GuntayGencalp-Sefeviler.pdf

www.BayBak.com 01/06/2012

1

Gntay Gncalp (Cavanir)

Sfvilr

Bu gn qdr tarix zrin tk trfli

yanamalar v ona mdhiylr yadrmalar, yalnz ziyan vermi v insanlarn tarix zrin dnm imkanlarn dondurmudur. Bu srd Azrbaycan tarix elmi n bilinmyn ubiyy kimi yeni anlaylar ortaya qoyulmu v Sfvilrl ubiyy hrktinin laqlri geni ld aradrlmdr. Kitabda Sfvi kimliyinin douu v iqtidara ykslii frqli bir bucaqdan inclnib dyrlndirilmidir.


2

He bilnl bilmyn brabr olurmu?

Quran 39-cu sur (Zumr) 9-cu ayt.


3

indkilr: - nsz - Giri - Islamda mzhblrin douu - eyx Sfiddin rdbilli - Anadoluda durum - eyx Cneyd Anadoluda - eyx Heydr dnmi - ah smayl - ubiy - smayln meydana xmas - Tbrizin ial - Sfvi dvltinin ttbiqat - Yeni savalar - Trkstan saldrlar - aldran savana doru - aldran sava - aldran sava sonrasnda - Sultan Slimin Misiri fth etmsi - ah Thmasib


4

- Mollalq qurumunun ortaya xmas - Sfvilrin sonu - Nadir ahn giriimlri - Sonsz - Qaynaqlar

nsz

Aydnlanma ndir? sorusunu soran Kant dnclrini aqlayaraq bu sual zt olaraq aln qullanlmas klind cavablamd. Aydnlanma geni anlam il hm d tarixi aydnlatmaqdr. nk tarixdn gln drtlr gnmzd insan aln z basqs altnda tutaraq al dznyinin (mexanizmasnn) almasn z etkisi altna almaqdadr. Batda Renesansla balayan src tarixdki olumsuzluqlarn indiki zaman da sir almamas ynnd almalar btn olmudur. Bu ndnl tarixi aydnlatmaq insan alnn grvlrindn biri olsa grk. nsan qurtuluu, dolaysyla tarixin qurtuluu il mmkndr. Kemi zamanlarda bsit inanclarn karizmatik ndrlrinin uyquladqlar yaam biimi sonsuza qdr insan hyatn z etkisi altna almamaldr. Dini mtnlr zrin yaplm olan aqlamalar hr zaman aln yarqsna aq olmaldr. Olmazsa, btn dnmlr kemidki blli


5

bir dnmin sartind bulunar. Douda v batdak orta a qaranl da bu olmudur. Btn dnmlr blli bir dnmin sartin kemidir.

Bu adan tarix yazarlq, yalnzca zamanlama srasyla olaylarn ard-arda dzm deyildir. Tarix yazarlq bunun yan sra bir d insan alnn tarixiliyini gz nnd bulunduraraq aydnlanma grvini d stlnmlidir. Aydnlanmann tk yolu soru sormaqdr. nk byk hycanlarla qurulmu olan sistemlr z iind qapanml arxasnca gtirr. Toplumsal qurulular bu kild olmudur. Sovet Devrimindn tutmu baqa qurululara qdr bnzr yazq yaamlar. Sfvilik d, Osmanllq da qapanmlq iind davam edn sistemlr olmular. Osmanl qapanml ortadan qaldrlmdr.* Ancaq Sfvi qapanml ox gcl bir kild davam etmkddir. Hm dnclrd, hm glnklrd, hm d sosial-siyasi bir dzn olaraq ran ortamnda davam etmkddir. Bu qapanmlq davam etdikc d he bir qurtulu sz qonusu olamaz.

Qapanmlq he bir zaman insan trfindn almaz. Yalnz insan abas olmadan da kndi bana alamaz. Qapanmln almas n nec hazrlq yapla bilr? Hr halda suallardan qaaraq deyil, soru soraraq bu

qapanmln almna olanaq salamaq olar. Soru sormaq qapanmln iind nyin egemn olduunu dnmkdir.1 Bu adan tarix flsfsinin sas amac tarixi aydnlatmaq, tarix q tutmaqdr. Tarixi oludurmaq v ya

* Cmil Meri bir ne srind, zllikl Sosyoloji

notlar srind Osmanlnn z qapanmlnn qaranlnda boulduunu sylr. 1 nal Nalbantolu Martin Heidegger ve modern a

mge kitabevi 1997 s. 24.


6

tarixi yenidn qurmaq deyildir. Iq aydnladar, oludurmaz.2 Kemiin dorularn kf etmk v doru olmayanlar ifa etmk, yalnz bu q dolaysyla mmkn ola bilr. Bu adan tarix, kemi olaylarn bitmiliyi haqqnda bilgidn ziyada gnmzd almz qurcalayan v yeni sorular il bizdn cavablar bklyn dndrc yataq kimi qarmza xar. Martin Heidegger kemiin kk glckddir3 sylr. Tarixi aydnlatmaq bu adan glcy doru aydnlatma abalar iin girmkdir. Tarixi inclmk onun bataqlqlarnda iliib qalmaq deyil, glcy doru yeni bir yol amaqdr. Yoxsa gnmzd davam edn skiliklr glckd d z basqcl yntmlrini srdrck, dnclri susduracaqdr. Bu balamda tarixi bir olqunu fenomenolojik yanama il dyrlndirmkd yarar var. Yni bilinc grnn eyi inclmk4 v grnnlrdn grnmzlr doru hrkt. Olay bilgilrin, davranlarna v lklrin gr inclmk grkir. Bu kitabda mn Sfvi olayna bu adan yanamaa almam. Sfviytin tarixi glim srci nec olmudur? Sfviytin bilgilri v din zrin aqlamalar nec olmudur? Sfviytin lklri, ideallar nlr olmu v nlri gerkldirmk istmilr? Gerkldirdiyi lklri blg hyatnn glcyini, zllikl Azrbaycann glcyini nec etkilmidir? Bilgilri v lklri arasndak davran killri nec olmudur? Fenomenolojik yaxlam olay bilgi, davran v lk ly balamnda inclr. Bu yntml sfviyti

2 Eyni qaynaq s. 25.

3 Eyni qaynaq s. 61.

4 Jean- Franios Lyotar Fenomenoloji Dost kitabevi

yaynlar, 2007- Ankara, s. 9.


7

inclmy almam. Bu yntm kndiliyindn tnqidi yanaman da brabrind gtirckdir.

Hr tarixi olqunun mrkzind ksinlikl gcl bir inac mvcud olmudur. Mrkzd duran bu inanc yan dirklrini, yni siyasi, xlaqi, iqtisadi v kltrl sylmlrini oludurmudur. Bu balamda tarixi fenomnin arxasnda gizlnmi olan inancn inclnmsi bir ox sorulara cavab ver bilr. Yalnz siyasi dnmlr (transformasion) zrin dayanaraq tarixin aydnla qovumas mmkn olmayacaqdr. Bu adan tarix metdolojisi olaraq aadak yntml olaylar bir btn klind inclm bir ox sorular oludurar v bir ox sorulara cavab vermy alar: 1- Siyasi dnm tarixi. Siyasi iqtidarn killnm srcini inclm, yalnzca durumun olqunlam klini inclmkl yetinmmlidir. Toplumun iindki siyasi duyqunun dialektik etmnlrini l alaraq sorular sormal, sorqulamaldr. Siyasi niyytin tarixi v dini kklrinin toplumsal yaamdak yeri blirlnmlidir. rnyin yurdunu v varn-yoxunu Anadoluda buraxb Azrbaycana qoan qzlbalarn siyasi ykslilrinin tarixi niyti n idi? 2- Dini dnm tarixi. Mzhbi v dini inanclarn iriyi inclnmdn siyasi hrktliliy ndn olan xlaqi drtlr d bilgi olaraq bilinmyckdir. Btn mdniytlrin orta diryi bir inanc olmudur. Bu inanc bir din v ya mzhb biimind somutlamdr. Mdniyt, bir inanc v xlaq dzni olaraq kltr douran ruh enerjisi v ilham qaynadr.5 He bir siyasi v toplumsal hrkt inancsz olumamdr. Byk Mool imperatorluunun mrkzind

5 Ylmaz zakpnar nsan dncsinin boyutlar tken

yaynlar 2000, s. 205.


8

bir inanc durmudu. ingiz Xan aznlqda olan Moollara byk bir inanc alamd. Bu inanc v bu inanca bal siyasi v xlaqi dzn rivsind dnyann n byk imperatorluu aznlqda olan bir qvm trfindn qurula bilmidir. Mxtlif qbillr biimind Sasani v Bizans lind oyuncaq olaraq qullanlan rblri d slam inanc btnldirrk dvlt v imperatorluq qurma yoluna svq etmidi. nanc v iman insan hyatnda biolojinin dourduu psikolojik bir ehtiyacdr.6 Sosial psikolojinin qaynamas v comas olmazsa, he bir siyasi hrkt olmaz, he bir dyr icad edilmz. Siyasi qalxnmalar v dyrlrin icad bir inanc mehvrli glimlrin rndr. Bu balamda sfviliyi tarix soxan inanc n idi? Hans imkanlar z yapsnda barndrmaqda idi? nanc hm viran edici, hm d yksldicidir. Bunun rnklrin tarixd ox rast glinmkddir. lvi inancndak coqular nyi icad etdi? Ndn icad etdi? Ndn icad ediln miras qzlbalarn zn qalmad da baqa bir etnosu yksldib tarix soxdu? Tarixin verdiyi n nmli drs budur ki, dinin min can var. Hr lmndn sonra yenidn dirilib canlanar.7 O zaman hr diriliind v ya hr yksliind bu qdr zrrli olmamas n dinin ussalladrlmas (rasionalizasionu) nec mmkn ola bilr? Tarix bir ox rqabtlr meydan olduu kimi bu rqabt inanclar arasnda daha qanl olaraq canlln srdrmdr, srdrmkddir. Bir dinin z iindn paralanaraq mzhblr dnmsi, daha sonra o mzhbin yenidn baqa triqtlr v mzhblr dnmsi bu rqabtin gstrgsidir.

6 Trk yurdu dergisi say 134 Ylmaz zakpnar

Tepkiler tarixi 7 Will Dunrant Mdniyt tarixi giri kitab.


9

3- Dnclrin dnm tarixi. Douda tarixi srcd dncnin ya rolu olmam, ya da axsaq olmudur. Dou tarixi dnc yatandan daha ox inanc yata olmudur. Mvcud dnclr d siyasi hyat etkilmmidir. Sadc inancn qurallarna uymaq dzeyind insan al qullanlm, bunun tsin xmaq istyn al susdurulmudur. Dou tarixind siyasi flsfnin domamas da bu zdn olmudur. Siyasi flsf ussal almalarn rndr, inancsal almalarn deyil. Siyasi flsf soru sormaa imkan tanyan siyasi ortamlarda gli bilr. Siyasi flsf mtlq qurallar zrind ina edilmz, dnclrin dnlmy ald ortamda ortaya xar. rq tarixinin siyasi flsfdn yoxsun olaraq modern ada batllamaa z tutmasnn sbbi bu olmudur. Bu baxmdan dnc tarixi asndan Dou tarixind yoxsunluq aqca grnmkddir. Tarix, tarix haqqnda bilginin v dncnin oluduu yerddir.8 4- Elmin dnm tarixi. Burada tarixi src iind elmi buluntular ortamnn inclnmsi il tarix elmi yanama bir yerd l alnr olsa grk. Elmi tapntlar z qoullar iind glimi olur. Elmi buluntular v tarix zrin elmi inclm sz qonusudur. Elmin tarixi v tarix elmi. Tarixin elmi analizi sbb aradrmaq, nticni gzlmlmk, sbb-ntic ilikilrinin dialektik balatlarn inclmkl mmkndr. Bunun tmlini tarixd bni-Rdn drin etkisi altnda olan bni-Xldun qoymudur. Yalnz elmi inclm il d tarix aydnlatlamaz. nk tarixd d elm v siyast kimi nisbilik hakimdir v btn verilr bh il

8 Karl Yaspers Tarixin balanqc v sonu Farscaya

evirn Mhmmdhsn Ltfi Xarzm yayn evi (1363 h.) Tehran, s. 49.


10

yanamaq grkir.9 Elmin oluduu tarixi ortamlarn inclnmsi tarixi gerklrin anlalmas dorultusunda ipuclar ver bilr. Ancaq tarix qismn elmdir. Elmdn daha ox snt v flsfdir.10 Geryi bulma sntdir. 5- Sntin dnm tarixi. Snt trlrinin tk-tk inclnmsi tarixi fenomenin idrakna qolaylq salar. Bu adan tarix yanama z d bir sntdir. Snti bir ruh hal v snti dnya gr il sntsl verilrin inclnmsi zrind durulduunda tarixi gerklrin alqlanma imkanlar artm olur. Btn dvltlr sasn z inanc v iqtidar imkanlarn memarlqlarnda srgilmilr. Memari bir sr siyasi iqtidarn iqtisadi imkanlarnn, onun dnyaya baxnn v inancnn gstrgsi olmudur. Bu balamda tr memarlqla qar-qarya glmkdyik: 1- Dini memarlq. 2- Savunma nitlikli hrbi memarlq. 3- Sivil memarlq. Bu memarlq snti eyni zamanda bir yerd olmaya bilr. Ancaq hr halda zaman durumundan asl olaraq hanssa daha n planda olmudur, ya da bir yerd olmular. rnyin Sfvi dvlti oturuduqdan sonra snni dnyagrnn, snni mzhbinin memarlq grntlrini srgilyn camilri yxd, i mzhbinin memarlq grntsn onun yerin icad etdi. Bir eir paras, bir rsm sri, dbi bir mtn d dnmin sosial psikolojisind alayan duyqularn, inancn iriyi haqqnda bilgi ver bilr. Bu snt trlrindki grntlr blli tarixi srcdki durumun metafizik baxlarn aqlam olar. Metafizik baxlar zllikl dild qavramsalladrlr. rnk n Sfvilrdn sonra trk dilindki metafizik qavramlar kkdn dyiim urad. Trk dilin skidn mvcud

9 Will Duran Mdniyt tarixi giri kitab.

10 Eyni Qaynaq.


11

olmayan anlamsz v anlamszladrc yabanc szlr klndi. Sfvi dvltinin quruluuna gtirib xaran dil rnlrinin inclnmsi il Sfvi sonras dil rnlrinin inclnmsi iki frqli pozision ortaya qoymaqdadr. Birinci src lvi yksliidir v ikinci src lvilrin siyastdn v mdni hyatdan uzaqladran fars iiliyinin ykslidir.

ngiliz Filosof Maykl Okat* ilginc bir tarix metodolojisi glidirmidir. Okata gr tcrb dnyas flsf, tarix, elm v mli bir yerd bir btn olaraq irmkddir.11 Flsfi tcrb nvarsaymsz bir tcrbdir, mkmmlliy doru ynlidir. Flsfd paran btnn nda grmy alrq. Tarix flsfsind indiki zaman kemiin nda grmk v yorumlamaq istyirik.12 Tcrb dnclrdn oluan bir dnyadr. Flsf bu tcrblrin btnn iin alar. Tarix, elm v ml zrin flsfi bir baxla yanaa bilrik. Ancaq flsfni elmi, tarixi v mli olaraq yorumlaya bilmrik. Btn tcrbnin qonusu dnclrdir. Tcrbnin bir yn olaraq tarix, tarixinin rndr. Olduu kimi kemi zaman anlamaq mmkn deyildir. Tarix bir fenomn olaraq mvcddur. Fenomn olaraq n olduunu anlaya bilmrik, anlamaa alarq. Bir d bilgi olaraq insan qafasnda tasarlanan tarix mvcuddur. Tarix bilgisi olaraq. Tarixilr hm tarixi yaradrlar, hm d yaratdqlar tarix haqqnda obyektiv meyarlar oludurmaa alrlar. Ancaq tarixinin tsvir etdiyi kemi zamanla kemid insanlarn tcrbsi

* Michael Oakeshott

11 Ettelaate siyasi-iqtisadi drgisi 20-ci srd siyasi

hrktlrin v dnclrin tarixi Michael Oakeshott Tcrbnin boyutlar , il 1375, say 105-106, s. 4-10. 12

Will Duran Mdniyt tarixi giri kitab.


