BALKANLAR: ETNİK KARMAŞANIN DİLSEL BOYUTLARI batsiz.pdf · Balkanlarda etnik kimliğin en...

KaradenizAraştırmaları•Kış2012•Sayı32•1‐27

BALKANLAR:ETNİKKARMAŞANINDİLSELBOYUTLARI

BilgehanA.Gökdağ*

ÖZETBalkanlarda etnik kimliğin en önemli belirleyicisi dindir. Son

zamanlarda ise dil üzerinden etnik sınırlar çizilmekte ve uluslarimal edilmektedir. 19. yüzyıldan itibaren yazılmaya başlanan gra‐merkitaplarıbölgedemilliyetçidüşünceleriuyandırmıştır.AslındaaynıdiledayansalardaYugoslavya'nınparçalanmasıylabirliktebucoğrafyadaSırpça,Hırvatça,Boşnakça,Karadağcagibidillerveon‐larıkonuşanuluslaroluşmuştur.Dilüzerindenyapılanetniktanım‐lamalaretnikkarmaşanındaenuçnoktayataşınmasınahizmetet‐mektedir.

Anahtarkelimeler:dil,Balkanlar,etnikkarmaşa,kimlik

ABSTRACTConfession is themost importantdeterminantof ethnic iden‐

tityintheBalkans.Novadays,however,ethnicboundariesaremar‐kedandnationsareproducedintermsoflanguages.Grammarbo‐okswritteninthe19thcenturyawakenednationalismintheregion.Thoughtheir linguisticrootsare thesame,dismembermentofYu‐goslavialedtoappearanceofsomelanguageslikeSerbian,Croatian,BosnianandMontenegrin,andofpeoplesspeakinginthem.Ethnicdefinitionsbasedon languageservesonly tocarryethnicchaos totheutmostpoint.

Keywords:Language,theBalkans,ethnicchaos,identityAvrupa’nın güneydoğusunda bulunan Balkan Yarımadası; Yunanistan,Bulgaristan, Arnavutluk, Romanya, Türkiye’nin Avrupa yakası ile Yugos‐lavya’nın dağılmasının ardından bağımsız devletler olarak ortaya çıkanMakedonya, Hırvatistan, Slovenya, Bosna‐Hersek, Sırbistan ve Karadağ’ıiçinealanbirbölgedir.ÇokyakınbirzamandaSırbistan’ınözerkbirbölge‐siolanKosovadabağımsızlığınıilânetmiş;böylecebölgeninsiyasîvecoğ‐rafîharitasıyenidendeğişmiştir.

Balkankelimesi“sıkormanlarlakaplıdağlıkbölge;sarpveormanlıkdağ”1anlamınagelir.2Buadlaanılancoğrafyadagerçektendağlıkbirgö‐

*Doç.Dr.,KırıkkaleÜniversitesiFen‐EdebiyatFakültesiTürkDiliveEdebiyatıBölümü,Kırık‐[email protected]

BilgehanA.Gökdağ

2

rünümarzeder.Yarımadanın,bazıbölgelerarasındairtibatızorlaştıracakkadardağlıkolmasıkültür,dil,dinvegeleneklerüzerindeçokönemlietki‐lere sahip olmuştur. Çünkü dağların geçit vermemesi, beraberinde dışakapalılığıgetirmiş;iletişimeveetkileşimeimkântanımamış;dolayısıyladakültürlerin farklı biçimlerde gelişmesine yol açmıştır. Yine aynı sebeplebazı bölgelerde çok eski gelenekler, neredeyse hiç değiştirilmeden uzunyıllardevamettirilebilmiştir.

Milliyetçilik kuramları açısından bakıldığında, bir coğrafya üzerindeilkolmakyadatarihselgeçmişlikbakımındanöndebulunmak,ocoğrafyaüzerindekihaktaleplerinemeşrubirzeminhazırlamaktadır.Çünkü“doğ‐duğuevdeoturmak”,topluluküyelerinintemelhakkıolarakgörülmektevedışarıdakilerindebuhakkıkabuletmeleribeklenmektedir.3AncakBalkan‐lardaçokfazlahaktalebivardırvebusebepledehalklarbirbiriyleanlaş‐mazlık içindedir. Balkan coğrafyasında kimliği oluşturmada kullanılan“düşman”yada“öteki”genellikleyankomşuolmaktadır.Yankomşu,hemsınırlarındiğertarafındakidevlet/millethemde–Balkanlardakihalklarıniç içe geçmişliğinin bir sonucu olarak‐ o milletin bu devlet içerisindekiazınlıkolarakkalanunsurlarıyaniyanevdekiinsananlamındakullanılabi‐lir.4

Çokuluslubirtablosergileyenyarımadanıneneskisakinleri,Yunanlı‐larveİlliryakökenliArnavutlardır.BuikisidışındabölgeyeKimmer,Galat,Trak,Kelt, İskit,Avar,Hun,Vizigot,Ostrogot,Peçenek,Kuman,BulgarveSlavgibitoplumlardagelmiştir.Ancakbumilletlerinhepsibölgedekalıcıolmamıştır. Sadecebir kısmı, geldiği toprakları kendisine vatan edinmiş;bir kısmı ayrılmış; bir kısmı ise yerel halklarla kaynaşarak asıl kimliğiniyitirmiştir.

Balkan tarihinde bir dönüm noktası teşkil eden Osmanlı Devletininbölgeye gelişi ise 14. yy.ın ortalarına rastlamaktadır. Rumeli’ye geçişlebaşlayan devletin hâkimiyeti, 5 yy. kadar uzun sürmüştür. Osmanlı, bucoğrafyada hızla yayılmış; siyasal, dinsel ve kültürel açılardan kendisinikabulettirerekkısazamaniçindebüyümüştür.Ancakbubaşarınınsadecedevletingücündenkaynaklandığısöylenemez.ÇünküTürkkültürününbukadar kolay benimsenmesi ve varlığını uzun yıllar devam ettirebilmesi,

1Ancakkelime,zamaniçindeçokanlamlıhâlegelmişveözellikle19.yy.ınsonlarındacoğrafîanlamınınyanısırasiyasalyananlamlarkazanmıştır.2(Balkanadıylailgiliolarakbkz.MariaTodorova(2003),BalkanlarıTahayyülEtmek(çeviren:DilekŞendil),İletişimYayınları,İstanbul,2003,s.53‐85;Halilİnalcık,“Balkan”,EncylopediaofIslam(NewEdition),vol.1,Leiden:Brill,1986,s.998;BesimDarkot“Balkan”,İslâmAnsiklope‐disi,cilt2,Eskişehir:MEBYayınları,1997,s.280‐283.3 AnthonyD. Smith,UluslarınEtnikKökeni (çev. Sonay Bayramoğlu‐HülyaKendir), Ankara:DostKitabeviYayınları,2002,s.54‐55.4 Gözde Kılıç Yaşın, “Makedonya Örneğinde Yeni Devlet Modeli”, Kamu Ruhu: PostmodernKimliksizliğeKarşıDuruşlar (ed. İkbalVurucu‐MustafaYiğit),Konya:PaletYayınları, (2011),s.353‐354.

Balkanlar:EtnikKarmaşanınDilselBoyutları

3

bölgeyeOsmanlılardanönce gelenTürklerle de ilgilidir.NitekimHunlar‐dan itibaren farklı zaman dilimlerinde bölgeye yerleşen bazı Kıpçak veOğuz Türk boyları buralarda çeşitli kültür katmanları5 oluşturmuşlardır.GagavuzTürklerininbuhusustakirolüüzerindeayrıcaduranlardavardır.MeselâKemalKarpat,OsmanlıdançokönceleriburayayerleşenGagavuz‐ların, bölgeye Anadolu’dan geldiklerini ve bunların İzzettin Keykavus’unsoyundan olduklarını; dolayısıyla da etnik ve kültürel yapı üzerinde buTürk unsurunun önemli etkiler bıraktığını söylemektedir.6 Devletin butopraklarda yürüttüğü politikalar da, sözü edilen başarı açısından çokönemli sonuçlar doğurmuştur. Bunun için Stefan Duşan ile Fatih SultanMehmet’inkanunnameleriarasındakifarkabakmakbilebirfikirvermek‐tedir.MeselâDuşankanunları,köylüyeKnezyararınahaftada ikigünça‐lışmaemrederken,Fatihzamanındabusüreyıldaüçgüneindirilmiştir.7

Asırlarcasürenegemenliğinardından,imparatorluğunçöküşyılların‐daBalkanyarımadası,Osmanlı’nınenbunalımlıbölgelerdenbirisihâlinegelmiştir. Çünkü büyük devletlerin çıkar hesapları, dikkatleri bölgeninüzerine çekmiş;bağımsızlıkhareketleri etkisini arttırarakkopuşlarınde‐vam etmesine sebep olmuş; ortaya çıkan bağımsız devletler daha fazlatoprak içinbirbirleriylevedışarıdakidüşmanlarıylaçekişmeyebaşlamış‐lardır.Bununsonucundadabölgeninsiyasîvecoğrafîyapısıbüyükölçüdedeğişmiş; yaşanan savaşlar, sınırların yeniden çizilmesine ve zaten varolanazınlıkmeselesininbüyüyerekdevametmesineyolaçmıştır.

Değişikdönemlerde farklı tanımlarıyapılmışolmaklabirlikteazınlıkkavramı,genelolarak“birülkedeçoğunluğuoluşturannüfustandil,dinveetnikkökenbakımındanfarklıözelliklertaşıyantopluluklar”ı8ifadeetmekiçin kullanılmaktadır. Dilsel olan azınlıkların ana kimlik öğeleri ve başattoplumdanayrıldıklarıyöndilleridir.Diniyenilenmedönemindedahaçokdiniazınlıklarönplandayken,budönemimüteakibenProtestanlıkmezhe‐binin ortaya çıkması nedeniyle Hıristiyanlığın birleştirici olma özelliğinikaybetmesi vemilliyetçilik akımlarınınyaygınlaşması sonucudilsel azın‐lıklarortayaçıkmıştır.Günümüzdegörülmektedirkidilselayrılıkkültürelolarakayrılmanınanaöğesidir.Çünkügeneldebirdilazınlığıaynızaman‐daetnikveyaulusalazınlığıoluşturmaktadır.Bunedenlebirçoğunlukdili‐

5bkz.ErmanArtun,“OsmanlınınİlkDönemlerindeTürkVeBalkanKültürlerindeEtkileşim”,Folklor/Edebiyat,33/1(2003),s.99‐105.6KemalH.Karpat,Balkanlar’daOsmanlıMirasıveUlusçuluk(çeviren:RecepBoztemur),Anka‐ra:İmgeKitabevi,2004,s.373‐411.7bkz.Halilİnalcık,“StefanDuşan’danOsmanlıİmparatorluğuna:XV.AsırdaRumeli’deHıristi‐yanSipahilerveMenşeleri”,Osmanlı İmparatorluğu:ToplumveEkonomi, İstanbul:ErenYa‐yıncılık,1996,s.67‐108.8 OkanGümüş‐Aziz Sevi,AnsiklopedikUluslararası İlişkiler Sözlüğü, Ankara: Polat Yayınları,1996,s.209.

BilgehanA.Gökdağ

4

nindiyalektiazınlıkdiliolarakkabuledilmez.9DilselazınlıkkavramıKişi‐sel(Medeni)veSiyasiHaklarSözleşmesi’nin27.Maddesinde:“Etnik,dinselya da dilsel azınlıkların bulunduğu devletlerde, bu azınlıklara mensupkişiler,kendigruplarınındiğerüyeleriylebirliktetopluolarak,kendidin‐leriniaçıklamakveuygulamakyadakendidillerinikullanmakhakkındanmahrumedilemezler”10 şeklindegeçerekuluslararasıhukuktakabulgör‐müştür.Buazınlıklaraörnekolarakİtalya’dayasayanFranko‐ProvençallerveWalserlerverilebilir.11BaşkabiraçıdanBalkanlar,sahipolduğucoğrafibütünlüğe rağmen, tarihi gelişmeler sonucu, oldukça karmaşık bir etnikçoğulculuğu dil ve din farklılıklarını içerir. Balkanlarda Müslümanların,HıristiyanlarınveYahudilerinkültürelmiraslarınıyanyanagörmekmüm‐kündür.Buözelliklerinedeniyletarihboyuncabunalımlardanveistikrar‐sızlıktankurtulamamıştır.Etnikçoğulculuk iledinvedil farklılıkları,Bal‐kanlara yönelik hedeflerin gerçekleştirilmesinde, bölge içi ve bölge dışıdevletlerce kullanılmış, istismar edilmiştir. Bu hususun günümüzde degeçerliolduğusöylenebilir.12

BalkanYarımadasındayakın zamanakadarbaşkabirülkenin topra‐ğındakalmışenbüyükazınlığı,Kosova’dabulunanArnavutlaroluşturmak‐taydı.AslındanüfusunbüyükçoğunluğunuoluşturmalarınarağmenKoso‐va Arnavutlarının azınlık konumunda bulunması, kavramın tanımına daters düşmekteydi. Ancak 17 Şubat 2008’de Kosova’nın tek taraflı olarakbağımsızlığınıilânetmesi,durumudeğiştirmişgözükmektedir.

