15-2-2018

Het beeldkwaliteitsplan als instrument in de ruimtelijke ordening

P. (Peter) Bijster R.L. (Rogier) Hooge Venterink M.A.F.A. (Martin) van Steenwijk

~ 2 ~

Colofon

Opdracht Actuele Ruimtelijke Vraagstukken Titel Het beeldkwaliteitsplan als instrument in de ruimtelijke ordening Versie Definitief Datum 15 februari 2018 Plaats Groningen Auteurs P. (Peter) Bijster S2248026

R.L. (Rogier) Hooge Venterink S3275922 M.A.F.A. (Martin) van Steenwijk S2053489

Onderwijsinstelling Rijksuniversiteit Groningen, Faculteit der Letteren Opleiding Master Landschapsgeschiedenis Docenten prof. dr. ir. T. (Theo) Spek drs. (A.J.) Anne Wolff Met dank aan drs. ing. Jef Mühren MOOI Noord-Holland

M. Ruiter BA MOOI Noord-Holland dr. ing. J. Zomer MOOI Noord-Holland ing. R. Veenink Het Oversticht

mr. S. Jurriën Gemeente Borne Figuur op de voorpagina: Schema van Atelier Hermse uit Utrecht, waarin het beeldkwaliteitsplan een centrale plaats inneemt binnen het systeem van de ruimtelijke ordening.

~ 3 ~

Inhoudsopgave Deel 1 Paper werkbezoek .................................................................................................................. 4

Hoofdstuk 1 Inleiding ....................................................................................................................... 5

1.1 Het actuele ruimtelijke vraagstuk ....................................................................................... 5

1.2 Het instrument beeldkwaliteitsplan .................................................................................... 6

Hoofdstuk 2 Landschapsbiografie Oosterweg & omgeving ............................................................. 7

Hoofdstuk 3 Werkveld & organisatie ............................................................................................... 9

Hoofdstuk 4 Project beeldkwaliteitsplan Oosterweg Heemskerk ................................................. 10

Hoofdstuk 5 Het werkbezoek en het rondetafelgesprek ............................................................... 12

5.1 Samenvatting presentatie Marlous Ruiter ........................................................................ 12

5.2 Samenvatting veldbezoek & discussie met studenten ...................................................... 14

Hoofdstuk 6 Conclusie ................................................................................................................... 17

Hoofdstuk 7 Reflectie ..................................................................................................................... 18

7.1 Reflectie Peter ................................................................................................................... 18

7.2 Reflectie Rogier ................................................................................................................. 19

7.3 Reflectie Martin ................................................................................................................. 20

Deel 2 Vergelijkend onderzoek ........................................................................................................ 21

Hoofdstuk 1 Inleiding ..................................................................................................................... 22

Hoofdstuk 2 Verantwoordelijke organisatie .................................................................................. 22

Hoofdstuk 3 Het project Beeldkwaliteitsplan Erven Borne-Hertme............................................... 23

Hoofdstuk 4 Oplossingsrichtingen ................................................................................................. 25

Hoofdstuk 5 SWOT-analyse van de beeldkwaliteitsplannen ......................................................... 28

Lijst van geraadpleegde bronnen .......................................................................................................... 31

Geraadpleegde personen .................................................................................................................. 31

Literatuur & rapporten ...................................................................................................................... 31

Websites ............................................................................................................................................ 32

Verantwoording figuren ........................................................................................................................ 32

Bijlagen .................................................................................................................................................. 33

I Bodemkaart 1:50.000 Oosterweg Heemskerk, bron: Wageningen (2008) .................................... 34

II Geomorfologische kaart 1:50.000 Oosterweg Heemskerk, bron: Wageningen (2008) ................ 35

~ 4 ~

Deel 1 Paper werkbezoek

~ 5 ~

Hoofdstuk 1 Inleiding

1.1 Het actuele ruimtelijke vraagstuk Gemeenten in Nederland stellen een of meerdere bestemmingsplannen vast. In deze plannen worden de kaders en regels voor het grondgebruik ten behoeve van een goede ruimtelijke ordening gegeven. Het bestemmingsplan vindt zijn wettelijke verankering in de Wet Ruimtelijke Ordening, die ingevoerd is op 1 juli 2008.1 Zo heeft ook de gemeente Heemskerk meerdere bestemmingsplannen vastgesteld, waaronder het bestemmingsplan Heemskerk Buitengebied 2015. Bij de opstelling van een gemeentelijk bestemmingsplan, hetgeen een strikt wettelijk kader biedt, dient rekening gehouden te worden met cultuurhistorische waarden, een verplichting die voortkomt uit het rijksbeleid voor modernisering van de monumentenzorg, vastgelegd in het Besluit Ruimtelijke Ordening (1 januari 2012). Het doel van deze verplichting is te bevorderen dat de cultuurhistorische waarden al bij de start van een planontwikkeling een rol gaan spelen en worden meegewogen in de besluitvorming. In het buitengebied ten noordwesten van Heemskerk ligt de Oosterweg. De Oosterweg is het casusgebied van ons werkbezoek en van dit paper. De gemeente Heemskerk heeft MOOI Noord-Holland gevraagd om voor de Oosterweg een beeldkwaliteitsplan te maken. De aanleiding, hoewel niet expliciet genoemd in de uitgereikte publiekssamenvatting, is de aanvraag voor de bouw van een manege aan de Oosterweg. In het algemeen gaat zo’n beeldkwaliteitsplan over de ruimtelijk-visuele inpassing van bouwwerken en de inrichting van erven en de openbare ruimte en zou in dit geval de huidige kernkwaliteiten van de omgeving van de Oosterweg moeten beschrijven. Het kan in een later stadium van besluitvorming gebruikt worden als inspiratiebron voor nieuwe initiatieven en als richtinggevend kader voor de gemeente. De in het plan vermelde richtlijnen dienen dus te worden opgevat als randvoorwaarden ten behoeve van nieuwe ontwikkelingen in het gebied, waarbij ook kwaliteitsverbetering niet uit het oog moet worden verloren. Je zou kunnen spreken over de ‘DNA’ van een gebied, waarbij het gaat om identiteit, uitstraling en inpassing van ruimtelijke elementen en er aandacht is voor geschiedenis, landschap, bebouwing, erven en de openbare ruimte. Tegelijkertijd kan de gemeente Heemskerk het beeldkwaliteitsplan gebruiken als beoordelingskader voor nieuwe initiatieven rond de Oosterweg.2 Het kan dus ook gebruikt worden om de plannen voor het vestigen van een nieuwe manege tegen het licht te houden. Op initiatief van een manegehouder in Heemskerk is het plan bedacht om zijn manege te verplaatsen van de huidige locatie naar een kavel aan de Oosterweg. Het vigerende bestemmingsplan van de gemeente Heemskerk bied geen ruimte voor dit initiatief, aangezien de voorgestelde kavel een open bouwkavel bevat en de grond de bestemming ‘agrarisch’ heeft.3 Dit zou het bouwen van een manege niet mogelijk maken. Om de manege te kunnen bouwen zou het bestemmingsplan gewijzigd moeten worden, de grond zou dan de functie ‘dagrecreatie’ en de aanduiding ‘manege’ moeten krijgen. De eventuele komst van de manege kreeg te maken met weerstand van de bewoners van de Oosterweg, die door eerdere bouw aan de Oosterweg, zonder dat hen inspraak was verleend, teleurgesteld waren in het beleid van de gemeente. We kunnen ons dus de vraag stellen of een beeldkwaliteitsplan in deze casus extra handvatten biedt voor het in stand houden van de cultuurhistorische en landschappelijke waarden van de Oosterweg en omgeving?

1 Ministerie Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer, 2008. 2 Ruiter, M., et al., 2017. 3 Gemeente Heemskerk, 2015.