12

olaraq gerkln tarix arasnda frq vardr. Tarix kemii kemi n aqlamaqdr. Tarixi yazmaq onu oludurmann tk yoludur. ml dnyas da tcrbnin bir baqa boyutudur. ml, iradni thrik edn bir dnc kli olaraq aqlanmaldr. Ancaq ml dnyasnda dncnin hqiqti, tarixi, elmi v flsfi tcrbdki dncnin hqiqtindn frqlidir. Mzhb v xlaq da tcrbnin ml qatna aiddir. nk bunlar yaantnn ayrlmaz paralardr. Okata gr hr mzhb mli yaam n bir sr davranlar caiz sayar. Hr mzhbin d gerk zn onun metafizik anlaynda deyil, mld uyqulamaq istdiyi davran biimlrind axtarmaq grkir. nk mzhblr slind dnm metodlar deyil, yaama metdodurlar. Elmi tcrb sbb-ntic dialektikas balamnda l alna bilr. Elmi dncnin yalnz qli riv var v insann btn tanmlarn onun iind yerldirmk olar kimi iddias, zllikl tarix plannda qbul edilmz. Tcrbnin elmi qatnn digr qatlara stnlk tkil etdiyini savunmaq olmaz. Tcrblrin mxtlif dnyalar var v hr dnyann da z daxili tarixi v mntiqi vardr. Flsfnin d tml amac tcrbnin mxtlif ynlrini kf etmkdir. nsan qdrt arxasnca qoan varlq olaraq zamana baldr, kemiin gr tutum srgilr v buna gr bir glck istr.13 Bzi kemilr gr tutum srgilmk indiki zamana vglcyi d tutumsuzlua batrm olar. Tk yolu kemi gr tutum srgilmk yerin, kemiin yaanlr aa mdaxilsini ngllmkdir.

Yaant olaraq davam edn tarixi, aqlamaq tin olmasa grk. nk glnklr zaman iind qeyri-uri

13

Babk hmdi Heidegger v kkl sorular s.560.


13

olaraq glir v tcrbnin zlliklrini znd ks etdirr. Sfvilik hl tarix gmlmmidir. Onun glnklri davam etmkddir. Yaant v glnkd davam edir. rnyin Osmanl artq tarixin arivind, ancaq Sfvilik z trlri, nifrti, lnti, tbrra, tvlla v tqiyy kimi glnyi il davam etmkddir, zllikl randak slam Devrimi Sfviliyi gnclldirdi. Bu balamda bu glnyi yaadanlarn bu srcl zehnlr aras ilikilri inclnrk sfviyt zrin geni bilgi ld etmk mmkndr. Burdaca tarix flsfsinin nmli dnrlrindn biri olan Kolinqvudun

** bu anlatsn xatrlatmam grkck.

Kolinqvud deyir ki, bilimin doan aqlamas kimi, tarix flsfsinin tarixi anlama v aqlama abas olmaldr.

Bu zehniytl Sfvilr zrin aradrmalarm mtnldirmk qrarna gldim. mumn rsmi tarix grlri tarixi z xarlar dorultusunda v duyqusal ehtiyaclar gedrmk amac il aqlayb, bzn d onu idealiz edib yaayan nslin zehnini tarixin dumanlna hbs edr. Tnqid gerklrin ortaya xna zmin yaradar. Dou lklrind yayqn olan tarixprstlik bu trdndir. Nite Almanlarn tarix heyranlna qar sava balatm v Heidegger kimi onun davamlar da bu yolda yrmlr. Almanlarn tarix heyranl bir tr cahilc mftunluqdur.14 Tarix heyranlndan qurtulu olmadan tarixi gerklri anlamaq v dolaysyla glcy doru aydnlq ortam oludurmaq da mmkn olmayacaqdr. nk anlam v anlamszlq oludurmaq da bu yolla mmkn olur. Teodor Lisinq

* Tarix anlam v anlamszlq oluduran bir

**

Colingwood. 14

Babk hmdi Heidegger v kkl sorular s. 652. * Theodor Lessing.


14

durumdur15 deyir. Tarix zrin yanam biimi il indiki zaman drinldirmk v dncni hrktlndirmk d olar, indiki zaman kemiin nostaljisi iind duyqulanb duran duruma da evirmk olar. Bu mntiql yola xaraq bizim nsl n d tarixl qarlamann zaman glmidir. Yeni tarix girmnin d yolu bu tarixl inancda v dncd qarlamaqdan kemkddir.

Ndn Sfvilr zrind durmamn bir cavab vardr. Mn gr slam sonras trk tarixinin ontolojisi v srci irisind sfviyt yer almamaqdadr. Trk tarixi v trk kimliyi Sfvilrl eyni zamanda z mehvrindn xaraq yabancya tslim edilmilik srci irisin girmidir. zllikl bu src, nticsi etibar il baqa bir istiqamt ynlmidir. Blg tarixi yanl yn sapmdr. Bu srcin nticsi nc ran Phlvi v daha sonra molla rejimi olmudur. 19-cu srin sonlarna doru ortaya xan milli dnc v modern dvlt yaps oludurma dorultusunda randa v Qafqazlarda dnsl almalar ortaya xmdr. Sfviliyin nfsi il zhrlnmi, dncsi devirilmi trklr modern fars milliytiliyinin sasn oludurdular. Yzlrc oxumu insandan oluan bu qlm sahiblrinin iind fars insan yox drcsinddir. randa say 1-2 milyon arasnda olan trkmnlr fars milliytiliyinin fikirsl oluumu yolunda qatqda bulunmadlar. Bir tk trkmn, krd, blu v rb yoxdur bu axmn iind. Yalnz Sfvi ttbiqat srcind Slcuqluya, Elxanlya, Qaraqoyunluya, Bayndrlya mnsubiyt duyqusunu itirmi v tarixi hafizsi zdlnrk sfviyt qapanm olan trklr fars milli dvltinin quruluu yolunda fikrn, hissn v tkilatlq olaraq siyasi fdakarlqda bulundular. Tk

15

Babk hmdi Heidegger v kkl sorular s. 652.


15

sfvizd trklr bu gn, htta ana dilind yazb-oxuma kimi ibtidai haqlardan yoxsunlar. Sttar Xan kimi qhrmanlar yetidirmidir Sfviyt. N istdiyinin bilincind olmayan. Ndn savarsan? sorusuna Sttar Xan Ncfi-rfin aytullahlarnn buyuruqlar yolunda cihad edirm16 cavabn vermidi. Tbriz mrkzli mrut n istyirdi? Mrutnin hazrlad ana yasann birinci maddsi bu idi: Mclis girn v dvlt orqannda alan hr ks fars dilini bilmlidir. Sttar Xan z d fars dilini bilmirdi. O zaman nyin yolunda savard? Sadc Sttar Xan deyildi n istdiyini bilmmi olan. Mrutnin mramnamsini yazan da sfvizd trklr idi. Hans milltin tarixind bel ey var ki, n yazldn bilmdiyi istklr yolunda fdakarlq etsin? Sfvilik bizi ylsin farsn mzhbi tuzana soxmu ki, fars z yerind rahatca oturmu, al devirilmi sfvizd trk is, onun byk bir dvlt sahib olmas yolunda hr nv fdakarlq etmidir. Etnik mnsubiyt duyqusu sfvilrdn balayaraq snmy doru getmidir. Etnik txisin tmlind insann duyqusu yer alar. nsan daha ocuqluq yada kndi etnosuna aid olduunu anlar.17 Sfviyt bu doal duyqunu trk ulusunda sndrmdr. Kzrn qismini d bu duyqusu snm v sndrlm olan al deviriln oxumu trklr zlri sndrmy almlar. Tarixsl sosial psikoloji inanc dyiimi srasnda kkndn dyimi ola bilir. nk mzhb dyiimi il milli bilincalt txrib edil bilir. Hindistann yerlisi mslmanl qbul etdikdn sonra hindli olmaqdan xmdr, nk vtndalar arasndan

16

hmd Ksrvi Mrut tarixi, s. 14. 17

L. N. Gumilev Kavimlerin treyii ve yer yzndeki yaam blgeleri eviren Nuri Eypolu tkem-2001, s. 57.


16

qopmu v zmrlr dnda qalmdr.18 Milli bilincaltnn dyimsi il etnik lm doru srklnm olay ba qaldrm olur. Etnik lmlr biolojik olmaqdan daha ox sosial bir olaydr.19 Son 500 illik zaman srci iind btn toplumsal hrktliliklrin tmlind sfviytin devirdiyi toplum v al geryi durduundan srkli fars kimliyi yolunda abalara tanq olmuuq. Sosial hrktliliklr etnik intihar mliyat olmudur. Sanki Sfvilrdn nc n bayndrl Dd-Qorqud mdniyti olmudur, n Slcuqlu. Hr ey silinib sprlmdr. Oyan demk szn gerk anlamnda trklyn Sfvilr ncsi bilincaltn aydnla qovudurmaq demkdir. Dd Qorqudu var edn tarixi bilinci kf edib onarmaq demkdir. Toplumdan topluma aydnlanmann frqi vardr. Bu adan aydnlanma Sfvi devirmiliyindn ncki dnmi diriltmk anlamnda olsa grk. Toplumlarn hyatndak btn dyiimlr onun dilin yansyar. Sfvi sonras tariximizd Dd Qorqudun sayqnla v dostlua ar ydlrinin yerini nifrt, kin, yalan v bhtan kimi szlr almdr. Dilimizd nifrt, kin v lnt dalalanmaa balamdr. Dilin tarixi, minlrc ilin ax iind, blm-blm izlnr20 Sfvi dnmi dilimiz inclndiyind nifrtdn, lntdn, kindn baqa he bir ey rast glmirik. bubkir lnt, mr lnt, Osmana lnt, Ayiy lnt, Yzid lnt kimi nifrt ardran ifadlr dild dalaland. nsan ikizl v riyakar olmaa zorlayan tbbrra v tvlla qavramlar irqiliyi v i qapanml ardrd. Bu qdr nifrt iind lbtt ki, frdin v toplumun psikolojisi pozular. Bu

18

Eyni qaynaq s. 69. 19

Eyni qaynaq. 20

Karl Jaspers Felsef ndir?, eviren Zeki Eybolu SAY yaynevi, stanbul-2007, s. 390.


17

nifrt ortamnda doruluun n olduu blli olmaz. nk doruluq, eidli yollarla (bir tk yolla deyil) srkli hrktlilik ortamnda gerkln eylmdir, dialoqdur. Sfvi nifrti gzlri kor, qulaqlar kar etdi. 500 il bu ifadlr camilrd xalqn uruna yerldirilrk onun davranlarna yanstld v alqanlq halna gldi. ocuq bu nifrt kltr ortamnda dnyaya gz ar. Bu adan baxldnda milli oyan hm d bu tarixi xstliy ar bulmaq anlamnda olsa grk.

Sfvilr zrin aradrmam v bu kitab hazrlamam bununla da snrl deyildir. ran-raq savanda sgr idim. sgrlikd randa yaayan btn qvmlrin gnclri il istr-istmz rastlanrdm. Burada rastlandm trkmn gnclri almda bir ox sorular oludurdular. randa 1-2 milyon arasnda trkmn olduunu syldim. Onlar da fars dilind oxumular. Ancaq mnim trkmn sgr arxadalarm aillrin trkmnc mktub yazr v onlara aillrindn gln mktub trkmnc olurdu. Bir tk sfvizd trk ailsin trkc mktub yazmaz, aillrindn gln mktub da trk olmazd. randa iln trk, yalnzca tarixi hafizsini itirrk Fars tarixi hafizsin sahiblnmmidir. z dilind yazma imkanlar Sfvilrdn bri tamamn yox edilmidir. Dil dzyazya (nsr) kemdikc z imkanlar haqda bilgi birikdir bilmz. eirdki cml quruluu il dzyazdak cml quruluu baqadr. Bizim dilimizd, zllikl ruz vznind yazlan eirlr Fars dilinin cml quruluuna v tarixi tcrbsin tslim edilmidir. Bunun z d dili daha da axsaq duruma soxmaq n bir basq aracdr. Bir lkd n qdr air


18

oxsa, o lk dnc baxmndan bir o qdr geriddir. nsanlar v milltlr yalandqca eirin yerin nsr ker.21 Bu kitab dolaysyla, byk bir iddiada bulunmuluum sz qonusu deyil. Yalnzca Sfvi tarixin baqa bir adan baxma denmy almam. Bu yndn d baxaraq bilgilnmnin yarar olacana inanram. Bilm v tcrb he bir kild dorulama v kontrol altna alma demk deyildir.22 Tk amacm Sfviyt zindannda hbs edilmi trklrin alna azadlq qazandrmaq olmudur.

Bu kitabn tpkilrl qarlanacann bilincindym. Mn bir trk olaraq sorularma cavab bulmaq amac bu kitab yazmaq zrurti hiss etdim. 15 ildn artq oxumalarm v almda dolaan sorular bir yandan, ran mhitind oxluq oluduran, ancaq he bir tarixi dnsl qayna olmayan trklrin ilr acs durumu digr yandan bu kitab yazmama zorlad. Sfvilrdn sonra sanki yer dlinmi v Sfvi nfsi toxunan yerlrd trklrin dilini, tarixi xatirlrini udub yox etmi. Nlr olmudur cba? Tbrizd he bir qrbas, tarixi xatirlri olmadndanm qzlbalar bu qdr insan qtl edib, bada Tbriz olmaqla btn Azrbaycan hrlrini trk kimliyindn bombo buraxmlar? Tarixd hans, hkmdar ah smayl kimi z milltini bu qdr asanlqla v haq mzhbi! adna qtl etmidir? Bayndrl oullar arasndak iqtidar sava zndn Tbriz v digr Azrbaycan hrlri gvnlik yarada bilck dvlt arzulamaqdaydlar. Ticart gvnlik icab edr. Ticart mrkzi olan Tbriz srf bu zdn lky gvnlik gtirr dey ah smayla dirnmdn tslim oldu.