Yugoslavya’nın parçalanması, azınlıklar meselesine farklı boyutlarkazandırmıştır. Bilindiği gibi Yugoslavya, 1990 yılının sonlarında siyasîbakımdanBalkanlardaki enkarışıkülkedir. Ekonomideki kötü gidiş, böl‐gesel adaletsizlikler, federal yapı içerisinde Sırbistan’ın öne çıkmasınınyarattığırahatsızlık,burahatsızlığıdengelemekadınaKosovoveVoyvodi‐na’yaözerklikverilmesi,fakatbudurumundaSırplarınmilliyetçiduygula‐rınıöneçıkarmasıveTito’nunölümügibisebepler,Yugoslavya’nınparça‐lanmasınıhazırlayanetkenlerolmuştur.13Nitekimaltıcumhuriyettenolu‐şan ülkede çözülüşler birbirini izlemiştir. Önce Hırvatistan, arkasındanSlovenya, sonraMakedonya ve 1992’de de Bosna‐Hersek, bağımsızlığınıilânetmişveYugoslavya’dangeriyeyalnızcaSırbistanveKaradağkalmış‐tır.Buikidevletdebirarayagelerek1992yılındaYugoslavyaFederalHalkCumhuriyetinikurmuştur.Ancakbucumhuriyet,14Mart2002’deikiülke

9 Erol Kurubaş, Asimilasyondan Tanımaya Uluslararası Alanda Azınlık Sorunları ve AvrupaYaklaşımı,Ankara:AsilYayınDağıtım,2004,s.22.10 Ayse Özkan‐Duvan, “Avrupa Birliği ve Azınlık Hakları”, Avrasya Dosyası: Avrupa BirliğiTürkiyeİlişkileri,Cilt10,Sayı2(2004),s.191.11Kurubaş,a.g.e.,s.22.12MuharremTaş,BulgaristanveYunanistan'daTürkAzınlıklarınSiyasiHakları,SakaryaÜni‐versitesiSosyalBilimlerEnstitüsüYayımlanmamışYüksekLisansTezi,2007,s.58.13OsmanMetinÖztürk, “Balkanlar:GenelDurumveTürkiyeAçısındanBirDeğerlendirme”,KökAraştırmalar,I/2(1999),s.236.


5

arasındaimzalananbiranlaşmailesonbulmuş;birliğioluşturanunsurlarbu defa “Sırbistan ve Karadağ” adıyla bir ülke oluşturmuşlardır. Birliğintamamen yok olması ise 2006 yılına rastlamaktadır. Halkın bağımsızlıkistekleri neticesinde 3 Haziran 2006’da Karadağ, resmen Sırbistan’danayrılmışveböyleceYugoslavyatamamendağılmıştır.

Ortaya çıkan bu yeni tablo ile birlikte, azınlıkların durumu daha dakarmaşık bir hâle gelmiştir. Eskiden ortak bir ülkenin vatandaşı olanlar,sahipolduklarıherşeyi(dillerini,milliyetlerini,devletlerini)kaybetmişvebirbirlerinden hak talep eder hâle gelmişlerdir. Bu durum da bölgedekisükûneti bozacak sonuçları beraberinde getirmiştir. Meselâ Sırbistan’ınBosnalı Sırplar, Hırvatistan’ın da Bosnalı Hırvatların yanında yer alarakonlarıdesteklemesi,Balkancoğrafyasında20.yy.ınenkanlı sahnelerininyaşanmasınanedenolmuştur.

Balkanlardaetnikkimliğinenönemlibelirleyicisi,öncelikleırkyadadildeğil,dindir.Bunudeğişikülkelerinuygulamalarıaçısındangöstermekmümkündür. Türkiye’nin, eski Osmanlı tebaası olanMüslümanları (Boş‐nak,ArnavutvePomakları)TürkolarakkabuletmesiveonlarınözgürceTürkiye’yegelipyerleşmelerineimkântanıması,buradadinselkimliğinbirkriterolarakkabuledildiğinigöstermektedir.ÇünküHıristiyanlığınOrto‐doksmezhebinemensupolanGagavuzTürklerineaynıhaktanınmamıştır.OysaGagavuzlar,Hıristiyan olmalarına rağmenTürk soyundan gelmekteveTürkçekonuşmaktadırlar.Boşnaklar,ArnavutlarvePomaklariseMüs‐lümandır,ancakdilleriTürkçedeğildir.OsmanlıDevletininmirasıbutop‐raklarda kalan Müslüman halklarda mevcuttur. Balkanlarda yaşayan birbuçukmilyonluk Türk nüfusu kadar onmilyona yakınMüslümanTürki‐ye’nin nüfuzunu oluşturmaktadır. Çünkü bu halklar kendilerini aynı dilikonuştukları Bulgar ve Slav ırkından çok kültür ve yaşam tarzlarıyla birbütün olarak hissettikleri Türklere daha yakın hissetmektedirler.14 Yineaynıbağlamda,19.yy.daOrtodoksluktanKatolikliğegeçmişbulunanBul‐garistanveYunanistan’dakiküçükgruplara,Ortodokslartarafındanadetamilliyetlerine ihanet edilmiş gibi bakılmaktadır. Çünkü din ve milliyet,buralardadabirbütünolarakbenimsenmiştir.BosnalıMüslümanlardabukonudabirörnekteşkiletmektedirler.ÇünküdilleriSırpça‐Hırvatçaoldu‐ğu hâlde nüfus cüzdanlarındamilliyetleriMüslüman olarak gösterilmek‐te15vekendileri için “Müslümanmilliyet” terimikullanılmaktadır.AyrıcabaştaSırbistanveYunanistan’ınOrtodoksmezhebinedayalıhomojenbirtoplumoluşturmaçabalarıdadin temelininöneminigöstermektedir.Bu‐nuniçintarih,kimizamanSırbistanörneğindeolduğugibi“etniktemizlik”çabalarına;kimizamandaYunanistanörneğindeolduğugibiasimilasyon

14AliBiçer,CumhuriyetDönemiTürkiye’ninBalkanTürkleriPolitikası,GebzeYüksekTeknolojiEnstitüsüSosyalBilimlerEnstitüsüYayımlanmamışYüksekLisansTezi,2007,s.2.15 Kemal H. Karpat (1992), “Balkan”,TürkiyeDiyanetVakfı İslâmAnsiklopedisiC.5, s.25‐27,İstanbul.

BilgehanA.Gökdağ

6

politikalarına sahne olmuştur.16Makedonya’da da benzer bir durum sözkonusuolmuş;etnikfarklılıklar,dinfarklılıklarıylakarıştırılmıştır.BununetkisiyleRumOrtodokskilisesinebağlıolanlarYunanlı,MüslümanolanlariseTürksayılmıştır.17

Bucoğrafyadadindensonraetnikkimliğinenönemlibelirleyicisi,dilolmuştur. Özellikle, “Modern Sırp İdeolojisi”ni oluşturan XIX.Yüzyıl dilbilim reformisti Vuk StefanoviçKaraddziç, “Merkezî Güney SlavDiyalek‐ti”ylekonuşanherkesi “Sırp”olarak tanımlamıştır.Bugörüş,Sırp‐Hırvat‐Sloven Krallığı’nın oluşmasındaki politik konseptin temelini oluşturmuş‐tur.Kezatarihtedönemdönembölgedekietnikçeşitlilik,dinvedilfarklı‐lıklarıbazıdevletlertarafındanistismaredilmişvebuülkelerkendiçıkar‐ları için bu özellikleri kullanarak bölge halklarını kışkırtmışlardır. BazıBalkanülkeleriaçısındanbusorunAB’yeüyeolmaları ilenispetençözül‐müşsede,Yugoslavya’nındağılmasıylabağımsızlıklarını ilânedenülkeleriçinhâlarisklermevcuttur.18

Balkanulus inşacılarınmodeliFransa’danziyadeAlmanyaolmuştur.Almanmodelinde,birulusunesastanımlayanıdildi.Birulus,onuoluştu‐ranvatandaşlarortakbirdilkonuştuklarıölçüdebirulustu.Balkanaydın‐larıvedilbilimcilerverilibirdilinezeldenberivarolduğunuvebunedenleulus için gerekli tutkalı oluşturduğunu iddia etme eğiliminde olmalarınarağmen,gerçeköyledeğildi.Uluslariçinvarsayılandillerdenherbiri,çoğudurumdadeğişimeuğrayarak tanımlanması güçkomşuağızlaradönüşensayısız lehçeden oluşmaktaydı. Osmanlı istilasından sonra anadil sınırlıamaçlarla kullanıldığı için, bu dilleri modern yönetsel, ticari ve kültürelamaçlara uygun taşıyıcılara dönüştürmek ciddi çabaları gerektirdi. Buçabanın bütün Balkanlar’da ulus kavramını yaratmada ilk adım olduğuanlaşıldı.19

Balkanlar’da19yüzyıldayazılangramerkitaplarımilliyetçidüşünce‐lerinoluşturulmasınahizmetetmiştir.Ulusuntarihselsürekliliğiiddiasınıdesteklemekiçindilselsürekliliğeihtiyaçduyulduğuiçinçoğuzamanger‐çekler tahrif edilir. Grigorios Zalikoglou’nun 1809 da basılan eserindeklasikveçağdaşYunancaarasındabüyükfarklılıklarbulunmasınarağmenbunlaraynıdilsayılmıştır.Zalikogloueserindeırkdilini(“kanındangelen‐ler”)kullanmasınarağmen,YunancakonuşmayanherkesidışlarveYunan‐ca konuşan herkesi “saf kanlı” olarak kabul eder. Son olarak, dil ulusalkimliğin diğer bütün potansiyel işaretlerini gölgede bırakır; böylece, birMüslümanYunancakonuşursaYunanlısayılacak,amaTürkçekonuşanbir

16YahyaKemalTaştan,“BalkanlardaUlusçuHareketler”,BalkanlarElKitabıI,Çorum/Ankara:Karam&VadiYayınları,2006,s.416.17Öztürk,a.g.m.,s.233.18 Ceyda Üçyıldız, Eski Yugoslavya Cumhuriyetlerinin Yeniden Yapılanmasında AB’nin Rolü,AnkaraÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,YayımlanmamışYüksekLisansTezi,2006,s.13.19AndrewBaruchWachtel,DünyaTarihindeBalkanlar,İstanbul:DoğanKitapYay.,2009,s.90.


7

OrtodoksHıristiyan, Platon’un soyundan geldiğini kanıtlasa bile, Yunanlısayılmayacaktı.20

MeselâRumcanın,Ortodokslarıbirleştirmek içinbiraraçolarakkul‐lanılması,bunungöstergelerindenbirisidir.Ortodokslar,aynıdilikonuşanveaynıkültürüpaylaşantopluluklarıbirleştirmeyiamaçlamışlarvebunukilisenin yardımı ile gerçekleştirmeye çalışmışlardır. KiliseninhükümleribütünBalkanlardaaynıolduğuiçinilkolarak,Rumcanınçeşitlimilletlerinanadiliolmasıgerektiğivurgulanmıştır.BöyleceBulgar,UlahveSırppis‐koposluklarınaRumcakonuşanlar atanmış;Rumca,dinîokullardaeğitimdiliolarakkullanılmayabaşlanmıştır.Buçalışmalarınsonucundadaprestijkazanmış, kimi çevrelerde iletişim dili olarak yaygınlaşmaya başlamış;şehirüsttabakalarındanbazıkimselerveRumolmayanbazıpapazlarHe‐lenleştirilmiştir. AncakRumca konuşanların haricinde kırsal bölgeler, buasimilasyon faaliyetlerinden çok etkilenmemişlerdir. Yine de Rumca, buçalışmalarneticesindediğerdilleregörebirbaşarıeldeetmiştir.Fakatbubaşarı,kilisediliolarakbenimsendiğisürecemümkünolmuştur.