~ 6 ~

1.2 Het instrument beeldkwaliteitsplan Uit de vele definities die op internet te vinden zijn van websites van gemeenten en adviesbureaus kunnen de volgende conclusies worden getrokken: Allereerst gaat het beeldkwaliteitsplan over ruimtelijke kwaliteit, dat wil zeggen het uiterlijk van gebouwen en de openbare ruimte. Sommige gemeenten spreken over landschappelijk coherente gebieden, anderen wijzen al vooruit op geplande ontwikkelingen. Het begrip ‘functionele kwaliteiten’ wordt gehanteerd die de na te streven beeldkwaliteit zouden moeten opleveren. Anderen spreken weer over een instrument voor de kwaliteitsbewaking van ruimtelijke plannen, waarbij het een verbindend element zou moeten zijn tussen stedenbouw, landschap en architectuur. Als we verder lezen en op zoek gaan naar de bestuurlijke inbedding en de daadkracht die met het beeldkwaliteitsplan in handen kan worden uitgeoefend, wordt de interpretatie wat vager. Zo spreekt de provincie Brabant over het aangeven op welke ruimtelijke kenmerken van landschap, bebouwing, landschappelijke structuren en elementen ‘moet worden ingespeeld’. Gemeente Hof van Twente maakt het iets concreter door te spreken over aanbevelingen of richtlijnen en door het als een toets te introduceren of een bouwplan aan de ‘redelijke eisen’ van welstand voldoet. Deze gemeente verklaart als één van de weinigen dat verankering van het beeldkwaliteitsplan in de gemeentelijke welstandnota een voorwaarde is.4 De gemeente Delft ziet het plan als een beleidsstuk waarmee de gemeente privaatrechtelijke afspraken kan maken met ontwikkelende partijen. Maar ze concludeert tegelijkertijd dat het geen deel van het gemeentelijke welstandbeleid is en dus niet als toetsingskader gezien kan worden voor de Commissie Welstand bij het verlenen van een omgevingsvergunning.5 Deze tweeslachtigheid treffen we ook bij andere beeldkwaliteitsplannen aan. Zo wordt er soms gesproken over ‘eisen’ ten aanzien van inrichting en aan ontwerp en ‘randvoorwaarden’ betreffende de samenhang tussen gebouwen en de openbare ruimte.6 Anderen noemen begrippen als ‘richtlijnen en normen’ in hun beschrijvingen.7 Maar ook treffen we begrippen aan als ‘niet per se juridisch bindend’ en ‘verbindend element’.8 Of zelfs ‘inspiratiebron’ en nadrukkelijk ‘geen keurslijf’.9 Samenvattend kunnen we concluderen dat een beeldkwaliteitsplan door verschillende partijen als beleidsstuk gebruikt kan worden, maar in het veld niet eenduidig is vastgelegd. Voor de bestuurders van gemeente of provincie is het een middel om ruimtelijke ambities te beschrijven en functionele en esthetische kwaliteitsnormen vast te leggen. Voor de welstands-commissie zou het een toetsingskader moeten zijn als onderdeel van het welstandbeleid gebaseerd op de welstandnota gericht op kwaliteitsbehoud van een gebied. En voor de ontwerper en de bouwer is het idealiter een inspiratiebron en een handboek. In theorie en in de ideale praktijk zou het beeldkwaliteitsplan tot stand kunnen komen parallel aan het bestemmingsplan en zou dan door de gemeenteraad vastgesteld kunnen worden als beleidsstuk. Toetsing van projecten aan het plan zou dan dienen te gebeuren door de Welstandcommissie. Een kwaliteitsteam zou reeds in een vroeger stadium van de planvorming op beeldkwaliteit kunnen gaan sturen.

4 https://www.hofvantwente.nl/bouwen-en-verbouwen/.../het-beeldkwaliteitsplan.html geraadpleegd op 22 januari 2018. 5 https://www.delft.nl/Inwoners/Wonen_en_leven/.../Beeldkwaliteitsplannen geraadpleegd op 22 januari 2018. 6 https://www.blitsaerd.nl en https://www.tonnaer.nl geraadpleegd op 14 februari 2018. 7 http://www.bedrijventerreinnijverdal.nl en https://www.vaneker.nl geraadpleegd op 14 februari 2018. 8 https://www.kubiek.nl geraadpleegd op 14 feb 2018. 9 https://www.schouwen-duiveland.nl geraadpleegd op 14 februari 2018.

~ 7 ~

Hoofdstuk 2 Landschapsbiografie Oosterweg & omgeving Het casusgebied de Oosterweg ligt ten westen van het dorp Heemskerk en ten oosten van het Noord-Hollands duingebied (zie figuur 2.1 en 2.2)

Figuur 2.2. Detailopname plangebied Oosterweg

Figuur 2.1. Plangebied Oosterweg in haar omgeving.

Voetbalcomplex

Oosterweg

Landgoed

Marquette

Manege?

~ 8 ~

De Oosterweg bevindt ligt in het strandwallenlandschap. Het casusgebied de Oosterweg ligt in het strandwallenlandschap van Noord-Holland. De Oosterweg ligt op de overgang tussen de strandwal en de strandvlakte (zie figuur 2.3). Het strandwallencomplex langs de Nederlandse kust heeft een doorlopende zuidzuidwest-noordnoordoost oriëntatie, maar wordt op meerdere plekken door rivieren doorsneden. Ten noorden van de Oosterweg ligt het dal van het Oer-IJ. Ten westen van het casusgebied liggen de jonge duinen, deze duinen zijn rond de 10e eeuw gevormd.10 De strandwallen van Holland worden vanaf de Late Steentijd bewoond. De strandwallen liggen hoog en droog, waardoor het mogelijk is om boerderijen te stichten en akkerbouw te bedrijven.11 Zoals eerder gezegd ligt het casusgebied op de overgang tussen de twee landschappen. Op de bodemkaart is deze overgang duidelijk te zien, de bodem aan de linkerkant van de weg bestaat voornamelijk uit hoge bruine enkeerdgronden; leemarm en zwak lemig fijn zand, de bodem aan de rechterkant van de weg bestaat voornamelijk uit kalkarme leek- / woudeerdgronden; zavel (zie bijlage 1). Ook op de geomorfologische kaart valt deze tweedeling op de linkerkant wordt aangeduid als strandwal en de rechterkant zee-erosiegeul (zie bijlage 2). De vorming van het landschap valt hier uit te lezen. Waar de westkant van de Oosterweg voornamelijk gebruikt werd voor de akkerbouw, dit is te zien aan de strokenverkaveling vanaf de Oosterweg. Het grondgebruik van de oostkant uit groenlanden, de percelen zijn in onregelmatige blokken verkaveld. Tegenwoordig is deze tweedeling zichtbaar, de westkant bestaat uit voornamelijk tuinbouwkassen in de strokenverkaveling. Terwijl de oostkant van de weg uit graslanden op onregelmatige blokverkaveling bestaat. Aan de rand van het casusgebied ligt landgoed Marquette.

10 Barends, et al., 2010, 51. 11 Ibidem, 49.

Figuur 2.3. De Oosterweg als scheidslijn tussen de hoge geestgronden en de lage broekgronden.

~ 9 ~

Hoofdstuk 3 Werkveld & organisatie MOOI Noord-Holland is een onafhankelijke en niet-commerciële organisatie van adviseurs van de omgevingskwaliteit gevestigd aan de Emmastraat 11 te Alkmaar. Het bedrijf mocht in 2016 haar 100ste verjaardag vieren. MOOI Noord-Holland adviseert met ongeveer 60 omgevingsadviseurs vanuit allerlei disciplines: stedenbouw, planologie, architectuur, cultuurhistorie en landschap aan de ontwikkeling van een goede omgevingskwaliteit. Door middel van proces- en ontwerpbegeleiding, beleidsontwikkeling, omgevingsadviezen en het delen van kennis wordt getracht de omgevingskwaliteit te behouden en te verbeteren. Het leveren van kennis gebeurd door het leveren van gespecialiseerde vakmensen op meerdere momenten bij de planprocessen, waarbij zij een brug slaan tussen het private en het publieke belang. Bijvoorbeeld in 2016 faciliteerde MOOI Noord-Holland adviescommissie bij 34 gemeenten. MOOI Noord-Holland verwacht dat in de komende jaren er toenemende behoefte is aan multidisciplinaire denkkracht ten aanzien van de ruimtelijke kwaliteit. Naast de werkzaamheden van de organisatie rijkt MOOI Noord-Holland om de twee jaar de Arie Keppler Prijs uit. De prijs wordt uitgereikt aan personen of organisaties die in Noord Holland op het gebied van architectuur, stedenbouw, landschap of ruimtelijke ordening en cultuurhistorie een bijzondere prestatie hebben verricht. Het doel van deze prijs is het onder de aandacht brengen van de hiervoor genoemde thema’s bij politici, bestuurders, opdrachtgevers en het publiek. De laatste uitreiking van de Arie Keppler Prijs ging over de periode 2014 – 2016 en leverde 89 inzendingen op, waaruit vier winnaars gekozen werden door een jury.12

12 MOOI Noord-Holland, 2017-a.

~ 10 ~

Hoofdstuk 4 Project beeldkwaliteitsplan Oosterweg Heemskerk MOOI Noord-Holland heeft van de gemeente Heemskerk de opdracht gekregen om een beeldkwaliteitsplan te maken. Marlous Ruiter, beleidscoördinator MOOI Noord-Holland, was hierbij verantwoordelijk voor de projectleiding en Jeroen Zomer, beleidsadviseur landschap en cultuurhistorie, maakte een landschappelijke analyse van het gebied. In de inleiding is stil gestaan bij de aanleiding van deze opdracht voor MOOI Noord-Holland. Nu zal verder ingegaan worden op het proces van de totstandkoming van het beeldkwaliteitsplan Oosterweg Heemskerk. Belangrijke randvoorwaarde die MOOI Noord Holland mee heeft gekregen van de gemeente Heemskerk is dat het beeldkwaliteitsplan in samenspraak met de betrokkenen tot stand moest komen om de bewoners van de Oosterweg te betrekken bij het proces. Hierom is gekozen voor een drietal sessies. De sessies met de bewoners zijn georganiseerd vanuit MOOI Noord-Holland. Het doel van deze sessies was het laten participeren van de bewoners in het proces van de beeldkwaliteitsplan. De eerste sessie die gehouden is met de bewoners bestond uit twee delen, een plenaire sessie gevolgd door een groepssessie. Het doel voor MOOI Noord Holland was het ophalen van lokale kennis en de gedeelde waarden van de Oosterweg. In het plenaire deel van de sessie zijn de zorgen, dromen en waarden verkent. Zoals uit de inleiding duidelijk werd zijn de zorgen over de bouw van een manege aan de Oosterweg kenbaar gemaakt door de bewoners. Daarnaast werden de zorgen over een dubbele agenda geuit, dit zou voort kunnen komen door de argwaan en gebrek aan transparantie in het proces omtrent de eventuele bouw van de manege. Verder waren bewoners bezorgd over het verdwijnen van het karakteristieke landschap en natuur, de verkeersdrukte en de verdichting van de bebouwing. Onder verkeersdrukte wordt de overlast ten aanzien van parkeren, hoge snelheden en vrachtverkeer verstaan. Dit heeft effect op de rust in de straat, die volgens de bewoners afneemt. De bewoners dromen simpel gesteld over het oplossen van de zorgen, dat betekent behoud van het landelijk karakter, geen verdichting in de bebouwing en minder verkeersoverlast. Aan het einde van het plenaire deel is gediscussieerd over de waarden van de Oosterweg. De bewoners van de Oosterweg ervaren het straatje als het ‘mooiste’ van Heemskerk. Dit op basis van de rust en ruimte, landelijke karakter, fraaie doorzichten en de relatie tot het kasteelterrein. Door de bewoners werden de volgende oplossingen aangedragen: een alternatieve locatie voor de nieuwbouw van de manege, het bestemmingsplan moet leidend zijn bij nieuwe initiatieven en er moet geparkeerd worden op eigen terrein.13

