.0%, kurse 54.5% i kanë shfrytëzuar ato nënshkallën 60.0% ku 30.3% kanë shfrytëzuar kapacitetet nën 40.0%. Ndërsa në shkallën mbi 80.0% i kishinshfrytëzuar kapacitetet vetëm 18.2 e NVM të anketuara. Në veprimtaritë tregtare dhe shërbyese gjendja e shfrytëzimit të kapaciteteve paraqitet pak sa më e mirë se sanë prodhim. Kështu, 73.2% e ndërmarrjeve tregtare kanë shfrytëzuar kapacitetet e tyre mbi 60.0%, kursevetëm 26.8% e NVM kanë shfrytëzuar kapacitetet e tyre nën shkallën 60.0%. Ndërsa 51.5% e NVM shërbyesei kanë shfrytëzuar kapacitetet e tyre mbi shkallën 60%, kurse 48.5% i kanë shfrytëzuar ato vetëm në shkallënderi në 60.0%.

Nga tabela 5.2 mund të vërehen edhe shkallëzime më detale sa i përket shfrytëzimit të kapaciteteve.


34

46.6

27.3

46.3

62.7

54.7

46.8

58.7

31.7

38.8

2

6.6

14

22

30.2

37.3

35.3

31

8

Viti 2004

Viti 2005

Viti 2004

Viti 2005

Viti 2004

Viti 2005

Objekte

Nr. të puntoreve

Tregu

Njejt

Rënje

Rritje

Rezultatet e këtij viti (2005) krahasuar me vitin (2004)

Tabela 5.2. Përqindja e shfrytëzimit të kapaciteteve


Grafiku 5.2 ilustron lëvizjet në shkallën e shfrytëzimit të kapaciteteve në 600 NVM të anketuara në vitin 2005,dhe atë nga aspekti i nivelit mesatar, dhe nga aspekti i veprimtarive ekonomike.

Grafiku 5.2. Përqindja e shfrytëzimit të kapaciteteve


5.3. Faktorët që kanë penguar shfrytëzimin e kapaciteteve të NVM në vitin 2005

Faktorët që më së shpeshti identifikohen si pengesë për mos shfrytëzimin e kapaciteteve të NVM në vitin 2005 janëkonkurrenca jolojale 38.1%, mungesa e fondeve financiare qarkulluese 18.3%, jostabiliteti i ekonomisë së vendit17.1%, mungesa e tregut për shitjen e produkteve dhe shërbimeve 12.5%, çmimi i lartë i lëndës së parë 7.9%,


35

Shfrytëzimi ikapaciteteve


0 - 20 % 36 6.0 2 1.5 8 3.1 26 12.6

21 - 40 % 88 14.7 38 28.8 22 8.4 28 13.6

41 - 60 % 118 19.7 32 24.2 40 15.3 46 22.3

61 - 70 % 86 14.3 14 10.6 40 15.3 32 15.5

71 - 80 % 88 14.7 22 16.7 40 15.3 26 12.6

81 - 90 % 72 12.0 12 9.1 38 14.5 22 10.7

91 - 100 % 112 18.7 12 9.1 74 28.2 26 12.6

Totali 600 100 132 100 262 100 206 100

6

15

20

14

15

12

19

2

29

24

11

17

9

9

8

15

15

15

28

13

14

22

13

11

15

3

16

13

0 - 20 %

21 - 40 %

41 - 60 %

61 - 70 %

71 - 80 %

81 - 90 %

91 - 100 %

Sherbyese %

Tregtare %

Prodhuese %

E Përgjithshme %

Përqindja e shfrytëzimit të kapaciteteve

mungesa e teknologjisë adekuatë 3.4%, dhe mungesa e personelit të kualifikuar 2.7%. Edhe sipas veprimtariveekonomike, radhitja e faktorëve që pengojnë shfrytëzimin e plotë të kapaciteteve paraqitet përafërsisht e njëjtë.

Tabela 5.3. Faktorët që kanë ndikuar në mosshfrytëzimin e kapaciteteve të NVM në vitin 2005


Në Grafikun 5.3 janë ilustruar faktorët kryesor që kanë penguar shfrytëzimin e kapaciteteve të NVM në vitin 2005.

Grafiku 5.3. Faktorët që kanë ndikuar në mos shfrytëzimin e kapaciteteve të NVM në vitin 2005



36

Faktorët që ndikojnë nëmosshfrytëzimin e kapaciteteve



Mungesa e mjeteve financiareqarkulluese 120 18.3 30 15.8 48 21.2 42 17.5

Konkurrenca jo lojale 250 38.1 60 31.6 98 43.4 92 38.3

Mungesa e personelit të kualifikuar 18 2.7 6 3.2 2 0.9 10 4.2

Çmimi i lartë i lëndës së parë 52 7.9 26 13.7 12 5.3 14 5.8

Jo stabiliteti i ekonomisë sëbrendshme 112 17.1 32 16.8 32 14.2 48 20.0

Mungesa e teknologjisë 22 3.4 10 5.3 8 3.5 4 1.7

Mungesa e tregut për shitjen eprodhimeve dhe shërbimeve 82 12.5 26 13.7 26 11.5 30 12.5

Totali 656 100 190 100 226 100 240 100

18.3

38.1

2.7

17.1

3.4

15.8

31.6

13.7

13.7

21.2

43.4

0.9

5.3

14.2

3.5

11.5

17.5

38.3

4.2

5.8

20.0

1.7

12.5

7.9

16.8

3.2

5.3

12.5

Mungesa e mjeteve

financiare qarkuluese

Konkurrenca jo lojale

Mungesa e personelit

të kualifikuar

Çmimi i lartë i lëndes

së parë

Jo stabiliteti i gjendjes

ekonomike të

brendshme

Mungesa e

teknologjisë

Mungesa e tregut për

shitjen e prodhimeve

apo shërbimeve

Sherbyese %

Tregtare %

Prodhuese %

E Përgjithshme %

Arsyet e mosshfrytëzimit të plotë të kapaciteteve

5.4. Pengesat në arritjen e kualitetit të produkteve dhe shërbimeve në vitin 2005

Si pengesa më të shpeshta që paraqiten si barrierë për përmirësimin e kualitetit të produkteve dhe shërbimevejanë pamundësia e përcjelljes së risive teknologjike 38.5%, mungesa e personelit të kualifikuar 21.2%, dhefaktorët e tjerë 40.3%. Një radhitje përafërsisht të njëjtë të faktorëve që paraqiten si pengesë për rritjen ekualitetit të produkteve dhe shërbimeve e hasim edhe sipas veprimtarive ekonomike.

Tabela 5.4. Pengesat/barrierat në arritjen e kualitetit të produkteve apo shërbimeve.


Grafiku 5.4 ilustron faktorët që paraqiten si pengesë për përmirësimin dhe ngritjen e kualitetit të produktevedhe shërbimeve të NVM të anketuara në vitin 2005.

Grafiku 5.4. Pengesat/barrierat në arritjen e kualitetit të produkteve apo shërbimeve.



37

Pengesat ne kualitetin eproduktit apo shërbimit



Mungesa e personelit tëkualifikuar

22 21.2 4 14.3 6 17.6 12 28.6

Mospërcjellja e teknologjisë 40 38.5 10 35.7 16 47.1 14 33.3

Të tjera 42 40.3 14 50.0 12 35.3 16 38.1

Totali 104 100 28 100 34 100 42 100

47.1

40.4

50.0

35.3

38.1

14.3

17.6

28.6

21.238.5

33.3

35.7

E Përgjithshme %

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Të tjera

Mospërcjellja e

teknologjisë

Mungesa e

personelit të

kualifikuar

Pengesat apo barrierat në arritjen e kualitetit të produkteve apo shërbimeve në

ndërmarrje


Në këtë kapitull do të trajtojmë rezultatet në lidhje me planifikimin e aktivitetit afarist të 600 NVM të anke-tuara. Planifikimi i aktivitetit përfshijnë çështjet si:

a) Vazhdimi i afarizmit ekzistues;b) Ndërrimi i afarizmit;c) Zgjerimi i afarizmit; dhe d) Të tjera.

6.1. Planifikimi i aktivitetit afarist për tri vitet e ardhshme

Nga të dhënat e tabelës 6.1 vërejmë se 49.5% e NVM të anketuara kanë deklaruar se planifikojnë të vazhdo-jnë aktivitetin afarist ekzistues, 46.7% janë deklaruar se planifikojnë të zgjerojnë aktivitetin afarist ekzistues,2.7% kanë deklaruar se planifikojnë të ndërrojnë aktivitetin afarist, dhe 1.2% kanë deklaruar se planifikojnëaktivitete të tjera afariste për periudhën e ardhshme. Në krahasim me vitin 2004, numri i ndërmarrjeve që kanëdeklaruar se planifikojnë të vazhdojnë afarizmin ekzistues është rritur për 2.3%, apo nga 47.2% sa ishte nëvitin 2004, në 49.5% në vitin 2005. Numri i ndërmarrjeve që planifikojnë të zgjerojnë afarizmin ekzistues nëvitin 2005 ka shënuar rënie prej 5.3%, apo nga 52.0% sa ishte në vitin 2004, në 46.7% në vitin 2005.

Tabela 6.1 Planifikimi i aktivitetit afarist për tri vitet e ardhshme: 2006, 2007, 2008


Në paraqitjen grafike VI.1 janë ilustruar të dhënat e anketës për planifikimin e afarizmit për tri vitet e ardhshme.

Grafiku 6.1 Planifikimi i afarizmit për tri vitet e ardhshme: 2006, 2007, 2008


38

6. Planifikimi i aktivitetit për tre vitet e ardhshme dhe sektorët e planifikimit

Planifikimi i aktivitetit Numri i ndërmarrjeve %

Vazhdimi i afarizmit ekzistues 297 49.5

Ndërrim të afarizmit 16 2.7

Zgjerim të afarizmit 280 46.7

Të tjera 7 1.2

Totali 600 100.0

Planifikimi i NVM-ve për vitet 2006, 2007, 2008

49.5

2.7

46.7

Vazhdimi i

afarizmit

ekzistues

Ndrrim të

afarizmit

Zgjërim të

afarizmit


6.2. Sektorët e planifikimit të aktiviteteve për të ardhmen

Njësojë sikurse edhe në vitin 2004, ndërmarrjet e anketuara kanë shprehur interesim më të madh që tëzhvillojnë aktivitete prodhimi, në krahasim me aktivitetin tregtar dhe atë të shërbimeve. Në tabelën 6.2 janëprezantuar në mënyrë detale të dhënat për interesin e NVM të anketuara për aktivitetet e reja që planifikojnëtë zhvillojnë në tri vitet e ardhshme.

Tabela 6.2 Planifikimi i aktivitetit afarist (sipas sektorëve) për tri vitet e ardhshme: 2006, 2007, 2008


Siç vërehet nga të dhënat në tabelën 6.2, 38.4% e NVM të anketuara kanë deklaruar se në tre vitet e ardhshmeplanifikojnë të zhvillojnë aktivitetin afarist në sektorin e prodhimit, 35.7% janë të interesuar të merren meaktivitete tregtare edhe në tre vitet e ardhshme, dhe 25.9% planifikojnë të merren me aktivitete në sektorin eshërbimeve. Këto rezultate të anketës janë të përafërta me ato të anketës së zhvilluar në vitin 2004, me dal-limin se në vitin 2005 ka rënë interesimi për sektorin e prodhimit për 2.6%, apo nga 41.0% sa ishte në vitin2004, në 38.4% në vitin 2005. Ndërsa për sektorin e tregtisë është rritur interesimi në vitin 2005 për 2.7% nëkrahasim me vitin 2004, apo nga 33.0% sa ishte në vitin 2004, në 35.7% në vitin 2005. Dhe në sektorin e shër-bimeve në vitin 2005 po ashtu vërehet një rënie e lehtë e interesimit për tu marr me këtë aktivitet në periud-hën ardhshme dhe atë për 0.6%, apo nga 26.5% sa ishte në vitin 2004, në 25.9% në vitin 2005.

Në Grafikun 6.2 janë ilustruar të dhënat e anketës në lidhje me planifikimin e aktivitetit afarist për tri vitet eardhshme, 2006, 2007, dhe 2008.

Grafiku 6.2 Planifikimi i aktivitetit afarist (sipas sektorëve) për tri vitet e ardhshme: 2006, 2007, 2008


39

Sektorët Numri total indërmarrjeve

% 1-25 % 26-50 % 51-75 % 76-100 %

Prodhim 86 38.4 28 36.8 44 34.4 14 70.0 22 47.8

Tregti 80 35.7 30 39.5 46 35.9 4 20.0 16 34.8

Shërbime 58 25.9 18 23.7 38 29.7 2 10.0 8 17.4

Të tjera 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

Totali 224 100 76 100 128 100 20 100 46 100

Sektorët e planifikimit të aktiviteteve afariste për tri vitet e ardhshme:

2006, 2007, 2008

38

36

25.9

Prodhim

Tregti

Shërbime

Në trajtimet e mësipërme mbi llojet e ndërmarrjeve sipas veprimtarive konstatuam se ndërmarrjet tregtaredominojnë sipas numrit të tyre në numrin e përgjithshëm të ndërmarrjeve të regjistruara, mbi ato prodhuesedhe ato të shërbimeve. Po ashtu treguam se në planet e NVM vërehet një tendencë e kalimit gradual edhe nëaktivitetet e prodhimit në tri vitet e ardhshme.

7.1. Struktura e plasmanit të prodhimeve dhe shërbimeve

Nga të dhënat në tabelën 7.1 vërejmë se 89.0% e ndërmarrjeve të anketuara shesin prodhimet dhe shërbimet eveta vetëm në tregjet e brendshme, kurse vetëm 11.0% e ndërmarrjeve shesin mallrat dhe shërbimet e tyre edhenë tregjet e jashtme. Krahasuar me vitin 2004, vërejmë një përmirësim të treguesve, nga se në vitin 2004 në tre-gun e jashtëm i plasonin produktet dhe shërbimet e tyre vetëm 5.3% e ndërmarrjeve të anketuara, kurse në vitin2005 ai numër është 11.0%, çka do të thotë se kemi rritje të numrit të ndërmarrjeve në këtë kategori për 5.7%. Këto trende pozitive janë më evidente në sektorin e prodhimit, ku 13.0% e ndërmarrjeve prodhuese i plasojnëproduktet e tyre në tregjet e jashtme, kurse 87.0% të produkteve të tyre i plasojnë në tregun e vendit. Në vitin2005 në krahasim me vitin 2004, është rritur numri i ndërmarrjeve prodhuese që plasojnë produktet e tyre nëtregjet e jashtme për 7.8%, apo nga 5.5% sa ishte në vitin 2004, në 13.0% në vitin 2005. Kjo tregon se prod-himi vendor po prodhon produkte që mund të bëjnë garë edhe në tregjet ndërkombëtare, gjë që është merëndësi shumë të madhe për promovimin e prodhimit vendor në tregjet e jashtme, dhe për tërheqjen e inves-timeve të huaja në vendin tonë. Edhe në sektorin e tregtisë vërehen trende pozitive në fushën e plasmanit të mallrave në tregjet e jashtë ven-dit. Kështu, në vitin 2005 ndërmarrjet tregtare të vendit kanë realizuar në tregjet e jashtme 9.0% të shitjeve tëtyre që është për 5.1% më shumë se në vitin 2004, apo nga 3.9% sa ishte në vitin 2004, në 9.0% në vitin 2005.Ndërkaq në tregun e vendit kanë realizuar 91.0% të shitjeve të tyre, që është për 5.1% më pak se në vitin 2004,apo nga 96.1% sa ishte në vitin 2004, në 91.0% në vitin 2005.Në sektorin e shërbimeve ndërkaq rritja e shitjeve në tregjet e jashtme në vitin 2005 është më e madhe se nëvitin 2004 për 4.6%, apo nga 6.4% sa ishte në vitin 2004, në 11.0% në vitin 2005. Pjesa tjetër e shitjeve nësektorin e shërbimeve prej 89.0% është realizuar në tregun e vendit.Siç vërehet nga këto të dhëna në vitin 2005 ka pasur trende mjaft pozitive në fushën e plasmanit të produkteve ven-dore, mallrave tregtare dhe shërbimeve në tregjet e jashtme. Kjo do të rezultoi gjithsesi me zvogëlimin e saldos nëbilancin e këmbimeve me botën, që aktualisht përbënë një problemë mjaft të madh për ekonominë e Kosovës.

Tabela 7.1. Plasmani i prodhimeve apo shërbimeve, shprehur në përqindje


Grafiku 7.1 ilustron trendet pozitive në vitin 2005 në fushën e plasmanit të prodhimeve dhe shërbimeve nëtregjet e vendit dhe në ato të jashtme.


40

7. Plasimi i prodhimeve apo shërbimeve

Tregu Numri total indërmarrjeve %

Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Tregu i brendshëm 89 87 91 89

Tregu i jashtëm 11 13 9 11

Totali 100 100 100 100

Grafiku 7.1. Plasmani i prodhimeve apo shërbimeve


Rezultatet e anketës tregojnë se janë një varg i faktorëve që paraqiten si vështirësi për eksportin e prodhimevevendore në tregjet e jashtme. Sipas peshës këto vështirësi mundë të identifikohen si mungesa e formave tëstimulimit të eksporteve nga ana e qeverisë 22.0%, vështirësitë burokratike dhe tarifat doganore 22.0%, prob-lemet e komunikimit 19.0%, mungesa e informacionit për tregjet e huaja 16.0%, vështirësitë në qarkullimin epagesave 8.0%, problemet e transportit 7.0%, dhe kualiteti i ulët i prodhimit vendor 6.0%.