Hobsbawm,kolektifaidiyetduygularınıhareketegeçirenbağlarıön‐milliolarakadlandırmaktadır.Onlarıyerellik‐ustupopülerveseçkingrup‐larınsonradangenelleştirilebilecekpolitikbağlarolarak ikiyeayırmakta‐dır.Politikmilletön‐milliyetçiliğinenbelirleyicikriteridir.Millidillerfiilenicat edilmiş şeylerdir, bunu yaparken hangi lehçe seçileceği önemlidirçünküNorveçörneğindeolduğugibibütünseçilmiş lehçelerhalktarafın‐danmillidilolarakkabuledilemeyebilir.İtalyancamillidilolarakseçildi‐ğindenüfusunsadeceyüzde2,5’igündelikhayatındabudilikullanıyordu.Baştanelitkesimindili,kamueğitimivediğeridarimekanizmalaryoluylamodern devletin fiili dili olmaya başlıyor. Dil ön‐milli kriteri olarak heryerdeaynıönemigöstermemektedir.Bununbirpratiktarafıvardır.Mese‐laArnavutlardadillin dışındaher şey ayırt edicidir.Hatırlatacak olursakArnavutlarücrakipdine(İslamiyet,Ortodoksluk,Katolik)ayrılmıştır,böy‐lecedil birleştirici rolüstlenmiştir.Hindistan’da İngilizcenin ikinci resmidil seçilmesinin nedenleri Hindistan’da çok farklı dilleri konuşan etnikgrupların varlığıdır. Bu şekilde gruplar arasında gerginlik azalmaktadır.Bunun tersine iki dominant halk olan Habsburg İmparatorluğu’nda1780’deII.Joseph’ınLatinceyiAlmancailedeğiştirmesiüzerineMacarlarıntepkisiyle karşılaşılmıştır ve bu süreç 1867’de İmparatorluğunun adınınAvusturya‐Macaristan olarak değiştirilmesiyle sonuçlanmıştır. Yugoslav‐ya’nındağılmasıylabirbirinebenzeyendillerinarasındafarklarıbüyütmeçabaları yeni devletlerin uğraşı bu çerçevede değerlendirebilir. Mesela,bugünküBosna’dakurulanSırpCumhuriyeti’ninnüfusuBoşnaklarlaijeka‐

20Wachtel,a.g.e.,s.91.

BilgehanA.Gökdağ

8

vica lehçesinipaylaştığıhalderesmiolarakkaldırıldıveSırplarınekavicalehçesikullanımagirdi.21

DilvedinBalkanlardaetnikbilincindevamınınsağlanmasındaönemlietkenlerdir. Osmanlı döneminde halk, dine göre sınıflandırılıyordu, bunedenledeSırpmilleti,Ortodoksdinvedilkriterinegörekendikimliğiniifade ediyordu. Birinci kritere göre “Ortodoksluk olduğu her yerde Sırp‐lar”, ikincisinegöre ”Sırplarheryerdevehepsi” anlayışı, “milli alanı”bi‐rincidurumdadoğugüneye‐Makedonlar,ikincidurumdaisebatıya‐Hırvatve Boşnakları katarak genişletmektedirler.22 1966‐1968 arası Arnavutla‐rın protesto eylemleri, ilk ve ortaöğretimde Arnavutça eğitim verilmeyebaşlatılmasıvePriştine’deArnavutçaeğitimyapılanbirüniversiteninku‐rulmasıyla yatıştırılmıştı. 1968‐1972 arası Hırvatistan’da ortaya çıkanreform talepleri ise “Hırvatistan Baharı” adı altında tanınmaktadır.1967’de Hırvatistanlı entelektüellerin yayımladıkları bir bildiriye göreresmi dil olarak Sırpça versiyonu seçilerekHırvat dilinin tarihi ve ebedideğeribölgeselşivedurumunaindirgendiğiiddiaediliyordu.23

XIX. yüzyılın ilk yarısındaVukKaradzic, Sırp,Hırvat veBoşnaklarınŞtokavica’yı ortak şive olarak kullanmalarını göz önünde bulundurarak“Ortodoks,KatolikveMüslüman”Sırplardanbahsetmektedir.BubağlamdaİstraveZagorye’debulunanveKaykavianşivesinikullananHırvatlar,Bü‐yükSırbistansınırlarıniçerisindenedendahiledilmediğianlaşılmaktadır.Dilprensibiyetmediğidurumlardaisetarihgeleneğiönplanaçıkarılmak‐tadır. ÖrneğinGaraşanin,milli taleplerin gerçekleşme sürecininmeşruti‐yetini ortaçağDuşan Çarlığına çağrı yaparak bulmuştu. Böylece kimi za‐mandin,kimizamandilvetarihmeşrutiyetin,temeliolarakseçilmişti.Dinprensibine göre Makedonlar ve diğer Ortodoks unsurlar; dil prensibinegöreHırvatlarveBoşnaklarSırpolaraksayılmıştı.Kosova’yatopraktalepetmesi durumunda ise tarih geleneğe başvurularak bu topraklara olanhakkıSırplarındoğalhakkıolduğunuilerisürülmüştü.KosovamitineSırpmilliyetçi propagandasında, bu kadar geniş yer verilmesinin sebebi bunoktada yatmaktadır. En sonunda bu prensiplerden hiçbiri uymuyorsaDubrovnikörneğindeolduğugibitaktiksebeplerebaşvurulmuştu.24

Öbur taraftan isebu İmparatorluklarınuyguladıkları hoşgörüpoliti‐kalarıburadayaşayanhalklarınkendikültürelözelliklerinikorumalarınayardımcı olmuştur. Her ne kadar XVIII yüzyıldan beri Habsburglar mo‐dernleşen batı ülkelerin prensiplerine göre bazı uygulamalar yürürlüğekoysalarda,ademi‐merkeziyetçibirpolitikadanuzakkalamamışlardırvelokalyöneticilerebüyükyetkitanınarakbubölgelerinyereldillerin,gele‐

21AmelaZahoviç,1989SonrasıBalkanMilliyetçiliğineÖrnek:Bosna‐Hersek,İstanbulÜniversi‐tesiSosyalBilimlerEnstitüsü,YayımlanmamışYüksekLisansTezi,2005,s.22.22Zahoviç,a.g.tez,s.24.23Zahoviç,a.g.tez,s.63.24Zahoviç,a.g.tez,s.92.


9

neklerinin korunmasını teşvik etmişlerdir. Böylece birbirine çok yakınolandillerSırpça,Hırvatça,BulgarcaveMakedoncagibikendiözgünlükle‐rini koruyabilmişlerdir. Bunun aksine hatırlanacak olursak Batılı ülkeleriçin de aynı etnik çeşitlilik söz konusuydu, ancak merkezi bir yönetimesahipolupfarklıdillerieritilmesi tekbirFransızca, İngilizceyadaİspan‐yolcadilininoluşmasınakatkıdabulunmuşlardır.25

Konumu itibariyle milletleri cezbeden Balkan Coğrafyası aynı za‐mandabutopraklardayaşayankavimlerindağınıkyerleşmesiilekültürelkaynaşmalarını, ortak kültür ve şuurunu engellemiştir. Bu önemli olgu,Arnavutça, Bulgarca, Türkçe, Yunanca, Sırpça‐Hırvatça ve Slovenceninresmidilolmasınınyanısıra,Almanca,Macarca,İtalyancanıniseazınlıklartarafındankonuşulmasınayolaçmıştır.26

BirmilletlermozaiğioluşturanBalkanyarımadasındadoğalolarakpek çok dil konuşulmaktadır. Temas sonucu ortaya çıkan, ortak yapısalözellikler taşıyan ve en az üç dilin bulunduğu coğrafî bölgelere dilbilimbölgesi denmektedir.27 (ayrıntılı bilgi için bkz. Friedman 2006). Balkanyarımadasıdadünyanınençokbilinendilbilimbölgelerindendir.Buböl‐gedekonuşulandillerişuşekildesınıflandırmakmümkündür:

SlavDilleriTopluluğu:Sırbistan, Bosna‐Hersek, Karadağ ve Hırvatistan’da yaklaşık 20mil‐

yonkişitarafındankonuşulanSırpçaveHırvatçaağızları.EskiYugoslavya ileBulgaristan’dayaşayan, toplamolarak9milyona

yaklaşanSlavlarınkonuştuğuMakedoncaveBulgarca.Slovenler ve sayıları çok düşükolanÇeklerle Slovakların konuştuğu

diller.2.LatinKökenliDiller:Romence: Konuşurlarının 19 milyonu Romanya’da, yarım milyonu

Sırbistan’ın Voyvodina bölgesi ile Bulgaristan’da Timok nehri civarındabulunmaktadır.

Ulahça:Ulahların önemli bir kısmı, Yunanistan’da yaşamaktadır. Di‐ğerleriiseDinardağlarıileİtalyasınırıcivarındadır.

Rumca:Konuşurlarınıntamamı9,5milyonkadarolanRumca,enfazlaYunanistan’da; daha sonra Makedonya, Arnavutluk ve Bulgaristan’dakiazınlıklartarafındankonuşulmaktadır.

Arnavutça:DahaçokArnavutlukveKosova’da,sayıları5milyonciva‐rındaolanbirgruptarafındankonuşulmaktadır.

25Zahoviç,a.g.tez,s.2.26HalilAkman,Türkiye,YunanistanveArnavutluk’unBalkanÜlkeleriveEtnikYapısıÜzerineStratejikHedefleri,GebzeYüksekTeknolojiEnstitüsüSosyalBilimlerEnstitüsü,Yayımlanma‐mışYüksekLisansTezi,2006,s.10.27İng.linguistikarea,Alm.sprachbund

BilgehanA.Gökdağ

10

Türkçe: Konuşanlarının sayısı, 9 milyon dolayındadır. Bu sayının 6milyonu,Türkiye’ninAvrupakesimindeki topraklarda;1,5milyonkadarıBulgaristan’da;gerikalanıiseYunanistan’ınBatıTrakyabölgesiile;Make‐donya’nınÜsküp,PriştineveRomanya’nınDobrucaşehirlerindeyaşamak‐tadır.

Macarca:Toplam3milyonkişitarafındankonuşulmaktadır.Bunların2 milyon kadarı Romanya’nın Erdel‐Transilvanya bölgesine, kalanı iseVoyvodinaveHırvatistan’ayerleşmiştir.

ÇingeneAzınlığınDili:Sayıları tamolarakbilinmemekle birlikte1‐3milyon kadar oldukları tahmin edilen Çingenelerin, kendilerine has birdillerivardırancakbudilyazılıolarakmevcutdeğildir.28

Bu nüfus gruplarının bazıları, bugün yaşadıkları topraklarda azınlıkdurumunda bulunmakta ve ülkelerinden dil hakkı talep etmektedirler.Ancak dil politikaları ülkeden ülkeye değişiklik göstermektedir. MeselâEski Yugoslavya zamanında, ülkede konuşulan birçok dile yasal eşitliktanınmaktayken; kurulan yeni devletler, oluşturdukları anayasalarda sa‐deceçoğunluğundilineözelyervermişlerdir.AslındaYugoslavya’nınyıkı‐lışıylakurulanbuyenidevletlerinçoğudillerineSırpça,Hırvatça,Boşnak‐ça,Karadağdiligibiisimlervermişolsalardatemeldebudiller,tekbirdile(Sırpçaya)dayanmaktadır.ÇünküSırpçanınbirşivesiikenstandartlaştırı‐lıpyazıdilihâlinegetirilmişlerdir.DolayısıylaSırpçabilenbirisiHırvatça,Karadağca ve Boşnakçayı da rahatlıkla anlayıp konuşabilmektedir. Bölü‐nüpçoğalmanınsebebi,hermilletinkendineaitolanıistemesiyleilgilidir.