21

Cemil Meri Sosyoloji notlar letiim yaynlar , 5- ci bask, s. 26-27. 22

Hans- Georg Gadamer Hakikat v Yntm 1-ci cild Paradigma yaynlar- stanbul, s. XXI.


19

Ancaq tarixd he bir fateh knll olaraq tslim olan haliy toxunmamdr. smayl is, Tbriz halisini srf snni olduqlarndan dolay qtl etdi. Yzillr boyunca Tbrizd v digr hrlrd ortaya xm memari abidlri kafirliyin grntlridir dey tarixdn sildi. Venizli tacirlr ah smayln davrann Neronla mqayis etmilr. ah smayl bu i zorlayan prd arxasnda llrmi varm? Bunlar kitabn ax srasnda sorular v aqlamalar klind byan edilmidir.

dbiyata ox hvsli olduumdan dolay gncliyimin ilk balarndan ah smayln eirlrini oxudum, onlarcasn zbr olaraq anlarmda dadm. ran-raq savanda ah smayl xraflrindn yararlanaraq minlrc trk gncini anlamsz savada smayln 20-ci sr modeli olan Xumeyni lm gndrdi. ah smayln uyduruq haq mzhbinin qorunmasna adna gnclrimiz ld, ldrld. Bu savada mn d yaralandm. Sava srsinc Sfviytin sasn qoyduu haq mzhbinin! mollalar Sfviy dbiyatndan sgrlr bol-bol danar, Mclisidn, Krkidn anlatlar anladardlar. Yam v bilgilrim artdqca Sfviy trfindn klliy mhkum edilmiliyimizi kf etdim. Bu kfd bulunduqdan sonra vicdanmn arlarna qulaq asmal idim. Bu zdn d bu kitab Sfviyt qar bir etiraz manifestidir. Dncnin sorqulamasdr. Dncni bizlr yasaq etmi Sfviyt qar dncnin v soru sormann rn olaraq anlalmaldr bu kitab. Azrbaycan trkly yabanc Sfviyt xraflrini alndan silmdikc dnmk yerin, hr gn daha srlck, Aydnlanmaq yerin daha da qaranlqlara gmlckdir. Kimlrins bu kitab oxuduqdan sonra saxta tarix bilgilri zrin qurmu olduu dnyas dala bilr. nk bu kitabdak sorulara hr bir


20

oxucu cavab vermlidir. Trklyn v slamiytin dnclrdn v inanclardan silinmsini tasarlayan Sfviyt aln mhkmsin sunulmudur.


21

Giri

Trklrin slamiytl tanln tarixilr 751-ci il Talas sava zamanna balamaqdadrlar. Trklrd mslmanlama bir sr olaraq davam etmidir. slamn douu zaman trklrin slamiytl tanlqlar sz qonusu olmadndan mvilrin, daha sonra da Abbasilrin saldrlar srasnda slamiyti qbul etmk he d qolay olmamdr. rb ordular llrind kitab deyil, qlcla glmidi. O zaman n kitab var idi, n d rblrin yazb oxumas. slamiytin douu il rblrd tarix shnsin bir millt olaraq girm iradsi meydana xmd. Daha nclr dvltsiz olan, qbillr klind srkli bir-birlrini paralayan rblr slamiytin tvhid ats altnda tarix yeni bir millt olaraq girdilr. mperatorlua yksldilr. rb dili istila ediln torpaqlarda hakim dil dnd. slamiytin sonrak illrind rb milliytiliyinin d n xmas kndiliyindn rb mslmanlara qar dirni dncsi oludurmaqda idi. Yalnz slamiytin dalt arlarnn duyulmasndan da vaz keilmmkd idi. rblrin rb olmayan mslmanlar mvali adlandrmalarna qarn slamiyt qar idn-i byni mvcud idi. Orta Douda slamiyt bir devrim


22

gerkldirmidi. slamiytdn nc bylsin bir mhtm tarix Orta Dou tanq olmamd. slamiyt dnmin modernitsi klind meydana xmd. Trk tarixinin baxldnda slamiyti yayqn biimd qbul etmk trklrin dvltsiz v gsz dnmlrin dng glmmkddir. Trklrin dvltli v gcl alarnda slamiyt daha yayqn biimd qbul edilckdi. 932-ci ild Qaraxanl dvltinin sultan Satuq Bura slamiytin n zgrlk mzhbi olan Hnfiliyi qbul etdi. Dvltin qbulu il slami dyrlr trk ulusunun drin qatlarna qdr yol amdr. yl ki, yzillr boyunca trklr slamiytin bayraqdarln yapacaqdlar. Qaraxanllarn arxasnca slamiytl tanm v slami yaam biimini kndi kltr v glnklri il zdldirn trk ulusu rit dvlti qurmasa da, slami xlaq anlayndan v dnyagrndn vaz kemmidir. Byk Slcuqlu mperatorluu Badad xilaftini dini ilrl uramaqla snrlad. Xilaft siyasi qurumuna qar sultanlq qurumunu glidirdi. Bu, dnmin qoullarna gr dini siyastdn ayrd etmk anlamnda idi. Trklrin iqtidarlar dnmind dinin zgrc tfsirin olanaqlar salanmd. Slcuq oullarnn ykslii il Azrbaycanda, Anadoluda v Xorasanda yerln yeni trk axnlar trknin bu geni blgd ortaq iltiim dili oluuna imkan salamd. bhsiz ki, geni Asiya torpaqlarnda yaanan trklrd slamiyti qbul tk ynl olmamdr. Trklk btnyl Hnfi mzhbi mrkzli slam alqlay iin girmmidi. Dyiik yaam qoullar kndiliyindn frqli alqlamalar da dourmudu. Bu alqlamalar gnmz qdr davam etmidir. Sfvi dvltinin qurulduu ana qdr Mrkzi Asiya, Xorasan, Azrbaycan v Anadolu arasnda trklyn iltiim sorunu olmamdr. Sfvi dvltinin qurulmas il


23

ortaya mzhbi bir snr qoyulmu v Anadolu-Mrkzi Asiya arasndak gl-getlr durdurulmudur. Bu zdn d Svfi dvltinin quruluuna gtirib xaran olaylar inclmk nmli qonudur. Sfvi dvltinin quruluuna gtirib xaran glimlr nlr olmudur?

Sfvilrin ilk lli ilind bir ne kitab dnmin tarixi zrin tlif edilmidir. Bu kitablar trfsiz yazlmam v srkli olaraq sfvilri vdyndn doru qaynaqlar sayla bilmzlr. Ancaq bu kitablarn stirlr araslndan bzi gerklri kf etmk mmkndr. Bu kitabn hazrlanmasnda o qaynaqlardan yararlanlmdr. Bu qaynaqlarn n nmlilrindn biri olan skndr by Trkmnin Tarixie-alm arayi abbasi sri Bakda trk dilin trcm edilmidir. Bunlardan lav Sfvilrin daha sonrak dnmlrind bu dvltin nec qurulmas v ortaya xmas il bal bir ne tarix kitablar yazlmdr. Ayrca, qzlbalarn yamaladqlar qniymtlri almaq n o zaman Sfvi dvlti il ticart laqlri quran avropal tacirlrin d xatirlri vardr. Bunlar sfrnamlr olaraq mvcuddur, bunlarn ld olan byk qismi Fars dilin trcm edilmidir. Sfvilik ideologiyasnn oluumunda bzi dbi qaynaqlardan da yararlanlmdr. Sfvi dvltinin quruluuna sbb olan pirprst tsvvf triqti olmudur. ski trk glnyind mvcud olan pirprstlik 13-c sr Slcuqlar zamanndan eribarn yayqnlamaa balamd. slamda pirprstlik irk saylsa da, bu glnk bzi slami zlliklri v qavramlar da z varlna yklyrk yeni kli il davam etmidi. 13-c srd, zllikl moollarn ykslii il Mrkzi Asiyadan Azrbaycana v Anadoluya triqt axnlar balamd. Xorasan rnlri olaraq nitlnn anlay da mumn bu dnm rastlanr. ski alarda Xorasan, Mrkzi Asiyan


24

tmsil edn corafi mkan idi. ndiki Xorasan qismn randa, qismn fqanistanda v qismn d Trkmnistanda yerlmkddir. Mzarlarn zrini qaldrb onu ziyartgah durumuna gtirmk d Xorasanda gerklmi olan bir olaydr. slamiytd bel bir istk mslmanlardan istnilmdiyi halda mzarlarn ziyartgaha dnmsi Qznvi v Slcuqlar dnmin rast glmkddir. Byk olaslqla bu, llr olan sayqnn gstrgsi kimi slam sonras dnm danmdr. Mzar ziyartinin kltr halna glmsi d Xorasanda gerklmidir. bulfzl Beyhqi bu olaylarla ilgili bilgi vermkddir. Xorasanda ilrin 8-ci imam saylan Rzann mzarnn stn Msud Qznvinin elbay (valisi) olan bulfzl Suri gnbd yapdrar. bulfzl Suri halidn ald vergilrdn ilrin 8-ci imam Rzann mzarnn stn gnbd yapdrmd.1 Pirprstlik v mzarlarn stnd gnbd dzldrk onu ziyartgah durumuna gtirmk slam llrin gr irk saylsa da, bu kild bir kltr oluub gnmz qdr davam etmidir. Glnklrd yayqn olan bu nv pirprstliyi bzi baarl insanlar dyiik dnmlrd z siyasi amaclar yolunda qullanmlar. Onlar zlrini qeyb ilrindn xbr vernlr kimi tandaraq pirprst ktlnin yannda byk sayqnlq qazana bilmilr. Saalmaz xstliklri saaldacaq iddialarda bulunub toplumun diqqtini zlrin k bilmi, daha sonra bu pirlrdn bzilri arxalarna aldqlar ktlnin hesabna siyasi macralar xyalna qaplmlar. Onlarn dualar il btn istklr Tanr qatndan cavablanacaqm kimi bir inanc killnmy balam. Bu pirlrin oxu avam xalqn yannda peyqmbr qdr sayq qazanmlar.

1 bulfzl Beyhqi, Beyhqi tarixi, (Zryab yayn evi,

Tehran) S. 638-648.


25

Bunlar slamda irk saylsa da, corafi srtliklr, quraqlqlar zndn avam xalq ktlsi pirlrdn yardm dilmkdn baqa ar dn bilmmi. Bylsin iqtisadi v sosial ortamda zaman kedik pirlr zl sosial statusa sahib olmular. Htta istdiklrind ail ilrin bil, mdaxil etmilr. Moollarn ykslii il ortaya xan savalar, qtlq v iqtisadi bhranlar pirprstlik inancn daha da brkidirr. 13-c srdn balayaraq xanigahlar artmaa balar. Xanigah Farsca sz birlmsidir. Xan, yni sfr, gah da zaman demkdir.

Xanigahlarn sosial hyatda, zllikl 13-c srd ox byk etkisi olmudur. Azrbaycanda v Anadoluda iqtisadi v sosial hyatda etkili olan xilik d bu zaviylrin rn olmudur. Bu zaviylrd din, xlaq, dililik, fn bilimlri, musiqi, gzl yaz yazma, dbiyat, teoloji drslri verilirdi.

1-2 Xanigahlarda aclara sfr aldndan bu ad

ortaya xm ola bilr. Bu aclar istnildiyind xanigahn amaclar yolunda qullanlrdlar. Aclarn olmas xanigah sahiblrin yaramaqda idi. Bu xanigahlarn eyxlri zamanla vliullah lqbi alrdlar, yni Allahn tam ixtiyarl vkili. Pirprst ktl bu eyxlrin lmzliyini qbul edir v Allahla bir kild sirli ilikid olduqlarna inanrd. Bu sbbdn d veriln nzirlr v dini vergilr hesabna xanigahlar byk znginliy sahib olurdu. Zamanla bu xanigahlarla dvlt qurumlar da hesablar v dvlt sgrverm qarlnda onlara geni tarlalar balanrd. Xanigah eyxlri bir tr quldarlq dzni yaradr v xanigah qurallarna gr yaayanlar onlarn

1-2

Aye rmi Bir rgt kltr rnyi olaraq Trk milli kltrnd ahilik Trk Yurdu dergisi, ubat 1998 say 126.


26

mrlrin mtlq anlamda tabe olan kllr idilr. Bylc xanigah eyxlri feodal bir yap iind byk iqtidara sahib olurdular. Ktlnin maddi v mnvi iqtidar onlarn lind bulunurdu.

Islamda mzhblrin douu

Hz. Mhmmd dnmind hr ks peyqmbrin buyuruqlarna qar xmadan dini frizlri yaamaqda idi. Mhmmd Mcthid bistriy gr islamnasln mrkzind ilk nc Hz. Mhhmmdin kiiliyi durmudur. nk Quran bir gnd olumamdr. Ayrca, insanlarn yazb-oxumalar da yox idi. Bu zdn d sorular olduunda Qurana mracit etmk yerin Hz. Mhmmd mracit edirdilr. nk Quran bugnk kli il mvcud olmam v zllikl Hz. Mhmmd kimi cazib xsiyti olan bir insanla dialoqun zvq d olmudur. Bu ndnl d slamn mrkzind 23 il Hz. Mhmmdin kiiliyi durmudur. Hz. Mhmmdin vfatndan sonra Quran slamn mrkzind yer almdr. Peyqmbrin vfatnn hmn ardndan xilaft siyasi bir teori olaraq ortaya xd.

