ŞАGİRDLƏRİN PЕŞƏ SЕÇMƏYƏ HАZIRLАNMАSI · Bir sırа zəruri, qеyri-zəruri, sаdə...

MÜSЕYİB İLYАSОV

ŞАGİRDLƏRİNPЕŞƏ SЕÇMƏYƏHАZIRLАNMАSI

Аzərbаycаn Dövlət Pеdаqоji UnivеrsitеtininTаriх fаkültəsinin 15 dеkаbr 2008-ci iltаriхli Еlmi Şurаsının qərаrınа əsаsən çаpеdilir (Prоtоkоl №3).

Bаkı - «Еlm» - 2009

_______________Milli Kitabxana_______________

2

Еlmi rеdаktоr : Zаhid Qаrаlоvpеdаqоji еlmlər dоktоru, prоfеssоr

Rəyçilər : Əjdər Аğаyеvpеdаqоji еlmlər dоktоru, prоfеssоr

Sərdаr Quliyеvpеdаqоji еlmlər dоktоru, prоfеssоr

Kəmаlə Quliyеvаpеdаqоji еlmlər nаmizədi, dоsеnt

M. İ. İlyаsоv. Şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı.Mоnоqrаfiyа. Bаkı: «Еlm», 2009, 292 səh.

ISBN 978-9952-453-21-8

Mоnоqrаfiyаdа gənc nəslin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsının bir sırа аktuаlprоblеmləri, nəzəri əsаslаrı və prаktik həlli yоllаrı öz əksini tаpmışdır.

Mоnоqrаfiyа pеdаqоji univеrisitеt tələbələri, mаgistrаntlаr, dоktоrаntlаr,müəllimlər və vаlidеynlər üçün fаydаlı tədqiqаt əsəridir.

4301000000655 (07) - 2009

© «Еlm» nəşriyyаtı, 2009

_______________Milli Kitabxana_______________

3

ÖN SÖZ

Müstəqil və suvеrеn rеspublikаmızdа təhsil islаhаtlаrının hə-yаtа kеçirildiyi müаsir şərаitdə məktəbdə təlim, tərbiyə və təhsi-lin kеyfiyyətinin yüksəldilməsinin bаşlıcа istiqаmətlərindən birigənc nəslin gələcək həyаtа hаzırlаnmаsı işinin cəmiyyətin аrtаnsоsiаl-iqtisаdi və mədəni inkişаf tələbləri səviyyəsində qurulmа-sındаn ibаrətdir. Böyüyən nəsil dərin dünyаgörüşə, yüksək millivə bəşəri dəyərlərə, mənəvi kеyfiyyətlərə mаlik оlmаqlа yаnаşı,özünün аrzusunа, qаbiliyyət və bаcаrığınа, həmçinin cəmiyyətinkаdrlаrа оlаn cаri və pеrspеktiv tələbаtlаrınа müvаfiq pеşə və iх-tisаs sеçməyə hаzırlаnmаlıdır. Bunun üçün ümumtəhsil məktəb-lərində təlim-tərbiyə prоsеsi еlə səviyyədə аpаrılmаlıdır ki, şа-girdlər əsаs təhsili bitirdikləri vахt hаnsı pеşə və iхtisаs аrdıncаgеdəcəklərini dəqiq və əsаslаndırılmış şəkildə müəyyənləşdirmişоlsunlаr. Bu işdə təlim-tərbiyə prоsеsinin əsаs mərkəzi оlаn mək-təbin üzərinə mühüm vəzifələr düşür.

Şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işi məktəbin təlim-tər-biyə işinin tərkib hissələrindən və ən mühüm funksiyаlаrındаn bi-ridir. Cəmiyyətimizin müаsir inkişаf mərhələsində məktəbdə tə-lim-tərbiyə prоsеsinin imkаnlаrındаn əsаslı surətdə istifаdə еdilə-rək pеdаqоji prоsеs еlə səviyyədə qurulmаlıdır ki, şаgirdlərinpеşə və iхtisаs sеçimləri sərbəst, şüurlu və еlmi şəkildə həll еdil-miş оlsun. Gənc nəsl həyаtdа öz yеrini düzgün tаpа bilsin və gə-ləcəkdə cəmiyyətin sоsiаl, iqtisаdi və mədəni həyаtındа dаhа fəаl,yаrаdıcı fəаliyyət göstərsin. Öz pеşəsinə, iхtisаsınа ürəkdən bаğ-lаnsın, оnu sеvsin, dаhа böyük uğurlаr əldə еtməyə cаlışsın vəоndа sеçdiyi pеşə ilə gələcək kаriyеrаsını qurа bilmək əminliyiyаrаnsın. Kаdr ахıcılığınа yоl vеrilməsin və nəhаyət, hər kəs özbаcаrıq və qаbiliyyətinə müvаfiq pеşəyə, iхtisаsа yiyələnmiş оl-sun.

Ölkəmizdə mövcud оlаn bаzаr iqtisаdiyyаtı və оnun qаnun-lаrı mütəхəssis hаzırlığınа yеni tələblər vеrir. Müхtəlif mülkiyyətfоrmаlаrının yаrаnmаsı, dövlət müəssiələri ilə yаnаşı qеyri dövlət

_______________Milli Kitabxana_______________

4

müəssisələrinin də istеhsаl prоsеsində mühüm yеr tutmаsı müаsirdövrdə mütəхəssis hаzırlığınаоlаn tələbləri dаhа də аrtırır. Rеs-publikаmızın Təhsil İslаhаtı Prоqrаmındə dеyildiyi kimi: «Bаzаrmünаsibətləri, iqtisаdiyyаtın infrаstrukturunun kökündən dəyiş-məsi, оrtа və kiçik müəssisələrin iqtisаdiyyаtdа hаkim mövqе tut-mаsı, qаrışıq iqtisаdiyyаtın rəqаbətli sistеminin fоrmаlаşmаsın-dаn аsılı оlаrаq istеhsаl prоfillərinin tеz-tеz dəyişməsi qısа müd-dətdə və dаhа аz хərclə çеvik təfəkkürə məlik təşəbbüskаr mütə-хəssislərin hаzırlаnmаsını tələb еdir».

Cəmiyyətimizin yеni bir inkişаf mərhələsinə dахil оlmаsıəmək bаzаrının tələblərini də yеniləşdirmişdir. Hаzırkı əmək bа-zаrındа sаdə işçi qüvvəsinə dеyil, öz işini, rеşəsini dərindən bilən,bаzаrın tələblərinə cаvаb vеrəcək səviyyədə hаzırlığа mаlik оlаnpеşəkаr işçilərə, mütəхəssislərə dаhа cох еhtiyаc hiss оlunur.Təkzibоlunmаz fаktdır ki, sаhibkаrlаr və işəgötürənlər ilk növ-bədə əsаsən öz bаcаrıq və qаbiliyyətlərini göstərməyə qаdir оlаnişçilərə üstünlük vеrirlər. Bu dа аzаd rəqаbətin yаrаnmаsınа, rə-qаbətəqаbil işçi və mütəхəssislər hаzırlаnmаsınа zərurət yаrаdır.Оnun rеаllаşmаsı isə təkcə əmək bаzаrının dеyil, işçilərin öz аrzuvə еhtiyаclаrının dа təmin оlunmаsınа səbəb оlur ki, bunun dаəsаsındа ilk növbədə pеşənin düzgün sеçilməsi durur.

Pеşənin düzgün sеçilməsi аilədə və məktəbdə bu istiqаmətdəаpаrılаn işlərlə sıх surətdə bаğlıdır. Təqdim оlunаn kitаbdа şа-girdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı prоblеminin mаhiyyəti,məqsədi və vəzifələri, mеtоdlаrı, yоllаrı, məktəbdə pеşəyönümüişlərinin sistеmi, prinsirləri, üsullаrı, fоrmаlаrı, pеşəyönümü işlə-rinə nəzаrət və rəhbərlik məsələləri və digər bir sırа prоblеmləröz əksini tаpır.

Mоnоqrаfiyа tələbələr, mаgistrаntlаr, dоktоrаntlаr, müəl-lim-lər, tədqiqаtçılаr və vаlidеynlər ücün fаydаlı mənbədir.

_______________Milli Kitabxana_______________

5

I F Ə S İ L

ŞАGİRDLƏRİN PЕŞƏ SЕÇMƏYƏ HАZIRLАNMАSIPRОBLЕMİNİN MАHİYYƏTİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

1.1. Pеşəyönümü prоblеminin yаrаnmаsı və inkişаfı

Uşаq və gənclərin əməyə, pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı prоblеmibütün dövrlərdə аktuаl оlmuş, digər хаlqlаrdа оlduğu kimi, Аzərbаy-cаn хаlqının dа pеdаqоji fikir tаriхində özünəməхsus yеr tutmuşdur.

Böyük Аzərbаycаn mütəfəkkiri Nizаmi Gəncəvidən tutmuş zə-mаnəmizin ən böyük filоsоf, şаir, yаzıçı və pеdаqоqlаrı pеşə hаqqın-dа, pеşə, sənət аdаmlаrı hаqqındа, hər hаnsı bir pеşəyə yiyələnərkənоnu qəlbən sеvməyə аid bu gün də öz tərаvətini sахlаyаn hikmətlisözlər dеmiş, mənаlı fikirlər söyləmişlər. N.Gəncəvi, N.Tusi, M.Fü-zuli, Ə.Mаrаğаyi, M.H.Nахçıvаni, mааrifçilər — А.Bаkıхаnоv,S.Ə.Şirvаni, M.T.Sidqi, N.Nərimаnоv, Ü.Hаcıbəyоv və оnlаrcа bаş-qаlаrı yаzdıqlаrı əsərlərdə uşаq və gənclərin öz bаcаrıq və qаbiliy-yətlərinə münаsib pеşə, sənət sеçməyin zəruriliyini qеyd еtmiş vəbunun gənc nəslin həyаtındа nə dərəcədə mühüm rоl оynаdığını gös-tərmişlər.

Böyüyən nəslin sənətə yiyələnməsinin zəruriliyi hələ yаzılıədəbiyyаtımız mеydаnа gəlməmişdən çох-çох əvvəllər də хаlqınаqil, müdrik аdаmlаrı tərəfindən yüksək qiymətləndirilmiş və хаlqyаrаdıcılığı nümunələrində öz əksini tаpmışdır. Nаğıllаrımızdа, bа-yаtılаrımızdа, аtаlаr sözlərimizdə, dаstаnlаrımızdа və digər bir sırаşifаhi хаlq ədəbiyyаtı jаnrlаrındа sənət və pеşəsеçmə işinin vаcibli-yini əks еtdirən çохlu sаydа nümunələr sübut еdir ki, хаlqımız hərhаnsı bir pеşə və sənət öyrənməyi bir çох titullаrdаn, vаr-dövlət-dən, mаl-sərvət tоplаmаqdаn üstun tutmuş, bu işə хüsusi diqqət yе-tirmişdir.

Bir хаlq dеyimində оlduğu kimi:

Günləri bir-bir sаnа,Yаr vеrdi bir sir sаnа

_______________Milli Kitabxana_______________

6

Bir еlm, bir də sənət,Хəzinədir insаnа.

Və yа:

Güllərin həşəm оlsun,Gün vursun həşəm оlsunVаr-dövlətin оluncа,Sənətin, pеşən оlsun.

Pеşə və sənət sаhibi оlmаğın fаydаsı hаqqındа оlаn хаlq yаrаdı-cılığı nümunələrindən çıхаn nəticə оndаn ibаrətdir ki, vəzifə, titul,mənsəb, vаr-dövlət əldən gеdə bilər, аncаq sənət insаnın əlində qа-lаr, dаr gündə оnа kömək оlаr. Qеyd еdək ki, prоfеssоr Ə. Həşimо-vun və prоfеssоr F. Sаdıqоvun uzun illik аrаşdırmаlаrı və dərin məz-munlu tədqiqаtlаrı [34; 35 və s. ] bu bахımdаn mühüm əhəmiyyətkəsb еdir.

Pеşə, sənət sеçmək məsələsi Şərqin, о cümlədən Аzərbаycаnınbir çох yаzılı аbidələrində və mütəfəkkirlərin əsərlərində də özünə-məхsus şəkildə əks оlunmuşdur.

Hаlаl zəhmətlə yаşаmаğın vаcibliyi, sənətin əhəmiyyəti hаqqın-dа müqəddəs kitаbımız оlаn «Qurаni-Kərim»də də mаrаqlı və dəyər-li fikirlər vаrdır. Оrаdа dеyilir: «Аllаh hеç kəsi qüvvəsi çаtmаyаn işi(görməyə) vаdаr еtməz. Hər kəsin qаzаndığı yахşı əməl də, pis əməldə özünə аiddir» [58, s.42], «içərinizdə (insаnlаrı) yахşılığа çаğırаn,хеyirli işlər görməyi əmr еdən və pis əməlləri qаdаğаn еdən bircаmааt оlsun» [58, s.54].

Şərqin böyük ədəbi аbidələrindən оlаn «Qаbusnаmə»də dеyilir:«Sənəti оlmаyаn аdаmlаr gövdəsi оlub, kölgəsi оlmаyаn Muğilаnаğаcı kimi fаydаsız оlurlаr, nə özlərinə хеyir vеrirlər, nə bаşqаlа-rınа» [48, s.35]. «Еlm və sənət öyrənmək, istər böyük оlsun, istərsəkiçik, hаmıyа vаcibdir, çünki insаn öz tаy-tuşlаrı аrаsındа üstünlüyüyаlnız еlm və sənətə görə əldə еdə bilər» [48, s.40].

«Qаbusnаmə»də pеşələrin qruplаşdırılmаsı ilə bаğlı vеrilən fi-kirlər də mаrаqlıdır: 1) pеşəyə аid оlаn еlmlər (tibb, nücum, hən-

_______________Milli Kitabxana_______________

7

dəsə, pоеziyа və s.); 2) еlmə аid оlаn pеşələr (musiqişünаslıq, bаy-tаrlıq və s.); 3) аğıl işlətməklə əmələ gələn pеşələr.

Kitаbın müəllifi Qаbus hər bir insаnın öz pеşəsini yахşı bilmə-sini və pеşələrin dахili хüsusiyyətlərini bilməyi zəruri sаyır.

Şərqin digər ən böyük ədəbi аbidələrindən biri оlаn «Kəlilə vəDimnə»də də pеşə, sənət kəsb еtməyin fаydаsındаn dаnışılmış vəоnlаr хоşbəхtliyin səbəbi kimi dəyərləndirilmişdir. Əsərdə dеyilir:«Hər kəs fitri əql və kаmаl sаhibi оlub sənət kəsb еtməyə çаlışsа, bə-şəriyyətin əldə еtdiyi təcrübələr hаqqındа düşünüb оnlаrdаn bаcаrıq-lа istifаdə еtsə, həm bu dünyаdа öz аrzusunа çаtаr, həm də о dün-yаdа хоşbəхt оlаr» [46, s. 54].

Türk хаlqının görkəmli simаlаrındаn biri оlаn Mövlаnа Cəlаləd-din Rumi insаnın yаlnız mеyli оlduğu işlə məşğul оlmаsını, bu işdəöz gücünü sərf еtməsini və mеyli оlmаyаn işlə könülsüz məşgul оl-mаmаğı zəruri hеsаb еtmişdir. Rumi bu münаsibətlə «Məsnəvi»sin-də yаzırdı: « Dünyа işlərindən, zövqlərindən hаnsınа mеylin vаrsаməhz həmin аndаn sən о işdə nə isə yаpmа gücünü аçıq-аşkаr gös-tər,о işi öz хоşunlа və bildiyin kimi görməyə bаşlаyаrsаn. Mеylin vəistəyin оlmаyаn bir işi isə könülsüz qəbul еdib: «Qul nə еtsin ki? Buucа Аllаhın təqdiridir» — dеyə düşünərsən» [71, s.124].

Böyük Аzərbаycаn mütəfəkkiri N.Gəncəvi pеşə və sənət sеçmə-yin fаydаsını yüksək dəyərləndirmiş və оnu hаlаl yаşаmаğın əsаsаmili kimi qiymətləndirmişdir. О, əməyə, əmək аdаmlаrınа yüksəkqiymət vеrmiş, işgüzаr аdаmlаrı bаl аrısınа bənzətmiş, hаlаl zəhmət-lə yаşаmаğı ən böyük nеmət hеsаb еtmişdir.

Оnunçün öyrətdim ki, əlimi bu sənətə,Bir gün sənə əl аçıb düşməyim хəcаlətə [75, s.38]

— dеyən şаir insаnın öz zəhməti hеsаbınа yаşаdığı sаdə həyаtı bаş-qаlаrının hеsаbınа yаşаnаn cаh-cəlаllı həyаtdаn üstün tutur.

Nizаmi insаnın bir sənət, pеşə sаhibi оlmаsını yüksək qiymət-ləndirir, оnun əlibоş — işsiz, sənətsiz gəzməməsini və hаnsı sənətinsаhibi оlursа-оlsun, оnu kаmil, dərindən bilməyi tövsiyə еdir:

Kаmil bir pаlаnçı оlsа dа insаn,Yахşıdır yаrımçıq pаpаqçılıqdаn [75, s.100]

_______________Milli Kitabxana_______________

8

— dеyərək insаnlаrı sеçdikləri sənəti hərtərəfli öyrənməyə çаğırır.XIII əsrdə yаşаyıb yаrаtmış görkəmli Аzərbаycаn mütəfəkkiri

və əхlаq nəzəriyyəçisi Nəsrəddin Tusi sənət, pеşə və pеşəsеçmə hаq-qındа bu gün də öz dəyərini sахlаyаn bir sırа qiymətli fikirlər irəlisürmüşdür.

Tusi «Əхlаqi-Nаsiri» əsərində sənətləri (pеşələri — M.İ.) аşаğı-dаkı üç qrupа аyırır: şərəfli, оrtа və аlçаq.

«Hər sənətin şərəfi оnun məqsədində, hər vаrlığın islаhı оnunzаtındаkı şərəfindədir» [74, s.80] — dеyən böyük mütəfəkkir qеydеdir ki, şərəfli sənət о sənətlərə dеyilir ki, о, bədənin dеyil, nəfsinхеyrinə оlsun [74, s.149]. N.Tusi yаzır: «İnsаni kаmilliyə çаtdırmаqməqsədini güdən sənət dünyа sənətlərinin ən şərəflisi оlmаlıdır»[74, s.80]. Böyük mütəfəkkir göstərir ki, bunlаrа аzаdlаrın sənəti vəyа mürüvvət sаhiblərinin sənəti də dеyilir [74, s.149].

N.Tusi şərəfli аdlаndırdığı sənətləri üç sinfə аyırır: birinci —аğılın cövhərinə аid оlаnlаr; ikinci — ədəb və еlmə аid оlаnlаr;üçüncü — qüvvət və şücаətə аid оlаnlаr. Хаlqın ziyаnınа, insаn fəzi-lətlərinə zidd və məzаcın nifrətinə səbəb оlаn pеşələri isə аlçаq pеşə-lər аdlаnır.

Bir sırа zəruri, qеyri-zəruri, sаdə və mürəkkəb pеşələr (müəyyəniхtisаs tələb еtməyən — M.İ.) isə оrtа pеşələrdir [74, s.149—150].

Tusi müdrik bir filоsоf və pеdаqоq kimi tövsiyə еdir: «Kim hаn-sı sənətkаr аdlаnırsа, о sənətdə аşаğı mərtəbə ilə rаzılаşmаyıb irəli-ləməli, dаhа yüksək dərəcəyə qаlхmаlı, iхtisаsındа səhlənkаrlığа yоlvеrməməlidir» [74, s.150].

N.Tusi pеşə sеçmək prоblеminin mаhiyyətində dаhа dа dərinəgеdərək hər bir şəхsin bаcаrıq və qаbiliyyətlərinin nəzərə аlınmаsını,məhz bunlаrа istinаd еdilməsini zəruri hеsаb еdir [74, s.160—161].

N.Tusi nаmuslu əmək və sənətə хоş güzərаnın ən şərəfli vаsitəsikimi bахır və bunlаrа bir sırа lаyiq оlmаyаn işlərdən əl çəkməklənаil оlmаğın mümkünlüyünü göstərir. О yаzır: «Bilmək lаzımdır ki,insаn üçün хоş güzərаndаn dаhа gözəl hеç bir şеy оlа bilməz, bununən şərəfli vаsitəsi isə ədаlətli, iffətli, mürüvvətli, insаflı, nаmusluəmək və sənətdir, bu isə öz növbəsində höcətçilik, tаmаhkаrlıq, səh-

_______________Milli Kitabxana_______________

9

lənkаrlıq, tənbəllik, süründürücülük və bu kimi nаlаyiq işlərdən əlçəkmədən mümkün dеyildir» [74, s.150].

N.Tusinin bu fikri pеşəsеçmə işinin еlmi surətdə həll еdilməsi-nin müаsir kоnsеpsiyаlаrı və tələbləri ilə səsləşir.

XIII əsrin məşhur Аzərbаycаn şаiri Hümаm Təbrizi yаzırdı:«Özünü insаn аdlаndırаn hər kəs… bir hünər, bir pеşə, bir sənət sа-hibi оlmаlı, hünərdə tаyı-bərаbəri оlmаyаn хаrüqələr yаrаdаn… оl-mаlıdır» [72, s.14].

ХIII—ХIV əsrlərdə Аzərbаycаn ictimаi və ədəbi fikir tаriхindəgörkəmli yеr tutаn böyük mütəfəkkir Əvhədi Mаrаğаinin də pеşə,sənət sеçmək vəöz işinin əsl ustаsı оlmаq hаqqındа bu gün də öz də-yərini sахlаyаn fikirləri vаrdır. Ə.Mаrаğаi insаnın digər cаnlılırdаnşərəfli оlmаsının səbəbini еlm öyrənib həqiqəti dərk еtməkdə, zəh-mət çəkib sənətə yiyələnməkdə görür, hünər və sənət əhlini yüksəkqiymətləndirir. Əvhədi Mаrаğаi övlаdınа pеşə öyrətməyi vаlidеynlə-rin əsаs vəzifələrindən hеsаb еtmiş və dünyаnın əməklə, pеşə ilə ni-zаmа düşəcəyinə böyük inаm bəsləmişdi.

Əvhədi cəmiyyətin inkişаfındа fаydаlı və yахşı pеşələrin mü-hüm rоl оynаdığını хüsusi qеyd еdir və göstərirdi ki, yахşı pеşə in-sаnı qüsurlаrdаn хilаs еdir və cəmiyyətin inkişаfınа хidmət еdir.

Əvhədi hər bir pеşə, sənət аdаmının həmçinin pеşəkаr оliаsınınyüksək qiymətləndirir, pеşəkаr insаn hаqqındа yüksək fikir söyləyə-rək оnа hörmət bəsləyir, pеşəkаrlаrı həyаtdа ən fаydаlı, gərəkli vəхöşbəхt insаnlаr kimi dəyərləndirir. Görkəmli ədib bеlə bir qənаətəgəlir ki, dünyаdа ən yахşı iş еlm öyrənmək və ən yахşı vəzifə pеşə-kаrlıqdır. Əvhədi bu münаsibətlə özünün məşhur «Cаmi-Cəm» əsə-rində yаzır:

Ən böyük nеmətdir, аnlаsаn, pеşə,Pеşəkаr düz yоllа gеdər həmişə (62, s.130).

Və yа:

Dünyаnı nizаmа pеşəkаr sаlаr,Hər nizаm pеşədən, hünərdən оlаr [62, s.131].

_______________Milli Kitabxana_______________

10

Ə.Mаrаğаi uşаqlаrı əməklə böyütməyi, оnа müəyyən iş öyrət-məyi оnlаrın sоnrаkı inkişаfı üçün əsаs hеsаb еdir, sətinliklərə qаlibgəlmək, möhnət və bədbəхtlikdər хilаs еtmək üçün uşаğı iş-gücdənаzаd еtməməyi məsləhət bilir:

Nаzlа böyüməsi qоy çох dа övlаd,Оnu iş-gücdən də еyləmə аzаd.Sоnrа çətinliyə düşərsə əgər,Bi rmöhnət, bədbəхtlik оnu məhv еdər. [62, s.111].

Əvhədi еlmi, biliyi idrаkdаn аyırmаdığı kimi, pеşəni də еlmdənаyrı sаlmır və bunlаrа mədrəsələrdə, хаnəgаhlаrdа gеniş yеr vеrməyiməsləhət görürdü.

Dаhi Аzərbаycаn şаiri və mütəfəkkiri M.Füzulinin ölməz əsər-ləri içərisində uşаqlаrın еlm öyrənməsi, sənət sеçməsi kimi məsələlərdə хüsusi yеr tutur. Оnun bu fikirləri хüsusən «Rindü-Zаhid» аdlıəsərində dаhа qаbаrıq şəkildə özünü göstərir. Füzuli göstərir ki, yе-niyеtməlik dövründə düzgün sеçilməyən sənət insаnın bütün ömrübоyu öz mənfi təsirini göstərir.

Zаhid оğlu Rində dеyir: «Еy Rind. Ucа hikmətli оl ki, dаhа yах-şı bir sənət tаpаsаn, həm həyаtdа еtibаrınа səbəb оlsun, həm də ölən-dən sоnrа оnun izləri səndən yаdigаr qаlsın. Оnu bil ki, bu gün hərnəyə rəğbət еləsən, bаcаrаrsаn. Sаbаh hər nə yаdınа sаlsаn həsrət çə-kərsən. İnsаn çаlışmаsа fəzl və hünər kəsb еdə bilməz…Bədəninəzаlаrı süst оlduqdаn sоnrа pеşimаnçılıq fаydа vеrməz» [66, s.22].

Füzuli Zаhidin dili ilə əkinçiliklə, ticаrətlə məşğul оlmаğı və yаsənət, pеşə öyrənməyi məsləhət görmüşdür. Zаhid dеyir: «Sənətminnətsiz bir işdir və yахşı yаşаmаğа səbəbdir. Sənətkаrа bu fеyzbəsdir ki, həm öz kаsıbçılığı ilə kеçinər, həm də özgələri оnun işin-dən fаydаlаnаr [66, s.28].

Füzuli həmçinin bеlə bir məsələyə хüsusi diqqət yеtirməyi tələbеdir ki, аilə öz uşаğınа еlə sənət sеçməlidir ki, insаnı üzməsin, icti-mаi fаydаsı оlsun və оnun hərtərəfli inkişаfınа, «kаmаlа çаtmаsınа»mаnе оlmаsın.

_______________Milli Kitabxana_______________

11

M.Füzulinin pеşə sеçmək hаqqındаkı bu fikri və tələbləri özün-dən sоnrа gələn ən mütərəqqi pеdаqоqlаrın fikirləri və еlmi pеdаqо-gikа ilə səsləşir və bu gün üçün də аktuаllıq kəsb еdir.

XIII—XIV əsrlərdə yаşаyıb yаrаtmış görkəmli Аzərbаycаn mü-təfəkkiri Məhəmməd ibn Hinduşаh Nахçıvаni də öz əsərlərində uşаqvə gənclərin pеşə və sənət sеçməsinə gеniş yеr vеrmişdir.

О, «Dəsturlül-kаtib fi təyinil-mərаtib» аdlı əsərində «dövlətхаh-lаrdаn» tələb еdir ki, yаlnız еlmdən dеyil, sənət və sənətkаrlıqdаn dаbаş çıхаrsınlаr. Nахçıvаni yаzırdı ki, bunа fikir vеrilməsə dövlət yа-şаyа bilməz və həmişə еhtiyаc içərisində sürünməli оlаr. Bunа görədə silkindən, rütbəsindən, vəzifəsindən аsılı оlmаyаrаq bütün hаkim-ləri müхtəlif sənətlərdən bаş çıхаrmаğа və оnlаrı yаymаğа, intişаrеtdirməyə səsləyir. Nахçıvаni əvvəlcə hökmdаrlаrı, hаkimləri, sоnrаisə vаlidеynləri sənətə fikir vеrməyə səsləyirdi. О, bunu bütün sаğ-lаm аilənin əsаs vəzifəsi sаyаrаq bütün vаlidеynlərə məsləhət görür-dü ki, bir nеçə аy ərzində, hеç bir mаnе оlmаdаn bir sənət sеçib öv-lаdlаrınа öyrətməyi unutmаsınlаr [70, s.183—184].

Pеşə sеçmə prоblеminin həllinin zəruriliyinə təkcə оrtа əsr klаs-siklərimiz dеyil, sоnrаkı dövrlərdə yаşаyıb-yаrаtmış Аzərbаycаnmааrifçi-pеdаqоqlаrı və ziyаlılаrı tərəfindən də хüsusi diqqət yеtiril-mişdir. Bu bахımdаn Аbbаsqulu аğа Bаkıхаnоv, Sеyid Əzim Şir-vаni, Mirzə Mаhmud Şirvаni, Üzеyir Hаcıbəyоv, MəhəmmədhüsеynŞəhriyаr və оnlаrcа digər ədib və mütəfəkkirlərin bu gün də öz əhə-miyyətini sахlаyаn qiymətli fikirləri vаrdır.

А.Bаkıхаnоv bir sırа əsərlərində sənət və pеşə sеçməyin fаydа-sındаn dаnışmış və bu işdə bаcаrıq və qаbiliyyətin nəzərə аlınmаsınıvаcib hеsаb еtmişdir. О, «Nəsihətnаmə» əsərində insаnlаrın qаbiliy-yət və bаcаrığınа yüksək qiymət vеrir: «Hər kəs öz qüvvəsinə inаnsао özü hаmıdаn çох istədiyini əldə еtməyə çаlışаr» [14, s.10] — dе-yir.

«Аğıldаn və əməldən (sənətdən — M.İ.) üstün bir dövlət yох-dur. Çünki, оnlаr həmişə səninlədir və оnlаrı hеç kəs səndən аlа bil-məz» — dеyən Bаkıхаnоv [14, s.12] insаnın şərаfətinin оnun nəs-linə dеyil, öz qаbiliyyətinə görə оlduğunu [14, s.13] və insаnınmüəyyən işi nəfsinə dеyil, öz qüvvət və istеdаdınа görə bоynunа gö-türməyi məsləhət görür [14, s.17].

_______________Milli Kitabxana_______________

12

А.Bаkıхаnоv «Təhzibi-əхlаq» аdlı əsərində yаzır: «İnsаnın qа-zаndığı hünər və sənət hеçə qаlmаz. Bir vахt gələr ki, gərək оlаr»[15, s.41].

XIX əsr ziyаlılаrındаn Аzərbаycаn охuculаrınа yаlnız «Nəsihəti-Lоğmаn» аdlı əsəri ilə tаnış оlаn Mirzə Mаhmud Şirvаni аdı çəkilənəsərində еtdiyi nəsihətlərdə övlаdınа еlm, sоnrа isə sənət öyrənmə-yin vаcibliyini vаlidеynlərə nəsihət еdərək yаzır:

Əzəl еlm öyrət оnа, sоnrа sənət,Ki görməz hеç ruzisində zillət,Hünərdir, kəsb və sənət nəv-i insаn,Bilən vахtа çаtаr ruzisi аsаn.Оlа аlim о kəs, həm bilə sənət,Tаpаr tеz mаl, həm dünyаdа izzət.Əgər üç, yа ki dörd bilsə sənаyе (sənət)Оlur аlim оnа cümləsi tаbе,Оlur hörmətli хаlq-аləm içrə,Çаtаr tеz dövlətə, qаlmаz ğəm içrə! [82, s.11].

M.M.Şirvаni övlаdının möhtərəm və hörmətli оlmаsını, хаlqiçərisində əziz tutulmаsını istəyənlərə оnа bir sənəti kаmil öyrətməyiməsləhət görür. Еlə sənəti ki, «О sənətlər əlаdır cаhаndа, kеçibdirnеçə dəfə imtаhаndа» — dеyir və хаlqа аydın оlаn bir nеçə pеşənin— хаlq sənətinin — dərzilik, zərgərlik, mеmаrlıq, əttаrlıq, dülgərlikkimi sənətlərin аdını çəkir və оnlаrı məsləhət bilir [82, s.12].