13 MOOI Noord-Holland, 2017-b.

~ 11 ~

Tijdens de groepssessie werd dieper ingegaan op de waarden van de Oosterweg. Er werden drie groepen gevormd, waarbij elke groep een beeldverslag heeft gemaakt. Opvallende uitkomst van de beeldverslagen was dat de beeldkwaliteit voornamelijk in de landschappelijke elementen en natuurlijke waarden zat. De zichtlijnen van de Oosterweg en vanaf het landgoed Marquette werden door de bewoners als zeer waardevol geacht. Het merendeel van de bewoners zou de Oosterweg willen behouden zoals die heden ten dagen erbij ligt, maar toch vindt een deel van de bewoners dat er ontwikkeld mag worden zolang het landschap maar gerespecteerd wordt. Met de bewoners is afgesproken dat de oogst en de professionele analyse voor de zomer van 2017 over beeldkwaliteit met hen wordt gedeeld.14 De tweede sessie tussen MOOI Noord-Holland en de bewoners van de Oosterweg vond voor de zomer plaats. Deze sessie bestond ook weer uit twee delen. In het eerste deel van de bijeenkomst presenteerde MOOI Noord-Holland de conclusies uit de eerste sessie en tevens werd de visie van MOOI Noord-Holland ten aanzien van beeldkwaliteit van de Oosterweg gegeven en was er uitleg over het eindproduct. Bij de bewoners leven toch nog zorgen over de eventuele komst van de manege, daarnaast is bij de bewoners niet bekend dat er nagedacht wordt over het inrichten van de Oosterweg als fietsstraat. Na de presentatie volgen er nog vele vragen over het proces en voornamelijk over de relatie tussen het beeldkwaliteitsplan en het bestemmingsplan. MOOI Noord- Holland voegt daarom een samenvatting van het bestemmingsplan toe aan het verslag van de tweede werkplaats.15 In het tweede deel van de sessie gingen de bewoners samen met de adviseurs lopend door de Oosterweg. Aan de hand van vier thema’s: geschiedenis, landschap, bebouwing en erf- en inrichting werd gekeken hoe de Oosterweg er uitziet zoals die er tegenwoordig uitziet. Tevens werd inzicht geboden over de kwetsbaarheid van het landgoed Marquette en de eventuele transformatie van het gebied. Door gezamenlijk de Oosterweg te verkennen is getracht om de dialoog binnen de gemeenschap opgang te brengen. Aan het einde van de sessie is met de bewoners afgesproken om bij de volgende werkplaats het concept beeldkwaliteitsplan te bespreken. Op deze manier bestaat de mogelijkheid voor bewoners van de Oosterweg om feedback en suggesties aan te geven.16 In de derde sessie is het beeldkwaliteitsplan in concept besproken met de bewoners van de Oosterweg. De algemene opmerkingen van de bewoners over het beeldkwaliteitsplan waren: helder beeldkwaliteitsplan waarbij de bewoners zich betrokken voelen, wat is de status van een richtlijn, meer aandacht voor de verkeersdrukte, minder vakjargon en betutteling en ten slotte de bewoners willen op de hoogte blijven van de verdere procedure. De vervolgstap voor MOOI Noord-Holland is het conceptplan voorleggen aan de gemeente Heemskerk. De feedback van de bewoners en de gemeente Heemskerk hebben geleid tot het definitieve concept. Het definitief concept is opgeleverd aan het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Heemskerk. MOOI Noord- Holland doet daarnaast de aanbeveling om de betrokkenen goed op de hoogte te houden van de verdere procedure.17

14 MOOI Noord-Holland, 2017-b. 15 MOOI Noord-Holland, 2017-c. 16 Ibidem. 17 MOOI Noord-Holland, 2017-d.

~ 12 ~

Hoofdstuk 5 Het werkbezoek en het rondetafelgesprek

5.1 Samenvatting presentatie Marlous Ruiter Het uitgangspunt is dat de Oosterweg een ‘uniek straatje’ is in Heemskerk. Zichtbare geschiedenis en een kenmerkend landschap worden ter verklaring voor deze constatering genoemd. Maar ook het rustige agrarische woonkarakter wordt, zeker door de bewoners, gewaardeerd en gekoesterd. Het is dan ook begrijpelijk dat tijdens de avonden voor de bewoners van de Oosterweg de toenemende verkeersdrukte met daarbij behorende afname van veiligheid ten gevolge van het ontbreken van handhaving, hoog scoorde als gevoelde zorg. Deze zorg kan natuurlijk niet weggenomen worden door het schrijven van een beeldkwaliteitsplan, maar nieuwe ontwikkelingen zouden wel rekening moeten houden met een zorgvuldig gebruik van de straat. Hierbij wordt verwezen naar de beleving van de historische verbindingsweg tussen Heemskerk en Castricum. Het gemeentelijke bestemmingsplan is vanzelfsprekend leidend voor nieuwe ruimtelijke ontwikke-lingen, zoals een eventuele vestiging van een manege. Vormgeving van deze manege en de directe omgeving vallen echter buiten de reikwijdte van het bestemmingsplan en kunnen wel met een beeldkwaliteitsplan worden benaderd. Dit plan zou dan moeten worden betrokken bij een vroeg-tijdige dialoog over nieuwe initiatieven met aandacht voor de inpassing of mogelijke alternatieven. Bij deze discussie staan begrippen als maatwerk, kernkwaliteiten en gestelde richtlijnen centraal en deze discussie zal gevoerd moeten worden met alle betrokken partijen: de gemeente & welstands-commissie, de bewoners & ondernemers en de initiatiefnemer van (in dit geval) de nieuwe manege. In overleg met een ambtelijke werkgroep van de gemeente dient draagvlak voor de bevindingen gezocht te worden die passend is binnen de bestaande visie en het beleid van de gemeente. Bewoners moeten in de gelegenheid worden gesteld hun zorgen te uiten, hun dromen te delen gemeenschappelijke waarden te bepalen en mee te denken over de gebruikswaarde van het beeldkwaliteitsplan. Daarbij werd o.a. gebruik gemaakt van werksessies op locatie. De input van gemeente en bewoners, dus de publieke en private belangen, werd door een team van MOOI Noord-Holland gekoppeld en voorzien van vakkundige analyse en advies en vertaald in het beeldkwaliteits-plan. Uit de reeds hierboven beschreven zorgen van de omwonenden en de angst dat het karakteristieke landschap en natuur en de herkenbaarheid van de geschiedenis dreigen te verdwijnen, zijn een aantal waarden en oplossingen op voorhand vastgesteld. Daarbij diende er rekening mee gehouden te worden dat er bij de bewoners sprake was van enige argwaan en kritiek op transparantie van de gemeente. De algemene conclusie was dat het bestaande beeld van de Oosterweg op zijn minst behouden moest blijven. Kernwoorden waren landelijk karakter, rust & ruimte en de (visuele) relatie met het nabijgelegen Landgoed Marquette. De aanwezigheid van de voetbalvelden van de succes-volle voetbalclub ADO 20 en de parkeeroverlast die zich met name in de weekenden voordoet was een belangrijk pijnpunt.

~ 13 ~

Als leidraad voor nieuwe ontwikkelingen werden door Marlous, ter voorbereiding van de discussie, een aantal aanbevelingen verder besproken:

• Behoud eenvoudig profiel van de smalle rijbaan met aan weerszijden een grasberm en verbied het parkeren langs de weg.

• Maak onderscheid in voorerf en achtererf en zet het representatieve woongedeelte op het voorerf en de eventuele overige bebouwing op het achtererf.

• Houd rekening met doorzichten naar het achterliggende landschap.

• Pas nieuwe bebouwing in binnen de huidige verkavelingsstructuur; dus haaks of evenwijdig. Gebruik eenvoudige rechthoekige hoofdvormen passend in een landelijke uitstraling van de Oosterweg; dus geen platte daken, maar bijvoorbeeld een zadel-, mansarde- of piramide-kap.

• Beperk verharding bij (her-)inrichting van het erf en zorg voor een groene, landelijke uitstraling.

• Stem materiaal- en kleurgebruik af op de landelijke en agrarische uitstraling.

• Beperk de hoeveelheid bijgebouwen en houdt de omvang zo beperkt mogelijk.

• Creëer eenheid in erf-/terreinafscheidingen per perceel en pas bij voorkeur hagen van een inheemse soort toe.

• Verplicht parkeren op eigen erf achter de hoofdbebouwing.