Radhitja e këtyre vështirësive për eksportin e prodhimeve dhe shërbimeve vendore në tregjet e jashtmeështë e përafërt edhe sipas sektorëve të aktivitetit afarist, me disa lëkundje të lehta. Kështu në sektorin e prod-himit tri vështirësitë kryesore që pengojnë eksportet jashtë vendi janë problemet e komunikimit 36.0%,mungesa e stimulimit të eksportit të prodhimeve vendore nga ana e qeverisë 21.0%, dhe pengesat burokratikedhe tarifat doganore 21.0%. Në sektorin e tregtisë tri pengesat kryesore për eksporte më të mëdha në tregjet ehuaja janë vështirësitë burokratike dhe tarifat doganore 27.0%, mungesa e formave të stimulimit të eksportevenga ana e qeverisë 24.0%, dhe mungesa e informacionit për kërkesat në tregjet e huaja 20.0%. Ndërsa, në sek-torin e shërbimeve tri vështirësitë kryesore që pengojnë eksportet më të larta në tregjet e huaja janë mungesae informacionit për kërkesat në tregjet e huaja 31.0%, mungesa e formave të stimulimit për eksporte në treg-je të huaja nga ana e qeverisë 19.0%, dhe vështirësitë burokratike dhe tarifat e larta doganore, Tabela 7.1.a.

Tabela 7.1.a. Vështirësitë kryesore për eksport



41

89

87

91

89

11

13

9

11

E Përgjithshme %

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Tregu i

jashtëm

Tregu i

brendshëm

Në cilin treg i plasoni prodhimet apo shërbimet?

Vështirësitë për eksport Numri total indërmarrjeve


Mungesa e informacionevepër kërkesat e tregjeve të huaja

16 8 20 31

Standardi i ulët i kualitetittë produkteve tona

6 2 9 13

Vështirësitë e qarkullimittë pagesave

8 5 11 9

Vështirësitë burokratike, tarifatdoganore etj.

22 21 27 13

Problemet e komunikimit(mosnjohja e gjuhës së huaj)

19 36 4 3

Mungesa e formave të stimulimit ngaqeveria

22 21 24 19

Problemet e transportit 7 6 5 13

Totali 100 100 100 100

Grafiku 7.1.a ilustron faktorët që kanë vështirësuar rritjen e eksporteve në tregjet e huaja në vitin 2005, sipastë dhënave të anketës.

Grafiku 7.1.a. Vështirësitë kryesore për eksport


7.2. Plasimi i prodhimeve apo shërbimeve në tregun e jashtëm

Plasmani i prodhimeve dhe shërbimeve në tregjet e jashtme përbënë 11.0% të plasmanit të përgjithshëm. Këtoshitje prej 11.0% janë realizuar kryesisht në këto tregje të jashtme: tregjet regjionale 71.0%, tregjet evropiane20.0%, dhe tregjet botërore 9.0%.

Tabela 7.2. Plasimi i prodhimeve apo shërbimeve në tregun e jashtëm


Sipas vendeve, shitjet në tregjet e jashtme kryesisht janë të orientuara në tregun e Shqipërisë, tregun eMaqedonisë, tregun e Malit të Zi, tregun e Serbisë, tregjet e vendeve të tjera ballkanike, tregjet e Evropës


42

16

8

20

31

6

2

9

13

8

5

11

9

22

21

27

13

19

36

4

3

22

21

24

19

7

6

5

13

E Përgjithshme %

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Mungesa e informacioneve

për kërkesat e tregjeve të huaja

Standardi i ulët i kualitetit

të produkteve tona

Vështërsitë e qarkullimit

të pagesave

Vështërsitë burukratike, tarifat doganore etj.

Problemet e komunikimit

(mosnjohja e gjuhës së huaj)

Mungesa e formave të stimulimit nga qeveria

Problemet e transportit

Vështirësitë kryesore për eksport

Tregu i jashtëm Numri total i ndërmarrjeve

Tregu Regjional 71

Tregu Evropian 20

Tregu Botëror 9

Totali 100

Perëndimore, dhe tregjet e vendeve të tjera.Në përgjithësi ndërmarrësit kosovar janë të përqendruar më së tepërmi në tregjet e Shqipërisë, tregjet e

rajonit, dhe në tregjet Evropiane.Në grafikun 7.2 janë ilustruar të dhënat për plasmanin e prodhimeve dhe shërbimeve në tregjet e jashtme

në vitin 2005.

Grafiku 7.2. Plasimi i prodhimeve dhe shërbimeve në tregjet e jashtme


Përqendrimi më i madh në tregjet e Shqipërisë është rezultat i Marrëveshjes së Tregtisë së Lirë midis këtyredy vendeve. Në të ardhmen pritet intensifikimi i marrëdhënieve ekonomike edhe me Maqedoninë me që edheme këtë vend është nënshkruar Marrëveshja për Tregti të Lirë, kurse synim kryesor për ndërmarrjet tona duhettë jetë depërtimi dhe përqendrimi në tregjet e Unionit Evropian sepse ai sot përbënë një treg të fuqishëm dheshumë likuid.

.


43

Tregu

Regjional

71%

Tregu

Botëror

9%

Tregu

Evropian

20%

Plasimi i prodhimeve apo shërbimeve në tregun e jashtëm


Nga të dhënat e tabelës 8.1 kuptojmë se nga 600 NVM të anketuara, vetëm 40.9% prej tyre kanë deklaruar selëndën e parë, mallrat dhe shërbimet i sigurojnë nga tregu i brendshëm, kurse 59.1% i sigurojnë ato nga tregjet ejashtme. Edhe pse këto të dhëna tregojnë një gjendje jo të kënaqshme në tregun e furnizimeve të NVM, megjithatëkrahasuar me vitin paraprak 2004 vërehen përmirësime të konsiderueshme të gjendjes dhe trende pozitive.Kështu, në vitin 2005 furnizimet e lëndës së parë, mallrave dhe shërbimeve nga tregjet e vendit janë rritur për8.7%, apo nga 32.2% sa ishin në vitin 2004, në 40.9% në vitin 2005. Në të njëjtën kohë kanë shënuar rëniefurnizimet nga tregjet e jashtme për 7.9%, apo nga 67.0% sa ishin në vitin 2004, kanë rënë në 59.1% në vitin 2005.Mirëpo, nga aspekti i veprimtarive ekonomike, gjendja nuk paraqitet edhe mjaft e mirë dhe e qëndrueshme,nga se sektori i prodhimit edhe më tutje vazhdon të furnizojë lëndët e para , mallrat dhe shërbimet nga tregjete jashtme në shkallën 65.7%, kurse sektori i tregtisë i furnizon mallrat nga tregjet e jashtme madje në shkallën67.0%. Vetëm sektori i shërbimeve furnizon lëndët e para , mallrat dhe shërbimet në pjesën më të madhe nëtregun e brendshëm dhe atë në shkallën 57.9%.

Tabela 8.1. Vendet nga të cilat sigurohet lënda e parë, mallrat (në %)


Këtu duhet theksuar se sektori i shërbimeve në përgjithësi harxhon më pak lëndë të para, mallra, dhe shër-bime, kështu që edhe pse vërehet rritje e furnizimeve të këtij sektori nga tregu i brendshëm megjithatë ndiki-mi i tyre në uljen e shkallës së importeve nga tregjet e huaja është më i vogël. Kjo imponon nevojën e zhvil-limit të tregut të brendshëm të lëndëve të para, mallrave dhe shërbimeve, në mënyrë që ndërmarrjet prodhuese,ndërmarrjet tregtare dhe ato shërbyese të kenë mundësi të realizojnë furnizimet e tyre kryesisht nga tregu ivendit, me çka direkt do të ndikohej në zvogëlimin e importeve e përmes kësaj edhe në përmirësimin e gjend-jes në bilancin e këmbimeve tregtare dhe në bilancin e pagesave me botën.

Në grafikun 8.1 janë ilustruar të dhënat mbi gjendjen në furnizimet e lëndëve të para, mallrave dhe shër-bimeve në vitin 2005.

Grafiku: 8.1 Sigurimi i lendes së parë, mallrave dhe shërbimeve


44

8. Sigurimi i lëndës së parë, mallrave dhe shërbimeve

Tregu i jashtëmNumri total i

ndërmarrjeve % Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Tregu i brendshëm 40.9 34.3 33.0 57.9

Tregu i jashtëm 59.1 65.7 67.0 42.1

Totali 100 100 100 100

57.9

59.1

65.7

67.0

42.1

40.9

33.0

34.3

E Përgjithshme %

Prodhuese %

Tregtare %

Shërbyese %

Tregu i

jashtëm

Tregu i

brendshëm

Nga cili vend e siguroni lënden e parë?

Nga aspekti i tregjeve të caktuara të jashtme nga të cilat bëhen furnizime të lëndëve të para, mallrave, dheshërbimeve gjendja tregohet mjaft e mirë,sepse pjesën kryesore të furnizimeve ndërmarrjet tona e bëjnë ngatregjet regjionale dhe atë 47.7%, furnizimet nga tregu evropian janë 39.6%, dhe furnizimet nga tregu botërorjanë 12.8%, Tabela 8.2, dhe Grafiku 8.2.

Tabela 8.2. Tregjet e jashtme nga të cilat sigurohen lënda e parë, mallrat (në %)


Grafiku 8.2 ilustron furnizimet e lëndëve të para, mallrave dhe shërbimeve për nevoja të NVM në Kosovë nëvitin 2005.

Grafiku 8.2. Furnizimet e lëndës së parë, mallrave dhe shërbimeve



45

Tregu i jashtëm Numri total i ndërmarrjeve

Tregu regjional 47.7

Tregu Evropian 39.6

Botëror 12.8

Totali 100.0

Tregu

regjional

47%Tregu I

Evropës

Perendimo

re

39%

Botëror

13%

Sigurimi i lëndes së parë, mallrave dhe

shërbimeve

Nga numri total i NVM të anketuara në vitin 2005, vetëm 38.0% prej tyre kanë deklaruar se mjetet e punës isigurojnë në tregun e brendshëm, kurse 62.0% e ndërmarrjeve mjetet e tyre të punës i sigurojnë nga tregjet ejashtme.

Tabela 9.1. Sigurimi i mjeteve për punë, (në %)


Sipas sektorëve të aktivitetit afarist, gjendja paraqitet edhe më e paqëndrueshme në sektorin prodhimit, kuvetëm 24.0% e ndërmarrjeve të anketuara kanë deklaruar se mjetet e tyre të punës i sigurojnë nga tregu ibrendshëm, kurse 76.0% e tyre i sigurojnë ato mjete nga tregjet e jashtme. Në sektorin tregtisë dhe në atë tëshërbimeve gjendja është e njëjtë, ku 42.0% e mjeteve për punë sigurohen në tregun e brendshëm, kurse58.0% e tyre sigurohen nga tregjet e jashtme.Në krahasim me vitin 2004 gjendja në sigurimin e mjeteve për punë nga tregu i brendshëm paraqitet e për-mirësuar për 5.0%, apo nga 33.0% sa ishte në vitin 2004, në vitin 2005 ajo shkallë është 38.0%. Edhe psegjendja paraqitet edhe në vitin 2005 jo e mirë në fushën e sigurimit të mjeteve për punë në tregun e vendit,tendencat e përmirësimit të kësaj gjendje janë pozitive dhe tregojnë për kahet pozitive në konsolidimin e treguttë mjeteve për punë në Kosovë. Të gjitha këto të dhëna tregojnë për nevojën e zhvillimit të tregut të mjetevepër punë në Kosovë me ritme edhe më të shpejta në të ardhshmen.

Grafiku 9.1 ilustron sigurimin e mjeteve për punë të NVM në vitin 2005.

Grafiku 9.1. Sigurimi i mjeteve për punë, (në %)


Nga aspekti i tregjeve të caktuara të jashtme nga të cilat sigurohen mjetet për punë për nevojat e ndërmarrjevekosovare, vërejmë se pjesa më e madhe tyre sigurohet nga tregjet e Evropës Perëndimore 71%, nga tregjetregjionale 19%, dhe nga tregu botëror 10%. Kjo strukturë e furnizimeve të mjeteve për punë reflekton edhe


46

9. Sigurimi i mjeteve për punë

TreguNumri total i

ndërmarrjeve % Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Tregu i brendshëm 38 24 42 42

Tregu i jashtëm 62 76 58 58

Totali 100 100 100 100

42

62

76

58

58

38

42

24

E Përgjithshme %

Prodhuese %

Tregtare %

Shërbyese %Tregu i

jashtëm

Tregu i

brendshëm

Nga cili vend i siguroni mjetët për punë?

prejardhjen e kapitalit të investuar të ndërmarrjeve të anketuara, që kryesisht është nga vendet e UnionitEvropian, ku edhe gjendet pjesa më e madhe e diasporës kosovare, e cila tani pas lufte ka gjetur interesin tëinvestojë këtu në Kosovë.

Tabela 9.2. Tregjet e jashtme nga të cilat sigurohen mjetet për punë (në %)


Grafiku 9.2 ilustron tregjet e jashtme nga të cilat kanë bërë furnizimet e mjeteve për punë NVM-të në vitin 2005.

Grafiku 9.2. Furnizimi i mjeteve për punë



47

Tregu i jashtëm Gjithsej nr. i ndërmarrjeve

Tregu regjional 19

Evropa perëndimore 71

Botërorë 10

Totali 100

Tregu

regjional

19%Botrorë

10%

Tregu i

Evropës

Perendimo

re

77%

Sigurimi i mjeteve për punë?

10.1 Burimet financiare që kanë përdorë NVM-të

Mungesa e fondeve financiare për financimin e aktivitetit afarist është bërë një ndër problemet kronike tëekonomisë në Kosovë. Fondet e pamjaftueshme financiare ndikojnë edhe në zhvillimin e ndërmarrjeve tëvogla dhe të mesme ekzistuese, por edhe në zgjerimin e tyre dhe në themelimin e ndërmarrjeve të reja.Nga tabela 10.1 vërejmë se 57.0% e fondeve financiare që përdorin ndërmarrjet e anketuara janë mjete të vetaapo nga burimet interne, kurse 43.0% e fondeve janë nga burimet eksterne, përkatësisht nga ato janë kredibankare 32.1%, hua nga individët dhe familjet 9.8%, fonde financiare pa kthim 0.3%, dhe nga burime të tjera0.7%. Një strukturë të përafërt të fondeve financiare e vërejmë edhe sipas sektorëve ekonomikë, në prodhim,tregti, dhe shërbime.Është interesante se edhe në krahasim me gjendjen në këtë fushë në vitin 2004, treguesit kanë mbetur pothuajse të njëjtë. Kështu, mjetet vetjake kanë shënuar një rënie të lehtë prej 0.4% në vitin 2005 në krahasim mevitin 2004, apo nga 57.4% sa ishin ato në vitin 2004, në 57.0% në vitin 2005. Struktura e fondeve financiarenga burimet eksterne që kishin shfrytëzuar ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në vitin 2005 po ashtu është engjashme me atë në vitin 2004, me lëvizje shumë të lehta.

Tabela 10.1. Prejardhja e burimeve financiare, (në %)


Kreditë që ndërmarrjet e vogla dhe të mesme shfrytëzojnë nga bankat komerciale në Kosovë, dhe kreditë dhellojet tjera të huave janë me kushte mjaftë të pavolitshme, si në aspektin e normave të interesit, ashtu edhe nëaspektin e maturimit.Pjesëmarrja e lartë e mjeteve financiare nga burimet interne të ndërmarrjeve reflekton vështirësitë e ndërmar-rjeve të vogla dhe të mesme për sigurimin e fondeve financiare optimale brenda sistemit financiar të vendit.Në këtë kuptim duhet përmendur se në Kosovë edhe më tutje po implementohen dhe po zbatohen politikamonetare dhe fiskale jo adekuatë, të cilat duke synuar të ruajnë një stabilitet financiar afatshkurtër, po ngul-fatin iniciativën e ndërmarrësve për investime në zgjerimin e kapaciteteve ekzistuese, e edhe për implemen-timin e projekteve të reja investuese.

Në Grafikun 10.1. janë ilustruar lëvizjet në fushën e sigurimit të fondeve financiare të NVM në vitin 2005.


48

10. Burimet financiare

Burimet financiare Numri total indërmarrjeve %


Mjete vetanake 57.0 57.1 56.2 58.1

Kredi bankare 32.1 34.3 32.3 30.5

Mjete pa kthim 0.3 0.0 0.0 1.0

Hua (nga amiljaret) 9.8 8.6 11.5 8.6

Te tjera 0.7 0.0 0.0 1.9

Totali 100 100 100 100

Grafiku 10.1 Prejardhja e burimeve financiare, (në %)


10.2. Përdorimi i mjeteve financiare

Në tabelën 10.2 janë prezantuar të dhënat për mënyrën e përdorimit të fondeve financiare në ndërmarrjet evogla dhe të mesme të anketuara. Në kolonën numri total i ndërmarrjeve që paraqet vlerat mesatare për tëgjitha ndërmarrjet e anketuara, vërejmë se 66.4% e fondeve financiare janë përdorur për financimin e blerjevetë tokave dhe ndërtimin e objekteve, si dhe për blerje të pajisjeve të nevojshme, kurse vetëm 33.6% e fondevefinanciare janë përdorur për financimin e mjeteve qarkulluese.Në sektorin e prodhimit struktura e përdorimit të fondeve financiare dallon mjaft nga vlerat mesatare, sepse46.4% të fondeve janë përdorur për financimin e blerjeve të pajisjeve, 27.3% janë shfrytëzuar për financimine mjeteve qarkulluese (e edhe lëndëve të para), kurse 26.35 janë shfrytëzuar për blerje të tokave dhe ndërtimine objekteve. Në sektorin e tregtisë kjo strukturë e përdorimit të fondeve financiare dallon nga ajo mesatare,sepse një pjesë më e madhe e fondeve janë përdor për financimin e mjeteve qarkulluese (mallrave tregtare)38.5%, për blerje të pajisjeve 32.1%, dhe për blerje të tokave dhe objekteve 29.4%. Ndërkaq te sektori i shër-bimeve pjesa më e madhe e fondeve financiare është shfrytëzuar për blerje të pajisjeve 40.0%, për financimine mjeteve qarkulluese 31.9%, dhe për blerje të tokave dhe objekteve 28.1%.