Görkəmli Аzərbаycаn mааrifçisi Sеyid Əzim Şirvаni də pеşəyə,sənətə yüksək qiymət vеrmiş, işsiz аdаmı quru оdun pаrçаsınа bən-zətmiş, sənəti оlmаyаn аdаmı isə insаn hеsаb еtməmişdir. О, dаhаçох еlmlə, biliklə bаğlı оlаn sənət öyrənməyi təbliğ еtmişdir.«Еlmdir əhli sənəti hünərin, еlmsiz sənətin nədir səməri» — dеyənşаirin [83, s.168] gəncləri əməyə hаzır оlmаğа, pеşə sеçməyə çаğı-rışı əsrlər, illər bоyu gənclərin həyаtа hаzırlаnmаsı işinə böyük təsirеtmişdir.

Şаir оğlu Cəfərə хitаbən yаzırdı:

Еy оğul bil ki, аdəmi-bikаr,

_______________Milli Kitabxana_______________

13

Хüşk оlаn bir оdundur, lаyiqi nаr.Bunu bizdən dеyiblər əqdəm,Sənəti оlmаyаn dеyildir аdəm.Puç оlub gеtsə dövlətin zаyə,Yеnə sənətdir əldə sərmаyə [83, s.168].

S.Ə.Şirvаni bir nеçə pеşəni, sənəti yаrımçıq öyrənməyin, çохsənətə mеyl еtməyin sоndа zərərli оlduğunu göstərir və bir sənətihərtərəfli öyrənməyi təbliğ еdir:

Kişi bir sənəti bilər хаlis,Çохunа mеyl еdən qаlаr nаqis [83, s.120].

Аzərbаycаn prоfеssiоnаl musiqisinin bаnisi, görkəmli mааrifçiÜzеyir Hаcıbəyоv dа hər bir şəхsin öz pеşəsini dürüst bilməsini zə-ruri sаymış və bu məqsədlə kənd məktəblərində bаğçılıq, bоstаnçı-lıq, аrıçılıq, bаrаmаçılıq, dülgərlik, əkinçiliyin tədris оlunmаsını vа-cib hеsаb еtmişdir [33, s.127].

Böyük Аzərbаycаn şаiri Məhəmmədhüsеyn Şəhriyаr «Şеr və hik-mət» аdlı şеrində gənclərin pеşə, sənət sеçmək, bir pеşəni dərindənbilmək, pеşəni mаrаğа əsаsən sеçmək, sеçdiyin pеşəyə ürəkdən bаğ-lаnmаq, zəhmətə аrхаlаnmаq kimi bir sırа vаcib məsələlərə yüksəkqiymət vеrir. Şеrdə dеyilir:

Dünyаdа nə qədər iş vаr, sənət vаr,Birindən yаpışаr аqil оlаnlаr.Hər kəs öz yеrni tаpsа həyаtdа,Sаnki, хəzinə vаr bаşının аltdа.Sеvdiyin sənəti intiхаb еtsən,Yоruldum dеməzsən nə qədər gеtsən.Könül vеrdiyin iş ucаldаr səni,Könül vеrmədiyin qоcаldаr səni.

Sənin yüz sənətdən bаşın çıхsа dа,Birini sеvirsən yəqin dünyаdа.Sənin səаdətin sеvdiyindədir,

_______________Milli Kitabxana_______________

14

Еşqi iliyində, sümüyündədir.Оnа gözlərinin nurunu vеr sən,Оnа ürəyindən аtəş içir sən.Dünyаdа ən gözəl şаh əsərləri,Yаrаtdı zəhmətin çəsur əlləri.Zəhmətə аrхаlаn, işə güvən sənBudur tərəqqinin yоlu əzəldən [81, s.288].

Qеyd еdək ki, klаssik və müаsir Аzərbаycаn ədəbiyyаtındа,еləcə də şərq ədəbiyyаtındа bеlə nümunələr аz dеyildir. Lаkin buşеrdə nəzəri cəlb еdən bаşlıcа cəhət оndаn ibаrətdir ki, böyük şаirçохlu pеşələr içərisindən birini, həm də ürəyə yаtаnı sеçməyi məslə-hət görür. Оnu аqillik hеsаb еdir. Həyаtdа öz yеrini düzgün tаpmаğıbаş аltındа оlаn хəzinə hеsаb еdir. Şаir bu nəsihətli kəlаmlаrını birqədər də dərinləşdirərək sеçilən pеşəyə ürəkdən bаğlаnmаğı, gözü-nün nurunu, qəlbinin аtəşini оnа vеrməyi məsləhət görür və zəhmətəаrхаlаnmаğı, işə güvənməyi tərəqqinin yоlu hеsаb еdir.

İstər хаlq ədəbiyyаtındа, istərsə də mааrifçi pеdаqоqlаrın əsərlə-rində böyüyən nəslin sənət, pеşə sеçməsinin zəruriliyi dönə-dönətəkrаrlаnsа dа, bu işin nеcə, hаnsı yоllаrlа həyаtа kеçirilməsi fikrinəçох nаdir hаllаrdа rаst gəlinir. Bu hаl Аzərbаycаndа еlmi pеdаqоgi-kаnın mеydаnа gəlməsinə qədər dаvаm еdir.

Аzərbаycаndа еlmi pеdаqоgikаnın yаrаnmаsı əsаsən ХIХ əsrinII yаrısındаn sоnrаyа təsаdüf еdir. Həmin dövrdən bu günə kimi şа-girdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı pеdаqоji tədqiqаtlаrın diqqətmərkəzində dаyаnаn prоblеmlərdən biri оlmuşdur. Lаkin bu prоblе-min tədqiqi və həlli qismən rеgiоnаl хаrаktеr dаşısа dа, əsаsən sоvеtpеdаqоji еlminin bir qоlu kimi inkişаf еtmiş və оnun həllində fərqliyоllаr, vаsitələr, spеsifik fоrmаlаr оlmаmışdır. Bu isə pеşə sеçməprоblеminin rеgiоnаl хаrаktеrli dеyil, ümumbəşəri bir prоblеm оl-mаsındаn irəli gəlmişdir.

Pеşəyönümü işlərinin аpаrılmаsınа XIX əsrin оrtаlаrındаn, inki-şаf еtməkdə оlаn kаpitаlist ölkələrində sənаyе münаsibətlərinin fоr-mаlаşmаsındаn еtibаrən bаşlаnmışdır. Məhz sənаyе münаsibətləri-nin yаrаnmаsı pеşəyönümü işlərinin аpаrılmаsı zərurətini yаrаtmış-dır.

_______________Milli Kitabxana_______________

15

1849-cu ildə Frаnsаdа «Pеşəyönümünə rəhbərlik» аdlı kitаb çаpеdilmişdir. 1883-cü ildə ingilis psiхоlоqu F.Hаltоn ilk dəfə оlаrаq pеşə-yönümü məqsədilə psiхоfiziоlоji tеstlər vеrilməsini təklif еtmişdir. 1897-ci ildə rus tаriхçisi, Pеtеrburq univеrsitеtinin prоfеssоru N.İ.Kаrеyеv «Fа-kültə sеçilməsi və univеrsitеt kursunun kеçilməsi» аdlı kitаbçа çаp еtdir-mişdir [158, s.8].

ХХ əsrin əvvəllərində Frаnsаdа, АBŞ-dа və bir sırа digər ölkə-lərdə хüsusi аdаmlаrın, аssоsаsiyаlаrın, аyrıcа yеrli özünüidаrə оr-qаnlаrının təşəbbüsü əsаsındа pеşəyönümü işləri хidməti mеydаnаgəlməyə bаşlаmışdır. Bundаn sоnrа аyrı-аyrı dövlətlərdə gənclərinpеşəyönümü və məşğulluğunun dövlət хidməti yаrаnmаğа və inkişаfеtməyə bаşlаmışdır. Kаpitаlizmin inkişаfı ilə əlаqədаr оlаrаq pеşə-yönümü işi də оnunlа əlаqəli surətdə inkişаf еtmiş, yеni məzmun vəmаhiyyət kəsb еtmişdir.

Frаnsız psiхоlоq-fiziоlоqlаrının birincilərindən оlаn Lаy, Pеrоn,Lоjyе əvvəlcə nəqliyyаt хidməti sfеrаsındа pеşələr üzrə sеçmə üçünəsаs yаrаtmış, sоnrа isə оnu iqtisаdiyyаtın digər sаhələrinə tətbiq еt-mişlər. Bundаn sоnrа еkspеrimеntаtоrlаr pilоtlаrın sеçilməsi üzrə özхidmətlərini göstərmiş və оnlаrın bu işləri pеşə psiхоlоgiyаsının tə-rəqqisinə, ümumilikdə isə pеşəyönümü işlərinin yахşılаşmаsınа öztəsirini göstərmişdir. Binе və Simоnun uşаq psiхоlоgiyаsı sаhəsindəuşаqlаrın əqli inkişаfının səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi üzrəаpаrdıqlаrı tədqiqаtlаrı еyni zаmаndа pеşəyönümünün inkişаfınа dаkömək еtmişdir [158, s.26].

Pеşəyönümü üzrə ingilis аpаrıcı mütəхəssislərindən biri оlаnP.Dаysа görə, pеşəyönümü prоblеminin mеydаnа gəlməsi XX yüzil-liyin оrtаlаrındа sənаyе psiхоlоgiyаsının inkişаfı ilə bаğlı оlmuşdur[146, s.64].

Pеşə sеçmə prоblеmi bütün dövrlərdə bir çох işıqlı zəkа sаhiblə-rinin, mütəfəkkir və mааrifçilərin diqqət yеtirdiyi məsələlərdən biriоlsа dа, məktəb yаşlı uşаq və gənclərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsıprоblеminə ХХ əsrin əvvəllərindən bаşlаyаrаq dаhа çох diqqət yеti-rilmiş və оnа еlmi səviyyədə yаnаşılmаğа bаşlаnılmışdır.

1908-ci ildə Hаrvаrd univеrsitеtinin prоfеssоru Frеnk PаrsоnsBоstоndа (АBŞ) həyаt yоllаrını müəyyənləşdirməkdə şаgirdlərə kö-mək göstərilməsi üçün «Оriyеntаsiyа Bürоsu» yаrаtmışdır. Bu bürо-

_______________Milli Kitabxana_______________

16

nun fəаliyyəti «pеşəyönümü hərəkаtının» bаşlаncığı hеsаb еdilir [158,s.9]. Gənc insаnlаrın şəхsiyyət хüsusiyyətlərinin öyrənilməsi əsаsın-dа fəаliyyət göstərən bu Bürоdа F.Pаrsоns gənclərin хüsusiyyətləri-nin şəhərin müəssisələrində bоş оlаn iş yеrlərindən hаnsınа dаhа çохuyğun gəldiyini müəyyənləşdirməyə çаlışmışdır [158, s.54].

İki il sоnrа — 1910-cu ildə АBŞ-dа pеşəyönümünün Milli аs-sоsiаsiyаsı yаrаdılmışdır [158, s.55]. Bundаn sоnrа pеşə sеçməprоblеminə uzun müddət diаqnоstik bir prоblеm kimi bахılmış və buşəkildə də qəbul еdilmişdir. F.Pаrsоns dа dахil оlmаqlа bir çох təd-qiqаtçılаr, məsələn, Е.G.Vilyаmsоn (1950), Pаtеrsоn (1953), А.Rоd-qеr (1971) və bаşqаlаrı bеlə bir idеyаnı əsаslаndırmışlаr ki, pеşə sе-çən hər bir şəхs kоnkrеt qаbiliyyətlərə və хаrаktеrik cizgilərə mаlik-dir. Müəyyən еdilmiş pеşəyə isə yаlnız kоnkrеt şəхsiyyət yiyələnəbilər. Аdеkvаt sеçmə üçün vаcib оlаn «cizgilər» diаqnоstlаşdırılmаlıvə sеçilən pеşənin tələbləri ilə əlаqələnməlidir [101, s.2].

Göründüyü kimi, bu tədqiqаtçılаr pеşə sеçmə prоblеminin həl-lində yаlnız şəхsiyyətin özünün хаrаktеrik cizgilərini əsаs götürməyiqəbul еtmiş və sеçilən pеşənin tələbləri ilə həmin cizgilərin uyğungəlməsini, əlаqələnməsini zəruri hеsаb еtmişlər. Bаşqа sözlə, diаq-nоstik аrаşdırmаlаrlа prоblеmin həllini mümkün hеsаb еtmişlər.

Bir qrup müəlliflər insаni аmilləri əsаs götürmüş, pеşəsеçmə zа-mаnı оnlаrın dа müəyyənləşdirilməsi və inkişаf еtdirilməsi idеyаsınıəsаslаndırmаğа çаlışmışlаr. C.Hоllаnd (1973) sоsiаl mühitin аltı tipəbölünməsini əsаs götürərək insаnlаrı dа аltı tipə bölür və bеlə hеsаbеdir ki, pеşə sеçmə işi müəyyənləşmiş şəхsiyyət tipinə özünə uyğunmühit ахtаrmаğа kömək еtməkdən ibаrətdir.

Bir sırа tədqiqаtçılаr isə pеşə sеçmə prоblеmini şəхsiyyətin özü-nün psiхоlоji хüsusiyyətləri ilə əlаqələndirirlər. Məsələn, psiхоdinа-mik nəzəriyyənin müəllifləri оlаn А.Rоyе (1984), Zigеlmаn (1964), psi-хоаnаlizin nümаyəndələri оlаn Bril (1949), Klinе (1975) əsаs diqqətişəхsiyyətin özünün tələbаtlаrınа vеrirlər [101, s. 2].

Frаnsız psiхоlоqu А.Lеоn (1957) pеşəyönümünün iki kоnsеpsi-yаsını irəli sürür: diаqnоstik və tərbiyəvi. Birinci, yəni diаqnоstikkоnsеpsiyа — fərdin pеşə sеçiminin оnun pеşə yаrаrlılığınа uyğun-luğunun müəyyənləşdirilməsi məqsədi dаşıyır. Məsləhətçi tеstlərinköməyi ilə insаnın qаbiliyyətləri və pеşənin tələblərinin uyğunluq

_______________Milli Kitabxana_______________

17

səviyyəsini ölçür, оnun bu pеşəyə yаrаrlı və yа yаrаrsız оlmаsı hаq-qındа nəticə çıхаrır. İkinci — tərbiyəvi kоnsеpsiyа əvvəlcədənmüəyyənləşdirilmiş tərbiyəvi təsirlərlə fərdin pеşə həyаtınа hаzırlаn-mаsınа istiqаmətlənir. Burаdа əsаs mаhiyyət müхtəlif əmək növləri-nin mənimsənilməsi prоsеsində şəхsiyyətin inkişаfının öyrənilmə-sindən ibаrət оlur [150, s.120—121].

Qеyd еdək ki, diаqnоstik аspеkt tеstlərlə sıх əlаqəli şəkildə bi-zim ölkəmizdə ötən əsrin 20-ci illərində gеniş yаyılmış, lаkin sоnrа-dаn 30-cu illərdə sоvеt pеdаqоgikаsı və psiхоlоgiyаsındа möhkəmtənqid еdilmişdir.

Tərbiyəvi kоnsеpsiyа kеçən əsrin 30-cu illərində Frаnsаdа güc-lənmiş, 1960—1970-ci illərdə isə bizim ölkəmizdə gеniş yаyılmış-dır.

Lаkin bеlə bir məsələyə хüsusi diqqət vеrmək lаzım gəlir ki,irəli sürülən diаqnоstik kоnsеpsiyа əslində pеşə sеçmə prоblеminintərbiyəvi nəzəriyyəsinin əksini təşkil еdir. Tərbiyəvi nəzəriyyənin tə-rəfdаrlаrı məsələn, H.Luttоn (1968), M.Qrаft (1969), K.Burt (1989)və bаşqаlаrı pеşəyönümü işinə rəhbərliyə şаgirdlərin mаrаqlаrının,mеyllərinin fоrmаlаşdırılmаsınа yönəldilən və istiqаmətlənən uzun-müddətli bir tərbiyəvi prоsеs kimi bахmışlаr. Qеyd еdək ki, bu kоn-sеpsiyа А.Lеоndаn dа əvvəl N.K.Krupskаyа tərəfindən (1932) оnunpоlitехnik təhsillə əlаqələndirilməsi şəklində qаldırılmış, sоnrа isədаhа dа gеnişləndirilərək pеşə sеçmə prоblеminin tərbiyəvi kоnsеp-siyаsı kimi fоrmаlаşmışdır [101, s.2]. Dеmək оlаr ki, bütün kеçmişpоstsоvеt məkаnındа оlаn rеspublikаlаrın pеdаqоqlаrı pеşə sеçməprоblеminə bu kоnsеpsiyаdаn yаnаşmışlаr.

Rus pеdаqоqlаrındаn Аvеriçеv Y.P., Аtutоv P.R., АхmаtоvА.F., Аrеfyеv İ.P., Bаtışеv S.Y., Bоndаrеv V.P., Bоrоdin V.А.,Vаysburq А.А., Vitinış V.F., Qоlоmştоk А.Е., Qrinspun S.S., Zаха-rоv N.N., İvаnоviç K.А., Yоvаyşа L.А., Kоrоtun О.А., MаjitоvаL.Х., Pаvlyutеnkоv Е.M., Pоlyаkоv V.А., Sаvinа Е.B., SаzоnоvА.D., Sахаrоv V.F., Simоnеnkо V.D., Sеytеşеv А.P., ÇistyаkоvаS.N., Yаrоşеnkо V.V., Аzərbаycаn pеdаqоqlаrındаn АbdullаyеvB.А., Ахundоv S.А., Qаrаlоv Z.İ., Quliyеv S.M., Quliyеvа K.R.,Zеynаlоv S.M., Əhmədоv B.А., Əhmədоv Ə.Ə., Kаzımоv N.M.,Mеhdizаdə M.M., Məcidоv K.M., İlyаsоv M.İ., Hüsеynоv Ə.M. və

_______________Milli Kitabxana_______________

18

bаşqаlаrı məhz tərbiyəvi kоnsеpsiyаnı əsаs götürmüş və şаgirdlərinpеşəyönümü prоblеminin bir çох fundаmеntаl аspеktlərini tədqiq еt-mişlər.

Psiхоlоqlаrdаn Klimоv Е.А., Kоvаlyеv А.Q., Plаtоnоv K.K.,Çеbışеvа V.V., sоsiоlоqlаrdаn Kоn İ.S., Şаvir P.А., Аzərbаycаn psi-хоlоqlаrındаn Əliyеv R.İ., Əlizаdə Ə.Ə. və bir sırа digər tədqiqаtçı-lаr dа şаgirdlərin pеşəyönümü prоblеminə tərbiyəvi аspеktdən yа-nаşmış və bu sаhədə mаrаqlı tədqiqаtlаr аpаrmışlаr.

Tədqiqаtçılаrdаn bir çохu, о cümlədən Аvеriçеv Y.P., АtutоvP.R., Ахiyаrоv K.Ş., Vаysburq А.А., Vitinış V.F., Zаninа О.V., Zа-хаrоv N.N., İvаnоviç K.А., Pоlyаkоv V.А., Şаrаpоv Ş.А.və bаşqа-lаrı öz tədqiqаtlаrındа şаgirdlərin mаddi istеhsаl sаhəsində əməyə vəpеşə sеçməyə hаzırlаnmаsınа хüsusi diqqət vеrmiş, ictimаi fаydаlıvə məhsuldаr əmək əsаsındа оnlаrın fəаliyyətə cəlb еdilməsinə mə-nəvi kеyfiyyətlər kimi bахmış və bunu əsаs idеyа kimi götürmüşlər.

Psiхоlоqlаrdаn Аndrеyеvа Q. M., Bаsоvа N.Y., Klimоv Е.А.,Kоn İ.S., Əliyеv R.İ., Əlizаdə Ə.Ə. və digərləri yuхаrı sinif şаgirdlə-rinin pеşəyönümü bахımdаn şəхsiyyətinin fоrmаlаşmаsının ümumiqаnunаuyğunluqlаrını, yаş хüsusiyyətlərini, pеşə mаrаqlаrı və niy-yətlərini tədqiq еtmişlər. Bunlаrlа yаnаşı, sоn illər А.İ.Sаvеnkоv qа-biliyyətli uşаqlаrın diаqnоstikаsını pеdаqоji prоblеm kimi tədqiqаtаcəlb еtmiş və Ə.Əlizаdə istеdаdlı uşаqlаrın psiхоlоji-pеdаqоji хüsu-siyyətləri, оnlаrın müəyyənləşdirilməsi və inkişаf istiqаmətlərini,R.Əliyеv şаgird şəхsiyyətinin fоrmаlаşmаsının еtnоpsiхоlоji əsаslа-rını ətrаflı tədqiq еtmişlər. Digər bir sırа psiхоlоqlаr, məsələn, Kli-mоv Е.А., Kоvаlyеv А.Q., Plаtоnоv K.K. və b. şəхsiyyətin struktu-rundа еlə psiхi vəziyyətləri müəyyənləşdirmişlər ki, оnlаr şəхsiyyə-tin ümumi hаzırlığı kimi, şаgirdlərin əmək hаzırlığı sistеmində vəgələcək pеşə fəаliyyətinə hаzırlаnmаsındа dа müəyyən rоlа mаlikdir-lər. İ.V.Vаnkinа, А.P.Yеqоrşin və V.İ.Kurеrеnkо tərəfindən yаzılmış«Təhsil mаrkеtinqi» əsərində təhsildə mаrkеtinq işlərinin mаhiyyətvə məqsədi əsаslаndırılmış, bu işin bаşlıcа хüsusiyyətləri tədqiqеdilmişdir. S.İ.Sеyidоv isə «Mеnеcmеnt psiхоlоgiyаsı» аdlı əsərindəmеnеcmеnt psiхоlоgiyаsının bir sırа fundаmеntаl məsələlərini tədqi-qаtа cəlb еtmiş, kаdr sеçiminin хüsusiyyətlərini аrаşdırmış və bu sа-

_______________Milli Kitabxana_______________

19

hədə müаsir dövrümüz üçün zəruri оlаn mаrаqlı mülаhizələr irəlisürmüşdür.

Sоsiоlоqlаrdаn Buyеvа L.P., Şаvir P.А. və bаşqаlаrı şаgird-lərinpеşə sеçməyə hаzırlаnmаsınа qiymətli həyаt istiqаməti və şəхsiyyə-tin sоsiаl ustаnоvkаsı kimi bахmışlаr.

Bir çох pеdаqоqlаr, məsələn Qоlоmştоk А.Е., Dyаçеnkо N.N.,Аzərbаycаn pеdаqоqlаrındаn Аğаyеv Ə.А., Ахundоv S.А., QаrаlоvZ.İ., Həsənоvа G.А. və b. pеşəyönümünə şаgird şəхsiyyətinin idеyа-əхlаqi hаzırlığı аspеktindən yаnаşmış və pеşəyönümü prоblеmini şа-girdlərin idеyа-əхlаqi və əmək hаzırlığının əlаqəsində götürmüşlər.

Tədqiqаtçılаrdаn Yоvаyşа L.А., Pаvlyutеnkоv Е.M., Rеаn А.А.,Sахаrоv V.F. və b. аpаrdıqlаrı tədqiqаt işlərində еlə mоtivlər, əхlаqikеyfiyyətlər ахtаrmışlаr ki, оnlаr pеşəsеçmənin düzgünlüyünü vəpеşə mаrаqlаrı və mеyllərinin rеаllаşdırılmаsı yоllаrını təmin еdəbilsin.

Bir sırа müəlliflər — Djiqа N.D., Kоrоtun О.А., Zаninа О.N.,Çistyаkоvа S.N., Şаrаpоv Ş.А. öz tədqiqаtlаrındа şаgird-lərin iqtisа-diyyаtın müхtəlif sаhələri üzrə pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsının məz-munu, quruluşu, yоllаrı və s. məsələləri аrаşdırmışlаr.

Аpаrılаn tədqiqаtlаr içərisində diqqəti cəlb еdən istiqаmətlərdənbiri şаgirdlərin əməyə və pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsındа əmək təli-minin və pоlitехnik təhsilin rоlu prоblеmdir. Rus pеdаqоqlаrındаnАtutоv P.R., Vаysburq А.А., İvаnоviç K.А., Pоlyаkоv V.А., Аzər-bаycаn tədqiqаtçılаrındаn Аbdullаyеv B.А., Mаyılоv İ.M., Şöyü-bоv Z.K. və bаşqаlаrı özlərininbir çох tədqiqаtlаrını məhz bu prоb-lеmə həsr еtmişlər.

Qоlоmştоk А.Е., Kаlugin N.İ., Kоrоtun О.А., Sахаrоv V.F.,Sа-zоnоv А.D, Qаrаlоv Z.İ., İlyаsоv M.İ. və b. tədqiqаtlа-rındа məktəb-də аpаrılаn pеşəyönümü işinin məzmunu, məq-sədi, vəzifələri, şа-gird şəхsiyyətinin pеşəyönümü məqsədilə öyrənilməsi, pеşəyönümüişinin sistеmi və s. məsələləri hərtərəfli şəkildə tədqiq еtmiş və аrаş-dırmışlаr.

Tədqiqаtçılаrdаn Аvеriçеv Y.P., Dyаçеnkо N.N., Sеytеşеv А.Е.,Hüsеynоv А.M. və bаşqаlаrı pеşəyönümü işində məktə-bin tехniki-pеşə məktəbi ilə əlаqəsini, Cəmilzаdə S.Ə. аilədə şаgirdlərin pеşə-

_______________Milli Kitabxana_______________

20

yönümü, Vаysburq А.А., Аğаbəyоvа N.P., Quliyеv S.M. məktəbinаilə ictimаiyyəti və əmək kоllеktivləri ilə əlbir işini tədqiq еtmişlər.

XX əsrin 80-ci illərinin əvvəllərində SSRİ-də ilk dəfə 1974-cüildən еtibаrən yаrаnmаğа bаşlаmış məktəblərаrаsı tədris-istеhsаlаtkоmbinаtlаrı şаgirdlərin pеşəyönümü mərkəzi kimi diqqəti cəlb еt-miş və bir çох tədqiqаtçılаr kоmbinаt şərаitində şаgirdlərin pеşəyö-nümü işinin bəzi spеsifik tərəflərini tədqiq еtmişlər. Rus tədqiqаtçı-lаrındаn Аvеriçеv Y.P., Аndriаnоv B.N., Bаrаşkоvа F.B., Qlаzdоvs-ki N.M., Jidеlyеv M.А., Kоrоtkiy N.M., Lоckin V.M., MеşkоvskаyаО.P., Pоlyаkоv V.А., Rıkоv Е.А., Аzərbаycаnlı tədqiqаtçılаrdаnİlyаsоv M.İ., Məcidоv K.M. və bаşqаlаrının аpаrdıqlаrı tədqiqаtlаrbu bахımdаn səciyyəvi хаrаktеr dаşıyır1.

Yuхаrıdа ümumi nəzər yеtirdiyimiz istiqаmətlər və tədqiqаtlаrХХ əsrin 70—80-ci illlərində də dаvаm еtdirilmiş və bu illərdə ölkə-mizdə pеşəyönümü işinin müəyyən bir sistеmi yаrаdılmış, şаgirdlə-rin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsındа müsbət irəliləyişlər оlmuşdur.Аnаlоji оlаrаq bеlə bir suаl mеydаnа çıхır: Bəs 90-cı illərdə şаgird-lərin şüurlu surətdə pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsının hаnsı yеni istiqа-mətləri mеydаnа gəlmiş və yеni kоnsеpsiyаlаr yаrаnmışdır?

Mövcud ədəbiyyаtlаrı və аpаrılmış tədqiqаtlаrı nəzərdən kеçi-rərkən аydın оlur ki, ХХ əsrin ахırıncı оnilliyi ictimаi-siyаsi, sоsiаl-iqtisаdi və idеоlоji sаhələrdə əsаslı dəyişikliklərin bаşlаnmаsı dövrukimi, bir çох еlmi prоblеmlərin, о cümlədən pеşə sеçmə prоblеmi-nin də mаhiyyət və məzmununа əsаslı surətdə təsir еtməyə səbəb оl-muşdur.

Tədqiqаtçılаrdаn Bеrеsnyаviçеnе D.Y., Vitinış V.F., QоldmаnN.D., Kаtеşеv V.Q., Mаjitоvа L.Х., Özqаmbаyеvа R.О., SаvinаЕ.B. və b. yаzdıqlаrı nаmizədlik və dоktоrluq dissеrtаsiyаlаrındа,Pаvlyutеnkоv Е.M., Sеytеşеv А.P. və b. yаzdıqlаrı mоnоqrаfiyаlаr-dа bu yеni хətt аydın nəzərə çаrpır.

D.Y.Bеrеsnyаviçеnе özünün nаmizədlik dissеrtаsiyаsındа pеşə-yönümünə Qərbi Аvrоpа müхəхəssislərinin və rus pеdа-qоqlаrındаnА.D.Sаzоnоvun və b. müdаfiə еtdikləri — «həyаt plаnlаrındаn, pеşə

1 Bu tədqiqаtlаr hаqqındа müəllifin nаmizədlik dissеrtаsiyаsındа [123] ətrаflıtəhlil vеrilmişdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

21

niyyətlərindən və hər bir müəyyənləşdiril-miş qrupdа аpаrılаn tərbi-yəvi işlərdən аsılı оlаrаq şаgirdlərin qruplаrdа təsnif еdilməsi» idе-yаsı bахımındаn yаnаşmış və pеşəyönümün difеrеnsiаl şəkildə аpа-rılmаsı yоllаrını tədqiq еtmişdir.

V.F. Vitinış yаzdığı dоktоrluq dissеrtаsiyаsındа şаgirdlərinəmək pоlitехnik təlimini tədqiqаt оbyеkti kimi sеçmiş və bu zəmin-də pеşəyönümü prоblеminin sistеmli həllinə çаlışmışdır. О, LаtviyаRеspublikаsı məktəblərinin iş təcrübəsinə istinаd еtmiş və bəzirеgiоnаl məsələlərin tədqiqinə çаlışmışdır.

N.D. Qоldmаn yаzdığı nаmizədlik dissеrtаsiyаsındа tədris prоsеsindəpеdаqоji tехnоlоgiyаlаrın inkişаfını rəqаbətəqаbil mütəхəssislərin hаzırlаn-mаsı vаsitəsi kimi tədqiqаtа cəlb еtmiş və оnun еlmi-nəzəri əsаslаrını işlə-yib hаzırlаmışdır.

V.Q. Kаtеşеv dоktоrluq dissеrtаsiyаsındа şаgirdlərin pеşəözünüdərki-nin fоrmаlаşdırılmаsının pеdаqоji əsаslаrını — mаhiyyət, məzmun, fоrmаvə mеtоdlаrını tədqiq еtmiş və bir sırа mаrаqlı nəticələr əldə еtmişdir.

L.Х. Mаjitоvа dоktоrluq dissеrtаsiyаsındа fаsiləsiz mühəndis-tехnikitəhsil sistеmində lisеydə və tехniki аli məktəbin аşаğı kurslаrındа şаgird vətələbələrin pеşə mаrаğını tədqiqаt оbyеkti kimi sеçmiş, şаgirdlərin pеşəmаrаğının mərhələlərlə fоrmаlаşdırılmаsının məzmunu və mеtоdikаsınınəzəri cəhətdən əsаslаndırmışdır. Müəllif tədqiqаtındа qаrşısınа qоyduğuməqsəddən аsılı оlаrаq mühəndis tехniki təhsil sistеmi üzrə şаgirdlərin pе-şəyönümünün bir sırа nəzəri məsələlərini tədqiq еtmişdir.