• Behoudt het zicht op Landgoed Marquette vanaf de Oosterweg en het karakter van het historische weidelandschap.

~ 14 ~

5.2 Samenvatting veldbezoek & discussie met studenten Alvorens wij de rondetafeldiscussie met Marlous Ruiter en Jeroen Zomer aangingen, zij wij gestaart met een veldonderzoek van de Oosterweg en omgeving. Bij het verzamelen op de parkeerplaats van de voetbalclub ADO 20 en de eerste stappen op de Oosterweg o.l.v. Jeroen Zomer waren de eerste indrukken al snel getrokken. De aanblik van de Oosterweg en omgeving geven direct een verrommeld beeld met woonhuizen en bedrijfsgebouwen voornamelijk gebouwd na de tweede Wereldoorlog. Qua uitstraling wisselen kleine jaren-50 huisjes met rode bakstenen af met spierwit gepleisterde moderne villa’s. Het is duidelijk dat de Oosterweg, zo dicht gelegen bij de bossen en de duinen, de laatste jaren steeds geliefder is geworden als woongebied. Gaandeweg richting Landgoed Marquette werd de omgeving groener en het uitzicht ‘opener’, met name op de bosrand die het landgoed omgeeft. En juist hier is de nieuw te bouwen manege gepland, daarmee een van de laatste ‘open’ stukken van de Oosterweg bezettend. Maar niet alleen het uitzicht opzij, maar ook voor- en achteruit was van groot belang, gezien het feit dat onze groep op deze koude en natte woensdagmiddag regelmatig de berm moest opzoeken om voorbijrijdende auto’s te laten passeren. Onze groep was er na deze wandeling nog niet van overtuigd dat zij gelopen hadden in het ‘mooiste straatje’ van Heemskerk.

Figuur 5.2. Jeroen Zomer vertelt over de waardevolle zichtlijnen vanaf de Oosterweg naar landgoed Marquette.

Figuur 5.1. Zicht op landgoed Marquette (het bos in de achtergrond) vanaf de Oosterweg.

~ 15 ~

In de warme beschutting van het kantoor van MOOI Noord-Holland in Alkmaar en gesterkt door koffie met koek werd na de presentatie van Marlous de discussie voortgezet, nadat er een leespauze was ingelast om het beeldkwaliteitsplan te lezen. Allereerst werd dieper ingegaan op de plannen voor de manege. Het gaat in feite om de verplaatsing van een bestaande manege op een locatie dichter bij de duinen en het strand, een zeer gewilde plek dus. De kavel die hierboven tijdens onze wandeling bekeken is, is inmiddels gekocht door een projectontwikkelaar die de grond wil verkopen/verhuren aan de manege-eigenaar. Bij doorvragen bleek dat in het huidige bestemmingsplan deze kavel, nu gebruikt als relatief nat weiland, als ‘landbouwgrond’ is vastgelegd. Dit betekent in dit tuinbouwgebied dat een eigenaar het terrein voor maar liefst 90% mag bebouwen met kassen. Ook daardoor zou het zicht op het landgoed volledig verstoord worden. Mocht de gemeente toch tot wijziging van het bestemmingsplan overgaan om de landschappelijke waarde en het vrije uitzicht veilig te stellen, dan kunnen zij een forse schadeclaim wegens planschade van de huidige grondeigenaar verwachten. Het grote belang van samenspraak met de omwonenden werd verder uitgediept aan de hand van het voorbeeld van de bouw van een enorme zorgboerderij voor ouderen met dementie aan de Oosterweg enkele jaren geleden. Bij dit project heeft de gemeente verzuimd betrokkenheid van de bewoners te organiseren, waardoor de relatie tussen bewoners en gemeente verstoord is geraakt. Herstel van deze relatie was voor de gemeente Heemskerk van groot belang en daarvoor zijn de werkateliers ook gebruikt.

Figuur 5.4. Studenten bestuderen het Beeldkwaliteitsplan Oosterweg Heemskerk bij MOOI Noord-Holland op kantoor in Alkmaar.

Figuur 5.3. Het uitzicht op de Oosterweg vanaf de rand van landgoed Marquette. Ongeveer in het midden van beeld is de manege beoogd.

~ 16 ~

Andere opties voor de manege zijn ruimschoots aan bod gekomen, waarbij al snel werd geroepen om verplaatsing van het voetbalveld naar een andere plek in de gemeente. De huidige voetbalterreinen zouden dan omgebouwd kunnen worden naar een manege. Ook werd gevraagd en ingegaan op de levensduur van de huidige ‘oude’ kassen en de risico’s van witte-villa-uitbreidingen bij verkoop van de jaren-50 tuinderswoningen. Met betrekking tot het landgoed Marquette, een rijksmonument, werd gediscussieerd over consequenties van de nieuwe omgevingswet en of hiermee een breekijzer in handen gekregen wordt om eisen te stellen aan de ruimere omgeving van een monument als Marquette. Ook dit lijkt op voorhand een lastige discussie te worden, zeker ook gezien de angst van bestuurders om beperkt te worden in hun activiteiten door het begrip ‘waarde’. De vraag blijft dus of een beeldkwaliteitsplan voldoende juridische status kan krijgen om handhaving af te dwingen. Na de vaststelling komende februari zullen we dat moeten afwachten. Op de vraag of je als lezer voldoende geïnspireerd werd, kwam een discussie op gang in hoeverre door dit soort plannen alle dynamiek uit een landschap worden weggehaald. Het gaat over vrijheid versus regulering, maar de bewoners willen juist meer regulering. Een mogelijke oplossing is om gebruik te maken van ‘gesloten’ (rode bakstenen) versus meer ‘open’ regels (aanpassen aan de omgeving) en om meerwaarde te creëren door ook iets te geven (zie voorbeeld Beemster). Het gaat vooral om het ‘verhaal’ en daarbij kan aangetekend worden dat landschapshistorici niet conservatief zijn en alles willen dichttimmeren. Juist zij kennen de veranderingen van het landschap in de tijd. Moe maar voldaan werd deze interessante dag afgesloten met een dankwoord voor de medewerkers van MOOI Noord-Holland.

~ 17 ~

Hoofdstuk 6 Conclusie Zijn wij nu concluderend in staat de in de inleiding gestelde vraag te beantwoorden? Heeft de gemeente Heemskerk met dit beeldkwaliteitsplan in handen extra handvatten om de landschappelijke en cultuurhistorische waarden van de Oosterweg en omgeving te waarborgen? Uit onze verkenning blijkt dat het begrip beleidskwaliteitsplan in Nederland ruim wordt geïnterpre-teerd: van harde eisen en normen ten aanzien van de inrichting van de openbare ruimte aan de ene kant tot inspiratiebron zonder keurslijf te willen zijn aan de andere kant. Het lijkt er dus op dat de gemeente alle kanten op kan. Een van de redenen voor de gemeente om dit plan op te stellen was om de bewoners meer bij hun beleid te betrekken na een eerdere frustrerende ervaring van een bouwontwikkeling zonder veel communicatie met de omwonenden. Door de bewoners letterlijk en figuurlijk mee te nemen in het terrein en ze de waarden van het gebied te laten ondergaan en onderling te laten bediscussiëren, is aan deze voorwaarde ruimschoots voldaan. Men ziet het belang en wil dat de gemeente overgaat tot behoud. De verwachtingen lijken dus hoog gespannen. Maar tegelijk liggen er een aantal lastige (politieke) vraagstukken op het bordje van de gemeente. Kan de door de bewoners ervaren verkeers- en parkeeroverlast op de Oosterweg worden aangepakt zonder in te grijpen op het terrein van de succesvolle voetbalclub? En kan een niet alleen door de eigenaar, maar vast ook door een groot deel van de bevolking gewenste nieuwe manege mooi vlak bij bos en duin worden tegengehouden, terwijl er al zoveel rond de Oosterweg gebeurd is zonder dat al te veel rekening is gehouden met bovengenoemde waarden? En zou de gemeente het aandurven het bestemmingsplan te wijzigen en de planschade te accepteren? We kunnen dus concluderen dat strikt genomen het beeldkwaliteitsplan voldoende handvatten biedt om de besproken waarden in stand te houden. Maar er zijn andere instrumenten met meer juridische status (zoals het bestemmingsplan) nodig om daadwerkelijk nadere acties in het plan-gebied rond de Oosterweg uit te kunnen voeren. Het is dan ook te hopen dat de bestuurders dit plan serieus nemen en gesteund door de bewoners daadwerkelijk het belang van dit deel van Heemskerk gaan inzien. En misschien leidt dit dan nog wel tot grotere initiatieven, zoals de verplaatsing van de complete voetbalaccomodatie, waardoor hier een prachtige plek voor een nieuwe manege zou verrijzen. De tijd zal het leren…..

~ 18 ~

Hoofdstuk 7 Reflectie

7.1 Reflectie Peter Op voorhand en zonder al te veel kennis over wat een beeldkwaliteitsplan nu eigenlijk is, leek het

landschappelijk vraagstuk ‘Oosterweg’ vrij simpel: kan een beeldkwaliteitsplan gebruikt worden om

de bouw van een manege tegen te houden. De werkelijkheid bleek echter veel complexer en doordat

wij meegenomen werden in het gehele proces was het voor ons ook boeiend om te zien hoe de

verschillende rollen, en met name die van de landschapshistoricus, in dit krachtenveld werden

vervuld. En daarbij was het ook interessant om te vernemen hoe de gemeente en de bewoners in

deze casus hebben geacteerd.