Milliyetçilik ve dil açısından Balkan ülkelerine tek tek yaklaşacakolursakşunlarısöyleyebiliriz:

BULGARİSTANBulgaristan’dabulunanazınlıkgruplarınınbaşlıcalarıTürkler,Çingeneler,Ulahlar,Ermeniler,Karakaçanlar,YunanlılarveYahudilerdir.Ülkedebulu‐nanMakedonlariseazınlıkolarakkabuledilmemektedir.

Nüfusun%10’unuoluşturanTürkazınlık,yoğunolarakSofya,Şum‐nu,Kırcaali, Filibe,Dobrucabölgelerindeyaşamaktadır. Türklerin azınlıkhakları, imzalanan antlaşmalarda garanti altına alınmasına rağmen, buhaklaragenellikleuyulmamıştır.HattaburadakiTürkler,asimilasyonpoli‐tikalarının bir neticesi olarak büyük işkenceler bile görmüşlerdir. Türkokulları,1975’teBulgarokullarıiçindeeritilmişve1970’liyıllarınbaşındaTürkçe ile eğitim yapılması yasaklanmıştır. Bulgar hükümeti, TürklerinOsmanlıdönemindezorlaİslâmlaştırılmışBulgarlarolduklarıgerekçesiyleadlarınıBulgarlaştırmayaçalışmışveTodor Jivkov’unbaşınıçektiğiTürk

28Karpat,KemalH.“Balkan”,TürkiyeDiyanetVakfıİslâmAnsiklopedisi,cilt5,İstanbul,1992,s.27.


11

karşıtlığı çerçevesinde 1983’te bunun için çalışmaya başlamıştır. Ancakadlarınıdeğiştirmekistemeyenbindenfazlainsanöldürülmüşvepekçokkişi de tutuklanmıştır. Bulgar yönetimi, bununla yetinmeyerek camilerikapatmış;Türkçekonuşulmasınıyasaklamış,mevlidvesünnettörenleriniengellemiş,Müslümanların İslamî kurallara göre gömülmesine karşı çık‐mıştır. Bütün bu yaşananlar, ülkedeki Türkleri harekete geçirmiş ve1988’de Şumnu civarında büyük bir protesto hareketinin yaşanmasınasebepolmuştur.Bununsonucundadahükümet, çoksayıdaTürküsürmekararı almış ve 300 binden fazla Türk, Türkiye’ye göç etmiştir. Aslındaburadaki Müslüman nüfus, ilk kez 1877‐1878 Rus işgali sırasında göçezorlanmışveotarihtensonradabelliaralıklarlabuhareketdevametmiş‐tir.AncakbirsüresonradurumkarmaşıkbirhâlalmayabaşlayıncaTürkmakamları, sınırı kapatmak zorunda kalmış ve hatta 130 bin kadar göç‐men,ekonomikimkânsızlıklardandolayıgeridönmüştür.29

TürkliderAhmetDoğan’ınHaklarveÖzgürlüklerHareketinikurma‐sıyla birlikteBulgaristan’daki Türklerin durumundabirçok açıdan iyileş‐megörülmüştür.Meselâ1990yılında15gündebirçıkanilkTürkgazetesiyayımlanmış; aynı yıl Türkler, adlarını kullanabilme özgürlüğüne kavuş‐muş; bir yıl sonra, yani 1991’de ise ana dilde eğitim yapabilme hakkınıelde etmişlerdir. Ancak uygulamalardaki bazı sınırlamalar sebebiyle hergeçenseneTürkçedersialanöğrencilerinsayısındaazalmalargörülmüş‐tür.1993yılında92166öğrencininTürkçeeğitimalmasıiçinailelerdilek‐çe vermiştir. 1994 te yaklaşık 80.000 öğrenci 1. sınıftan 8. sınıfa kadarzorunlu seçmeli olan bazı dersleri Türkçe okumuştur. 1995’te bu sayı55041, 1998de ise40.000’edüşmüştür.Türkçe eğitimalanöğrencilerinsayısı1999‐2000döneminde37437,2000‐2001’de34860,2002‐2003’te31349, 2004‐2005 döneminde ise 27751 olmuştur.30 Ulusal Kanal’daTürkçehaberbülteni,DGBMilletvekiliEkaterinaMihaylovaveHOHMil‐letvekili Güner Tahir’in Avrupa Konseyi Ulusal Azınlıkların KorunmasıÇerçeveSözleşmesi’nedayanarak,azınlıklarınanadilindehaberyapılmasıicinparlamentoyasunduklarıRadyoveTelevizyonKanunu’ndadeğişikli‐ğin kabul edilmesiyle 23Ekim2000 tarihinde yayınlanmayabaşlamıştır.Türkçedilindeyapılanhaberbültenidaha ilkgünlerdediğerparlamentogruplarıvekamuoyundantepkialmayabaşlamıştır.3114Aralık2009tari‐hinde, ATAKA Partisi, hafta içi her gün Bulgar Ulusal Kanalı’nda verilenbeşdakikalıkTürkçedilindekihaberbültenininkaldırılıpkaldırılmamasıy‐la ilgili referandumteklifigetirmiş,BaşbakanBorisovdabugirişimides‐

29ayrıntılıbilgiiçinbkz.Karpat,a.g.madde,Karpat,Balkanlar’daOsmanlıMirasıveUlusçuluk,s.316; Stefanos Yerasimos,Milliyetler ve Sınırlar.Balkanlar,Kafkasya veOrtadoğu (çeviren:ŞirinTekeli),İstanbul:İletişimYayınları,2002,s.38‐39.30CengizHaksöz,LinguisticRightsoftheTurkishMinority inBulgaria,ODTÜ,SosyalBilimlerEnstitüsü,YayımlanmamışYüksekLisansTezi,2007,s.68.31CapitalGazetesi,30Ekim2000,s.5.

BilgehanA.Gökdağ

12

teklemiştir.ATAKAlideriSiderov’agore,Bulgaristan’ınresmidiliBulgarcaolduğundan, Ulusal Kanal’da yabancı dilde, özellikle Türkçe yayın yapıl‐masısözkonusuolamaz.32BuolumsuzluğarağmenBulgaristanTürkleri‐nin önündeki dilsel ve kültürel engellerin göreceli olarak geçmiş yıllaragöreazalmışolması,sevindiricidir.

Ülkesindekiazınlıkları“anadiliBulgarcaolmayanBulgarvatandaşla‐rı” şeklinde tanımlayanBulgaristan’da, Pomaklar da Bulgar olarak kabuledilmektedirler.AncakTürklereuygulananpolitikalar,zamanındabutop‐luluğa karşı da yürütülmüştür. Pomakların adları da zorla değiştirilmekistenmişvedirenenlerdençoğuöldürülmüşyadasürülmüştür.Durumları1990yılındadüzelmegösterenPomakoylarınınçoğu,meclistetemsilhak‐kı kazanan Haklar ve Özgürlükler Hareketine yönelmiştir. Pomaklar, birkısmıBalkansavaşlarısırasındaTürkiye’yedegöçmüşbulunanMüslümanbirTürktoplumudur.PomakçanınsözvarlığıTürkçe,Bulgarcaveazmik‐tardadaYunancakelimelerdenoluştuğu içinözellikleBulgaristanveYu‐nanistan, Balkanlardaki bu Türk toplumunu kendilerinemal etmeye ça‐lışmaktadırlar.

Ülkedekibirbaşkaazınlık grubunudaMakedonlaroluşturur.AncakBulgaristan,Makedonulusalkimliğinitanımamaktadır.Bulgaristan’agöreMakedonlarBulgar;MakedoncaiseBulgarcadır.Bunarağmen1989yılın‐dan itibarenBulgaristanMakedonyası içinözerklik talebiylebirçokhare‐ketoluşmuştur.

Ülkede600bincivarındabulunanÇingenelerHıristiyanveMüslümanolarak ikiye ayrılır. 20 bin dolaylarında Ermeni ile az sayıda Yahudi deülkedekidiğerazınlıkgruplarıdır.33YUNANİSTANYunanistan, 1829 yılında bağımsızlığını kazanan ilk Balkan ülkesidir. Ül‐kenin tek resmîdili, Yunancadır.Buradabulunanbaşlıca azınlık gruplarıTürkler,Pomaklar,Arnavutlar,MakedonlarveUlahlardır.DahaöncehepberaberortakbirdevletinvatandaşıikenYunanistan’ınbağımsızlığınıilânetmesiylebirliktekurucuunsurdışındakidiğertopluluklarazınlık,dilleriisebirerazınlıkdilikonumunualmıştır.

BalkanSavaşlarının ardındanYunanistan ileTürkiye arasında imza‐lanan1913 tarihliAtinaAntlaşması, ardındanYunanSevr’iolarakanılanantlaşmavesonolarakLozanAntlaşmasıileülkedekiTürkazınlığaönemlihaklartanınmışolmasınrağmen,Yunanhükümetibunlaraçokfazlabağlı‐lık göstermemiştir.Daha çokBatıTrakyabölgesindeyaşayanTürknüfu‐ 32AylinSüleymanova,BulgaristanHakveÖzgürlüklerHareketi’ninÜyeProfilindekiDeğişimiveAzınlıklarÜzerindekiEtkisi,DokuzEylülÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüYayımlanma‐mışYüksekLisansTezi,2010,s.38.33Yerasimos,a.g.e.,s.38‐41.


13

sunsayısı,150bindolayındadır.Yunanistan,bunüfusuetnikdeğil;dinîbirtopluluk olarak kabul etmekte ve onları “YunanMüslümanları” diye ad‐landırmaktadır.

TürkiyeileYunanistanarasındaMilletlerCemiyetigözetimindeyapı‐lan “zorunlu mübadele” ile iki ülke, kendi ulusal devletlerini oluşturmayolundaönemliaşamakaydetmişlerdir.(Nüfusmübadelesi fikri, I.DünyaSavaşınınardındanilkolarakParis’teVenizelostarafındandilegetirilmiş‐tir.NeuillyAnlaşmasınakonanbirmaddeileMakedonya’dayaşayanBul‐gar kökenliler ile Bulgaristan’da yaşayan Yunanlılar yer değiştirmek zo‐runda kalmışlardır.) Türkiye ile Yunanistan arasında yapılan mübadele,Yunan‐Bulgar mübadelesine kıyasla çok daha geniş kapsamlı olmuştur.AslındaTürkiye,ikiülkeiçindetambirdeğişimdenyanaolmuştur.AncakYunanistan,Elenizm’in İstanbul’dan vazgeçmediğinin simgesi olarakPat‐rikhaneninİstanbul’dakalmasınıistemiş;patrikhaneyebircemaatgereke‐ceği için de İmroz, Bozcaada ve İstanbul’da yaklaşık 120 bin kadarRumnüfusunkalmasını talepetmiştir.BunakarşılıkTürkiyedeaynımiktardaTürknüfusunBatıTrakya’dabırakılmasınıistemiştir.34

DağlıkbölgelerdeyaşayanUlahlar,asimilasyonçabalarınadirençgös‐termişlerdir.ArnavutveMakedonlarisedahaçokanavatansınırınayakınyerlerdeyaşamaktadır.Yunanistan,buhalklarınkimliklerinidekabulet‐memektevedilselhaklarınıbaskıaltında tutmaktadır.2002yılındaSela‐nik’tekibirkitap fuarındaUlahçakitaplarınyakılması,ülkedeki ırkçılığınboyutlarınıgöstermesiaçısındanilgiçekicibirörnektir.

DahaçokTürklerlebirliktehareketedenPomaklarakarşıdasondö‐nemlerdefarklıpolitikalarizlenmektedir.Pomakkültürü,diliveedebiyatıcanlandırılarak Pomak kimliğinin oluşmasına çalışılmakta; böylece butopluluğun, kendileri gibi Müslüman olan Türklerden uzaklaştırılmasıhedeflenmektedir.