Tabela 10.2. Struktura e investimeve sipas zërave të paraqitur në tabelë (në %)



49

57.1 34.3

0.0

8.6

0.0

56.2 32.3

0.0

11.5

0.0

58.1 30.5

1.0

8.6

1.9

0%

20%

40%

60%

80%

100%

Mjete

vetanake

Kredi

bankare

Mjete pa

kthim

Hua (nga

familiaret)

Te tjera


Ç'far burime financiare i keni shfrytëzuar?

57.0 32.1 0.3 9.8 0.7

Struktura e investimeve Numri total indërmarrjeve %

Prodhuese%

Tregtare%

Shërbyese%

Për Toka dhe objekte 28.2 26.3 29.4 28.1

Për pajisje 38.1 46.4 32.1 40.0

Për mjete qarkulluese 33.6 27.3 38.5 31.9

Te tjera - - - -

Totali 100 100 100 100

Në krahasim me rezultatet e anketës në vitin 2004, të dhënat nga anketimi i 600 ndërmarrjeve të vogla dhe tëmesme në vitin 2005 tregojnë se fondet financiare të përdorura për blerje të tokave dhe të objekteve janë rrit-ur në vitin 2005 për 4.7%, apo nga 23.5% sa ishin ato në vitin 2004, në 28.2% në vitin 2005. Mjetet financia-re të përdorura për blerje të pajisjeve kanë shënuar një rënie të lehtë prej 0.9%, apo nga 39.0% sa ishin ato nëvitin 2004, në 38.1% në vitin 2005. Ndërkaq, fondet financiare të përdorura për financimin e mjeteve qarkul-luese kanë shënuar një rënie më të konsiderueshme në vitin 2005 dhe atë për 2.9%, apo nga 36.55 sa ishin atonë vitin 2004, kanë rënë në 33.6% në vitin 2005.Grafiku 10.2. ilustron lëvizjet e përdorimit të fondeve financiare nga ana e ndërmarrjeve të vogla dhe tëmesme në vitin 2005.

Grafiku 10.2. Struktura e investimeve sipas zërave të paraqitur në grafikë (në %)


10.3 Nevojat për kredi

Më sipër mësuam nga të dhënat e anketës se ndërmarrjet e vogla dhe të mesme kanë nevoja permanente përshfrytëzimin dhe përdorimin e kredive të llojeve të ndryshme. Nga tabela 10.3 mësojmë se 64.0% e ndërmar-rjeve të anketuara janë deklaruar se kanë nevoja permanente për shfrytëzimin e kredive të llojeve të ndryshme,ndërsa 36.0% e tyre nuk kanë nevojë për kredi.

Tabela 10.3. Deklarimi i NVM rreth nevojave për kredi, (në %)


Struktura e kërkesës për kredi është tjetër në sektorin e prodhimit ku 83.0% e ndërmarrjeve deklarojnë se kanënevojë për kredi të ndryshme, kurse vetëm 17.0% prej tyre deklarojnë se nuk kanë nevojë për kredi. Në sek-torin e tregtisë numri i ndërmarrjeve që kanë deklaruar se kanë nevoja për kredi është më i vogël se ai te ndër-


50

28.2 38.1 33.6

-

26.3 46.427.3

-

29.4 32.138.5

-

28.1 40.0 31.9

-0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Per Toka dhe

objekte

Per paisje Per mjete

qarkulluese

Te tjera


Struktura e investimeve sipas zërave?

Nevojat për kredi Numri total indërmarrjeve


Po 386 64 110 83 162 62 114 55

Jo 214 36 22 17 100 38 92 45

Totali 600 100 132 100 262 100 206 100

marrjet prodhuese por megjithatë është mjaft i lartë 62.0%, ndërsa ndërmarrjet tregtare që nuk kanë nevojë përkredi përbëjnë vetëm 38.0% të ndërmarrjeve tregtare të anketuara. Në sektorin e shërbimeve, numri i ndër-marrjeve që kërkon kredi për financimin e aktivitetit afarist është 55.0%, ndërsa 45.0% nuk kanë nevojë përkredi. Në grafikun 10.3a. janë ilustruar kërkesat e ndërmarrjeve për kredi bankare dhe për kredi të llojeve të tjera.

Grafiku 10.3a Deklarimi i NVM rreth nevojave për kredi, (në %)


Në tabelën 10.4 janë prezantuar të dhënat në lidhje me shumat e huave në formë kredie që kërkojnë NVM ngabankat dhe institucionet tjera financiare. Nga të dhënat kuptojmë se 44.0% e ndërmarrjeve kërkojnë kredi nëvlera mbi 250,000€, 14.0% e ndërmarrjeve kërkojnë kredi në vlera prej 50,000 deri në 100,000€, 13.0% endërmarrjeve kërkojnë kredi në vlera prej 15,000 deri në 25,000€, 12.0% e ndërmarrjeve kërkojnë kredi nëvlera prej 100,000 deri në 200,000€, 11.0% e ndërmarrjeve kërkojnë kredi në vlera ndërmjet 25,000 deri50,000€, 4.0% e ndërmarrjeve kërkojnë kredi në vlera 5,000 deri 15,000€, dhe 2.0% kërkojnë kredi në vlerandërmjet 200,000 deri 250,000€.

Tabela 10.4. Shumat e deklaruara nga NVM të cilat kanë nevojë për kredi


Në grafikun 10.4 janë ilustruar të dhënat nga tabela 10.4 mbi shumat e kredive që kërkojnë ndërmarrjet evogla dhe të mesme të anketuara në vitin 2005.


51

64

83

62

55

36

17

38

45

E Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Jo

Po

A keni nevojë për kredi?

Vlerat e kërkuara përkredi



5,000 – 15,000 20 4 0 0 14 9 6 5

15,001 – 25,000 51 13 14 13 16 10 21 18

25,001 – 50,000 42 11 2 2 28 17 12 11

50,001 – 100,000 53 14 8 7 22 14 23 20

100,001 – 200,000 45 12 16 15 10 6 19 17

200,001 – 250,000 6 2 0 0 2 1 4 4

250,001 - 169 44 70 63 70 43 29 25

Totali 386 100 110 100 162 100 114 100


Grafiku 10.4. Shumat e deklaruara nga NVM te cilat kane nevojë për kredi


Siç mësojmë nga të dhënat në tabelën 10.4, 56.0% e ndërmarrjeve të anketuara kërkojnë kredi në vlera derinë 250,000€, ku 28.0% prej tyre kërkojnë kredi vetëm në vlerën deri në 50,000€, kurse 44.0% kërkojnë kredinë vlera mbi 250,000€. Në kushtet e sistemeve financiare të kosoliduara këto kërkesa për kredi do të kon-sideroheshin si minimaliste, nga se edhe vet interesi i bankave dhe i institucioneve të tjera financiare është qëtë emetojnë sa më shumë hua në forma kredish kundrejt një norme interesi. Mirëpo, në kushtet e sistemitfinanciar në Kosovë i cili tani ka filluar të ndërtohet nga e para, dhe mbi një infrastrukturë rregullative endejo të konsoliduar, edhe kërkesat e tilla për kredi nuk mund të përmbushen madje kundrejt normave shumë tëlarta të interesit në krahasim me ato në nivel të regjionit dhe të Bankës Qendrore Evropiane.Janë mjaft interesante edhe të dhënat për numrin e ndërmarrjeve të cilat kanë aplikuar për kredi të ndryshme.Kështu, nga tabela 10.5 mësojmë se 58.0% e ndërmarrjeve të anketuara kanë aplikuar gjatë vitit 2005 për kreditë ndryshme pranë bankave dhe institucioneve të tjera financiare, kurse 42.0% nuk kanë aplikuar asnjëherëgjatë këtij viti për kredi. Edhe nga aspekti i sektorëve ekonomikë gjendja paraqitet përafërsisht e njëjtë përveçnë sektorin e tregtisë ku numri i ndërmarrjeve që kanë aplikuar për kredi gjatë vitit 2005 është 64.0%, kurse iatyre që nuk kanë aplikuar është 36.0%.

Tabela 10.5. Aplikimi i NVM për kredi


52

5

11

14

2

44

0

13

2

7

15

0

64

9

10

17

14

6

1

43

5

18

11

20

17

4

25

13

12

5000 - 15000

15001 - 25000

25001 - 50000

50001 - 100000

100001 - 200000

200001 - 250000

250 -

Shërbyese %

Tregtare %

Prodhuese %

E Përgjithshme %

Nëse keni nevojë për kredi, çfer shume?

Aplikimi për kredi Numri total indërmarrjeve


Po 350 58 66 50 168 64 116 56

Jo 250 42 66 50 94 36 90 44

Totali 600 100 132 100 262 100 206 100

Në grafikun 10.5 janë ilustruar të dhënat mbi numrin e ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme të cilat kanëaplikuar për kredi të ndryshme gjatë vitit 2005.

Grafiku 10.5 Aplikimi i NVM për kredi


Nga tabela 10.6 mësojmë se numri mesatar i ndërmarrjeve të cilave i është refuzuar kërkesa për kredi është15.0%. Në veprimtaritë prodhuese numri i ndërmarrjeve të cilave u është refuzuar kërkesa për kredi është mëi madh dhe atë 24.0%, ndërsa ndërmarrjeve në veprimtarin e shërbimeve u janë refuzuar kërkesat për kredi në19.0% të rasteve, ndërkohë që ndërmarrjeve tregtare u janë refuzuar vetëm 8.0% e kërkesave për kredi. Kjoflet edhe për prirjen e bankave kosovare që të financojnë kryesisht projekte të cilat përmbajnë shkallë të ulëttë riskut apo nuk përmbajnë fare risk, me çka ndërmarrjet prodhuese vëhen në pozitë edhe më të vështirë sendërmarrjet e tjera.

Tabela 10.6. Refuzimi i aplikacionit për kredi


Grafiku 10.6 ilustron numrin e kërkesave të refuzuara për kredi të NVM në vitin 2005.


53

58

50

64

56

42

50

36

44

E Përgjithshme %

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Jo

Po

A keni aplikuar për kredi?



Po 52 15 16 24 14 8 22 19

Jo 298 85 50 76 154 92 94 81

Totali 350 100 66 100 168 100 116 100

Grafiku 10.6. Refuzimi i aplikacionit për kredi


Ndër arsyet më të shpeshta për refuzimin e kërkesave për kredi ndërmarrjet e anketuara radhisin qarkullimine ulët vjetor dhe ndërmarrjet fillestare 73.0%, mungesa e hipotekës dhe kolatëralit tjetër 18.0%, dhe mungesae planit të biznesit 9.0%.

Tabela 10.7. Disa nga arsyet e refuzimit të NVM, të cilat kanë aplikuar për kredi


Në grafikun 10.7 janë ilustruar arsyet më të shpeshta për refuzimin e kërkesave për kredi të ndërmarrjeve tëvogla dhe të mesme në vitin 2005.


54

15

24

8

19

85

76

92

81

E

Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Jo

Po

Nëse keni aplikuar për kredi, a ju kan refuzuar ndonjëher ?

Arsyet e refuzimit tëNVM-ve për kredi



Mungesa e hipotekës(kolatëralit)

8 18 6 38 2 14 0 0

Mungesa e planit tëbiznesit

4 9 2 13 0 0 2 14

Të tjera (qarkullimi iulët vjetor, ndërmarrjefillestare etj)

32 73 8 50 12 86 12 86

Totali 44 100 16 100 14 100 14 100

Grafiku 10.7. Disa nga arsyet e refuzimit të NVM, të cilat kanë aplikuar për kredi


Sa i përket afatit kohor më të përshtatshëm për fillimin e kthimit të kredisë, ndërmarrjet e anketuara kanëdhënë përgjigjet si në tabelën 10.8. Nga të dhënat në tabelë kuptojmë se 35.0% e NVM preferojnë që krediatë fillon të kthehet pas 9 deri 12 muajve, 34.0% e ndërmarrjeve preferojnë që kredia të fillon të kthehet pas 3deri gjashtë muajve, 9.0% e NVM preferojnë që kredia të fillon të kthehet pas 1 deri 3 muajve, dhe vetëm17.0% e ndërmarrjeve të anketuara preferojnë që kreditë të fillojnë të kthehen pas 12 deri 24 muajve.

Tabela 10. 8. Afati kohor i përshtatshëm të fillohet me kthimin e kredisë për NVM


Grafiku 10.8 ilustron afatet kohore më të përshtatshme për fillimin e kthimit të kredive sipas ndërmarrjeve tëanketuara në vitin 2005.


55

18

38

14

0

9

13

0

14

73

50

86

86

E Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Të tjera (qarkullimi i

ulet vjetor,

ndermarrje filletstare

e tj.)

Mungesa e planit të

arsyeshëm të

biznesit

Mungesa e

hipotekës

(koleteralit)

Cilat jan arsyet e refuzimit ?

Shprehur në muaj Numri total indërmarrjeve


1 - 3 muaj 35 9 11 10 9 6 15 13

3 - 6 muaj 132 34 29 26 62 38 41 36

6 - 9 muaj 17 4 11 10 2 1 4 4

9 - 12 muaj 136 35 30 27 72 44 34 30

12 - 18 muaj 19 5 7 6 2 1 10 9

18 - 24 muaj 19 5 11 10 2 1 6 5

24 - muaj 28 7 11 10 13 8 4 4

Totali 386 100 110 100 162 100 114 100

Grafiku 10.8. Afati kohor i përshtatshëm të fillohet me kthimin e kredisë për NVM


Ndërsa sa i përket afateve kohore të maturimit të kredive, 52.0% e ndërmarrjeve të anketuara deklarojnë se aiafat duhet të jetë mbi 5 vite, 27.0% e ndërmarrjeve preferojnë afatin e kthimit të kredisë 3 deri në pesë vite,11.0% e ndërmarrjeve mendojnë se afati i maturimit të kredisë mund të jetë 2 deri tri vite, dhe vetëm 10.0%e ndërmarrjeve të anketuara preferojnë që afati i kthimit të kredisë të jetë prej 1 deri në 2 vite.

Tabela 10.9. Afati kohor i përshtatshëm të përfundohet me kthimin e kredisë për NVM


Në grafikun 10.9 janë ilustruar afatet e preferuara të maturimit të kredive sipas ndërmarrjeve të vogla dhe tëmesme të anketuara në vitin 2005.


56

9

34

4

35

5

5

7

10

26

10

27

6

10

10

6

38

1

44

1

1

8

13

36

4

30

9

5

4

1 - 3 muaj

3 - 6 muaj

6 - 9 muaj

9 - 12 muaj

12 - 18 muaj

18 - 24 muaj

24 - muaj

Shërbyese %

Tregtare %

Prodhuese %

E Përgjithshme %

Pas sa kohe ju përshtetet të filloni kthimin e kredisë ?

Shprehur në vite Numri total indërmarrjeve


1 - 2 vite 39 10 0 27 17 12 11

2 - 3 vite 43 11 7 6 24 15 12 11

3 - 5 vitr 103 27 21 19 35 22 47 41

5 - 201 52 82 75 76 47 43 38

Totali 386 130 110 100 162 100 114 100

Grafiku 10.9. Afati kohor i përshtatshëm të përfundohet me kthimin e kredisë për NVM


Gjithsesi një çështje me rëndësi shumë të madhe për ndërmarrjet që kërkojnë kredi është edhe norma ekamatave që aplikojnë bankat dhe institucionet tjera huadhënie për kreditë dhe huat e dhëna. Nga të dhënat etabelës 10.10 mësojmë se 30.0% e NVM të anketuara preferojnë normat e kamatës 5.0%, ndërmarrjet qëpreferojnë normat e kamatës 4.0% janë 18.0%, ndërsa 15.0% e ndërmarrjeve pranojnë që normat e kamatavetë jenë edhe 6.0%. Nga të dhënat mësojmë se 67.0% e ndërmarrjeve preferojnë që normat e kamatave të jenë1 deri 5%, ndërsa 33.0% pajtohen që normat e kamatave të jenë edhe prej 5 deri 10.0%.

Tabela 10.10. Përqindja e kamatave të përballueshme për NVM


Grafiku 10.10 ilustron të dhënat për preferencat e NVM mbi normat e kamatave në kredi në vitin 2005.


57

0

41

52

75

47

38

17

11

10

11

15

6

11

19

27

22

E

Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %5 -

3 - 5 vitr

2 - 3 vite

1 - 2 vite

Sa kohë ju përshtatet të përfundoni me kthimin e kredisë, shprehur në vite ?

Kamata Numri total indërmarrjeve


1% 28 7 3 3 9 6 16 14

2% 7 2 3 3 0 4 4

3% 38 10 11 10 16 10 11 10

4% 71 18 25 23 27 17 19 17

5% 117 30 41 37 55 34 21 18

6% 56 15 16 15 21 13 19 17

7% 44 11 10 9 18 11 16 14

8% 11 3 0 0 7 4 4 4

9% 0 0 0 0 0 0 0 0

10% - 14 4 1 1 9 6 4 4

Totali 386.0 100 110.0 100 162.0 100 114.0 100

Grafiku 10.10. Përqindja e kamatave të përballueshme për NVM



58

7

10

18

30

15

11

3

0

4

3

3

23

37

9

0

0

1

6

0

10

17

34

13

11

4

0

6

14

4

10

17

18

17

14

4

0

4

2

15

10

1%

2%

3%

4%

5%

6%

7%

8%

9%

10% -

Shërbyese %

Tregtare %

Prodhuese %

E Përgjithshme %

Deri në sa (%) janë të përballueshme kamatat vjetore?