Alvorens wij ons naar de Oosterweg begaven hadden wij de medestudenten, verdeeld in drie

groepen, voorzien van enig kaartmateriaal van het plangebied. Ter voorbereiding van het veldbezoek

waren hen enkele simpele vragen gesteld met betrekking tot het landschappelijk karakter van dit

gebied. Gelukkig bleek iedere groep in staat met deze basisinformatie en het reeds geleerde in de

praktijk brengend een dergelijke analyse van de omgeving adequaat uit te voeren.

Tijdens de rondwandeling en het gesprek met Jeroen Zomer bleek al snel de harde werkelijkheid van

het werken als beleidsadviseur in een dergelijk project. Het toegekende aantal uren voor een

dergelijke opdracht was minimaal, waardoor hij zelfs niet in de gelegenheid was geweest het

projectgebied daadwerkelijk in het veld te onderzoeken.

Tijdens de ronde-tafel-sessie in Alkmaar vielen alle stukjes op zijn plaats door de presentatie van

Marlous Ruiter. Wij hadden een aantal vragen voor de groep voorbereid, maar uiteindelijk kwamen

die impliciet aan bod tijdens de goed verlopen, open discussie met Marlous en Jeroen, waar zich later

ook nog de directeur van MOOI-Noord-Holland, Jef Mühren, bijvoegde.

Ik vond zelf de rol van de gemeente in het proces verrassend. Het leek erop dat de betrokkenheid

van de bewoners herwonnen moest worden na de, voor velen, ongewenste bouw van de grote

zorgboerderij, waarbij verzuimd was de bevolking inspraak te geven. Het beeldkwaliteitsplan en de

sessies met de bewoners moesten het vertrouwen herstellen en uitstralen dat de gemeente wel

degelijk oog heeft voor de cultuurhistorische en landschappelijke aspecten van de Oosterweg,

ondanks mogelijke planschadeprocedures van de manegehouder bij aanpassing van het

bestemmingsplan.

Al met al een interessante casus in een gebied op de rand van stad en natuur rond een historische

weg in de nabijheid van een historisch landgoed. Voldoende botsende belangen in een relatief klein

gebied dat vanaf de jaren 1950 enerzijds is volgebouwd met kassen en tuinderswoningen en

anderzijds de sportieve wensen van de bewoners heeft opgevangen middels een groot voetbal-

complex met parkeerterreinen. De veelgeprezen fraaie zichtlijnen moeten daardoor met moeite

behouden worden en de vraag kan gesteld worden of er al niet teveel is aangetast om dit ‘mooiste’

straatje zijn waarden terug te geven. Ook zonder manege valt er nog veel te doen!

~ 19 ~

7.2 Reflectie Rogier Reflectie op het werkbezoek Vooraf vond ik het spannend hoe het zou uitpakken om de medestudenten met beperkte voorkennis over het gebied het veld in te sturen. Dit heeft naar mijn idee wel goed uitgepakt. Deze invulling was naast een logische opbouw om te komen tot de bespreking van het instrument BKP ook vooral de meest praktische manier om zowel het projectgebied als het kantoor van MOOI Noord-Holland te bezoeken. Waar wij - ik in ieder geval wel - gewend zijn om vrij vroeg in een onderzoek/opdracht een bezoek te brengen aan het gebied dat centraal staat kwam het voor mij dan als een verassing dat Jeroen zelf ook voor het eerst in het projectgebied kwam tijdens het veldbezoek. Het toont in mijn ogen aan dat de praktijk weerbarstiger is dan de opleidingstijd. Je bent gebonden aan een bepaald aantal uren om je analyse van het landschap te doen en daar past een gebiedsbezoek niet altijd in. Een belangrijk besef voor de studenten. Hoewel echte, meer algemene, literatuur over het instrument BKP ontbreekt ben ik van mening dat door de voorbereidende literatuur en door de bijdrages van Marlous en Jeroen het principe van een BKP, en de plaats binnen de ruimtelijke ordening voor medestudenten met weinig planologische achtergrondkennis goed duidelijk is geworden. Vooraf hadden we een aantal vragen hadden bedacht met betrekking tot het instrument BKP op de Oosterweg. Deze vragen hebben we tijdens het rondetafelgesprek niet nadrukkelijk gesteld. Als vanzelf ging het verhaal over proces van Marlous over in het rondetafelgesprek waarin de thema’s van de vragen aan bod kwamen. Daarbij heb ik de inbreng van directeur Jef Mühren als erg waardevol ervaren. Mede daardoor was het rondetafel-gesprek ook een soort van brainstormsessie over hoe het gebied rond de Oosterweg zich er in de toekomst zou kunnen ontwikkelen en wat de rol van het BKP daar in zou kunnen zijn. Reflectie op het vraagstuk Vanwege zowel de landschapshistorische als de planologische aspecten die binnen het project BKP Oosterweg meespelen vond ik het voor mij als zijnde planoloog en landschapshistoricus in opleiding een bijzonder aansprekend actueel ruimtelijk vraagstuk. Daarbij heeft het voor mij en ik denk zeker ook voor de medestudenten inzage gegeven in de rol die je als landschapshistoricus in het werkveld kunt spelen. Het project ‘BKP Oosterweg’ is toch wel bijzonder te noemen. Waar de aanvraag van een voor een bestemmingswijziging maar toe kan leidden. De casus toont aan hoe zaken die op papier geregeld in de praktijk anders uit kunnen pakken en kunnen leidden tot ongewenste situaties als ontwikkelingsmogelijkheden daadwerkelijk worden geeffectueerd. Dit actuele vraagstuk speelt, in andere vorm, uiteraard op veel meer plekken. Daarbij is de casus Oosterweg wel een uitzonderlijke. De gemeente heeft haar huiswerk aangaande het toekennen van bouwmogelijkheden tot het perceel waar de manege gepland was en greep pas in toen er ongewenste ontwikkelingen dreigden te ontstaan. Eind 2015 werd het vigerende bestemmingsplan vastgesteld. Daar waar normaalgesproken een bestemmingsplan tien jaar meegaat zorgt het BKP ervoor dat er na drie jaar weer een nieuwe bestemmingsplanprocedure van start gaat. Het leidt waarschijnlijk tot een planschadeprocedure, een planschadevergoeding die met publiek geld betaald zal worden en tast het imago van een betrouwbare overheid aan.

~ 20 ~

7.3 Reflectie Martin De opzet van het werkbezoek is naar mijn mening goed bedacht. Door het beeldkwaliteitsplan pas na de “veldverkenning” te behandelen, ging iedereen met een open blik het gebied van de Oosterweg in. Daarnaast was dit ook de meest logische opzet aan om het casusgebied en het kantoor van MOOI Noord-Holland te bezoeken. Een belangrijke opmerking van Jeroen Zomer was dat hij de landschapsanalyse in zeer korte tijd heeft moeten maken. Dit is een belangrijk gegeven in mijn ogen, aangezien de werkelijkheid van het werkveld anders is dan de opleidingstijd. Voor zijn analyse heeft hij casusgebied niet bezocht, pas kort voor het werkbezoek is het casusgebied bezocht. Het wel of niet doen van veldonderzoek hangt dus samen met het aantal beschikbare uren. Tijdens de opleiding wordt er juist op gehamerd om het veld in te gaan. Bij aankomst op het kantoor in Alkmaar was de samenvatting die Marlous Ruiter over de casus gaf een goede start van de discussie die langzamerhand ontstond. De studenten kregen een goed beeld van het proces dat zich heeft afgepeeld. Hiermee werd duidelijk dat de verschillende actoren vaak moeten samenwerken, maar ook langs elkaar werken. Dit kan betekenen dat het vertrouwen soms ver te zoeken is. Tijdens het ronde tafelgesprek werd er een inhoudelijke discussie gevoerd over het beeldkwaliteitsplan en de effectiviteit van het plan. Daarnaast ging de discussie in op eventuele oplossingen en inpassingen van nieuwe initiatieven die zich kunnen aandienen in de toekomst. Tijdens dit deel van de discussie schoof de directeur Jef Mühren aan en werd de discussie breder getrokken dan alleen maar het casusgebied. De inbreng van Jef Mühren, Marlous Ruiter en Jeroen Zomer waren zeer waardevol. Zij bleven de studenten prikkelen en stimuleren, waardoor de discussie bleef doorgaan. De vragen die wij, als groep, hadden voorbereid werden hierdoor overbodig. Dit was voor mij geen probleem, want deze vragen zou de discussie geen goed doen. De vragen gingen in op de bevoegdheid van het beeldkwaliteitsplan. Tijdens de uitleg van Marlous werden veel van deze vragen al beantwoord. Het beeldkwaliteitsplan Oosterweg is een interessante casus waarin een kleine gemeenschap wil participeren en meebeslissen over hun omgeving. Ondanks dat het een opdracht vanuit de gemeente Heemskerk is geweest aan MOOI Noord-Holland, waarbij de bewoners betrokken moesten worden. Denk ik dat MOOI Noord-Holland een verbeterslag heeft gemaakt in het vertrouwen tussen burger en gemeente. Daarnaast heeft MOOI Noord-Holland een simpel, maar effectief middel/plan ontwikkeld om nieuwe initiatieven te toetsen. Het is niet alleen een instrument voor de gemeente maar ook voor de bewoners die hiermee het gesprek kunnen aangaan. Dat het beeldkwaliteitsplan goed is ontvangen bij de gemeente Heemskerk, blijkt wel uit het feit dat het beeldkwaliteitsplan voor gelegd wordt aan de gemeenteraad.