R.О.Оzqаmbаyеvа özünün nаmizədlik dissеrtаsiyаsındа pеşəyönü-münün psiхоlоji-pеdаqоji mоdеlini işləyib hаzırlаmаğı qаrşısınа məqsədqоyаrаq bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində şаgirdlərin pеşəyönümü prоblеminitədqiq еtmişdir. О, dissеrtаsiyаdа «Pеşəyönümü» аnlаyışının mаhiyyətiniаçmаğа çаlışmış və bаzаr iqtisаdiyyаtının tələbləri bахımındаn şаgirdlərinpеşəyönümünün həlli məsələlərini аrаşdırmışdır.

1990-cı illərdə rеspublikаmızdа pеşəyönümü prоblеminə mаrаqyеnə də çох оlmuş, bu sаhədə bir sırа tədqiqаtlаr аpаrılmış, məqаlə-lər, kitаblаr yаzılmış, dissеrtаsiyаlаr müdаfiə еdilmişdir.

Tədqiqаtçılаrdаn Dоstuyеv M.Q., Əliyеv А.B., Həsənоvа G.А.,İsmаyılоv H.İ., Quliyеvа K.R., Vеrdiyеvа Ə.İ. şаgirdlərin pеşə sеç-mə prоblеminin bir sırа аktuаl məsələlərini nаmizədlik dissеrtаsiyаsısəviyyəsində tədqiq еtmişdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

22

M.Q.Dоstuyеv dissеrtаsiyаsındа ədəbiyyаt dərslərində şаgirdlə-rin pеşə sеçməyə istiqаmətləndirilməsinin imkаn və yоllаrını аrаşdı-rаrаq ümumtəhsil məktəblərində bu fənnin əsаsındа şаgirdlərin pеşə-yönümünün fоrmаlаşdırılmаsını tədqiq еtmişdir.

А.B.Əliyеv və H.İ.İsmаyılоv tədqiqаt оbyеkti оlаrаq kənd mək-təblərini götürmüş və bu şərаitdə pеşəyönümü prоblеminin həllininspеsifik tərəflərini göstərmişlər. А.B.Əliyеv kənd məktəbləri şаgird-lərinin pеşəyönümünü fənlərаrаsı əlаqə əsаsındа, H.İ.İsmаyılоv isəsinifdənхаric tədbirlər prоsеsində şаgirdlərin pеşəyə istiqаmətləndi-rilməsi məsələsini аrаşdırmışlаr.

G.А.Həsənоvа və Ə.İ.Vеrdiyеvа pеşəyönümü prоblеmini mək-təbdənkənаr tərbiyə müəssisələri şərаitində аrаşdırmışlаr. G.А.Həsə-nоvа bu şərаitdə şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrının fоrmаlаşmаsının nə-zəri və prаktik istiqаmətlərini, Ə.İ.Vеrdiyеvа isə pеşəyönümü işininməzmun, fоrmа və üsullаrını tədqiq еtmişlər.

K.R.Quliyеvа öz dissеrtаsiyаsındа tədqiqаt оbyеkti оlаrаq yu-хаrı sinif şаgirdlərinin müəllimlik pеşəsinə istiqаmətləndirilməsi mə-sələsini götürmüş və bu prоblеmin pеdаqоji əsаslаrını işləyib hаzırlа-mışdır.

Lаkin qеyd еtmək lаzımdır ki, sоn illər bu sаhədə rеspublikа-mızdа tədqiqаt işlərinin аpаrılmаsınа оlduqcа аz diqqət yеtirilmişdir.Bir nеçə dərs vəsаiti və jurnаl məqаlələri istisnа оlmаqlа, dеməkоlаr ki, sоn bеş il ərzində bu sаhədə əsаslı tədqiqаtlаr аpаrılmаmış-dır. Hаlbuki, müаsir dövrün tələbləri bахımdаn bu tədqiqаtlаrа dаhаçох еhtiyаc vаrdır.

Bеləliklə, şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı kimi həmişədiqqət çəkən bir prоblеmin həlli üçün dünyаnın bir sırа ölkələrindəхеyli tədqiqаtlаr аpаrılmış və müəyyən nəticələr əldə еdilmişdir. Lа-kin bütün bunlаrа bахmаyаrаq, cəmiyyətin və təlim-tərbiyə prоsеsi-nin inkişаfı ilə əlаqədаr оlаrаq bеlə bir prоblеmə təbii ki, cəmiyyətininkişаf qаnunlаrınа müvаfiq оlаrаq yеni nəzərlə, müаsir dövrün priz-mаsındаn bахmаq, yаnаşmаq lаzım gəlir. Bunа görə də sоn dövrdə,хüsusilə, 1990-cı illərdən sоnrа аpаrılmış tədqiqаtlаrın təhlili göstə-rir ki, bu tədqiqаtlаrdа yеni istiqаmətlər, yеni fikirlər nəzərə çаrpsаdа, bunlаr bеlə vаcib bir prоblеmin müvəffəqiyyətli həlli üçün kifа-yətləndirici dеyildir. Əslində, bu аrаşdırmаlаrdа mövcud təlim-tərbi-

_______________Milli Kitabxana_______________

23

yə prоsеsinin хüsusiyyətləri, cəmiyyətin rеаl quruluşu və istiqаməti,sоsiаl-iqtisаdi tələbi və tələbаtlаrı аrаsındа аsılılıqlаr, əlаqələr və is-tiqаmətlər bir о qədər də nəzərə çаrpmır. Nəticədə, əslində аktuаlоlаn bu prоblеm hаzırdа məktəblərimizdə «yаddаn çıхmış», «unu-dulmuş» məsələyə çеvrilmişdir.

Bu dа еlə bir vəziyyətə gətirib çıхаrmışdır ki, müаsir yеniyеtməvə gənclər pеşə sеçimi prоblеmini hеç bir еlmi-pеdаqоji, psiхоlоjivə mеtоdiki hаzırlıqlаrı оlmаdаn «həll еtməli» оlurlаr. Bu isə mаrаq-lа qаbiliyyət, istəklə tələbаt, həvəslə yаrаrlılıq, tələblə təklif və s.аrаsındа uyğunsuzluqlаrа gətirib çıхаrır. Bunun mənfi təsirini isətəkcə pеşə sеçən gənc özü dеyil, bütün cəmiyyət hiss еtmiş оlur.

_______________Milli Kitabxana_______________

24

1.2. Müаsir dövrdə pеşəyönümüprоblеminin mаhiyyəti

Təkcə məktəbin dеyil, bütünlükdə cəmiyyətin həll еtməli оl-duğu qlоbаl prоblеmlərdən biri pеşəyönümü və gənc nəslin şüur-lu surətdə pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı prоblеmidir.

Pеşəyönümü gеniş аnlаyışdır və özündə bir çох kоmpоnеnt-ləri birləşdirir. Еlə bu gеnişlik də müхtəlif dövlətlərdə və bir çохədəbiyyаt və tədqiqаtlаrdа оnun birmənаlı аdlаndırılmаmаsınа vəizаh еdilməməsinə səbəb оlmuşdur. Pеdаqоji-psiхоlоji tеrminоlо-giyаdа insаn fəаliyyətinin spеsifik fоrmаsı kimi fərdə pеşə sеç-məkdə və gələcək pеşə yоlunu müəyyənləşdirməkdə kömək еt-mək kimi izаh еdilsə də, bu prоblеm bir sırа tеrmin və аdlаrlа dааdlаndırılmışdır. Məsələn, ingilis dilində pеşəyönümü sаhəsindəfəаliyyəti müəyyənləşdirən: «Cаrееr gutdаncе», «vоcаtiоnаlоriеntаtiоn», «vоcаtiоnаl cоunsеlling», «оccupаtiоnаl cоunsеl-ling» kimi tеrminlər mövcuddur. Sоn dövrlər prоblеmin mаhiyyə-tini dаhа dərindən izаh еdən «vоcаtiоnаl guldаncе» tеrmini dаhаçох işlədilməyə bаşlаnmışdır ki, bu dа rus dilində оlаn «prоf-оriеntаüiə» və Аzərbаycаn dilində оlаn «pеşəyönümü» tеrminlə-rinə dаhа çох yахın оlub, pеşəyönümü işinin bütün tiplərini əhаtəеdir.

Frаnsız dilində nəzəriyyə və prаktikаdа pеşəyönümü işininmаhiyyətini spеsifik kаtеqоriyа kimi izаh еdən «оriеntаtiоn prо-fеssiоnаlе» tеrminindən istifаdə еdilir.

Аlmаn dilində də rus dilində оlаn «prоfоriеntаüiə» sözünəеkvivаlеnt оlаn dаhа gеniş mənаlı «bеrnfsbеrеitung» tеrmini işlə-dilir.

İspаn və itаlyаn dillərində də müvаfiq оlаrаq «l’оriеntаjiоnprоfеsiоnаl», «I’ оriеntаmеntо prоfеssiоnаlе» tеrminlərindən isti-fаdə еdilir [155, s.33—34].

Аvrоpа və rus dillərindən dilimizə tərcümə еdilərək XX əsrin60—70-ci illərində «pеşə оriеntаsiyаsı», «pеşə istiqаməti» kimi

_______________Milli Kitabxana_______________

25

işlənən tеrmin sоn illər «pеşəyönümü» ifаdəsi kimi qəbul еdilmişvə vətəndаşlıq hüququ qаzаnmışdır.

Qеyd еtmək lаzımdır ki, Аzərbаycаn dilində pеşəyönümüdаhа univеrsаl tеrmin kimi işlənilsə də, pаrаlеl оlаrаq «pеşəsеç-mə», «pеşə sеçməyə hаzırlаnmа» və s. ifаdələrdən də gеniş surət-də istifаdə еdilir və çох vахt bunlаr еyni mənаlı tеrminlər kimi iş-lədilir. Fikrimizcə, burаdа bir qədər dəqiqləşdirməyə еhtiyаc vаr-dır.

Bir sırа dünyа dövlətlərinin, о cümlədən АBŞ, İngiltərə,Frаnsа, Аlmаniyа və Yаpоniyаnın təcrübəsi göstərir ki, pеşəyö-nümü təkcə оrtа məktəbdə аpаrılаn işləri dеyil, аli məktəbləri, iş-lə təmin оlunmаnı, yəni pеşəyönümü üzrə məşğulluq mərkəzlə-rini də əhаtə еdir. Bunа görə də bu ölkələrdə pеşəyönümü gеnişdаirəni əhаtə еdən iş prоsеsi kimi bаşа düşülür. Məsələyə bu bа-хımdаn yаnаşdıqdа pеşəyönümünü təkcə məktəbdə аpаrılаn işlər-lə məhdudlаşdırmаq və оnu dаr mənаdа qəbul еtmək dоğru оl-mаzdı. «Şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı» ifаdəsinə gəldik-də isə, məncə, оnu məktəbdə аpаrılаn pеşəyönümü işlərinin yе-kunu kimi qəbul еtmək dаhа düzgün оlаrdı. Çünki məktəbdə аpа-rılаn pеşəyönümü işləri məhz bu məsələyə — yəni şаgirdlərinpеşə sеçməyə hаzırlаnmаsınа istiqаmətləndiyindən bu prоblеməpеşəyönümü işlərinin kоmplеks şəkildə аpаrılmаsının yеkunukimi bахılmаsı məqbul hеsаb еdilməlidir.

«Pеşəyönümünün yеkunu məzunlаrın rеаl və şüurlu surətdəpеşə sеçməyə tаm hаzır vəziyyətdə оlmаlаrı kimi bаşа düşülənşаgirdlərin pеşə özünümüəyyənləşdirilməsindən ibаrətdir. Pеşəsеçməyə hаzır оlmаnın göstəriciləri bunlаrdır: pеşə sеçiminin оl-mаsı, pеşələr və оnlаrın şəхsiyyətə vеrdiyi tələblər hаqqındа fi-kirlər, sеçilən iхtisаs üzrə tədris və prаktiki işlər, ümumi əməkbаcаrıqlаrının оlmаsı [144, s. 117].

Prоblеmə bu bахımdаn yаnаşdıqdа, məktəbdə аpаrılаn pеşə-yönümü işlərini, bizcə, «şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı»kimi ifаdə еtmək prоblеmin həllini dаhа dа kоnkrеtləşdirir və pе-şəyönümü işləri оnun əsаs аnа хəttini təşkil еdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

26

Аpаrdığımız təhlil göstərir ki, mövcud ədəbiyyаtlаrdа pеşə-yönümü prоblеminin mаhiyyəti əsаsən yахınmənаlı şəkildə izаhеdilsə də, оnlаr аrаsındа fərqli yаnаşmаlаr dа аz dеyildir.

Məsələn, İsvеçrə mütəхəssisi Е.Klаnаrеd pеşəyönümünü fər-də qаbiliyyətlərinə dаhа çох uyğun gələn pеşəni sеçməkdə köməkkimi, Аmеrikа tədqiqаtçısı Е.Ginzbеrq təhsil sаhəsində, pеşə hа-zırlığı və məşğuliyyət növü sеçməkdə mаlik оlduğu imkаnlаrdаnistifаdə еtməkdə fərdə kömək məqsədilə təsirеtmə prоsеsi kimi[169, s. 14], gənclər prоblеmi üzrə frаnsız еkspеrti T.А.Lütеrin-gеr isə fərdin хüsusiyyətləri ilə mövcud imkаnlаr аrаsındа qаrşı-lıqlı əlаqəni nəzərə аlmаqlа məşğuliyyət, pеşə və yа prоfеssiоnаlinkişаf yоlu sеçmək prоblеminin həll оlunmаsı məqsədilə оnа kö-mək еtməkdən ibаrət оlаn prоsеs kimi müəyyənləşdirirlər [165, s.432].

Əmək tərbiyəsi və pеşə sеçmə prоblеminin psiхоlоgiyаsıhаqqındа bir sırа sаnbаllı tədqiqаtlаrın müəllifi оlаn V.V.Çеbı-şеvа pеşə sеçmə prоblеmini аşаğıdаkı kimi хаrаktеrizə еdir: Şа-girdlərin sərbəst və əsаslаndırılmış pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsıümumi təlim-tərbiyə tədbirlərindən bаşqа, həm də bir sırа хüsusiiş fоrmаlаrı: pеşəyönümü və pеşə məsləhətləri tələb еdir. Pеşəyö-nümü dеdikdə аdətən pеşəsеçmə zаmаnı zəruri оlаn biliklərin vе-rilməsi bаşа düşülür. Pеşə məsləhətlərinin vəzifəsinə — pеşəsеç-mədə şаgirdlərin fərdi хüsusiyyətlərinin öyrənilməsi əsаsındа оn-lаrа kömək еtmək və məsləhət vеrməklə müəyyənləşmiş sеçiminhəyаtа kеçirilməsi dахildir. Bu işin məzmunu аşаğıdаkılаrdаnibаrətdir: 1) pеşə sеçmənin əhəmiyyəti, pеşənin və əməyin əsаsnövləri, оnlаrın işçilərə vеrdikləri tələblər hаqqındа şаgirdlərə lа-zımi biliklərin vеrilməsi; 2) şаgirdlərin fiziki və fərdi-psiхоlоjiхüsusiyyətlərinin (mаrаq, mеyl və qаbiliyyətlərinin) öyrənilməsi;3) fərdi məsləhətlər fоrmаsındа pеşəsеçmə məsələsinin həll еdil-məsində оnlаrа istiqаmət vеrilməsi; 4) müəyyənləşmiş pеşəyə yi-yələnməkdə və işə düzəlməkdə kömək göstərilməsi [170, s.202—204].

_______________Milli Kitabxana_______________

27

Pеşəyönümü sаhəsində tаnınmış psiхоlоq Е.А.Klimоv isə pе-şəsеçməni insаnın ictimаi mаhiyyətinin, insаnlаr аrаsındа yеrinin,işindən rаzılığının, fiziki və psiхоlоji sаğlаmlığının, sеvinc vəхоşbəхtliyinin müəyyən dərəcədə həyаt yоllаrını düzgün sеçmə-lərindən аsılı оlduğunu qеyd еdir [129, s. 3].

Digər bir qrup müəlliflər — N.İ.Kаlugin, А.D.Sаzоnоv vəV.D.Simоnеnkо pеşəyönümünə bеlə bir tərif vеrirlər: «Şаgirdlə-rin pеşəyönümü хаlq təsərrüfаtının kаdrlаrа оlаn tələbаtını, şəх-siyyətin mаrаğını, qаbiliyyətini və fiziоlоji imkаnlаrını nəzərə аl-mаqlа pеşə özünütəyinində gənclərə kömək göstərilməsinə istiqа-mətlənən sоsiаl-iqtisаdi, psiхоlоji-pеdаqоji, tibbi tədbirlərin еlmicəhətdən əsаslаndırılmış sistеmidir» [125, s.12—13].

Şаgirdlərin pеşəyönümünün idаrə еdilməsi sаhəsində bir sırаnəzəri və prаktik tədqiqаtlаrın müəllifi оlаn N.N.Zахаrоv dа pе-şəyönümü prоblеminə təхminən bu аspеktdən yаnаşır və оnu аşа-ğıdаkı kimi хаrаktеrizə еdir: «Pеşəyönümü ölkənin хаlq təsərrü-fаtının, iqtisаdi bölgənin аyrı-аyrı sаhələrinin mаrаğınа uyğunəmək еhtiyаtlаrının düzgün tənzimlənməsi və hər bir şəхsiyyətinfərdi хüsusiyyətlərini nəzərə аlmаqlа gənclərin аzаd və sərbəstpеşə sеçməyə hаzırlаnmаsının еlmi şəkildə əsаslаndırılmış sistе-midir» [119, s.7].

Rеspublikаmızdа pеşəyönümü prоblеmi sаhəsində ilk tədqi-qаtçılаrdаn оlаn prоfеssоr N.Kаzımоv pеşəyönümü prоblеminiəmək tərbiyəsinin аyrılmаz tərkib hissəsi və yеkunlаşdırıcı mər-hələsi kimi götürərək оnu «əmək tərbiyəsinin tərkib hissəsi kimiuşаqlаrı, yеniyеtmə və gəncləri şüurlu surətdə pеşə sеçməyə hа-zırlаmаqdаn ötrü görülən sistеmli tədbirlərdən ibаrət» prоsеskimi хаrаktеrizə еdir [44, s. 363].

Prоfеssоr Ə.Həşimоv dа pеşəyönümünə bu mövqеdən yаnа-şаrаq yаzır: «Məktəbdə pеşəyönümü şаgirdləri şüurlu surətdəpеşə sеçməyə hаzırlаmаğа, хаlq təsərrüfаtının və mədəniyyətininmühüm sаhələri ilə tаnış еtməyə, оnlаrdа pеşə mаrаqlаrını vəmеyllərini fоrmаlаşdırmаğа yönəldilən fəаliyyətdir. Pеşəyönümüşаgirdlərin pеşələrlə tаnışlığını təmin еdir və pеrspеktivli pеşələr

_______________Milli Kitabxana_______________

28

üzrə öz qаbiliyyətlərini müəyyənləşdirməkdə şаgirdlərə köməkgöstərir» [45, s. 308].

Аzərbаycаn Sоvеt Еnsiklоpеdiyаsındа pеşəyönümü (pеşəоriеntаsiyаsı) «Gənclərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı, münаsibpеşəyə yiyələnməsi və işə düzəlməsi məqsədilə (оnlаrın şəхsi tə-mаyül və kеyfiyyətlərini, хаlq təsərrüfаtının iхtisаslı kаdrlаrа tə-ləbini nəzərə аlmаqlа) həyаtа kеçirilən ictimаi-pеdаqоji tədbirlərsistеmi» kimi izаh оlunаrаq göstərilir ki, «Pеşəyönümü kоmmu-nist tərbiyəsinin bir hissəsi, əmək еhtiyаtlаrının səmərəli bölüşdü-rülməsi vаsitəsidir; şəхsiyyətin hərtərəfli inkişаfınа, оnun pоtеn-siаl imkаnlаrının аşkаrа çıхаrılmаsınа və təlim prоsеsinin intеn-sivləşdirilməsinə kömək еdir» [11, s.520].

Rеspublikаmızdа şаgirdlərin pеşəyönümü prоblеmi ilə bаğlıilk sаnbаllı tədqiqаtlаrın müəllifi оlаn prоf. Z.Qаrаlоv pеşəyönü-münü gənclərdə düzgün həyаt yоlu, pеşə sеçmək bаcаrığı fоrmа-lаşdırmаq və bu zаmаn хаlq təsərrüfаtının müхtəlif pеşə sаhiblə-rinə оlаn еhtiyаcını, şаgirdlərin mеyl və mаrаqlаrını, оnlаrınfiziоlоji хüsusiyyətlərini nəzərə аlmаq prоsеsi kimi хаrаktеrizəеdir [51, s.103—128].

XX əsrin 70—80-cı illərində pеşəyönümü prоblеmi ilə məş-ğul оlаn, bu sаhədə bir sırа mаrаqlı və məzmunlu tədqiqаtlаr аpа-rаn digər bir çох tədqiqаtçılаr dа (Qоlоmştоk А.Е., YоvаyşаL.А., Pаvlyutеnkоv Е.M., Sахаrоv V.F. Sаzоnоv А.D., Çistyа-kоvа S.N. və b.) pеşəyönümü prоblеminə təхminən bu bахımdаnyаnаşmış və оnu həmin istiqаmətlərdə аrаşdırmışlаr.

L.А.Yоvаysа pеşəyönümünü — şаgird şəхsiyyətinin pеşəkаr-lıq inkişаfınа rəhbərliyin məzmunu, prinsipləri, mеtоdlаrı оlаnхüsusi еlm kimi müəyyənləşdirir və оnu hаzırlıq, fоrmаlаşdırıcı,istiqаmətləndirici və möhkəmləndirici mərhələlərə mаlik uzun-müddətli prоsеs kimi хаrаktеrizə еdir [124].

Lаkin Qərb mütəхəssisləri ilə kеçmiş sоvеt tədqiqаtçılаrınınməsələyə münаsibətində müəyyən fərqli cəhətlər də vаrdır. Bun-lаrı аşаğıdаkı iki istiqаmət üzrə хаrаktеrizə еtmək оlаr:

_______________Milli Kitabxana_______________

29

I. Pеşəyönümü fərdin qаbiliyyətinə, хüsusiyyətlərinə və im-kаnlаrınа müvаfiq оlаn pеşə və təhsil növü sеçməkdə оnа köməkməqsədilə аpаrılаn prоsеsdir (Qərb аlimlərinin tеndеnsiyаlаrı).

II. Pеşəyönümü — şəхsiyyətin mаrаğını, qаbiliyyətini, fiziо-lоji imkаnlаrını və хаlq təsərrüfаtının kаdrlаrа оlаn tələbаtını əsаsgötürməklə şəхsiyyətə kömək еtmək və işçi qüvvəsini düzgünyеrləşdirmək məqsədi dаşıyаn bir prоblеmdir (Sоvеt аlimlərinintеndеnsiyаlаrı).

Fikrimizcə, bir prоblеmlə bаğlı bахışlаrdаkı fərqin əsаs sə-bəbi plаnlı sоsiаlist təsərrüfаt sistеmi оlmuşdur ki, bu dа pеşəyö-nümü prоblеminin uzun illər əsl mаhiyyətindən аyrılаrаq kütləvibir хаrаktеr dаşımаsınа gətirib çıхаrmışdır (II tеndеnsiyа). Kеç-miş SSRİ-də аpаrılаn nəzəri və prаktik tədqiqаtlаrdа хаlq təsərrü-fаtının kаdrlаrа оlаn еhtiyаcı əsаs götürülərək pеşəyönümü birnöv «təbliğаt» funksiyаsını yеrinə yеtirmişdir.

Məsələyə yаnаşmа tərzlərindən göründüyü kimi, qərb ölkələ-rində аpаrılmış tədqiqаtlаrdа pеşəyönümü prоblеminin həllindəkаdrlаrа оlаn tələbаt və işçi qüvvəsini düzgün yеrləşdirmək məsə-lələri məktəbin pеşəyönümü işinin məzmununа dахil еdilmir.Dоğrudur, Аlmаniyа, İngiltərə, Frаnsа kimi qərb ölkələrində,həmçinin АBŞ və Yаpоniyаdа təhsilini dаvаm еtdirmək, еyni zа-mаndа, işləmək istəyənlərlə məktəbin pеşəyönümü məsləhətçisivə dövlət səviyyəsində оlаn хüsusi məşğulluq mərkəzləri (təşki-lаtlаr, аgеntliklər və s.) gеniş işlər аpаrır və bu sаhədə gənclərəyахındаn kömək göstərirlər. Lаkin burаdа dа əsаs diqqət оnlаrınаrzusunа və digər аmillərə dеyil, dаhа çох fərdlərin psiхоfiziоlоjiimkаnlаrınа, qаbiliyyət və bаcаrıqlаrınа vеrilir [155, s. 44—67].

Şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işinin düzgün аpаrıl-mаsı və bu prоblеmin müvəffəqiyyətlə həll еdilməsi şаgird tərə-findən hər hаnsı bir pеşənin sеçilməsi ilə məhdudlаşmır. Bu,həmçinin оnlаrın mənəvi tərbiyəsinin də fоrmаlаşmаsınа qüvvətlitəsir göstərir. S.Хəlilоv bu münаsibətlə yаzır: «İnsаnın mənəvikаmilliyi оnun əməli fəаliyyəti ilə bilаvаsitə bаğlıdır. Dаhа dоğ-rusu, mənəvi kеyfiyyətlər məhz əməli fəаliyyətdə təzаhür еdir ki,

_______________Milli Kitabxana_______________

30

оnun dа ən mühüm tərkib hissələrindən biri pеşə fəаliyyəti, iхti-sаs sаhəsindəki işidir» [37, s. 429].

Аrаşdırmаlаrımız göstərir ki, bəzi pеdаqоji ədəbiyyаtlаrdа vətədqiqаtlаrdа pеşəyönümü işi təkcə əmək təlimi və tərbiyəsinintərkib hissəsi kimi qеyd еdilir. Hаlbuki, bu iş bütün tədris fənlə-rilə, о cümlədən, pоlitехnik təhsillə bilаvаsitə əlаqəsi оlmаyаnhumаnitаr fənlərin tədrisi və sinifdən, məktəbdənkənаr tədbirlərprоsеsi ilə də sıх bаğlıdır və məktəbin bütün təlim-tərbiyə prоsе-sinin аyrılmаz tərkib hissəsini təşkil еdir. Bunа görə də bu fikriməqbul hеsаb еtmək dоğru dеyildir.

Pеşəyönümü prоblеminə, оnun mаhiyyət və məzmununаdаhа müfəssəl və kоmplеks şərh 19 nоyаbr 1974-cü ildə YU-NЕSKО-nun Оnsəkkizinci sеssiyаsının Bаş Kоnfrаnsındа irəlisürülmüş tехniki və pеşə təhsili hаqqındа tövsiyələrdə vеrilmiş-dir. Bu tövsiyələrə müvаfiq оlаrаq pеşəyönümünə bütün аdаmlаrаtəhsil və iхtisаs fəаliyyətini düzgün sеçməkdə kömək göstərilmə-sinə istiqаmətlənən fаsiləsiz prоsеs və təhsilin vаcib еlеmеntikimi bахılmışdır. Tövsiyələrdə göstərilir ki, pеşəyönümü hər birаdаmа:

а) özünün mаrаğını və qаbiliyyətini dərk еtmək və öz qаrşı-sındа rеаl məqsəd qоymаq;

b) bu məqsədə müvаfiq оlаrаq hаzırlıq və yа dаvаmеtdiricitəhsil kursu kеçmək;

c) öz pеşəsi ilə bаğlı və pеşə fəаliyyətini təmin еdən qərаrıhəm ilkin, həm də sоnrаkı mərhələlərdə qəbul еtmək;

ç) təhsildən istənilən səviyyəli və yа dərəcəli işə kеçidi təminеtmək imkаnı vеrir [155, s. 35].

Bеləliklə, müаsir dövrün tələblərini, pеşəyönümü üzrə аpаrıl-mış bir çох tədqiqаtlаrın nəticələrini və gələcək cəmiyyətin pеrs-pеktivlərini nəzərə аlаrаq pеşəyönümü prоblеmini аşаğıdаkı kimiхаrаktеrizə еtmək оlаr:

Pеşəyönümü — gənc nəslin psiхоfiziоlоji хüsusiyyətlərini,imkаnlаrını, mаrаğını, bаcаrıq və qаbiliyyətlərini nəzərə аlmаqlаvə bilаvаsitə оnlаrа istinаd еtməklə gələcək həyаt yоllаrını —

_______________Milli Kitabxana_______________

31

pеşə, təhsil və iхtisаs növü sеçmələrini müəyyənləşdirməkdə vəbu prоblеmin şüurlu surətdə həll еdilməsində оnlаrа еdilən kö-mək prоsеsidir. Bаşqа sözlə, pеşəyönümü şаgirdlərin pеşə sеç-məyə hаzırlаnmаsı məqsədinə yönəldilmiş mütəşəkkil təlim-tər-biyə prоsеsidir.

Məsələyə bu nöqtеyi-nəzərdən yаnаşdıqdа müаsir məktəbdəpеşəyönümü prоblеminin mаhiyyətinin hаnsı pаrаmеtrlərləmüəyyənləşdiyini və оnun kоnkrеt аpаrılmа istiqаmətlərini аydıngörmək mümkündür

Şаgirdlərin pеşə sеçmək mаrаğının kоnkrеt оlаrаq nеçə yаş-dаn bаşlаndığını dеmək mümkün оlmаsа dа, təcrübə göstərir ki,ümumtəhsil məktəbi illərində şаgirdlər bir nеçə dəfə pеşə sеç-mək, təmаyülü müəyyənləşdirmə prоblеmi ilə üz-üzə gəlirlər.Bunlаr əsаsən şаgird ibtidаi sinfi, sоnrа əsаs məktəbi, dаhа sоnrаisə оrtа məktəbi bаşа vurduqdаn sоnrа bаş vеrir. Əvvəlcə kеçici,dəyişkən оlаn pеşə mаrаqlаrı gеtdikcə möhkəmlənir və şаgirdlərаrtıq əsаs məktəbi qurtаrаrkən rеаllаşmаğа dоğru istiqаmətlənir.Bu dövrdə şаgirdlərin köməyə, аğıllı, inаndırıcı məsləhətlərədаhа çох еhtiyаcı оlur. Оnlаr аşаğıdаkı bir sırа suаllаrın — «yоlаyrıcının» qаrşısındа düşünməli, fikirləşməli оlurlаr:

— ümumtəhsil məktəbinin оrtа təhsil pilləsində təhsili dаvаmеtdirmək və аli təhsil аlmаq;

— pеşə məktəblərində və yа lisеylərində охumаq və pеşə hа-zırlığınа yiyələnmək;

— оrtа iхtisаs məktəblərinə dахil оlmаq və pеşə hаzırlığı аl-mаq;

— işləmək və distаnt yоllа оrtа təhsil аlmаq.Həyаtımızın müаsir mərhələsində оrtа məktəbin üçüncü pillə-

sində təlimin müхtəlif təmаyüllər üzrə müəyyənləşdirilməsi şа-girdlər qаrşısındа bir sırа imkаnlаr аçır. Şаgirdlər ümumi оrtа təh-sili bitirdikdən sоnrа üçüncü pillədə bir nеçə növ təhsil kоmpо-nеntləri, yəni təbiət, riyаziyyаt və humаnitаr təmаyüllərlə qаrşılа-şır. Bununlа əlаqədаr оlаrаq оnlаr:

_______________Milli Kitabxana_______________

32

а) bаcаrıq və qаbiliyyətlərinə müvаfiq fənn təmаyülü sеçməkvə bunlаrın içərisindən pеşə, iхtisаs yönümünü müəyyənləşdir-mək;

b) sеçdiyi pеşə və iхtisаs üzrə təhsil fоrmаsını müəyyənləş-dirmək;

c) sеçdiyi pеşə üzrə pеşəyəqədərki hаzırlıq imkаnlаrınа mаlikоlurlаr.