ARNAVUTLUKArnavuthalkı,M.Ö.2000yıllarındaBalkanYarımadasınayerleşenİlliryalı‐ların torunlarıdır. 1468 yılında Osmanlı idaresine geçen Arnavutluk,1912’debağımsızlığınıilânetmiştir.Ülkenindili,birHint‐Avrupadiliolanve 5‐6milyon kişi tarafından konuşulan Arnavutçadır. Halkın büyük birçoğunluğuülkesınırlarıdışındayaşamaktadır.MeselâKosovanüfusunun%80’den fazlası Arnavut asıllıdır. Arnavut aydınları 1870’lerin sonundastandartbir edebidilüzerindeanlaşmayıbaşarınca,Arnavutlar iki farklılehçekonuşmalarınaveüçayrıdinemensupolmalarınarağmen,birArna‐vut ulusunun yaratılmasını olanaklı kıldılar.35 Arnavutluk’ta etnik sorun,

34SacitKutlu,MilliyetçilikveEmperyalizmYüzyılındaBalkanlarveOsmanlıDevleti, İstanbul:İstanbulBilgiÜniversitesiYayınları,2007,s.527.35Wachtel,a.g.e.,s.91.

BilgehanA.Gökdağ

14

daha çok dinsel bir karakter taşımaktadır. II. Dünya Savaşı sonrasındaülkedekinüfusun%70’tenfazlasıMüslüman,%17’siOrtodoks,%10’udaKatoliklerden oluşmaktadır. En önemli etnik azınlık, Yunanlılardır. 1992yılında Yunanca konuşanların sayısı, 57 bin olarak tahmin edilmesinerağmen Yunanistan’a göre bu sayı 400 bin kadardır. Çünkü Yunanistan,Ortodoks Arnavutları da “Yunanlı” kabul etmekte ve Yunan kökenlilerlebirliktebunlarada sahip çıkmaktadır.36 İstikrarveOrtaklık2006raporuise, 1 Ekim 2005 – 30 Eylül 2006 zaman dilimini değerlendirmektedir.Rapor azınlıklar konusunda ise, Arnavutluk hükümetinin üçmilli azınlık(Yunan,MakedonveKaradağlı)veikietno‐dilazınlık(VllahveRom)tanı‐dığı belirtilmiştir. Arnavutluk’ta azınlıklara karsı toleranslı davranışlarınve haklarının korunduğu gözetilmiş olmasına rağmen, azınlıkların talepettiği bölgelerde kendi dillerinde eğitim olanağı hala sağlanmadığı içintenkitleryapılmıştır.37ROMANYARomanya, 1877‐1878Osmanlı‐Rus Savaşının ardındanbağımsızlığını ka‐zanıpOsmanlı İmparatorluğundan ayrılan bir Balkan ülkesidir. Buradakinüfusun çoğunluğunu Romenler oluşturmaktadır. Bunlar, tarih boyuncakendilerini Roman ya da Rumen olarak tanımlamalarına rağmen başkauluslartarafındanUlahveyaVlakşeklindedeadlandırılmışlardır.Bukuru‐cu unsur dışında Macarlar, Çingeneler, Almanlar, Ruslar, Ukraynalılar,Türkler, Kırım Tatarları, Slovenler, İtalyanlar, Ruthenler, Gagavuzlar, Er‐meniler,YahudilerveMakedonlargibi çokçeşitlietnik topluluklardabuülkede yaşamaktadır. Romenler, bunları hiçbir zaman inkâr etmemiştir.Değişik dönemlerde bu halklara karşı birtakım asimilasyon politikalarıyürütülmüşolsadaasladiğerBalkanülkelerindekigibibüyükçaplı faali‐yetlerdebulunulmamıştır.Dolayısıylabuülkehiçbirdönemdeçokbüyüketnikçatışmalarasahneolmamıştır.

Ülkeninresmîdili,Romencedir.BudilLatinkökenliolupMoldovacaileaynıdildir.Fransızca,İtalyancaveİspanyolcayabenzemektedir.Konu‐şurlarınınbüyükçoğunluğu,RomanyabaştaolmaküzereMoldova,Bulga‐ristan, Kanada, ABD, Rusya, İspanya, Ukrayna, Sırbistan,Macaristan gibiülkelerdebulunmaktadır.

Romanya’dakimilliyetler1993yılında“milliazınlık”olaraktanınmışve bunların hakları anayasa ile belirlenmiştir. Böylece bu halklar, kendikuruluşlarınıoluşturarakmilliyetlerini temsil etme,onlarınhaklarını ko‐

36Yerasimos,a.g.e.,s.42.37 SokolBrahaj,Arnavutluk’taDemokratikleşmeSüreci veAvrupaBirliği’ninYapıcıEtkileri,DokuzEylülÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüYayımlanmamışYüksekLisansTezi,2009,s.73.


15

ruma ve geliştirme yolunda faaliyetlerde bulunmakta; ayrıca ülkenin si‐yasî,sosyalvekültürelalanlarındakendilerinigösterebilmektedirler.

Azınlıklarınanadilieğitimiyleilgiliolarakanayasanın32.maddesinin3.bendindeşöyledenilmektedir:“Millîazınlıklarınkendidilleriniöğrenmevebudildeeğitimyapmahaklarısağlanmaktadır;buhaklarıgerçekleştirmeyönleri kanunlarla belirtilmektedir.”Ayrıca bu konuda imzalanmış birta‐kım uluslararası antlaşmalar da önem taşımaktadır. Buna göre Roman‐ya’dakiazınlıklarınanadilieğitimiüçşekildeyapılabilmektedir:anadilin‐deeğitim,kısmenanadilindeeğitimveRomenokullarındaanadilidersieğitimi.

ÜlkedekiTürknüfusdahaçokKöstence,Mecidiye,Tulça,Kıllraş,Olte‐na, İbrail,GalatsveBükreş şehirlerindeyaşamaktadır.Türkazınlığınbü‐yükkısmı,RumeliTürküveTatarlardanmeydanagelmektedir.GerikalankısımisebirHıristiyanTürktopluluğuolanGagavuzlardanoluşmaktadır.

Türkçe öğretmenler yetiştirmek amacıyla 1991 yılında Köstence veBükreş Üniversitelerinde birer Türkçe bölümü açılmıştır. Ancak 2002‐2003 eğitim öğretim yılında Köstence Üniversitesi, Romence‐Türkçe bö‐lümüneöğrencialmamıştır.1995yılında,ülkedekiTürkazınlığaTürkçevedindersleriverecekeğitimelemanlarıyetiştirmeküzereMecidiye’deKe‐mal Atatürk Pedagoji ve İlahiyat Lisesi öğretim hayatına başlamıştır. BuokuldaTürkçedersleridışındadinderslerideanadilleyapılmakta;diğerdersleriseRomenceverilmektedir.2000yılındaKöstenceOvidiusÜniver‐sitesinebağlıolarakKemalAtatürkPedagojiKolejikurulmuş;fakatöğren‐ciyetersizliğisebebiylebuokulkapatılmıştır.Türkçeeğitimi,busayılanlardışındabazıözelokullardadaverilmektedir.Ancakeğitimsistemiçerçe‐vesindebütündersleriTürkçeolarakverenbirokulRomanya’dayoktur.

BuaradaTataröğrencilerizordurumdabırakacakbazıgelişmelerdeyaşanmıştır. Meselâ Rusya’dan getirtilen ve Kazan Tatarcasına dayanankitaplarlaeğitimyapılması,öğrencilerikısmendeolsaTatarcadansoğuta‐caksonuçlardoğurmuştur.ESKİYUGOSLAVYAÜLKELERİEskiYugoslavya,altıcumhuriyettenveSırbistan’abağlıKosovaileVoyvo‐dinaözerkbölgelerindenoluşmaktaydı.Federasyonundağılmasıylabirlik‐te bu cumhuriyetler bağımsız devletler olarak ortaya çıktılar. 17 Şubat2008 tarihinde Kosova da bağımsızlığını ilân etti ve böylece Yugoslav‐ya’nınbakiyesiolandevletlerinsayısıyediyeçıkmışoldu.

BuülkelerdeBalkanyarımadasındakidiğermilletlergibidil, dinveetnikkimlikleraçısındançokkarışıkbirgörünümarzederler.MeselâSırp‐larOrtodoksturveKirilalfabesiniesasalırlar.BunakarşınHırvatlargenel‐likleKatoliktirveLatinalfabesinikullanırlar.Hırvatçanın,Sırpçadanayrıbir dil olduğu iddia edilse de her iki topluluğun konuştuğu dil, temelde

BilgehanA.Gökdağ

16

Sırpçadır. Sloven dili, Slavik olmasına rağmen Sırp‐Hırvatçadan farklıdır.Makedonya’dayaşayanPomaklar,Torbeşolarakbilinirvebunlarınçoğun‐luğuSırp‐Hırvatçakonuşur.AyrıcaHıristiyandininemensupKaradağlıla‐rındili de Sırpçadan farksızdır.38EskiYugoslavyauluslarındanMakedonveSlovenlerindillerifarklılıklargösterir.SLOVENYASlovenya,1991’debağımsızlığını ilânedenilkYugoslavyaülkesidir.Ülke‐deki nüfusun büyük kısmını Slovenlerin oluşturduğu Slovenya, BalkanYarımadasındakienkatışıksız,yaniazınlıknüfusunenazolduğuülkedir.Nüfusun%90’ınıSlovenler;gerikalanınıiseküçükgruplarhâlindeMacar,İtalyan,SırpveBoşnaklaroluşturur.

ÜlkeninresmîdiliSlovencedir.BudilSlaviközellikler taşımaklabir‐likteSırpça,Hırvatça,BoşnakçaveKaradağcadanönemlifarklılıklargöste‐rir.İtalyanveMacarazınlıklarınınyaşadığıbölgelerdeİtalyancaveMacar‐ca da resmî dil olarak kabul edilir. Anayasanın 11. maddesinde bu hakbelirtilmiştir.

1Mayıs2004’teAvrupaBirliği’nekatılanSlovenya,azınlıklarvedille‐rininisimlerinianayasasındabelirtentekülkedir.HIRVATİSTAN1991 yılında Yugoslavya’dan ayrılarak bağımsızlığını ilân eden Hırvatis‐tan’da nüfusun büyük çoğunluğunu Hırvatlar oluşturur. Kendi ülkeleridışındaenfazlaBosna‐HersekveSlovenya’dabulunmaktadırlar.

Ülkenin resmî diliHırvatçadır. Konuşurları,Hırvatistan başta olmaküzere Bosna‐Hersek, Makedonya, Sırbistan ve Karadağ’da yaşamaktadır.Latinalfabesikullanılmaktadır,ancakbazıazınlıkgruplarıKirilalfabesiiledeyazmaktadır.MeselâülkedeazınlıkstatüsündebulunanSırplar,alfabe‐lerindensadeceKirilalfabesiolaraksözetmektedirler.

EskiHırvatdilinicanlandırmak;bubağlamdayenikelimeleroluştur‐mak;Hırvatçayı Boşnakça, Sırpça, Karadağca gibi varyantlarından farklı‐laştırarak yerel özellikler kazandırmak; bağımsızlık sonrasında Hırvatis‐tandil politikasının en önemli gündemini teşkil etmektedir. Bunlar, aynızamandadevletolmayısimgelemesibakımındandadikkatçekiciçalışma‐lardır.

38RankoBugarski,,“LanguagePoliciesintheSuccessorStatesofFormerYugoslavia”,JournalofLanguageandPolitics,III/2(2004).


17

MAKEDONYA20. yy.ın sonlarına kadar Yugoslavya’ya bağlı özerk bir cumhuriyet olanMakedonya, 10 Eylül 1991 yılında bağımsızlığı ilân etmiş ve ilk olarakTürkiyetarafındantanınmışbirülkedir.Etnikbakımdanbölgeninenkarı‐şıkülkesiolanMakedonya,ayrıbirulusvekimlikolduğunukabuletmeyenkomşuülkelere karşı uzun süremücadele vermek zorunda kalmış; ülke‐sindeki azınlık nüfus sebebiyle de birtakım sıkıntılarla karşı karşıya gel‐miştir.

