Gruczoły wydzielania wewnętrznego

Obejmuje gruczoły pozbawione przewodów (zwarte), ugrupowania komórek wewnątrz określonych narządów (gruczoły amfikrynowe – wyspy trzustkowe, jajnik, jądro) oraz pojedyncze komórki w nabłonku przewodu pokarmowego, układu oddechowego.

Komórki gruczołowe –pochodzenie nabłonkowe. Kształt

wieloboczny, przynajmniej jedna powierzchnia komórki ma kontakt z naczyniem krwionośnym.

Komórki układają się w pasma przeplatające się tworząc sieć, w oczkach znajdują się naczynia krwionośne włosowate typu zatokowego.

Przysadka mózgowa

Tarczyca przytarczyce

Nadmercza n

Wyspy trzustkowe

Jajnik

Jądro

Gruczoły wydzielania wewnętrznego dobrze unaczynione, a produkty sekrecyjne uwalniane są do przestrzeni międzykomórkowej z niewielką ilością tkanki łącznej i do kapilar.

Klasyfikacja hormonów w oparciu o ich skład: Ø Białka, peptydy i glikoproteiny – insulina, glukagon, FSH Ø Analogi aminokwasów i ich pochodne – tyroksyna, adrenalina Ø Steroidy – progesteron, testosteron, estradiol

Autokrynna Parakrynna Endokrynna(IGF) Insulina←Somatostatyna

Kapilara Synaptyczna

Przekaźnik chemicznyPrzekaźnik chemiczny

Receptory

Błona podstawna

Komórki docelowe

Komórki docelowe

Mechanizmy komunikacji za pośrednictwem przekaźników chemicznych

Juxtakrynna Cząsteczka na powierzchni komórki →receptor na powierzchni komórki sąsiedniej

Mechanizm działania hormonów

a) Hormony białkowe b) Hormony steroidowe oraz T3 i T4

Przysadka mózgowa

Część gruczołowa

Część nerwowa

Jądra pituicytów

Naczynie

Naczynie

Komórki gruczołowe

Niewielka ilość tkanki łącznej – włókna srebrochłonne

Naczynia kwrionośne włosowate typu zatokowego

Pituicyty

Aksony – wypustki komórek neuroendokrynnych

Naczynia krwionośne włosowate okienkowe

Część przednia Przysadki

Część tylna

Komora trzecia

Wyniosłość pośrodkowa

Kość klinowa

Płatnerwowy

Część pośredni

Część guzowa przysadki

Część gruczołowa ØPłat przedni ØCzęść guzowa ØCzęść pośrednia

Część nerwowa ØPłat tylny ØLejek (trzon lejka) ØWyniosłość

pośrodkowa

Część gruczołowa przysadki mózgowej 75% masy (ektoderma)

Komórki somatotropowe Komórki laktotropowe

Komórki kortykotropowe Komórki gonadotropowe

Część tylna przysadki Część

pośrednia

GH GHACTH

TSH

Laktotrofy i gonadotrofy rozmieszczonerównomiernie

Komórki kwasochłonneü Somatotrofy (GH, STH) ü Laktotrofy (PRL)

Komórki zasadochłonne

ü Kortykotrofy (ACTH) ü Tyreotrofy (TSH) ü Gonadotrofy (FSH, LH)

Komórki chromofobne

Zasadochłonne

Kwasochłonne

Sznury komórek, otoczone kapilarami

Niewiele fibroblastów + włókna retikulinowe

Hormony części gruczołowej przysadki Somatotrofy – Somatotropina (STH), Hormon wzrostu (GH) Hormon białkowy

Wydzielana przez całe życie człowieka: ü Stymulacja proliferacji chondroblastów chrząstki wzrostowej – IGF I (nadmierna sekrecja w dzieciństwie – gigantyzm, zwiększenie uwalniania po ukończeniu wzrostu kości – akromegalia (przerost komórek kwasochłonnych lub gruczolak kwasochłonny przysadki) ü Pobudza syntezę białek w komórce ü Wpływa na metabolizm węglowodanów i tłuszczów ü Pod wpływem GH następuje wzmożenie lipolizy w komórkachtłuszczowych – aktywuje lipazę lipoproteinową ü Somatotropina ludzka – leczenie karłowatości przysadkowej