11. 1. Qasja e NVM në marketing

Implementimi i strategjisë së marketingut për hulumtimin e tregjeve të furnizimit, tregjeve të shitjes dhe pro-dukteve dhe shërbimeve të reja, është bërë kërkesë imanente për secilën ndërmarrje, qoftë ajo prodhuese,tregtare, apo shërbyese.Në tabelën 11.1 janë prezantuar të dhënat nga anketa e kryer me 600 NVM në vitin 2005, në lidhje me qasjene tyre marketingut. Sipas këtyre të dhënave mësojmë se 86.3% e ndërmarrjeve kanë qasje në marketing, ndër-sa 13.7% e ndërmarrjeve nuk implementojnë fare marketingun.Sipas veprimtarive gjendja është si vijon sa i përket qasjes në marketing: Ndërmarrjet prodhuese janë deklaru-ar se 93.9% prej tyre kanë qasje në marketing, kurse 6.1% jo. Në veprimtarinë tregtare 81.7% e ndërmarrjevekanë qasje në marketing, kurse 18.3% nuk zbatojnë marketingun fare. Ndërsa, në veprimtarinë shërbyese,87.4% e NVM kanë deklaruar se zbatojnë strategji marketingu në firmat e tyre ndërsa vetëm 12.6% deklaro-jnë se nuk kanë qasje në marketing.

Tabela 11.1. Qasja në marketing


Edhe në krahasim me vitin 2004, në vitin 2005 vërehen lëvizje pozitive sa i përket qasjes marketingut dhe zba-timit të tij në ndërmarrje. Kështu, në nivel të grupit prej 600 ndërmarrjeve të anketuara, vërehet një rritje sin-jifikante e qasjes marketingut dhe zbatimit ë tij në ndërmarrje në vitin 2005, dhe atë për 14.8%, apo nga 71.5%sa ishte në vitin 2004, në 86.3% në vitin 2005. Lëvizje pozitive vërejmë edhe në secilin sektorë veç e veç.Kështu në sektorin e prodhimit, kjo rritje është 16.3%, apo nga 77.6% sa ishte në vitin 2004, ajo është rriturnë 93.9% në vitin 2005. Në sektorin e tregtisë po ashtu është shënuar rritje për 11.0%, apo nga 70.7% sa ishtenë vitin 2004, në 81.7% në vitin 2005. Edhe në veprimtaritë shërbyese vërejmë trende pozitive në fushën eqasjes marketingut dhe zbatimit të tij në ndërmarrje. Kështu në vitin 2005 te kjo kategori e ndërmarrjeve vëre-jmë një rritje për 21.1% në krahasim me vitin 2004, apo nga 66.3% e ndërmarrjeve sa kishin qasje në market-ing në vitin 2004, ky numër ka arritur në 87.4% të ndërmarrjeve që kanë qasje në marketing gjatë zhvillimittë aktivitetit të tyre afarist në vitin 2005. Grafiku 11.1 ilustron lëvizjet në qasjen ndaj marketingut të NVM nëvitin 2005.


59

11. Marketingu dhe Promovimi

Qasja në marketing Numri total indërmarrjeve


Po 518 86.3 124 93.9 214 81.7 180 87.4

Jo 82 13.7 8 6.1 48 18.3 26 12.6

Totali 600 100 132 100 262 100 206 100

Grafiku 11.1. Qasja në marketing


11. 2. Format e marketingut të cilat i aplikojnë ndërmarrjet

Janë mjaftë interesante edhe të dhënat e prezantuara në tabelën 11.2, në lidhje me format e marketingut që zba-tojnë ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në Kosovë.

Tabela 11.2. Format e marketingut të cilat i aplikojnë ndërmarrjet


Nga këto të dhëna mësojmë se 66.6% nga 600 ndërmarrjet e anketuara zbatojnë reklamën si formë të mar-ketingut, 21.4% e ndërmarrjeve zbatojnë pjesëmarrjen në panaire si formë të marketingut, 12.0% e ndërmar-rjeve zbatojnë promovimin si formë të marketingut. Edhe sipas veprimtarive rezultatet e anketës tregojnë përtrende të njëjta. Kështu, ndërmarrjet prodhuese janë deklaruar se 61.5% prej tyre zbatojnë reklamën si formëkryesore të marketingut, 26.4% e ndërmarrjeve zbatojnë pjesëmarrjen në panaire si formë të marketingut,kurse 12.2% e ndërmarrjeve zbatojnë promovimin e produkteve dhe shërbimeve të tyre si formë të mar-ketingut. Në grupin e ndërmarrjeve tregtare 64.3% prej tyre zbatojnë reklamën si formë marketingu, 22.4%zbatojnë pjesëmarrjen në panaire, ndërsa 13.3% e ndërmarrjeve tregtare zbaton promovimin si formë kryesoretë marketingut. Ndërkaq, në grupin e ndërmarrjeve shërbyese, 74.4% prej tyre zbatojnë reklamën si formëmarketingu, 15.6% zbatojnë pjesëmarrjen në panaire si formë marketingu, dhe 10.0% e ndërmarrjeve zbato-jnë promovimin si formë marketingu. Në grafikun 12.2 janë ilustruar të dhënat për format e marketingut që kanë zbatuar ndërmarrjet e vogla dhe tëmesme në vitin 2005.


60

86.3

93.9

81.7

87.4

13.7

6.1

18.3

12.6

E Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Jo

Po

Keni qasje në reklamim dhe promovim?

Format e marketingut Numri indërmarrjeve


Reklamim 345 66.6 91 61.5 135 64.3 119 74.4

Promovim 62 12.0 18 12.2 28 13.3 16 10.0

Pjesemarrje ne panaire 111 21.4 39 26.4 47 22.4 25 15.6

Nuk aplikon marketing 0 0.0 0 0 0 0.0 0 0.0

Totali 518 100 148 100 210 100 160 100

Grafiku 12.2. Format e marketingut të cilat i aplikojnë ndërmarrjet


Edhe në krahasim me vitin 2004, ndërmarrjet e vogla dhe të mesme kanë zbatuar format e njëjta të mar-ketingut, reklamën, pjesëmarrjen në panaire, dhe promovimin. Ajo që bënë përshtypje gjatë leximit të këtyretë dhënave është se, ndërmarrjet tona edhe më tutje nuk po zbatojnë format tjera të marketingut si publiciteti,marrëdhëniet me publikun, shitjen personale, dhe marketingun miks, të cilat po japin rezultate shumë të miranë vendet e zhvilluara dhe në vendet në zhvillim.

11. 3. Mjetet që i përdorë ndërmarrja për realizimin e reklamës

Nga të dhënat e prezantuara në tabelën e mësipërme mësuam se 66.6% e ndërmarrjeve të anketuara kanë deklaru-ar se reklama është forma kryesore e marketingut që zbatojnë. Nga të dhënat e anketës të prezantuara në tabelënXI.3 vërejmë se si mjete më të shpeshta për realizimin e reklamave të NVM janë mediat e shkruara dhe elektron-ike 33.2%, broshura dhe katalogje të ndryshme 26.4%, ueb faqe 20.2%, dhe përmes formave të tjera 0.8%.

Tabela 11.3. Mjetet që i përdorë ndërmarrja për realizimin e reklamës


Edhe sipas veprimtarive ekonomike mjetet dhe kanalet e realizimit të reklamës së ndërmarrjeve të vogla dhetë mesme janë të njëjtat, me lëvizje të lehta ndërmjet shkallës së shfrytëzimit të tyre. Një strukturë e njëjtë e mjeteve dhe kanaleve për realizimin e reklamës nga ana e NVM ishte karakteristikeedhe në vitin 2004.


61

68.0

73.0

64.4

69.1

32.0

27.0

35.6

30.9

E

Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Jo

Po

Jeni të kyqur në internet?

Mjetet për realizim tëmarketingut



Web faqe 148 20.2 36 16.4 58 20.6 54 23.3

Përmes mediave tëshkruara dhe elektronike

244 33.2 62 28.2 96 34.0 86 37.1

Pjesëmarrje në panaire 142 19.3 54 24.5 52 18.4 36 15.5

Broshura - katalogje 194 26.4 68 30.9 74 26.2 52 22.4

Tjera 6 0.8 0 0.0 2 0.7 4 1.7

Totali 734 100 220 100 282 100 232 100

Grafiku 11.3 ilustron mjetet dhe kanalet për realizimin e reklamës në vitin 2005.

Grafiku 1I.3. Mjetet që i përdorë ndërmarrja për realizimin e reklamës



62

20.2

33.2

19.3

26.4

0.8

16.4

28.2

24.5

30.9

0.0

20.6

34.0

18.4

26.2

0.7

23.3

37.1

15.5

22.4

1.7

Web faqe

Përmes mediave të

shkruara dhe

elektornike

Pjesmarrje në

panaire

Broshura - katalogje

Tjera

Sherbyese %

Tregtare %

Prodhuese %

E Përgjithshme

%

Çfar shfrytëzon ndërmarrja juaj për marketing?


12.1. Pajisja me kompjuter

Në ditët e sotme është bërë imperativ informatizimi i ndërmarrjeve me synim që të arrihen rezultate pozitivenë aktivitetin ekonomik. Të dhënat në tabelën e mëposhtme janë shumë pozitive dhe japin një pasqyrë tëshkëlqyer për gjendjen në fushën e informatizimit të ndërmarrjeve tona. Madje të dhënat e prezantuara këtujanë të krahasueshme edhe më vendet që sot radhiten në grupin e vendeve në zhvillim.

Tabela 12.1. Sa kanë kompjuter


Nga 600 NVM të anketuara, 92.2% deklarojnë se përdorin kompjuter në ndërmarrjet e tyre, kurse vetëm 7.8%nuk përdorin kompjuter. Ajo çka përbënë njëmend informacion cilësor për NVM në veprimtaritë prodhuesenë Kosovë është se 95.5% prej tyre përdorin kompjuter në ndërmarrjet e tyre, kurse vetëm 4.55 nuk përdorinkompjuterët. Edhe në grupin ndërmarrjeve tregtare 90.1% përdorin kompjuterët në aktivitetin tyre afarist,kurse 9.9% nuk përdorin kompjuter, ndërsa në veprimtarinë shërbyese kompjuterë përdoren në 92.7% të ndër-marrjeve, kurse vetëm 7.3% të ndërmarrjeve nuk përdoren fare.Në krahasim me vitin 2004, në vitin 2005 është rritur numri i ndërmarrjeve që përdorin kompjuterët gjatëzhvillimit të aktivitetit të tyre për 1.3%, apo nga 90.9% sa ishte në vitin 2004, në 92.2% në vitin 2005. Sipassektorëve ekonomikë, sektori i prodhimit ka shënuar rritje më të madhe të numrit të ndërmarrjeve që përdorinkompjuterët gjatë zhvillimit të aktivitetit të tyre afarist, dhe atë për 4.7%, apo nga 90.8% sa ishte në vitin 2004,në 95.5% në vitin 2005.Duke përmbledhur mund të konstatojmë se NVM në Kosovë janë të pajisura shumë mirë me kompjuter dheme hardwar tjetër përcjellës, si printer, skaner e të tjera, që tregon për një shkallë të lartë të informatizimit tëtyre, si kusht për arritjen e rezultateve optimale në aktivitetin e tyre ekonomik.Në grafikun 12.1 është ilustruar informatizimi i NVM në vitin 2005.

Grafiku 12.1. Sa kanë kompjuter


63

12. Informatizimi i ndërmarrjes

Sa kanë kompjuter Numri total indërmarrjeve


Po 553 92.2 126 95.5 236 90.1 191 92.7

Jo 47 7.8 6 4.5 26 9.9 15 7.3

Totali 600 100 132 100 262 100 206 100

0.0

95.5

90.1

0.0

4.5

9.9

92.7

7.3

E Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Jo

Po

Keni kompjuter?

12.2. Kyçja në internet

Edhe kyçja në internet përbënë një tregues cilësor për shkallën e informatizimit të NVM në Kosovë. Sipas tëdhënave nga tabela e mëposhtme mësojmë se 68.1% e NVM të anketuara kanë kyçje permanente në internet,kurse vetëm 31.9% nuk kanë kyçje në internet.

Tabela 12.2. Numri i NVM që kanë kyçje në internet


Nga aspekti i sektorëve ekonomikë, po ashtu të dhënat tregojnë për qasje pozitive të NVM kyçjes në internet.Kështu, në sektorin e prodhimit, 73.0% e ndërmarrjeve kanë kyçje permanente në internet, kurse 27.0% endërmarrjeve nuk kanë kyçje në internet. Në sektorin e tregtisë, 64.4% e ndërmarrjeve kanë kyçje në internet,kurse 35.6% nuk kanë kyçje në internet, ndërsa në sektorin e shërbimeve, 69.5% e ndërmarrjeve kanë kyçjepermanente në internet, kurse 30.5% e ndërmarrjeve nuk kanë kyçje në internet.Në grafikun 12.2 është ilustruar numri i ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme që kanë pasur kyçje në internetnë vitin 2005.

Grafiku 12.2. Numri i NVM që kanë kyçje në internet


Në krahasim me vitin 2004, në vitin 2005 vërehet rritje sinjifikante e numrit të ndërmarrjeve që kanë kyçjepermanente në internet, madje në të tre sektorët ekonomik. Kështu, në përgjithësi numri i ndërmarrjeve që janëkyçur në internet në vitin 2005 është rritur për 9.5% në vitin 2005, apo nga 59.6% sa ishte në vitin 2004, ajoështë 68.1% në vitin 2005. Në sektorin e prodhimit rritja e numrit të ndërmarrjeve që janë kyçur në internetështë rritur për 12.3% në vitin 2005, apo nga 60.7% sa ishte në vitin 2004, në 73.0% në vitin 2005. Në sek-torin e tregtisë numri i NVM që kanë pasur kyçje në internet në vitin 2005 është rritur për 10.6%, apo nga53.8% sa ishte në vitin 2004, në 64.4% të ndërmarrjeve tregtare në vitin 2005. Edhe në sektorin e shërbimevegjedja është përmirësuar për 5.3% në vitin 2005 sa i përket kyçjes në internet të NVM në krahasim me vitin2004, apo nga 64.2% sa ishte në vitin 2004, në vitin 2005 është 69.5%.


64

Kyqja në internest Numri total indërmarrjeve


Po 376 68.1 92 73.0 152 64.4 132 69.5

Jo 176 31.9 34 27.0 84 35.6 59 30.5

Totali 552 100 126 100 236 100 191 100

68.0

73.0

64.4

69.1

32.0

27.0

35.6

30.9

E

Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Jo

Po

Jeni të kyqur në internet?

12.3. Përdorimi i internetit Edhe nga aspekti i përdorimit të internetit në procesin e aktivitetit afarist të NVM të dhënat janë mjaft intere-sante. Nga tabela 12.3 mësojmë se 41.0% e NVM të anketuara kanë ueb faqen e tyre në internet, 25.5% e ndër-marrjeve shesin dhe blejnë përmes internetit, dhe 33.6% e ndërmarrjeve e përdorin internetin duke marrkëshilla nga ai.

Tabela 12.3. Sa e përdorin internetin


Edhe nga aspekti i sektorëve ekonomikë të dhënat janë mjaft interesante. Në sektorin e prodhimit, 40.6% endërmarrjeve kanë ueb faqet e tyre në internet, 20.3% e ndërmarrjeve prodhuese shesin dhe blejnë përmesinternetit, dhe 39.1% e ndërmarrjeve prodhuese e përdorin internetin për të marr këshilla aty. Në sektorin etregtisë 43.0% e ndërmarrjeve kanë ueb faqet e tyre në internet, 26.4% e ndërmarrjeve tregtare shesin dhe ble-jnë përmes internetit, dhe 30.6% marrin këshilla nga interneti për aktivitetin e tyre afarist. Ndërkaq, në sek-torin e shërbimeve, 38.1% e ndërmarrjeve kanë ueb faqet e tyre në internet, 27.6% e ndërmarrjeve shërbyeseshesin dhe blejnë përmes internetit, dhe 34.3% marrin këshilla nga interneti.

Grafiku 12.3 ilustron përdorimin e internetit nga 600 NVM të anketuara në vitin 2005.

Grafiku 12.3. Sa e përdorin internetin


Në krahasim me vitin 2004, në vitin 2005 vërehen rritje të konsiderueshme të treguesve mbi përdorimin einternetit nga ana e NVM. Në përgjithësi numri i ndërmarrjeve të cilat kanë ueb faqet e tyre në internet ështërritur për 2.6% në vitin 2005, apo nga 38.4% sa ishte në vitin 2004, në 41.0% në vitin 2005, numri i ndërmar-rjeve që shesin dhe blejnë përmes internetit është rritur në vitin 2005 për 4.8%, apo nga 21.7% sa ishte në vitin2004, në 25.5% në vitin 2005, ndërkohë që është zvogëluar numri i ndërmarrjeve që e përdorin internetinvetëm për të marr këshilla për aktivitetin e tyre ekonomik, dhe atë për 6.3%, apo nga 39.9% sa ishte në vitin2004, në 33.6% në vitin 2005.


65

33.6

39.1

30.6

34.3

38.1

43.0

40.6

41.0

27.6

26.4

20.3

25.5

E

Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Të tjera, për këshilla

etj.

Përqindja e NVM-ve të

cilat blejnë dhe shesin

përmes internetit

Përqindja e NVM-ve të

cilat kanë

faqe në internet

Deri në çfar masë përdorni internetin?