Quran Allaha, peyqmbr v onu tqib edn xliflrin itati tklif edr. Onlarn digr insanlar zrind vilaytlri vardr. Bunun ad vilayti-ammdir. Yni seilmi olann xalq zrin hakimiyti. Vilayti-amm


27

haqqn iradsi il xalqn iradsinin birlmsidir. Onun n d xalq trfindn seilmlidir. Btn millt kndiliyindn vilayti-ammni ifad edr. Burdan da xilaft mqavilsi fikri domudur.1 mrin nrisi v ncliyi il bubkir ilk xlif olaraq seildi. Hz. Mhmmd xst halnda ikn bubkiri pinamaz kimi mslmanlarn nnd namaz qlmaq n camiy gndrmidi. lk df idi peyqmbr hyatda ikn bubkir Onun namazdak imamlq grvini gerkldirirdi. Peyqmbr hyatda olduu zaman bubkir bu qdr dyr vermsi o dnm mslmanlar trfindn grlmd. Bu ndnl bubkirin xlifliyin etiraz olmamdr. Daha sonra mr xlif oldu. mrin xlif olmasnda bubkirin byk rolu olmudu. mrin xilafti zaman slam geni corafiyaya yayld. mrin ordular Sasanilri devirib v Misiri fth etdi. mr lmdn nc alt kiilik bir ura tyin edr v bu alt kiinin iindn birinin xlif seilmsini istr. mrin vfatndan sonra Osman xlif seilr. Osmann zamanndan balayaraq xilaftin qutsallq rngi dyimy balar. lk df olaraq Osman zamannda xlify qar aqca etiraz etmy balarlar. Bzi mslmanlar artq hkumtin risi olan xlifni peyqmbrin mnvi varisi kimi grmzlr. Bu etirazlar iddtlnr v Osmann ldrlmsin gtirib xarar. Osmandan sonra linin xilafti balar. Daha sonrak yzillrd butalibolu lini imam olaraq nitlslr d, ancaq li zn bu adla tanmlamamd. linin sava da imamt n deyil, xilaft n olmudu. linin zamannda da etirazlar bitmk bilmz v qanl savalarla nticlnr. zllikl Maviy v Hz.

1 Hilmi Ziya lken slam Dncesi lken Yaynlar

stanbul- 1995, s. 77.


28

Ayi il olan savalar ox qanl olmudu. Hz. Ayi peyqmbrin ei idi. Bzi savalarda peyqmbrin yannda bulunmudu. lk df olaraq slam tarixind siyast qatlaraq byk ordu dznlyn ox istedadl xanm olmudur. Daha sonrak yzillrd i hli Hz. Ayini siyast qatldndan dolay sevmz olacaqd. Ancaq VII srd bir qadnn siyast qatlma bilgisi, csarti v intelekti zrin dnlmyckdi. slam tarixind Hz. Ayinin ox byk rolu olmudur. zllikl Qurann trtibind etkili olduu sylnmnkddir. Quran badan sona qdr zbr bilirmi. Kurt Friler Peyqmbrdn sonra Ayi adl srind Hz. Ayinin hyat haqda ayrntl bilgi vermkddir.

Dinin kainat gr , insan mtlq qarsnda tam bir itat v tslimiyt armaqdadr. Mnaqisiz v qti itat, yni sfrbr haldak bir dvltin bkldiyi ordu itati idi. Orduda fikir azadlndan bhs etmy imkan yoxdur.2 Bu tutumla birln mvilrin v daha sonraklarn cbriy (fatalist) grlri hr trl dnc hrktini boacaqdlar. mvi dvlti (661-751) qurulduqdan sonra slam toplumunda hkumtin kli peyqmbr dnminkindn ox frqli duruma glr. Hkumt Hz. Mhmmd v xliflr dnmindki mruluq v mqbulluqdan brxurdar olmaz. mvilri qsbkar sayan inin dnda snnt hli d artq hkumtin mruluunu sorqulamaa balar. slami hkumt siyasi v iqtisadi iqtidar lind bulundursa da, dini v ri rhbrlik baxmndan ilham qayna olma durumunu itrr. Maviynin i bana gldiyi gndn etibarn slam

2 Hilmi Ziya lken Uyan devirlerinde tercmenin rol

lken yaynlar 1997-stanbul, s. 89.


29

toplumunda din v hkmt arasnda blli bir snr olumaa balar. Ancaq hkmtin dini rnginin azalmas il dini ilrdn hans qurum sorumlu olmal idi? Bu soruya byl bir cavab ortaya xd: Din ilrdn lma (din alimlri) v fqihlr sorumlu olmaldr. Yni slam toplumunda yeni sosial bir zmry ehtiyac hiss olunmaqda idi. Bunlar lma v fqihlr olaraq slam tarixind ortaya xacaqdlar.

Baqa bir sorun da bu idi ki, bu zmr hans qaynaqlara dayanaraq sorumluluq stlnib toplumu hidayt edcklr? n nmli v ilk qaynan Quran olaca blli idi. Ancaq Quranda nasix (batil edn) v mnsux (batil ediln) aytlr var. Mhkm v mtabihat (bnzrlr) aytlr var. Bir aytdn dyiik alqlamalar ola bilrdi. Ayrca, Qurann bir ox aytlrinin xlaqi v iradi ynlri olduundan gerk v gncl sorunlarn zm dorultusunda bu aytlrd aq bilgi sz qonusu deyildi. Bunlar, yalnz aqlama v tfsirl anlala bilr. Bu da din zrin aradrmac v alim grkdirirdi. kinci bir qaynaq kimi Hz. Mhmmdin yntmini irn snnt idi. Snnt hissdn ibart olmudur: 1- Qvl snnti, yni peyqmbrdn eidiln rvaytlr. 2- Fel snnti, yni peyqmbrin davranlar. 3- qrar snnti. qrar mslmanlarn davranlar olaraq bilinr. Mslmanlarn bu davrann peyqmbr rdd etmmi, qbul etmidir.3

Bu zdn d xliflr dnmindn uzqladqca hdislrin etibar artmaa balamdr. Bu da doaldr. nk xlfayi raidin iqtidarlarnn dini mruiyti var idi.

3 Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf

tarixi, rbcdn farscaya evirn Abdulhmid Ayti 3-c yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), s. 106.


30

Onlar hm siyasi, hm d xlaqi liderlr idilr. mvilrin ttbiqat hdis ehtiyac dourmudu. O zaman hdislri nec toplumaq mmkn idi? Hdislr yalan qarmasn dey, bhsiz ki, n mtbr qaynaqlar shabilr (peyqmbrl hmshbt olanlar) idi. Yni bistdn (peyqmbrliy ykslidn) rehlt (vfata) qdr Hz. Mhmmdl brabr olan kiilr. Peyqmbrin syldiklri z zamannda toplanmad n tk qaynaq shabilrin hafizsi idi. Bu zdn d hdisnaslq elmi dodu. Hdislr szl (ifahi) olaraq sylnildiyindn hr hdis n sylyicilr silsilsi grkirdi. rnyin A deyirdi ki, eitmim B-dn, B deyirdi ki, eitmim C-dn v C deyirdi ki, eitmim peyqmbrdn. Hdis iki blmdn ibart idi. Mtn v blg. Mtn hdisin z idi. Blg is, hdisin nec ld edildiyini blglyirdi. Hdisin eidilm silsilsini blli edirdi 4 Ancaq bunlarn xsiytin v hafizlrin nec gvnmk olard? lk sorun bu sylyicilrin xsiytlrini blli etmk idi. Bunlar kim olmular? Bunlara hyat trzlrin gr n qdr gvnmk olar? Bu dznk (mekanizma) rical elminin, yni xsiytnaslq elminin douuna sbb oldu. Hdislri dznlmk istyn ilk nmli xsiyt 9-cu srd Buxari olmudur. O, nc 600,000 hdist toplad. Sonra sylyicilrin xsiytini gz nnd bulunduraraq hr bir hdisi inclmy balad. Bu inclm Tarixi-kbir (Byk tarix) adnda bir kitabda blglndi. Bu qdr hdisin iindn tkrar hdislrin dnda 3.000-dn az olan hdislri mtbr olaraq qbul etdi. Hdisi qaynaq olaraq


tarixi, rbcdn farscaya evirn Abdulhmid Ayti 3-c yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), 106.


31

gstrmnin sorunu, yalnzca hdislrin saxta olub olmamas, ya da hdis sylyicilrinin etibarl olub olmamalar deyildi. Ortaya xan yeni gerklrin doas peyqmbr dnmindki gerklrl uyqun glmmkd idi. Bu uyqunsuzluq ortada is, o zaman doas gryi frqli olan baqa sosial gerklr bir hdisi nec ttbiq etmk ola bilrdi?

slam toplumu hzla glimkd v genilmkd idi. Bu genilm srcind rb yarmadas il tamamn frqli sosial toxuya sahib olan gerklr ortaya xrd. rb olmayanlarn da slam qbul etmsi zndn mvcud bilgilr v yasalar yetrli olmurdu. 5 Bu zdn d mslmanlar hdis v snntin dnda yeni gerklrl rastlandqlarnda bir d z fikir v istidlal (mhakim) gclrindn yararlanmaq zorunda qaldlar. Bu da qiyas metodunu dourdu. Yni yeni gerklrl qarlaan mslmanlar durumu peyqmbrin dnmindki gerklrl qiyaslamaq zorunda qalrdlar. Bu qiyas sonucunda aradak frqi v bnzrliyi kf etmy alrdlar. Bnzr blmn peyqmbrin snntini ttbiq edirdilr. Bnzr olmayan blmnd z allarndan yardm alrdlar. Baqa bir metod da istihsan idi. stihsan, yni n yax. Bu, o demk idi ki, ortada olan bir ne senk qarsnda slam toplumuna v slam qurallarna n yararl olan seilmli idi. Bu aradrmalar sonunda fiqh elmini dourdu. Quranda fiqh sz ker. Fiqh, bir eyi aqca anlamaq, alqlamaq v aydnla qovudurmaq anlamndadr. 6 Fiqh


tarixi, rbcdn farscaya evirn Abdulhmid Ayti 3-c yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), s. 107. 6 Dehxuda szly.


32

klmsinin sil mnas bilgi v elm demkdir.7 Dini qavram olaraq dlillrl gizlin anlamlar aqla qovudurmaq demkdir. Bu zdn Tanr fqih deyyildir, nk hr ey Tanr n bilinndir. Fqih insana xas bir durumdur.8 sil fiqh, mtlq flsfsin v metafiziy dayanr. Mqavil nzriysini d dorudan doruya metafizikdn xarar. nk sil fiqhd insann Allahn qarsndak vziyti bizzat klli al olan Allahn onun bir paras, yni czi alla mnasibt girimsiyl mmkndr. Bu mnasibt, czn kll vzif il diqqt etmsini v klln cz haqlar balamasn icab etdirr. Fiqh sistemi Roma hququ v Kantdan eyni drcd ayrlar. Roma hquq sistemi nsnl (obyektiv) xarici haqlar qbul edr v hrkt nqtsi haq mfhumudur. Kant is, yalnz qayna mtlq olan bir vzif prinsipini qbul edr. Kantn hquq nzriysi onun xlaq anlaynn bir fslidir. Fiqh sistemi qarlql vziflr v haqlar sistemidir. Hr haq bir vzifni hr vzifbir haqq icab etdirr. Bu gnk dil evirck olsaq, frdl cmiyt arasndak bir qarlql qbul etmk demkdir.9

lk vaxtlarda fiqhin sas qullanm hquq sahsind idi. Bu zdn d fqihlr genld yarqlar olurdu. Bu qaynaqlara dayanaraq v qiyasla istihsan yntmindn yararlanaraq daha skidn bnzri olmayan bir olay zrin mhakimlr edib nticlr xara bilirdilr. Bu ntic ry adlanrd. Qaynaq v metod arasnda iliki qurub v ry

7 Hilmi Ziya lkn, slam Dncsi lken yaynlar

1995-stanbul, s. 62. 8 Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf

tarixi, rbcdn farscaya evirn Abdulhmid Ayti 3-c yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), s. 107. 9 Hilmi Ziya lken slam Dncesi lken Yaynlar

stanbul- 1995, s. 72.


33

xaran al etkni idi. Al ortaya girdiyindn istr-istmz bir fqihin xard ry baqa fqihin ryi il frqli ola bilrdi. Bu zdn baqa bir nsr d fiqh elmin girdi. O da icma idi. cmann n sad tanm budur: n az ixtilafla ounluun ortaq gr. Bylc fiqhin sas drd ana nsr zrind quruldu: 1- Quran. 2- Snnt v hdis. 3- Al. 4- cma.

Al nsr bir ox hallarda bir fqihin ryinin baqa fqihin ryi il frqli olmasna sbb olurdu. sas sorun da bu idi ki, gr bildirmk v ryin hdudu haraya qdrdir? Bir ox fqihlr hr qonuda gr bildirib ry xarmaqdan saqnrdlar. nk bir fqihin grlri ri qaynaqlardan xarlsa da, ancaq yen d onun xsi gr v ryi idi. Bzn bu ryin bnzrin n Quranda, n d snntd raslanrd. Bu zdn fqihlr z rylrini qullanmaqda ox ehtiyatl davranrdlar. Gnmz anlay il sylrsk, ox mhafizkar davranrdlar. Bu qrup slam tarixind shabi-hdis olaraq tanndlar. nk bu qrup z rylrindn daha ox peyqmbrin hdislrin dayanmaqdadlar. shabi-hdisin qarsnda shabi-ry durmaqda idi. shabi-ry xsi grlr nm verir v yeni gerklrl rastlanldnda al imkanlarndan yararlanma mslht bilirdilr.shabi-hdis v shabi-ry qtblri arasnda drd mzhb mktbi ortaya xd. Hnfi, Maliki, afei, Hnbli mktblri arasndak kiik frqlri gz nnd bulundurmazsaq, demk olar ki, aralarndak frq qiyas v istinbat (al) qullanmnn miqdarnda idi. Hnfi mzhbind qiyas, ry v istinbat (al yoluyla ntic xarma) daha nd idi. Ancaq Hnbli mzhbind sas vurqu snnt v hdislr zrin idi, qiyas v ry ox da nmsnmirdi. Hnfi mzhbindn Hnbli mzhbin doru getdik al nsrnn etkisi azalmaqdadr. Diqqt


34

alnmas grkn qonu da budur. Elmin susduu, susdurulduu dnmlrd hnfiilikdn hnbliiliy doru yilimlnmilik (tmayl) ortaya xmdr. Bu drd mktb 8-ci srin ilk yarsndan ortaya xar v 9-cu srin ilk yarsna, yni imam Hnblinin vfatna (856) qdr davam edr. Bu yz il iind slamn drd sas mktbi v mzhbi ortaya xar. Fiqhin douuna iki etkn sbb olmudur: 1- Hkmtin dini v xlaqi ynnn azalmas. 2- Sosial gerklri rbistanla qiyasda tamamn frqli olan yeni toplumlarla mslmanlarn qarlamalar. Siyasi adan bu drd mzhb dyrlndirilck olursaq, buhnifnin (lm-767) ortaya x mvilr qar etirazlarn yksk hdd atd dnm rast glmkddir. Bu siyasi narazlq zndn mvilrin mruiytinin n dk dzeyd olmas doaldr. Bu ndnl mslmanlar z ri v xlaqi sorunlarn zmk n hkmt bal olmayan mnblr aramaqdaydlar. Bu zdn d imperatorluun mrkzin uzaq yerlrd raq mktbi hnfilik ad il ortaya xd. nk buhnifnin doum yeri v hnfiliyin yayqnlad yer imperatorluun dousu v quzeyi olan raq idi. raq o zaman kltr v mdniyt baxmnda rbistandan daha nd idi. Mesopotamia hr zaman mdni baxmdan nd olmudur. Bu blgnin mdni baxmdan nd olmas dolaysyla ilk liberal mktb v shabi-ry d burada dodu. Hz. Mhmmdin peyqmbrliyi sasn Mkk v Mdind kediyindn buhnify d ilk etiraz shabi-hdis trfindn bu blgdn yksldi. Malik ibni ns (lm-796) Mdind buhnify etiraz zminind z mktbini oludurmaa balad. buhnifnin iraq mktbinin mnsubu olduu kimi Malik ibni ns d Mdin mktbi il nlndi.