Laktotrofy – Prolaktyna (PRL, LTH) Hormon białkowy

ü Pobudza ciałko żółte do wydzielania progesteronu ü Zapoczątkowuje i podtrzymuje laktację

Nadsekrecja PRL u kobiet może być powodem niepłodności –brak owulacji i skąpe miesiączkowanie, brak miesiączki. Obniżenie płodności i libido u mężczyzn. Problemem związanym z hiperprolaktynemią jest mlekotok, dotyczy pacjentów obu płci. U mężczyzn – ginekomastia

Hormony części gruczołowej przysadki

Tyreotrofy – Tyreotropina (TSH) Hormon glikoproteinowy

Efekty biologiczne: ü Zwiększa masę i przepływ krwi w tarczycy ü Stymuluje syntezę i sekrecję hormonów tarczycy ü Powoduje wzrost jodochwytności tarczycy ü Zmniejsza zwartość jodu w tarczycy poprzez stymulację sekrecji

hormonów ü Reguluje zmiany morfologiczne komórek pęcherzyków tarczycy i koloidu ü Wywiera wpływ na metabolizm tkanki tłuszczowej – wzmożenie lipolizy

Gonadotrofy - Gonadotropiny

ØFolitropina (FSH) ü Reguluje funkcję jajnika (folikulogeneza) ü Reguluje funkcję komórek Sertoliego gonady męskiej

ØLutropina – Hormon luteinizujący (LH) ü Reguluje funkcję jajnika (steroidogeneza w pęcherzyku jajnikowym

i ciałku żółtym) ü Reguluje funkcję komórek Leydiga gruczołu śródmiąższowego jądra

(synteza testosteronu)

Hormony części gruczołowej przysadkiKortykotrofy – Kortykotropina (Adrenokortykotropina) (ACTH) Hormon białkowy

Proopiomelanokortyna (POMC) 39 aminokwasów

ACTH - wpływa na czynność kory nadnercza ü Stymuluje proliferację komórek warstwy pasmowatej i siatkowatej ü Stymuluje syntezę hormonów kory nadnercza, głównie glikokortykosteroidów, u człowieka

kortyzolu ü Zwiększa metabolizm glukozy w nadnerczu ü Aktywuje enzymy uczestniczące w syntezie steroidów w-wy pasmowatej kory nadnercza ü Stymuluje melanocyty i aktywuje lipolizę

Melanotropina (MSH) Hormon białkowy o budowie zbliżonej do ACTH, u człowieka nieistotny Prawdopodobnie przebarwienia skóry w chorobie Addisona mogą być związane z nadmiernym uwalnianiem melanotropiny Lipotropina (LPH) - działanie lipolityczne.

Występują u zwierząt

Część pośrednia

Słabo rozwinięta ØLiczne cysty ØKomórki zasadochłonne

Część nerwowa przysadki (neuroektoderma)§ Płat tylny czyli wyrostek lejka § Trzon lejka § Wyniosłość pośrodkowa guza popielatego

Kule Herringa –zagęszczenie materiału neurosekrcyjnego

Jądra pituicytów

Aksony neuronów sekrecyjnych podwzgórza (jądra wielkokomórkowe), w których gromadzone są hormony podwzgórza, uwalniane do krążenia przysadki (narząd neurohemalny).

v Jądro nadwzrokowe – sekrecja wazopresyny (hormon antydiuretyczny, ADH)

v Jądro przykomorowe – sekrecja oksytocyny

Ø Pituicyty włókniste Występują we wszystkich częściach nerwowej przysadki. Ubogie w cytoplazmę, ale mają długie wypustki.

Ø Pituicyty protoplazmatyczne Występują głównie w wyrostku lejkowatym. Dość bogate w cytoplazmę, mają liczne, krótkie wypustki.