MeselâbubağımsızlığaYunanistanbüyüktepkigöstermiş,hattaMa‐kedonların Slavlaştırılmış Yunanlar olduklarını öne sürmüştür. Bulgaris‐tanisebağımsızMakedonya’yıtanıyanikinciülkeolmasınarağmenMake‐donlarıayrıbirmilletolarakkabuletmemiş;onlarınaslındaBulgarolduk‐larınıiddiaetmiştir.39

Ülkedekonuşulandil,Makedoncadır.Aslındastandartdilolarakbaş‐langıçtaKuzeyMakedonyaağzı seçilmiştir; ancakbuağzınSırpçayaolanyakınlığı sebebiyle Bitola‐Veles varyantlarında karar kılınmıştır. Bulgaredebî diline daha yakın olmasına rağmen Yugoslavya’ya göre bu ağızlar,Bulgarcadanayrıbirerdildi.ÇünküBulgarca,doğuBulgardillerini temelalmaktaydı. Ancak bu iddia, Bulgarların şiddetli itirazlarına yol açmış veBulgaristan’a göre bir batı Bulgar ağzı olanMakedoncanın kullanımı, ikiülkearasındakiilişkilerindüzelmesineuzunsüreengelolmuştur.

Makedonya toprakları üç parçadan oluşmaktadır: Vardar Makedon‐yası (Kuzey Makedonya olarak da bilinen bu topraklar, bağımsız Make‐donya’nınvatanıdır);EgeMakedonyası(Yunanistan’adahildir.);PirinMa‐kedonyası (Bulgaristan’a dahildir). Bulgaristan ve Yunanistan, bağımsızMakedonya’nıngününbirinde tarihsel sınırlarınaulaşacağı endişesi için‐dedir ve hatta Yunanistan bu korkunun etkisiyle uzunca bir süreMake‐donya’yıtanınmakistememiştir.Ancakişinilginçtarafı,Makedonmilliyet‐çiliğininbütünMakedonlarıbirçatıaltındatoplamakiçinPirinveEgeMa‐kedonyalarında hak iddia etmesi gibi Bulgar ve Yunan milliyetçiliği deBüyük Bulgaristan ve Büyük Yunanistan idealleri doğrultusunda Make‐donya’ya açılmak istemektedir. Buna ilâve olarak Sırpların da bölgeye“GüneySırbistan”olarakbakması,sorunlarıdahadakarmaşıkhâlegetir‐mektedir.40

1974YugoslavAnayasası’nagöreMakedonyaCumhuriyeti’ninüçku‐rucumilletindenbiriArnavutlardı.1991’deMakedonya’nınbağımsızlığınıilân etmesi ile başlayan yeniden yapılanma sürecinde kabul edilen 1991Anayasası ise,ülkedeMakedonlardansonraenkalabalıkgrubuoluşturanve dolayısıyla ikinci kurucu ulus konumunda olmak isteyen Arnavutları

39 Cihat Özönder, “BalkanGelişmeleri:Makedonya Sorunu”,KökAraştırmalar, III/1 (2001),s.205.40Öztürk,a.g.m.,s.239.

BilgehanA.Gökdağ

18

tatmin etmemiştir. Arnavutlar, yeni anayasanın kendilerini “azınlık” ko‐numuna getirdiğini ileri sürerek “kurucu millet” statüsünü yeniden ka‐zanmayı,birArnavutüniversitesininaçılmasını,devletorganlarındaetnikayrımcılıkyapılmamasını,Arnavutçanınresmîdilolarakkabuledilmesini,kamu sektöründeki istihdamolanaklarından eşit şartlarda yararlanmayı,Arnavutçaeğitimverenüniversitelerindevlettarafındanfinanseedilmesi‐niveArnavutbayrağınınvediğer sembollerininkullanımının serbestbı‐rakılmasını talep etmişlerdir. Makedonlar açısından ise, o yıllarda Arna‐vutların “kurucu ulus” olarak tanınmaları ve Arnavutçanın resmî bir dilolarakkabuledilmesi sözkonusubiledeğildi.Arnavutlarınyoğunolarakyaşadıkları bölgelerinözerkliği ve eğitimin tümdüzeylerindeArnavutça‐nın kullanılması taleplerinin gerçekleşmesi de imkânsız görünüyordu.Makedonlar bu taleplerin ayrılmalara yol açacağını düşünüyorlardı. An‐laşma (OHRİ),Anayasa’yaMakedonyaCumhuriyeti’nin tümvatandaşları‐naeşithakvesorumlulukverenbirdevletolduğuifadesininkonulmasını,Arnavutçanınülkederesmîdilolarakkullanılmasını,Makedonlardanfarklıdillerikonuşanlaradaüniversiteeğitimiolanaklarınınsağlanmasını,kamukurumlarında“eşittemsiliyet”inanayasalprensiplerdenbirihâlinegelme‐sini ve KLA’nın silahlarınınNATO birlikleri tarafından toplanmasını sağ‐lamıştır. Anlaşmada hiçbir etnik grup ayrımı yapılmamış, sadece “Make‐donyaVatandaşları”ifadesikullanılmıştır.41

Ülkedeki en büyük azınlık grubu Arnavutlar oluşturmaktadır. Ocak1992’deArnavutların ülkede özerklik için bir referandumdüzenlemeleriMakedonya’nın,bağımsızlıksonrasındailkciddietniksorununudaArna‐vutlarlayaşamasınanedenolmuştur.1995yılındayasadışıolarakTetovaArnavut Üniversitesinin kurulması, Makedonların büyük tepkisine yolaçan bir başka olay olmuş; 1997’de Üsküp’te bu üniversitenin resmenaçılması iseArnavutkarşıtı gösterilerinyaşanmasınayol açmıştır.AncakMakedonya yönetimi, 2004 yılında buüniversiteyi onaylamış ve böyleceanadilleeğitimede izinverilmiştir.ÜlkedekiArnavutazınlık,OhriAnlaş‐masının verdiği avantajla, nüfusunun yüzde 20’ye ulaştığı belediyelerdeArnavutçayıMakedoncanınyanındaikinciresmidilolarakilanetti.Okul‐larda kendi dillerini öğretme, oy pusulalarını, seçmen kayıtlarını, nüfuskayıtlarını kendi dillerinde hazırlama ve yerel idarelerde temsil hakkınıkazandılar.42

Ülkedeki Türkler daha çok Üsküp, Manastır, Gostivar, Kalkandelen,Ohri ve Resne şehirlerinde yaşamaktadır. Buralardaki Türklerin eğitimsorunlarıdadiğerBalkanülkelerininçoğundaolduğugibiBalkansavaşlarıilebaşlamıştır.ÇünküsavaşsonrasıTürkiye ilebağlarkopmuş,eğitimvekültüralanındayardımalamayanTürkler,Türkçebilmedenöğrenimgör‐

41Üçyıldız,a.g.tez,s.66.42Yaşın,a.g.m.,s.362.


19

müşlerdir.AyrıcaTürkçeileeğitimgörülebilmesiiçinbellisayıdaöğrencibulunması şartı da yerine getirilememiştir. Çünkü Türk nüfusun Make‐donya’da dağınık olarak bulunması, bu durumu zorlaştırmıştır. BununlabirlikteTemmuz1992’dekurulanTürkDemokratikPartisi,dil,eğitimvekamuhaklarıkonusundaTürkazınlığımemnunedenbirtakımçalışmalar‐dabulunmuştur.Meselâ2005yılındaGostivarBelediyesindeMakedoncave Arnavutçanın yanı sıra Türkçenin de resmî dil olması sağlanmıştır.2001yılındayapılanOhriÇerçeveAnlaşmasıMakedonyaveArnavutyetki‐lilerarasındayapılmıştır.BugörüşmelereTürk,Arnavut, Sırp,Ulah,Tor‐beşvediğerazınlıklardahiledilmemiştir.Hernekadaranlaşmanıniçeriğihalkların ortak katılımı, beraberce yasama ve yerel idarelere daha fazlayetkiverilmesiseklindeaçıklansada,dahaçokArnavutçıkarlarıgözetile‐rekanlaşmayavarılmıştır.Örnekvermekgerekirse1996yılındaçıkarılanYerelYönetimlerYasasınagörebelediyelerde%20’liknüfusasahipmilli‐yetlerin,dilleriniresmidilolarakkullanılabilmeimkanıverilmiştir.FakatOhri Anlasması sonrasında yapılan değişikliklerle belediyelerin sınırlarıtekrar belirlenip 123’den 87’ye düşürülünce Türkler%20 sınırının üze‐rindeolduklarıyerlerdebusınırınaltınainmiştir.AşağıBanitsaBelediye‐si’ndeTürklerinnüfusu%29.23ikenbubelediyeninGostivarBelediyesi’neeklenmesiileTürkçeninresmikullanımıortadankalkmıştır.YineVrapçis‐te Belediyesi’nde Türklerin nüfusu %36.48 iken bu belediyeye NegotinBelediyesi’nineklenmesiileTürklerinbelediyedekinüfusu%12.34’edüş‐müştür.FakatTDP’nin,ArnavutlarınDUI(DemokratikBütünleşmeBirliği)partisi ile yerel çapta başlattığı işbirliği sayesinde Vrapçiste ve Gostivarbelediyelerinde,BelediyeMecliskararıylaTürkçeninresmidilolarakkul‐lanılmasıdakabuledilmiştir.GünümüzdeTürkçeninresmidilolarakkul‐lanıldığı altı belediye vardır. Bunlar; Merkez Jupa, Plasnitsa, Mavrova‐Rostuse, Vranestitsa, Vrapçiste ve Gostivar’dır. Yerel belediyelerde%20’ninüzerindenüfusuolanazınlıkların,resmidairelerde,kendianadil‐lerinin kullanılabilmesine imkan verilmesi önemli bir gelişmedir. FakatTürk toplumunun ülke genelinde dağınık halde yaşaması Türklerin buhakkıkullanmasınısınırlamaktadır.43

Avarlar’ın torunları olarak bilinen Pomaklar, Makedonya’da TorbeşdiyeadlandırılmaktavePirinileVardarOvasındayaşamaktadırlar.Make‐donya, bunlarınMüslümanMakedonlar olduğunu iddia etmektedir. Keli‐menin kökeni, bazılarına göre “dört‐beşler” şeklinde açıklanmaktadır.Kumanlar, Balkanlar’a ilk gelişlerinden Osmanlı sonrasına kadar (hattagünümüze kadar) saflarını dört‐beş kez değiştirmeye zorlanmışlar vebundandolayıda“dört‐beşler”olarakanılmışlardır.Torbeşkelimesinindeburadan çıktığı düşünülmektedir. Fakat Osmanlı arşivlerinde bu adlan‐

43AlpaslanKır,Türkiye’ninMakedonyaPolitikasınınBalkanPolitikasıİçerisindekiYeri,Genel‐kurmayBaşkanlığıHarpAkademileriKomutanlığıStratejikAraştırmalarEnstitüsüMüdürlü‐ğü,YayımlanmamışYüksekLisansTezi,2008,s.73.

BilgehanA.Gökdağ

20

dırma yer almamakta; bunlar aslenTürkbaş olarak nitelendirilmektedir‐ler.44

Makedonya’daki önemli bir azınlık topluluğunu da Sırplar oluştur‐maktadır.Bunüfus,başlangıçtaSırbistan ileMakedonyaarasındabir so‐runteşkiletmekteyken, ikiülkeninArnavutkarşıtlığındabirleşmelerine‐deniylesorunşimdilikaskıyaalınmıştır.45BOSNAHERSEKBosnaHersek,1992yılındabağımsızlığınıilânetmesinerağmenülkedekiSırplartarafındantanınmamışvebudurum,1995yılınakadarsürecekbirsavaşayolaçmıştır.Fakatsavaşsonunda imzalananDaytonBarışAntlaş‐ması ile bağımsızlık, resmen ilân edilmiştir. Ülkede üç ayrı ulus; üç ayrıdininetkisihükümsürmektedir.BunlarOrtodoksSırplar,MüslümanBoş‐naklarveKatolikHırvatlardır.