Anëtarësimi në asociacione të biznesit përbënë një faktor me rëndësi për zhvillimin e aktivitetit të NVM nëKosovë. Kjo për arsye se përmes anëtarësimit në asociacione të ndryshme shumë nga NVM mund të realizo-jnë të drejta të caktuara qoftë në aspektin e tërheqjes së fondeve financiare shtesë përmes donacioneve tëndryshme të qeverive dhe të institucioneve financiare ndërkombëtare, qoftë në aspektin e trajnimit të person-elit të ndërmarrjes përmes trajnimeve të përbashkëta në kuadër të sektorëve dhe degëve ekonomike, apo edhepërmes përdorimit të informacionit të caktuar në nivel sektori apo dege ekonomike në vend e edhe më gjerë.

13.1. Anëtarësimi në ndonjërën nga asociacionet e biznesit

Nga të dhënat e tabelës 13.1 mësojmë se numri më i madh i NVM të anketuara në vitin 2005 janë anëtarësuarnë asociacione të ndryshme. Në përthithësi në nivel të 600 NVM të anketuara, 71.8% prej tyre janë anëtarë-suar në asociacione biznesi, kurse vetëm 28.2% nuk janë anëtare të asnjë asociacioni të biznesit. Sipas sek-torëve ekonomikë gjendja në këtë fushë është si vijon: Në sektorin e prodhimit 78.8% e NVM janë të anëtarë-suara në asociacione të ndryshme të biznesit, ndërsa vetëm 21.2% nuk e kanë bërë një hap të tillë. Në sektorine tregtisë 72.1%e NVM janë anëtarësuar në asociacione të ndryshme të biznesit, ndërsa 27.9% nuk janë anë-tarësuar fare. Ndërkaq, në sektorin e shërbimeve, 67.0% e NVM janë anëtare të asociacioneve të ndryshmebiznesore, kurse 33.0% nuk janë anëtarësuar në asociacione të tilla.

Tabela 13.1. Anëtarësimi në asociacione të biznesit


Në krahasim me vitin 2004, në vitin 2005 vërehen rritje të lehta të numrit të NVM të anëtarësuara në asociacionetë ndryshme të biznesit. Kështu, në vitin 2004 numri i NVM të anëtarësuara ishte 71.0%, ndërsa në vitin 2005numri i përgjithshëm i NVM të anëtarësuara në asociacione të ndryshme të biznesit është rritur në 71.8% të tyre.Në grafikun 13.1 ilustrohen të dhënat për anëtarësimin e NVM nëpër asociacione të ndryshme të biznesit nëvitin 2005.


66

13. Anëtarësimi në asociacionet e biznesit

Antarsimi neasociacione të

biznesit



Po 431 71.8 104 78.8 189 72.1 138 67.0

Jo 169 28.2 28 21.2 73 27.9 68 33.0

Totali 600 100 132 100 262 100 206 100

Grafiku 13.1. Anëtarësimi në asociacione të biznesit


13. 2. Asociacionet e biznesit në të cilin janë të anëtarësuar NVM

Në seksionin e mësipërm mësuam se 71.8% e 600 NVM të anketuara në vitin 2005 janë të anëtarësuara nëasociacione të ndryshme të biznesit. Në tabelën 13.2 jepen të dhënat nga anketa në lidhje me llojet e asocia-cioneve të biznesit në të cilat janë anëtarësuar NVM në Kosovë.Siç mësojmë nga tabela 13.2, 65.9% e NVM të anketuara janë anëtare të Odës Ekonomike të Kosovës, 17.2%të ndërmarrjeve janë anëtare të Aleancës Kosovare të Biznesit, 4.4% të NVM janë anëtare të AgjencisëRegjionale të Biznesit, dhe 12.5% janë anëtare të asociacioneve të ndryshme brenda sektorëve dhe degëveekonomike. Edhe në nivel të sektorëve ekonomikë gjendja e anëtarësimit në asociacione të ndryshme të biz-nesit tregon trende përafërsisht të njëjta, tabela 13.2.

Tabela 13.2. Asociacione e biznesit


Edhe në krahasim me vitin 2004 të dhënat për anëtarësimin në asociacionet e ndryshme të biznesit janë tëngjashme, me të vetmin dallim se numri i NVM të anëtarësuara në OEK ka shënuar rënie në vitin 2005, dheatë për 3.0%, apo nga 68.9% sa ishte në vitin 2004, numri i ndërmarrjeve të anëtarësuara në OEK ka rënë në65.5% në vitin 2006. Rënie ka shënuar në vitin 2005 edhe numri i ndërmarrjeve të anëtarësuara në ARN, dheatë për 5.4% në krahasim me vitin paraprak, apo nga 9.8% sa ishte në vitin 2004, në 4.4% në vitin 2005. Tëdhënat tregojnë se numri i NVM të anëtarësuara në AKB është rritur për 6.2% në vitin 2005, apo nga 11.0%sa ishte në vitin 2004, në 17.2 në vitin 2005.


67

71.8

78.8

72.1

67.0

28.2

21.2

27.9

33.0

E

Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

JO

PO

A jeni të antarsuar në ndonjë nga këto organizata?

Asociacionet ebiznesit



OEK 284 65.9 63 60.6 125 66.1 96 69.6

ARN 19 4.4 6 5.8 7 3.7 6 4.3

AKB 74 17.2 28 26.9 32 16.9 14 10.1

Të tjera 54 12.5 7 6.7 25 13.2 22 15.9

Totali 431 100 104 100 189 100 138 100

Grafiku 13.2 ilustron të dhënat në lidhje me anëtarësimin e NVM në asociacione të biznesit në vitin 2005.

Grafiku 13.2. Asociacionet e biznesit


13. 3. Shfrytëzimi i informacioneve nga asociacionet e biznesit

Më sipër përmendëm se anëtarësimi në asociacione sjell shumë benefite për NVM. Një përparësi për NVM tëanëtarësuara në asociacione të biznesit është edhe informacioni që rrjedhë në nivel të sektorëve dhe degëveekonomike në nivel vendi e edhe më gjerë. Në tabelën 13.3 janë prezantuar të dhënat për shfrytëzimin e informacionit nga asociacionet e biznesit nga anae NVM të anketuara në vitin 2005.

Tabela 13.3. Shfrytëzimi i informacionit nga asociacionet e biznesit


Siç vërejmë në tabelë, 74.0% e NVM të anketuara kanë deklaruar se shfrytëzojnë informacionin nga asociaci-onet e biznesit të cilave u përkasin, ndërkaq 26.0% kanë deklaruar se nuk e shfrytëzojnë fare atë informacion.Sipas sektorëve ekonomikë, sektori i prodhimit shfrytëzon më shumë informacionin nga asociacionet e bizne-sit ku 85.6% e NVM kanë deklaruar se shfrytëzojnë informacionin e tillë, kurse 14.4% nuk e bëjnë një gjë tëtillë. Në sektorin e tregtisë, 74.6% e NVM e shfrytëzojnë informacionin e asociacioneve biznesore të cilave upërkasin, kurse 25.4% e ndërmarrjeve nuk e shfrytëzojnë informacionin e tillë. Ndërkaq, në sektorin e shër-bimeve 64.5% e NVM e shfrytëzojnë informacionin e asociacioneve të biznesit në të cilat janë anëtarësuar,kurse 35.5% nuk e shfrytëzojnë atë informacion.


68

65.9

60.6

66.1

69.6

16.9

15.9

4.4

5.8

3.7

4.3

17.2

26.9

10.1

12.5

6.7

13.2

E

Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Të tjera

AKB

ARN

OEK

Nëse po, në cilat institucione jeni të antarsuar?

Shfrytëzimi iinformacioneve



Po 319 74.0 89 85.6 141 74.6 89 64.5

Jo 112 26.0 15 14.4 48 25.4 49 35.5

Totali 431 100 104 100 189 100 138 100

Grafiku 13.3 ilustron numrin e NVM të anketuara që shfrytëzojnë informacionin nga asociacionet e biznesit.

Grafiku 13.3. Shfrytëzimi i informacionit nga asociacionet e biznesit


Në krahasim me vitin 2004, numri i NVM që shfrytëzojnë informacionin nga asociacionet e biznesit të cilaveu përkasin është zvogëluar për 2.5%, apo nga 76.5% sa ishte në vitin 2004, në vitin 2005 ai është 74.0%. Edhesipas sektorëve ekonomikë vërehen lëvizje të lehta në këtë fushë. Kështu në sektorin e prodhimit numri i NVMqë përdorin informacionin nga asociacionet e biznesit është rritur për 9.0% në vitin 2005, apo nga 80.0% saishte në vitin 2004, në 89.0% në vitin 2005. Në sektorin e tregtisë numri i NVM që shfrytëzojnë informacioninnga asociacionet e biznesit është zvogëluar për 6.2%, apo nga 80.8% sa ishte ai në vitin 2004, në 74.6% nëvitin 2005. Në sektorin e shërbimeve po ashtu është shënuar rënie e numrit të NVM që shfrytëzojnë informa-cionin e asociacioneve të biznesit për 4.4%, apo nga 68.9% sa ishte në vitin 2004, në 64.5% në vitin 2005.

13.4. Organizatat që mbështesin NVM-të

Për dallim nga viti 2004, në anketën me 600 NVM të realizuar në vitin 2005 janë mbledhur të dhëna mjaftinteresante edhe për organizatat që mbështesin aktivitetin e NVM në Kosovë.

Tabela 13.4. Organizatat që mbështesin NVM-të



69

74.0

85.6

74.6

64.5

26.0

14.4

25.4

35.5

E

Përgjithshme

%

Prodhuese %

Tregtare %

Sherbyese %

Jo

Po

Nëse po, a i shfrytëzoni informacionet dhe a keni lidhje interaktive?

Organizatat që mbështesinNVM-të



Qeveria qendrore 34 13.4 12 15.4 14 17.5 8 8.3

Administrata lokale 30 11.8 10 12.8 4 5.0 16 16.7

Organizatat ndërkombëtare(donatorët) 30 11.8 10 12.8 4

5.016

16.7

Kompanitë dheagjencionet këshilluese

6 2.4 0 0 2 2.5 4 4.2

OEK 138 54.3 44 56.4 54 67.5 40 41.7

Të tjera 16 6.3 2 2.6 2 2.5 12 12.5

Totali 254 100.0 78 100 80 100 96 100

Nga të dhënat e tabelës 13.4 mësojmë se 54.3% e NVM të anketuara kanë deklaruar se aktivitetin e tyre embështet OEK, 13.4% e NVM kanë deklaruar se aktivitetin e tyre e mbështet Qeveria e Kosovës, 11.8% eNVM kanë deklaruara se aktivitetin e tyre afarist e mbështet administrata lokale, 11.8% e NVM deklarojnë seaktivitetin e tyre e mbështesin organizatat ndërkombëtare (donatorët), 2.4% e NVM kanë deklaruar se kanëpasur mbështetje nga kompanitë dhe agjencitë për këshillëdhënie, dhe 6.3% e NVM kanë deklaruar se kanëpasur mbështetje nga organizata të tjera.Të dhënat për mbështetjen e marrë nga organizatat e ndryshme janë përafërsisht të njëjta edhe sipas sektorëveekonomikë. Kështu në sektorin e prodhimit 56.4% e NVM kanë deklaruar se kanë marrë mbështetje nga OEK,15.4% e ndërmarrjeve prodhuese kanë marr mbështetje nga Qeveria e Kosovës, 12.8% e NVM prodhuesekishin pasur mbështetje nga administrata lokale, 12.8% e ndërmarrjeve prodhuese janë mbështetur nga orga-nizatat ndërkombëtare, dhe 2.6% e ndërmarrjeve prodhuese kanë pasur mbështetje nga organizata të tjera. Nësektorin e tregtisë numri i NVM që ka pasur mbështetje nga OEK ishte 67.5%, nga Qeveria e Kosovës 17.5%,nga administrata lokale kishin pasur mbështetje 5.0%, nga organizatat ndërkombëtare kanë pasur mbështetje5.0% e ndërmarrjeve tregtare, 2.5% e NVM ka gëzuar mbështetjen e kompanive dhe agjencioneve këshillëd-hënëse, dhe 2.5% e ndërmarrjeve kishte pasur mbështetje nga organizatat e tjera.

Në grafikun 13.4 ilustrohen të dhënat për organizatat që kanë dhënë mbështetje për NVM në vitin 2005.

Grafiku 13.4. Organizatat që mbështesin NVM-të



70

13.4

11.8

11.8

2.4

54.3

6.3

15.4

12.8

12.8

-

56.4

2.6

17.5

5.0

5.0

2.5

67.5

2.5

8.3

16.7

16.7

4.2

41.7

12.5

Qeveria qendrore

Administrata lokale

Organizatat

ndërkombëtare

(donatorët)

Kompanitë dhe

agjencionet

këshilluese

OEK

Të tjera

Shërbyese %

Tregtare %

Prodhuese %

E Përgjithshme %

Cilat nga këto organizata i mbështesin NVM-të?

Gjatë zhvillimit të aktivitetit të tyre ekonomik, NVM përballen me pengesa dhe barriera të natyrës sëndryshme. Në tabelën 14.1 janë prezantuar të dhënat mbi pengesat dhe barrierat më të shpeshta me të cilatjanë përballur ndërmarrjet e vogla dhe të mesme në Kosovë në vitin 2005.

Mungesa e kuadrit të kualifikuar

Mungesa e kuadrit të kualifikuar menaxherial dhe teknik nuk përbënë pengesë për 75.8% të NVM të anketuara,për 18.7% të NVM kjo është pengesë e vogël, kurse vetëm për 5.5% të NVM kjo përbënë një pengesë të madhe.

Mungesa e trajnimeve sipas fushave

Edhe përkundër mungesës së aftësive menaxheriale, mungesës së përvojës në marketing, mungesës së aftë-sive profesionale në financa dhe menaxhment, si dhe mungesës së shkathtësive për punë me teknologjinëinformative, mungesa e trajnimeve sipas fushave për 68.3% të NVM nuk paraqet fare pengesë, për 22.3%mungesa e trajnimeve përfaqëson një pengesë të vogël, ndërsa për 9.3% të NVM të anketuara mungesa e tra-jnimeve sipas fushave përbënë një pengesë të madhe.

Tregu

Qasja në tregje të vendit dhe të huaja dhe konkurrenca jolojale për 38.2% të NVM të anketuara nuk paraqetpengesë fare, për 13.5% të ndërmarrjeve tregu paraqet pengesë të vogël , kurse për 48.3% tregu përfaqësonnjë pengesë të madhe për zhvillimin normal të aktivitetit të tyre afarist.

Qasja ndaj lëndes së parë dhe pajisjeve

Qasja ndaj tregjeve të lëndës së parë dhe të pajisjeve, çmimet e larta të lëndës së parë dhe tarifat e lartadoganore nuk përbëjnë pengesë fare për 39.0% të NVM të anketuara, përbëjnë një pengesë të vogël për 15.3%të ndërmarrjeve, dhe përbëjnë një pengesë të madhe për 45.7% të NVM të anketuara.

Hapsira e punës

Hapësira për punë nuk paraqet pengesë për 75.2% të NVM të anketuara, është pengesë e vogël për 12.7% tëndërmarrjeve, dhe përbënë një pengesë të madhe për 12.2% të NVM të anketuara.

Infrastruktura

Infrastruktura e nevojshme (rrjeti i ujësjellësve, rrjeti i kanalizimeve, telekomunikacioni dhe energjia elek-trike) nuk përfaqëson fare pengesë për 54.0% të NVM të anketuara, është pengesë e vogël për 9.8% të ndër-marrjeve të vogla dhe të mesme, dhe përbënë një pengesë të madhe për 36.3% të NVM-ve.

Transporti

Problemi i transportit (rrjeti i pazhvilluar i rrugëve, kualiteti i shërbimeve të transportit dhe shpenzimet e trans-portit) nuk përbënë ndonjë pengesë për 40.2% të NVM, është pengesë e vogël për 22.9% të NVM, dhe për-bënë një pengesë të madhe për 36.9% të NVM të anketuara.


71

14. Pengesat / barrierat në afarizmin e NVM


Financat

Financat (politikat kreditore, politikat e kamatave, dhe afatet e maturimit të kredive) nuk janë pengesë fare për27.8% të NVM, janë pengesë e vogël për 8.6% të NVM, dhe përbëjnë pengesë të madhe për 63.7% të NVMtë anketuara.