Wypustki obu rodzajów pituicytów kończą się w sąsiedztwie naczyń krwionośnych

Hemisynapsa

Kule Herringa

Zakończenie askonu

Kapilara

Wazopresyna, oksytocyna przenoszone wraz z białkiem – neurofizyną (kule Heringa)

Hormony części nerwowej przysadki

Wazopresyna (VP, ADH) Oktapeptyd

Odpowiada za gospodarkę wodną organizmu. Syntetyzowana przez neurony jądra nadwzrokowego. Wydzielanie hormonu zwiększone w stanach: • po krwotokach • wskutek zmiany dystrybucji krwi krążącej (np. stany hipergrawitacji) • przy zmniejszeniu osmolalności osocza • po podaniu środków farmakologicznych (najsilniejszym bodźcem uwalniającym jest

nikotyna)

Oksytocyna (Ocytocyna, OT)

Syntetyzowany przez neurony jądra przykomorowego. • Skurcz miofibroblastów przewodów mlecznych • Skurcz błony mięśniowej macicy i jajowodów (efekt wzmacniany obecnością

estrogenów)

Unaczynienie przysadki

Komórki neurosekrecyjne

Tętnica przysadkowagórna

Tętnica beleczkowa

Splot naczyń włosowatych w obrębie wyniosłości pośrodkowej

Żyły wrotne przysadki długie

Żyły wrotne przysadki krótkie

Tętnica przysadkowa dolna

Część nerwowa przysadki

Komórkigruczołowe

Część gruczołowa przysadki

Żyła przysadki

komórki neurosekrecyjne

Naczynia krwionośne

Akson

Część nerwowa

Miejsce gromadzenia hormonów Komórki gruczołowe

Płat przedni

Układ podwzgórzowo-przysadkowy

ØUkład podwzgórzowo-gruczołowy obejmuje podwzgórze i część gruczołową przysadki

ØUkład podwzgórzowo-nerwowy obejmuje połączenia podwzgórze z częścią nerwową przysadki

Hormony podwzgórza (jądra drobnokomórkowe –okolica hipofizjotropowa) regulujące wydzielaniekomórek części gruczołowej przysadki(liberyny i statyny)

vTyreoliberyna TRH ↑ TSH tripeptyd vGonadoliberyna GnRH ↑ LH/FSH dekapepyd vKortykoliberyna CRH ↑ ACTH oligopeptyd vSomatoliberyna SRH ↑ GH oligopeptyd vMelanoliberyna MRH ↑ MSH tripeptyd vProlaktoliberyna PRH ↑ PRL hipotetyczny

vSomatostatyna SIH ↓ GH oligopeptyd vProlaktostatyna PIH/PIH ↓ PRL dopamina vMelanostatyna MIH ↓ MSH pentatpeptyd

*

*

Gruczoł tarczowy - Tarczyca

Masa ok. 40 g 2 płaty boczne połączone cieśnią lub węziną Leżą na przedniej powierzchni tchawicy

Zawiązek tarczycy endodermalny uchyłek brzusznej

ściany jelita gardłowego, pomiędzy I a II kieszonką skrzelową

Odpowiada na działanie TSH około 22 tygodnia rozwoju płodowego

v Jest największym gruczołem (pod względem masy i objętości).v Jako jedyny gromadzi ogromne ilości produktu poza komórką.v Jodotyroniny są niezbędne do prawidłowego rozwoju, różnicowania komórek

i kształtowania cech psychofizycznych człowieka.v Regulują metabolizm białek, lipidów, węglowodanów. Kalcytonina (wraz z PTH)

reguluje gospodarkę wapniowo-fosforanową organizmu.

Przednia powierzchnia tchawicy

Gruczoł tarczowy - Tarczyca Pęcherzyk gruczołu tarczowego → nabłonek jednowarstwowy Pęcherzyk - jednostka architektoniczna i czynnościowa

20 – 30mln Zrazik \pęcherzyki

Tkanka łączna międzyzrazikowa

2-3x106 różnej wielkościW stanach nadczynności średnicapęcherzyków zmniejsza się –nabłonek walcowaty,w niedoczynności wyraźnepowiększenie objętości pęcherzyków– nabłonek płaski

ØOtoczona torebką łącznotkankową włóknistą zw. torebką właściwą, wnikającą w postaci coraz cieńszych pasm → włókna srebrochłonne otaczające pęcherzyki.

