128

BD HAZİRAN 2018

Son dönemlerde ekonomi literatüründe önemli derecede ilgi gösterilen, hatta bu alanda

popüler akademik makaleler yayın-lanan dallarından biri davranışsal ekonomi. Bu popülerliğini, zevkli bir çalışma alanı olmasının yanında hem 2002 yılında hem de 2017 yılındaki Nobel Ekonomi ödülleri-nin bu alandaki çalışmalara verilme-siyle ün kazandı. Hatta 2002 yılında Nobel Ekonomi Ödülü'nü ilk kez

bir psikoloji profesörünün (Daniel Kahneman) kazanmasıyla dikkatleri üzerine çekerek incelenmesi gere-

ken bir alan olduğu konusunda bilim adamlarına önemli sinyaller verdi.

Davranışsal Ekonomi, insan-ların bazen neden mantıksız karar-lar aldığını ve

Hayatımızın Belirleyicisi ve Dönüştürücüsü

Yazan: EMRAH CEYLAN

Davranışsal Ekonomi

Daniel Kahneman

129

BD HAZİRAN 2018

bırakmadan önce imzaladığı kararnamelerden biri tüm kamu projelerinde “davranışsal ekonomi” ilkele-rinin kullanılma-sıyla ilgiliydi.

Yapılan bir çalışmada New York Borsası (NYSE), güneşli günlerde %50’nin üzerinde bir olasılıkla artışla kapanmaktadır. Çünkü insan-lar güneşli günlerde daha umutludur ve alım yapma eğilimindedir.

Davranışsal teori ortaya ilk kez Daniel Kahneman ve Amos Tver-sky tarafından ortaya atıldı. Bu iki akademis-yenin farkları, sadece ortaya attıkları teorinin

içeriğiyle ilgili değildi, zira ikisi de esas araştırma alanı psikoloji olan fakat ekonomi, finans gibi alanlarla da ilgilenen akademisyenlerdi. “Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk” adlı ortaya

davranışlarının neden ekonomik modellerin tahminleri ile uyuşma-dığını keşfetmek için psikoloji ve ekonomi üzerine kuruludur.

Örneğin bir fincan kahveye ne kadar ödeyeceğimizi, hangi arabayı satın alacağımızı ya da sağlıklı bir yaşam sürdürmek için ne kadar birikim yapmamız gerektiği ile ilgili kararları salt ekonomik etmenlerle almadığımızı ortaya koymaktadır.

Davranışsal ekonomi, bir bireyin seçim A yerine neden B kararını verdiğini açıklamak ister.

İnsanların iktisadi kararlar alırken her zaman “akılcı” davran-madığını, pek çok sosyal, kültürel ve psikolojik etki altında karar verdi-ğini ve iktisat poli-tikalarının da bu faktörler dikkate alınarak tasarlan-ması ve uygulanması gerektiğini savunur. Söz konusu iktisat politika-ları şirket veya birey bazında olabi-leceği gibi, devlet ve hatta devlet-lerarası politikalar da olabilir. ABD eski Başkanı Obama’nın görevi

Yazarımızı tanıyalım: Çeşitli üniversitelerde “Finansal Yöne-tim, Bankacılık ve Sermaye Piyasaları, İşletme Yönetimi, Finansal Okuryazarlık, Girişimcilik ve Finansman” araştırma alanları çerçevesinde öğretim görevlisi olarak çalışan Emrah Ceylan, Beykent Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Danışma Kurulu Üyesidir. Ceylan, aynı zamanda KOSGEB’de akredite onaylı eğitmen olup, çeşitli kurum ve kuruluşlarda “Uygulamalı Girişimcilik” eğitimi ver-

mektedir. Sektörel ve akademik alanlarda makaleleri yayımlanan yazarımız ayrıca Ticari Mahkemelerde finans uzmanı “bilirkişi” olarak görev yapmaktadır. Emrah Ceylan Beykent Üniversitesi Hukuk Fakültesi Danışma Kurulu Üyesidir.

Amos Tversky

Davranışsal ekonomi, bir bireyin seçim A yerine neden B kararını verdiğini açıklamak ister.

130

BD HAZİRAN 2018

koydukları makaleleriyle zamanla finans literatürünün en önemli parçalarından birini oluşturdu. Ve 2002 yılında da Daniel Kahneman ekonomi alanında Nobel ödülünü kazandı.

“Homo Economicus” Neslinin Tükenmesi

Davranışsal Ekonomi, 1980’li yıllara kadar egemen olan temel iktisadi görüşün varsayımlarını,

özellikle de “homo economicus” varsayımını eleştirerek ortaya çıktı. Davranışsal İktisadi teoriler oluş-tururken sadece matematiksel veri-lerle analiz yapılmayıp ilgili teoriye psikolojik, sosyolojik unsurları da eklemek gerekir. İnsanlar her zaman kâr ya da fayda maksimize yapmak amacıyla karar vermeyebilir. Çünkü insanların her zaman rasyonel karar almaları mümkün değildir. Örneğin, asimetrik bilginin varlığı, riskler ve belirsizlikler, statü ve itibar kazanma isteği, popüler hale

gelmek, sevilmek ya da sayılmak gibi psikolojik nedenlerle insanlar rasyonellikten uzaklaşabilirler.

Daniel Kahneman’ın 2011 yılında yayınladığı “Thinking, Fast and Slow” ve Dan Ariely‘nin 2008 yılında yayınladığı “Predictably Irrational” isimli kitaplar davra-nışsal ekonominin şu anki temelini oluşturmuş ve bu konunun incelik-lerini örnekler ile ortaya koymuş-lardır.