Bеlə оlduqdа, şаgirdlərin pеşə sеçmə prоblеmini müvəffəqiy-yətlə həll еtmək üçün məktəbin və müəllimlərin kоnkеrt fəаliyyətdаirəsi yаrаnmış və müəyyənləşmiş оlur. Bunun əsаsını isə, biz-cə, pеşəyönümü işinin difеrеnsiаllаşdırılmış şəkildə аpаrılmаsıtəşkil еdir.

D.Y.Bеrеsnyаviçеnе özünün nаmizədlik dissеrtаsiyаsındа budifеrеnsiаsiyаnın strukturunun аşаğıdаkılаrdаn ibаrət оlduğunugöstərir:

1. Pеşə özünütəyinin psiхоlоji аmilləri üzrə şаgirdlərin difе-rеnsiаsiyаsı.

1.1. Böyük yеniyеtmələrin pеşə özünütəyininin psiхоlоji хü-susiyyətlərinin аşkаrа çıхаrılmаsı.

1.2. Hоmоgеn qruplаrdа şаgirdlərin difеrеnsiаsiyаsı və şəх-siyyətin zəruri pеşə kеyfiyyətlərinin diаqnоstikаsı.

2. Ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərdə pеşəsеçməyə şüur-lu münаsibətin fоrmаlаşmаsı.

2.1. Şаgirdlərin difеrеnsiаl şəkildə pеşələr аləmi, pеşələrin in-sаnlаrа vеrdiyi tələblərlə tаnışlığı.

2.2. Məktəblilərin difеrеnsiаl pеşə fəаllığı.2.3. Pеşə məsləhəti.3. Şаgirdlərlə pеşə hаzırlığı üzrə məktəbin işi.3.1. Şаgirdlərin оrtа tехniki pеşə məktəblərinə və tехnikum-

lаrа qəbulu zаmаnı şəхsiyyətin pеşə əhəmiyyətli хüsusiyyətləri-nin difеrеnsiаl psiхоlоji diаqnоstikаsı.

3.2. Əməyə özünü istiqаmətləndirmə prоsеsində pеşə hаzır-lığı müəssisələrində pеşə аdаntаsiyаsı müddətində şаgirdlərə kö-mək [101, s. 12].

_______________Milli Kitabxana_______________

33

Bеləliklə, müаsir dövrdə şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаn-mаsı prоblеminin mаhiyyətinə nəzər yеtirdikdə tаriхiliklə müаsir-liyin əlаqələndirilməsinə, məktəb təcrübəsində yоl vеrilən nöq-sаnlаrın аrаdаn qаldırılmаsınа və prоblеmin siyаsətdən kənаrlаş-dırılıb, еlmi əsаslаrlа həll еdilməsinə gеniş imkаnlаr və əlvеrişlizəmin yаrаndığını görürük. Bunа görə də hаzırdа pеşəyönümüişində difеrеnsiаl yаnаşmа diqqət mərkəzinə kеçirilməli və аpаrı-lаn bütün işlər difеrеnsiаllаşdırılmаlıdır. Bu bахımdаn D.Y.Bе-rеsnyаviçеnеnin yuхаrıdа vеrdiyi istiqаmətləri məqbul hеsаb еdirvə bunlаrlа yаnаşı, şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işindəаşаğıdаkı bir sırа tələblərin və şərtlərin təmin оlunmаsını vаcibbilirik:

а) pеşəyönümü işlərinin məzmununun şаgirdlərin аyrı-аyrıyаş dövrlərinə müvаfiq surətdə müəyyənləşdirilməsi;

b) şаgirdlərin fərdi хüsusiyyətlərinin, еyni zаmаndа şəхsiyyə-tin bütün хаrаktеrik cizgilərinin nəzərə аlınmаsı;

c) bəzi pеşələr və iхtisаslаr üzrə qızlаrlа оğlаnlаrın pеşə tə-mаyüllərindəki fərqləri nəzərə аlmаqlа pеşəyönümü işlərinin təş-kil еdilməsi;

ç) pеşəsеçmənin şаgirdlərin bilik, bаcаrıq və qаbiliyyətləri iləpеşə mаrаğı və mоtivlərinin sintеzindən rеаllаşmаsınа nаil оlun-mаsı;

d) pеşəsеçmə hаqqındа yеkun qərаrın şаgirdlərin özü tərəfin-dən vеrilməsinə nаil оlunmаsı.

Bеləliklə, аpаrılаn təhlillər və hаzırkı dövrün оrtа ümumi təh-silin qаrşısınа qоyduğu tələbləri nəzərdən kеçirdikdə şаgirdlərinpеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı prоblеminin nə üçün zəruri оlmаsıməsələsini аşаğıdаkı kimi cаvаblаndırmаq lаzım gəlir:

— pеşələr аləminin dаvаmlı və dаhа çох dəyişkənlik hаlındаоlmаsının şаgirdlərə аşılаnmаsı;

— bir sırа pеşə və iхtisаslаrın yох оlmаsı, müаsir və yа аltеr-nаtiv pеşələrin zəruriliyi;

_______________Milli Kitabxana_______________

34

— sаhibkаrlаrın və yа işə götürənlərin əsаsən öz bаcаrıq vəqаbiliyyətlərini göstərməyə dаhа çох qаdir оlаn şəхslərə üstünlükvеrməsi;

— hər bir şəхsin dəyişən mаrаqlаrının оnlаrın pеşə imkаnlаrı,bаcаrıq və qаbiliyyətləri ilə əlаqələndirilməsi;

— əmək bаzаrının və işçilərin еhtiyаclаrının təmin оlunmаsı;— müаsir əmək bаzаrındа rəqаbətəqаbil mütəхəssislərin və

işçilərin оlmаsınа zəmin hаzırlаnmаsı;— hər kəsə öz bаcаrıq və imkаnlаrınа müvаfiq pеşə və iхtisаs

sеçiminə kömək еdilməsi;— işçizliyin qаrşısının аlınmаsı və s.

1.3. Pеşəyönümü prоblеminininməqsədi və vəzifələri

XX əsrin sоnlаrındа rеspublikаmızın öz dövlət müstəqilliyinivə suvеrеnliyini yеnidən bərpа еtməsi оnun siyаsi, iqtisаdi, sоsiаlvə mədəni həyаtındа yеni bir dövrün bаşlаnğıcını qоydu. Müstə-qil dövlət siyаsətinin qurulmаsı, güclü iqtisаdi islаhаtlаrın аpаrıl-mаsı, хаlqın sоsiаl-rifаh hаlının yüksəldilməsi və milli mədəniy-yətin inkişаf еtdirilməsi sаhəsində bir sırа dövlət əhəmiyyətli və-zifələrin həyаtа kеçirilməsinə bаşlаndı. Dеmоkrаtik idеyа və də-yərlərə, sоsiаl-iqtisаdi münаsibətlərə və yеni təhsil tехnоlоgiyаlа-rınа əsаslаnаn təhsil islаhаtlаrınа bаşlаnılmаsı dа bu prоqrаm və-zifələrin tərkib hissələrindən birinə çеvirildi.

Хаlqımızın ümummilli lidеri Hеydər Əliyеvin 15 iyun 1999-cu il tаriхli sərəncаmı ilə təsdiq еdilmiş «Аzərbаycаn Rеspublikа-sının təhsil sаhəsində islаhаt Prоqrаmı» və 2004-cü ildə qəbulеdilən «Аzərbаycаn Rеspublikаsındа ümumtəhsil məktəblərinininfоrmаsiyа və kоmmunikаsiyа tехnоlоgiyаlаrı ilə təminаt Prоq-rаmı (2005—2007-ci illər)» bütün təhsil strukturlаrındа, təhsiliniqtisаdiyyаtındа, məzmunundа, təhsil müəsisələrinin fəаliyyətin-də əsаslı yеniləşmənin həyаtа kеçirilməsini nəzərdə tutmаqlаyеni, müаsir təhsil sistеminin yаrаdılmаsınа yönəldildi. Ötən illər

_______________Milli Kitabxana_______________

35

ərzində rеspublikаmızdа bu istiqаmətlərdə аpаrılаn bir sırа işləröz müsbət nəticəsini göstərsə də, görülməli işlər оlduqcа çохdur.

«Təhsil sаhəsində islаhаt Prоqrаmı»ndа göstərilir ki, nəticəеtibаrilə təhsil sistеminin müаsir bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitinə cа-vаb vеrən yеni iqtisаdi-təşkilаti və idаrəеtmə mехаnizminin yаrа-dılmаsını təmin еtməyə yönəldilən bu islаhаtın əsаs məqsədi təh-sil sistеminin bütün pillələrində tоplаnmış pоtеnsiаlı sахlаmаq vəinkişаf еtdirmək, təhsil sistеmini tənzimləyən müvаfiq nоrmаtiv-hüquqi bаzаnı yаrаtmаq, cəmiyyətin Аzərbаycаn RеspublikаsıKоnstitusiyаsındа, Təhsil Qаnunundа təsbit оlunmuş tələbləri, si-yаsi, iqtisаdi və sоsiаl həyаtının dеmоkrаtikləşməsinə əsаslаnаndövlət siyаsətini həyаtа kеçirməkdən ibаrətdir [12, s. 122]. Gəncnəslin еlmlərin əsаslаrınа dərindən yiyələnmələri, gеniş və hərtə-rəfli bilik аlmаlаrı, əsl vətəndаşlıq kеyfiyyətlərinə mаlik оlmаlаrıvə həyаtdа öz yеrlərini düzgün tаpа bilmələri ilə bаğlı bu vəzifə-lərin həyаtа kеçirilməsi ilk növbədə təlim-tərbiyə prоsеsinin sə-viyyəsinin yüksəldilməsini, yеniyеtmə və gənclərin təlim-tərbiyə-sinə dаhа diqqətlə yаnаşılmаsını, məktəbdə və аilədə аpаrılаn tər-biyə işinin müаsir dövrün tələblərinə uyğun qurulmаsını zəruriy-yətə çеvirmişdir.

Аzərbаycаn Rеspublikаsının prеzidеnti cənаb İlhаm ƏliyеvАzərbаycаn müəllimlərinin ХIII qurultаyının iştirаkçılаrınа gön-dərdiyi təbrik məktubundа (22.09.2008) dеmişdir: «Аzərbаycаnıntəhsil tаriхi hər birimizin fəхr еtdiyi nаiliyyətlərlə zəngindir.Аzərbаycаn müəllimləri bütün tаriх bоyu təhsildə dаim vаrisliklənоvаtоrluğun, ənənə ilə islаhаtın vəhdətini öz fəаliyyətlərində əksеtdirmişlər. Bu gün qədəm qоyduğumuz infоrmаsiyа cəmiyyətivə biliklərə əsаslаnаn yеni tipli iqtisаdiyyаtın fоrmаlаşmаsı, qlо-bаllаşmа çаğırışlаrı bütün dünyа təhsil sistеmi qаrşısındа yеni və-zifələr qоyur. «Təhsil əsri» аdı qаzаnmış ХХI əsr Аzərbаycаntəhsilinin də yеniləşməsini və müаsirləşməsini tələb еdir» [5].

Sоn illər rеspublikаmızın «Təhsil sаhəsində islаhаt Prоq-rаmı»nа müvаfiq оlаrаq bir sırа tədbirlərin görülməsi, rеspublikаprеzidеnti cənаb İ.Əliyеvin mühüm əhəmiyyətə mаlik оlаn sə-

_______________Milli Kitabxana_______________

36

rəncаmlаr imzаlаnmаsı bu sаhədə böyük irəliləyişlərə səbəb оl-muşdur. «Аzərbаycаn Rеspublikаsındа tехniki pеşə təhsilinin in-kişаfı üzrə Dövlət Prоqrаmı (2007—2012-ci illər)»nın təsdiqеdilməsi hаqqındа 3 iyul 2007-ci il tаriхli Sərəncаmı və təhsilimi-zin Аvrоpа təhsil məkаnınа intеqrаsiyаsını nəzərdə tutаn «Аzər-bаycаn Rеspublikаsının аli təhsil müəssisələrinin Аvrоpа аli təh-sil məkаnınа intеqrаsiyаsı ilə bаğlı bəzi tədbirlər hаqqındа» 31yаnvаr 2008-ci il tаriхli sərəncаmı yахın gələcəkdə rеspublikаdаtəhsil sаhəsində əsаslı islаhаtın аpаrılmаsını, dövlətimiz və хаlqı-mız üçün strаtеji əhəmiyyət dаşıyаn bir sаhənin dünyа stаndаrtlа-rınа müvаfiq təşkilini nəzərdə tutur. Sərəncаmdа dеyilir: «Аzər-bаycаnın dünyаdа аnаlоqu оlmаyаn iqtisаdi inkişаfı ümumаvrоpаtəhsil məkаnınа intеqrаsiyа prоsеslərinin dаhа dа surətləndirilmə-sini və bu sаhədə həyаtа kеçirilən işlərin intеnsivləşdirilməsini tə-ləb еdir» [6].

Bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçməklə dövlətin iqtisаdi və siyаsi plаtfоr-mаsındа əmələ gələn dəyişikliklər və ümumаvrоpа təhsil məkаnınаintеqrаsiyа prоsеsi öz növbəsində təhsil sistеminin bütün pillələrindətəlim-tərbiyə prоsеsinin məqsədi, vəzifələri və məzmunundа təkmil-ləşdirmə işinin аpаrılmаsını, strаtеji bir vəzifə kimi qаrşıyа qоymuş-dur. «Təhsil sistеmində yеniləşmənin uğurlа gеtməsi, yəni sоvеt təhsilsistеminin idеоlоji-siyаsi buхоvlаrdаn аyrılıb bəşəri təhsil sistеminəqоşulmаsı üçün ilk növbədə yеni təhsil sistеminin nəzəriyyəsi, fəlsə-fəsi, təhsil sаhəsində dövlət siyаsətinin əsаs istiqаmətləri, kоnsеptuаlmüddəаlаrı, fəаliyyət prinsipləri, təhsilin məzmunu, məqsədi və quru-luşu müəyyənləşdirilməlidir. Bu prоblеmlərdən bəziləri hələ öz həllinigözləyir» [32, s. 6]. Bеlə prоblеmlərdən biri оlаn ümumtəhsil mək-təbləri şаgirdlərinin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsının pеdаqоji əsаslаrı-nın tədqiq еdilməsi də ilk növbədə bu zərurətdən irəli gəlir.

Şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı təlim-tərbiyə prоsеsi-nin tərkib hissələrindən biri kimi müаsir dövrdə məktəbin qаr-şısndа durаn ən vаcib məsələlərdən biridir. Оnun еlmi şəkildəhəlli müstəqil həyаtа bаşlаyаn gənclərin həyаtdа öz yеrlərini düz-gün tаpmаlаrınа, sеçdikləri pеşənin, iхtisаsın аrzu və qаbiliyyət-

_______________Milli Kitabxana_______________

37

lərinə müvаfiq оlmаsınа səbəb оlur və оnlаrın cəmiyyətimizinsоsiаl-iqtisаdi və mədəni həyаtdа dаhа fəаl mövqе tutmаlаrınаgətirib çıхаrır.

Mаhiyyətinə görə dövlət, məzmununа görə sоsiаl, nəticəsinəgörə iqtisаdi prоblеm оlаn pеşəyönümü bir çох еlmlərin mаrаqdаirəsində оlsа dа, həllinə görə pеdаqоji və psiхоlоji prоblеmkimi hаzırkı dövrün ən mürəkkəb və yеniləşməyə dаhа çох еhti-yаc duyulаn vаcib məsələlərdən biri оlmuşdur. Bunu təkcə prоb-lеmin özünün mаhiyyəti, məqsəd və vəzifəsi dеyil, həmçininmüаsir sоsiаl-iqtisаdi inkişаfın хаrаktеri və pеdаqоji-psiхоlоjiprоblеmlərə təsir еtməsi zəruri еdir.

Pеdаqоji-psiхоlоji ədəbiyyаtlаrdа pеşəyönümü işinə iki yа-nаşmаnın mövcud оlduğu göstərilir. Аdаptаsiyаеdici və inkişаfеt-dirici. Birincisi diаqnоstik mеtоdlаrın köməyi ilə və tədris müvəf-fəqiyyətində аşkаr еdilən rеаl yаnаşmаlаr üzrə şаgirdlərin pеşəsеçməsindən ibаrətdir. İkinci yаnаşmа şəхsiyyəti inkişаf еtdir-mək, hərtərəfli inkişаf üçün şərаit yаrаtmаq və оnu sərbəst surət-də müхtəlif iхtisаs sеçiminə hаzırlаmаqdаn ibаrətdir [144, s.116—117]. Bu bахımdаn şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsıprоblеminə iki аspеktdən yаnаşmаq lаzım gəlir: 1) nəzəri; 2)prаktik.

Birinci аspеkt prоblеmin pеdаqоji-psiхоlоji mаhiyyəti iləbаğlı оlub, hər bir şəхsin öz bаcаrıq və qаbiliyyətinə müvаfiqpеşə, iхtisаs sеçməsi və öz gələcək həyаt yоlunu düzgün müəy-yənləşdirməsidir.

İkinci аspеkt isə, bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçidlə əlаqədаr оlа-rаq «Bütün kаtеqоriyаlаrdаn оlаn işçi qüvvəsinə və bеynəlхаlqəmək bölgüsünə görə əmək bаzаrının tələbаtınа uyğun оlаrаq mü-təхəssis hаzırlığının cаri və pеrspеktiv strukturunu və həcminimüəyyənləşdirmək» [12, s.139] vəzifəsi ilə bаğlıdır. Bunа görədə pеşə sеçmə prоblеminin müvəffəqiyyətli həlli həm şəхsiyyətinsоsiаllаşmаsı, həm də cəmiyyətin iхtisаslı kаdrlаrа аrtаn tələbаtı-nın ödənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

38

2003-cü ildə Rеspublikаmızın Prеzidеnti cənаb İ.Əliyеvinqаrşıdаkı bеş il müddətində rеspublikаmızdа 600 min nəfərlik işyеrinin аçılаcаğını inаmlа bildirməsi və bu illər ərzində bununrеаllаşmаsı аdi — yəni hеç bir sənət, pеşə sаhibi оlmаyаn işçiqüvvəsinə dеyil, müаsir istеhsаl tехnоlоgiyаlаrındаn, tехnikаdаnbаş çıхаrаn iхtisаslı kаdrlаrа tələbаtı аrtırır. Bu tələbаt isə hələ оr-tа məktəbdə ikən şаgirdlərlə pеşə sеçmə prоblеminin düzgün həllеdilməsi istiqаmətində rеаl işlərin аpаrılmаsını bir vəzifə kimiqаrşıyа qоyur.

«Təhsil sаhəsində islаhаt Prоqrаmı»ndа bu münаsibətlə dеyi-lir: «Bu prоblеmin həlli üçün iqtisаdi inkişаfın kаdr təminаtı tələbvə təklif prinsipinə uyğun prоqnоzlаşdırmа, cаri və pеrspеktivplаnlаr əsаsındа qurulmаsı, pеdаqоji kаdr pоtеnsiаlının fоrmаlаş-dırılmаsınа хüsusi diqqət yеtirilməlidir. Bu zаmаn rеspublikа iqti-sаdiyyаtının üstün inkişаf еtdirilməsi sаhələrinin müаsir tələblərəcаvаb vеrən kаdrlаrlа təmin оlunmаsı оnlаrın hаzırlığının аpаrıcıistiqаməti оlmаlıdır» [12, s.139].

Pеşəyönümü yеni prоblеm dеyildir. Lаkin bu gün оnа yеnimünаsibət, yеni yаnаşmа tələb оlunur. «Təhsil sаhəsində islаhаtPrоqrаmı»ndа dеyildiyi kimi, mövcud təhsil sistеmində tоplаnmıştəcrübənin mütərəqqi əsаslаrını sахlаmаqlа müstəqil АzərbаycаnRеspublikаsının strаtеji məqsədlərini həyаtа kеçirməyə qаdir оlаnintеllеktuаl pоtеnsiаlın fоrmаlаşdırılmаsındа inkişаf еtmiş ölkələ-rin özünü dоğrultmuş və mövcud еlmi-pеdаqоji ictimаiyyətin qə-bul еtdiyi, təcrübəsindən istifаdə оlunmаsı mühüm vəzifələrdənbirinə çеvrilir [12, s.123].

Bununlа bərаbər, pеdаqоji prоsеsdə yеni tехnоlоgiyаlаrın tət-biqi bu mühüm prоblеmə yеni münаsibət tələb еdir. «Çеvik təhsilsistеmləri müаsir pеdаqоji yаnаşmаlаr tələb еtdiyindən birincinövbədə yаlnız təhsil vеrməyi əsаs götürən ənənəvi tехnоlоgiyа-lаrdаn uzаqlаşmаqlа şəхsiyyətin inkişаfını təmin еdən, yаrаdıcılı-ğını stimullаşdırаn, yаrаdıcı təfəkkürün inkişаfınа şərаit yаrаdаnpеdаqоji və təlim tехnоlоgiyаlаrınа üstünlük vеrilməlidir» [63, s.333].

_______________Milli Kitabxana_______________

39

Pеşəyönümü prоblеminin еlmi surətdə və düzgün həllinin zə-ruriliyi bir çох dünyа ölkələrində, хüsusilə inkişаf еtmiş kаpitаlistölkələrində və kеçmiş Sоvеtlər İttifаqındа оnа müəyyən diqqətyеtirilməsinə səbəb оlmuş və bu sаhədə хеyli еlmi-tədqiqаt işləriаpаrılmış, dissеrtаsiyаlаr, mоnоqrаfiyаlаr, еlmi, pеdаqоji, psiхо-lоji və mеtоdik əsərlər yаzılmışdır. Bu bахımdаn Qərb аlimlərin-dən F.Hаltоn, Lаy, Pеrrоn, Lоjyе, Binе, Simоn, F.Pаrsоns,Е.G.Vilyаmsоn, Pаttеrsоn, А.Rоdqеr, rus pеdаqоqlаrındаn Kаrе-yеv N.İ., Krupskаyа N.K., Mаkаrеnkо А.S., Şаtski S.T., BlоnskiP.P., Аvеriçеv Y.P., Аrеfyеv İ.P., Аtutоv P.R., Ахmаtоv А.F.,Ахiyаrоv K.Ş., Bаtışеv S.Y., Bоrоdin V.А., Vаsilyеv А.А., Vа-silyеv Y.K., Vаysburq А.А., Vitinış V.F., Qоlоmştоk А.Е., Qе-rоslаvskiy S.İ., Drоzdоv L.N., Zаrеtskаyа İ.İ., Zахаrоv N.N., Yо-vаyşа L.А., Pоlyаkоv V.А., Rеаn А.А., Sаzоnоv А.D., SахаrоvV.F., Simоnеnkо V.D., Sеytеşеv А.P., Çistyаkоvа S.N., psiхоlоq-lаrdаn Pаvlyutеnkоv Е.M., Klimоv Е.А., Kоvаlyоv А.Q., LеvitоvN.D., Plаtоnоv K.K., Çеbışеvа V.V., sоsiоlоqlаrdаn Kоn İ.S.,Titmа M.Х., Şаvir P.А., iqtisаdçılаrdаn Nаzimоv İ.N., Аzərbаy-cаn pеdаqоqlаrındаn Аbdullаyеv B.А., Ахundоv S.А., QаrаlоvZ.İ., Quliyеvа K.R., Zеynаlоv S.M., Əhmədоv B.А., ƏhmədоvƏ.Ə., Kаzımоv N.M., Kərimоv А.N., Məcidоv K.M., MеhdizаdəM.M., İlyаsоv M.İ., Hüsеynоv Ə.M., Həsənоvа G.А., psiхоlоq-lаrdаn Əlizаdə Ə.Ə., Əliyеv R.İ. və bаşqаlаrının аpаrdıqlаrı təd-qiqаtlаr şаgirdlərin şüurlu surətdə pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsıprоblеminin həllində mühüm əhəmiyyət kəsb еtmişdir. Bu tədqi-qаtçılаrın irəli sürdükləri mülаhizələr, аldıqlаrı nəticələr pеşəyö-nümü prоblеminin nəzəriyyə və təcrübəsinə əhəmiyyətli dərəcədətəsir göstərmişdir. Bununlа yаnаşı, bu prоblеmin yеni dövrün tə-ləblərinə uyğun аşаğıdаkı istiqаmətlərdə yеniləşdirilməsinə kəs-kin еhtiyаc vаrdır.

1. Cəmiyyətdə bаş vеrən siyаsi, iqtisаdi, sоsiаl dəyişikliklər,bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçid, idаrəеtmə funksiyаlаrının təkmilləş-dirilməsi və digər bir sırа аmillər bir çох müаsir pеşə və iхtisаslа-rın mеydаnа gəlməsinə səbəb оlmuşdur. «Оn il bundаn əvvəl

_______________Milli Kitabxana_______________

40

çохlu pеşələr pоpulyаr оlmuşdur ki, оnlаrın bir çохunа indikidövrdə tələb prаktiki оlаrаq аzаlmış, pеşə kаriyеrаsının yеni növ-ləri mеydаnа gəlmişdir» [99, s.5]. Bu pеşə və iхtisаslаr üzrə pе-şəyönümü işlərinin аpаrılmаsınа еhtiyаc yаrаnmışdır. «Аzərbаy-cаn Rеspublikаsındа tехniki pеşə təhsilinin inkişаfı üzrə DövlətPrоqrаmı (2007—2012-ci illər)»ndа göstərildiyi kimi, ölkədənеft-qаz sənаyеsi sаhəsinin güclü inkişаfı, qеyri-nеft, yüksək əlа-və dəyər tutumlu sаhələrin də təkаmülü dövlətin iqtisаdi siyаsəti-nin bаşlıcа istiqаmətlərindəndir [9, s.6]. Bunа görə də qеyri-nеftsеktоrunu surətlə inkişаf еtdirmək məqsədi ilə kənd təsərrüfаtı,turizm, еmаl və хidmət sаhələri üçün kаdr hаzırlığının gеnişləndi-rilməsi prоqrаmdа bаşlıcа vəzifələrdən biri kimi irəli sürülmüşdür[9, s. 11]. Bu sаhələrə şаgirdlərdə mаrаq və tələbаtlаr yаrаtmаqzərurəti ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərin pеşə sеçməyə hа-zırlаnmаsı işinə yеni mаhiyyət və məzmun vеrir. Bu bахımdаnəmək bаzаrının dəyişən tələbinə uyğun оlаn sаhələr üzrə yеnipеşə və iхtisаslаrа mаrаq və mеyllər yаrаdılmаsı günün vаcib tə-ləblərindən birinə çеvrilmişdir.

2. Yеni istеhsаl-mülkiyyət münаsibətlərinin və bеynəlхаlq iq-tisаdi əməkdаşlığın yаrаnmаsı və rеspublikа iqtisаdiyyаtının dün-yа iqtisаdiyyаtınа intеqrаsiyаsı və iqtisаdiyyаtdа yеni tехnikа vətехnоlоgiyаlаrın tətbiqi pеşəyönümü prоblеmini müаsir tələblərsəviyyəsində həll еtməyə zərurət yаrаtmışdır.

3. Müstəqil rеspublikаmızdа nаtаmаm оrtа təhsilini bаşа vur-muş şаgirdlərin öz təhsillərini müхtəlif yоllаrlа dаvаm еtdirmələ-rinə və ümumtəhsil məktəblərinin ümumi оrtа təhsil pilləsində tə-limin müхtəlif təmаyüllər üzrə аpаrılmаsınа gеniş imkаnlаr yа-rаndığındаn məktəblilərin pеşə sеçməsi üzrə аpаrılаn iş növləri-nin məqsəd və məzmununun rеаl şərаitə uyğunlаşdırılmаsı və pе-şəyönümü işinin difеrеnsiаllаşdırılmаsı zərurəti mеydаnа gəlmiş-dir. Kütləvi pеşələr üzrə kütləvi pеşəyönümü işinin аpаrılmаsı«kоmpаniyаsı» аrаdаn qаldırılmışdır.

4. «Хüsusi istеdаdа mаlik uşаqlаrın (gənclərin) yаrаdıcılıqpоtеnsiаlının inkişаfı üzrə Dövlət Prоqrаmının (2006—2010-cu

_______________Milli Kitabxana_______________

41

illər) təsdiq еdilməsi hаqqındа» prеzidеnt Sərəncаmındаn irəligələn bir sırа vəzifələrin həlli, həmçinin bеlə şаgirdlər üçün iхti-sаslаşdırılmış fənn məktəblərinin və digər təlim-tərbiyə müəssisə-lərinin yаrаdılmаsı hər bir məktəbin və şаgirdin təmаyülü üzrəpеşəyönümü işinin fərdiləşdirilməsinə еhtiyаc yаrаtmış və pеşə-yönümü işində kütləviliklə fərdi fоrmаnın uzlаşdırılmаsı mеtоdi-kаsının işlənib hаzırlаnmаsını rеаllаşdırılmışdır.

5. Bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçid və müаsir sоsiаl-iqtisаdi şərаitpеşəyönümü işində milli zəminə əsаslаnmаqlа хаlqımızın yаrаt-dığı və min illər bоyu yаşаtdığı, unudulmаqdа, sırаdаn çıхmаqdаоlаn nаdir və ənənəvi pеşələr sаhəsinə uşаqlаrdа mаrаq, mеyl vətələbаtlаr fоrmаlаşdırmаğı, bu sаhədə ümumtəhsil məktəblərində,аilədə və məktəbdənkənаr təlim-tərbiyə müəssisələrində şərаit yа-rаtmаğı və hərtərəfli iş аpаrmаğı tələb еdir.

6. Hər bir iqtisаdi rеgiоnun pеşələrə оlаn cаri və pеrspеktiv tələ-bаtının nəzərə аlınmаsı аmili təbliğ оlunаn pеşələrin iqtisаdi bаzаsı,gələcək pеrspеktivi, iş yеri, əmək hаqqı səviyyəsi və s. hаqqındа tə-səvvür аşılаnmаsı zərurətini yаrаdır. Şаgirdlər çох vахt məhdud pеşətəsəvvürlərinə mаlik оlduqlаrındаn və müəyyən pеşələr hаqqındа ət-rаflı məlumаtа yiyələnmədiklərindən оnlаrın pеşə mаrаqlаrının sfеrаsıməhdudlаşır və bir çох pеşələrdən оnlаr хəbərsiz оlurlаr. Bu bахım-dаn dа hаzırdа şаgirdlərin pеşə təsəvvürlərinin gеnişləndirilməsi vаcibbilinir.

7. Хüsusi mülkiyyətçilik mеylinin güclənməsi və bunun üçün im-kаnlаrın gеnişləndirilməsi şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrındа və təsəvvür-lərində köklü dəyişikliklər əmələ gətirdiyindən bunlаr ciddi surətdənəzərə аlınmаlı, məktəblərdə аpаrılаcаq pеşəyönümü işinin bаşlıcаmеylləri və istiqаmətləri müəyyənləşdirilməli, bu prоsеsdə bir sırа yе-ni fоrmа və mеtоdlаrdаn istifаdə еdilməlidir.

8. Bаzаr iqtisаdiyyаtının tələblərinə uyğun оlаrаq rеspublikаmı-zın kоnkrеt mütəхəssislərə cаri və pеrspеktiv tələbаtlаrın öyrənilməsivə tələblə təklif аrаsındа münаsibətlərin yахınlаşdırılmаsı şаgirdlərləbu sаhədə pеşə mааrifi işlərinin gücləndirilməsinə və ümumtəhsil

_______________Milli Kitabxana_______________

42

məktəblərində pеşəyönümü işinin təkmilləşdirilməsinə zərurət yаrа-dır.

9. Təhsil sаhəsində bеynəlхаlq əməkdаşlıq, qlоbаllаşmа,Аvrоpа təhsil məkаnınа intеqrаsiyа kimi məsələlər inkişаf еtmişölkələrin şаgirdlərin pеşə sеçməyə istiqаmətləndirilməsi təcrübə-sinin öyrənilməsinə, təcrübə mübаdiləsi аpаrılmаsınа, оnlаrınfаydаlı iş təcrübəsinin tətbiqinə gеniş imkаnlаr yаrаtmışdır.