Tabela 14.1. Rangimi i pengesave/barrierave në afarizmin e NVM-ve


72

Nuk paraqetpengesë %

Pengesë evogël %

Pengesëe madhe % Totali %

Mungesa e kuadrit të kualifikuar 910 75.8 224 18.7 66 5.5 1200 100.0

Menaxherial 468 78 104 17.3 28 4.7 600 100

Teknik 442 73.7 120 20 38 6.3 600 100

Mungesa për trajnime (fushat) 1640 68.3 536 22.3 224 9.3 2400 100.0

Mungesa e aftësive menaxheriale 402 67 138 23 60 10 600 100

Mungesa e përvojës në marketing 374 62 152 25 74 12 600 99

Aftësitë profesionale në financa / kontabilitet 416 69 134 22 50 8 600 99

Përdorimi I teknologjisë informative 448 75 112 19 40 7 600 101

Tregu 458 38.2 162 13.5 580 48.3 1200 100.0

Qasja në tregjet e huaja 372 62 110 18.3 118 19.7 600 100

Konkurrenca jolojale 86 14.3 52 8.7 462 77 600 100

Qasja ndaj lëndes së parë dhe paisjeve 702 39.0 276 15.3 822 45.7 1800 100.0

Mungesa e lëndës së parë në vend 296 49.3 98 16.3 206 34.3 600 99.9

Çmimet e larta të lëndës së parë 220 36.7 140 23.3 240 40 600 100

Tarifat e larta doganore për importim të lëndës sëparë 186 31 38 6.3 376 62.7 600 100

Hapsira e punës 902 75.2 152 12.7 146 12.2 1200 100.0

Hapësira (objekti) e pamjaftueshme për punë 446 74 82 14 72 12 600 100

Lokacioni i pa përshtatshëm 456 76 70 12 74 12 600 100

Infrastruktura 1296 54.0 234 9.8 870 36.3 2400 100.0

Mungesa e ujit 430 71.7 56 9.3 114 19 600 100

Mungesa e kanalizimit 440 73.3 54 9 106 17.7 600 100

Telekomunikacioni 380 63.3 82 13.7 138 23 600 100

Energjia elektrike 46 10.9 42 6.5 512 82.6 600 100

Transporti 724 40.2 412 22.9 664 36.9 1800 100.0

Rrjeti I pazhvilluar I rrugëve 176 29.3 136 22.7 288 48 600 100

Kualiteti I shërbimeve të transportit 342 57 154 25.7 104 16.3 600 99

Shpenzimet e transportit 206 34.3 122 20.3 272 45.3 600 99.9

Financat 500 27.8 154 8.6 1146 63.7 1800 100.0

Pamundësia për marrjen e kredisë 354 59 106 17.7 140 23.3 600 100

Kamatat e larta 62 10.3 26 4.3 512 85.3 600 99.9

Afatët e kredisë (afatet e shkurtra të kthimit) 84 14 22 3.7 494 82.3 600 100

Rrethanat ligjore – administrative 558 31.3 286 16.1 936 52.6 1780 100.0

Mungesa e ligjeve 72 12 98 16.3 430 71.7 600 100

Procedura e liçensimit (leje) 286 47.7 120 20 194 32.3 600 100

Korrupsioni në administratë 200 33.3 68 14.7 312 52 580 100

Politika fiskale 214 17.8 242 20.2 744 62.0 1200 100.0

Tatimet e larta 94 15.7 156 26 350 58.3 600 100

Doganat e larta 120 20 86 14.3 394 65.7 600 100

Politika ekonomike 254 21.2 178 14.8 768 64.0 1200 100.0

Situata e përgjithshme ekonomike 24 4 62 10.3 514 85.7 600 100

Rrethanat e jashtme tregtare 230 38.3 116 19.3 254 42.3 600 99.9


Rrethanat ligjore – administrative

Rrethanat ligjore dhe administrative (mungesa e ligjeve, procedurat e licencimit, korrupsioni në administratë)nuk përbëjnë fare pengesë për 31.3% të NVM, janë pengesë e vogël për 16.1% të NVM, dhe përfaqësojnë njëpengesë të madhe për 52.6% të NVM të anketuara.

Politikat fiskale

Politikat fiskale (normat tatimore të larta, normat doganore të larta) nuk përbëjnë ndonjë pengesë për 17.8%të NVM të anketuara, janë një pengesë e vogël për 20.2% të NVM, dhe përfaqësojnë një pengesë të madhepër 62.0% të NVM të anketuara.

Politikat ekonomike

Politikat ekonomike (makropolitikat, situata e përgjithshme ekonomike në vend, dhe rrethina ndërkombëtare)nuk paraqesin ndonjë pengesë për 21.2% të NVM, janë pengesë e vogël për 14.8% të NVM, dhe përbëjnë njëpengesë të madhe për 64.0% të NVM të anketuara.

Në grafikun 14.1 janë ilustruar të dhënat mbi pengesat dhe barrierat me të cilat janë përballur ndërmarrjet evogla dhe të mesme gjatë vitit 2005.

Grafiku 14.1. Pengesat / barrierat në afarizmin e NVM-ve


73

21.2

17.8

31.0

27.8

40.2

54.0

75.2

39.0

38.2

68.3

75.818.7

22.3

15.3

12.7

9.8

22.9

8.6

17.0

20.2

14.8

13.5

5.5

9.3

48.3

45.7

12.2

36.3

36.9

63.7

52.0

62.0

64.0

Mungesa e kuadrit

të kualifikuar

Mungesa për trajnime

Tregu

Qasja ndaj lëndës

së parë dhe pajisjeve

Hapësira e punës

Infrastruktura

Transporti

Financat

Rrethanat ligjore /

administrative

Politika fiskale

Politika ekonomikeParaqet pengesë të madhe

Pengesë e vogël

Nuk paraqet pengesë

PROBLEMET (BARRIERAT) KRYESORE, PENGESAT NË AFARIZMIN E NDËRMARRJEVE

Struktura gjinore e themeluesve tregon se 98.0% e pronarëve të firmave në bizneset e vogla dhe të mesmejanë meshkuj, kurse vetëm 2.0% janë femra. Një strukturë e përafërsisht e njëjtë gjinore ishte karakteristikeedhe për vitet 2003 dhe 2004, çka tregon se femrat në Kosovë edhe më tej ngurrojnë të themelojnë bizne-set në emër të tyre, qoftë për arsye të mungesës së kushteve ekonomike dhe financiare, qoftë për arsye tëmossigurisë për një ndërmarrësi.

Sipas grup-moshës së themelueseve nga numri i përgjithshëm i firmave në biznes, dominon grup-mosha 36-45 vjet, njëjtë sikur se edhe në vitin 2004 dhe 2003. Mirëpo, këtë vit vërehet një rënie e lehtë e pjesëmar-rjes së kësaj grup-moshe në krahasim me vitin 2004, dhe atë për 1.6%. Rënie të lehtë ka shënuar edhe grup-mosha 26-35 vjet dhe atë për 0.60%, në krahasim me vitin 2004, ndërkaq vërehet një rritje e lehtë e pjesë-marrjes së grupmoshës 18-25 vjet për 0.20%, që paraqet një tendencë shumë pozitive. Edhe te grup-mosha46-55 kemi rritje të pjesëmarrjes për 0.80% në krahasim me vitin 2004, ndërkaq ajo që befason më së tepër-mi është se grupmosha 55- në këtë vit ka shënuar një rritje të pjesëmarrjes prej 2.2% në krahasim me vitinparaprak.

Për nga niveli i arsimimit në numrin total të ndërmarrjeve në biznesin e vogël dhe të mesëm, pjesëmarrjemë të madhe shënojnë kualifikimet e mesme me 249 themelues apo 42%, kualifikimet me fakultet me 205themelues apo 34%, dhe kualifikimi i lartë me 137 themelues apo 23%. Në grupin e kualifikimeve “Tëtjerë” (Master dhe PhD) janë vetëm 2 themelues apo 0.25%. Ndërsa në grupin e kualifikimit fillor janë 9themelues apo 1.5% në grupin total të bizneseve të anketuara.

Struktura e ndërmarrjeve sipas vitit të themelimit tregon se në periudhën 1999-2005 janë regjistruar 290ndërmarrje nga numri total prej 600 ndërmarrjeve të anketuara, që përbën 48.3% të numrit total të ndërmar-rjeve. Në periudhën 1985-1990 ishin regjistruar 166 ndërmarrje nga numri total i ndërmarrjeve të anketuara,ndërsa në periudhën 1991-1995 numri i ndërmarrjeve të regjistruara bie në 122, apo për 7.4% më pak se nëperiudhën paraprake. Në periudhën kohore 1996-1998 numri i ndërmarrjeve të regjistruara ishte vetëm 22,përkatësisht 16.6% më pak se në periudhën 1991-1995, apo 24% më pak se në periudhën 1985-1990.

Sipas formës së organizimit të biznesit - statusit ligjor të ndërmarrjeve, në Kosovë mund të themelohenfirma biznesi në formë të biznesit individual; shoqëri me përgjegjësi të kufizuar; ortaki e kufizuar; ortaki epërgjithshme; shoqëri aksionare (korporatë); dhe ndërmarrje jorezidente (e huaj).

Sipas të dhënave nga anketimi i 600 NVM në vitin 2005 vërejmë se 72.0% e ndërmarrjeve në Kosovë janëorganizuar në formë të biznesit individual, 11.3% e bizneseve është organizuar në formë të shoqërisë nëformë të kufizuar, 7.0% e bizneseve janë organizuar në formë të shoqërive aksionare (korporatave), 6.7%e bizneseve janë organizuar në formë të ortakërisë së përgjithshme, 3.0% e firmave në biznes janë orga-nizuar në formë të ortakërisë së kufizuar, dhe asnjëra nga NVM nuk është deklaruar se vepron me statusine ndërmarrjes jorezidente (të huaj).

Struktura e NVM sipas veprimtarive ekonomike tregon se në vitin 2005, 49.5% e bizneseve të anketuarajanë identifikuar si ndërmarrje tregtare, 32.2% janë deklaruar si ndërmarrje prodhuese, dhe 18.3% janëndërmarrje shërbyese. Pra në vitin 2005 dominon numri i ndërmarrjeve tregtare njëjtë sikurse edhe në vitin2004, dhe në vitet e mëparshme, madje me tendencë që numri i tyre dhe numri i ndërmarrjeve shërbyese tërritet kurse numri i ndërmarrjeve prodhuese të bie.


74

15. PËRFUNDIMET

Edhe shtrirja gjeografike sipas regjioneve gati është e njëjtë me mesataren në nivel vendi, me përjashtim tëRegjionit të Prizrenit ku dominojnë ndërmarrjet prodhuese njëjtë sikurse edhe në vitin 2004 me një pjesë-marrje prej 46.4%, kundrejt 34.5% të ndërmarrjeve tregtare dhe 19.0% të ndërmarrjeve shërbyese.

Mënyra e menaxhimit të ndërmarrjeve varet drejtpërdrejt nga forma e organizimit të firmës. Sipas rezultatevetë anketës së zhvilluar me 600 NVM në Kosovë del se në 60.8% të tyre menaxhimin e ndërmarrjes e bëjnëvetë pronarët e firmës, në 33.7% menaxhimin e firmës e bëjnë së bashku menaxheri dhe pronari, kurse vetëmnë 5.5% të ndërmarrjeve të anketuara menaxhimin e ndërmarrjes e bëjnë menaxherët profesionalë. Numri indërmarrjeve të menaxhuara nga vetë pronarët ka shënuar një rritje të lehtë prej 0.4%, apo nga 60.4% sa ishtenë vitin 2004, në 60.8% në vitin 2005. Ndërkaq numri i ndërmarrjeve që menaxhohen nga pronarët dhemenaxherët së bashku është zvogëluar për 1.9%, apo nga 35.6% sa ishte në vitin 2004, në 33.7% në vitin 2005.

Për dallim nga viti 2004, ndërmarrjet që menaxhohen nga menaxher profesional është rritur për 1.5%, aponga 4.0% sa ishte në vitin 2004, në 5.5% në vitin 2005. Kjo është një tendencë pozitive dhe duhet shpre-suar se në vitet e ardhshme kjo kategori do të shënojë rritje edhe më të madhe.

Struktura e të punësuarve sipas kualifikimit, pozitës dhe gjinisë përbënë një tregues cilësorë shumë tërëndësishëm për ekonominë privatë dhe për ekonominë e vendit në tërësi. Nga numri total i të punësuarvenë 600 ndërmarrjet e anketuara që është 8194, 86.0% janë meshkuj dhe 14.0% janë femra. Sipas kualifikim-it ata janë 1370 me fakultet të kryer nga të cilët 74.6% janë meshkuj dhe 25.4% janë femra, me kualifikimtë lartë janë 682 të punësuar nga të cilët 59.2% janë meshkuj dhe 40.8% femra, me kualifikim të mesëmjanë 7670 të punësuar prej të cilëve 85.7% janë meshkuj dhe 14.3% femra, me shkollë fillore janë 398 tëpunësuar nga të cilët 94.5% janë meshkuj dhe 5.5% janë femra, kurse nga kategoria “Të tjerë” janë 18 tëpunësuar, dhe të gjithë ata janë meshkuj.

Numri mesatar i të punësuarve për një ndërmarrje ka shënuar rënie në vitin 2005, dhe atë për 5.63 punëtorpër një ndërmarrje, apo nga 19.3 të punësuar për çdo ndërmarrje sa ishte në vitin 2004, në 13.66 të punësuarpër ndërmarrje në vitin 2005. Kjo gjithsesi koincidon me lëvizjet e përgjithshme në ekonominë botërore, enë veçanti në rajonin e Evropës Juglindore dhe në Ballkan ku ato po shprehen në mënyrë më të theksuar.

Trajnimet përbëjnë një aktivitet shumë me rëndësi për përparimin e metodave të punës dhe të menaxhimit tëfirmës në biznes në përgjithësi. Sipas të dhënave 52.5% e të anketuarve janë deklaruar se nuk kanë ndjekurasnjë lloj trajnimi, ndërsa 47.5% kanë deklaruar se kanë marrë pjesë në lloje të caktuara të trajnimeve. Nëkrahasim me rezultatet e anketës së zhvilluar në vitin 2004, numri i punonjësve që kanë ndjekur trajnime tëllojeve të caktuara është rritur për 2.3%, apo nga 45.2% sa ishte në vitin 2004, në 47.5% në vitin 2005.

Janë interesante edhe të dhënat për pjesëmarrje në trajnime sipas pozitës në ndërmarrje në vitin 2005. Ngatë dhënat vërejmë se nga numri i tërësishëm i pjesëmarrësve në trajnime, 42,7% ishin pronarë të ndërmar-rjeve, 30.7% ishin menaxher të ndërmarrjeve, 25.3% ishin punëtorë, dhe 1.4% ishin nga kategoria “Të tjerë”.

Pjesëmarrja në trajnime dallon edhe sipas veprimtarive. Kështu në ndërmarrjet prodhuese, nga numri i tërë-sishëm i pjesëmarrësve në trajnime 46.9% janë pronarë të ndërmarrjeve, 28.6% janë menaxherë të firmave,22.4% janë punëtorë dhe 2.0% janë nga kategoria “Të tjerë”. Në ndërmarrjet tregtare pjesëmarrësit në tra-jnime janë 41.0% pronarë të bizneseve, 33.3% janë menaxherë profesional të ndërmarrjeve, 23.8% janëpunëtorë, dhe 1.9% janë nga kategoria “Të tjerë”. Ndërkaq, në ndërmarrjet shërbyese 40.0% e pjesëmar-rësve në trajnime janë pronarë të ndërmarrjeve, 30.0% janë menaxherë profesional të ndërmarrjeve, dhe30.0% janë punëtorë.


75

Trajnimet e personelit ndikojnë në mënyrë pozitive në sukseset e ndërmarrjes. Siç kuptohet nga të dhënate anketës 67.0%, e NVM vlerësojnë me notën “Mirë” trajnimet e ndjekura, ndërsa 30.9% e NVM vlerëso-jnë me notën “Shumë mirë” trajnimet e ndjekura. Vetëm 2.1% të anketuarve deklarojnë se trajnimet endjekura nuk kanë pas një impakt të drejtpërdrejtë në suksesin e punës së tyre në ndërmarrje. Kjo gjithsesipërbënë një tregues me rëndësi për menaxhmentin e ndërmarrjeve, e edhe për institucionet e specializuarapër ofrimin e shërbimeve të trajnimeve dhe këshillimeve.

Fakti se pjesa më e madhe e të intervistuarve deklaron se janë pjesërisht të kënaqur me kualitetin e trajn-imeve dhe këshillimeve të ofruara tregon se qasja këtij problemi është jo adekuatë, në kuptimin e fushavetë trajnimit dhe këshillimit, stafit joprofesional që mbanë trajnimet dhe këshillimet, metodës jo bashkëko-hore të prezantimit dhe ligjërimit, dhe metodës jo adekuatë të komunikimit ndërmjet trajnerëve dhe këshill-tarëve dhe audiencës që ndjek ato trajnime dhe këshillime.

Nevoja për trajnime dhe këshillime të personelit ekzekutiv dhe atij menaxherial është prezente nëvazhdimësi. Nga anketa kuptojmë se 78.3% e të anketuarve kanë deklaruar se kanë nevojë për trajnime tëvazhdueshme nga fusha të ndryshme, kurse vetëm 21.7% deklarojnë se nuk kanë nevojë për trajnime. Sipasveprimtarive rezultatet e anketës janë gati të njëjta me ato në nivel të 600 NVM të anketuara, ku në ndër-marrjet prodhuese 75.0% deklarojnë se kanë nevojë për trajnime dhe këshillime kurse 25.0% deklarojnë senuk kanë nevojë për trajnime dhe këshillime, në ndërmarrjet tregtare 77.5% deklarojnë se kanë nevojë përtrajnime kurse vetëm 22.5% deklarojnë se nuk kanë nevojë për një aktivitet të tillë, kurse në ndërmarrjetshërbyese numri i atyre që deklarojnë e kanë nevojë për trajnime dhe këshillime është dukshëm më i lartëse te dy veprimtaritë tjera, dhe atë 81.6% deklarojnë se kanë nevojë për trajnime, ndërsa 18.4% deklarojnëse nuk kanë nevojë për trajnime dhe këshillime.

Suksesin e ndërmarrjeve në periudha të ndryshme mund ta krahasojmë nga aspekti i objekteve, numrit tëpunëtorëve, dhe mbulimit të tregjeve. Nga aspekti i objekteve në vitin 2005 është rritur numri i ndërmarrjeveqë kanë pasur rritje të objekteve dhe atë për 2.0% ndërkaq numri i ndërmarrjeve që kanë pasur rënie në num-rin e objekteve ka shënuar rënie për 8.0%. Ndërsa te kategoria e ndërmarrjeve që kanë vazhduar veprimtar-inë me numrin e njëjtë të objekteve në vitin 2005 është shënuar një rritje për 6.0%. Nga aspekti i objektevemund të konstatojmë se trendet kanë qenë kryesisht pozitive në vitin 2005, në krahasim me vitin 2004.

Nga aspekti i numrit të punëtorëve rezultatet e anketës tregojnë për rënie të madhe të këtij numri. Kështu numrii NVM që kanë pasur rritje të numrit të punëtorëve në vitin 2005 ka rënë për 19.3%, numri i ndërmarrjeve qëkanë pasur rënie të numrit të punëtorëve është rritur në vitin 2005 për 11.9%, numri i ndërmarrjeve që kanëvazhduar të punojnë edhe në vitin 2005 me të njëjtin numër të punëtorëve është rritur në vitin 2005 për 7.4%.Gjithsesi këto janë trende tepër negative dhe flasin për ngecje të madhe në zhvillimin e NVM në vitin 2005.