ØSzczególnie bogato unaczyniona, z bogatą siecią naczyń włosowatych wokół pęcherzyków

Nabłonek jednowarstwowy sześcienny

Gruczoł tarczowy - Tarczyca

Nabłonek jednow-wy sześcienny

Tkanka łączna luźna, liczne naczynia krwionośne, zakończenia włókien nerwowych

Koloid gromadzący tyreoglobulinę

Mikrokosmki

Komórki główne tarczycy wykazują cechy komórekrównocześnie biorących udział w syntezie, wydzielaniu,absorpcji i trawieniu białek.

q Duże jądro położone centralnieq Lekko zasadochłonna cytoplazma, w bazalnej części RERq W części apikalnej liczne ziarnistości i pęcherzyki

wydzielniczeq Liczne lizosomy, zawierające często resorbowany koloid

(oddzielanie tyroksyny i trijodotyroniny od pozostałychaminokwasów),

q Dobrze rozbudowana RER, liczne mitochondria i kropelkilipidowe.

q Błona komórkowa części bazalnej zawiera liczneinwaginacje

q Powierzchnia apikalna – mikrokosmkiq Komórki połączone desmosomami

Błona podstawna

Tarczyca – sekrecja hormonów

Błona podstawna (pompa lub pułapka jodowa – aktywny transport jodków) Komórka śródbłonka

Naczynie włosowateAminokwasy Jodki

T3 T4

Synteza tyreoglobuliny

Mikrokosmki 0,2 µm długie

Jodowana tyreoglobulina magazynowana w koloidzie

Tyreoglobulina w wakuolach

Glikozylacja

Synteza tyreoglobuliny w RER

Jądro

Faza spoczynkowa (magazynowania)

Rozkład tyreoglobuliny

Pseudopodialna wypustka cytoplazmy

Fuzja lizososmu z kroplą koloidu

Enzymy proteolityczne rozkładają tyreoglobulię

KropleKoloidu

Funkcja zewnątrzwydzielnicza – synteza i gromadzenie tyreoglobuliny w koloidzie Funkcja wewnątrzwydzielnicza – uwalnianie jodotyronin do krwi

I. Faza egzokrynna II. Faza endokrynna

I. Wychwyt nieorganicznego jodu z krwi Synteza tyreoglobuliny; Wbudowanie jodków do reszt tyrozynowych tyreoglobuliny (peroksydaza tarczycowa –

utlenianie jodków do jodu)

TSH

T3 – trijodotyronina T4 – tetrajodotyronina (tyroksyna)

Zawartość J ok. 80%

Komórka pęcherzyka tarczycy

v Synteza tyreoglobuliny v Wychwyt krążącego jodu – błonowe białko

nośnikowe, zlokalizowane w błonie części podstawno-bocznej komórki pęcherzyka. Na/J symporter (NIS) przenosi jednocześnie Na i J.

v Utlenianie cząsteczki J przez peroksydazę tarczycową i przeniesienie jej do światła pęcherzyka przez transporter anionów –pendrynę.

v Jodowanie reszt tyrozyny tyreoglobuliny przez peroksydazę tarczycową, tworzą się monojodotyrozyny i dijotoryzyny → T3 i T4

Regulacja uwalniania hormonów tarczycy

W osoczu jodotyroniny wiążą się z białkami nośnikowymi – globuliną , prealbuminą i albuminą, w tkankach powoli oddziela się od białek nośnikowych.Jodotyroniny wydzielane z tarczycy w proporcji T4 : T3, jak 51 : 1 W tkankach obwodowych zachodzi konwersja T4 do T3, a ta wywiera trzykrotnie większy efekt biologiczny. T3 – 18 godz., T4 – 5-7 dni (czas półtrwania). T3 wiąże się z receptorami jądrowymi (T4 powinowactwo 10 – 20 x mniejsze): = transkrypcja DNA = synteza białka Receptory dla T3 w błonie wewnętrznej mitochondriów. Wiązanie T4 do receptorów cytozolowych umożliwia konwersję T4 do T3.

T3 i T4 wywierają wiele zróżnicowanych efektów biologicznych:

Øsą niezbędne dla prawidłowego wzrostu, dojrzewania i różnicowania komórek CUN Ødecydują o rozwoju i ukształtowaniu cech psychofizycznych u człowieka Øwzmagają metabolizm tlenowy komórek, zwiększają produkcję ciepła Øprzyspieszają metabolizm węglowodanów oraz syntezę białek

T4 T3

TSHØstymuluje wszystkie stadia syntezy i sekrecji hormonów tarczycy Østymuluje zwiększenie wysokości nabłonka i zmniejszenie zwartości koloidu

Znaczenie kliniczne hormonów tarczycy

Nadczynność tarczycy

Niedoczynność tarczycy – obniżeniemetabolizmu podstawowego,hypotermia, nietolerancja zimna.U dorosłych – chropowata skóra,gromadzenie proteoglikanów i zatrzymywaniewody w skórze (obrzęk śluzowaty) i mięśniach

U płodu, brak gruczołu tarczowego - nieodwracalne neurologiczne uszkodzenia ( kretynizm). Nie leczona niedoczynność u dzieci - niedorozwój umysłowy.

