Special Thomas More Lecture 2015 - pagina 1

SPECIALTHOMAS MORE

LECTURE 2015

Luigino Bruni “De economische wetenschap heeft er helaas voor gekozen de meest basale en pessimistische drijfveren van de mens als uitgangspunt te nemen en is daarom geneigd ieder individu te beschouwen als een gewiekste opportunist die zich alleen inzet en correct gedraagt wanneer hij de juiste incentives krijgt of geconfronteerd wordt met controles en sancties,” zo stelt Luigino Bruni in het boek De ongekende kant van de economie. De kapitalistische visie van de markt-economie mag dan opmerkelijke eco-nomische, technologische en maatschappelijke resultaten hebben voortgebracht, ze loopt in de ogen van de Italiaanse econoom Luigino Bruni (1966) op haar eind: haar innovatieve en beschavende kracht raakt uitge-put. Bruni werkt samen met de vooraanstaande Italiaanse eco-noom Stefano Zamagni (1943) van de universiteit van Bologna al enkele jaren aan de rehabilitatie van een even oud, maar optimisti-scher spoor: dat van de zogeheten ‘civiele economie’, waarin de intrinsieke waarde van intermen-selijke relaties economisch wordt erkend. In de geschiedenis van de economie heeft de denkrich-ting van de civiele economie het afgelegd tegen de Britse traditie van de “uncivil” politieke eco-nomie. Daarmee werd de homo oeconomicus, in de ogen van Bruni,

tot tweehonderd jaar eenzaamheid ver-oordeeld. De auteur gaat in zijn onder-zoek terug naar noties van de Italiaanse econoom Antonio Genovesi (1713-1769) en zijn Napolitaanse school, die de markt niet alleen ziet als een voertuig voor vrij-blijvend wederzijds voordeel, maar ook voor public happiness, beschaving, burger-lijke deugden en socialiteit.

Welzijn en gelukIn zijn historische studie Civil Happiness (2006) betoogt Bruni dat de economie is begonnen als een wetenschap over het

welzijn en geluk van burgers, maar geleidelijk deze dimensie volledig heeft verloren. Econo-mie werd de wetenschap van wat meetbaar is in geld. Volgens Bruni doen we onszelf hiermee tekort en is herbezinning op geluk, opgevat als “civil happiness”, drin-gend geboden.

WederkerigheidIn 2008 verscheen Reciprocity, Altruism and the Civil Society. De diversiteit van de wereld vraagt om een diversiteit aan wederke-righeden, stelt Bruni in dit boek. Brekend met gangbare sociale theorieën trekt hij het begrip reciprociteit open: onder weder-kerigheid vallen samenwerking en vriendschap, maar ook contracten en competitie. Deze rijkdom van vormen heeft een samenleving voor haar bloei nodig.

THOMAS MORE LECTURE 2015

Datum & LocatieZaterdagmiddag 17 oktober Academiegebouw, Domplein 29, Utrecht

Programma14:30 uur Ontvangst15:00 uur Lezing door Luigino Bruni De lezing wordt in het Engels gehouden.

In een vertaling wordt niet voorzien15:50 uur Presentatie van het eerste exemplaar

van de Nederlandse vertaling van het boek van Bruni en Smerilli, De ongekende kant van de economie

16:00 uur Borrel

Entree en aanmeldingDe entree voor de lezing is vrij. Het aantal plaatsen is beperkt. Plaatsen worden enkel ter beschikking gesteld na reservering. Aanmelding vóór 15 septem-ber via info@thomasmore.nl, onder vermelding van naam, adres en woonplaats.

HET OPTIMISME VAN DE ‘CIVIELE ECONOMIE’Op 17 oktober 2015 vindt in het Academiegebouw aan het Domplein te Utrecht de Thomas More Lecture plaats. Spreker

is dit jaar de Italiaanse econoom Luigino Bruni, een origineel denker die vanuit cultuurfilosofisch perspectief verrassende

visies ontwikkelt op economie en samen leving. Zo introduceert Bruni de notie van een “civiele economie”, een mens-

waardige, ‘beschaafde’ vorm van economie.