~ 21 ~

Deel 2 Vergelijkend onderzoek

~ 22 ~

Hoofdstuk 1 Inleiding Beeldkwaliteitsplannen worden opgesteld voor verschillende soorten gebieden. Stedelijke in- en uitbreidingsgebieden waar bestaande bebouwing (grotendeels) ontbreekt of reeds ontwikkelde en bebouwde gebieden waar in de toekomst problemen kunnen gaan ontstaan met de beeldkwaliteit zoals aan de Oosterweg. Ook bestaan er verschillende vormen van beeldkwaliteitsplan: een beeld-kwaliteitsplan als inspiratiedocument of als een door de gemeenteraad vastgesteld beleidsdocument dat als toetsingskader dient zoals dat in Heemskerk gaat gebeuren. Ieder ander beeldkwaliteitsplan komt dan ook niet zomaar in aanmerking voor een vergelijking. Om tot een vergelijkend onderzoek te komen is er allereerst gekeken wat de algemene kenmerken van het Beeldkwaliteitsplan Oosterweg Heemskerk zijn. Dit plan heeft betrekking op een relatief klein gebied waarbij er is sprake van landschappelijke waarden en kwaliteiten die (grotendeels) geconsolideerd dienen te worden. De Oosterweg bevindt zich in de dorpsrandzone van Heemskerk. De weg vormt de verbinding tussen het stedelijk- en buitengebied. Het gebied rond de Oosterweg bevindt zich daarnaast in een transitie van een gebied waar de landbouw lange tijd dominant was naar een gebied waar woon- en recreatieve functies, in verschillende vormen, steeds meer de overhand krijgen. Met dit in het achterhoofd is er gezocht naar een beeldkwaliteitsplan voor een gebied dat soortgelijke kenmerken heeft. Voor dit vergelijkend onderzoek is er gebruik gemaakt van het Beeldkwaliteitsplan Erven Borne-Hertme.

Hoofdstuk 2 Verantwoordelijke organisatie Het Beeldkwaliteitsplan Erven Borne-Hertme is in opdracht van de gemeente Borne opgesteld door SAB adviseurs in ruimtelijke ontwikkeling. SAB is een ontwerp- en adviesbureau op het gebied van ruimtelijke ontwikkeling, stedenbouw en landschap in zowel landelijk als stedelijk gebied. Het bedrijf omschrijft zich als een bedrijf dat, in het volle Nederland waar alles met elkaar samen hangt, met een breed team aan specialisten in huis bij elk ruimtelijk vraagstuk kan ondersteunen, van eerste idee tot en met de uitvoering. Bij SAB werkt een team van specialisten in de disciplines planologie, steden-bouw, landschapsarchitectuur, milieukunde en ecologie, ondersteund door juristen en tekenaars.. Een project is volgens het SAB pas écht succesvol als het kan rekenen op een breed draagvlak. Om dit te bereiken put het bedrijf uit hun ruim 50 jaar ervaring, onmisbare bagage die dagelijks ingezet wordt voor het ontwikkelen van duurzame plannen. Het bedrijf heeft vestigingen in Arnhem en Amsterdam. De locaties van hun projecten bevinden zich voornamelijk in de directe en wijdere omgeving van deze steden. De omvang van en de soort projecten variëren sterk, van een beeldkwaliteitsplan voor een relatief klein gebied als in Borne tot en met het bestemmingsplan voor het geprezen Kustwerk Katwijk. Opdrachtgevers zijn hoofdzakelijk overheden. Ook particulieren behoren tot de opdrachtgevers van SAB, hierbij gaat het veelal om opgaven in het buitengebied.18

18 http://www.sab.nl/ geraadpleegd op 19 januari 2018.

~ 23 ~

Hoofdstuk 3 Het project Beeldkwaliteitsplan Erven Borne-Hertme Aanleiding & doel Het gebied tussen de dorpen Borne en Hertme had lange tijd een agrarisch karakter. Vanaf de jaren ’50 van de vorige eeuw breidde Borne zich steeds verder richting Hertme uit met als summum de wijk Stroom Esch in de jaren ’80.19 De randen van Borne lieten zich moeilijk verenigen met het groene karakter van het aangrenzende landschap. In dit landschap liggen een viertal, nu voormalige, agrarische erven: de knopen Hedeveld, Kraayenbosch, het erf Broekhuis en het linterf aan de Hedeveldsdwarsweg (zie figuur 3.1).20 Het project en de aankoop van de gronden kent een lange en complexe geschiedenis. De ontwikkelingen zijn rond 2007-2008 gestart nadat de gemeente een agrarisch bedrijf had gekocht dat dicht bij de woonwijk Stroom Esch ligt. Vanwege nabijheid van deze woonwijk zat het bedrijf qua uitbreidingsmogelijkheden op slot. Daarom besloot de gemeente het erf om te vormen tot een woonerf met meerdere woningen. In diezelfde periode werd duidelijk dat er meer initiatieven in de directe omgeving waren. De eigenaren van een kassencomplex (Hedeveldsdwarsweg) en een ander agrarisch bedrijf (Broekhuis) gaven beiden aan geïnteresseerd te zijn om deel te nemen aan de regeling ‘rood voor rood met gesloten beurs’. Deze (particuliere) ontwikkelingen zijn opgenomen in een totaalvisie voor het plangebied. Dit is uitgewerkt in het Ruimtelijk Toetsingskader Borne-Hertme (ook opgesteld door SAB). Dit toetsingskader heeft de basis gevormd voor het bestemmingsplan en het Beeldkwaliteitsplan Erven Borne Hertme.21 De gemeente Borne heeft SAB de opdracht gegeven voor het opstellen van een beeldkwaliteitsplan voor het plangebied. Het plan geeft uitwerking aan de invulling eerdergenoemde erven. Het beeldkwaliteitsplan is een nadere uitwerking van het hiervoor aangehaalde toetsingskader en is toegespitst op de specifieke situatie op de betreffende erven.22 Bij de opdrachtbevestiging is aan SAB meegegeven dat het behoud van het landelijke karakter in contrast met het stedelijk gebied van Borne een bijzondere waarde had en dat de gemeente ruimte wilde bieden aan initiatieven die leiden tot versterking van deze waarde. Het karakter van het buitengebied moest behouden blijven. Voorkomen moest worden dat het gebied een uitbreiding van de wijk Stroom Esch zou worden.23 Status In mei 2011 heeft de gemeenteraad het Beeldkwaliteitsplan Erven Borne-Hertme vastgesteld. Het beeldkwaliteitsplan vormt, samen met het bestemmingsplan, het toetsingskader voor de ruimtelijke uitwerkingen van de deelgebieden dat door de gemeente Borne en de stadsbouwmeester24 gehanteerd wordt. De tekst en tekeningen van het plan dienen als toetsingskader. De referenties illustreren de verschillende sferen en de uitstraling die wordt verwacht bij de nieuwe ontwikkelingen (zie ook hoofdstuk 4, Oplossingsrichtingen).25 Plangebied De erven waar het plan betrekking op heeft zijn gelegen in het dorpsrandgebied van Borne, het buitengebied tussen de dorpen Borne en Hertme (zie figuur 3.1).26 Op ieder erf zijn inmiddels woningen gerealiseerd. Nog niet alle (gemeentelijke) kavels zijn verkocht, maar er zijn wel optanten voor de meeste kavels.27

19 Bestudering historische kaarten via http://www.topotijdreis.nl/ 20 SAB, 2010, 3. 21 Persoonlijke communicatie S. Jurriën, 7 februari 2018. 22 Gemeente Borne, 2012, 4. 23 Persoonlijke communicatie S. Jurriën, 7 februari 2018. 24 In Borne adviseert de stadsbouwmeester (Robin Veenink) in plaats van een welstandscommissie. 25 Gemeente Borne, 2012, 4. 26 Ibidem. 27 Persoonlijke communicatie S. Jurriën, 7 februari 2018.

~ 24 ~

Figuur 3.1. Luchtfoto van de erven en het lint waar het beeldkwaliteitsplan betrekking heeft en in hun omgeving.