35

hli-snnt fiqhind balca iki byk mktb var: 1- buhnifnin cryan olaraq bilinn raq mktbi. 2- Malik v Hnblin cryanlar olaraq bilinn am mktbi. afei bunlar tlif etmidir. ki cryan arasndak zid grlr Malikid ortaqlam, barq duruma gtirilmidir. 10 Btn frqliliklrin rmn, hr drd mktb rydn daha ox snnt v hdis nm vermilrdi. Bu ndnl d drd mktb arasnda icma ortaya xd. Drd mktb arasndak icma da byl tanmland: imkan olduqca snnt v hdis gvnmk, ry v ictihaddan az istifad etmk grkir.

Bu anlama il snnt hlinin lma v fqihlri 9-cu srd ictihad qapsnn qapandn duyurdular. ctihad qapsnn qapanmasnn sbbi n olursa olsun, bu durum uzun sr durunlua sbb oldu. Yeni aradrmalarn v aqlamalarn n ksilmi oldu. Snnt tqlid, skilrin tkrar dini mrkzlrin eyitim qonusu oldu. Mtzilnin devriliindn sonra ortaya xan durqunluq bu zdn olsa grk.

Bu oluumlar snni ax iind idi. Bir d i olay ortaya xmd. i v inin iind xvaric v mrci kimi axmlar meydana xmd. Btn bu mktblr siyasi sbb zndn ortaya xmamd. rnyin Qurann mxluq v ya qdim olmas kimi dartmalarn siyasi sbbi yox idi. Ancaq iki mxalif qrup qar-qarya gldiklrind istr-istmz dartmalar dinin tmli zrin d ynlirdi. rnyin bir trf cbr (fatalizmdn)dn yana olur v cbriy (fatalist) adlanrd v digr trf ixtiyardan yana olub v qdriy adlanrd. Bir trf dnrd ki, byk

10

Hilmi Ziya lken slam Dncesi lken Yaynlar stanbul- 1995, s. 79.


36

gnah ilmi olan mslman artq dindn xmdr v mslman saylmaz. Digr trf dnrd ki, slamn tmli hadt klmsini demk is, gnhkar mslman dindn xm saylmaz. O, hl d mslmandr, ancaq gnahkar mslmandr, yni fasiqdir. idn sonra hkmtin davranna ilk drin etiraz edn xvaric idi. Xvaric nc linin ordusu iind idi. Ancaq Siffeyn savandan sonra 659-cu ild hekmiyt olay gerklmidi. Bu olay zndn xvaric slam tarixind ilk siyasi v dini firq olaraq ortaya xd.11 Bu olayda mroas linin vkili olan bumusa rini aldadb lini xilaftdn v iqtidardan uzaqladrmd. Hekmiyt olaynda Maviynin vkili olan mroas linin vkili olan bumusa riy tklif edir ki, isava v slam dnyasndak paralanman durdurmaq n hm lini, hm d Maviyni xilaftdn uzaqladrb v xlif seimini mslmanlarn urasna buraxalm. bumusa rri bunu qbul edr v minbr xb y hali, mn li v Maviyni xilaftdn aldm, artq onlarn he biri xlif deyildir sylr. Daha sonra mroas minbr xar v Ey hali, mn d linin xilaftdn drlmsindn yanayam, ancaq Maviyni xlif olaraq duyururam deyr. Bunun zrin ilk byk yarlma slam dnyasnda ortaya xar v mvilr frldaqla i banda qaldqlarndan bir ox mslmanlar trfindn mruluqlarn v halallqlarn itirmi olurlar. Bu olaydan sonra linin ordusunda paralanmalar ortaya xar. Xvaric ilk nc srf siyasi bir olay zndn ortaya xsa da, daha sonra fikri bir axma

11

Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf tarixi, rbcdn farscaya evirn Abdulhmid Ayti 3-c yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), s. 111.


37

dnr. O zaman hkmtin Qurey xanidanna mxsus olduu dncsi hakim idi. Xvaric bu durumu qbul etmirdi. Bu durum xvaric gr bir tr rasizm v irqilik olaraq grnrd. Xvaricin tnqid etdiyi irqilik mvi v Abbasi dnmlrind srb gedck, htta daha sonra bu irqi tutum mvali adnda bir qavram glidirckdi. rb v Qurey olmayana xitab ediln bu aalayc qavram rb olmayan ikinci drcli insan olaraq grckdi. Anlalan budur ki, xvaricin o zaman ortaya qoyduu antiirqili grn daha sonrak alarda insanlq ehtiyac duyacaqm. Xvaric gr qaradrili bir hbinin d xlif olma haqq olmaldr. Bunu myyn edn d qbil kimliyi deyil, xlaqi v dini zllik olmaldr. Xvaricin bu gr rb olmayan mslmanlar arasnda oxlu yanda bulmasna sbb olmudur. Ayrca, xliflrdn, yalnz bubkir v mri qbul edirdilr.12 Xvaric digr slam firqlrindn v mzhblrindn frqli olaraq qadnlarn siyast qatlmalarndan yanaydlar v xlaqi, siyasi, dini zlliklr sahib olan bir qadnn da xlif ola bilcyini savunurdular. Bu etiqad dorultusunda bzi qadnlar da xvaricin imam (ndri) olmudu.13 Onlar Osman, Ayi, Tlh, Zbeyr v lini kafir hesab edirdilr.14 Qurandak Yusif sursini qbul etmz v sonradan Qurana daxil edildiyini iddia edirdilr. nk bu surd aiqan v cinsl shnlr vardr. 15 Xvaric ox ifrat bir cryan idi v gerklri anlama kimi pozisionda deyildilr. Ayrca, xvaric aqca tqiyy qaryd. Xvaric dnrd ki, gerk bir mslman hr durumda z xlaqn v inancn

12

lmill vl nhl, 1-ci cild, s. 147. 13

lfrq beyn-l ferq (firqlr arasnda frq), s. 41. 14

lmill vl nhl, 1-ci cild, s. 153. 15

Eyni qaynaq, s. 164.


38

aqca savunmaldr. Arc Xvaricin tam qarsnda baqa bir mktb d ortaya xmd. O da mrci idi. Xvaric mvilrl savama cihad sayrd, ancaq mrci byl dnmrd. Mrciy gr mslmanlarn mvilrl sava adnda bir ykmllklri sz qonusu deyildir. mvi-i- xvaric savanda mrci trfsizlik srgilyirdi. Mrci hesab edirdi ki, bu qardurmalar slamiyti paralayb zifldir. Xvaric v mrcini iki zid siyasi v etiqadi qtb olaraq dnrsk, bunlarn ortasnda ortaya xan mktbin adn mtzil olaraq tanmlaya bilrik.

Mtzily gr siyasi sorunu zck olan, yalnz aldr. qli bir hyat qarlql zrrlrdn qorunma, mqavillri dzn qoyan v ixtilaflar hll edn bir ris itati grkdirr. gr bir ris olmasayd he bir risal yaplmaz v insanlar hrc- mrc iind qalard.16 Mtzil flsfi adan ussal (rasionalist), siyasi adan mrkzi v lml, sosial adan humanist idi. O zaman mslmanlar arasnda yayqn olan cbr v ixtiyar dartmalarnda mtzil mzhbi insann azadlndan yana tutum srgilmkd idi. Mtzil hesab edirdi ki, insan yapd mllrind azad v ixtiyar sahibi olmaldr. nsan su ilrkn Tanr onu srf bu suundan dolay czalandrarsa, bu, Tanrnn dalt ilksi il balamaz. nk Tanr insan yaratdnda ona su ilm olana da tanmdr. Bu zdn blli ld insana azadlq v seim haqq tannmaldr. Yalnz bu durumda insann yapdqlarn onun zl iradsinin rn olaraq gr bilrik. nsana azad irad tannmazsa, o zaman onun yapdqlarndan kndisi sorumlu olamaz. Ancaq bu durumda insan yax v pisi sez

16

Hilmi Ziya lken slam Dncesi lken Yaynlar stanbul- 1995, s. 77.


39

bilr. nsann yax v pisi sez bilmsi n z aln qullanmas grkir. Bu zdn d al mtzil mzhbind yksk mrtbd idi. 17 Ancaq mvilr Siffeyn olaynda gerklnlri Tanr iradsi gstrmk n cbriy grndn yanaydlar. qtidarn lidn alnb Maviyy verilmsini bu kild ilahi iradnin, ilahi tqdirin gerklmsi kimi dyrlndirirdilr. mvilrin cbriy grn gr iqtidarn Maviyy keiind bri hiylgrlik olmam, sadc Tanrsal istnc (irad) gerklmidir. Buna qarlq mtzil n lidn yanayd, n Maviydn.18 Mtzilnin ala o qdr nm verirdi ki, bir ox mzhblrin v fqihlrin trsin olaraq al-hdis qardurmasnda onlar al trcih edirdilr. 19 Mtzily gr insanlar kndi fellrini kndilri yaradarlar. Yni insanlar tam irad azadlna sahibdirlr. gr insanlarn fellrini Allah yaratsayd, hrkt hrriyti olmayan insanlarn fellrinin czalandrlamas dalt ayqr (zid) olard. Gerkd is, Allah adildir. Ktlk yapann czasn v yaxlq yapann da dln verr. Mtzil mli, imann saslarndan biri sayar. man, ancaq iqrar, bilgi v mll tamamlanr. Bu o demkdir ki, mtzil tqlidl ld ediln iman qbul etmir. man tam olan qli yolla slama rmi olar. Htta bzi mtzil firqlr gnah ilmnin axirtd cza grmycyinin qln bilinmsi grkdiyi tezini savunmular. Vasil ibni ta

17

Mthhri, slami elmlrl tanlq, s. 157-159. 18

Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf tarixi, rbcdn farscaya evirn Abdulhmid Ayti 3-c yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), s. 125. 19



40

Mtzil mzhbini Bsrd qurmudur.20 Klam elminin douunda mtzilnin byk rolu olmudur. Mtzilnin nmli ilklrindn biri vd v viddir, yni yax ilrin savablanmas v kt ilrin czalanmas. Bir baqa ilksi lmnzil beyn-l mnazileyndir. Yni iki mnzil arasnda orta bir mqam. Bu prinsib byl izah edilmidir: Byk gnah ilyn kims n mmindir, n kafir. Byl bir kims fasiqdir. Mtzily gr fasiq olan kims tvb etmdn lrs, chnnm gedr. Ancaq fasiq kimsnin yeri chnnmdki yeri kafrin yerindn daha az zabl yerdir. Demk ki, byk gnah ilyn kims axirtd mminl kafir arasnda bir mqama sahib olacaqdr. 21 Mtzil hilul nzriysindn yana olan tsvvfi cryana da mnasibt bildirir v deyirdi ki, Tanrl he bir ey hhilul etmz.22

Mtzil Allahn axirtd d grnmycyini savunar. Mtzily gr mhdud bir ey gzl grn bilr. Ancaq Allah mhdud deyildir. hli-snnt is, axirtd Allahn grl bilcyin inanr. Hdisd Allahn axirtd grncyi bildirilmidir. Mtzil is, bu dlillrin hamsna tvil yolunu tutaraq etiraz edr. Xristianlar Hz. san qdim sayarlar. Yhudilr Tvrat mxluq (yaradlm) sayarlar. ri mzhbi Quran qdim v mtzil is, mxluq sayar. Yhudilrin Tvrat mxluq saymalar

20


Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf tarixi, rbcdn farscaya evirn Abdulhmid Ayti 3-c yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), s. 114-115. 22



41

zndn Quran mxluq olaraq grmyi d bir ox mslman alimlr yhudi dncsinbin tsiri olaraq dyrlndirrlr. 23 Cfri isi Quran mxluqdur demkdn kinr v Quran hadisdir, yni zli deyildir sylrlr.24 Mtzily gr Allah z olan v Allahn zat il qaim olan tk sift, Allahn qdim olmasdr. Allahn zat yannda qdim siftlr qbul edilrs, qdimlr oxalm olar. Bu da Allahn vhdtin ayqrdr. Mtzily gr klam ss vhrfdn meydana glr. Byl bir ey is, ya cismdir, ya da rz. Cism v rz is, qdim ola bilmz. O halda Quran da qdim deyildir, yaradlmdr. Allah dildiyi zaman zatnn xaricind olan biryerd yaratd klamdr. Ayrca, mtzil Quranda nasix v mnsux aytlrinin bulunduunu xatrladar. Allahn klam qdim olsayd mnsux edilmzdi iddiasnda bulunar. Mtzilnin digr mntiqi dlili budur: Allahn klam qdim olsayd, insanlar v mxluqlar yox ikn Allah mir verici v nhy edici (saqndrc) olard. Byl bir durum Allahn nin yaramaz. Buna gr d Qurann qdimliyini qbul etmk ala v mntiq uyqun deyildir.

Mtzil deyirdi ki, nsan al yoluyla Allah drk ed bilcyindn dolay, Allah ona al vermidir. 25 Al elm qazanmaq, insann kndisini yadan v yalar da bir-birindn ayrma mlksidir. Al elmi arayan v bhnin dalmasn salayan dncdir.Mtzily gr aln

23


smail Mutlu Tarihte ve Gnmzde Caferilik, s. 152. 25

Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf tarixi, rbcdn farscaya evirn Abdulhmid Ayti 3-c yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi) s, 117.


42

nzri v mli yanlar vardr. Al elm qazanma mlksi olduuna gr nzri trfi vardr. Digr yandan al insan dlidn v igd il hrkt edn heyvandan ayran balca mlk olduundan mli v xlaqi trfi d vardr. Allah tanmaq Al il ld edilr v ritl vacib saylar. ya zat etibar il yax v pis deyildir. Al v hdis qar-qarya glrs, al trcih edilmlidir.26 Mtzil mzhbi peyqmbrin arxadalar olan shabilri d qutsamr v onlar nmsmirdilr. Mtzily gr peyqmbrl hmshbt olmann he bir nmi yoxdur v bu, bir stnlk saylmaz. Onlar shabilr mtlq itati qbul etmir v onlarn davranlarna tnqidi yanamaqdan yanaydlar. Ancaq mtzilnin n sas v qarmaq qonusu Qurann mxluq v ya qdim olmas haqqnda idi. Bir ox lma dnrd ki, Quran peyqmbrin zamannda yaradlmam, Qurann zat zlidir. Onlara gr Quran Tanr klam olaraq blli bir zamanda ortaya xmamdr. Quran Tanrnn elmi kimi zldn mvcud imi.27 Ancaq tvhid qonusuna ox vurqu yapan mtzil Quran Tanr zatnn bir paras sayma irk olaraq grr v tvhid ayqr sayrd. Quran yaratlm bir sr olduundan bu kild deyil, baqa kild d yaratla bilrdi. Quran mxluq olduundan mslmanlar onu tfsir ed bilrlr. Mslmanlar arasnda elmi, qli v nzri dartmalar baladan hr ksdn daha ox mtzil olmudur. Mtzil al v vhyi bir araya gtirib bardrmaq istmidi. 28 Mtzil gr o qdr yayqnlad ki, yarqda alanlar Qurann mxluq olduunu qbul etmk zorunda

26

Prof. Dr. brahim Agah ubuku, Trk-slam Dncesi Hakknda Aratrmalar. 27

Eyni qaynaq, s. 167. 28

nayt, Masir slamda siyasi dnc, s. 26.