Special Thomas More Lecture 2015 - pagina 2

De ongekende kantvan de economie

gratuïteit en markt

Luigino Bruni en Alessandra Smerilli

Uitgeverij Nieuwe Stad in samenwerking met Stichting Thomas More

De auteurs willen laten zien dat er in de economie behal-ve het marktmechanisme ook altijd een andere kracht aan het werk is, al merken we die vaak niet op: die van de belangeloosheid (gratuïteit). Mensen bewijzen elkaar spontaan gunsten, gewoon omdat we mensen zijn, en niet altijd berekenende wezens. Sterker nog: er zijn veel mensen die vanuit een ideale gedrevenheid, een cha-risma, iets opzetten: een religieuze gemeenschap, een goede-doelenorganisatie, of een bedrijf. De auteurs ma-ken duidelijk dat eigenlijk achter iedere stichting of ware innovatie een charisma schuilgaat: dat wil zeggen de scheppingsdrang van iemand die niet alleen uit eigen-belang handelt maar iets goeds, iets moois tot stand wil brengen voor het welzijn van velen. Die gedrevenheid (charisma) en creativiteit is net zo goed een motor in de economie als het marktmechanisme.

Vaak begint een innovatie als een idealistische organi-satie en wordt die later een gevestigd instituut. Het ge-vaar is dan dat het idealisme (het charisma) uitdooft en de bureaucratie, de hiërarchie, de contracten, de centen gaan overheersen. Om te zorgen dat het charisma niet verdwijnt, pleiten de auteurs voor enkele hulpmiddelen, bijvoorbeeld gezamenlijke afspraken om de missie van het bedrijf/de organisatie in alles na te leven; of publieke erkenning van de mensen die in het bedrijf of de organi-satie handelen volgens de goede spirit en die de team-geest bevorderen.

De ongekende kant van de economie gratuïteit en markt

GRATUÏTEIT EN CHARISMA VERANDEREN DE WERELDOp deze pagina’s twee korte tekstdelen als voorpublicatie uit de Neder-

landse uitgave De ongekende kant van de economie van Bruni en Smerilli,

waarvan de originele titel is: L’altra metà dell’economia. Het eerste exem-

plaar van de Nederlandse vertaling wordt op 17 oktober in Utrecht aan

Luigino Bruni overhandigd.

In het denken van Bruni speelt het Italiaanse woord ‘gratuità’ een centrale rol. ‘Gratuità’ betekent letterlijk: ‘het gratis zijn’. Dit ‘gratis zijn’ gaat verder dan ‘belangeloosheid’ of ‘onbaatzuchtigheid’. Bij ‘gratuità’ hebben we ook te denken, zo blijkt uit het werk van Bruni, aan het rijke betekenisveld van ‘geschenk’, in de zin van een ‘vrije gave’, bijna ‘ genade’ (‘gratie’). Om recht te doen aan het uitzonder-lijke karakter van ‘gratuità’ is in de vertaling voor het Nederlandse woord ‘gratuïteit’ gekozen.

Twee hoofdwegenGratuïteit komt de wereld in en verandert haar iedere morgen, langs twee hoofdwegen. De eerste is in onszelf aanwezig, aangezien ieder menselijk wezen het natuurlijke vermogen tot gratuïteit in zich draagt. Het leven zelf, onze komst in de wereld, is de eer-ste grote ervaring van gratuïteit. We ervaren onszelf, tot bestaan geroepen zonder daarvoor te hebben gekozen, als een oorspronke-lijk geschenk. Deze ervaring maakt dat wij een immense waarde toekennen aan de gratuïteit die komt van anderen. En anderzijds, wanneer de onze niet wordt erkend, gewaardeerd en dankbaar aanvaard, doet ons dat veel pijn. Gratuïteit is dus een constitutieve dimensie van al het menselijke, van heel de mens; ook van de homo oeconomicus, die dat tegen-woordig systematisch ontkent of wegwuift, omdat hij het niet meer weet. Hij ziet bijvoorbeeld niet meer dat het de gratuïteit is die van een klant, collega of leverancier iemand met een naam maakt. De tweede hoofdweg van de gratuïteit is die van de charisma’s, van de gaven van de charis, een woord dat ‘genade’, ‘gratis zijn’, ‘gunst’ betekent. Af en toe, maar veel vaker dan we denken, verschijnen er in ons midden mensen met een speciale gave van gratuïteit: charismatici. In het verleden traden de dragers van buitengewone charisma’s vooral binnen de godsdiensten en filo-sofische scholen op. Vandaag treffen we ze ook aan in de econo-mie en de politiek, in de milieubeweging en op het terrein van de mensenrechten. We worden omringd door mensen van groot charisma, maar zelden herkennen we ze.