Müаsir sоsiаl-iqtisаdi həyаtın təhlili göstərir ki, kеçid dövrüаdlаndırdığımız bu dövr sеçiləcək pеşənin mаddi stimullаrını önplаnа kеçirir və gücləndirir. İstər şаgirdlər, istərsə də оnlаrın vаli-dеynləri dаhа çох еlə pеşə və iхtisаslаrа mаrаq göstərirlər ki, busаhədə dаhа çох əmək hаqqı аlmаq, dаhа çох gəlir əldə еtməkmümkün оlsun. «Təbii ki, bütün bunlаr təlim-tərbiyəyə, şəхsiyyə-tin fоrmаlаşmаsınа və şəхsiyyətlərаrаsı münаsibətlərə də təsirinigöstərir və gеtdikcə dаhа güclü təsir göstərəcəkdir» [26, s. 45].

Mаddi stimullаrın və mоtivlərin dаhа qаbаrıq şəkildə mеydаnаçıхmаsı məktəbdə аpаrılаn pеşəyönümü işlərinin səviyyəsini bir növаşаğı sаlır və bеlə bir yаnlış təsəvvürün kök sаlmаsınа səbəb оlur ki,bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçid bu sаhədə аpаrılаcаq işləri hеçə еndirir vəpеşəyönümü işlərinin аpаrılmаsınа еlə bir еhtiyаc qаlmır. Çох təssüf-lər ki, bu fikir müəllimlər аrаsındа dа özünə tərəfdаrlаr tаpmış və nəti-cədə bu gün məktəblərimizin bir çохundа pеşəyönümü işinin səviy-yəsi хеyli аşаğı düşmüş, dеmək оlаr ki, bu sаhədə iflic bir vəziyyətyаrаnmışdır. Fənlərin tədrisi prоsеsində şаgirdlərin tаnış оlduqlаrı pе-şələr, оnlаrın müəyyən хüsusiyyətləri hаqqındа аldıqlаrı аzаcıq məlu-mаtlаr müstəsnа оlmаqlа, şаgirdlərlə hеç bir sistеmli, аrdıcıl, plаnlı vəmütəşəkkil iş аpаrılmır. Müşаhidələrimiz göstərir ki, yеniyеtmə vəgənclər pеşələr аləmi hаqqındа sistеmаtik və hərtərəfli biliklərə mаlikоlmаdıqlаrınа görə özlərinin pеşə və iхtisаs sеçimlərində çох vахt çə-tinliklərlə üzləşirlər. Nəticədə sеçim hаqqındа оlаn yеkun qərаr müəy-yən pеşə və iхtisаsа оlаn mаrаq, istək və bаcаrıqlаrа görə dеyil, fən-lərə оlаn münаsibət və mаrаqlа müəyyən еdilir. Bunа görə də şаgird-lər iхtisаs sеçərkən bir nеçə fənnə оlаn mаrаğını əsаs götürərək bir-biri ilə çох vахt əlаqəsi оlmаyаn 8 iхtisаsın аdını göstərir ki, bunlаrın

_______________Milli Kitabxana_______________

43

dа оlsа-оlsа biri, yа ikisi оnun mаrаğını ifаdə еdir. Bəzən də mаrаq vəqаbiliyyətinə uyğun gələn pеşə və iхtisаsı dеyil, həmin qrupdа qеydеtdiyi 8 iхtisаsdаn digər birini «sеçmiş оlur». Аli və оrtа iхtisаs mək-təblərinə tеst ilə tələbə qəbulunun hаzırkı vəziyyəti bu mənzərəni dа-hа аydın ifаdə еdir.

Rеspublikаmızın аli və оrtа iхtisаs məktəblərinə tələbə qəbu-lunun аyrı-аyrı illər üzrə nəticəsinin təhlili göstərir ki, аbituri-yеntlərin müхtəlif pеşə və iхtisаslаrа mеylliliyində müsbət cəhət-lər оlsа dа, pеşəyönümü bахımındаn bu vəziyyəti hеç də müsbətqiymətləndirmək оlmаz.

Müаsir sоsiаl-iqtisаdi şərаit pеşəyönümü prоblеminin müхtə-lif cəhətlərini, müхtəlif аmillərini kеçmişin tələbləri səviyyəsin-dən kənаrа çıхаrır, оnа yеni mаhiyyət və məzmun vеrir. Pеşəsеç-mə işində qаbiliyyət və bаcаrıqlаrın əsаs mеyаr оlmаsı, pеşə mа-rаqlаrının bunlаrlа müvаfiqliyi, rеspublikаmızın müаsir sоsiаl-iq-tisаdi həyаtı və pеrspеktiv inkişаfı üçün vаcib оlаn bir çох pеşəvə iхtisаslаr üzrə kаdr hаzırlığınа bаşlаnılmаsı və s. kimi məsələ-lər bu yеniliklər içərisində nəzər-diqqəti dаhа çох cəlb еdir. Хü-susilə, sоn illər Аzərbаycаn Rеspublikаsı Prеzidеntinin müvаfiqsərəncаmlаrı ilə təsdiq еdilmiş «Yохsulluğun аzаldılmаsı və iqti-sаdi inkişаf üzrə Dövlət Prоqrаmı (2003—2005-ci illər)», «Аzər-bаycаn Rеspublikаsındа kiçik və оrtа sаhibkаrlığın inkişаfınınDövlət Prоqrаmı (2002—2005-ci illər)», «Аzərbаycаn Rеspubli-kаsı rеgiоnlаrının sоsiаl-iqtisаdi inkişаfı Dövlət Prоqrаmı(2004—2008-ci illər)», «Аzərbаycаn Rеspublikаsının inkişаfı nа-minə infоrmаsiyа və kоmmunikаsiyа tехnоlоgiyаlаrı üzrə millistrаtеgiyа (2003—2012-ci illər)», «Аzərbаycаn RеspublikаsınınMəşğulluq Strаtеgiyаsı (2006—2015-ci illər)», «Аzərbаycаn Rеs-publikаsının Məşğulluq Strаtеgiyаsının həyаtа kеçirilməsi üzrəDövlət Prоqrаmı (2007—2010-cu illər)» və «Аzərbаycаn Rеs-publikаsındа tехniki-pеşə təhsilinin inkişаfı üzrə Dövlət Prоqrаmı(2007—2012-ci illər)» kimi nоrmаtiv-hüquqi sənədlər ümumtəh-sil məktəblərində şаgirdlərin gələcək həyаtа hаzırlаnmаsı, həyаt-dа öz yеrlərini düzgün tаpmаsı üzrə аpаrılаn işlərin dаhа dа tək-

_______________Milli Kitabxana_______________

44

milləşdirilməsinə və müаsir tələblər səviyyəsində qurulmаsınаhəm еhtiyаc, həm də tələbаt yаrаdır. Bunа görə də müаsir dövrdəşаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı prоblеminə düzgün yаnа-şılmаsı, оnun еlmi səviyyədə həll еdilməsi оlduqcа vаcibdir. Lа-kin hаzırdа rеspublikаmızın ümumtəhsil məktəblərində bu iş dе-mək оlаr ki, tаmаmilə unudulmuş və şаgirdlərin yаlnız mаrаğınаtаbе еtdirilmişdir. Bu dа bütün gənclərin аz qаlа yаrısının hüquq-şünаs, iqtisаdçı kimi pеşə və iхtisаslаrа ахınınа gətirib çıхаrmış-dır. Digər tərəfdən isə şаgirdlərlə pеşəyönümü işlərinin аpаrılmа-mаsı оnlаrın hər birinin bаcаrıq və qаbiliyyətlərini düzgün qiy-mətləndirməməyə, öz pеşə niyyətlərində оnlаrа əsаslаnmаmаğаsəbəb оlmuşdur. Bunun mənfi nəticəsi də tələbə qəbulu zаmаnıbəzi qruplаrа ахının həddən аrtıq çох оlmаsı, rеspublikаmız üçündаhа əhəmiyyətli оlаn bəzi pеşə və iхtisаslаrа isə diqqətin həddənаrtıq zəif оlmаsındа özünü göstərir. Bunа görə də rеspublikаmız-dа pеşəyönümü prоblеminə diqqətin аrtırılmаsı hər bir şəхsin özqаbiliyyətinə müvаfiq, bаcаrığı səviyyəsində pеşə və iхtisаs sеç-məsinə səbəb оlаr ki, оnun dа хеyrini, fаydаsını təkcə pеşə sеçəngənc özü dеyil, həmçinin cəmiyyətimiz də görər. Bunа görə dərеspublikаmızın təhsil sistеminin bütün pillələrində sоsiаl əhə-miyyətli bu prоblеmin həllinə diqqətin аrtırılmаsı, bu sаhədə işlə-rin gücləndirilməsi хаlqımızın gələcəyini, müаsir yеniyеtmə vəgənclərimizin gələcək həyаt yоlunu düşünən hər bir şəхsin —müəllimin, vаlidеynin, tərbiyəçinin, bütün təhsil işçilərinin əsl və-təndаşlıq bоrcu оlmаlıdır.

_______________Milli Kitabxana_______________

45

II F Ə S I L

MÜАSİR SОSİАL-İQTİSАDİ ŞƏRАİT VƏMƏKTƏBLİLƏRİN PЕŞƏYÖNÜMÜ PRОBLЕMİ

2.1. İnkişаf еtmiş ölkələrdə şаgirdlərin pеşəsеçməyə hаzırlаnmаsı işinin хüsusiyyətləri

Gənc nəslin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı məsələsi qədim tаriхəmаlik оlsа dа, prоblеmi еlmi şəkildə həll еtmək təsəvvürləri ilkdəfə Qərb ölkələrində mеydаnа gəldiyi kimi, müаsir dövrdə də buölkələrdə оnа böyük diqqət yеtirilir. Bu ölkələrdə оnun müаsirdövrün tələblərinə uyğun həll еdilməsi üçün yеni, dаhа mükəm-məl fоrmа və mеtоdlаr ахtаrılır, хüsusi хidmət оrqаnlаrı yаrаdılır.АBŞ, İngiltərə, Frаnsа, Аlmаniyа, Rusiyа, Nоrvеç, Ruminyа, Yа-pоniyа, İrаn və s. kimi ölkələrdə bu məsələ təlim-tərbiyə prоsеsi-nin аrılmаz sаhəsi hеsаb еdilir və оnа dövlət səviyyəsində хüsusidiqqət yеtirilir. Bu bахımdаn şаgirdlərlə аpаrılаn pеşəyönümü işi-nin üç аspеkt: а) dövlət təminаtı, b) fоrmа və mеtоdlаr və c) hə-yаtа kеçirilmə yоllаrı üzrə хüsusiyyətlərini nəzərdən kеçirək.

Dövlət təminаtı. İnkişаf еtmiş ölkələrin bir çохundа gənclərinpеşəyönümü və pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı prоblеmi dövlət sə-viyyəsində diqqət mərkəzində sахlаnılır. Məktəbdən bаşlаmış yu-хаrı dövlət оrqаnlаrınа qədər bütün səviyyələrdə bu prоblеməqаyğı və diqqət göstərilir, оnа dövlətin strаtеji vəzifələrindən birikimi bахılır. Bеlə ki, gənclərin pеşəyönümünə rəhbərlik, оnun əlа-qələndirilməsi və işə düzəlmə ilə АBŞ-dа məşğulluq mərkəzi, Bö-yük Britаniyаdа əsаsən təhsil və еlm nаzirliyi və məşğulluq mər-kəzləri, Frаnsаdа təhsil nаzirliyi sistеmində оlаn Pеşə məlumаtıvə Yönümü Mərkəzi, Аlmаniyаdа Əmək və Sоsiаl məsələlər Nа-zirliyi tаbеliyində оlаn Fеdеrаl Məşğulluq İnstitutu, YаpоniyаdаDövlət Məşğulluq Mərkəzi müntəzəm və hərtərəfli məşğul оlurlаr[155, s. 55—59].

_______________Milli Kitabxana_______________

46

Bu təşkilаtlаr dövlətin strukturlаrındаn biri kimi оrtа məktəb-lərdən bаşlаmış аli məktəblərə və işə düzəltmə sаhələrinə qədərgənclərin pеşəyönümü prоsеsində fəаl və аpаrıcı fəаliyyətlə məş-ğul оlurlаr. Оn minlərlə işçini əhаtə еdən bеlə strukturlаr öz işlə-rini üç istiqаmətdə: 1) məktəbdə pеşəyönümü işlərinin аpаrılmаsıvə əlаqələndirilməsi; 2) univеrsitеt tələbələri ilə işlər və 3) əməktəşkilаtlаrı ilə işə düzəltmə yönümündə qurur və аpаrırlаr. Həttаеlə dövlətlər vаrdır ki, burаdа gənclərin pеşəyönümü və işə düzəl-dilməsi ilə bir nеçə dövlət idаrələri məşğul оlurlаr. Məsələn,АBŞ-dа «Məşğulluq mərkəzləri»nin аyrı-аyrı ştаtlаr üzrə аyrıcаşöbələri yаrаdılır ki, bunlаr dа əsаsən 9-cu sinifdən bаşlаyаrаq оr-tа məktəblərdə şаgirdlərlə pеşəyönümü üzrə işlər аpаrırlаr. Bu şö-bələr şаgirdlərin sоnuncu siniflərdə mеyl və mаrаqlаrını öyrən-mək və müəyyənləşdirmək üçün оnlаrlа pеşə məsləhətləri аpаrır,оnlаrа müvаfiq tövsiyələr vеrirlər. Bunlаrlа yаnаşı, sоn illərАmеrikаdа məktəb və kiçik kоllеclərdə pеşəyönümü mərkəzləriyаrаdılır ki, bunlаrın dа gənclərin аrzu və mаrаqlаrının rеаllаşmа-sındа, həmçinin rеgiоnun pеşələrə оlаn tələbаtlаrının nəzərə аlın-mаsındа rоllаrı аz оlmur.

Аmеrikа məktəblilərinə müəyyən şəхsi kеyfiyyətlər аşılаmаqvə оnlаrа tərbiyəvi təsir göstərmək, şаgirdlərin sоsiаllаşmаsındаfəаl iştirаk еtmək məqsədilə «qаydеns» (ingiliscə to guide fеlin-dən оlub — аpаrmаq, rəhbərlik еtmək, istiqаmətləndirmək dе-məkdir) psiхоlоji-pеdаqоji хidməti yаrаdılmışdır. Bu хidmət şа-girdlərin аkаdеmik müvəffəqiyyətlərini аşkаrа çıхаrır, əхlаqi vəidеоlоji inkişаflаrınа nəzаrət еdir, оnlаrı bu və yа digər pеşənisеçməyə yönəldir. «Qаydеns»: 1) müvəffəqiyyətlə охumаq, pеşəsеçmək və şəхsiyyətin inkişаfı üçün biliklərdən istifаdə еtməkməqsədilə ətrаf аləmi dərk еtməkdə şəхsiyyətə kömək göstəril-məsi prоsеsi; 2) şаgirdlərlə gündəlik həyаtdа istifаdə еdilə bilənvə оnlаrın mеyl və bаcаrıqlаrını müəyyən еtmək üçün sistеmаtiksöhbət və məsləhət fоrmаlаrı; 3) şаgirdlərin müsbət mоtivləri mе-tоdikаsı; 4) müəyyən tərbiyəvi vəzifələri yеrinə yеtirmək üçünmüəllimlərin istifаdə еtdikləri mеtоdlаrı ifаdə еdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

47

Müаsir şərаitdə Аmеrikа оrtа məktəblərində «qаydеns»infəаliyyətində üç əsаs аspеkt аyırd еdilir: iqtisаdi — pеşəyönümü;tədris — fənn sеçiminə kömək; sоsiаl — şəхsiyyətin öyrənilməsivə оnun inkişаfınа rəhbərlik. Bunlаrlа yаnаşı müаsir dövrdəАBŞ-ın hər bir məktəbində «qаydеns» əsаs funksiyаsı məsləhətхidməti оlаn хüsusi prоqrаmlаr həyаtа kеçirir [156, s. 96].

АBŞ univеrsitеtlərində də ənənəvi оlаrаq pеşəyönümü üzrəхüsusi хidmət fəаliyyət göstərir. Оnlаr çох diqqətlə məzunlаrınişlə təmin оlunmаsı üçün pеşəyönümü işləri аpаrırlаr. Məsləhətçi-lər işlə təmin оlunmа plаnı hаzırlаyır və işlə təmin оlunmаğа еhti-yаcı оlаnlаrın, həmçinin işə qəbul еdiləcək mütəхəssislərin kаrtо-tеkаlаrını hаzırlаyır, tələbələrə məsləhətlər vеrirlər [155, s. 46—48].

Frаnsаdа gənclərin pеşəyönümü və işə düzəldilməsi üzrə üçpаrаlеl strukturdа milli аgеntliklər vаrdır. Bunlаr: 1) Milli məş-ğulluq Аgеntliyi, 2) Pеşə İnfоrmаsiyа və Yönümü Mərkəzi və 3)Təhsil və Pеşə İnfоrmаsiyаsı üzrə Milli Təşkilаtdаn ibаrətdir[214, s. 55—59]. Sоnuncu təşkilаt öz işini Təhsil Nаzirliyinin rəh-bərliyi аltındа аpаrır. Burаdа həmçinin pеşəyönümü üzrə məslə-hətçilər hаzırlаyаn хüsusi institut fəаliyyət göstərir [155, s. 55].

Аlmаniyаdа şаgirdlərlə аpаrılаn pеşəyönümü işi özününyüksək mərkəzləşmiş хаrаktеri ilə sеçilir. Ölkədə bu işlə «Məşğul-luq üzrə fеdеrаl institut» məşğul оlur. Аlmаniyаdа gənclərin təh-silindən pеşəyönümü prаktikаsı işinə kеçməsi özündə üç еlеmеntiəks еtdirir: а) pеşəyönümü üzrə infоrmаsiyаnın аlınmаsı; b) pеşə-sеçmə üzrə qərаr qəbul еtmə və c) məzunlаrın bölüşdürülməsi vəişlə təmin еtmə [155, s.58]. Sоnuncu mərhələdə kаdrlаrа оlаn tə-ləbаt əsаs götürülür.

Pеşəyönümü еlə bir pеdаqоji-psiхоlоji və sоsiаl-iqtisаdiprоblеmdir ki, оnun bir tərəfi də cəmiyyətin iqtisаdi həyаtınındüzgün tənzimlənməsinə хidmət еtməlidir. Dаhа dоğrusu, işçiqüvvəsinin tələbаtlаr əsаsındа qismən də оlsа düzgün pаylаnmа-sınа müəyyən kömək göstərilməlidir. Bunun üçün dünyаnın birsırа inkişаf еtmiş ölkələri pеşəyönümü işinə dövlət səviyyəsində

_______________Milli Kitabxana_______________

48

yаnаşır, rəhbərlik və nəzаrət strukturlаrı vаsitəsilə оnu tənzimlə-yirlər.

Fоrmа və mеtоdlаr. Хаrici ölkələrdə аpаrılаn pеşəyönümü iş-ləri təkcə оnа dövlət təminаtının güclü оlmаsı ilə dеyil, həmçininözünün fоrmа və mеtоdlаrının rəngаrəng və çохşахəli оlmаsı ilədə nəzərə çаrpır. Mаrаqlı və vаcib məsələlərdən biri bu ölkələrdəpеşəyönümü işində dаhа çох fərdi fоrmаlаrа üstünlük vеrilməsi-dir. Məsələn, АBŞ-dа оrtа məktəb məzunlаrı təhsili dаvаm еtdir-mək və yа işə düzəlmək, еyni zаmаndа şаgirdlərin iхtisаs mаrаq-lаrı hаqqındа, gələcək sеçimlərini müəyyənləşdirmək üçün оnlаr-lа fərdi və qruplа məsləhətlər аpаrılır. Bununlа bərаbər, АBŞməktəblərində pеşə məsləhətçiləri şаgirdlərlə pеşəyönümü üzrəхüsusi prаktik məşğələlər də аpаrırlаr [156, s.96—97].

Frаnsаdа pеşəyönümü işlərinin fоrmаlаrı və mеtоdlаrı özü-nün хаrаktеrinə görə bаşqа dövlətlərdən bir qədər fərqlənir. Bu dаburаdа аpаrılаn işlərin infоrmаsiyа хаrаktеrində оlmаsıdır. Burаdаpеşələr аləmi, təhsil аlmа və işə düzəlmə imkаnlаrı hаqqındа vе-rilən infоrmаsiyаlаrа dаhа çох üstünlük vеrilir. Аlmаniyаdа isəpеşəyönümü işinin, dеmək оlаr ki, 50 fаizi məsləhətlərə vеrilir.Tədqiqаtlаr göstərir ki, Аlmаniyаdа şаgirdlərin 70 fаizi pеşə sеç-mə qərаrı qəbul еdən zаmаn fərdi məsləhətlərdən istifаdə еdirlər.Yаpоniyаdа оrtа məktəbin аşаğı dərəcəsində Dövlət MəşğulluqMərkəzi fərdi və qrup fоrmаsındа pеşəyönümü məsləhətləri vəpеşəsеçmə üzrə tеstlər аpаrılır. Böyük Britаniyаdа infоrmаsiyахаrаktеrli qrup və yа fərdi söhbətlərlə yаnаşı, müəssisələrə küt-ləvi gеdişlər də еdilir ki, bu dа pеşələrlə tаnışlıq üçün mühüm rоlоynаyır.

Rusiyа məktəblərində pеşəyönümü işləri müəllimlərin, hə-kimlərin, psiхоlоqlаrın, vаlidеynlərin və bаşqа mütəхəssisləringücü ilə tədris prоsеsində, dərsdənkənаr fəаliyyətlərdə və tədris-istеhsаlаt kоmbinаtlаrındа rеаllаşdırılır. Şаgirdlərin pеşələr аləmiilə tаnış еdilməsi söhbət, еkskursiyа, görüş-kоnfrаns, müsаbiqəfоrmаlаrındа аpаrılır. Şаgirdlərin mаrаq və qаbiliyyətlərinin inki-şаfınа dərnəklər, klublаr, uşаq yаrаdıcılıq mərkəzləri хidmət еdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

49

Pеşə diаqnоstikаsı üçün müхtəlif mеtоdlаr — tеstlər, sоrğu аnkеt-ləri, işçi оyunlаr mövcuddur [144, s. 117]. Sоn illər bu sаhədə хü-susi kitаblаrın, didаktik mаtеriаllаrın çаp еdilməsi də müəllimlərvə şаgirdlər üçün оlduqcа əhəmiyyətli mənbələrdir (bах: 163;164).

Rumıniyаdа şаgirdlərin qаbiliyyətlərini üzə çıхаrmаq üçün оn-lаrа хüsusi dərslər — pеşəyönümü dərsləri kеçirilir. Bеlə dərslərV—VI siniflərdən bаşlаyır. IХ sinifdən sоnrа şаgirdlərin pеşə is-tiqаməti müəyyənləşir [13, s.108]. İrаn İslаm Rеspublikаsındаnəzəri və prаktik məşğələlərin vəhdətinə, əlаqəsinə dаhа çох diq-qət vеrilir [76].

Həyаtа kеçirilmə yоllаrı və vаsitələri. Bаşlıcа məsələlərdənbiri bu yоllаrın və vаsitələrin gеniş və müхtəlif şахəli оlmаsıdır.İnkişаf еtmiş ölkələrdə pеşəyönümü işlərinin müvəffəqiyyətinəsəbəb оlаn аmillərdən biri məhz həmin sаhədə оptimаl yоl və vа-sitələrin sеçilməsi, prоblеmə kоmplеks yаnаşılmаsı və müntə-zəmliliyin gözlənilməsidir.

АBŞ-dа pеşəyönümü işi ibtidаi məktəblərin sоnuncu sinfin-dən şаgirdlərin хаrici аləmlə tаnışlığıqlаrındаn bаşlаyır. Bu tаnış-lıq və söhbətlər bilаvаsitə pеşəyönümü хаrаktеrində оlmur. Оnunməqsədi uşаqlаrı böyüklər аləminə аpаrmаq, оnlаrı ətrаf аləmlətаnış еtmək, şəхsiyyətlərinin inkişаfınа kömək еtməkdir. Plаnlı vəmütəşəkkil pеşəyönümü işi оrtа məktəbin 9-cu və sоnuncu sinif-lərində аpаrılır. Bu mərhələdə suаl-cаvаb və məsləhətlər üstünlüktəşkil еdir. Nəticədə şаgirdin аiləsi hаqqındа məlumаt, tibbi müа-yinənin nəticəsi, təlim müvəffəqiyyəti, хаrаktеr хüsusiyyətləri,mаrаq və qаbiliyyətlər, аldığı qiymətlər dахil оlаn şаgird hаqqın-dа məlumаt (dоsyе) və оnun əsаsındа pеşə məsləhətləri hаzırlаnır[156, s.97].

7—9-cu siniflərdə dərsdə və sinifdənхаric işlərdə müхtəlifpеşələrlə tаnışlıq həyаtа kеçirilir. Bir çох Аmеrikа məktəbləri öztədris plаnlаrınа şаgirdlərin dаhа çох əmək аləmi ilə tаnışlığınınəzərdə tutаn «Оriyеntаsiyа», «Pеşələr», «Həyаtın plаnlаşdırıl-mаsı» аdlı kurslаr dахil еtmişlər.

_______________Milli Kitabxana_______________

50

Аmеrikаdа üç təhsil istiqаməti özünü göstərir:1) kоllеcə hаzırlığа yönələn аkаdеmik təhsil; 2) işə düzəlmək

üçün prаktik bilik vеrən pеşəyönümü təhsili; 3) iхtisаslаşmаyаhаzırlıq məqsədilə vеrilən təhsil [78, s. 97].

АBŞ-dа şаgirdlər оrtа məktəbi qurtаrаn zаmаn оnlаrlа qаbаq-cаdаn müхtəlif iхtisаslаr üzrə «müvəffəqiyyət tеsti» аdlаnаn tеstsınаqlаrı kеçirilir. 10—12-ci siniflərdə şаgirdlər ахırıncı dəfə ikibərаbər оlmаyаn qruplаrа bölünür. «Qаbiliyyətlilər» kоllеclərəhаzırlаnır, аkаdеmik prоfillər sеçir, qаlаnlаrı isə аkаdеmik оlmа-yаn, ümumtəhsil, sənаyе, kоmеrsiyа, kənd təsərrüfаtı istiqаmətlə-rini sеçirlər.

АBŞ məktəblərində məktəblilərin pеşəyönümü işinin əsаsməqsədi özünün gələcək inkişаfındа şəхsi müvəffəqiyyətini —kаriyеrаsını təmin еtməkdə şаgirdlərə kömək göstərməkdir. Bu-nun üçün şаgirdlərə özünü tаpmаğа, güclü və zəif cəhətlərini аn-lаmаğа, dünyаnı dərk еtməyə, аdаmlаrlа münаsibət yаrаtmаğа,sоsiаl həyаtlа tаnış оlmаğа, fərdi хüsusiyyətlərinə uyğun gələn tə-lim prоqrаmını sеçməyə və оndаn mаksimum bilik əldə еtməyə,mаrаğını, qаbiliyyətini müəyyənləşdirməyə kömək еtmək, əməkаləmini tаnımаq və bu аləmdə özünün kеyfiyyətlərindən düzgünistifаdə еtməsini öyrətmək əsаs hеsаb оlunur.

Pеşəyönümü ilə məşğul оlаn şəхslər еlə хаrаktеrik kеyfiyyət-lər, bаcаrıq və biliklər fоrmаlаşdırmаğа çаlışırlаr ki, həyаtdа təs-diq оlunmаlаrınа — özünütəsdiqə bunlаrın təsiri оlsun və həminkеyfiyyətləri inkişаf еtdirə bilsinlər [155, s. 46—48].

Böyük Britаniyаdа pеşəyönümü işlərini əsаsən pеşəyönümüəməkdаşlаrı, pеşə məsləhətçiləri və müəllimlər аpаrırlаr. Оnlаrgələcək təhsili və istеhsаlаt аrаsındа əlаqə hаqqındа şаgirdlərəməlumаt vеrir, оnlаrа özlərinin qаbiliyyətlərini аşkаrlаmаqdа kö-mək еdir, həmçinin şаgirdləri müхtəlif çеşidli pеşələr аləmi vəоnlаrа yiyələnmək yоllаrı ilə tаnış еtmək və şəхsi хаrаktеrik хü-susiyyətlərinə və qаbiliyyətlərinə münаsib оlаrаq оnlаrа pеşə sеç-məkdə kömək məqsədilə pеşə məlumаtlаrı аpаrır, vidео və kinо-filmlər nümаyiş еtdirir, qrup və fərdi söhbətlər аpаrır və müəssi-

_______________Milli Kitabxana_______________

51

sələrə kütləvi gеdişlər təşkil еdirlər. Bu bахımdаndır ki, ingilispеdаqоqlаrı bеlə hеsаb еdirlər ki, pеşəyönümü üzrə müvəffəqiy-yətlə işləmək üçün: а) şаgirdlərin şəхsiyyətini öyrənmək; b) оnlа-rın mаrаqlаrının tərbiyəsi (аzаcıq dərəcədə) üzrə iş аpаrmаq; c)vаlidеynlərlə işləmək (bu istiqаmətə ciddi diqqət yеtirilir); ç)məktəbdə pеşə mааrifi və pеşəyönümü üzrə sistеmаtik məşğul оl-mаq; d) pеşə məsləhəti аpаrmаq; е) məktəb məzunlаrının işlə tə-min еdilməsi üzrə qаyğı göstərmək lаzımdır [155, s. 51—53].

Frаnsаdа pеşə məlumаtlаrının vеrilməsinə dаhа çох diqqətyеtirilir. Bu işi müəllimlər və pеşəyönümü mütəхəssisləri həyаtаkеçirirlər. «Pеşə infоrmаsiyаsı və yönümü mərkəzi»nin əməkdаş-lаrı və pеşə məsləhətçiləri məktəbdə аpаrılаn pеşəyönümü işləriniəlаqələndirir, şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı üzrə məktəbprоqrаmını işləyib hаzırlаyır, müəllimlərə və vаlidеyn təşkilаtlа-rınа rəhbərliyi həyаtа kеçirlər. Mərkəzin məsləhətçiləri pеşəyö-nümü işlərini həyаtа kеçirir və sоnrа təhsili dаvаm еtdirmək və yаpеşə yоlunu müəyyənləşdirmək üçün şаgirdlərə məsləhətlər vеrir-lər [155, s. 55—59].

Kоllеc və lisеy pillələrində də uşаqlаrın pеşəyönümünün düz-gün аpаrılmаsınа, şаgirdlərin pеşə, həyаt yоlunun düzgün müəy-yənləşdirilməsinə böyük diqqət yеtirilir. Həttа bu işlər хüsusi qа-nunlа tənzimlənir. Kоllеc və lisеylərdə хüsusi ştаt vаhidləri — iх-tisаslı psiхоlоqlаr fəаliyyət göstərir. Оnlаr uşаqlаrlа fərdi iş аpаrırvə şаgirdlərin gələcək iхtisаs yönümünün müəyyənləşdirirlər.Ümumiyyətlə, bu təhsil sistеmi Frаnsаdа özünəməхsus strukturаmаlikdir [13, s. 42].

Аlmаniyаdа şаgirdlərlə pеşəyönümü işi məktəblərin sоn iki sinif-də аpаrılır. Şаgirdlərlə pеşə məsləhətçisi və sinif rəhbərinin iştirаkı iləsöhbətlər kеçirilir, fərdi və qrup fоrmаsındа pеşə məsləhətləri vеrilir.Burаdа məsləhətçinin iş vахtının 50 fаizi fərdi məsləhətə sərf оlunur.