~ 25 ~

Hoofdstuk 4 Oplossingsrichtingen Organisatorische en procesmatige aanpak Vanuit de gemeente is het plan projectmatig aangepakt. Er is daarvoor een projectgroep samen-gesteld met daarin onder andere twee planologen, twee planeconomen, een jurist grondzaken, de beleidsmedewerker groen, een medewerker uitvoering en de medewerker makelaardij van de gemeente. Nadat SAB de opdracht had gekregen voor het beeldkwaliteitsplan en bestemmingsplan, heeft er veelvuldig overleg plaatsgevonden tussen de projectgroep en de landschapsdeskundige en de planoloog van SAB. Bij het opstellen van het plan is er ook meegekeken door de stadsbouw-meester die ingehuurd wordt vanuit Het Oversticht. Een deel van het plangebied bestaat uit parti-culiere kavels en een deel bestaat uit kavels van de gemeente. Met de eigenaren van de particuliere kavels is veelvuldig overleg gevoerd over de inpassing van het gebied en de architectonische uit-gangspunten. Op één uitzondering na bouwden de particulieren voor eigen gebruik. Met alle grond-eigenaren heeft de gemeente anterieure overeenkomsten gesloten voor onder meer een bijdrage in groenvoorzieningen. De bij de gebiedsontwikkeling horende plannen zoals het ruimtelijk toetsings-kader, beeldkwaliteitsplan en bestemmingsplan zijn voor inspraak ter inzage gelegd waarmee het voor omwonenden en andere belanghebbenden vrij stond hun mening kenbaar te maken.28 Opbouw rapport Het Beeldkwaliteitsplan Erven Borne-Hertme is een 26 pagina’s tellend rapport dat bestaat uit vier hoofdstukken en twee bijlagen. Het eerste hoofdstuk bevat algemene informatie over onder meer de aanleiding tot het plan, de status en het plangebied. Hierop volgt een hoofdstuk over de opbouw van het plan waarin uitgangspunten en karakteristieken en landschappelijke waarden door elkaar heen vermeld staan. Men moet als ware door de oogharen heen kijken om ze van elkaar te onderscheiden. Hierna volgt een (inrichtings)schets voor het plangebied waarvan de status niet duidelijk is en waar verder in het rapport geen verwijzing naar of toelichting op volgt. Het hoofdstuk eindigt met een korte toelichting per erf waarin ingegaan wordt op de (destijds) op handen zijnde ontwikkelingen en enkele uitgangspunten. Het derde hoofdstuk bevat criteria voor beeldkwaliteit de erven Hedeveld, Kraayenbosch en Broekhuis, hoofdstuk vier doet dit voor de erven aan het lint Hedeveldsdwarsweg. Deze twee hoofdstukken bevatten (zeer) gedetailleerde criteria (zie Methodologische & ruimtelijke oplossingsrichtingen). De bijlagen bestaan uit schetsen met aanduidingen waar bepaalde bouwvolumes zijn toegestaan. Voor algemene uitgangspunten en randvoorwaarden wordt verwezen naar het Ruimtelijk Toetsingskader Borne-Hertme.

28 Persoonlijke communicatie S. Jurriën, 7 februari 2018.

~ 26 ~

Karakteristieken & landschappelijke waarden Het plan beschrijft diverse karakteristieken en waarden op het gebied van landschap en bebouwing. Landschap

• Beeldbepalend voor het gebied is de karakteristieke open ruimte van de es, met de groene randen waarin de bebouwing is opgenomen.

• De aaneenschakeling van open ruimten is typerend voor het landschap en vormt een bijzondere landschappelijke waarde, die zorgt voor een geleidelijke overgang van Hertme naar Borne.

Bebouwing

• De bebouwing is overwegend gesitueerd aan de rand van de es op verschillende erven. Door deze situering wordt de open ruimte van de es met de bol liggende akkers versterkt.29

Een uitgebreidere beschrijving van de karakteristieken en landschappelijke waarden is opgenomen in het Ruimtelijk toetsingskader Borne Hertme.30 Methodologische & ruimtelijke oplossingsrichtingen Het beeldkwaliteitsplan bevat algemene en erf-specifieke uitgangspunten en kaders voor de ontwikkeling van de erven. Algemene uitgangspunten

• Bij de erftransformaties dient de openheid van de es behouden te blijven en de groene omzoming van de es te worden versterkt.

• De groene rand van het escomplex dient als landschappelijk kader waarbinnen initiatieven kunnen worden ontplooid. Fraaie zichten over het bolliggende akkerland dienen behouden te blijven en waar mogelijk versterkt te worden.

• De groene omlijsting van de es kan op diverse plekken versterkt worden met houtwallen, lanen, solitaire bomen en bossen. Op sommige plekken zijn momenteel doorzichten naar het omliggende landschap waar te nemen, of naar kavelbeplantingen, lanen of houtwallen in de ‘tweede ring’ gezien vanaf de es. Deze doorzichten dienen behouden te blijven of elders gecreëerd te worden.

• De nieuwe ruimtelijke initiatieven moeten zich niet ontwikkelen in de richting van de openheid, maar langs de groene omzoming, met behoud van de groene tussenruimten. De geleding tussen de erven is van wezenlijk belang om de gewaardeerde afwisseling in het landschap te behouden.31

Erf-specifieke uitgangspunten De erf-specifieke uitgangspunten staan voor de erven Hedeveld, Kaayenbosche en Broekhuis beschreven voor de thema’s stedenbouw, landschappelijke inpassing, architectuur en openbare ruimte erf. Elk thema is onderverdeeld in deelthema’s met daarin de uitgangspunten. Op het gebied van stedenbouw staat per erf beschreven voor hoeveel woonvolumes en eventuele overige bouwwerken het erf ruimte biedt. Daarnaast bevat het plan een geruime hoeveelheid aan criteria met daarbij criteria over woonvolume, dakvorm, goothoogte, bijgebouwen, oriëntatie, rooilijn en plaatsing op de kavel en hiërarchie.32 Het thema landschappelijke inpassing bevat algemene en specifieke uitgangspunten over de overgang erf-landschap, paden en erfafscheidingen.33

29 Gemeente Borne, 2012. 30 Gemeente Borne, 2010, 9-17. 31 Gemeente Borne, 2012, 6. 32 Ibidem, 10- 13. 33 Ibidem, 14-15.

~ 27 ~

Het thema architectuur bevat uitgangspunten over eenheid en verscheidenheid, detaillering, materiaalgebruik en kleurgebruik.34 Het laatste thema, openbare ruimte erf, bevat criteria over de inrichting van het erf, parkeren en het groen op het erf. Elk thema wordt ondersteund met referentiebeelden om de gewenste beeldkwaliteit aan te duiden.35 Voor het lint Hedeveldsdwarsweg zijn er alleen algemene en uitgangspunten voor de architectuur geformuleerd. De algemene uitgangspunten vallen wel terug te leiden tot de hiervoor aangehaalde thema’s. De uitgangspunten voor architectuur worden onder- steund door referentiebeelden.36 Conclusie Al met al is het een vrij lijvig document voor een relatief klein plangebied. Het beeldkwaliteitsplan roept vraagtekens op bij de mate van benodigde gedetailleerdheid van zo’n plan. Het plan is een feite een mix van het bestemmingsplan, de welstandsnota en erfinrichtingsplannen. Voor meer kennis over het landschap is het noodzakelijk het toetsingskader te bestuderen. Het plan kent dus enerzijds overlap met andere instrumenten in de ruimtelijke ordening en schiet op het gebied van landschap te kort.

34 Gemeente Borne, 2012, 16. 35 Ibidem, 11-15 & 17-19. 36 Ibidem, 20-22.

~ 28 ~

Hoofdstuk 5 SWOT-analyse van de beeldkwaliteitsplannen Dit hoofdstuk biedt inzicht in de sterktes, zwaktes, kansen en bedreigen voor beide beeldkwaliteits-plannen. Sterktes en zwaktes voor het hier en nu en kansen en bedreigingen voor daar en later. Waar in het ene plan een bepaald onderdeel goed uitgewerkt is en daarmee sterkte is ontbreekt dit vaak in het andere plan en is daarmee als een zwakte te karakteriseren. Daarom is er voor gekozen verschil-lende onderdelen te behandelen en daarin de sterktes, zwaktes, kansen en bedreigen te behandelen. Voor het overzicht zijn de sterktes, zwaktes, kansen en bedreigen opgenomen in tabellen. Proces Binnen het erven-plan heeft vooral de gemeente een actieve rol gespeeld in het proces waarbij de gemeente ook zelf eigenaar en ontwikkelaar was es is. SAB heeft het plan opgesteld verder geen rol in het proces naar de omgeving gespeeld. De situatie was hier totaal anders dan in Heemskerk, van wantrouwen tussen de gemeente en de betrokkenen was geen sprake. Het plan Oosterweg is een eigentijds plan waarin de omgeving sterk betrokken is bij de tot stand koming. Het proces sluit daarbij aan op de nieuwe Omgevingswet waarin participatie een belangrijke pijler vormt.37 Mooi Noord-Holland heeft daarbij als intermediair gediend tussen de gemeente en de bewoners van de Oosterweg. Het plan bevat een kort en krachtig 5-stappen plan om beeldkwaliteit te creëren. Opbouw beeldkwaliteitsplan Een eerste vergelijk tussen beide plannen doet een ding gelijk opvallen: het plan Oosterweg bestaat slechts uit één - weliswaar een hele grote - pagina tegenover het 26 pagina’s tellend erven-plan. Het plan Oosterweg kan door deze opmaak gemakkelijk en in betrekkelijk korte tijd (zo’n 15 minuten) gelezen worden, dit is zeker als sterkte te benoemen. Een rondje Googlelen levert maar weinig beeldkwaliteitsplannen op met een vergelijkbare opmaak. De zoekresultaten bestaan vaak uit plannen van minimaal tien pagina’s. Uiteraard is de omvang van een plan afhankelijk van de omvang van het plangebied maar ook van de mate van detail van het plan. De gedetailleerdheid van het ervenplan zorgt voor een lijvig rapport. De reden hier voor is al eerder aangehaald: het plan is een feite een mix van het bestemmingsplan, de welstandsnota en erfinrichtingsplannen en gaat daarmee deels haar doel voorbij. Anderzijds schiet het plan op andere terreinen tekort. Zo moet het toetsings-kader geraadpleegd worden om meer inzicht te krijgen in (de ontwikkeling van) het landschap. Historische ontwikkeling & kernkwaliteiten Het erven-plan toont niet op directe wijze inzicht de historische ontwikkeling van het plangebied. Daarbij is ook de aandacht voor de kracht van de plek, de kernkwaliteiten van het plangebied maar mager. Slechts drie karakteristieken en landschappelijke waarden zijn onopvallend in het plan verwerkt. Dit is dus zeker als een zwakte aan te merken. Weliswaar biedt het toetsingskader hier wel inzicht in maar daar wordt in het BKP op dit gebied niet naar gerefereerd en daarbij is het niet zo overzichtelijk als in het plan Oosterweg. De aandacht voor het (historische) landschap in het erven-plan staat in schril contrast met het plan Oosterweg. Ondanks de ene pagina toont het plan op kaart de historische ontwikkeling van de Oosterweg vanaf 1760 tot en met vandaag de dag en wordt er verwezen naar topotijdreis.nl om de historie van de plek in beeld te brengen bij nieuwe ontwikke-lingen. Daarnaast schets het plan voor de thema’s cultuurhistorie, landschap, bebouwing en inrichting de kenmerken en kernkwaliteiten. Beiden zijn daarbij duidelijk sterke punten voor het plan Oosterweg waarin duidelijk de inbreng van een landschapshistoricus naar voren komt binnen het plan.