Dan Ariely, 2009 yılındaki bir konuşmasında “Görmek, insa-nın yaptığı en iyi işlerden biri ama insan en iyi yaptığı işte dahi mantıksız hatalar yapabiliyorsa çok da iyi olmadığı hususlarda hata yapma ihtimalimizi düşünün. Mesela finansal karar

verme” (financial decision making) belirtiyor ve özellikle piyasa ekono-misinde insanların ne denli hatalar yapacağı ve mantıksız tercihlerde bulunacağı hususunda bilgilendiri-yor.

Bahsedilen bu bilişsel faktör-lerle ekonomik bir eylem olarak adlandırılan ''satın alma'' davranışını anlamak psikoloji ve ekonominin iş birliğiyle daha kolay ve doğru çözümlenebilir bir hale geliyor. Davranışsal ekonomiyi ana ilke-lerinden ve bu alanda yapılmış

131

BD HAZİRAN 2018

nasıl davrandıklarını davranışsal ekonomi düzeyinde incelemiştir. Thaler bu araştırmalarını “dürtmek” adını verdiği, küçük davranış çerçe-vesi değişiklikleriyle insanların daha iyi kararlar vermelerini sağla-yacak çalışmalara da dönüştürüyor.

Ekonomik kararları etkileyen özellikle üç psikolojik yanlılıktan bahsedilebilir: Kısıtlı rasyonalite, hakkaniyet algısı ve irade zaafiyeti.

Thaler’in çalışmalarından kısıtlı rasyonaliteye iyi bir örnek yakala-nanları öldürme ihtimali binde bir olan bir hastalığa yakalandığınızda tedavisi için kaç para verirsiniz, eğer bu hastalık için kobay olursa-nız (ölme ihtimali gene binde bir) kaç para istersiniz sorularına verilen cevaplar.

Ankete katılanlar ortalamada tedavi için 200 dolar vereceklerini, kobay olmak için ise 10 bin dolar isteyeceklerini yazmışlar. Hâlbuki ikisinde de size aslında aynı soru,

çalışmalardan bahsederek daha da detaylandırabiliriz. Bu disiplinde en önemli kabul edilen iki temel kavram sahiplik etkisi ve kayıptan kaçınmadır. Sahiplik etkisi ''ne kadar sahipsen o kadar tatminkâr-sın'' düşüncesinden hareketle, aidi-yetin düşüncelerimiz ve davranışla-rımız üzerinde nasıl etkili olduğunu gösterir.

Ekonomik Kararları Nasıl Veri-riz?

2017 yılında Nobel ekonomi ödülünü alan Richard Thaler da aynı alandaki çalışmalarını, bu sefer ikti-sat yazını ve yöntemi içinde yapan bir bilim insanı. Thaler, insanların rasyo-nel olduklarını varsaymayıp Richard Thaler

İnsanlar karar verirken her zaman doğru hesaplamaları yapamıyor, bazı durumlarda irrasyonel davranabiliyorlar.

132

BD HAZİRAN 2018

binde bir ölme ihtimaline kaç para değer biçersiniz sorusu, yöneltili-yor. Thaler’ın araştırmaları ekono-mik davranışı psikolojik açıdan daha gerçekçi modeller kullanarak analiz etmek üzerine kurulu. İnsan-lar karar verirken her zaman doğru hesaplamaları yapamıyor, bazı durumlarda irrasyonel davranabili-yorlar. Sadece kendi kazançlarına değil başkalarının kazançlarına da önem veriyorlar.

Örneğin, kişi kendisine daha az kazandıran ama adil bir dağılımı, kendisine daha çok kazandıran adalet-siz bir dağılıma tercih edebiliyor. Gelecek ile ilgili kararlarımızda otokontrol prob-lemleri yaşıyor, bugün verdiği-miz kararlara yarın geldiğinde uyamayabiliyo-ruz.

Mantıksızım, Mantıksızsın, Mantıksız..

Örneğin, yarından itibaren sağlıklı beslenmeye ya da tasarruf etmeye başlamayı planlayan biri, yarın geldiğinde yine hamburger yiyerek ya da yine alışveriş yaparak

planını bozabiliyor, sonra da pişman oluyor. Bu, insani/psikolojik faktörlerin hem kişilerin davranışını hem de piyasaların işleyişini nasıl etkilediği konusunda bize önemli ipuçları vermektedir.

Davranışsal ekonomi alanında önemli kavramlardan biri de “öz kontrol.” Bunu insanların gelecekteki kendilerine güvenememeleri diye

anlamak mümkün. Eve gelen misafirin getirdiği pasta-

nın kalan kısmı için “al yanında götür, kalırsa hepsini yerim” demek bunun bir örneği.

Aynı insan aslında tasarruf etmek isterken maaşını alınca daya-

namayıp harcayaca-ğını düşünüyorsa yine gelecek-teki kendisine (haklı olarak) güvenmediği

için ne yapacağını bilmiyor olabilir. Bunlar rasyonel-likle açıklanmayan davranışsal olgu-

lar ve insanlar böyle davranıyorsa onları bu davranışlarına uygun “dürtecek” iktisadi yapılara, teşvik sistemlerine ihtiyaç var. •

emrah.ceylan@hotmail.com

Sağlıklı beslenmeye ya da tasarruf etmeye başlamayı planlayan biri, ertesi gün yine hamburger yiyerek

ya da yine alışveriş yaparak planını bozabiliyor...

“ İnsanlar risklerin fazla olduğu yerlerde bile gerçekçi olmayacak biçimde iyimser olurlar. Evliliklerin yaklaşık yüzde 50’ si boşanmayla sonuçlanır ve bu da herkesin duyduğu bir istatistiktir. Fakat nikah töreninde hemen tüm çiftler evliliklerinde boşanma ihtimalinin sıfır olduğunu düşünürler -daha önce boşanmış olanların bile düşüncesi budur! ” Richard Thaler