Nadczynność tarczycy – duże stężeniahormonów tarczycy we krwi. Powiększenietarczycy (wole), wytrzeszcz oczu,tachykardia, ciepła skóra.

Komórki C tarczycy

Komórki C, komórki przypęcherzykowe lub jasne stanowią odrębną jednostkę strukturalną i czynnościową. Wywodzą się z grzebieni nerwowych (pochodzenie neuroektodermalne) Stanowią około 0,1% masy tarczycy, wśród komórek pęcherzyka (są większe), bez kontaktu z koloidem. Jądro położone centralnie z luźno ułożoną chromatyną. W cytoplazmie mało RER, długie mitochondria, duży AG, zgromadzone ziarnistości elektronowo-gęste, hormon – kalcytonina

Kalcytonina – peptyd (32 aminokwasy, pochodzący z prekursora - 136 aminokwasów). Gen kalcytoniny w innych tkankach (podwzgórze, przysadka) - peptyd pokrewny CGRP, (37 aminokwasy), właściwości neurotransmitera i czynnika rozszerzającego naczynia).Funkcja: ü antagonistyczne działanie wobec parathormonu ü hamuje mobilizację wapnia z kości przez osteoklasty ü zwiększa wydalanie Ca i fosforu z ustroju z moczem ü hamuje wchłanianie wapnia i fosforu w przewodzie pokarmowym

Przytarczyce

1. Komórki główne

2. Komórki kwasochłonne

3. Komórki tłuszczowe

1

2

Adipocyty

Komórki gruczołoweKapilary

U człowieka 2 pary przytarczyc: górne i dolne, położone na tylnej powierzchni płatów bocznych tarczycy, j otoczone tkanką łączną. Rozwijają się z 3 i 4 endodermalnej kieszonki skrzelowej (gardłowej).

Komórki ułożone w pasma lub grona i są najmniejszymi komórkami wśród komórek gruczołów wydzielania wewnętrznego

Wielkość 3 x 6 mm Masa 0,4 g

Przytarczyce

Mitochondria

Wśród komórek gruczołowych: 1. Komórki główne 2. Komórki kwasochłonne (oksyfilne)3. Komórki przejściowe

v Komórki główne – małe wielościenne z centralnie położonym jądrem, zawierają ziarna glikogenu

ØKomórki główne jasne – zawierają więcej glikogenu, forma spoczynkowa lub przedwydzielnicza

ØKomórki główne ciemne – ubogie w glikogen, zawierają typowe struktury cytoplazmatyczne, AG i pojedyncze ziarna wydzielnicze gromadzące hormon

v Komórki kwasochłonne (oksyfilne) – występują pojedynczo lub w skupiskach. W miarę starzenia ich ilość wzrasta. Większe od komórek głównych, jądro małe, często pyknotyczne. W cytoplazmie olbrzymia ilość mitochondriów.

Ich ilość wzrasta z wiekiem

Reguluje równowagę wapnia i fosforu w krwi przez działanie na 2 główne miejsca

1. Tkanka kostna, gdzie stymuluje resorpcję kości przez osteoklasty i uwalnia wapń do krwi (9,5 mg/dL Ca) Receptory dla PTH znajdują się na osteoblastach

2. Kanaliki odprowadzające mocz, gdzie stymuluje resorpcję wapnia

Nadnercza

Kora

Rdzeń

Torebka łącznotkankowa

Warstwa kłębkowata

Warstwa pasmowata

Warstwa siatkowata

Rdzeń

Mezoderma

Neuroektoderma grzebieni nerwowych

Ok. 5 g

Kora

Narząd parzysty, nakładający się na górne bieguny nerek.