37 https://aandeslagmetdeomgevingswet.nl/thema/thema/participatie/inspiratiegids/ geraadpleegd op 26 januari 2018.

~ 29 ~

Binnen het thema cultuurhistorie is in het plan Oosterweg specifiek aandacht voor kasteel Marquette, een rijksmonument en complex historische buitenplaats.38 Er is duidelijk aandacht voor het monument in de uitgangspunten voor de Oosterweg. In de Leidraad voor nieuwe ontwikkelingen van het plan staat als eerste vermeld ‘Behoud het zicht op Marquette vanaf de Oosterweg’ en ‘… geen verdere verdichting met bebouwing op de percelen tussen de Oosterweg en Marquette’.39 In het plan Oosterweg is met het oog op de nieuwe omgevingswet de landschappelijke setting tot de omgeving van het monument gerekend, een sterk punt. Weliswaar van andere orde maar ook een monument is de boerderij van erve Broekhuis in het erven-plan.40 In het plan wordt echter met geen woord gerept over deze status, de waarde en de geschiedenis van het erf en de boerderij. Een tekortkoming in dit plan en dus een zwak punt. Referentiebeelden Het erven-plan bevat een uitgebreide collectie aan referentiebeelden. Samen met de uitgangspunten wordt hiermee zowel in beeld als op papier de gewenste beeldkwaliteit geschetst en kunnen initiatiefnemers geïnspireerd raken. Een sterk punt maar ook meteen een bedreiging omdat initiatiefnemers mogelijk niet verder kijken naar andere mogelijkheden. In het plan Oosterweg staat dat bij er initiatieven naar goede voorbeelden gekeken moet worden. Het plan bevat echter geen referentiebeelden. Dit kan gezien worden als bedreiging omdat er geredetwist kan worden over wat goede voorbeelden zijn. Daarentegen kan dit ook als kans gezien worden, het biedt flexibiliteit voor nieuwe oplossingen zoals tijdens het rondetafelgesprek aan bod kwam in de vorm van de Villa Schoorl. Dus zowel een bedreiging als een kans. SWOT-overzicht Onderstaande tabellen geven voor het plan Oosterweg alsook voor het erven-plan een overzichtelijke en beknopte weergave van de sterktes, zwaktes, kansen en bedreigingen per plan.

Sterktes Zwaktes

- Participatieproces - Kort & krachtig stappenplan - Overzichtelijk plan - Historische ontwikkeling gebied wordt getoond door middel van historische kaarten - Uitgebreid overzicht van kernkwaliteiten in vier thema’s - Nadrukkelijke aandacht voor rijksmonument Marquette en haar omgeving

- Niet van toepassing

Kansen Bedreigingen

- Ontbreken referentiebeelden - Flexibel plan

- Ontbreken referentiebeelden

Tabel 1: SWOT-punten Beeldkwaliteitsplan Oosterweg Heemskerk.

38 Dessing & Holwerda, 2012, 16. 39 Ruiter, et al., 2017. 40 Erfgoedcommissie Borne, 2015, 81.

~ 30 ~

Sterktes Zwaktes

- Referentiebeelden schetsen gewenste ontwikkelingen

- Lijvig document - Beperkte aandacht voor kernkwaliteiten - Geen aandacht voor gemeentelijk monument erve Broekhuis

Kansen Bedreigingen

- Historische ontwikkeling van het gebied tonen door middel van historische kaarten, voor creëren historisch bewustzijn - Omgeving van het monument meewegen bij ontwikkeling

- Door mate van gedetailleerdheid weinig ruimte voor flexibiliteit - Teveel vasthouden aan referentiebeelden

Tabel 2. SWOT-punten Beeldkwaliteitsplan Erven Borne-Hertme.

Conclusie Op basis van de overzichten heeft het Beeldkwaliteitsplan Oosterweg Heemskerk duidelijk de voorkeur boven het Beeldkwaliteitsplan Erven Borne-Hertme. Het plan Oosterweg is een eigentijds, door de onconventionele41 maar praktische vormgeving, goed hanteerbaar plan. Daarbij is het proces in de geest van de nieuwe Omgevingswet uitgevoerd.

41 Onconventionele vormgeving in vergelijking met andere beeldkwaliteitsplannen en in dit geval positief.

~ 31 ~

Lijst van geraadpleegde bronnen

Geraadpleegde personen Mr. S. Jurrën. Juridisch beleidsmedewerker gemeente Borne. Ing. R. Veenink. Architect bij Het Oversticht vanuit die functie in dienst als stadsbouwmeester voor

onder andere de gemeente Borne.

Literatuur & rapporten Barends, S., et al. (2010) Het Nederlandse Landschap, een historisch geografische benadering (10e

herziene druk). Utrecht: Matrijs. Dessing, R.W. Chr. & Holwerda, J. (2012) Nationale gids Historische Buitenplaatsen. Wormerveer: Uitgeverij Noord-Holland. ISBN 978 90 78381 57 0 Erfgoedcommissie Borne (2015) Cultuurhistorische inventarisatie: Beeldbepalende panden,

Straatbeelden en wijken in Borne. Borne: Gemeente Borne. Gemeente Borne (2012) Beeldkwaliteitsplan Erven Borne-Hertme. Borne: Gemeente Borne. Gemeente Borne (2010) Ruimtelijk toetsingskader Borne-Hertme. Borne: Gemeente Borne Gemeente Heemskerk (2015) Bestemmingsplan Heemskerk Buitengebied 2015.

Geraadpleegd op januari 2018 via http://www.ruimtelijkeplannen.nl/documents/NL.IMRO .0396.BPbuitengebied2015-VA01/r_NL.IMRO.0396.BPbuitengebied2015-VA01.html#_3_Agrarisch

Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (2008)

Staatsblad van het Konikrijk der Nederlanden. Geraadpleegd op 30 januari 2018 via https://zoek.officielebekendmakingen.nl/stb-2008-227.html

MOOI Noord-Holland (2017-a) Jaarverslag 2016. Alkmaar: MOOI Noord-Holland. MOOI Noord-Holland (2017-b) Beeldkwaliteitsplan Oosterweg. Verslag werkplaats #1.

Alkmaar: MOOI Noord-Holland MOOI Noord-Holland (2017-c) Beeldkwaliteitsplan Oosterweg. Verslag werkplaats #2. Alkmaar: MOOI Noord-Holland MOOI Noord-Holland (2017-d) Beeldkwaliteitsplan Oosterweg. Verslag werkplaats #3.

Alkmaar: MOOI Noord-Holland Ruiter, M., et al. (2017) Beeldkwaliteitsplan Oosterweg Heemskerk. Alkmaar: MOOI Noord-Holland. SAB (2010) Toelichting Bestemmingsplan Buitengebied Borne, herziening Erven Borne Hertme.

Arnhem: SAB.

~ 32 ~

Websites www.atelierhermse.nl/?page_id=277 www.bedrijventrreinnijverdal.nl www.blauwestad.nl www.blitsaerd.nl www.encyclo.nl/begrip/Beeldkwaliteitsplan www.kubiek.nl www.hofvantwente.nl/bouwen-en-verbouwen/.../het-beeldkwaliteitsplan.html www.delft.nl/Inwoners/Wonen_en_leven/.../Beeldkwaliteitsplannen www.sab.nl www.schouwen-duiveland.nl www.tonnaer.nl www.vaneker.nl

Verantwoording figuren Figuur op voorblad www.atelierhermse.nl/?page_id=277 Deel 1 Figuur 2.1 Eigen bewerking Open Street Map. Figuur 2.2 Eigen bewerking Ruiter, M., et al. (2017) Figuur 2.3 Ruiter, M., et al. (2017) Figuur 5.1 Eigen werk. Figuur 5.2 Eigen werk. Figuur 5.3 Eigen werk. Figuur 5.4 Eigen werk. Deel 2 Figuur 1.1 Eigen bewerking luchtfoto plangebied Beeldkwaliteitsplan Erven Borne-

Hertme, p 5.

~ 33 ~

Bijlagen

~ 34 ~

I Bodemkaart 1:50.000 Oosterweg Heemskerk, bron: Wageningen (2008)

Legenda

~ 35 ~

II Geomorfologische kaart 1:50.000 Oosterweg Heemskerk, bron: Wageningen (2008)

Legenda