Nga aspekti i mbulimit të tregjeve në vitin 2005 numri i NVM që kanë rritur tregjet e tyre është zvogëluarpër 15.3%, apo nga 46.35 sa ishte në vitin 2004, në 31.0% në vitin 2005. Edhe numri i NVM që kanëshënuar rënie të tregjeve është rritur në vitin 2005 për 7.1%, apo nga 31.7% sa ishte në vitin 2004, në 38.8%në vitin 2005. Ndërkohë që edhe numri i NVM që kanë zhvilluar aktivitetin e tyre njëjtë në tregje sikurseedhe në vitin 2004 ka shënuar rritje në vitin 2005 për 8.2%. Prandaj, edhe nga aspekti i tregjeve rezultatete anketës flasin për ngecje, madje edhe rënie të konsiderueshme të aktivitetit ekonomik të NVM në vitin2005, në krahasim me vitin 2004.

Nga aspekti i shfrytëzimit të kapaciteteve rezultatet e anketës tregojnë për trende jo mjaft trimëruese.Kështu vetëm 59.7% e NVM i shfrytëzon kapacitetet mbi shkallën 60.0%, kurse 40.3% i shfrytëzojnë


76

kapacitetet nën shkallën 60.0%. Kurse numri i NVM që i shfrytëzon kapacitetet mbi shkallën 70.0% ështëvetëm 45.4%, ndërkaq në shkallën mbi 80.0% kapacitetet i shfrytëzojnë vetëm 30.7% e NVM të anketuara.Kjo tregon për rezultat tejet të dobëta të NVM në vitin 2005 në kuptimin e shfrytëzimit të kapaciteteve.

Gjendja në shfrytëzimin e kapaciteteve paraqitet edhe më e rëndë në ndërmarrjet prodhuese ku vetëm45.5% e NVM prodhuese kanë shfrytëzuar kapacitetet e tyre mbi 60.0%, kurse 54.5% i kanë shfrytëzuarato nën shkallën 60.0%, ku 30.3% kanë shfrytëzuar kapacitetet nën 40.0%. Ndërsa në shkallën mbi 80.0%i kishin shfrytëzuar kapacitetet vetëm 18.2 e NVM të anketuara.

Faktorët që më së shpeshti identifikohen si pengesë për mos shfrytëzimin e kapaciteteve të NVM në vitin2005 janë konkurrenca jolojale 38.1%, mungesa e fondeve financiare qarkulluese 18.3%, jostabiliteti iekonomisë së vendit 17.1%, mungesa e tregut për shitjen e produkteve dhe shërbimeve 12.5%, çmimi i lartëi lëndës së parë 7.9%, mungesa e teknologjisë adekuatë 3.4%, dhe mungesa e personelit të kualifikuar 2.7%.Edhe sipas veprimtarive ekonomike, radhitja e faktorëve që pengojnë shfrytëzimin e plotë të kapaciteteveparaqitet përafërsisht e njëjtë.

Si pengesa për përmirësimin e kualitetit të produkteve dhe shërbimeve janë mosmundësia e përcjelljes sërisive teknologjike 38.5%, mungesa e personelit të kualifikuar 21.2%, dhe faktorët e tjerë 40.3%. Një rad-hitje përafërsisht të njëjtë të faktorëve që paraqiten si pengesë për rritjen e kualitetit të produkteve dhe shër-bimeve e hasim edhe sipas veprimtarive ekonomike.

Planifikimi i aktivitetit përfshinë çështjet si vazhdimi i afarizmit ekzistues; ndërrimi i afarizmit; zgjerimi iafarizmit; dhe të tjera. Nga të dhënat e anketës vërejmë se 49.5% e NVM të anketuara kanë deklaruar seplanifikojnë të vazhdojnë aktivitetin afarist ekzistues, 46.7% janë deklaruar se planifikojnë të zgjerojnëaktivitetin afarist ekzistues, 2.7% kanë deklaruar se planifikojnë të nderojnë aktivitetin afarist, dhe 1.2%kanë deklaruar se planifikojnë aktivitete të tjera afariste për periudhën e ardhshme.

Njëjtë sikurse edhe në vitin 2004, ndërmarrjet e anketuara kanë shprehur interesim më të madh që të zhvil-lojnë aktivitete prodhimi, në krahasim me aktivitetin tregtar dhe atë të shërbimeve. Nga të dhënat e anketës38.4% e NVM të anketuara kanë deklaruar se në tre vitet e ardhshme planifikojnë të zhvillojnë aktivitetinafarist në sektorin e prodhimit, 35.7% janë të interesuar të merren me aktivitete tregtare edhe në tre vitet eardhshme, dhe 25.9% planifikojnë të merren me aktivitete në sektorin e shërbimeve.

Është mjaft tregues me rëndësi edhe struktura e plasmanëve të prodhimeve dhe shërbimeve në vitin 2005.Nga të dhënat vërejmë se 89.0% e ndërmarrjeve të anketuara shesin prodhimet dhe shërbimet e veta vetëmnë tregjet e brendshme, kurse vetëm 11.0% e ndërmarrjeve shesin mallrat dhe shërbimet e tyre edhe në treg-jet e jashtme. Krahasuar me vitin 2004, vërejmë një përmirësim të treguesve, nga se në vitin 2004 në tregune jashtëm i plasonin produktet dhe shërbimet e tyre vetëm 5.3% e ndërmarrjeve të anketuara, kurse në vitin2005 ai numër është 11.0%, çka do të thotë se kemi rritje të numrit të ndërmarrjeve në këtë kategori për 5.7%.

Nga të dhënat mësojmë se në vitin 2005 ka pasur trende mjaft pozitive në fushën e plasmanit të produktevevendore, mallrave tregtare dhe shërbimeve në tregjet e jashtme. Kjo do të rezultojë gjithsesi me zvogëlim-in e saldos negative në bilancin e këmbimeve me botën, që aktualisht përbënë një problemë mjaft të madhpër ekonominë e Kosovës.

Anketa tregon se janë një varg i faktorëve që paraqiten si pengesë për eksportin e prodhimeve vendore nëtregjet e jashtme. Sipas peshës këto pengesa mundë të identifikohen si mungesa e formave të stimulimit të


77

eksporteve nga ana e qeverisë 22.0%, vështirësitë burokratike dhe tarifat doganore 22.0%, problemet ekomunikimit 19.0%, mungesa e informacionit për tregjet e huaja 16.0%, vështirësitë në qarkullimin e page-save 8.0%, problemet e transportit 7.0%, dhe kualiteti i ulët i prodhimit vendor 6.0%.

Plasmani i prodhimeve dhe shërbimeve në tregjet e jashtme përbënë 11.0% të plasmanit të përgjithshëm.Këto shitje prej 11.0% janë realizuar kryesisht në tregjet regjionale 71.0%, tregjet evropiane 20.0%, dhetregjet botërore 9.0%.

Sipas vendeve, shitjet në tregjet e jashtme kryesisht janë të orientuara në tregun e Shqipërisë, tregun eMaqedonisë, tregun e Malit të Zi, tregun e Serbisë, tregjet e vendeve të tjera ballkanike, tregjet e EvropësPerëndimore, dhe tregjet e vendeve të tjera.

Ndërmarrësit kosovar janë të përqendruar më së tepërmi në tregjet e Shqipërisë, tregjet e rajonit, dhe nëtregjet Evropiane. Përqendrimi më i madh në tregjet e Shqipërisë është rezultat i Marrëveshjes së Tregtisësë Lirë midis këtyre dy vendeve. Në të ardhmen pritet intensifikimi i marrëdhënieve ekonomike edhe meMaqedoninë me që edhe me këtë vend është nënshkruar Marrëveshja për Tregti të Lirë, kurse synim krye-sor për ndërmarrjet tona duhet të jetë depërtimi dhe përqendrimi në tregjet e Unionit Evropian sepse ai sotpërbënë një treg të fuqishëm dhe shumë likuid.

Nga aspekti i sigurimit të lëndës së parë, mallrave dhe shërbimeve të dhënat nga 600 NVM të anketuara,tregojnë se vetëm 40.9% prej tyre lëndën e parë, mallrat dhe shërbimet i sigurojnë nga tregu i brendshëm,kurse 59.1% i sigurojnë ato nga tregjet e jashtme. Krahasuar me vitin paraprak 2004 vërehen përmirësimetë konsiderueshme të gjendjes dhe trende pozitive. Kështu, në vitin 2005 furnizimet e lëndës së parë, mall-rave dhe shërbimeve nga tregjet e vendit janë rritur për 8.7%, apo nga 32.2% sa ishin në vitin 2004, në40.9% në vitin 2005. Në të njëjtën kohë kanë shënuar rënie furnizimet nga tregjet e jashtme për 7.9%, aponga 67.0% sa ishin në vitin 2004, kanë rënë në 59.1% në vitin 2005.

Nga aspekti i tregjeve të caktuara të jashtme nga të cilat bëhen furnizimet e lëndëve të para, mallrave, dheshërbimeve gjendja tregohet mjaft e mirë, sepse pjesën kryesore të furnizimeve ndërmarrjet tona e bëjnënga tregjet regjionale dhe atë 47.7%, furnizimet nga tregu evropian janë 39.6%, dhe furnizimet nga tregubotëror janë 12.8%.

Sa i përket sigurimit të mjeteve për punë, vetëm 38.0% prej NVM të anketuara kanë deklaruar se mjetet epunës i sigurojnë në tregun e brendshëm, kurse 62.0% e ndërmarrjeve mjetet e tyre të punës i sigurojnë ngatregjet e jashtme. Sipas sektorëve të aktivitetit afarist, gjendja paraqitet edhe më e paqëndrueshme në sek-torin prodhimit, ku vetëm 24.0% e ndërmarrjeve të anketuara kanë deklaruar se mjetet e tyre të punës i sig-urojnë nga tregu i brendshëm kurse 76.0% e tyre i sigurojnë ato mjete nga tregjet e jashtme. Në sektorintregtisë dhe në atë të shërbimeve gjendja është e njëjtë, ku 42.0% e mjeteve për punë sigurohen në tregune brendshëm, kurse 58.0% e tyre sigurohen nga tregjet e jashtme.

Nga aspekti i tregjeve të caktuara të jashtme nga të cilat sigurohen mjetet për punë për nevojat e ndërmar-rjeve kosovare, vërejmë se pjesa më e madhe tyre sigurohet nga tregjet e Evropës Perëndimore 71.0%, ngatregjet regjionale 19.0%, dhe nga tregu botëror 10.0%. Struktura e furnizimeve të mjeteve për punë reflek-ton edhe prejardhjen e kapitalit të investuar të ndërmarrjeve të anketuara, që kryesisht është nga vendet eUnionit Evropian, ku edhe gjendet pjesa më e madhe e diasporës kosovare, e cila tani pas lufte ka gjeturinteresin të investojë këtu në Kosovë.


78

Nga të dhënat e anketës mësojmë se 57.0% e fondeve financiare që përdorin NVM-të janë mjete të veta aponga burimet interne, kurse 43.0% e fondeve janë nga burimet eksterne, përkatësisht nga ato janë kredibankare 32.1%, hua nga individët dhe familjet 9.8%, fonde financiare pa kthim 0.3%, dhe nga burime tëtjera 0.7%. Strukturë të përafërta të fondeve financiare vërejmë edhe sipas sektorëve ekonomikë, në prod-him, tregti, dhe shërbime. Është interesante se edhe në krahasim me gjendjen në këtë fushë në vitin 2004,treguesit kanë mbetur pothuaj se të njëjtë.

Sa i përket mënyrës së përdorimit të mjeteve financiare vërejmë se 66.4% e fondeve financiare janë për-dorur për financimin e blerjeve të tokave dhe ndërtimin e objekteve, si dhe për blerje të pajisjeve të nevo-jshme, kurse vetëm 33.6% e fondeve financiare janë përdorur për financimin e mjeteve qarkulluese, aposipas destinimit ato janë përdorur 38.1% për blerje të pajisjeve dhe 28.2% për toka dhe objekte ndërtimore.

Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme kanë nevoja permanente për shfrytëzimin dhe përdorimin e kredive tëllojeve të ndryshme. Nga anketa mësojmë se 64.0% e ndërmarrjeve të anketuara kanë nevoja permanentepër shfrytëzimin e kredive, ndërsa 36.0% e tyre nuk kanë nevojë për kredi. Struktura e kërkesës për krediështë tjetër në sektorin e prodhimit ku 83.0% e ndërmarrjeve deklarojnë se kanë nevojë për kredi, kurse17.0% prej tyre deklarojnë se nuk kanë nevojë për kredi. Në sektorin e tregtisë numri i ndërmarrjeve qëkanë nevoja për kredi është 62.0%, ndërsa ndërmarrjet tregtare që nuk kanë nevojë për kredi përbëjnë vetëm38.0% të ndërmarrjeve tregtare. Në sektorin e shërbimeve, numri i ndërmarrjeve që kërkon kredi është55.0%, ndërsa 45.0% nuk kanë nevojë për kredi.

Të dhënat në lidhje me shumat e kredive që kërkojnë NVM nga bankat dhe institucionet tjera financiare,tregojnë se 44.0% e ndërmarrjeve kërkojnë kredi në vlera mbi 250,000€, 14.0% kërkojnë kredi në vlera prej50,000 deri në 100,000€, 13.0% kërkojnë kredi në vlera prej 15,000 deri në 25,000€, 12.0% kërkojnë kredinë vlera prej 100,000 deri në 200,000€, 11.0% kërkojnë kredi në vlera ndërmjet 25,000 deri 50,000€, 4.0%kërkojnë kredi në vlera 5,000 deri 15,000€, dhe 2.0% kërkojnë kredi në vlera ndërmjet 200,000 deri250,000€.

Janë mjaft interesante edhe të dhënat për numrin e ndërmarrjeve të cilat kanë aplikuar për kredi të caktu-ara. Kështu, nga 58.0% e ndërmarrjeve të anketuara kanë aplikuar gjatë vitit 2005 për kredi të ndryshmepranë bankave dhe institucioneve të tjera financiare, kurse 42.0% nuk kanë aplikuar asnjëherë për kredi.Edhe nga aspekti i sektorëve ekonomikë gjendja paraqitet përafërsisht e njëjtë përveç në sektorin e tregtisëku numri i ndërmarrjeve që kanë aplikuar për kredi gjatë vitit 2005 është 64.0%, kurse i atyre që nuk kanëaplikuar është 36.0%.

Numri mesatar i ndërmarrjeve të cilave i është refuzuar kërkesa për kredi është 15.0%. Në veprimtaritëprodhuese numri i ndërmarrjeve të cilave u është refuzuar kërkesa për kredi është 24.0%, ndërmarrjeve nëveprimtarin e shërbimeve u janë refuzuar kërkesat për kredi në 19.0% të rasteve, ndërkohë që ndërmarrjevetregtare u janë refuzuar vetëm 8.0% e kërkesave për kredi.

Arsyet më të shpeshta për refuzimin e kërkesave për kredi të NVM janë qarkullimi i ulët vjetor dhe ndërmarr-jet fillestare 73.0%, mungesa e hipotekës dhe kolateralit tjetër 18.0%, dhe mungesa e planit të biznesit 9.0%.

Sa i përket afatit kohor më të përshtatshëm për fillimin e kthimit të kredisë, 35.0% e NVM preferojnë qëkredia të fillon të kthehet pas 9 - 12 muajve, 34.0% e ndërmarrjeve preferojnë që kredia të fillon të kthehetpas 3 - 6 muajve, 9.0% e NVM preferojnë që kredia të fillon të kthehet pas 1-3 muajve, dhe vetëm 17.0%e ndërmarrjeve të anketuara preferojnë që kreditë të fillojnë të kthehen pas 12 - 24 muajve.


79

Ndërsa sa i përket afateve kohore të maturimit të kredive, 52.0% e NVM të anketuara deklarojnë se afatiduhet të jetë mbi 5 vite, 27.0% e ndërmarrjeve preferojnë afatin e kthimit të kredisë 3 - 5 vite, 11.0% e ndër-marrjeve mendojnë se afati i maturimit të kredisë mund të jetë 2 - 3 vite, dhe vetëm 10.0% e ndërmarrjevetë anketuara preferojnë që afati i kthimit të kredisë të jetë prej 1 - 2 vite.

Sa i përket normave të interesit në kreditë bankare 30.0% e NVM të anketuara preferojnë normat e kamatës5.0%, ndërmarrjet që preferojnë normat e kamatës 4.0% janë 18.0%, ndërsa 15.0% e ndërmarrjeve pranojnëqë normat e kamatave të jenë edhe 6.0%. Nga të dhënat mësojmë se 67.0% e ndërmarrjeve preferojnë që nor-mat e kamatave të jenë 1 deri 5%, ndërsa 33.0% pajtohen që normat e kamatave të jenë edhe prej 5 deri 10.0%.

Implementimi i strategjisë së marketingut për hulumtimin e tregjeve të furnizimit, tregjeve të shitjes dheprodukteve dhe shërbimeve të reja është bërë kërkesë imanente për secilën ndërmarrje, qoftë ajo prodhuese,tregtare, apo shërbyese. Të dhënat nga anketa tregojnë se 86.3% e ndërmarrjeve kanë qasje në marketing,ndërsa 13.7% e ndërmarrjeve nuk implementojnë fare marketingun. Në krahasim me vitin 2004, në vitin2005 vërehen lëvizje pozitive sa i përket qasjes marketingut dhe zbatimit të tij në ndërmarrje, ku vërehetnjë rritje sinjifikante qasjes marketingut dhe zbatimit të tij në ndërmarrje në vitin 2005, dhe atë për 14.8%,apo nga 71.5% sa ishte në vitin 2004, në 86.3% në vitin 2005.