Van binnenuit geleidEen eigenschap van charisma’s en van gratuïteit (charis) is hun vanzelfsprekendheid. Die toont ons de gratuïteit zoals die mysterievol maar reëel in de werkelijkheid aanwezig is. Wanneer je iemand met een zeker charisma ontmoet, of dat nu een sociaal werker is of de stichteres van een religieuze gemeenschap, is de eerste erva-ring die je opdoet de fysieke gewaarwording van een persoon die door haar manier van zijn van je houdt en goed doet in de wereld. Je ziet niet iemand die beter of altruïstischer is dan anderen, maar die is en doet wat zij is. Zoals de boom groeit en vrucht draagt omdat hij zo is gemaakt, zoals het beekje zich uitstort in het meer

Gratuïteit en charismaIn 2014 publiceerde Bruni samen met de jonge econome Alessandra Smerilli (1974) het boek L’altra metà dell’economia, dat in oktober van dit jaar in het Nederlands ver-schijnt onder de titel: De ongekende kant van de economie. De auteurs werken er de gedachte in uit dat er in de economie behalve het markt-mechanisme ook altijd een andere kracht aan het werk is, al wordt die in de economische wetenschap nauwelijks opgemerkt: die van de belangeloosheid, beter gezegd gratuïteit. Mensen, zo argumente-ren de schrijvers, bewijzen elkaar voortdurend spontane gunsten. Ze zijn, ook in het economisch verkeer, niet altijd enkel bereke-nende wezens. In sommige mensen is bovendien een bijzondere gratuïteit werk-zaam: die van het charisma. Cha-risma is volgens Bruni en Smerilli het talent en de onweerstaanbare gedrevenheid om mooie en goede dingen tot stand te brengen tot welzijn van anderen. We vinden charisma bij onder anderen kun-stenaars, stichters van religieuze gemeenschappen, initiators van goede-doelenorganisaties, en zeker ook bij ondernemers. Het gevaar is steeds dat door institutionalisering het charisma-tische uitdooft en hiërarchische verbanden, contracten, geldelijke beloningen en andere beheers-middelen gaan overheersen. Bruni doet concrete voorstellen om de innovatieve kracht van het cha-risma binnen instituties levend te houden.

vervolg van pagina 1

Special Thomas More Lecture 2015 - pagina 3

omdat het gehoorzaamt aan een natuurwet, zo werkt ook het charisma: wie het ontvangt handelt omdat hij “zo is gemaakt” en “omdat hij niet anders zou kunnen”. Hij weet dat hij wat in hem woont moet beschermen en voeden. Want, hoewel dat charisma tegelijk ook het beste en meest ware deel is van hemzelf, weet hij ook dat datgene of diegene die in hem spreekt en hem leidt, handelt uit eigen kracht.Het is deze dynamiek van eigen kracht en kracht van buiten, die verhindert dat de drager bezit neemt van zijn eigen charis-ma en het ten eigen voordele gebruikt. Wanneer hij dat doet, verdwijnt het. Hier kunnen we een sterke analogie ontdekken tussen de drager van een charisma en de kunstenaar. Beiden zijn ‘dienaar’ van een daimon, van een geest die in hen is. Teresa van Avila en

Caravaggio zijn twee heel verschillende personen geweest, maar beiden hebben ze de wereld beter en mooier gemaakt, ze hebben ons liefgehad en hebben ons lief, gratuit. Hier kruist de weg van de gratuïteit die van de schoonheid, die er een grote gelijkenis mee vertoont. Beide spreken over de in-trinsieke waarde van het leven, een waarde die iedere prijs over-stijgt, en voorafgaat aan wederkerigheid en zelfs aan de blik van de ander. Het is schoonheid/gratuïteit die de zalen van de paleizen en de gewel-ven van de kathedralen sierde en deze gebou-wen ‘gracieus’ maakte. Het is ook de schoon-heid/gratuïteit die een weduwe er vandaag toe aanzet de tafel mooi te dekken ook al kan ze de schoonheid met niemand meer delen.