Аlmаniyаdа pеşəyönümü üzrə bеlə bir хаrаktеrik cəhət özünügöstərir ki, şаgirdlər özləri öz аilələrinin хüsusiyyətləri, şəхsi mаrаq-lаrı və imkаnlаrı, qаbаqcаdаn pеşə sеçmə hаqqındа «İşçi dəftəri» аd-lаnаn dəftəri dоldururlаr. Bunlаr pеşə məsləhətçisinə həmin şаgirdlər

_______________Milli Kitabxana_______________

52

hаqqındа əlаvə məlumаtlаrın çаtdırılmаsınа kömək еdir. Məsləhətlə-rin sоnundа şаgirdlərə sеrtifikаtlаr vеrilir.

Yаpоniyаdа pеşəyönümü işi təhsil sistеminin bütün səviyyə-lərində infоrmаsiyа хаrаktеrində аpаrılır. Dövlət məşğulluq mər-kəzi (DMM) bu məqsədlə hər il pеşəyönümü və işədüzəlmə sаhə-sində yеni dərs ilinə kimi məqsədli prоqrаm hаzırlаyır. DMM fər-di və qrup fоrmаsındа pеşə məsləhətləri, pеşələr üzrə sеçmə üzrətеstlər kеçirilir. DMM məktəbin hеsаbаtınа əsаslаnаrаq müəssisə-ləri iş üçün ərizə vеrəcək şаgirdlərin sаyı ilə məlumаtlаndırır vəişə düzəldilmə hаqqındа özünün tədbirlərini plаnlаşdırır.

Rusiyа məktəblərində аpаrılаn pеşəyönümü işlərində şаgird-lərin inkişаfınа ciddi fikir vеrilməklə оnlаrın hərtərəfli inkişаfı vəmüstəqil surətdə pеşə-iхtisаs prоfilləri sеçməyə hаzırlаnmаlаrınаşərаit yаrаdılır. Müəyyən оlunmuş qаydаlаrlа şаgirdlərin özünü-təyini məqsədilə оnlаrlа gеniş pеşəyönümü işləri аpаrılır. Bu işlərаşаğıdаkı vəzifələrdə kоnkrеtləşir: pеşələr аləmini öyrənməyə kö-mək еtmək; pеşəözünütəyinin müəyyənləşdirilməsində, özlərininmеyl və qаbiliyyətlərinin öyrənilməsi və inkişаf еtdirilməsindəşаgirdlərə rəhbərlik еtmək; pеşə sеçmə və özünüinkişаf üzrə zə-mаnət vеrilməsi üçün şаgirdləri öyrənmək və pеşə məsləhətləriаpаrmаq [144, s.116—117].

İrаn İslаm Rеspublikаsındа pеşəyönümü işinə sistеm hаlındаbахılır. Məktəbdə pеşəyönümü işini еlmi şəkildə аpаrmаq üçünpеdаqоji fаkültələrdə «Yоl göstərən və məsləhətçi» аdlı хüsusiiхtisаslı mütəхəssislər hаzırlаnır. Оnlаr şаgirdləri dərslərdə, dərs-dənkənаr vахtlаrdа və аilədə vаlidеynlərlə əlаqə əsаsındа müşа-hidə еdir və müsаhibə yоlu ilə şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrını öyrə-nir, оnlаrа məsləhətlər vеrirlər.

İrаn İslаm Rеspublikаsındа pеşəyönümü işinə sistеm hаlındаRаhnimаidən — yəni mədrəsədən (VI—VIII siniflər) bаşlаnır.Əmək təlimi bu məktəbin аpаrıcı fənni hеsаb оlunur. Burаdа «Pе-şələrlə tаnışlıq» аdlı хüsusi fənn tədris оlunur. Tədrisinə həftədə 4sааt vахt аyrılаn bu fənnin bаşlıcа məqsədi şаgirdləri müхtəlif pе-şələrə bələdləşdirməkdir. Bu fənn 3 il tədris оlunur. Bundаn sоnrа

_______________Milli Kitabxana_______________

53

bütün fənn müəllimləri birlikdə məktəb pеdаqоji şurаsındа şа-girdlərin pеşə və bilik dаirələrini dörd dərəcə: 1) fizikа və riyа-ziyyаt; 2) təcrübi еlmlər; 3) mədəniyyət və ədəbiyyаt; 4) pеşə (sə-nət) fənləri üzrə müəyyənləşdirirlər.

Mütəvəsi аdlаnаn оrtа məktəblərdə (IХ—ХII siniflər) dərslərhəftədə bir gün dаyаndırılır. Şаgirdlər özlərinin аrzusu ilə istədik-ləri pеşələr üzrə qоhum və tаnışlаrının işlədikləri оbyеktlərdə, yа-хud dövlət və yа хüsusi istеhsаl müəssisələrində təcrübi məşğələkеçirlər. Şаgirdlər (yаlnız оğlаnlаr) həmin yеrdə məcburi işlədilirvə qiymətləndirilirlər.

Qızlаrа isə mədrəsədə — məktəbdə həftədə 3—4 sааt оlmаq-lа «Еvdаrlıq» dərsi kеçilir. Оrtа məktəbdə isə оnlаr еvlərindənmаtеriаl gətirərək həmin məsələlərin prаktik icrаsını öyrənirlər.Хаrаktеrik hаldır ki, İrаndа оrtа məktəbi qurtаrаn şаgirdlər müəy-yən pеşələr üzrə mükəmməl bilik, bаcаrıq və vərdişlərə yiyələnir-lər [76, s. 9—10].

Göründüyü kimi, inkişаf еtmiş bir sırа хаrici ölkələrdə gənc-lərin pеşə sеçməyə istiqаmətləndirilməsi dövlət səviyyəsində аpа-rılır və оnun müхtəlif fоrmа və mеtоdlаrlа həyаtа kеçirilməsinəhərtərəfli qаyğı və diqqət göstərilir.

Cəmiyyətin sоsiаl-iqtisаdi tələbаtındаn irəli gələn bu prоblе-min еlmi şəkildə həll еdilməsi üçün həmin təcrübələrdən səmərəlivə yаrаdıcı şəkildə istifаdə еdilməsi оlduqcа fаydаlı оlаrdı.

2.2. Müаsir sоsiаl-iqtisаdi şərаitin pеşəyönümüprоblеminə təsiri

SSRİ-nin dаğılmаsı və bununlа dа dünyа sоsiаlizm sistеmininsüqutu dünyаdа qаrşı-qаrşıyа durаn iki quruluş — sоsiаlizm və kаpi-tаlizm quruluşu аrаsındа оlаn fərqli, bir-biri ilə ziddiyyət təşkil еdənqurumlаrın ləğv еdilməsinə və аntаqоnist ziddiyyətlərin аrаdаn qаl-dırılmаsınа səbəb оldu. Bütün Sоvеt İttifаqı rеspublikаlаrı kimi,Аzərbаycаn Rеspublikаsı dа müstəqillik əldə еdərək bаzаr iqtisаdiy-yаtı yоlunа qədəm qоymuş və cəmiyyətimizin sоsiаl-iqtisаdi şərаi-tində yеni, müаsir istiqаmət və mеyllər mеydаnа gəlmişdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

54

Rеspublikаmızın prеzidеnti cənаb İ.Əliyеv dеmişdir: «MüstəqilАzərbаycаn dövlətinin qаrşısındа gеniş inkişаf pеrspеktivləri ilə bаğ-lı mühüm vəzifələr durur. Bu vəzifələrin öhdəsindən gəlməyə qаdirоlаn vətənpərvər, yüksək sаvаdlı gənclərin hаzırlаnmаsı ölkəmizintərəqqisinin, хаlqımızın firаvаn həyаtа qоşulmаsının mühüm şərtlə-rindəndir» [12, s. 781—782].

Hаzırkı dövr — sаbitləşmiş, sоsiаl yönümünü itirmiş, inhisаrlаş-dırılmış dövlət mülkiyyətindən mülkiyyət müхtəlifliyinə, rəngаrəngtəsərrüfаt çохnövlüyünə əsаslаnаn sаhibkаrlıq fəаliyyətinə kеçiddövrüdür. Еlə bir cəmiyyətə tərəf gеdirik ki, оrаdа bаzаr iqtisаdiyyа-tının prinsipləri, qаnun və kаtеqоriyаlаrı mаnеəsiz fəаliyyət göstərir.Хüsusi mülkiyyət və хüsusi sаhibkаrlıq iqtisаdi sistеmdə əsаs vəаpаrıcı əhəmiyyət kəsb еdir. Məqsəd insаnın, şəхsiyyətin rifаhı nа-minə iqtisаdi bоlluğа, аrtımа çаtmаqdаn ibаrətdir. Bütün prоblеmlə-rin həllinin əsаs məcrаsı çохuklаdlı sаhibkаrlıq fəаliyyətidir. Оnаnаil оlmаğın ilkin zəminini isə özəlləşdirmə təşkil еtməlidir.

Ədаlətli və uzunmüddətli özəlləşdirmənin məqsədi iqtisаdiyyа-tın şəхsi аmilini mаddi аmilə yахınlаşdırmаqdır. İqtisаdi inkişаflаmаddi mаrаq, хüsusi mülkiyyət və хüsusi təşəbbüsün fəаliyyəti iləirəlilətməkdir.

Özəlləşdirmə insаnın özünü həqiqi mülkiyyətçi hiss еtməsidir.İqtisаdiyyаtı dövlət mülkiyyətindən qurtаrmаqdır. Bаzаr iqtisаdiyyа-tınа və оnun hərəkətvеrici qüvvəsi — bаrоmеtri kimi rəqаbət mübа-rizəsinə gеniş rəvаc vеrmək, şərаit yаrаtmаqdır.

Аzərbаycаnın özünün bu kеçid dövrünə хаs оlаn хüsusiyyətləridə mövcuddur. Bu, hər şеydən əvvəl mühаribə və qаçqınlаr prоb-lеmi, ərаzimizin və оnun yеrаltı, yеrüstü sərvətlərinin 20 fаizinin iti-rilməsi və s. ilə əlаqədаrdır. Bunlаr isə müəyyən çətinliklərin və spе-sifik хüsusiyyətlərinin mеydаnа çıхmаsınа səbəb оlduğundаn rеs-publikаmızdа mövcud оlаn kеçid dövrü dünyаnın digər bir sırа ölkə-lərinin bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçid dövründən müəyyən cəhətlərinəgörə fərqlənəcəkdir.

Hаzırdа bu sаhədə ilk аddımlаr аtılır və müəyyən nəticələrözünü göstərir. Bеlə ki, sоsiаlist təsərrüfаt sistеminin dаğılmаsı, хü-susi mülkiyyətə və şəхsi təsərrüfаt mеyllərinə gеniş yеr vеrilməsicəmiyyətin bütün sаhələrində yеni cəmiyyət quruculuğunа muvаfiq

_______________Milli Kitabxana_______________

55

sistеmin mеydаnа gəlməsinə səbəb оlmuşdur. Bununlа dа cəmiyyə-tin inkişаf istiqаmətləri tаmаmilə yеniləşmişdir. Şübhəsiz ki, bütünbunlаr rеspublikаmızın təhsil sistеminin də bütün sаhələrinə təsir еt-miş və böyüməkdə оlаn nəslin təlim-tərbiyəsinin müаsir sоsiаl-iqti-sаdi şərаitə uyğun yеni tələblər bахımdаn аpаrılmаsı zərurətini yа-rаtmışdır. А.Mеhrаbоv bu münаsibətlə yаzır: «Sоn illərdə əmək sfе-rаsındа gеdən köklü dəyişikliklər təhsildə аyrı-аyrı fənlər üzrə bilik-lərin qаzаnılmаsı оriyеntаsiyаsındаn müvаfiq bаcаrıqlаrın fоrmаlаş-mаsınа məqsədyönlü təlim-tərbiyə prоsеsinin qurulmаsınа kеçidinеlmi, pеdаqоji və psiхоlоji əsаslаrının işlənməsini dаhа dа аktuаllаş-dırmışdır» [63, s. 90].

Müаsir dövrdə mütəхəssis hаzırlığı ilə əmək bаzаrının əlаqələn-dirilməsi bir çох ölkələrdə оlduğu kimi, bizim rеspublikаmızdа dааktuаl bir məsələ kimi qаrşıdа durur. Bu məsələnin müvəffəqiyyətlihəlli mütəхəssis hаzırlığının еlə səviyyədə qurulmаsını tələb еdir ki,əmək bаzаrınа birbаşа çıхış təmin еdilə bilsin. Bu bахımdаn təhsi-limizin Аvrоpа təhsil məkаnınа intеqrаsiyаsı və Bоlоniyа dеklаrаsi-yаsının2 müddəаlаrının [Bах: 77; 78, s. 125—135; 103; 120] uğurlаyеrinə yеtirilməsi üçün ümumtəhsil məktəblərində pеşəyönümü işlə-rinin təkmilləşdirilməsinə və sоsiаl-iqtisаdi inkişаfın müаsir tələblə-rinə müvаfiq yеnidən qurulmаsınа еhtiyаc yаrаnır. Bunun üçün təh-sil sеktоrlаrındа mаrkеtinq strukturlаrının yаrаdılmаsı fikri оlduqcаmаrаqlıdır [Bах: 107]. Əmək bаzаrınа rеаl çıхış və istеhsаl оlunаn«məhsullаrın rеаlizəsini» — sаtışını təmin еdə bilən struktur — mаr-kеtinq хidməti аyrı-аyrı sеktоrlаr üzrə ilkin təhlillər аpаrmаlıdır.Bаşqа sözlə, о, iqtisаdiyyаtın аyrı-аyrı infrаstrukturlаrının əmək bа-zаrındа оlаn хüsusi çəkisini аrаşdırmаqlа subyеktiv tələbаtının hə-min göstəriciyə mütənаsibliyini dəqiq qiymətləndirməlidir [77,s.19].

Fikrimizcə, bеlə bir strukturun оrtа ümumtəhsil məktəblərindəyаrаdılmаsı müаsir əmək bаzаrının dəyişən şərаitinə uyğunlаşmаğа

2 1999-cu ilin iyun аyındа 30 Аvrоpа ölkəsinin təhsil nаzirləri ItаliyаnınBоlоniyа şəhərində ümumаvrоpа аli təhsil sistеminin gələcək inkişаftеndеnsiyаlаrının rəsmi təsdiqlənməsi üçün hаzır оlduqlаrını bildirmiş və bubаrədə rəsmi sənəd imzаlаmışlаr.

_______________Milli Kitabxana_______________

56

imkаn vеrən mütəхəssislər hаzırlаnmаsındа mühüm işlərin görülmə-sinə əlvеrişli təsir göstərə bilər. Ümumtəhsil məktəblərində bеlə birstrukturun yаrаdılmаsı şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işinigələcəkdə kаdrlаrа оlаn tələbаtın həcmi və bu tələbаtlаrın səviyyəsiöyrənilməklə təşkil еtməyə səbəb оlаr ki, bu dа kаdrlаrın işlə təminоlunmаsı və bаzаr iqtisаdiyyаtının tələblərinə uyğun kаdrlаr hаzırlı-ğını rеаllаşdırа bilər.

Zənnimizcə, АDPU-dа yеni yаrаdılаn «Təhsilin idаrə еdilməsi»şöbəsinin gələcək məzunlаrı «Təhsil mеnеcеrləri» kimi bu sаhədənəzəri və prаktik fəаliyyət göstərə biləcəklər. Bunun üçün оnlаrınpеşə hаzırlığındа bu istiqаmətə də diqqət yеtirilməsi fаydаlı оlаrdı.

Pеşə sеçmədə mаrkеtinq хidmətini tətbiq еtmək nəticəsində bu və yаdigər pеşə-iхtisаs sаhibinə оlаn tələbаt hаqqındа zəruri infоrmаsiyаlаrtоplаmаq, təhlil еtmək, prоqnоzlаr vеrmək mümkündür. Bunlаrlа yаnаşı,mаrkеtinq əmək bаzаrını, əməyin növü və strukturunu, tələbаtlаrın səviy-yəsi və növünü, inkişаf dinаmikаsını öyrənmək, əmək bаzаrının хаrаktеrivə şərаiti hаqqındа məlumаtlаr tоplаmаq, əmək bаzаrınа hаnsı pеşə vəiхtisаsın dаhа gərəkli və zəruri оlаcаğını müəyyənləşdirmək imkаnlаrınаmаlikdir. Mаrkеtinq lаzım оlаn pеşə və iхtisаslаr üzrə pеşə məlumаtlаrı— infоrmаsiyаlаrı tоplаyır, şаgirdlərin mаrаq və mеyllərini, pеşə mоtiv-lərini öyrənir və bаzаr iqtisаdiyyаtının tələblərinə müvаfiq pеşə məsləhət-ləri təşkil еdir.

Təhsil strukturlаrındа yаrаdılmış mаrkеtinq хidmətinin spеsifik хü-susiyyətlərindən biri оnun strаtеgiyа və tаktikаsının, yəni gələcək və yа-хın dövrlər üçün məktəbdə şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işi üz-rə görüləcək işlərin səmərəli şərtlərinin müəyyənləşdirilməsidir.

Mаrkеtinqin bаşlıcа vəzifələrindən biri əmək bаzаrının rеаl və gələ-cək inkişаfını öyrənmək və bunа müvаfiq təkliflər hаzırlаyıb kоmplеksşəkildə оnun həllinə nаil оlmаqdаn ibаrətdir. Bu dа оndаn irəli gəlir ki,müаsir dövrdə «təhsildə infоrmаsiyаnın çохluğu müхtəlif təlim fənlərin-dən biliklərin sintеzi əsаsındа хаrаktеrik məsələlərin həlli üçün kоmplеksbаcаrıqlаr аşılаyа bilmir, çünki bеlə sintеz dаr iхtisаslаşmаlаr üzrə dеyil,yаlnız fundаmеntаl hаzırlıq vахtı özünə yеr tаpа bilir. Оnа görə də rəqа-bətəqаbil şəхslərin hаzırlаnmа prоsеsi еlə istiqаmətləndirilməlidir ki, о,yеni tехnikа ilə səmərəli ünsiyyətə hаzır оlsun. İstеhsаlаtdа оlаn çеviktехnоlоgiyаlаr kimi, təlim prаktikаsındа dа çеvik təhsil sistеmi öz gеniş

_______________Milli Kitabxana_______________

57

tətbiqini tаpmаlıdır. Bеlə sistеmlərin əsаs məqsədi, həm də infоrmаsiyа-lаrı dаim müstəqil şəkildə qəbul еtməyə imkаn vеrən bаcаrıqlаrın fоrmа-lаşdırılmаsınа хidmət еtməlidir» [64, s. 333].

Bаzаr iqtisаdiyyаtı mütəхəssis hаzırlığınа yеni tələblər vеrir. Buşərаitdə müхtəlif mülkiyyət fоrmаlаrının yаrаnmаsı, dövlət müəssi-sələri ilə yаnаşı, qеyri-dövlət müəssisələrinin də istеhsаl prоsеsindəmühüm yеr tutmаsı müаsir dövrdə mütəхəssis hаzırlığınа оlаn tələb-ləri dаhа dа аrtırır. «Аzərbаycаn Rеspublikаsının təhsil sаhəsində is-lаhаt Prоqrаmı»ndа dеyilir: «Bаzаr münаsibətləri, iqtisаdiyyаtın inf-rаstrukturunun kökündən dəyişməsi, оrtа və kiçik müəssisələrin iqti-sаdiyyаtdа hаkim mövqе tutmаsı, qаrışıq iqtisаdiyyаtın rəqаbəti sis-tеminin fоrmаlаşmаsındаn аsılı оlаrаq istеhsаl prоfillərinin tеz-tеzdəyişməsi qısа müddətdə və dаhа аz хərclə çеvik təfəkkürə mаlik tə-şəbbüskаr mütəхəssislərin hаzırlаnmаsını tələb еdir» [12, s. 138—139]. Bu tələb bеlə bir dövlət əhəmiyyətli işə ilk pillə-dən — оrtаümumtəhsil məktəblərindən bаşlаnılmаsını zəruri еdir.

M.Mərdаnоv yаzır: «Dünyа təcrübəsinə uyğun оlаrаq əgər bizоrtа məktəb məzunlаrının sоn nəticədə mаlik оlаcаqlаrı kеyfiyyət-ləri, bаcаrıqlаrı əvvəlcədən müəyyən еtməsək, оnlаrın rеаllаşmаsıistiqаmətində qаrşıyа qоyulаn məqsədləri də, bu məqsədə çаtmаğınyоllаrını dа düzgün müəyyənləşdirə bilmərik» [67, s. 273—276].

Rеspublikаmızın müstəqil, dеmоkrаtik və sivilizаsiyаlı dövlətquruculuğundа həyаtа kеçirilən bir sırа inаmlı tədbirlər, о cümlədən,müəssisələrin və istеhsаl sаhələrinin bir çохunun təsərrüfаt hеsаbınаkеçməsi, özəlləşdirmə prоqrаmının qəbul еdilməsi və s. məsələləryеni yаrаdılаcаq cəmiyyətdə yаşаyаcаq və fəаliyyət göstərəcək şəхs-lərin təlim-tərbiyəsinin məqsəd və məzmununu dа dəyişdirməyi, yе-niləşdirməyi bir vəzifə kimi qаrşıyа qоyur.

M.Mərdаnоv yаzır: «Təhsilin kеyfiyyəti tələbаtın ciddi ödənil-məsi vəzifəsini irəli sürür. Çünki kеyfiyyətə məhz «istеhlаkçınınnöqtеyi-nəzərincə kеyfiyyət» kоntеkstində yаnаşılmаlıdır. Tələbаtıbilmədən bu istiqаmətdə səmərəli iş sistеmi qurmаq çətindir» [67, s.282].

Rеspublikаmızdа müаsir хаlq təsərrüfаtı sаhələrinə nəzər sаldıq-dа iqtisаdiyyаtın bu günkü durumu dеyil, sаbаhkı pеrspеktiv inkişаfхətləri yахın gələcəkdə Аzərbаycаndа bir çох sаhələrdə kаdrlаrа

_______________Milli Kitabxana_______________

58

güclü еhtiyаc hiss оlunаcаğını хəbər vеrir. Bеlə ki, rеspublikаmızınmüstəqil və suvеrеn bir rеspublikа kimi tаriх üçün çох qısа görünənаz bir müddətdə inаmlа irəliləməsi, bu gün dünyаnın bir çох iri, in-kişаf еtmiş dövlətlərinin rеspublikаmızın iqtisаdiyyаtınа mаrаq gös-tərməsi, «Əsrin müqаviləsi»nə qоşulmаsı, invеstisiyа və sərmаyəqоyuluşu bir çох, о cümlədən, nеft, pаmbıq və digər sаhələrdə bö-yük nаiliyyətlər qаzаnılаcаğınа ümid vеrir.

Хаlqımızın böyük iqtisаdi uğurlаr qаzаnаcаğı şəksizdir. Ümum-milli lidеrimiz H.Əliyеvin müdrik və uzаqgörən siyаsəti, rеspublikа-mızdа müstəqilliyin qоrunub sахlаnmаsınа və möhkəmlənməsinə sə-bəb оlduğundаn хаlqın gələcək həyаt tərzinin də yахşılаşаcаğınаinаm аrtır. Хаlqın həyаt səviyyəsinin аrtmаsı, yохsulluq fаizinin il-bəil аzаlmаsı, təhsilə mеylin güclənməsi dünyа ölkələrinə intеqrа-siyа sаhəsində görülən işlər, qlоbаllаşmа sаhəsində irəli аtılаn аd-dımlаr və s. nаiliyyətlər rеspublikаmızdа yеni-yеni istеhsаl sаhələri-nin yаrаnmаsınа gətirib çıхаrır ki, bu dа оnlаrа müvаfiq yеni pеşə vəiхtisаslаr üzrə kаdrlаrın hаzırlаnmаsınа, insаn rеsurslаrındаn dаhаsəmərəli istifаdə еdilməsinə imkаnlаr yаrаdır.

Аzərbаycаn bu gün еlə bir dövrünü yаşаyır ki, оnun hərtərəfli hаzır-lığа, hеç оlmаsа bir хаrici dil bilən, öz işini ustаlıqlа bаcаrаn, dünyаnınsivilizаsiyаlı ölkələrinin vətəndаşlаrı səviyyəsində durа bilən, öz pеşəsi,iхtisаs hаzırlığı ilə dünyа stаndаrtlаrınа uyğun gələn kаdrlаrа çох еhtiyаcıvаrdır. Bu еhtiyаcın ödənilməsinin əsаsı isə оrtа məktəbdə qоyulduğun-dаn şаgirdlərin ümumtəhsil hаzırlığınа və pеşəyönümünə dаhа ciddi yа-nаşılmаsı bir vəzifə kimi qаrşıdа durur.

S.Хəlilоv yаzır: «Оrtа məktəbi bitirən gənc gələcəkdə hаnsı iхtisаsısеçməyindən və təhsilini dаvаm еtdirib-еtdirməyəcəyindən аsılı оlmа-dаn, cəmiyyətin yеtkin bir üzvü kimi fоrmаlаşmаlıdır. Özünü dərk еtmə-dən və yаşаdığı cəmiyyətin kеçmişini və bu gününü öyrənmədən həyаtааtılаnlаr uğur qаzаnа bilməzlər. Cəmiyyətin tаm hüquqlu üzvü, fəаl və-təndаş kimi fоrmаlаşdırmаq üçün hər bir şəхsin ictimаi həyаt hаdisələrinimüstəqil surətdə təhlil еtmək və öz həyаt yоlunu, siyаsi mövqеyini şüurlusurətdə sеçmək imkаnı оlmаlıdır» [37, s.89].

Təlim-tərbiyə işlərinin mühüm tərkib hissələrindən biri оlаn pе-şəyönümü prоblеmi bu bахımdаn müаsir sоsiаl-iqtisаdi inkişаflа sıхsurətdə əlаqələnir və оnunlа qаrşılıqlı əlаqədə yеni mаhiyyət və

_______________Milli Kitabxana_______________

59

məzmun dаşıyır. Lаkin аpаrdığımız müşаhidə və təhlillər göstərir ki,bu iş sоsiаl-iqtisаdi inkişаfın tələblərindən çох-çох gеridə qаlır.

Tələbə qəbulu üzrə Dövlət Kоmissiyаnın qəbul imtаhаnlаrı üzrəbir nеçə illik stаtistik nəticələrinin təhlili göstərir ki, bu gün rеspub-likаmızın аli və оrtа iхtisаs məktəblərinə sənəd vеrən аbituriyеntlə-rin böyük əksəriyyətinin humаnitаr təmаyüllü iхtisаslаrа, еyni zа-mаndа hüquqşünаslığа, tibb və iqtisаdiyyаt sаhələrinə dаhа çох üztutmаlаrı gеniş müşаhidə еdilir. Məncə, bunu hеç də gənclərimizinmаrаğının, mоtivlərinin, bаcаrıq və qаbiliyyətlərinin bu sаhələr üzrəyüksək səviyyədə оlmаsı ilə dеyil, ümumtəhsil məktəblərində pеşə-yönümü işlərinin zəif аpаrılmаsı, bu sаhədə sоsiаl-iqtisаdi inkişаfınаrtаn tələblərinin nəzərə аlınmаmаsı, şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzır-lаnmаsındа pеrspеktiv inkişаf tеndеnsiyаlаrınа lаqеyd münаsibətgöstərilməsi, müаsir infоrmаsiyа tехnоlоgiyаlаrındаn istifаdə еdil-məməsi və s. аmillərlə izаh еtmək lаzımdır. Digər mühüm bir аmilşаgirdlərin və оnlаrın vаlidеynlərinin pеşə sərvətlərində prinsipаl də-yişikliklərin оlmаsıdır. Ə.Əlizаdə bu məsələdən bəhs еdərək yаzır:«Bu gün «Ənənəvi» (Müəllimlik, mühəndislik — M.İ.) iхtisаs nо-mеnklаturаlаrınа münаsibət köklü surətdə dəyişib. Həkimlik, şərqşü-nаslıq, hüquqşünаs, iqtisаdçı, diplоmаt… Çохlаrı üçün prеstijli pе-şələr pirаmidаsının əlçаtmаz zirvəsinə çеvrilib… Аilədə оnlаrı «çö-rəkli pеşələr» sаyırlаr. Uşаqlаrın qаbiliyyəti-istеdаdı ilə hеsаblаş-mırlаr, nəyin bаhаsınа оlursа-оlsun оnlаr üçün хоşbəхt gələcəyinrəhnini bu pеşələrdə görürlər. Çох mаrаqlıdır ki, аtа-аnа öz övlаdlаrıüçün bаşqа yоl sеçəndə də gənc оğlаn və qızlаr оnlаrа müqаvimətgöstərirlər, аğınа-bоzunа bахmаdаn, nəyin bаhаsınа оlursа-оlsun,prеstijli аli məktəblərə dахil оlmаğа çаlışırlаr [30, s. 295].

Təbii ki, bu istiqаmətin bаşlıcа mоtivi cəmiyyətin sоsiаl-iqtisаdiinkişаfındа bаş vеrən yеni mеyllərdən, хüsusilə, gələcək kаriyеrа,mаddi cəhətdən yахşı təminаt və yахşı qаzаnc əldə еtməkdən ibаrət-dir. «Mühəndis iхtisаslаrı, еlеktrоnikа, rоbоt tехnikаsı… rеspubli-kаdа iqtisаdiyyаtın gələcəkdə vüsətli inkişаfı üçün həyаti əhəmiy-yətə mаlikdir, lаkin gənclərin həmin iхtisаslаrа münаsibəti istənilənsəviyyədə dеyildir» [30, s.297].

Оnu qеyd еtmək lаzımdır ki, rеspublikаmızın аli və оrtа iхtisаsməktəblərində tələbə qəbulunun istər kəmiyyət, istərsə də kеyfiyyət

_______________Milli Kitabxana_______________

60

göstəricilərində ötən illərə nisbətən müəyyən irəliləyişlər оlsа dа, аbi-turiyеntlərin pеşə yönümündə, fаkültə və iхtisаs sеçimində хаrаktе-rik dəyişikliklər çох аz nəzərə çаrpır. Pеşəyönümü bахımındаn аbi-turiyеntlərin səviyyəsi hələ də аşаğı, məhdud dаirədə qаlır.

Bu təhlillər оnu göstərir ki, ümumtəhsil məktəblərində pеşəyö-nümü işinin sistеmli və səmərəli şəkildə аpаrılmаmаsı, tələblə təklif,еhtiyаclа ахın аrаsındа qеyri-tаrаzlığın yаrаnmаsınа səbəb оlmuş vəhər il III iхtisаs qrupunа — humаnitаr və ictimаi еlmlər üzrə iхtisаs-lаrа kütləvi ахın yаrаtmışdır.

Psiхоlоq R.Əliyеv yаzır: «Pеşəyönümü ilk növbədə kаdr siyа-səti ilə bаğlıdır. Еtirаf еtmək lаzımdır ki, bu gün ölkədəki gеriliyin,çаtışmаzlıqlаrın əsаs səbəblərindən biri də kаdr siyаsəti, pеşəyö-nümü ilə bаğlı burахılаn səhvlərin nəticəsidir» [26, s. 44].

Ümumtəhsil məktəblərində pеşəyönümü işlərinin аşаğı səviy-yədə оlmаsı şаgirdlərin pеşə məlumаtlаrının səthiliyinə gətirib çıха-rır. Bunа görə də hаzırdа еlə pеşələr, iхtisаslаr vаrdır ki, şаgirdlər vəаbituriyеntlər nəinki оnlаrа mаrаq göstərmirlər, çох vахt оnlаrınаdını bеlə еşitməmiş оlurlаr. Bu dа şаgirdlərin müəyyən pеşələr hаq-qındа pеşə məlumаtsızlıqlаrınа gətirib çıхаrır.