Ancakbuüçmilletdeülkedeçoğunlukkonumundadeğildir.Dolayı‐sıylaherhalk, kendi azınlıkpsikolojisini yaşamaktadır.Hırvat veSırplar,HırvatistanveSırbistan’dakisoydaşlarındanayrıolma,Müslümantoplumisediğerikitoplumarasındayalnızkalmavekuşatılmışlıkpsikolojisiiçin‐dedir.Meselâ duvarlara biz “Kızılderili değiliz!” diye yazanMostarlı Hır‐vat’ınhareketi,bupsikolojininbirgöstergesidir.46

Ülkede, etnik kimlik göz önünde tutulmadan bütün halka “Bosnalı”denmektedir. Ancak Yugoslavya döneminde sadece Müslüman Slavlarıifadeetmek için“Boşnak”kelimesikullanılmıştır.DolayısıylaSırpveHır‐vatlarınçoğu,Müslümanları çağrıştırdığı için “Bosnalı”adınıkabuletme‐mektedirler. SancakMüslümanları ise farklı bir coğrafyada yaşamalarınarağmenkendileriniBoşnakolarakadlandırmaktadırlar.

Dil,aynızamandaEskiYugoslavya’nındaresmîdiliolanSırp‐Hırvatçaadını taşırken, parçalanmanın ardından Sırpça, Hırvatça ve Boşnakça ol‐maküzereüçeayrılmıştır.Sırplar,budillerinüçünüdeSırpçanınbirerağzıolarakkabuletmektedir.

Boşnakçanın adlandırılması Sırplar ve Hırvatlarla Boşnakları çoğuzamankarşı karşıyagetirmiştir.BoşnaklarbütünBosna’daaynıdilinko‐nuşulduğunu,dolayısıylaülkeninbirbütünolduğunuanlatmak içindille‐rine“Bosanski”(Bosnaca)diyorlar.HırvatlarisebunakarşıçıkıpBoşnak‐çayı“Boşnaçki”(Boşnakça)olarakadlandırıyorlar.Hırvatlarınkarşıçıkışı‐nın altında Bosna’daki Hırvatların Bosanski adı altında Boşnaklarla aynı

44ayrıntılıbilgiiçinbkz.HalimÇavuşoğlu,BalkanlardaPomakTürkleri,Ankara:KöksavYayın‐ları, 1993; Hüseyin Memişoğlu, Balkanlarda Pomak Kültürü (Hazırlayan: Turan Yazgan),İstanbul:TürkDünyasıAraştırmalarıVakfıYayınları,1999.45Öztürk,a.g.m.,s.238.46 Süer Eker, (2006), “Bosna’da Etno‐Linguistik Yapı ve TürkDili ve Kültürü Üzerine”,MiliFolklor,S.72(2006),s.74.


21

dilikonuştuğunareddiyebulunmaktadır.HırvatlarkendidillerinitavizsizHırvatçaolarakadlandırınca,BoşnaklarındilinindeBoşnakçaolması ge‐rektiğinisöylüyorlar.Bukonudataraflartaraflarbazenbüyüktartışmala‐rın içine giriyorlar. Mesela çok küçük bir olayda Mostar’da bulunanAGİT’inbasınkurulubirHırvat’auyupresmiaçıklamasındaBoşnakdilini“Boşnaçki” şeklinde ifade edince Boşnak tarafı kıyameti kopardı. ÜlkededilmeselesidörtyılsürensavaşsonundaBosna’nınikiyönetimbölümün‐den, Sırp Cumhuriyeti ve Boşnak‐Hırvat Federasyonu’ndan oluşan birdevlethalinegelmesiylenispetençözümlenmişgörünüyor.SırpCumhuri‐yetiAnayasasındaresmidilSırpça,FederasyonAnayasasındaBoşnakçaveHırvatçaolarakgeçiyor.BunlarınüzerindeolanBosnaAnayasasındadola‐yısıylaikibiriminanayasasıdatanınarak,herüçdilresmikabulediliyor.Böylecetümvatandaşlarıağızvevurguolarakbirbiriyleaynıdili(Bosans‐ki)konuşanveinsanlarınkonuşmasındanmillikimliğianlaşılmayanülke‐detümresmiişlemlerbirbirininaynıvekopyasıüçdilüzerindenyapılmakdurumundabulunuyor.47

BoşnakçadaçoksayıdaTürkçekelimeveifadekalıbıbulunmaktadır.Budurum,BoşnaklarınMüslümanolmalarıylaveTürklerinuzunyıllarbutopraklardahakimiyet sürmeleriyle ilgilidir.ÜlkedekiBoşnaklar, geneldeLatinvenadirolarakdaKirilalfabesinikullanırlar.DinîalandaArapalfa‐besihâlâişlevseldir.SırplarınalfabesiKiril’dir;HırvatlariseLatinharfleriileyazmaktadırlar.Fakatbudillerinvealfabelerinkullanımı,resmîolarakeşitstatüdedir.KARADAĞYugoslavya’nınkurucucumhuriyetleridağıldıktansonra,önceYugoslavyaFederalCumhuriyeti;dahasonradaSırbistan‐Karadağadıaltındavarlığınısürdürmüşbirdevlettir.SırbistanilemeydanagetirdiğibuikibirleşmedeYugoslavya’yı yaşatma çabasının bir yansımasıdır. Aslında bu çabadakiana rol Sırbistan’a aittir, çünkü Yugoslavya ülkelerinin dağılmasını asılistemeyendevletSırbistan’dır.Ancakbuamaçlakurulansonbirliktelik,3Haziran 2006’ya kadar devam edebilmiştir. Karadağ bu tarihte resmenSırbistan’tanayrılmışvebağımsızbirülkeolarakBalkancoğrafyasındakiyerinialmıştır.

Bubağımsızlık, “BüyükSırbistan”hayaliniortadankaldırdığıdüşün‐cesiyleözellikleHırvatistanveBosnaHersekgibikomşuülkelertarafındansevinçle karşılanmıştır. En çok sevinenlerden biri de Kosova olmuştur.

47 Osman Karatay, “Bir Siyaset Dili ve Dil Siyaseti: Boşnakça”,AvrasyaDosyası, Cilt 5 (Yaz,1999),s.294.

BilgehanA.Gökdağ

22

Çünkübudurum,Kosova’nınbağımsızlıkyolunuaçanönemlibirgelişmeolarakgörülmüştür.48

Karadağ’da Sırpçanın İjekav lehçesi konuşulmaktadır. Kiril ve Latinalfabelerininkullanımıeşitstatüdedir;ancakLatinalfabesidahayaygındır.Ulusal ve etnik azınlıkların yoğun yaşadıkları yerlerde onların dilleri vealfabeleriresmîolarakkullanılmaktadır.

Ekim2007’deyürürlüğegirenyenianayasaileülkedeyaşayanbütünmilletlerKaradağvatandaşıkabul edilmiş;dolayısıylanüfusun%43’ünüoluşturanKaradağlılaraherhangibirayrıcalıktanınmamıştır.Buanayasa‐da devletin resmî dili, Karadağ dili olarak belirtilmiş; ancak Sırpça, Boş‐nakça,HırvatçaveArnavutçadaresmîdillerolarakkabuledilmiştir.SIRBİSTAN3Haziran2006’daSırbistan‐Karadağbirliğininresmensonaermesiyletekbaşınabirdevletolarakortaya çıkmıştır.Nüfusunun%82’si Sırptır; gerikalan%18’lik kısım ise Macar, Boşnak, Roman ve diğer azınlıklardanoluşmaktadır.

EskiYugoslavyaFederasyonununengenişulusunuoluşturanSırplar,bugün Sırbistan, Hırvatistan, Bosna‐Hersek, Kosova başta olmak üzereBalkanlardayaygınolarakyaşayanbirtopluluktur.

Ülkeninresmîdili, SlavdilleriningüneykolunamensupolanSırpça‐dır.Anayasanın8.maddesindebudilleilgilişöylebirtanımlamayapılmak‐tadır: “Sırp linguistik vurgularını ekav ve ijekav olarak temsil eden dileSırp dili denir.” Sırpça konuşanların büyük çoğunluğu Sırbistan dışındaHırvatistan,Bosna‐HersekveKaradağ’dayaşamaktadır.HemKiril,hemdeLatinalfabesininkullanıldığıbudildeher ses içinbirharf seçilmiştir;buyüzdendeyazıldığıgibiokunanbirdildir.

Sırbistan’ınenönemlisorunlarındanbirisini,uzunzamanakadarKo‐sova sorunu teşkil etmekteydi. Bu sorun, Sırpların büyük tepkisine yolaçmışolsadaKosova’nınbağımsızlık ilânıylaşuan içinsonşeklinialmışgörünmektedir.BöyleceikiözerkbölgesindenbirinikaybedenSırbistan’ınelindesadeceVoyvodinakalmıştır.

OsmanlıdönemindeBanatolarakbilinenVoyvodina,Sırbistan’daet‐nikçeşitliliğinenyoğunolduğubölgedir.2milyonluknüfusunbüyükbö‐lümünüSırplaroluştururken;enfazlaetnikazınlığıiseMacarlarmeydanagetirmektedir.BunlardışındaRuthenlerdebölgedekamuoyuoluşturabi‐lenbirhalktopluluğudur.AncakVoyvodina’dakiazınlıklar,özellikle1990sonrasında çeşitli baskılarla karşılaşmışlardır.Meselâ 1989’daki anayasadeğişikliğiyle dönüşümlü parti ve vilayetmeclisi hakları ellerinden alın‐

48ErhanTürbedar, “SırbistanveKaradağ’ınYollarıAyrıldı”,StratejikAnaliz(Haziran2006),s.75.


23

mış;bölgedekiokullarınınsayısıazaltılmışvekapatılanokullarınyerlerineSırp akademisinin şubeleri açılmış; başta Macarlar olmak üzere devletkademelerinde görev yapan memurlar görevlerinden alınmıştır. Ayrıcabölgeyi terk etmeye zorlanmışlar; kimi zaman da şiddetemaruz kalmış‐lardır.HırvatistanveBosna’daki savaş sırasındaonbinlercegencin silahaltınaalınmakistenmesi iseözelliklepekçokMacar’ınbölgedenayrılma‐sınasebepolmuştur.KOSOVAFiilenBirleşmişMilletlerinhimayesinde, resmenSırbistan idaresindebu‐lunanKosova, 17 Şubat2008 tarihindebağımsızlığını ilân ederek Sırbis‐tan’danayrılmıştır.Kosova’yıilktanıyandevletABD,dahasonraArnavut‐lukolmuştur.Türkiye,İngiltere,AlmanyaveAfganistandaülkeyiilktanı‐yanlar arasındandır. Kosova’yı hâlâ Sırbistan’ın özerk bir bölgesi olarakgörenSırbistanveRusyaisebubağımsızlığıtanımayacaklarınıduyurmuş‐lardır.

2milyonluknüfusun%88’iniArnavutlar,%8’iniSırplar,gerikalanınıiseTürkler,BoşnaklarveGoralılaroluşturmaktadır.Fakatçoğunluğuteş‐kiletmelerinerağmenArnavutlar,bağımsızlığakadarülkedeazınlıkmua‐melesigörmüşlerdir.

SırplarveArnavutlar,yıllarcaaynıtopraklarıpaylaşmalarınarağmenbirbirlerinedüşmanikitoplumgibiyaşamışlardır.Aralarındakisorunlarınana kaynağı, Kosova’nın en eski sakinlerinin kimler olduğu meselesinedayanmaktadır.Busebepletaraflar,birbirlerinekarşıüstünlükeldeetmeçabası içinde bulunmuş; dil, din, kültür bakımından da farklı yaşadıklarıiçinaralarındadaimabirkopuklukvesoğuklukhâkimolmuştur.

Arnavutlar,köklerininİlliryalılaradayandığınıvedahaantikdönem‐lerden itibaren Kosova’da yaşamaya başladıklarını; Sırpların bu bölgeyesonradan geldiklerini söylemektedir. Sırplar da benzer bir şekilde Koso‐va’yıkenditopraklarıolarakgörmektedir.OnlaragöreSırpkimliğinişekil‐lendirmedeönemlibiryeriolankilisevemanastırlarınenbüyükleriKoso‐va’da inşa edilmiştir.Meselâ SırpOrtodokskilisesininpatrikhanesi 1219yılında Kosova’da yapılmıştır. Dolayısıyla bu bölgenin gerçek sahipleriSırplardır.49

ÜlkederesmîolarakkonuşulandillerArnavutçaveSırpçadır.YereldilolarakkabuledilenTürkçe,sadecePrizrenBelediyesinderesmîdilstatü‐süne sahiptir.Buradayaşayanetnikgruplarındille ilgili hakları2007yı‐lındahazırlananKosovaStatüsüGenelAnlaşmaÖnergesiilebelirlenmiştir.BunagöreKosova’daSırpçaveArnavutça resmîdilolarak tanınacak;ül‐

49 Erhan Türbedar, “Kosova Sorunu”, Balkanlar El Kitabı I, Çorum/Ankara: Karam & VadiYayınları,2007,s.80.

BilgehanA.Gökdağ

24

kede yaşayan herkes hiçbir ayrılık gözetilmeksizin yasalar önünde eşithaklarasahipolacak;ulusalveetnikazınlıklarınkültür,dil,dinvekimlik‐lerinin korunması garanti altına alınacak; topluluklar, temsil etme veedilmehaklarına sahipolacak;kendi eğitimkurumlarınıoluşturabilecek;dillerini,yazılarınıvealfabeleriniözgürcekullanabileceklerdir.