Nadnercza – koraWarstwa kłębkowata

Warstwa pasmowata

M

Warstwa siatkowata

Cechy komórek steroidogennych: ØMitochondria z tubularnymi grzebieniami ØDobrze rozbudowana SER ØObecność kropli lipidowych

(15% kory)

(65% kory)

(7% kory)

Nadnercza – kora

1. Warstwa kłębkowata

v Mineralokortykosteroidy – aldosteron Wpływają na równowagę elektrolitową i transport jonów (Na i K) Aldosteron zwiększa ilość kanałów dla Na w kanalikach nerkowych. Mają wpływ na błonę śluzową żołądka, ślinianki i gruczoły potowe

2. Warstwa pasmowata

v Glikokortykosteroidy – kortyzol, kortykosteron, kortyzon Regulują metabolizm węglowodanów, białek i lipidów Supresja odpowiedzi immunologicznej = obniżenie liczby krążących limfocytów przez wzrost destrukcji i hamowanie aktywności mitotycznej w narządach limfatycznych, kontrola sekrecji cytokin.

3. Warstwa siatkowata

v Steroidy płciowe Dehydroepiandrosteron (DHEA) – tylko ten androgen wydzielanyw ilościach o znaczeniu fizjologicznym

Regulacja: Renina → Angiotesnyna → Aldosteron

Regulacja:

ACTH

Nadnercza – rdzeń

W komórkach ziarnistości (150 – 350 n) zawierające:

Øadrenalinę, noradrenaliną lub adrenalinę i noradrenalinę ØATP Øbiałka chromograniny (mogą być białkami wiążącymi dla katecholamin) Øβ-hydroksylazę dopaminy (konwertuje dopaminę w adrenalinę Øpeptydy podobne do opiatów – enkefaliny

Rdzeń unerwiony jest przez cholinergiczne zakończenia przedzwojowych neuronów sympatycznych

Komórki wieloboczne, ułożone w sznury lub skupiska, otoczone włóknami retikulinowymi. Zawierają liczne elektronowo-gęste ziarna.

Trzustka część wewnątrzwydzielnicza

Część zewnątrzwydzielnicza

Wyspa trzustkowa

Insulina

Glukagon

Somatostatyna

Komórki AKomórki D

Komórki BNaczynia

Komórki A 10 -20% Glukagon Komórki B 60 – 80% Insulina Komórki D 5 – 7% Somatostatyna, gastryna Komórki PP (F) 0,5 – 2% Polipeptyd trzustkowy

Nieliczne komórki produkujące 5-hydrosytryptaminę, VIP, sekretynę

Każda wyspa trzustkowa (Langerhansa) zawiera 2000 – 3000 komórek otoczonych przez sieć kapilar i włókna srebrochłonne. Około 1 mln wysp w trzustce

Komórki A – syntetyzują i uwalniają glukagon (polipeptyd 29 aminokwasów)

Funkcja: Ørozkład glikogenu w wątrobie i uwolnienie glukozy do krwi Øpobudzanie wydzielania insuliny i somatostatyny

Kontrola wydzielania glukagonu Glukoza – wzmaga wydzielanie glukagonu przy zmniejszeniu stężenia glukozy we krwi Arginina i adrenalina – pobudzają wydzielanie glukagonu

Komórki B - syntetyzują i uwalniają insulinę (51 aminokwasów) (preproinsulina)

Funkcja: Ø zmniejsza stężenie glukozy we krwi, działając głównie na hepatocyty (odkładanie się glukozy

w wątrobie i mięśniach) Ø wzmaga wychwytywanie aminokwasów przez mięśnie i syntezę kwasów tłuszczowych w adipocytach Øoddziałuje na komórki A, hamując uwalnianie glukagonu

A B

Kontrola syntezy i wydzielania insuliny

Komórki D – somatostatyna (14 aminokwasów) Funkcja: hamuje wydzielanie insuliny, glukagonu drogą parakrynną

Komórki PP – peptyd trzustkowy Funkcja: pobudza wytwarzanie HCl przez komórki okładzinowe i glikogenolizę

Limfocyt T niszczącykomórkę B wysp Langerhansa

D

Glukoza – wzmaga wydzielanie insuliny, syntezę DNA i podziały komórek B Hormon wzrostu i glikokortykosteroidy – pobudzają wydzielanie insuliny

Adrenalina – hamuje wydzielanie insuliny Brak wydzielania insuliny (immunoautoagresja, uszkodzenia przez czynniki toksyczne lub wirusy) prowadzi do cukrzycy