43

buraxlmdlar. Mmin (813-823) mtzil mzhbini dvltin rsmi ideolojisi olaraq duyurmudu. Bu zdn mtzil grlrini qbul etmyn bir ox lma da i yerlrini itirmsinlr d dey, zahird d olsa mtzil mzhbinin grlrini qbul etmk zorunda qalmdlar. Ancaq hmd ibni Hnbl dvltin qarsnda durdu v mtzil mzhbin qar xdndan zindana atlb iknclr mruz qald. Mtzil yz illik iqtidar dnmind siyastl zdldiyi n zgrlk istklrin uyqun olmayan tfti birimlri oludurmudu. Bu mzhbi qbul etmynlr tqib edilirdi. nmli bir sual ortaya xr. Hkmt ndn mtzilni dstklr olmudu? Hkmt i, xvaric, ismailiy, mani, mcusi kimi etiqadlarla fikir savana xa bilmsi n mtzil mzhbini daha uyqun grmdr. Mtzil dvltin d tviqi il Yunan v Hind flsfsini rb dilin trcm etmy balad. Srf bu dnmd mslmanlar sfr v ondalq rqmlri hindlilrdn aldlar. 29 Mtzily gr insan kndi felinin yaradcsdr. Dnyvi v uxrvi czaya arpla bilmk n yaxlqla ktlk arasnda seim yapa bilmlidir. Bunun n azad olmaldr. Yoxsa czann anlam olmaz. Mtzil kndi fikirlrini savunmaq n dialektik qullanrd. Ancaq trcm iinin inkiaf, Yunan filosoflarnn tannmas Mtzilnin gzlrini ad. Orada kndilrini savunacaq fikirlr buldular. zllikl Sokratdan ncki Yunan filosoflarna dayandlar. Bir trfdn d fikirlri il ziddiyy tkil edn Yunan filosoflarna hcm etdilr, rddiylr yazdlar. lk df olaraq slam dialketiyi il Yunan flsfsi arasnda mcadily qap adlar. Bu

29

Will Durant, Mdniyt tarixi, 1-ci cild Mdniyt beiyi olaraq Dou, s. 599.


44

hrktlr bir trfdn klamn (teolojinin) flsfilmsin, digr chtdn d flsfnin din v iman mslsi il mul olmasna sbb oldu. Grnr ki, 9-cu srin sonlarna doru Yunan v Hind tsirlrini gtirn trcm faliyti slam dialektiyinin iddtli tpkisin sbb olmudur.30 Yunan flsfsi il tanlq kndiliyindn din v politika arasnda us (al) ksnli iliki qurma arxasnca gtirckdi. Mtzil gr tarixdn silins d onun yntmi daha sonra mslman filosoflar trfindn qullanlacaqd. t bu yntmdn yola xan Farabiy gr dinin z (cvhri) etik-politikadr.31

Mtzilnin tlimlri be ilk il ztlnmidir: 1- Tvhid. 2- dalt. 3- Vd v vid. 4- Mnzillr aras mnzil. 5- Yaxlqlara ar v ktlklrdn saqndrma (mr bilmruf v nhy inl mknir). Tvhid Tanrnn biriliyin olan inancdr v slamn tml ilksidir. Bu ilkni btn slam mzhbllri v firqlri qbul edr. dalt mtlq anlam il Allahn siftlrindndir. vd v vid, yni yax ilrin savablanmas v kt ilrin czalanmas. Bu, Tanrnn daltindn asl olan bal bir evrdir. Bamsz bir ilk deyildir. lmnzil beyn-l mnazileyn. Bu, daha nc izah edildir. Yni iki mzil arasnda orta bir mqam. Bu prinsib byl izah edilmidir: Byk gnah ilyn kims n mmindir, n kafir. Byl bir kims fasiqdir. Yax ilr ar v kt ilrdn saqndrma il ilgili Quranda bir ne ayt mvcuddur.32 Mtzil Yunan

30

Hilmi Ziya lken Uyan devirlerinde tercmenin rol lken yaynlar 1997-stanbul, s. 90-91. 31

Farabi deal devlet eviren Prof. Dr. Ahmet Arslan, Vadi yaynlar stanbul-2004, s. 12. 32

Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf tarixi, rbcdn farscaya evirn Abdulhmid Ayti 3-c


45

flsfsini trcm edirdi, tam olaraq qbul etmirdi. slamla balaanlar qbul edir, balamayanlar sadc oxuyurdular. Bu zdn d mtzil slamn zgrlklri olaraq tannmdr.33 lmtvkkil iqtidara gldikdn sonra mtzil il savaa balad. mtvkkil Quran mxluq sayan hr ksin ldrlmsin mr verdi. Sorqu-sual etmdn hr ksin hli-hdis tqlid etmsini istdi. Flsfni yasaqlad. Kitab satclar flsf kitablar satacaqlar tqdird ldrlckdilr. Bu zdn Bada kitabxanalar dvlt qarsnda hdlik imzaladlar. Mtzilnin srlrini yaxmaa baladlar.34 lmtvkkil mtzilni ortadan qaldrb yerin ri mzhbini oturtdu.

amzda slam dnyasnda modern mtzililr ortaya xmdr. Bunlar mtzil mzhbinin tarixdn silinmsini slam dnyasnn v azadlq istyn hr ksin facisi kimi nitlrlr. Mtzil azadlq yolunda mcadil etmk istmidilr v dnclrind d azadlq var idi. Ancaq onlar zlri haqda da cinayt etdilr. Xlif Mmun onlar dstkldikdn sonra kndi etiqadlarn vacibatdan saydlar. Onlara qar xanlar czalandrrdlar. Bylc slam almi qanl bir blaya yaxaland v slam dnyas iki dsty ayrld: 1- Ala inanb v dini, qli verilr tabe tutanlar. 2- Qurana sxca balanan qrup. Bu qrup hr tr yeniliyi bidt sayb v ortadan qaldrlmasn istyirdi. Bu

yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), s. 118, 121, 123. 33


Hseyn Sultanzad, ran mdrslrinin tarixi (ski adan Dar-ul fnunun tsisin qdr), Peqah yaynlar, Tehran-1364, s. 71.


46

savan slama v slamn ruhuna zrr vercyindn qorxulurdu. Sonunda mtzil dmni olan mtvkkil iqtidara gldi v ussal bir mzhbin kkn qazd. Mtzil hdis hli il savasa da mlub oldu v hdis hli qazand.35

Bu olaylar snni cbhd ortaya xmd. id trfind d frqli olaylar olumudu. i ilk xlifnin seimin hiyl qatldna inanar. Qdiri-xum da peyqmbrin lini varis olaraq blirtiyini iddia edrlr. Ancaq Qdiri-xumla peyqmbrin vfat arasnda sadc ay zaman var. Peyqmbrin bu son hcc ziyartind 70-120 min arasnda mslman itirak etmidir. Sanki bu ay iind hr ks z hafizsini itirmi v kims, htta li v evrsi d sla Qdiri-xum olayna iar etmmilr. Yz illrdn sonra Qdiri-xum olay ortaya atlmdr. Peyqmbr son hcc ziyartindn dndynd Qdiri-xum adl bir drd Hz. li haqqnda gzl szlr sylmi. Buna bnzr gzl szlr baqa shabilr haqqnda da sylmidir. Bu ndnl i ilk gndn daltsizliyin olduuna inanmaqdadr v ilk xlif seimind Hz.linin haqqnn gzard edildiyin inanmaqdalar. lgin olan budur ki, Nhc-l blanin Hz. liy aid olduunu qbul edrsk, burda da li sla imamlq haqqnda bir tk sz bil sylmmi v Mauviyy yazd mktubunda xalqn daha ncki xliflrl bit etdiyi kimi onunla da bit etdiyini yazar. Yni Hz. linin sava da imamt yolunda deyil, xilaft n olmudur. Nhc-l blanin Hz. liy aid olub-olmad blli deyil. Aid olsa bil, ox czi qismi Hz. liy

35

Hna lfaxuri- Xlil lcr, slam dnyasnda flsf tarixi, rbcdn farscaya evirn Abdulhmid Ayti 3-c yaym slami inqilab yaynlar 1367 (hicri-msi), s. 136.


47

aiddir. nk orada Hz. liy yaramayacaq szlr yerldirilmi. rnyin Hz. li daha ncki xliflri qsbkar adlandrmdr. Qsbkar slamda ox ar su saylmaqdadr. Qsbkarmlarsa, qsbkarla cihad etmyi slam vacib bilmidir, ndn li qsbkarlarla savamamdr? zllikl liy aid ediln bu kitabda qadnlar haqqnda ox aalayc szlr sylnmidir. Buna bu kild brat qazandrrlar ki, Ayi il savadan dndy n bu szlri sylmi ola bilr! n nmlisi is, bu kitabn nec hazrland blli deyil. Seyid Rzi bir nsz yazm v n uyqun olan szlri burada yerldirdiyini yazm. Hz. linin vfatndan tqribn 400 il sonra bu hcmd kitab nec qala bilmidir? Peyqmbrin hdislrinin nec hazrlandn anlatdq. Ancaq Nhcl-blani trtib edn Seyid Rzi bu szlri kimlrdn duyduunu yazmam. Bir kitab xarm Hz. liy aid olduunu bildirmi.

Snnt hli, yalnz peyqmbrin syldiklrini hdis olaraq qbul edrlr. i hli is, imamlarn da syldiklrini hdis kimi qbul edrlr. Siffeyn savandan sonra Hz. li trfdarlarnn izlnmsi durumu daha da ktldirmidi. Bu tqiblr zndn istr-istmz fikri rgtlnm daha da gclnmy balamd. Xvaric eyni cm gnnd lini, Maviyni v mroas ldrmyi qrarladrmdlar. mroas o cm namaza getmir v z yerin pinamaz olmaq n hrin polis risini gndrir. Bu saldrda hrin polis risi ldrlr. Maviy yaralanar v Hz. li d yaralandqdan gn sonra vfat edr. liolu Hsn bu zaman 37 yanda olmudur. Maviy v Hsn arasnda bar andlamas imzalanr. Bu andlamaya gr Maviynin lmndn sonra xilaftin Hsn kemsi grkirdi. Hseynin bu andlamaya qar xdn


48

yazarlar. Hsn v Hseyn Maviydn hdiylr alrd.36 Ancaq Maviynin plan zrin Hsnin qadnlarndan biri

36

Peymbrin vfatndan 40 il sonra Maviy z siyasi rqibi butalibolu Hseyn yaltaqlanmaq n o zaman cariy adlanan bir ne kniz gndrdi. Havva adnda bir cariynin hyat islam tarixind klliyin nec irkin bir vziytd davam etmsini ifa etmkddir. nk Havvann Quranla drin tanl olmasna baxmayaraq, mslman olmaq istmmsi diqqti clb edir. n diksindirici hadis odur ki, Havva Quran zbr bils d, ancaq mslman olmaq istmir. Ndn? nk mslmanlarn davranlarndan, iyrnc, qeyri-xlaqi v alaq davranlarndan qorxmudu. Bir nfr Maviyy gzl bir kniz gtirdi. Maviy knizin qiymtini sorduunda adam min dirhm dedi. Maviy bu mbli dyib, digr yalarla bir yerd knizi liolu Hseyn hdiy gndrdi.28 Hseyn, dinin qaydalar sasnda yaayan mslman idi. Bu qadndan bir ne soru sorduqdan sonra drhal onun azad insan olmasna qrar verdi. Tarixi sndlrd Hseynin bu qadnn gzlliyin heyran olduu sylnir. Onlarn arasnda ken shbt bu kild olmudur:

Hseyn: Sizin adnz ndir? Kl qadn: Havva. Hseyn: Bu ad siz ox uyundur. N i grrsiniz? Havva: Quran v eir oxuma bacarram. Hseyn: Qurandan bzi paralar mn oxuya bilrsinizmi? Havva: v qeyb xzinlrinin aarlar onun yanndadr. Bunu onun zndn baqa kims bilmz. Torpaqda v dnizd n varsa, hamsndan o xbrdardr.29 Hseyn: ndi bir eir d syly bilrsinizmi? Havva: zgrc dana bilrmmi? Sn mnim zgrlym tmin edirsnmi? Hseyn: Bli, edirm. Havva:

Sninl daima bir yerd olmaq, Mutluluq v sevgi qaynadr, bax.

Ancaq n etmli? Fanidir hyat, Mutlu birlikdlik mmknm? Heyhaat...!

*


49

onu zhrlyib ldrr. Hsn ibni li ox evlilik yapmd. Yetmi knizl evlnmidi. 37 mvilr dnmind camilrd cm namazndan sonra toplu kild Hz. li v oullarna lnt gndrrdilr. Zamanla bu alqanlq halna glmidi. ndiki inin aura ziyarti namaznda bubkirin, mrin, Osmann lntlndiyi kimi. mvi mr ibni bdlziz (679-720) iki illik iqtidar dnmind Hz. li v oullarna lnt gndrmyi yasaqlayr. Abbasi lmtvkkil iqtidara gldikdn sonra liolu Hseynin mzarn skb yerin su balad. lmtvkkil ldkdn sonra olu Hseynin mzarn qismn onard v ziyartini ngllmdi. Daha sonra Bveyh oullar trfindn onarld. Sfvilr, Nadir ah v Qacar dnmind indiki duruma gtirildi. 38 Qdiri-xum olayn da Bveyhlilr rsmi gn v bayram olaraq tarix soxmular.39

i axmnn oluumunda etkili etkn olmudur: 1- Peyqmbrin vfatndan sonra bubkirin xlif olaraq seilmsi. Tarixi verilr gr Hz.li peyqmbrin dfn mrasimi il mul ikn bubkiri xlif semilr. i bunu Hz. liy yaplm haqszlq olaraq dyrlndirr. 2-

Tarixi qaynaqlardan alndna gr, liolu Hseyn bu zaman alamaa balam v demi: Artq sn zgr bir qadnsan v Maviynin mn gndrdiyi btn hdiylr d snin olsun. Daha sonra Hseyn qalxb namaz qlmd. (Fatim Mernisi Prdlr arxasnda gizldiln tarix, Qanun nriyat Bak-2008, s. 243-244)

37 Dr. Taha Hseyn, li v oullar, s. 219.

38 Hsn madzad, Ondrd msum, s. 801.

39 Baqir-ul slam univeristeti, slam tarixi drgisi, Sasan

Thmasibi Ali-Buveyh, s. 107.