Europa’s missie van een ‘civiele economie’De markteconomie kent een zwakke vorm van samenwerking. De ontmoeting tussen koper en verkoper bij de bakker wordt niet beschreven en ook niet beleefd als een daad van intentio-nele, ‘sterke’ samenwerking. Ieder zoekt zijn eigen belang en levert een tegenprestatie – geld voor brood; brood voor geld

De ongekende kantvan de economie

gratuïteit en markt

Luigino Bruni en Alessandra Smerilli

Uitgeverij Nieuwe Stad in samenwerking met Stichting Thomas More

De auteurs willen laten zien dat er in de economie behal-ve het marktmechanisme ook altijd een andere kracht aan het werk is, al merken we die vaak niet op: die van de belangeloosheid (gratuïteit). Mensen bewijzen elkaar spontaan gunsten, gewoon omdat we mensen zijn, en niet altijd berekenende wezens. Sterker nog: er zijn veel mensen die vanuit een ideale gedrevenheid, een cha-risma, iets opzetten: een religieuze gemeenschap, een goede-doelenorganisatie, of een bedrijf. De auteurs ma-ken duidelijk dat eigenlijk achter iedere stichting of ware innovatie een charisma schuilgaat: dat wil zeggen de scheppingsdrang van iemand die niet alleen uit eigen-belang handelt maar iets goeds, iets moois tot stand wil brengen voor het welzijn van velen. Die gedrevenheid (charisma) en creativiteit is net zo goed een motor in de economie als het marktmechanisme.

Vaak begint een innovatie als een idealistische organi-satie en wordt die later een gevestigd instituut. Het ge-vaar is dan dat het idealisme (het charisma) uitdooft en de bureaucratie, de hiërarchie, de contracten, de centen gaan overheersen. Om te zorgen dat het charisma niet verdwijnt, pleiten de auteurs voor enkele hulpmiddelen, bijvoorbeeld gezamenlijke afspraken om de missie van het bedrijf/de organisatie in alles na te leven; of publieke erkenning van de mensen die in het bedrijf of de organi-satie handelen volgens de goede spirit en die de team-geest bevorderen.