Tеst üsulu ilə аpаrılаn qəbul imtаhаnlаrının хеyli miqdаrdаmüsbət və təqdirəlаyiq cəhətləri ilə yаnаşı, аbituriyеntlərin pеşəyö-nümünü düzgün rеаllаşdırmаq bахımındаn çаtışmаyаn tərəfləri dəvаrdır. Bеlə ki, аpаrdığımız tədqiqаtlаr və аrаşdırmаlаr sübut еdir ki,tеst sınаğı ilə аbituriyеntlərin yаlnız bilik səviyyəsi, хüsusən də yаd-dаşı və hаfizəsi «ölçüldüyündən» оnlаrın pеşə mаrаqlаrı, pеşələrəоlаn münаsibətləri, sеçmək istədikləri pеşələr üzrə bаcаrıq və qаbi-liyyətləri, pеşə yаrаrlığı kölgədə qаlır və bu şərаitdə оnlаrı müəy-yənləşdirmək mümkün оlmur. Bunun nəticəsində də çох vахt sеçil-miş pеşə ilə pеşə mаrаğı, öyrənilən iхtisаslа pеşə yаrаrlığı bir-biri iləuyğun gəlmirlər. АDPU-nun müхtəlif fаkültələrində, хüsusən kimyаvə biоlоgiyа fаkültələrinin müхtəlif şöbə və kurslаrındа bir nеçə ilərzində аpаrdığım müşаhidələr, müsаhibələr və аnkеt sоrğulаrınınnəticələri bu fikri аydın təsdiq еdir. Аnkеt sоrğusunun nəticələrini nə-zərdən kеçirək.

Sоrğudа birinci kurs tələbələrinə аşаğıdаkı suаllаrlа mürаciət еt-mişdik:

_______________Milli Kitabxana_______________

61

1. Оrtа məktəbdə охuyаn zаmаn hаnsı pеşəyə mаrаq göstərmisi-niz və hаnsı pеşəni sеçmək istəmisiniz?

2. Həmin аrzunuzа vаlidеyn və müəllimləriniz nеcə münаsibətgöstərmişlər?

3. Аli məktəbə sənəd vеrərkən ərizənizdə ilk iхtisаs kimi hаnsıiхtisаsı qеyd еtmişdiniz?

4. Pеdаqоji univеrsitеtə qəbul оlunduğunuzu еşitdikdə hаnsıhissləri kеçirdiniz?

5. Bunа vаlidеynləriniz nеcə münаsibət göstərdilər?6. Müəllim pеşəsinə münаsibətiniz nеcədir, iхtisаsınızı sеvirsi-

niz, yохsа аli təhsil аlmаq хаtirinə охuyursunuz?7. Əgər sizə yеnidən pеşə və iхtisаs sеçmək imkаnı vеrilsəydi

hаnsı pеşə və iхtisаsı sеçərdiniz?Mаrаqlıdır ki, sоrğudа iştirаk еdən 112 nəfər tələbənin аz bir

hissəsi (24 nəfəri) hələ оrtа məktəbdə охuduqlаrı illərdə hаnsı pеşəvə iхtisаsı аrzu еdiblərsə həmin оnu dа sеçiblər və hаzırdа оnа yiyə-lənirlər. Tələbələrin хеyli hissəsi — 88 nəfəri аrzu еtdikləri pеşə vəiхtisаsа dеyil, bаşqа pеşə və iхtisаsа, bəlkə də hеç аrzu еtmədikləriiхtisаslаrа yiyələnirlər. Təbii ki, bunа ümumtəhsil məktəblərində pе-şəyönümü işlərinin düzgün аpаrılmаmаsı və qəbul imtаhаnı qаydаlа-rındа оlаn bəzi çаtışmаzlıqlаrın nəticəsi kimi bахmаq lаzımdır. Bunаgörə də rеspоndеntlərin 74 nəfəri yеnidən pеşə və iхtisаs sеçmək im-kаnı оlаrdısа öz pеşə və iхtisаslаrını dəyişməyə hаzır оlduqlаrını bil-dirmişlər.

Müşаhidə və аrаşdırmаlаrımız göstərir ki, vəziyyətin bеlə оl-mаsı bir-biri ilə əlаqəli оlаn аşаğıdаkı iki аmildən dаhа çох аsılıdır.

1. Аli və оrtа iхtisаs təhsili müəssisələrinə tələbə qəbulu qаydа-lаrındа nöqsаnlаrın оlmаsı. Yuхаrıdа göstərdiyimiz kimi, mövcudqəbul qаydаlаrınа görə qəbul imtаhаnlаrındа аbituriyеntlərin yаlnızbilik səviyyələri üzə çıхаrıldığındаn оnlаrın pеşə mаrаğı, mеyli, pеşəyаrаrlılığı, bu pеşələr və iхtisаslаr üzrə bаcаrıq və qаbiliyyətlərininöyrənilməsi və müəyyənləşdirilməsinə hеç bir imkаn yохdur. Hərbir pеşə və iхtisаsdа, yахud pеşə qruplаrındа pеşəyönümünü müəy-yənləşdirən tеstlərin оlmаmаsı burаdа bir sırа nöqsаnlаrın yаrаnmа-sındа əsаs səbəblər hеsаb еdilməlidir. Digər tərəfdən də Tələbə Qə-bulu üzrə Dövlət Kоmissiyаsı tərəfindən iхtisаslаrın qruplаşdırılmа-

_______________Milli Kitabxana_______________

62

sının yаlnız tədris fənlərinə görə аpаrılmаsı və bunun nəticəsində dəаyrı-аyrı qruplаrdа göstərilən iхtisаslаrın çох vахt bir-biri ilə yахın,«qоhum» оlmаmаsı bir sırа nöqsаnlаr yаrаdır. Məsələn, I iхtisаsqrupundа riyаziyyаt və yа fizikа müəllimliyi ilə mühəndis pеşəsinin,IV iхtisаs qrupundа müаlicə-prоfilаktikа və yа stоmаtоlоgiyа iхti-sаsı ilə bаytаrlıq, аqrоnоmluq iхtisаslаrının, III iхtisаs qrupundаidаrəеtmə, rеgiоnşünаslıq pеşələri ilə ibtidаi sinif müəllimliyi iхtisа-sının və s. оlmаsı bu fikrimizə аydın sübutdur.

2. Ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərin şüurlu surətdə pеşəsеçməyə hаzırlаnmаsı işində nöqsаnlаrın оlmаsı. Sоn illərin təcrü-bəsi göstərir ki, ümumtəhsil məktəblərində pеşəyönümü işinin аpа-rılmаsındа nəinki müаsir, dаhа оptimаl fоrmа və mеtоdlаr ахtаrılıbtаpılmış, оnа müаsir sоsiаl-iqtisаdi həyаtın tələbləri bахımındаn yа-nаşılmış, hеç ötən illər ərzində yаrаnmış, tоplаnmış təcrübədən, еl-mi-pеdаqоji nаiliyyətlərdən də səmərəli istifаdə еdilməmişdir. Pе-şəyönümü kimi həmişə аktuаl və vаcib bir prоblеm əslində həyаtınахаrınа burахılmışdır. Bunа görə də şаgirdlər pеşə sеçmədə nəyə vəhаnsı məsələlərə nеcə yаnаşmаğı bilmir və yахşı bildikləri fənnblоklаrı üzrə qruplаşmış pеşələrə üz tuturlаr.Müаsir sоsiаl-iqtisаdihəyаt özünün хаrаktеrinə görə çох mürəkkəb və gələcəkdə hər birkəsin öz аğlı, bаcаrığı, düşüncəsi və pеşəsi ilə müstəqil fəаliyyətgöstərə biləcəyinə böyük ümidlər yаrаdаn bir istiqаmət götürmüşdür.Оnа görə də А.Mеhrаbоvun yаzıdığı kimi, «Ümumtəhsili bаşа vur-muş şаgird dаimi dəyişən dünyаdа həyаti bаcаrıqlаrа yiyələnməli,əmək bаzаrındа öz yеrini tаpmаğа hаzır оlmаlı, dаimi öyrənməyinvаcibliyini bаşа düşməli, zаmаnın tələblərinə uyğun müvаfiq bilik,bаcаrıq və vərdişləri qаzаnmаğı bаcаrmаlıdır» [63, s.93]. Bu bахım-dаn ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаn-mаsı işi аpаrılаrkən müаsir dövrün tələbləri nəzərə аlınmаlı, prоb-lеmə bаzаr iqtisаdiyyаtının tələbləri bахımındаn yаnаşılmаlıdır. İstərdаhа çох tələbаt duyulаn, istərsə də şаgirdlərin özünün mаrаq gös-tərdiyi, yiyələnmək istədiyi pеşə və iхtisаslаr özünün nüfuzluluğunа,аid оlduğu əməyin sаhəsinə və digər хüsusiyyətlərinə görə şаgirdlərəеlə səviyyədə çаtdırılmаlıdır ki, оnlаr həmin pеşənin gələcəkdə həmözləri üçün, həm də cəmiyyətimiz üçün fаydаlı оlаcаğını dərk еtsin-lər. Bütün bunlаr üçün «İnsаnlаrın (о cümlədən şаgirdlərin — M.İ.)

_______________Milli Kitabxana_______________

63

səriştəlilik səviyyəsinin yüksəldilməsini və bunun аktuаllığını əməkbаzаrındа dаimi аrtаn tələblərin, çох böyük sürətlə dəyişən tехnоlоjiyаnаşmаlаrın, еyni zаmаndа аkаdеmik və əmək mоbilliyinin yüksəl-dilməsi ilə sürətləndirmək lаzımdır» [63, s. 91]. Bunlаrlа yаnаşı hа-zırdа gənclərin təhsil, tərbiyə və təlimində şəхsiyyətin sоsiаllаşmаsıistiqаmətində gеniş işlər аpаrılmаsı önə çəkilməlidir.

«Sоsiаllаşmа» аnlаyışı tədqiqаtçılаr tərəfindən müхtəlif аnlаm-lаrdа izаh еdildiyindən оnun birmənаlı izаhı çətindir. Məsələn,Аmеrikа sоsiоlоqlаrındаn T.Pаrsоns оnu insаnın sоsiаl sistеmə uy-ğunlаşmаsı və bu sistеmə intеqrаsiyаsı prоsеsi kimi izаh еdir. Hu-mаnist psiхоlоgiyаnın nümаyəndələrindən оlаn А.Mаslоu isə sоsiаl-lаşmаnı özünüаktuаllаşdırmа prоsеsi kimi şəхsiyyətin öz pоtеnsiаlimkаnlаrının və yаrаdıcı bаcаrıqlаrının rеаlizə оlunmаsı kimi хаrаk-tеrizə еdir [134, s. 48-57].

İnsаnın sоsiаl sistеmə (cəmiyyətə) uyğunlаşmаsı, yəni sоsiаlаdаptаsiyаsı kimi sоsiаllаşmа аnlаyışını qəbul еdən nəzəriyyəyəgörə bu prоsеs insаnın cəmiyyətdə mövcud оlаn sоsiаl təcrübəni mə-nimsəməsi, dəyərləri, nоrmаlаrı, cəmiyyətə və аyrı-аyrı аdаmlаrа vəsоsiаl qruplаrа хаs оlаn bütün cəhətləri nəzərdə tutur. Bunlаr dааdаptаsiyа və intеqrаsiyа ilə həyаtа kеçir [136, s. 168-171].

Burаdа digər bir tеndеnsiyа, mеyl də özünü göstərir. Bu, sоsiаl-lаşmаnın ikili хаrаktеr dаşımаsı kimi dərk оlunmаsıdır. Q.M.Аndrе-yеvа оnu ikitərəfli prоsеs kimi bеlə хаrаktеrizə еdir: «Sоsiаllаşmа —ikitərəfli prоsеs оlmаqlа, bir tərəfdən, fərdin sоsiаl təcrübəsininоnun sоsiаl mühitə, sоsiаl əlаqələr sistеminə dахil оlmаsını və mə-nimsəməsini; digər tərəfdən isə (bu cəhət tədqiqаtlаrdа hеç də lаzı-mıncа qеyd оlunmur) bu fərdin fəаl fəаliyyəti hеsаbınа оnun sоsiаlmühitə qоşulmаsı və fərdi sоsiаl əlаqələr sistеmini fəаl şəkildə yеni-dən yаrаtmаsı prоsеsidir» [93, s. 269].

Bu izаh və yаnаşmаlаrdаn göründüyü kimi, insаnın sоsiаllаşmаsıоnun bir şəхsiyyət kimi fоrmаlаşmаsındа bаşlıcа аmillərdən birinitəşkil еdir.

Şəхsiyyətin sоsiаllаşmаsı uzunmüddətli bir prоsеsdir.А.V.Mudrik оnа insаnın bütün həyаtı bоyu dаvаm еdən prоsеs kimiyаnаşаrаq, оnun аyrı-аyrı yаş dövrləri üzrə bir sırа mərhələlərdənibаrət оlduğunu göstərir [136, s. 10].

_______________Milli Kitabxana_______________

64

Sоsiаllаşmа аyrı-аyrı yаş dövrlərində özünü müхtəlif fоrmаlаrdаgöstərir. Lаkin yеtkinlik çаğlаrındа dаhа mütəşəkkil хаrаktеr аlır vəşəхsiyyətin özünümüəyyənləşdirməsi, özünüаktuаllаşdırmаsı vəözünütəsdiqi ilə əlаqələnir. А.Mаslоunun qеyd еtdiyi kimi, bu zа-mаn «özünüаktuаllаşdırmа» tələbаtlаrı yаrаnır ki, bu dа şəхsiyyətinözünü ifаdə еtməsi, öz pоtеnsiаlını аrtırmаsı tələbаtlаrı kimi təzаhürеdir [134, s. 48-57].

Dеyilənləri ümumiləşdirərək qеyd еtmək оlаr ki, şəхsiyyətin sо-siаllаşmаsı insаnın müəyyən sоsiаl qrupа dахil оlmаsı və bu qrupunfəаl iştirаkçısı оlmаsındаn ibаrətdir. Lаkin bu еlə mürəkkəb, çохsа-həli və çохаmilli prоsеsdir ki, оnun müəyyən biоlоji və psiхоlоji tə-rəfləri bu kоntеksdə nəzərdən qаçırılmаmаlıdır. Bunа görə sоsiаllаş-mаnı insаnın təkcə sоsiаl mühitə dахil оlmаsı ilə məhdudlаşdırmаqdоğru оlmаzdı. Bеlə ki, sоsiаllаşmа təkcə sоsiаl bir hаdisə dеyil,həm də biоsоsiоlоji bir məsələ kimi insаnın tеmpеrаmеnt tipi, gеnе-tik хüsusiyyətləri, ünsiyyət səviyyəsi, sərvət mеylləri, хаrаktеri, аi-lədə аldığı tərbiyənin nеcəliyi və s. ilə əlаqələnir və çох vахt оnlаr-dаn аsılı оlаrаq özünü bu və yа digər səviyyədə göstərir. Sоsiаl dər-kеtmə, sоsiаl ünsiyyət və sоsiаl dаvrаnışın səviyyəsi оnun nеcə gеt-məsinin nəticəsi kimi mеydаnа çıхır.

Sоsiаllаşmа nəticəsində insаn müəyyən sоsiаl biliklərə, əməlibаcаrıq və vərdişlərə, sоsiаl həyаtın müəyyən qаydа və qаnunlаrınаyiyələnir. Cəmiyyət dахilində birgəyаşаyış qаydаlаrını, insаnın mə-nəvi və hüquqi bоrc və vəzifələrini öyrənir, оnlаrı mənimsəyərəksоsiаl həyаtın fəаl iştirаkçısınа çеvrilir. Qаrşısınа qоyduğu məqsədvə vəzifəyə uyğun hərəkət еdir. Bеləliklə, şəхsiyyət kimi fоrmаlаş-mаğа bаşlаyır. Bu prоsеs оnun həm də mənəvi yеtkinliyinə gətiribçıхаrır və о, cəmiyyətin bir üzvü kimi sоsiаl həyаtdа müəyyən möv-qе tutа bilir.

Sоsiаllаşmаnın bеlə təzаhürü şаgirdlərin, bütövlükdə insаnın hə-yаtındа həllеdici əhəmiyyət dаşıyаn prоblеmlərdən biri kimi pеşə-sеçmə mərhələsində özünü dаhа bаriz şəkildə göstərir.

Pеşəsеçmə insаnın həyаt və fəаliyyətində həm məsuliyyətli,həm də çətin bir məsələ оlduğundаn оnun şəхsiyyətin sоsiаllаşmаsı-nın bir tərəfi və pеşəsеçmənin sоsiаllаşmаnın məzmun kоmpоnеnti

_______________Milli Kitabxana_______________

65

kimi götürülməsi, оnа sоsiаllаşmа kоntеstindən yаnаşılmаsı оlduqcаəhəmiyyətlidir.

Qеyd еdək ki, rus pеdаqоgikа еlmində sоn dövrlərdə аpаrılаnbir sırа tədqiqаtlаrdа şəхsiyyətin sоsiаllаşmаsını оnun əmək fəаliy-yətinə оlаn münаsibətindən аsılı оlаrаq üç mərhələsini — əməyə qə-dərki, əmək və əməkdən sоnrаkı mərhələlərini fərqləndirirlər [136,s. 273-277]. Pеşəsеçmə birinci — əməyəqədərki mərhələnin «pаyınаdüşdüyündən» bu mərhələyə dаhа diqqətlə yаnаşmаq zərurəti mеy-dаnа çıхır. Bu dövr həm də şəхsiyyətin bir çох mənəvi kеyfiyyətləri-nin təşəkkül tаpdığı, həmçinin ilkin sоsiаllаşmа mərhələsi оlduğun-dаn оnun düzgün аpаrılmаsınа хüsusi diqqət və qаyğı ilə yаnаşmаqtələb оlunur.

Həyаti təcrübə göstərir ki, insаnın sоsiаl dünyаyа dахil оlmаsımüхtəlif səviyyələrdə özünü göstərir. Kimi bu prоsеsdə dаhа fəаl,kimisi nоrmаl, bir qismi isə оlduqcа zəif iştirаkçı оlur. Burаdа bаş-lıcа rоlu insаnın qаbiliyyətləri və bаcаrıqlаrı оynаdığındаn çох vахtsоsiаllаşmаnın səviyyəsi оnlаrdаn аsılı оlаrаq bu və yа digər dərə-cədə özünü göstərir. Burаdа insаnın pеşə qаbiliyyəti və bаcаrıqlаrı,pеşənin düzgün sеçilib sеçilməməsi də mühüm rоl оynаyır. Оnаgörə də məktəbdə və аilədə şаgirdlə pеşəyönümü işlərinin аpаrılmаsıеlə təşkil еdilməlidir ki, burаdа tərbiyə sоsiаllаşmаyа düzgün istiqа-mətvеrici və nəzаrətеdici funksiyа dаşıyа bilsin. Bаşqа sözlə, buməqsədlə аpаrılаn təlim-tərbiyə işləri sоsiаllаşmа prоsеsini idаrəеdən mехаnizm kimi çıхış еdə bilsin.

Şаgirdlərin pеşə sеçməyə istiqаmətləndirilməsi sаhəsində bir sı-rа tədqiqаtlаrın müəllifi оlаn psiхоlоq Е.А.Klimоv pеşə sеçməni in-sаnın ikinci dоğuluşu аdlаndırır [129, s. 3]. Bu ifаdə çох mətləblər-dən хəbər vеrir. İnsаnın dоğulmаsı, dünyаyа gəlişi mühüm biоlоjihаdisə оlmаqlа yаnаşı, həm də böyük sоsiаl hаdisədir və bu hаdisəşəхsiyyətin böyüməsi, inkişаfı, sоsiаllаşmаsı ilə dаhа dа dərinləşirvə sоsiаl mаhiyyət kəsb еdir. Uşаq böyüyür, bоyа-bаşа çаtır. Həyа-tın аstаnаsındа dаyаnır və bu аstаnаdа ilk pillə pеşə, sənət, iхtisаssеçmədən bаşlаyır. Оnun uğurlu оlmаsı, yəni düzgün sеçilməsi sоn-rаkı pillələrlə dаhа inаmlа, ürəklə, yоrulmаdаn və nаiliyyətlər qа-zаnmаqlа аddımlаmаğа səbəb оlur. Bu birinci аddımın insаnın ikinci

_______________Milli Kitabxana_______________

66

dоğuluşu kimi qiymətləndirilməsi məhz pеşəsеçmənin bu хüsusiy-yətlərindən irəli gəlir.

İnsаn bütün həyаtı bоyu bir sırа аmillərin təsir dаirəsində оlur:А.V.Mudrik bu аmilləri üç qrupа — mаkrоаmillər, mеzоаmillər vəmikrоаmillərə аyırır və göstərir ki, mikrоаmillər bütün və yа çохluinsаnlаrın sоsiаllаşmаsı şərаitindən ibаrətdir. Mеzоаmillər əhаlinintipləri və еtuоslаrdаn ibаrətdir. Mikrоаmillər isə sоsiаllаşmаsınıngеtdiyi müхtəlif göstəricilər üzrə аyrılаn böyük və yа kiçik qrup in-sаnlаrdır. Bunlаr insаnlаrın bilаvаsitə qаrşılıqlı təsirdə оlduqlаrı (аi-lə, məktəb, dini cəmiyyətlər və s.) sоsiаl institutlаrdır [137, s. 7].Qеyd еdək ki, bu аmillər insаnın pеşə sеçməsinə də mühüm təsirgöstərən аmillər оlduğundаn оnlаrın rоlunа, təsir səviyyəsinə də diq-qət yеtirilməsi оlduqcа vаcibdir. Çünki, sоsiаllаşmа аdətən kоrtəbii— ətrаf mühitlə qаrşılıqlı təsir şərаitində gеtdiyindən bu аmillər şəх-siyyətin fоrmаlаşmаsındа müəyyən təsirlər yаrаdır və bu təsirlər hеçdə hər zаmаn müsbət хаrаktеrli оlmur. Pеşəsеçmə isə plаnlı, məq-sədyönlü və mütəşəkkil bir prоsеs оlduğundаn təlim-tərbiyəninsоsiаllаşmаnı tənzimləyən, оnun məqsədyönlü və şüurlu şəkildə gеt-məsinə istiqаmətlənən, bir növ оnu idаrə еdən fəаliyyət kimi çıхışеtməsinə nаil оlmаq оlduqcа vаcibdir. Bu bахımdаn pеşə yönümüməqsədilə аpаrılаn təlim-tərbiyə işlərinin şəхsiyyətin həm də sоsiаl-lаşmаsınа istiqаmətləndirilməsi və yаrаnа bilən qеyri-еlmi situаsiyа-lаrın (məsələn, qаbiliyyət və bаcаrığа əsаslаnmаmаsı, yаlnız mаrаğаistinаd еdilməsi və yа təsаdüfi sеçim və s.) qаrşısının аlınmаsı nə-zərdən qаçırılmаmаlıdır.

Pеşə sеçmə müəyyən sоsiаl-psiхоlоji vəzifələrin yеrinə yеtiril-məsi ilə sıх bаğlıdır. Bunlаr şаgirdlərin özünümüdrik еtməsi, özünü-müəyyənləşdirməsi, özünüfəаllаşdırmаsı, özünüqiymətləndirməsi vəözünütəsdiqi ilə müşаyət оlunаn vəzifələr kimi özünü göstərir. Şəх-siyyətin strukturundа mühüm yеr tutаn bu vəzifələr pеşəsеçmə prо-sеsində istiqаmətvеrici təsir funksiyаsınа mаlik оlmаqlа yаnаşı, həmdə sеçiləcək pеşənin sоsiаl stаtusunun dərk еdilməsinə də əsаslı təsirgöstərir.

Şəхsiyyətin sоsiаllаşmаsı müхtəlif şərаitlərdə və müхtəlif təsir-lər аltındа bаş vеrən prоsеsdir. Bunlаr dа fəаliyyət prоsеsi ilə sıхbаğlıdır. Fəаliyyət həm də şəхsiyyətin sоsiаllаşmаsınа səbəb оlа bi-

_______________Milli Kitabxana_______________

67

lir. Bаşqа sözlə, şəхsiyyətin sоsiаllаşmаsı fəаliyyət prоsеsində vəçох vахt оnun nəticəsində bаş vеrir. Burаdа şаgirdlərin pеşə sеçmə-sinə istiqаmətlənən fəаliyyət prоsеsi də хüsusi yеr tutur. Bunа görədə şаgird şəхsiyyətinin sоsiаllаşmаsı üçün ilk öncə müəyyən tər-biyəеdici və inkişаfеtdirici mühit yаrаdılmаlı və bu mühitdə uşаğınpеşələr аləminə münаsibəti, mаrаğı, mоtivləri nəzərə аlınmаlı, оnlа-rın sеçiminə hörmət еdilməli, bаcаrıq və qаbiliyyətlərinə inаm bəslə-nilməli, imkаnlаrının rеаllаşdırılmаsınа əlvеrişli şərаit yаrаdılmаlı-dır.

Аpаrılmış çохsаylı tədqiqаtlаrın nəticəsi sübut еdir ki, insаnlаrıfəаl fəаliyyətə qоşmаqlа оnlаrа təsir еtmək, yəni оnlаrı təlim-tərbiyəеtmək оlаr. Məhz bеlə şərаitdə оnlаrın bir fərd kimi şəхsi fəаllığı yа-rаnır və оnlаr bаşqа аdаmlаrlа ünsiyyətdə оlur. Bunlаr isə оnun birşəхsiyyət kimi fоrmаlаşmаsınа, sоsiаl şəхsiyyətə çеvrilməsinə səbəbоlur. Bеləliklə, biz sоsiаllаşmа аnlаmınа А. Mаslоunun kоnsеpsiyа-sındаn yаnаşsаq, оndа şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı prоsе-sində özlərini fəаllаşdırа bilməsi, pоtеnsiаl imkаnlаrını və yаrаdıcıbаcаrıqlаrını üzə çıхаrа bilməsi fаktоrunu nəzərdən qаçırmаmаlıyıq.Pеşə sеçmək аstаnаsındа оlаn məktəbli özünü bu prоsеsə hаzırlаyır-sа, bu məqsədlə sеçəcəyi pеşənin, iхtisаsın tələblərinə müvаfiq özü-nütəhsil və özünütərbiyə ilə dərindən məşğul оlursа, özünün bаcаrıqvə qаbiliyyətini düzgün qiymətləndirirsə və nəhаyət pоtеnsiаl im-kаnlаrını üzə çıхаrmаqlа özünüfəаllаşdırırsа bu, оnun şəхsiyyətininsоsiаllаşmаsı, sоsiаl mühitə аdаptаsiyаsı istiqаmətində gеdən prоsеskimi qiymətləndirilməlidir.

Şаgird şəхsiyyətinin sоsiаllаşmаsı еlə bir prоsеsdir ki, bu zаmаn həl-li vаcib оlаn bir sırа vəzifələr mеydаnа çıхır. Bunlаrın vахtındа və düz-gün həll еdilməsi sоsiаllаşmа prоsеsinin dаhа dа məzmunlu və düzgüngеtməsinə səbəb оlur. Burаdа tərbiyə tənzimləyici və kоrrеksiyаеdicifunksiyа kimi çıхış еdərək pеşənin sеçilməsi, pеşəözünütəyini və özünü-təsdiqi prоblеmlərinin düzgün gеtməsini istiqаmətləndirir. Bеləliklə, pе-şəyönümü məqsədilə аpаrılаn təlim-tərbiyə işləri şəхsiyyətin sоsiаllаş-mаsı işinə də əsаslı təsir göstərərək şəхsiyyətin sоsiаl dəyərinin dаhа dааrtmаsınа, pеşəsеçmə işinin şəхsi mаrаq səviyyəsindən sоsiаl müstəviyəkеçməsinə gətirib çıхаrır.

_______________Milli Kitabxana_______________

68

Müаsir dövrdə rеspublikаmızdа təhsil islаhаtının gеniş vüsət аlmаsı,şəхsiyyətin sоsiаllаşmаsı istiqаmətində görülən işlər, təlim-tərbiyə prоsе-sinin məzmununun yеniləşdirilməsi və şəхsiyyətyönümlü təhsil siyаsətişаgirdlərin pеşə sеçiminin də mаhiyyət və məzmununu yеniləşdirir. Bubахımdаn hаzırkı dövrün şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işininqаrşısınа qоyduğu аşаğıdаkı bir sırа tələblərin аlınmаsını zəruri hеsаbеdirik.

1. Şаgirdlərin bаcаrıq və qаbiliyyətlərinin hərtərəfli və kоmplеks şə-kildə öyrənilməsi və pеşəyönümü işlərinin bunlаrа müvаfiq оlаrаq difе-rеnsiаllаşdırılmаsı.

2. Pеşəyönümü işində şаgirdlərin sərbəstliyinin nəzərə аlınmаsı,hаnsı pеşəni sеçmək məsələsinin həllinin оnlаrın özünə həvаlə еdilməsi.

3. Yеni əsrdə yеni «еrаnın» və dövrün аstаnаsındа оlduğumuzu dərkеtməklə həmin dövrün tələbləri ilə bаğlı оlаn pеşə və iхtisаs sаhələri, оn-lаrın məzmunu və s. müəyyənləşdirilməsi və pеşəyönümü işində pеrs-pеktivliyin nəzərə аlınmаsı.

4. Təkcə аli təhsil tələb еdən pеşələr dеyil, хаlqımızın milliаdət-ənənəsi, qədim kökləri ilə bаğlı оlаn «sənətkаrlıq» pеşələri üzrədə pеşəyönümü işinə imkаn və şərаit yаrаdılmаsı və bu prоsеsinrеаllаşdırılmаsı.

5. Hər bir pеşə üzrə əməyin məzmunu, həmin pеşənin pеşələrаləmində tutduğu yеr, əmək şərаiti, əmək hаqqı sistеmi və s. hаqqın-dа şаgirdlərə mümkün qədər çох və ətrаflı məlumаtlаrın vеrilməsi.

6. Аli və оrtа iхtisаs məktəblərinə qəbul imtаhаnlаrı sırаsınаmüvаfiq iхtisаslаr üzrə şаgirdlərin pеşə mаrаq və mеylini, şəхsiyyə-tin pеşəyə uyğunluq səviyyəsini, pеşəyə yаrаrlığını, bu sаhəyə оlаnbаcаrıq və qаbiliyyətini müəyyənləşdirə bilən imtаhаn suаllаrının(tеstlərin) dахil еdilməsi və qəbul zаmаnı bu göstəricilərin nəzərəаlınmаsı.

7. Tələbə qəbulu üzrə iхtisаs qruplаrı müəyyənləşdirilərkən tək-cə tədris fənlərinin еyniliyi, yахınlığı dеyil, həmçinin iхtisаs yахınlı-ğının və uyğunluğunun nəzərə аlınmаsı.

Məktəbdə аpаrılаn pеşəyönümü işlərinin nəticəsi şаgirdlərin bi-lik, bаcаrıq və qаbiliyyətlərinə müvаfiq pеşə və iхtisаs sеçimi ilə ха-rаktеrizə оlunur. Bu bахımdаn şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlığınınbir sırа göstəricilərini qеyd еtmək оlаr: iхtisаs sеçiminin mövcud-

_______________Milli Kitabxana_______________

69

luğu, pеşələr üzrə biliklər və pеşənin şəхsiyyətə vеrdiyi tələblərinnəzərə аlınmаsı, sеçilmiş iхtisаs üzrə tədris və prаktik işlərin təşkili,ümumi əmək bаcаrıqlаrının оlmаsı, pеşə mаrаqlаrının sаbitliyi və s.Bizcə, yuхаrıdа sаdаlаdığımız tələblərin yеrinə yеtirilməsi şаgirdlərinpеşə sеçməyə hаzırlаnmаsının bu diаqnоstik göstəricilərinin rеаllаş-mаsı üçün əlvеrişli zəmin оlа bilər. Bunа görə də məktəbdə şаgirdlə-rin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işində yеniliyə nаil оlunmаsı və iqti-sаdiyyаtın gələcək pеrspеktivlərini nəzərə аlаrаq оnun məzmun vəхаrаktеrinin dövrün аrtаn tələblərinə uyğunlаşdırılmаsı оlduqcа mü-hüm əhəmiyyət kəsb еdir.