50

Siffeyn savandan sonra 661-ci ild xilaftin Maviyy devr edilmsi. 3- liolu Hseynin 680-ci ild Maviyolu Yzid trfindn hid edilmsi.

Hz.linin Osmann qtlind li olamdr. Ancaq Maviy deyirdi ki, qtli li planlam. Hz. Ayi, Tlh v Zbeyr qatillri yaxalamad n lini tnqid edirdilr. Onlara gr li qatillri czalandrmaq yerin dvlt vzifsind almaqdadr. Bu zdn d Hz.li v Hz. Ayi arasnda savalar olmudur. Cml savanda Hz. Ayi yenilr v yaxalanar. Hz. li deyr ki, Ona sayq gstrmk bizim grvimiz, gnah varsa, Allaha hval edirik. Hz. li xlif olduqdan sonra mxaliflri dstdn ibart idi: 1- Naksin. nc li il bit sonra bitlrindn vaz kenlr. Tlh v Zbeyr kimi. 2- Qasitin. lk badan linin xilaftini qbul etmirdilr. Maviy v yandalar kimi. 3- Mariqin. Siffeyn savandan sonra Hz. lidn ayrldlar v xvaric adlandlar. Bunlar Hz.li n Maviydn d thlkli dmnlr oldular v sonunda da xvaricdn biri olan bni-Mlcm Hz. lini hid etdi.

li zamannda i siyasi v etiqadi bir anlam damazd. Trfdar anlamnda idi. rb dilind d i trfdar demkdir. li isi v Maviy isi var idi. 28-cu surnin 15-ci aytind v 37-ci surnin d 83-c aytind brahim isi ifadsi ker. i qavramnn trfdar anlamnn dnda siyasi v etiqad anlam damas sonrak tarixin olaylarn rn olacaqd.

Hsn ibni li d ldrldkdn sonra qarda Hseyn d Maviyy qar etirazda bulunmad. Maviy hyatda ikn olu Yzidi varis duyurdu. Bu, slam glnyini pozmaq idi. nk bubkir v mr z oullarn varis olaraq duyurmamdlar. Maviy


51

Hseyndn olu n bit almaq istmdi. Bunu zamann axna buraxmd. O, hm d gcl siyasti v dmnnas idi. Olu Yzid taprmd ki, Hseyn ibni li v ubeydullah ibni Zubeyr diqqt etsin. Bylc Maviy ld v Yzi atasnn yerin kedi. Yzid Mdinnin elbayna (valisin) bir mktub yazaraq Hseyndn bit almasn istdi. Hseyn silahl adamlarn gtrb valinin yanna getdi v dedi ki,gr grm ox uzun srs iri girrsiniz. Vali bit tklif etdi v Hseyn qbul etmdi. Bir gec dnmk n vaxt istdi. Evin dndynd bilirdi ki, yarn bit etmy getms ldrlck. Bu zdn ailsi il bir yerd o gec gizlinc Mdindn Mkky yola dd. Hseynin alndan kenlr bilinmir. Yzid qar sava ama ehtimal olmamdr. Ancaq Yzidi qbul etmdiyi bllidir. Mkkd d Yzid adamlarnn onu v ailsini terror edcyindn kinirdi. Hseyn xbr verdilr ki, paltarlarnn altnda silah gizltmi olan adamlar hcc trni etmkddirlr. Bunlar ksinlikl sni v ailni ldrmk n gndrilmilr. Keici d olsa, Hseyn znn v ailsinin gvnliyini tmin etmk fikrind idi. Bu zaman Kuf asaqqallarnn Hseyni dvtetm mktublar gldi. Kuf Hz.linin d bakndi olduu n li soyuna sayq var idi. Bu ana qdr Hseynin shbtlrind qiyam, inqilab kimi szlr kemmkddir. Bunlar 20-ci srd rtilmi v Hseyn tf edilmi anlamlardr. O, sadc ailsinin gvnliyini salamaq n dnmdr. mam misi olu Mslim ibni qili Kufnin durumunu yoxlamaq n oraya gndrir. Mslm yax qarlayrlar. Mslm d mama yazr ki, Kufy glsin. Bir ay sonra Krbla hadissi gerklckdi. Yzid, bniziyad olay yatdrmaq n Kufy gndrir. Hseyn d bu arada Mkkdn kufy


52

doru yola xmdr. bniziyad thdidl Kuf hlini imam yandal yapmaqdan alqoyar v Mslim ibni qili d yaxalayb ldrrlr. bniziyad kuflilri hm d Hseyn qar silahlandrar. Hseyni Kufy dvt ednlr bu df silahlanb Onunla savamaq n bklrlr. Kufy yola dm olan Hseyn Mslmn lm xbrini duyduundan Kufy getmk istmz. Ancaq Hseyn yl bir mkana atmd ki, orada Onu v ailsini sssizc quatb ldrmk mmkn idi v mvilr bu frsti qarmaq istmdilr. mvi ordusunun banda duran Hrr Hseynin ailsini mhasir edr v Yzid bit etmsini istr. Hseyn deyr ki, buraxn mn gedim baqa lky. Ancaq Hrr izn vermz v deyr ki, bit etmlisiniz, mn byl mr verilmi. Hseyn bu shrada tuzaa ddyn his edr. Artq x yolu qalmamd. mam Hseyn dayatrdlar ki, ya ama gedlim Yzil bit et, ya da Kufy gedlim Yzidin nmayndsi bniziyadla bit et. Ya da burda bit et v xbrini biz Yzidi gndrlim. mam Hseyn burada dirnmk qrarna glir. Krbla olay bu kild herklir. Hseyn lmk n yola xmamd. Htta Yzidl savamaq n d bu yolulua xmamd, nk savaa xan ordu il xar, sadc yanndak balaca yal ocuqlar v ailsi il deyil. Ona gr d aura gnndn ncki gn aqca trafndaklara deyir ki, mn buraya savamaa glmmidim. Ancaq durum yl olmu ki, geriy dn yoxdur, Yzid d tslim olamam. Siz istrsniz ged bilrsiniz. nk Yzid mnim bitimi istyir sizin deyil. Ancaq Hseyn yanndaklar Onu yalnz buraxmr v orda Hseynl qalb savaaraq lmyi trcih edirlr. Hz. Hseyn yola xdnda o zaman hl hyatda olan bzi shabilr mama deyirlr ki, bu yol uurlu yol deyil, vaz ke bu yoldan. Ancaq Hseyn baqa hesablar


53

yapmd. Onlar da dinlmyrk yola xmd. bniziyadn lin qarmamas grkn frst dmd. Hseyn z aya il yl bir shraya glmidi ki, orada ldrlmsinin xbrini d kims duymayacaqd. Nec ki, ox sonralar Hseynin v trafndaklarnn hadt xbri yaylmaa balad. Kims xbr tutmadan mvi dvltin zidd olan Hseyn amilini ortadan qaldrmaq bniziyad uyqun frsti ld etmidi. Frsti qarmadlar v susuz bir shrada Hseyni trafndaklarla bir yerdhid etdilr.

Yzid qar qiyam edn bir baqas idi. Ubeydullah ibni Zbeyr idi. Maviy oluna ona diqqt etmsini taprmd. Ubeydullah ibni Zubey Mdin aqca Yzid qar sava ad. Yzid Mdinni bu savada viran etdi. Millti qtl etdi. Ubeydullah ibni Zubeyr Mdindn Mkky frar etdi. Yzid Mkkd d onu izldi. Mkkni mhasir etdi. Ancaq tam bu srada Yzid ld v mkklilr qtl edilmkdn qurtuldular. mam Hseynin metodu Ubeydullah ibni Zubeyrinkindn frqli idi. Daha sonrak dnnlrd i dbiyatnda Hseynin hadti zrin ox bilgi rtildi. Bzn d gerk olmayan xyali eylr bu olaya ykldilr. Krbla olaynn hr kiik ansna eirlr yazld, rsm srlri izildi. Ordak fdakarlqlar sntl estetiz edildi. Gz yalarna brnrk insanlarn ruhlarna dand. Tarixi hadis olmaqdan xb bir snt hadissin dnd. Yz illr boyunca Krbla olay zrin mzhbi, etiqadi, estetik yndn yatrm yatrld. Bunun yan sra Krbla olayndan siyasi amac n yararlanma olay da olmudur. Aura gn snnt hli n d nmli bir gndr. Bu gnd oru tutarlar. nk peyqmbr ilk orucu bu ayda v bu gnd duyurmu, ancaq daha sonra oruluq ramazan ayna kemidir. Bu zdn d Aura gn orucunu yadigar olaraq


54

hl d unutmamlar. Mrake kimi bzi snni lklrd gnn yarsn sevinir v yarsn kdrlrnir. Gnn bir yars ilk oruc sevincidir v sonrak yars Hz. Hseynin kdri. Bzi snnt hli alimlr yzidin bu id linin olduunu bh il qarlamlar. Ona gr d Yzidi lntlmnin doru olmadn sylrlr. Onlara gr Yzid xta etmi mslman ola bilr, ancaq bu, lntlnmsi anlamna glmmlidir. Bu olay gerkldiyind n snnilik var idi, n d ilik. Yzid busfyann nvsi idi. Peyqmbrin qarsndak yenilglrini unutmamlar v intiqam peind olmular. Bunu Yzid aqca sylmidir. Demidir ki, Bnihaim qbilsi vhy adna iqtidar l keirmidi. N vhy var, n prd arxasnda bir ey var. Mn sevinirm ki, z borcumu yerin yetirmim. Ddlrimin intiqamn peyqmbrin nvlrindn aldm. Krbla facisind mam Hseyn xsiytinin hkmti thdid etmsinin yan sra bir d olayn kknd mvilrin ski intiqam duyqusu durmudur. i dnc hyatn etkilyn mam Hseynin hyat bir istisna olmudur. Ancaq bu istisnan sonrak yzilliklrd qanuna uyqunlua dndrdlr. Sanki btn imamlar Hseyn kimi davranmlar kimi bir tablov izdilr. Ancaq imamlarn he birisi qiyam etmmilr. li Maviy il bar qbul etdi. Hsn d o kild. Sonrak imamlarn da hams zamann iqtidarlar il anlamlar, xilaft qar xmamlar. 40 Krbla olay inin etiqad istiqamt ynlmsin tkan verr.

Krbla olayndan be il sonra Muxtar Sqfi Hseynin intiqamn almaq n qiyam edr. Muxtar Sqfinin qiyam inin radikal bir ideoloji olmas yolunda

40

Dr. bdlkrim Soru.


55

byk tsir gstrr. Zeynlabidin Yzid bit etdiyi n Muxtar onun imamln qbul etmz. linin Mhmmd Hnif adnda bir olunu kndisin imam olaraq blirlr. O da siyastdn v devrimdn uzaq bir hyatdan yana idi, byl ilr qatlmaq fikri yox idi. Muxtar Sqfi Sasani ordularn yenn Sd ibni Vqqas, Hseynin qatillri bniziyad v imri iknc altnda ldrd. Muxtarn v Hnifnin qtli il bu hrkt durduruldu.

i fiqhinin iki qolu var: 1- xbari. 2- suli. Sosial glimlr baxmndan nmli sonular olan bu mktblrdn, ixbarilr fiqh n hli-beytdn gln hdislr arlq verr. sulilr is, al n xarmaa alaraq ictihad savunarlar. Bunlara gr insanlar tqlid edn v tqlid ediln blnrlr. Ixbarilr gr is, btn insanlar imam tqlid etmlidirlr v mcthid olmalar caiz deyildir. Dini d hr yn il ancaq imam bilmkddir. Btn mcthidlr uyulmas grkn otoritlrdir. Ancaq birisi mrci-mtlqdir. Yni digr mcthidlr d ona uymaldr.

Zeyn-l Abidinin iki olu arasnda imamt haqqnda sorun olmudur. Zeyd v Baqir. Zeyn-l Abidin ldkdn sonra bir qisim baqiri deyil, Zeydi imam olaraq qbul etdi. Bu firq zeydiy olaraq tarix kedi. Zeyd v qarda Baqir arasnda ixtilaf var idi. Zeyd qardan mvi zlm qarsnda sssiz qalmaqda sulayrd. Zeyd imamtin rtini qlc v qiyam olaraq grrd. Bir gn qardana demidir: bizim atamz gerk imam olmamdr, nk he bir zaman qiyam fikrind olmamdr.41 Zeyd z mvi xlifsi Hiam ibni bdlmlik qar qiyam edib hid oldu. Gnmzd Ymn halisi zeydi mzhbinddir.

41

lmill vl nhl, 1-ci cild, s. 251.


56

inin beinci imam Baqir d dnmin iqtidarlar il sorun yaamamdr. mam Cfr Sadiq elml daha ox urard. i hquq mzhbinin banda mam Cfr Sadiq bulunmaqdadr. Ancaq Cfr Sadiq he bir yazl qaynaq miras buraxmamdr. Yalnz ondan nql ediln rvaytlr vardr. Bu nqllr sonradan yetin eyx Mfid, eyx Tusi, eyx Seyid Mrtza kimi i fqihlr trfindn qlm alnmdr. inin drd ana qayna bu kitablardr: 1- Mhmmd Koleini suli-kafi. 2- bucfr Babuy Qumi Mn la yhzrt-l fqih.* 3- eyx Tusi Thzib vl-ehkam. 4- eyx Tusi l-istibsar42 Cfr Sadiq ortaya z mktbini qoymudu. Bu mktb sonrak yz illrd Cfri i adlanacaqd. Cfr Sadiqdn yazl mtn qalmad n btn ld olanlar rvaytlrdir. Rvaytlrin n qdr gvnli olmas blli deyil. Cfr Sadiq gr dnya bir gn d imamsz olmamdr, olmayacaqdr. Cfr Sadiq imaml n yksk mnvi-ilahi mqam olaraq nitls d onlar n siyast v hkmt haqq tanmamd.

Cfr Sadiqin vfatndan sonra ifrat bir i mzhbi olan batiniy ortaya xd. Bunlar Cfr Sadiqin byk olu smayl imam kimi tanyrdlar. smayl atas hyatda ikn lmd. 43 Cfr Sadiqdn sonra iki i cryan ortaya xar. Cfr Sadiqin birinci olunu imam qbul edn smailiy v ikinci olu Musa kazimi qbul edn imamiy v ya isna-ri isi.

i tarixi src iind yz yaxn firqy paralanmdr. Onlardan ibrahimiy, isna-ri, imamiy,

* For him not in the Presence of a Jurisprudence

42 Hilmi Ziya lken slam Dncesi lken Yaynlar

stanbul- 1995, s. 83. 43

smail Mutlu Tarihte ve Gnmzde Caferilik


57

ismailiy, zeydiy, hli-ftrt, shabi-shif, skkakiy, fatimiy, eyxiy, rafizi, hrufiy, nqtviy kimi firqlr daha mhurdur.