De ongekende kant van de economie gratuïteit en markt

– enkel als middel om het eigen belang te bereiken. Toch verbe-tert deze uitwisseling de situatie van beiden. Het bonum commune krijgt bij een markt-transactie vorm als de som van de persoonlijke belangen van individuen die als het ware ‘immuun’ zijn voor elkaar; zij werken samen zonder elkaar echt te ontmoeten, aan te raken of aan te kijken. Hoe anders is dit binnen een bedrijf! Aangezien een onderneming staat of valt met gezamenlijke, gecoördineerde acties voor het bereiken van gemeenschappelijke doelen, vinden we daarbinnen wel degelijk een intentionele ofwel ‘sterke’ vorm van samenwerking. Als we een ticket Rome-Malaga kopen, bestaat er tussen ons en de luchtvaartmaatschappij geen enkele vorm van intentionele samenwerking, maar enkel gescheiden belangen (transport en winst), terwijl er tussen de bemanningsleden op de vlucht een sterke, expliciete en intentionele samenwerking moet zijn. De markt en heel de samenleving leeft van omvattende, impli-ciete, niet-intentionele, ‘zwakke’ samenwerking. Een onderne-ming echter bestaat bij de gratie van ‘sterke’ coöperatie. Het kapitalisme van Angelsaksische en protestantse snit heeft als het ware een dichotomie gecreëerd, een heruitgave van de lutherse (augustijnse) leer van de twee rijken. In het rijk van de markt vinden we een zwakke samenwerking; in het rijk van de onder-nemingen en organisaties een sterke. Ziedaar twee vormen van coöperatie: twee ‘steden’ van heel verschillende aard.Maar binnen de markt is de Angelsaksische, ‘zwakke’ samen-werking niet de enige mogelijkheid. De continentaal-Europese versie van economische samenwerking, met name in de Latijnse wereld, was anders, omdat de culturele en religieuze matrix daarvan niet individualistisch was maar communautair. Hier heeft het onderscheid tussen samenwerking ad intra (onderne-ming) en samenwerking ad extra (in de markten) nooit gepreva-leerd, althans tot voor kort. In Latijnse landen gold de traditie van de ‘civiele economie’, die heel het economische en maat-schappelijke gebeuren beschouwt als een zaak van echte samen-werking en wederkerigheid. Het familiebedrijf, de coöperaties: ze kunnen enkel worden begrepen als we de coöperatieve en communautaire aard van de economie begrijpen. De ‘grote crisis’ waarin we momenteel verkeren maakt duide-lijk dat economie en maatschappij, eenmaal gegrondvest op het Angelsaksische model van samenwerking-zonder-aanraking, monstrueuze gestalten kunnen aannemen. Het ethos van het Westen is eeuwenlang een vlechtwerk geweest van sterke en zwakke vormen van samenwerking, van individuen die vluchten voor de banden met de gemeenschap en op zoek zijn naar vrij-heid, en van personen die zich in vrijheid met elkaar verbinden om goed te kunnen leven. Nu de slinger van de globale markt te veel is uitgeslagen naar de kant van individuen in verbanden van zwakke samenwerking, heeft Europa de missie om de intrinsiek maatschappelijke en civiele natuur van de economie in herin-nering te brengen, te koesteren en te beleven. Hierbij hebben charisma’s veel te melden.

SPECIALTHOMAS MORE

LECTURE 2015

Special Thomas More Lecture 2015 - pagina 4

Verschijnt oktober 2015: De ongekende kant van de economie Het boek “De ongekende kant van de economie. Gratuïteit en markt” van Luigino Bruni en Alessandra Smerilli is een uitgave van Uitgeverij Nieuwe Stad in samenwerking met Stichting Thomas More. Het boek is vanaf oktober te bestellen bij uitgeverij Nieuwe Stad , Abdijlaan 24 te Nieuwkuijk, telefoon: 073-5113656, nieuwe.stad@focolare.nl

De ongekende kantvan de economie

gratuïteit en markt

Luigino Bruni en Alessandra SmerilliUitgeverij Nieuwe Stad in samenwerking met Stichting Thomas More

De auteurs willen laten zien dat er in de economie behal-ve het marktmechanisme ook altijd een andere kracht aan het werk is, al merken we die vaak niet op: die van de belangeloosheid (gratuïteit). Mensen bewijzen elkaar spontaan gunsten, gewoon omdat we mensen zijn, en niet altijd berekenende wezens. Sterker nog: er zijn veel mensen die vanuit een ideale gedrevenheid, een cha-risma, iets opzetten: een religieuze gemeenschap, een goede-doelenorganisatie, of een bedrijf. De auteurs ma-ken duidelijk dat eigenlijk achter iedere stichting of ware innovatie een charisma schuilgaat: dat wil zeggen de scheppingsdrang van iemand die niet alleen uit eigen-belang handelt maar iets goeds, iets moois tot stand wil brengen voor het welzijn van velen. Die gedrevenheid (charisma) en creativiteit is net zo goed een motor in de economie als het marktmechanisme.

Vaak begint een innovatie als een idealistische organi-satie en wordt die later een gevestigd instituut. Het ge-vaar is dan dat het idealisme (het charisma) uitdooft en de bureaucratie, de hiërarchie, de contracten, de centen gaan overheersen. Om te zorgen dat het charisma niet verdwijnt, pleiten de auteurs voor enkele hulpmiddelen, bijvoorbeeld gezamenlijke afspraken om de missie van het bedrijf/de organisatie in alles na te leven; of publieke erkenning van de mensen die in het bedrijf of de organi-satie handelen volgens de goede spirit en die de team-geest bevorderen.