Türkler bugün PrizrenMamuşa, Priştine, Gilan, Dohırçan, MitroviçaveVıçıtırngibiyerleşimmerkezlerindetoplam11ilköğretimokulundave6 lise ilePriştineÜniversitesinde eğitimgörmektedirler.AyrıcaTürklereyönelikyayınorganlarıdabulunmaktadır.MeselâhaftalıkTanGazetesiileTürkDemokratikBirliğineaitSesimizGazetesi;Çevren,Çığ,Kuş,Bay,İncidergileri; günde yarım saat haber yayını yapan Priştine Televizyonu veyerel radyolar bulunmaktadır. Kosova ve Sancak Türkleri, BalkanlardakidiğerTürk toplulukları gibi dil ve kültürlerinebağlı kalmaya çalışmakta;Türkiye’yebağlılıklarını sürdürmektedirler.Kosova’dayaşayanTürklerinçoğu eski Yugoslavya dönemindeki haklarından daha geride olduklarınıdüşünmektedirler.Dinselbakımdanaynı inancıpaylaşanArnavut çoğun‐luğunarasındadillerinikaybetmenindahakolayolacağınıilerisürenTürktoplumutemsilcileriTürkçeninresmidilstatüsündeolmasınıtalepetmek‐tedirler. Din birlikteliğinin asimilasyonu hızlandıracağını belirten KDTPPrizren Şube Başkanı Orhan Lopar “Kosova’da Türkçeyi yaşatmak içingerekirse savaşırız” demektedir. Biz Kosovalı Türklerin burada inandığı‐mızmücadelesini verdiğimiz bir davamız var.Kosova’daTürkçeyi yaşat‐makiçigerekirsesavaşacağız.BiziSırplardanayırançizgidilimizvedini‐mizinfarklıolmasıdır.AncakArnavutlardanayırançizgidesadecedilfark‐lılığıvardinaynı.BizimdilimizortadankalkarsailerdebizimArnavut'tanhiçbir farkımızolmayacak.50Kosova’dasavaşınardındanbölgedekiTürk‐lerin en önemli mücadelesi, 1974 Kosova Anayasası’ndan kaynaklananTürkçeninresmidilolarakkabuledilmesidir.Bumücadelesonuçsuzkal‐mamış ve 22 Eylül 2006 tarihindemecliste 59 kabul, 7 red, 3 çekimseroylaPrizren’deArnavutçaveSırpçailebirlikteTürkçederesmidilolarakkabuledilmiştir.Ancakşudabirgerçektirki tekbirSırp’ınbulunmadığıyerlerdeSırpçaresmidilolarakkabuledilmesinerağmenbirçokTürk’ünyaşadığıbölgelerdeTürkçeresmidilolarakkullanılamamaktadır.

Etnikköken,dinvedil farklılıklarıgözetilmeksizinhalkınrefahsevi‐yesininyükseltilmesiveeşitimkânlarasahipolmalarınınsağlanmasıEskiYugoslavya cumhuriyetlerinde yaşayan halklar başta olmak üzere bütünBalkanhalklarıiçinözelbirönemtaşımaktadır.Buhalklaraherbakımdaneşit muamele görecekleri ve eşit koşullarda yaşayacakları bir ortam su‐nulduğunda,aralarındakifarklılıklargiderekproblemolmaktançıkacaktır.

50ElifTokmak,Yugoslavya’nınDağılmaSürecindeKosovaSorunuveKosovaBasını,MarmaraÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,YayımlanmamışYüksekLisansTezi,2010,s.30.


25

KAYNAKLARAKMAN,Halil(2006),Türkiye,YunanistanveArnavutluk’unBalkanÜlkeleri

Ve Etnik Yapısı Üzerine Stratejik Hedefleri, Gebze Yüksek TeknolojiEnstitüsüSosyalBilimlerEnstitüsü,YayımlanmamışYüksekLisansTe‐zi

ARTUN,Erman(2003),“OsmanlınınİlkDönemlerindeTürkVeBalkanKül‐türlerindeEtkileşim”,Folklor/Edebiyat,33/1,s.99‐105.

BİÇER,Ali(2003),CumhuriyetDönemiTürkiye’ninBalkanTürkleriPolitika‐sı,GebzeYüksekTeknolojiEnstitüsüSosyalBilimlerEnstitüsüYayım‐lanmamışYüksekLisansTezi

BRAHAJ, Sokol (2009), Arnavutluk’ta Demokratikleşme Süreci ve AvrupaBirliği’ninYapıcıEtkileri,DokuzEylülÜniversitesiSosyalBilimlerEns‐titüsüYayımlanmamışYüksekLisansTezi

BROWN, L. Carl (2000), İmparatorlukMirası.Balkanlar’da veOrtadoğu’daOsmanlıDamgası(çeviren:GülÇağalıGüven),İletişimYayınları,İstan‐bul.

BUGARSKI, Ranko (2004), “Language policies in the successor states offormerYugoslavia”,JournalofLanguageandPolitics,III/2.

ÇAVUŞOĞLU,Halim(1993),BalkanlardaPomakTürkleri,KöksavYayınları,Ankara.

DARKOT,Besim(1997),“Balkan”,İslâmansiklopedisi2,MEBYayınları,Es‐kişehir.

EKER,Süer(2006),“Bosna’daEtno‐LinguistikYapıveTürkDiliveKültürüÜzerine”,MiliFolklor,S.72.

FRIEDMAN,V.A.(2006),“BalkansasaLinguisticArea”(ed.KeithBrown),EncyclopediaofLanguageandLinguistics,2ndEdition,Oxford.

GÖKDAĞ, BilgehanAtsız; AslıhanDinçer (2007), “BalkanlardaDil veKim‐lik”,BalkanlarElKitabıIII,Karam&VadiYayınları,Çorum/Ankara.

GÜMÜŞ,Okan;AzizSevi(1996),AnsiklopedikUluslarArasıİlişkilerSözlüğü,PolatYayınları,Ankara,s.209.

HAKSÖZ,Cengiz(2007),LinguisticRightsOfTheTurkishMinorityInBulga‐ria,ODTÜ,SosyalBilimlerEnstitüsüMüdürlüğü,YayımlanmamışYük‐sekLisansTezi

İNALCIKHalil, “Balkan”,Encylopediaof Islam(NewEdition),vol.1,Leiden:Brill,1986,s.998‐1000.

İNALCIK Halil, “Stefan Duşan’dan Osmanlı İmparatorluğuna: XV. AsırdaRumeli’de Hıristiyan Sipahiler veMenşeleri”,Osmanlı İmparatorluğu:ToplumveEkonomi,İstanbul:ErenYayıncılık,1996,s.67‐108.

KARATAY,Osman(1999),BirSiyasetDiliveDilSiyaseti:Boşnakça;AvrasyaDosyası,C.,5,(Yaz,1999),s.283‐295.

BilgehanA.Gökdağ

26

KARPAT,KemalH.(1992),“Balkan”,TürkiyeDiyanetVakfıİslâmAnsiklope‐disi5,İstanbul.

‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ (2004),Balkanlar’daOsmanlıMirası veUlusçuluk (çeviren:RecepBoztemur),İmgeKitabevi,Ankara.

KIR,Alpaslan(2008),Türkiye’ninMakedonyaPolitikasınınBalkanPolitika‐sı İçerisindekiYeri,GenelkurmayBaşkanlığıHarpAkademileriKomu‐tanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü Müdürlüğü, YayımlanmamışYüksekLisansTezi.

KURUBAŞ, Erol (2004), Asimilasyondan Tanımaya Uluslararası AlandaAzınlıkSorunlarıveAvrupaYaklaşımı,AsilYayınDağıtım,Ankara

KUTLU, Sacit (2007),Milliyetçilik ve Emperyalizm YüzyılındaBalkanlar veOsmanlıDevleti,İstanbulBilgiÜniversitesiYayınları,İstanbul.

MEMİŞOĞLU, Hüseyin (1999), Balkanlarda Pomak Kültürü (Hazırlayan:TuranYazgan),TürkDünyasıAraştırmalarıVakfıYayınları,İstanbul.

ÖZKAN‐DUVAN, Ayse (2004), “Avrupa Birliği ve AzınlıkHakları”, AvrasyaDosyasıAvrupaBirliğiTürkiyeİlişkileri,Cilt10,Sayı2,Yaz,s.190‐230.

ÖZÖNDER, Cihat (2001), “Balkan Gelişmeleri: Makedonya Sorunu”, KökAraştırmalar,III/1.

ÖZTÜRK,OsmanMetin(1999),“Balkanlar:GenelDurumveTürkiyeAçısın‐danBirDeğerlendirme”,KökAraştırmalar,I/2.

SMITH,AnthonyD.(2002),UluslarınEtnikKökeni(çev.SonayBayramoğlu‐HülyaKendir),DostKitabeviYayınları,Ankara.

SÜLEYMANOVA,Aylin(2010),BulgaristanHakVeÖzgürlüklerHareketi’ninÜyeProfilindekiDeğişimiVeAzınlıklarÜzerindekiEtkisi,DokuzEylülÜniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek LisansTezi.

TAŞ, Muharrem (2007) , Bulgaristan ve Yunanistan'da Türk AzınlıklarınSiyasi Hakları, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayım‐lanmamışYüksekLisansTezi

TAŞTAN,YahyaKemal (2006), “BalkanlardaUlusçuHareketler”,BalkanlarElKitabıI,Karam&VadiYayınları,Çorum/Ankara.

TODOROVA,Maria(2003),BalkanlarıTahayyülEtmek(çeviren:DilekŞen‐dil),İletişimYayınları,İstanbul.

TOKMAK,Elif(2010),Yugoslavya’nınDağılmaSürecindeKosovaSorunuVeKosovaBasını,MarmaraÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,Yayım‐lanmamışYüksekLisansTezi

TÜRBEDAR,Erhan(2006),“SırbistanveKaradağ’ınYollarıAyrıldı”,Strate‐jikAnaliz,Haziran.

‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐(2007),“KosovaSorunu”,BalkanlarElKitabıI,Karam&VadiYayınları,Çorum/Ankara.

ÜÇYILDIZ,Ceyda(2006),EskiYugoslavyaCumhuriyetlerininYenidenYapı‐lanmasındaAB’ninRolü,AnkaraÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsü,YayımlanmamışYüksekLisansTezi


27

WACHTEL,AndrewBaruch (2009),DünyaTarihindeBalkanlar,DoğanKi‐tapYay.İstanbul.

YAŞIN,GözdeKılıç(2011),MakedonyaÖrneğindeYeniDevletModeli,KamuRuhu:PostmodernKimliksizliğeKarşıDuruşlar,Editörler:İkbalVuru‐cu‐MustafaYiğit,PaletYayınları,Konya,s.350‐367.

YERASIMOS,Stefanos(2002),MilliyetlerveSınırlar.Balkanlar,KafkasyaveOrtadoğu(çeviren:ŞirinTekeli),İletişimYayınları,İstanbul.

ZAHOVIÇ,Amela(2005), “1989SonrasıBalkanMilliyetçiliğineÖrnek:Bos‐na‐Hersek” İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlan‐mamışYüksekLisansTezi.

BALKANLAR: ETNİK KARMAŞANIN DİLSEL BOYUTLARI batsiz.pdf · Balkanlarda etnik kimliğin en...

Documents

Transcript of BALKANLAR: ETNİK KARMAŞANIN DİLSEL BOYUTLARI batsiz.pdf · Balkanlarda etnik kimliğin en...