Musa Kazimin olu v 8-ci imam Rza, Abbasi xilaftinin Xorasandak vlihdidir. Hm imam Rza hm d olu 9-cu imam Cavad, Abbasi xlifsi Mmunun qzlar il evlnmilr. mam Rza mmlhbib v olu Cavad is, mmlfzl il evlnmi v toylarnda xlif bol para xrclmidir. Riyan ibni eyb Mmunun vaqinevisi olmudur. eyb 9-cu imam Cavadn Mmunun qz il evlnmsi haqda bilgi vermidir: Saraydan yksk sevinc v musiqi sslri eidilirdi. Saray sanki dnizd bir gmi kimi grnrd. Xlifnin kllri balarnda altun qablar ortaya xdlar. Mmun krkni imam Cavadn bana altun paralar spirdi. O gec Mmunun byin v glinin bana spdiyi altunlar hesabna ox adam yoxsul idis, birdn-bir znginldi. 44 Daha sonra onun olu Na onuncu imam olaraq bilinir.

11-ci imam Samird yaayrd.Samir sgri v hrbi hr olduundan ona Hsn sgri deyirdilr. Hsn sgrinin qarda bir bacs var idi. Sfvilr dnmind Ayi ad yasaqlanb lntlns d Onun bacsnn ad Ayi idi. Qardann birinin ad Cfr idi. i hli ona Cfr kzzab deyirdi. nk 11-ci imamn varisinin blirlnmsi n dznlndiyi kommissionda Cfr Allaha and idi ki, qarda Hsn sgrinin olu olmamdr. Mehdi adnda drd yanda olunun olub qeyb kildiyin inananlar ona Cfr Kzzab dedilr. Hsn sgrinin dfn mrasimind Cfr meyit namaz qlmaq istr. Tkbir etmk zr ikn kimsnin gzn grnmyn buday bir ocuq n xb

44

caddin fa 1400 ildn sonra s. 944.


58

Cfr Kzzab uzaqladraraq atasnn meyit namazn z qlmdr. Cfr ox az yaasa da oxlu evladlar varm.45 Bu gz grnmyn ocuq 12-ci imam Mehdidir.

12-ci imam Mehdi atasnn lmndn drd il nc dnyaya glmi v Samird bir quyuda qeyb kilmidir. Yalnz naiblr v ya bablar irtibat qurmu. Cann qorumaq n kimsy grnmmidir. Osman ibni Sid adnda birisi Mehdi il tmasda olduunu iddia edib v i hlindn para toplayrd. Osman ibni Sid 45 il bu adla i hlindn para toplad. mam Mehdi il irtibatda olan drd kiidn biri d Mhmmd Seymri adnda bir fars olmudur. Mehdinin qeybi iki mrhldn ibart olmu. 70 il davam edn 1- Kiik qeybt. 2- Byk qeybt. Kiik qeybt rzind drd kii il ilikid olmu: 1- Osman ibni Sid. 2- Mhmmd ibni Osman. 3- Hseyn ibni Ruh. 4- li ibni Mhmmd Seymri.* Byk qeybt bu drd kiinin lmndn sonra balamdr.

Seymri ldynd bir mktub gstrdi v bu mktubu Mehdinin yazdn iddia etdi. Bu mktub eyx Tusinin Qeybt adl kitabnda verilmidir. Sfvilr dnminin eyxlrindn biri olan Mclisi d bu mktubu Mehdiyi-moud kitabnda vermidir. Bu mktubda yazlm:

Tanrnn ad il Ey li ibni Mhmmd Seymri! Snin lmndn

sonra Tanr qardalarna sbr versin. nk alt gndn sonra lcksn. lrin yerbyer eyl v kimsy d caniin tyin etm. nk byk qeybt balamdr. Mn

45

Dairt-ul maarifi- i 5-ci cild, Qamus-ul rical 2-ci cild, l-maarif vl-maarif 2-ci cild. * Sfvilr dnmind yasaqlanb lntlnmsin

baxmayaraq Mehdinin naiblrinin d adlar Osman olmu!


59

bir d tanrnn izni il ortaya xacaam. Bu da zamanlar kedikdn v yer znd zlm ab-dadqdan sonra olacaq. ilr arasnda kims mni grdy iddia edib ortaya xacaq. Bilmi ol ki, sfyaninin ortaya xndan v gylrdn fryad glmdn nc kims mni grdyn iddia edrs, yalan sylmidir, yalannn biridir. Gerk gc v iqtidar Tanrya mxsusdur.

Qeybti-kbradan (byk yox oludan) sonra 945-ci ild buca Buveyh trfindn qurulan v imamiy trfdar olan Bveyhlilrin hakimiyti l keirmsi, imamiy isinin glimsin sbb oldu. O tarixlrd imamiy isi hdis, klam v fiqh sahsind byk irlilm qeyd etdilr. inin n mtbr srlri bu dnmd yazld. Slcuqlu hkmdar Torul by 1055-ci ild Badad alaraq onlarn iqtidarna son verdi. 46 slam tarixind he bir hadis imamlq qdr haqsz qan tkmmidir. slamla he bir balants olmayan iki anlay da iy mxsusdur. Onlardan biri xums v digri mtdir. Xums, yni hr i var-dvltinin bed birini mollaya vermlidir. Mt, yni mta v ey. Yni qadn bir yadr v keici olaraq si ad il qullanla bilr. Hr iki anlay mollalq v aytullahlq qurumunun maddi v seksual ehtiyacn gedrmk n glidirilmidir.

Bu altyap n bilgilrdn sonra Sfvi tarixinin inclnmsin kelim.

46

smail Mutlu Tarihte ve Gnmzde Caferilik, s. 55.


60

eyx Sfyddin rdbilli

Sfvi lqbi Sfyddin adndan alnmdr. Sfyddin 1252-ci ild rdbilin Klxoran kndind dnyaya glmidir.2 Atasnn Klxoranda kin yerlri olmudur. Sfyddinin ad bu soyda dini aristokrasinin olduunu gstrmkddir. nk byl tmtraql adlar, ancaq dini aristokrasid bulunanlar ocuqlarna ver bilrdilr. Yoxsullarn adlar mumn tmiz trk adlar olmudur.* Sfvilrin soyu haqda dyiik grlr var. Valter Hins

** v Ksrvi onlarn soyunu trk olaraq

grmzlr. Sfvilr zlrini 7-ci imam Musa Kazim

2 Valter Hins randa Milli Dvltin Tkili farscaya

evirn Keykavus Cahandari, 2-ci yaym 1361-ci il (hicri-msi). * Gnmzd d ran mhitind bu kilddir. Bizim Limli

kndimizd he bir tarlas olmayanlar, onun-bunun qapsnda alanlarn ad tmiz trk olard. Ancaq imkanlar olanlarn ad rbc, farsca, dini aillrin d ad mumn tmtraql rbc adlar olard. rnyin kndimizd kl olaraq alan adamlarn adlar bu kild idi: Tanrverdi, Dnizxan, Qotazxan, zxan, Azay, Bayndr, Tovxan, Ayaz, Durna, Balabyim, Usandq, Al, Al, mlr, Ataxan, v... **

Valter Hinsin Sfvilr haqqnda yazd kitab randa randa milli dvltin tkili ad il fars dilin trcm edilmidir.


61

soyundan bildiklri n rb olmalar grkir. eyx Sfi 7-ci imam Musa Kazimin 18-ci soyu idi.

3 Tarixi verilr gr

rb ordular Azrbaycanda iki hrbi qrargah qurmular. Biri Maraada v ikincisi d rdbild. O zaman minlrc rb aillri bu blglrd yerldirilmilr. Azrbaycanda yayqn olan rbli yer v rbzad soy adlar da bu rb yerlmlrindn qalma miraslar olmaldr. ilrin ikinci imam liolu Hsnin qaynatas olan s bni- Kendi nc xlif Osmann xilaftinin sonlarnda v drdnc xlif linin zamannda Azrbaycann valisi idi. bni-Kendi zyl bir ox rb aillrini Azrbaycana gtirmidi. Azrbaycanda bu gn zn sadat, yni seyidlr adlandranlar da bu trmlrdn olmular.*** bumslim Xorasaninin mvilri devirmsindn sonra Xorasanda v bir ox blglrd rblr qar saldrlar balam, bir ox blglr rblrdn tmizlnmidi. Ancaq Azrbaycanda rblr qar bnzr saldrlar olmamd. Abbasi xilaftin qar olan rblrin Babk ordusunda xilaft qar savadqlar da tarix bilgilri arasndadr. Azrbaycanda yerlmi olan rblr daha sonrak dnmlrd, zllikl d Mrkzi Asiyadan trk axnlarnn glmsi il

3 rf Xan Bitlisi rfnam 2-ci cild, s. 132, satir

yaynlar Tehran 1377 (h.) ***

DNA zrin yaplan son aradrma bu iddialarn yanl v gerkdolduunu isbatlamdr. Seyid qonusu bioloji gerklikl sla aidiyti yoxdur. Sadc kltrl bir olqudur. Qaynaq n baxla bilr: Bu biolojik aradrma gnmzd yayqn olan seyidlr anlayn qbul etmmkddir. Artq seyid dey, zllikl Azbrycan blgsind bir soy yoxdur. Byk olaslqla Sfvilr d bu seyid kimliyindn siyasi amaclar n yararlanmlar. Qaynaq:

http://www.bbc.co.uk/persian/science/2011/11/111113_l42

_vid_ir_genetic.shtml


62

trklrk dillrini unutmular. Azrbaycan halisinin baat (dominant) mzhbi snniliyin afei mzhbi olmudur. Sfyddin afei snni mzhbini ddlrindn miras almd. Azrbaycanda isna-ri i olmamd. Ancaq bzi zeydi isin mnsub olan topluluqlar olmudur. Sfyddin ocuqluunda Quran v snnt yrnimin balar. eyx Frc rdbilidn drs alb onun mridi olur. Tsvvfd mqamlar olaraq bilinn yolda irlily bilmsi n bir srliyin Savalan dann tklrind etikafa kilr. O zaman Azrbaycanda ykslm imkan qstl olduundan Sfyddin Azrbaycan trk edib iraza gedr. irazda eyx Abdulla Xfifin mridi olar. Bu xanigahda Sfyddin mrid yetidirm qurallarn yrnr. irazda olqunlama srcini bitirdikdn sonra rdbil geri dnr. Ancaq rdbild daha tcrbli eyxlr olduundan Sfyddin zn mrid clb ed bilmz. Bu zdn d 1269-cu ild Gilana gedr v burda ox nl eyx Zahid Gilanidn drs alar, onun xanigahnn yrncisi olar.4 eyx Zahid Gilanini Qazan Xan mool z himaysi altna alm, ona ox yardmlar edirdi. Buna qarlq olaraq Gilani xalqn moollara uymalarn tbli edirdi. Xalqn zrind byk mnvi etkisi olan xanigah eyxlrinin bu istklri ox tsirli olurdu. Sfyddin ox qsa bir zaman iind eyx Zahid Gilaninin diqqtini zn clb edrk onun birinci mridi mqamna yksldi. eyx Zahid Gilaninin yardms oldu. eyx Gilani qzn Sfyddinl evlndirdi. Bu evlilikdn sonra da Gilani vsiyt edrk Sfyddini z varisi olaraq duyurdu. 1290-c ild eyx Gilani ldkdn

4 Valter Hins randa Milli Dvltin Tkili farscaya

evirn Keykavus Cahandari, 2-ci yaym 1361-ci il (hicri-msi).


63

sonra Sfyddin onun btn yetkililrin sahib oldu. Bylc Sfyddinin ykslii n grkn imkan salanm oldu. Gilaninin mridlrini zn mrid edrk rdbil geri dnb z xanigahn tsis etdi. rdbild v evrsind zn trfdar toplamaa balad. eyx xanigahda smaznlikl d mul olur v bu yolla dindar olub, ancaq daha ad yaamaq istyn gnc adamlar xanigaha czb ed bilirdi.5 Smann szlk anlam eitmkdir. Ancaq tsvvfd baqa anlam damdr. Onu bir tr ad yaamaq olaraq mnalandrmaq olar. Bu ad yaama v qmlrdn uzaqdurma, rindlr xas idi. Rindlrdn tsvvf kemidir.*** Sufilrdn bir qismi byl inanrdlar ki, Tanrn srkli zikr edrk insan ruhu Ona qovua bilr v Ona qovumaq da adlq gtirr. Bu adlq ehtizaz, hrktlnm oludurar v insan zndn asl olmayaraq rqs etmy v sevin lqlar atmaa balar. Bu metodu icad ednlr daha nc zahidlikl mul olan eyxlr olmudular. Onlar grdlr ki, oruc tutmaq, geclr ayaq qalmaq v zab kmlrl toplumu etkily bilmirlr. kilib bir yerd yalnz bana yaayrlar v xalq da onlar unudur. Bu zdn d toplumu v zllikl gnclri

5 eyx Sfyddinin hyat haqqnda ayrntl bilgi bu

qaynaqlarda mvcuddur: 1- bni-Bzar rdbili, Sfvt-l Sfa Qulamrza Tbatbainin redaktsi. 2- hmd Ksrvi, eyx Sfi v soyu 3- Mnuehr Parsadust Birinci ah smayl, s 115-124. ***

zllikl dbiyatda ox yayqn olmudur rindlik. Fzulinin v digr irfan hlinin eirlrind rindliy tanq olmaq mmkndr. Mvlanada bu zirvy atar. Mvlanann btn srlri ritmikdir, musiqi il i-idir. Fzuli nl qzlind qmlrdn uzaq durma v adlqlara meylli olma bu kild anladar: Fzuli rindi-eydadr, hmi xlq rsvadr Sorun kim bu, n sevdadr, bu sevdadan usanmazm?


64

zlrin clb etmk n bu metodu glidirdilr. Xanigahlar bir trl hm d ylnc mkanna dnd. Bu zdn ri zahidlikdn vaz keib rindlik z tutdular. Rindlik ylncdn yana olan dindar n cazibli grnrd. Tsvvfd zaman-zaman rindlik istismar edilmidir. nk rindlr insana xidmt edrk, brin sviysini yksltmk istmidilr. Ancaq bzi sufilr insanlarn bu tmayln v rindlrin tarixi tcrbsini z siyasi amaclar yolunda qullanmlar. Xanigahlar zamanla dnmin siyasi iqtidarlar il anlaaraq geni maddi imkana sahib olmular. Buna qarlq xanigahlar siyasi iqtidarlara sgr vermi

GuntayGencalp-Sefeviler.pdf

Documents

Transcript of GuntayGencalp-Sefeviler.pdf