De ongekende kant van de economie gratuïteit en markt

Luigino BruniLuigino Bruni (1966) is hoogleraar Micro-economie en Geschiedenis van het econo-misch denken aan de universiteit LUMSA van Rome. Daarvoor doceerde hij Politieke economie aan de universiteit van Milaan-Bicocca en Geschiedenis van de economie aan de Bocconi Università, eveneens in Milaan. Bruni genoot zijn academische opleiding economie aan de universiteiten van Ancona en Florence en promoveerde in 2005 aan de University of East Anglia bij R. Sugden. Bruni is internationaal coördinator van het project ‘Economie van gemeenschap’, een initiatief ontstaan binnen de Focolarebewe-ging dat wereldwijd bedrijven aanzet om haarden van vernieuwing en gemeenschap te worden.

Alessandra SmerilliAlessandra Smerilli (1974) is gewoon hoogleraar aan de salesiaanse pedagogische faculteit in Rome, Auxilium, waar zij politieke economie en statistiek doceert. Zij promoveerde in 2014 aan de University of East Anglia en in 2006 aan de Università La Sapienza in Rome.

colofon

More Special is een uitgave van Stichting

Thomas More en wordt toegezonden aan

donateurs en belangstellenden. Voor het

aanvragen van een gratis abonnement kunt

u een bericht sturen naar het secretariaat;

info@thomasmore.nl.

Stichting Thomas More, voorheen Radboud-

stichting, vormt een netwerk van op mens

en maatschappij betrokken hoger opgeleiden:

kritisch reflecterende mannen en vrouwen die

boven de horizon van hun studie en beroep

weten uit te stijgen.

Velen in het netwerk weten zich gesteund door

de rijke en veelkleurige katholieke traditie, die

hen helpt bij het scherp stellen van de funda-

mentele vragen waarmee zij in hun persoonlijk,

professioneel en maatschappelijk leven worden

geconfronteerd. Stichting Thomas More stimu-

leert de open gedachtewisseling onder hoger

opgeleiden, onder meer via cursussen en col-

leges verzorgd door haar bijzonder hoogleraren,

door een beurzenprogramma, en via gespreks-

groepen, symposia, lezingen en publicaties.

Stichting Thomas More heeft de ANBI-status.

Voor haar activiteiten is zij geheel afhankelijk

van bijdragen en schenkingen van particulieren

en organisaties.

Adres Walpoort 10

5211 DK ’s-Hertogenbosch

Telefoon 073 – 657 90 17

Internetadres www.thomasmore.nl

E-mail info@thomasmore.nl

IBAN NL18FVLB0225180634,

ten name van

Stichting Thomas More

BIC code FVLBNL22

Redactie Joost van der Net

Michel Bronzwaer

Druk Multi Media Concepts

Ontwerp Studio Claes

Belangrijke publicaties van Luigino Bruni

A Lexicon of Social Well-Being, Palgrave Pivot, 2015.

L’altra metà dell’economia, met A. Smerilli, Città Nuova, Rome, 2014; verschijnt in oktober 2015 in het Nederlands als De ongekende kant van de economie bij uitgeverij Nieuwe Stad in samenwerking met Stichting Thomas More.

Handbook on the Economics of Reciprocity and Social Enterprise, met S. Zamagni, Edward Elgar, 2013.

The Genesis and the Ethos of the Market, Palgrave Macmillan, 2012.

The Wound and the Blessing, New City Press, Londen, 2012; origineel: La ferita dell’altro, 2007.

Reciprocity, Altruism and Civil Society, Routledge, Londen, 2008.

Benedetta economia, met A. Smerilli, Citta Nuova, Rome, 2008.

Civil Economy. Efficiency, Equity, Public Happiness, Peter Lang, Oxford, met S. Zamagni, 2007.

Civil Happiness. Economics and Human Flourishing in Historical Perspective, Routledge, Londen, 2006.