Janë mjaftë interesante edhe të dhënat në lidhje me format e marketingut që zbatojnë ndërmarrjet e vogla dhetë mesme në Kosovë. Kështu 66.6% e NVM të anketuara zbatojnë reklamën si formë të marketingut, 21.4%e ndërmarrjeve zbatojnë pjesëmarrjen në panaire si formë të marketingut, 12.0% e ndërmarrjeve zbatojnë pro-movimin si formë të marketingut. Edhe sipas veprimtarive rezultatet e anketës tregojnë për trende të njëjta.

Edhe në krahasim me vitin 2004, ndërmarrjet e vogla dhe të mesme kanë zbatuar format e njëjta të mar-ketingut, reklamën, pjesëmarrjen në panaire, dhe promovimin.

Ajo që bënë përshtypje është se, NVM-të edhe më tutje nuk po zbatojnë format tjera të marketingut si pub-liciteti, marrëdhëniet me publikun, shitjen personale, dhe marketingun miks, të cilat po japin rezultateshumë të mira në vendet e zhvilluara dhe në vendet në zhvillim.

Nga të dhënat e anketës vërejmë se si kanale më të shpeshta për realizimin e reklamave të NVM janë medi-at e shkruara dhe elektronike 33.2%, broshura dhe katalogje të ndryshme 26.4%, ueb faqe 20.2%, dhepërmes formave të tjera 0.8%.

Informatizimi i ndërmarrjeve është bërë imperativ i kohës me synim që të arrihen rezultate pozitive nëaktivitetin ekonomik. Nga 600 NVM të anketuara, 92.2% deklarojnë se përdorin kompjuter në ndërmarrjete tyre, kurse vetëm 7.8% nuk përdorin kompjuter. Ajo çka bënë përshtypje është se 95.5% e NVM nëveprimtaritë prodhuese përdorin kompjuter në ndërmarrjet e tyre, kurse vetëm 4.55 nuk përdorin kom-pjuterët. Edhe në grupin ndërmarrjeve tregtare 90.1% përdorin kompjuterët në aktivitetin tyre afarist, kurse9.9% nuk përdorin kompjuter, ndërsa në veprimtarinë shërbyese kompjuterë përdoren në 92.7% të ndërmar-rjeve, kurse vetëm 7.3% të ndërmarrjeve nuk përdoren fare.

Edhe kyçja në internet përbënë një tregues cilësor për shkallën e informatizimit të NVM në Kosovë. Sipastë dhënave të anketës mësojmë se 68.1% e NVM të anketuara janë kyçur në internet, kurse vetëm 31.9%nuk kanë kyçje në internet.

Nga aspekti i përdorimit të internetit në procesin e aktivitetit afarist të NVM të dhënat janë mjaft intere-sante, ku 41.0% e NVM të anketuara kanë ueb faqen e tyre në internet, 25.5% e ndërmarrjeve shesin dheblejnë përmes internetit, dhe 33.6% e ndërmarrjeve e përdorin internetin duke marr këshilla nga interneti.


80

Anëtarësimi në asociacione përbënë një faktor me rëndësi për zhvillimin e aktivitetit të NVM në Kosovë,për arsye se përmes anëtarësimit në asociacione të ndryshme shumë nga NVM mund të realizojnë të drej-ta të caktuara në aspektin e tërheqjes së fondeve financiare përmes donacioneve të ndryshme të qeverivedhe të institucioneve financiare ndërkombëtare, në aspektin e trajnimit të personelit të ndërmarrjes përmestrajnimeve të përbashkëta në kuadër të sektorëve dhe degëve ekonomike, apo edhe përmes përdorimit tëinformacionit të caktuar në nivel sektori apo dege ekonomike në vend e edhe më gjerë.

Numri më i madh i NVM të anketuara në vitin 2005, apo 71.8% janë anëtarësuar në asociacione tëndryshme, kurse 28.2% nuk janë anëtare të asnjë asociacioni të biznesit.

Nga anketa mësojmë se 65.9% e NVM të anketuara janë anëtare të Odës Ekonomike të Kosovës, 17.2% tëndërmarrjeve janë anëtare të Aleancës Kosovare të Biznesit, 4.4% të NVM janë anëtare të AgjencisëRegjionale të Biznesit, dhe 12.5% janë anëtare të asociacioneve të ndryshme brenda sektorëve dhe degëveekonomike. Edhe në nivel të sektorëve ekonomikë gjendja e anëtarësimit në asociacione të ndryshme të biz-nesit tregon trende përafërsisht të njëjta.

Sa i përket shfrytëzimit të informacionit nga asociacionet e biznesit, 74.0% e NVM të anketuara kanëdeklaruar se shfrytëzojnë atë, ndërkaq 26.0% kanë deklaruar se nuk e shfrytëzojnë fare atë informacion. Nësektorin e prodhimit 85.6% e NVM e shfrytëzon informacionin nga asociacionet e biznesit, në sektorin etregtisë 74.6% e NVM e shfrytëzojnë informacionin e asociacioneve biznesore, kurse në sektorin e shër-bimeve 64.5% e NVM e shfrytëzojnë informacionin e asociacioneve të biznesit në të cilat janë anëtarësuar.

Në anketë janë mbledhur të dhëna mjaft interesante edhe për organizatat që mbështesin aktivitetin e NVMnë Kosovë. Nga të dhënat e anketës del se 54.3% e NVM janë mbështetur nga OEK, 13.4% e NVM janëmbështetur nga Qeveria e Kosovës, 11.8% e NVM janë mbështetur nga administrata lokale, 11.8% e NVMjanë mbështetur nga organizatat ndërkombëtare (donatorët), 2.4% e NVM janë mbështetur nga kompanitëdhe agjencitë për këshillëdhënie, dhe 6.3% e NVM janë mbështetur nga organizata të tjera.

Gjatë zhvillimit të aktivitetit të tyre ekonomik NVM përballen me pengesa dhe barriera të natyrës sëndryshme. Të dhënat e anketës tregojnë se pengesat dhe barrierat më të shpeshta me të cilat janë përballurndërmarrjet e vogla dhe të mesme në Kosovë në vitin 2005 janë:

o Mungesa e kuadrit të kualifikuar;

o Mungesa e trajnimeve sipas fushave;

o Tregu;

o Qasja ndaj lëndës së parë dhe pajisjeve;

o Hapësira e punës;

o Infrastruktura;

o Transporti;

o Financat;

o Rrethanat ligjore – administrative;

o Politikat fiskale;

o Politikat ekonomike;


81

Femrat në Kosovë edhe më tej ngurrojnë të themelojnë bizneset në emër të tyre, qoftë për arsye të mungesëssë kushteve ekonomike dhe financiare, qoftë për arsye të mossigurisë për një ndërmarrësi. Për të rritur num-rin e femrave që themelojnë ndërmarrje, organizatat që mbështesin bizneset do të duhej të stimulonin ato llojetë firmave në biznes që përfaqësojnë interes të veçantë për femrat, ndërsa do të duhej të zbatoheshin edhe pro-cedura të selektuara të licencimit dhe kreditimit të firmave që zotërohen dhe menaxhohen nga femrat.

Edhe për rritjen e pjesëmarrjes së grup-moshave 18-25 vjet dhe 55- në themelimin dhe zotërimin e NVM,preferohet të zbatohen politika të diferencuara fiskale dhe të licencimit, që sot përfaqësojnë praktika tëpërditshme në vendet e zhvilluara e edhe në vendet në zhvillim

Duhet të stimulohet organizimi i ndërmarrjeve në formë të shoqërive aksionare (korporatave), si një formëoptimale, e cila do të ndikonte në investimin edhe të shumave më të vogla të fondeve financiare që zotëro-jnë individët dhe familjet, dhe në të njëjtën kohë do të ndihmonte në financimin e projekteve që nuk mundtë financohen vetëm nga burimet e veta dhe nga kreditë bankare.

Struktura e NVM sipas veprimtarive ekonomike tregon se duhet mbështetur me politika makroekonomikecilësore ndërmarrjet prodhuese dhe shërbyese, në mënyrë që tregu i vendit të furnizohet nga ndërmarrjetprodhuese dhe shërbyese vendore, me çka do të ndikohej në përmirësimin e bilancit të këmbimeve me botëndhe në bilancin e pagesave me botën

Mënyra e menaxhimit të ndërmarrjeve varet drejtpërdrejt nga forma e organizimit të firmës. Në këtë drej-tim duhet punuar në ndërgjegjësimin e pronarëve të bizneseve të cilët janë të pakualifikuar për menaxhim,që menaxhimin e bizneseve të tyre të ua besojnë menaxherëve profesionist të cilët më mirë do të dinin tëidentifikonin kërkesat e tregut të furnizimeve, tregut të shitjeve, e edhe të tregut financiar.

Për të ndikuar në rritjen e numrit mesatar të të punësuarve për një ndërmarrje duhet të zbatohen politikaselektive në të ardhurat e ndërmarrjeve, varësisht nga numri i të punësuarve . Kjo gjithsesi koincidon melëvizjet e përgjithshme në ekonominë botërore, e në veçanti në rajonin e Evropës Juglindore dhe në Ballkanku ato po japin efekte pozitive.

Trajnimet përbëjnë një aktivitet shumë me rëndësi për përparimin e metodave të punës dhe të menaxhimittë firmës në biznes në përgjithësi. Fakti se pjesa më e madhe e të anketuarve deklarojnë se janë pjesërishttë kënaqur me kualitetin e trajnimeve dhe këshillimeve të ofruara tregon se qasja këtij problemi duhetmenaxhuar në mënyrë më cilësore në kuptimin e fushave të trajnimit dhe këshillimit, stafit profesional qëmbanë trajnimet dhe këshillimet, metodës bashkëkohore të prezantimit dhe ligjërimit, dhe metodës adeku-atë të komunikimit ndërmjet trajnerëve dhe këshilltarëve dhe audiencës që ndjek ato trajnime dhekëshillime.

Për shfrytëzimin më të madh të kapaciteteve të NVM duhet eliminuar konkurrenca jolojale, të zbatohen poli-tika monetare dhe financiare stimulative që zbusin mungesat e fondeve financiare qarkulluese, të zbatohenmakropolitika stabilizuese, dhe të lidhen marrëveshje për tregti të lirë me vendet e regjionit dhe më gjerë.

Për përmirësimin e kualitetit të produkteve dhe shërbimeve duhet mundësuar përcjellja e risive tekno-logjike, dhe të stimulohet personeli i kualifikuar.


82

16. REKOMANDIME

Duhet të organizohen dhe mbahen trajnime për rëndësinë e planifikimit operativ dhe stratëgjik të aktivitetitekonomik për periudha më të gjata kohore, që do të rezultonin me efekte pozitive për vazhdimin e afarizmitekzistues, ndërrimin e afarizmit dhe plotësimin e tij me aktivitete të reja, dhe zgjerimin e afarizmit dheplotësimin e tij me aktivitete të reja.

Për rritjen e eksporteve të prodhimeve vendore në tregjet e jashtme, preferohet të zbatohen forma të caktu-ara të stimulimit të eksporteve nga ana e qeverisë, të eliminohen pengesat burokratike, të zvogëlohen tar-ifat doganore, të përparohen metodat e komunikimit, të sigurohet informacion më i madh dhe më cilësorpër tregjet e huaja, të eliminohen vështirësitë në qarkullimin e pagesave me botën, të përmirësohet kualitetii rrjetit rrugor dhe të organizohet transporti më funksional dhe më ekonomik, dhe gjithsesi të rritet kualitetii prodhimeve dhe shërbimeve vendore.

Në të ardhmen duhet të intensifikohet lidhja e marrëdhënieve ekonomike edhe me vendet tjera të rajonitdhe më gjerë, kurse synim kryesor për ndërmarrjet tona duhet të jetë depërtimi dhe përqendrimi në tregjete Unionit Evropian sepse ai sot përbënë një treg të fuqishëm dhe shumë likuid.

Struktura e furnizimeve të mjeteve për punë reflekton edhe prejardhjen e kapitalit të investuar të ndërmar-rjeve të anketuara, që kryesisht është nga vendet e Unionit Evropian, ku edhe gjendet pjesa më e madhe ediasporës kosovare, e cila tani pas lufte ka gjetur interesin të investojë këtu në Kosovë. Në këtë drejtim qev-eria duhet të zhvillojë një dialog permanent me diasporën tonë me synim që të bind atë të investojë kur-simet e saj këtu në Kosovë. Kuptohet se qeveria duhet të stimulojë ato investime në mënyra të ndryshme,por mbi të gjitha përmes lehtësimit të procedurave mbi licencimin dhe mundësisë së investimit.

Bankat dhe institucionet tjera kreditore duhet të zbatojnë procesin e derregullimit të aktivitetit të tyre meqëllim që tregu të ndihmojë alokimin e fondeve financiare kah projektet profitabile, të cilat mund të konkur-rojnë edhe në tregjet e huaja.

Sa i përket mënyrës së përdorimit të mjeteve financiare pronarët dhe menaxherët e bizneseve duhet të zba-tojnë politika më cilësore, në kuptimin që mos të shpenzohen fondet financiare vetëm në toka dhe objektepor theksi të vihet në prodhimin cilësor që mund të konkurrojë edhe në tregjet e jashtme.

Ndërmarrjet e vogla dhe të mesme kanë nevoja permanente për shfrytëzimin dhe përdorimin e kredive tëllojeve të ndryshme. Bankat vendore dhe ato të huajat këtu në Kosovë duhet të zbatojnë politika kreditoreqë ndihmojnë zgjerimin e aktivitetit ekonomik dhe që njëkohësisht sigurojnë kthime.

Kriteret për përcaktimin e aftësisë kreditore të ndërmarrjeve duhet të rishqyrtohen dhe të zbuten relativisht,në mënyrë që një numër më i madh i ndërmarrjeve të mund të shfrytëzojë kredi bankare. Në këtë kuptimedhe vlerësimi i aseteve që mund të përdoren si hipotekë dhe kolateral duhet të jetë më real.

Afatet kohore për fillimin e kthimit të kredisë duhet të zgjatën, dhe njëkohësisht duhet të zgjatën afatet ematurimit të kredive bankare, dhe të zbatohen politika kamatore më të arsyeshme, në mënyrë që kreditëbankare në mënyrë të mirëfilltë të ndihmojnë zhvillimin e biznesit e jo të bëhen pengesë e zhvillimit të tij.

Implementimi i strategjisë së marketingut për hulumtimin e tregjeve të furnizimit, tregjeve të shitjes dhe pro-dukteve dhe shërbimeve të reja është bërë kërkesë imanente për secilën ndërmarrje, qoftë ajo prodhuese,tregtare, apo shërbyese. Në periudhën e ardhshme NVM duhet të mbështeten më tepër në hulumtimet e treg-jeve dhe në format e marketingut që sot po japin efekte pozitive në ekonomitë e zhvilluara dhe ato në zhvil-lim, si reklama, publiciteti, marrëdhëniet me publikun, promocioni, shitjet personale, dhe marketingu mikst.


83

Duhet të zhvillohet politikë permanente me mjetet dhe kanalet përmes të cilave realizohen format e caktu-ara të marketingut, në mënyrë që të ndërtohen marrëdhënie të qëndrueshme afariste dhe të bashkëpunimitmidis tyre. Kjo gjithsesi do të jep edhe efekte pozitive në afat të mesëm dhe në afat të gjatë.

Informatizimi i ndërmarrjeve është bërë imperativ i kohës me synim që të arrihen rezultate pozitive nëaktivitetin ekonomik. Në këtë drejtim duhet filluar me projekte serioze për ndërtimin e rrjetit të informa-tizimit të organeve të administratës shtetërore, qendrore dhe lokale, si dhe të korporatave që përfaqësojnëinteres publik. Me këtë do të fillonte edhe procesi i ndërtimit të shtetit informatik, që në esencë është synimi të gjitha vendeve të zhvilluara dhe atyre në zhvillim.

Edhe kyçja në internet përbënë një tregues cilësor për shkallën e informatizimit të NVM në Kosovë. Nëkëtë fushë ndërmarrjet e telekomunikacionit dhe ministritë referuese duhet të zbatojnë politika zhvillimoreqë mundësojnë qasjen e barabartë në internet të të gjitha ndërmarrjeve dhe familjeve, në mënyrë që të ndër-tohet një kanal cilësor i komunikimit midis prodhuesve dhe ofruesve të shërbimeve dhe konsumatorëve.

Duhet të stimulohet anëtarësimi i NVM në asociacione të biznesit, sepse kjo përbënë një faktor me rëndësi përzhvillimin e aktivitetit të NVM në Kosovë. Përmes anëtarësimit në asociacione të ndryshme shumë nga NVMmund të realizojnë të drejta të caktuara në aspektin e tërheqjes së fondeve financiare përmes donacioneve tëndryshme të qeverive dhe të institucioneve financiare ndërkombëtare, në aspektin e trajnimit të personelit tëndërmarrjes përmes trajnimeve të përbashkëta në kuadër të sektorëve dhe degëve ekonomike, apo edhe përmespërdorimit të informacionit të caktuar në nivel sektori apo dege ekonomike në vend e edhe më gjerë.

Organizatat që mbështesin aktivitetin e NVM në Kosovë duhet të zbatojnë politika selektive dhe procedu-ra më të thjeshta gjatë përzgjedhjes së ndërmarrjeve dhe projekteve që do t’i mbështesin, në mënyrë që tëmotivohen NVM-të për një bashkëpunim permanent me ta, dhe që bashkëpunimi i tillë të jep efekte më tëmira ekonomike dhe financiare.


84

Hulumtimi i ndermarrjeve te vogla dhe te mesme

Economy & Finance

Transcript of Hulumtimi i ndermarrjeve te vogla dhe te mesme