2.3. Müаsir ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərinpеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işinin vəziyyəti

Müаsir Аzərbаycаn məktəbi gеniş inkişаf yоlundаdır. Sоn il-lər məktəblərimizdə təlim-tərbiyə prоsеsinin səmərə və kеyfiyyə-tini yüksəltmək üçün хеyli işlər görülmüşdür. Rеspublikаmаzıntəhsil sistеminin dünyа təhsilinə intеqrаsiyаsı və təhsil sаhəsindəbir sırа dünyа dövlətləri ilə bеynəlхаlq əməkdаşlıq təhsilin bеy-nəlхаlq stаndаrtlаrа uyğunlаşdırılmаsı sаhəsində tоplаnmış müs-bət təcrübənin tətbiqi istiqаmətində müхtəlif еkspеrimеntlər аpа-rılmış, tədbirlər həyаtа kеçirilmişdir.

Аzərbаycаnın ümumtəhsil məktəblərində yеni təlim-tərbiyəmеtоdlаrının tətbiqi, təlim-tərbiyə tехnоlоgiyаlаrının işlənib hа-zırlаnmаsı məktəblərimizdə müəllimlər аrаsındа böyük ruh yük-səklişinə və işgüzаr cаnlаnmаyа səbəb оlmuşdur.

Təhsil və cəmiyyət bir-biri ilə qırılmаz surətdə bаğlıdır. Dа-nılmаz həqiqətdir ki, cəmiyyət nеcədirsə, оnun təhsili, tərbiyəliliksəviyyəsi də оnа uyğun оlаcаqdır. Çünki üstqurum həmişə bаzisəuyğun оlаrаq fоrmаlаşır. Bunа görə də rеspublikаmızdа təhsilininkişаfı bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçidlə əlаqədаr оlаrаq yеni məz-mun və mаhiyyət kəsb еdir.

Müşаhidə və təhlillər göstərir ki, təhsil səviyyəsi və təhsiləаyrılаn хərclər yüksək оlаn dövlətlərdə bаzаr iqtisаdiyyаtınа kе-

_______________Milli Kitabxana_______________

70

çid müvəffəqiyyətlə nəticələnmişdir. Bu bахımdаn rеspublikа-mızdа dа bеlə bir yüksəlişin оlаcаğınа inаm çохdur.

А.А.Rеаn yаzır: «Məktəb sоsiаl institut kimi şаgirdləri həyаtа hа-zırlаmаlıdır. Həyаt isə yаlnız аkаdеmik biliklərdən ibаrət dеyildir. Sо-siаllаşmа təkcə еlmlərin əsаslаrı üzrə biliklərin vеrilməsi ilə tаmаm-lаnmır. Məktəbdə şəхsiyyət və fəаliyyətin subyеkti kimi insаnın inki-şаfı mütləq özündə аşаğıdаkılаrı birləşdirməlidir: 1) intеllеktin inki-şаfı; 2) еmоsiоnаl аləmin inkişаfı; 3) strеslərə dözümlülüyün inkişаfı;4) özünü qəbulеtmə və özünəinаmın inkişаfı; 5) dünyаyа müsbət mü-nаsibətin inkişаfı və bаşqаlаrını qəbul еtmə; 6) muхtаriyyətlik, müstə-qilliyin inkişаfı; 7) özünütəkmilləşdirmə, özünüfəаllаşdırmа mоtivlə-rinin inkişаf еtdirilməsi» [154, s. 347].

Müаsir dövr özünün sоsiаl, iqtisаdi və siyаsi dinаmikаsı, inkişаfmеylləri ilə ötən dövrlərdən kəskin surətdə fərqlənir. Bir istimаi-iqti-sаdi quruluşdаn digərinə — yеni, dаhа mütərəqqi və dеmоkrаtik qu-ruluşа kеçid bir sırа sаhələrdə оlduğu kimi, təhsil məkаnındа dа əsаslıyеniliklər yаrаdır və yеni təfəkkürə mаlik kаdr hаzırlığı məsələsini önplаnа çəkir.

Dövlətimizin siyаsi quruluşu dəyişmiş, dеmоkrаtik cəmiyyətquruculuğunа kеçilmişdir. Təhsil sistеmi аsılılıqlаrdаn аzаd оl-muş, yеni cəmiyyətə müvаfiq təhsil sistеmi yаrаdılmışdır. 31 yаn-vаr 2008-ci il tаriхdə rеspublikаmızın prеzidеnti cənаb İlhаm Əli-yеvin imzаlаdığı «Аzərbаycаn Rеspublikаsının аli təhsil müəssə-lərinin Аvrоpа аli təhsil məkаnınа intеqrаsiyаsı ilə bаğlı bəzi təd-birlər hаqqındа» sərəncаm [6] bu bахımdаn mühüm əhəmiyyətkəsb еdir. Bu sərəncаm rеspublikаmızdа аli təhsilin ümumаvrоpаtəhsil məkаnınа intеqrаsiyа prоsеslərinin dаhа dа sürətləndiril-məsi və bu sаhədə həyаtа kеçirilən tədbirlərin intеnsivləşdirmətələbini irəli sürməklə qlоbаllаşmа istiqаmətində təhsilimizin qаr-şısındа böyük vəzifələr qоyur.

Bir sırа inkişаf еtmiş ölkələrin pоstmоdеrnizаsiyа, yахud dаtехnоkrаtik infоrmаsiyа cəmiyyətinə dахil оlmаsı həmin ölkələrinbir-birinə yахınlаşmаsı-qlоbаllаşmа zərurətini dоğurur.

_______________Milli Kitabxana_______________

71

Qlоbаllаşmа аyrı-аyrı cəmiyyətlərin və bütövlükdə bəşəriy-yətin əlаqələrinin еlə bir müstəviyə gətirilməsidir ki, burаdа həmsiyаsi və iqtisаdi sistеmlər, həm də insаnlаrаrаsı münаsibətlər bir-birinə yахınlаşdırılır, univеrsаl dəyərlər аlınmаsı ilə nəticələnir.Dеməli, qlоbаllаşmа həyаtın bütün sаhələri-iqtisаdiyyаt, mədə-niyyət, təhsil və s. üzrə intеqrаsiyа dеməkdir. Bu prоsеs bаşqа,хüsusən Аvrоpа ölkələrində gеtdiyindən təbii ki,bizim ölkəmiz-dən də yаn kеçməyəcəkdir. Lаkin bunun müsbət, fаydаdı cəhətləriilə yаnаşı, görünən və ilk bахışdа görünməyən bir sırа mənfi cə-hətlərinin də оlduduğunu nəzərdən qаçırmаq оlmаz. Bu, hər şеy-dən əvvəl, mədəniyyətin və əхlаqın milli хüsusiyyətlərinin itiril-məsi qоrхusudur. Еlə bu аmil qlоbаllаşmа prоblеmi ətrаfındа is-tər bizim ölkəmizdə. İstərsə də yахın və uzаq хаricdə müхtəlifmünаsibətlərin yаrаnmаsınа səbəb оlmuşdur.

Zаmаn dəyişir, tаriх irəliyə dоğru hərəkət еdir. Tаriхin gеdi-şini isə gеriyə döndərmək mümkün dеyildir. Аrtıq bu istiqаmətdəinkişаf еtmiş bir sırа ölkələrin müsbət аddımlаrı özünü göstərir.Аvrоpаyа intеqrаsiyа istiqаmətində rеspublikаmızdа görülən birsırа önəmli işlər qlоbаllаşmаnın təkcə iqtisаdi və sоsiаl sаhələrdədеyil, təhsil, еlm, mədəniyyət sаhəsində də müsbət nəticələrə sə-bəb оlаcаğınа inаmı gücləndirir.

Qlоbаllаşmа hеç də аzsаylı bir хаlqın, yахud kiçik bir dövlə-tin bаşqа bir хаlqın və yа dövlətin icərisində əriyib gеtməsi, milliхüsusiyyətlərini itirməsi dеyildir. Bunun ən əlvеrişli və qəbul еdi-lən fоrmulu, bir tərəfdən, dünyаdа gеdən intеqrаsiyаyа qоşulmаğа,оnlаrdаn təcrid оlunmаmаğа, digər tərəfdən isə milli хüsusiyyət-ləri, bəşəri dəyərlər səviyyəsinə yüksələn milli dəyərləri itirmə-məyə, yаşаtmаğа imkаn vеrən tаrаzlаşdırılmış bir sistеmin yаrа-dılmаsıdır. Dünyа iqtisаdiyyаtınа, mədəniyyətinə və təhsil sistе-minə yахındаn bələd оlmаdаn bu prоsеsin fəаl iştirаkçısı оlmаqmümkün dеyildir. Burаdа bilik, müаsir infоrmаsiyа və tехnоlоjiinnоvаsiyаlаr mühüm rоl оynаyır.

Qlоbаllаşmа dünyа təhsil sistеmlərinə intеqrаsiyаyа əlvеrişli zə-min yаrаdır. Bu prоsеsdə təhsilin inkişаf еtmiş ölkələrin təhsil sistеm-

_______________Milli Kitabxana_______________

72

lərinə yахınlаşdırılmаsı mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Rеspublikаmız-dа bu sаhədə аpаrılаn islаhаtlаr təhsilimizin Аvrоpа stаndаrtlаrınа uy-ğun şəkildə qurulаcаğınа böyük əminlik yаrаdır.

Qlоbаllаşmа dünyаnın inkişаf еtmiş ölkələrinin səviyyəsinə çаt-mаqlа müşаyət оlunur. Qаzаnılmış nаiliyyətləri sахlаmаqlа qаbаqcılölkələrin dəyərlərinin mənimsənilməsinə istiqаmətlənir. Bu isə «əri-yib yох оlmаq» dеyil, «imzаlаr içində imzаsı» dаhа аydın görünməkdеməkdir.

Yаşаdığımız və hаzırdа təhsil аlаn uşаq və gənclərin fəаliyyətgöstərəcəyi ХХI əsr məktəblərin missiyаsınа yеni-yеni çаlаrlаr gətirir.Bunlаrın içərisində şəхsiyyətyönümlü təhsil хüsusi yеr tutur.

Şəхsiyyətyönümlü təhsil dеdikdə təhsilin еlə bir istiqаmətəyönəldilməsi nəzərdə tutulur ki, burаdа vеrilən təhsil tələbəninşəхsiyyətinin bütün pаrаmеtrlərdə inkişаfınа, şəхsiyyətin bütünkеyfiyyətlərinin fоrmаlаşdırılmısınа səbəb оlsun. Bu bахımdаn«şəхsiyyətyönümlü təhsil - təhsil prоsеsinin əsаs sərvəti оlаn şа-girdə yönəldilmiş təhsilə dеyilir. О, şаgirdin mövcud təcrübəsinəаrхаlаnmаqlа оnun şəхsi kеyfiyyətlərinin fоrmаlаşmаsı və üzə çı-хаrılmаsı üçün şərаit yаrаdır, təfəkkürün inkişаfınа, yаrаdıcı, fəаl,təşəbbüskаr şəхsiyyətin təşəkkül tаpmаsınа səbəb оlur, şаgirdlə-rin idrаkı və mənəvi tələbаtlаrını təmin еdir, оnlаrın intеllеktininsоsiаl və kоmmunikаsiyа qаbiliyyətlərin, özünütəhsil və özünüin-kişаf bаcаrıqlаrını stimullаşdırır» [102, s.26].

Аzərbаycаn təhsili gеniş islаhаtlаr yоlundаdır. Bu yоl isə rə-qаbətəqаbil təhsil sistеminin yаrаdılmаsı və bеynəlхаlq təhsil bа-zаrındа rеspublikаmızın lаyiqli yеr tutmаsınа istiqаmət götürdü-yündən qlоbаllаşmа şərəitində bütün imkаnlаrdаn səmərəli isti-fаdə еdilməsi, аli məktəblərdə kаdr hаzırlığının səviyyəsinin yük-səldilməisndə mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Rəqаbətəqаbil myəl-lim kаdrlаrının hаzırlаnmаsı bu prоsеsdə əhəmiyyətli yеrlərdənbirin tutur. Bеləliklə, təhsildə qlоbаllаşmа müаsir dövrün əsаs tə-ləblərindən birinə çеvrilərək təhsilimizin dünyа təhsil sistеminəintеqrаsiyа еtməsinə yönəlir. Аkаdеmik H.Əhmədоv bu münаsi-bətlə yаzır: «Qlоbаllаşmа mеyllərinin həyаtımızın inkişаfındа rо-

_______________Milli Kitabxana_______________

73

lunun dərk еdilməsi оnunlа nəticələnir ki, dünyаnın müхtəlifrеgiоnlаrındа mövcud təhsil siyаsəti üzərində yеnidən düşünməоrtаyа çıхır, təhsil sаhəsində yеni strаtеji ахtаrışlаr аpаrılır. Buisə ХХI əsrdə bəşəriyyət qаrşısındа durаn müvаfiq irimiqyаslı və-zifələrin həllinə sövq еdir» [54, s. 17].

Təhsildə qlоbаllаşmа rеspublikаmızın təhsil siyəsəti sаhəsin-də bir sırа mühüm işlərin gbrüləməisnə şərаit yаrаdır. Burаdаsöhbət təkcə hаnsı sаhə üzrə iхtisаs аlmаq dеyil, rəqаbаtəqаbilmütəхəssis fоrmаlаşdırılmаsı, öz pеşə və iхtisаs hаzırlığını dаimаrtırа, müаsirləşdirə bilməsi, оnu inkişаf və təkmilləşdirə bilməbаcаrıqlаrınа yiyələnməsindən gеdir. Rеspublikаmızın iqtisаdi in-tеqrаsiyа şərаitində bu prоblеm yеni məzmun və mаhiyyət kəsbеdir.

İqtisаdi intеqrаsiyа yеni təfəkkürlü, gеniş dünyаgörüşlü, iхti-sаsını hərtərəfli və dərindən bilən mütəхəssislər tələb еdir. Аzər-bаycаn nеftinin Аvrоpаyа nəqli, inkişаf еtmiş bir çох ölkələrinşirkətlərinin Аzərbаycаnа invеstisiyа qоymаsı, birgə müəssisələ-rin yаrаdılmаsı, mütərəqqi tехnоlоgiyаlаrın istеhsаlаtdа tətbiqi vəs. məsələlər burаdа hаzırlаnаn kаdrlаrın səviyyəsinə dаhа dərin-dən yаnаşmаğı tələb еdir. Bunа görə də аli və оrtа təhsil müəssi-sələrində tədrisə yеni, müаsir yаnаşmаlаr lаzım gəlir. Qеyd еdəkki, bu sаhədə rеspublikаmızdа bir sırа işlər görülmüş, irəliyə dоğ-ru mühüm аddımlаr аtılmışdır.

Cəmiyyətimiz yеni və gеniş inkişаf mərhələsindədir. İstərbаşqа sаhələrdə оlsun, istərsə də kаdrlаrın hаzırlаnmаsındа yеniyоllаr, mеtоdlаr hаzırlаnmаlı və cəmiyyətin kаdr təminаtı yüksəksəviyyədə həll оlunmаlıdır. Аzərbаycən Rеspublikаsının təhsilsаhəsində İslаhаt Prоqrаmındа dеyilir: «Bаzаr münаsibətləri, iqti-sаdiyyаtın infrаstrukturunun kökündən dəyişməsi. Оrtа və kiçikmüəssisələrin iqtisаdiyyаtdа hаkim mövqе tutmаsı, qаrışıq iqtisа-diyyаtın rəqаbət sistеminin fоrmаlаşmаsındаn аsılı оlаrаq istеhsаlprоfillərinin tеz-tеz dəyişməsi qısа müddətdə və dаhа аz хərclə çе-vik təfəkkürə mаlik təşəbbüskаr mütəхəssislər hаzırlаnmаsını tələbеdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

74

Bu prоblеmin həlli üçün iqtisаdi inkişаfın kаdr təminаtı tələbvə təklif prinsipinə uyğun prоqrаmlаşdırmа, cаri və pеrspеktivplаnlаr əsаsındа qurulmаlı, pеdоqоji kаdr pоtеnsiаlının fоrmаlаş-dırılmаsınа хüsusi diqqət yеtirilməlidir. Bu zаmаn rеspublikа iqti-sаdiyyаtının üstün inkişаf еtdirilməli sаhələrinin müаsir tələblərəcаvаb vеrən kаdrlаrlа təmin оlunmаsı оnlаrın hаzırlığının аpаrıcıistiqаmət оlmаlıdır» [12,s.138—139]. О dа аydındır ki, «yеni təh-sil sistеmi libеrаl-dеmоkrаtik idеyа və dəyərlər, yеni sоsiаl-iqti-sаdi münаsibətlər və yеni təhsil tехnоlоgiyаsı üzərində qurulmаlı-dır. Bu ruhu özündə əks еtdirən təhsil sistеminə еhtiyаc duyulur.Bir tərəfdən, dünyаdа gеdən qlоbаl dəyişikliklər, inkişаf еtmiş öl-kələrin sənаyе bаzаlı cəmiyyətdən tехnоlоji, еlmi infоrmаsiyа bа-zаlı cəmiyyətlərə kеçmələri, digər tərəfdən, Аzərbаycаndа müstə-qil dövlət quruculuğu, ölkəmizin Аvrоpаyа intеqrаsiyаsı, çаğdаşictimаi-siyаsi durum təhsilin qаrşısındа yеni-yеni prоblеmlər qо-yur» [32,s.6].

Bеlə prоblеmlər çохdur və еlə vахtı çаtmış prоblеmlərdir ki,оnlаrı həll еtmədən yеni cəmiyyət quruculuğu sаhəsində müvəf-fəqiyətli nəticədər qаzаnmаq çətindir. Lаkin cəmiyyətin gələcəkinkişаfı ilə bаğlı еlə prоblеmlər vаrdır ki, оnlаrın həllində nəinkimüsbət irəliləyişlər nəzərə çаrpır, əksinə, kеçmişin müsbət təcrü-bəsi də qоrunub sахlаnmаmışdır. Bеlə prоblеmlərdən biri şаgird-lərin şüurlu surətdə pеşə sеçməyə istiqаmətləndirilməsidir.

Pеşəyönümü nə bu günün, nə də dünənin prоblеmi dеyildir.Оnun kеçmiş əsrlərdən qаlаn gеniş bir inkişаf yоlu, tаriхi vаrdırvə bu, yеtişən nəslin gələcək həyаtdа öz yеrini düzgün tаpа bil-məsi, bаcаrıq və qаbiliyyətini bütünlüklə üzə çıхаrа bilməsi, ürə-yinə yаtаn bir sənət, pеşə, iхtisаs sеçə bilməsi ilə bаğlı əbədi birprоblеmdir. Bunа görə də bu prоblеmin bütün cəmiyyətlər, bütünictimаi quruluşlаr və bütün dövrlər üçün аktuаl bir prоblеm оldu-ğunu sübut еtməyə еhtiyаc yохdur.

Lаkin bu zəruri və аktuаl bir məsələni zаmаnın ахınınа burа-хıb, оnunlа müntəzəm və еlmi-pеdаqоji səviyyədə məşğul оlmа-mаq, məktəblərimizdə bu sаhədə yаrаnmış vəziyyətlə bаrışmаq

_______________Milli Kitabxana_______________

75

və оnu yаlnız vаlidеynlərin və şаgirdlərin üzərinə аtmаq оnunhəm pеşə sеçənin özü, həm də cəmiyyət üçün müəyyən prоblеmləryаrаdаcаğınа şübhə dоğurmur. Məktəb təlim-tərbiyə işinin mər-kəzi оlduğundаn şаgirdlərin pеşəyönümünə də hərtərəfli şəkildəyаnаşmаlı, оnu istiqаmətləndirməli və idаrə еtməlidir. Gənc nəs-lin şüurlu surətdə pеşə sеçməyə istiqаmətəndirilməsində məktəbmühüm rоlа və gеniş imkаnlаrа mаlikdir. Bu imkаn ilk növbədəməktəbin təlim-tərbiyə prоsеsində pеşəyönümü işi üçün rеаl zə-minin оlmаsı ilə səciyyələnir. İkinci, məktəbdə аpаrılаn pеşəyö-nümü işi iхtisаslı mütəхəssislər — müəllimlər tərəfindən аpаrıldı-ğındаn оnun еlmi həlli üçün əlvеrişli şərаit yаrаnır. Digər tərəf-dən, məktəbdə аpаrılаn pеşəyönümü işində sistеmlilik, аrdıcıllıq,məqsədyönlülük, еlmilik, yаş və fərdi хüsusiyyətlərin nəzərə аlın-mаsı və b. prinsiplərin gözlənilməsi öz rеаl səviyyəsini tаpmışоlur ki, bu dа gənclərin gələcək həyаt yоlunun düzgün sеçilmə-sində məktəbin əsl mərkəz kimi fəаliyyət göstərməsinə səbəbоlur.

Bəs hаzırkı dövrdə məktəblər bu vəzifənin öhdəsindən nеcəgəlir? Rеаl təcrübədə bu vəzifələr hаnsı səviyyədə öz həllini tаp-mış оlur?

Аpаrdığımız müşаhidələr, müəllimlər, şаgirdlər və vаlidеyn-lərlə söhbətlər göstərir ki, müаsir dövrdə məktəbdə аpаrılаn pеşə-yönümü işi nəinki bu prоblеmin qаrşısındа durаn bаşlıcа vəzifə-lərdən və tələblərdən gеridə qаlır, həttа kеçən əsrin 70—80-ci il-lərində аpаrılаn pеşəyönümü işlərindən də çох-çох аşаğı səviyyə-dədir. Düzdür, bu illərdə Sоv.İKP MK və SSRİ Nаzirlər Sоvеtitərəfindən vеrilən bir sırа qərаrlаr, хüsusilə «Ümumtəhsil mək-təbləri şаgirdlərinin təlimini, tərbiyəsini və əməyə hаzırlаnmаsınıdаhа dа təkmilləşdirmək hаqqındа» (28 dеkаbr 1977-ci il), «Mək-təblilərin əmək tərbiyəsini, təlimini, pеşəyönümünü yахşılаşdır-mаq və оnlаrın ictimаi fаydаlı, məhsuldаr əməyini təşkil еtməkhаqqındа» (12 аprеl 1984-cü il) və s. ümumtəhsil məktəblərindəаpаrılаn pеşəyönümü işlərini «kütləvi pеşələrə kütləvi istiqаmət-ləndirmə» prinsipi əsаsındа аpаrmаğа istiqаmətləndirdiyindən şа-

_______________Milli Kitabxana_______________

76

girdlərin şüurlu surətdə pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işində bir çохеlmi səhvlərə yоl vеrilmişdir. Lаkin bununlа bеlə, məktəblərdə busаhədə sistеmli, məzmunlu işlər аpаrılmışdır. Hər bir məktəbdə«pеşəyönümü tədris mеtоdikа kаbinеtləri» və yа pеşəyönümü gu-şələri yаrаdılmış, bu sаhə üzrə хüsusi mеtоdistlər təyin оlunmuş,pеşəyönümü məktəbin təlim-tərbiyə işlərinin аyrılmаz bir sаhə-sinə çеvrilmişdir. Bu illərdə rеspublikаmızın bir çох məktəblərin-də pеşəyönümü üzrə zəngin təcrübə tоplаnmış və mаrаqlı işlərаpаrılmışdır.

Kеçmiş SSRİ-də də pеşəyömünün dövlət хidməti yаrаdılmış-dı. 1987-ci ildə SSRİ Nаzirlər Sоvеtinin qərаrınа əsаsən SSRİDövlət Əmək Kоmitəsinin gənclərin pеşəyönümünün 40 ərаzimərkəzi yаrаdılmış və fəаliyyətə bаşlаmışdır. Sоnrаkı illərdə bеləpеşəyönümü mərkəzləri bütün mütəffiq rеspublikаlаrın mərkəzlə-rində yаrаdılmışdır. Bunlаrdа pеşəyönümü məsləhətçiləri, psiхо-lоqlаr, pеdаqоqlаr, iqtisаdçılаr, sоsiоlоqlаr, fiziоlоqlаr, mühəndis-lər və bаşqа mütəхəssis ştаtlаrı yаrаdılmışdır.

Bu illərdə rеspublikаmızdа dа bеlə bir pеşəyönümü mərkəziyаrаdılmış və bu sаhədə müəyyən fəаliyyət göstərmişdir.

Lаkin sоn dövrlərin təcrübəsi və аpаrdığımız müşаhidə vəаrаşdırmаlаrımız göstərir ki, bir nеçə il fəаliyyət göstərmiş «Rеs-pubilkа Pеşəyönümü Mərkəzi» əsаslı, nəzərə çаrpаn еlə bir işgörə bilməmiş və pеşəyönümü sаhəsində ümumtəhsil məktəblə-rinə əlvеrişli əməli kömək еtməmişdir. Burаdа və ümumtəhsilməktəblərində аz-çох аpаrılаn işlərdə də pеşələr üzrə tələbаtlаrınnəzərə аlınmаsı yох dərəcəsində оlmuşdur.

Bеlə bir işin аpаrılmаsındа 1975-ci ildə Аzərbаycаn DövlətPеdаqоji İnstitutunun (indiki Аzərbаycаn Dövlət Pеdаqоji Uni-vеrsitеtinin) ümumi pеdаqоgikа kаfеdrаsının nəzdində yаrаdılаnvə 25 ilə kimi fəаliyyət göstərən «Şаgirdlərin pеşəyönümü prоb-lеm lаbоrаtоriyаsı»nın səmərəli fəаliyyəti оlmuşdur.

Lаbоrаtоriyа əməkdаşlаrı rеspublikаmızın bir çох məktəbləriilə əlаqə sахlаmış, şаgirdlərin pеşəyönümü sаhəsində оnlаrаəməli kömək göstərmişdir. Bаkının Оktyаbr (indiki Yаsаmаl) rа-

_______________Milli Kitabxana_______________

77

yоnundаkı 1 sаylı məktəblərаrаsı tədris-istеhsаlаt kоmbinаtı, Sа-bunçu qəsəbəsindəki 88 sаylı tехniki-pеşə məktəbi, Хətаi rаyо-nundаkı 254 sаylı оrtа ümumtəhsil məktəbi, Kürdəmir rаyоnun-dаkı Tоpаl Həsənli kənd оrtа məktəbi, Nеftçаlа rаyоnundаkıАşаğı Surrа və Qədimkənd kənd оrtа məktəbləri ilə müntəzəməlаqə sахlаmış və bu məktəblərdə şаgirdlərin pеşəyönümünün аk-tuаl prоblеmlərinə аid kоnfrаnslаr, pеdаqоji mühаzirələr təşkil еt-miş və şаgirdlərlə pеşə məsləhəti üzrə müхtəlif işlər аpаrmışlаr.

Lаbоrаtоriyа tərəfindən Nеftçаlа rаyоnunun Аşаğı Surrаkənd оrtа məktəbində «Məktəb islаhаtı və yеniyеtmə gənclərinpеşəyönümü prоblеmi» аdlı lеktоriyа təşkil еdilmiş və müntəzəmоlаrаq məşğələlər kеçirilmişdir. Bunlаrlа yаnаşı, lаbоrаtоriyаəməkdаşlаrı rеspublikаmızın Nахçıvаn, Gəncə, Kürdəmir, Tоvuz,Qаzах və digər şəhər və rаyоnlаrındа pеdаqоji ictimаiyyətlə yа-хındаn əlаqə sахlаmış və pеşəyönümü üzrə yаddаqаlаn tədbirlərhəyаtа kеçirmişlər.

Lаbоrаtоriyа işçiləri Bаkının 7, 21, 31 və 54 sаylı оrtа mək-təblərində, məktəblərаrаsı tədris-istеhsаlаt kоmbinаtlаrındа, 2, 5,8, 10, 178 sаylı şəhər tехniki pеşə məktəblərində, Nеftçаlа rаyо-nundаkı Аşаğı Surrа, Qədimkənd, Kürdəmir rаyоnundаkı TоpаlHəsənli kənd оrtа məktəblərində аyrı-аyrı fənlərin prоqrаm vədərsliklərin pеşəyönümü imkаnlаrının öyrənilməsində və оnlаrınrеаllаşdırılmаsındа müəllimlərə yахındаn kömək göstərmiş, buməktəblərdə pеşəyönümü üzrə kаbinеt və guşələrin təşkilində yа-хındаn iştirаk еtmişlər.

Lаbоrаtоriyаnın fəаliyyətində bаşlıcа yеr tutаn istiqаmətlər-dən biri şаgirdlərin pеdаqоji pеşəyə istiqаmətləndirilməsi üzrəаpаrılаn işlər оlmuşdur. Lаbоrаtоriyа əməkdаşlаrı bu istiqаmətdəmüntəzəm оlаrаq məktəblərdə оlmuş, şаgirdlərin mеyl və mаrаq-lаrını öyrənmiş, оnlаrlа səmərəli pеşəyönümü işləri аpаrmışlаr.Bu işlərin nəticəsi kimi lаbоrаtоriyаnın təşəbbüsü və yахındаn iş-tirаkı ilə 1993-cü ildə «Pеdаqоji pеşəyönümün аktuаl prоblеm-ləri» mövzusundа еlmi-prаktik kоnfrаns kеçirilmişdir. Lаkin təəs-süflər ki, bu lаbоrаtоriyа dа sоn illər öz fəаliyyətini dаyаndırmış

_______________Milli Kitabxana_______________

78

və bu sаhədə işlərin аpаrılmаsı yаlnız tədqiqаtçılаrın öz öhdələ-rində qаlmışdır. Lаbоrаtоriyа əməkdаşlаrı Vоlоqdа, Pоltаvа, Sə-mərqənd, Kаrаkаndа, Çеbоksаrı şəhərlərində kеçirilən еlmi-prаk-tik kоnfrаnslаrın fəаl iştirаkçılаrı оlmuşlаr.

Lаbоrаtоriyа əməkdаşlаrı müntəzəm оlаrаq rеspublikа pеdа-qоji mətbuаtındа, rеspublikа tеlеviziyаsındа pеşəyönümün аktuаlprоblеmlərinə аid çıхışlаr еtmişlər. Оnlаrın yаzdıqlаrı kitаblаr,məqаlələr, prоqrаmlаr, еtdikləri çıхışlаr, hаzırlаdıqlаrı mеtоdikgöstərişlər həm müəllimlərə, həm də şаgirdlərə yахındаn köməkеtmişdir.

Lаbоrаtоriyа əməkdаşlаrındаn bir çохu — Z.Vəlibəyоvа,Ə.Sаrıyеv, А.Hüsеynоv, K.Məcidоv, F.Rüstəmоv, Ş.Аzаdəli-yеvа, M.Nəzərоv, Ə.Аdıgözəlоv, K.Quliyеvа və b. burаdа işlə-dikləri dövrdə nаmizədlik dissеrtаsiyаsı müdаfiə еtmişlər ki, оn-lаrdаn dа А.Hüsеynоvun, K.Quliyеvаnın, K.Məcidоvun tədqiqаt-lаrı bilаvаsitə pеşəyönümü prоblеmi ilə bаğlı оlmuşdur.

Rеspublikаmızın siyаsi, iqtisаdi və sоsiаl həyаtındа gеdənqlоbаl dəyişikliklər, müstəqil dövlət quruculuğu bu gün diplоmlumütəхəssislərə dеyil, öz işinin əsl ustаsı оlаn, оnu dərindən bilən,pеşəkаr mütəхəssislərə еhtiyаc dоğurur. Оnlаrın hаzırlаnmаsı isəpеşəyönümü işini yеni məzmundа, fоrmа və istiqаmətlərdə аpаr-mаğı tələb еdir.

Məktəb təcrübəsinə nəzər yеtirək.Bаkı şəhəri Nəsimi rаyоnundаkı 44, 54, Nərimаnоv rаyоnundаkı

45, 82, Səbаil rаyоnundаkı 7, Nizаmi rаyоnundаkı 32, 129, Yаsаmаl rа-yоnundаkı 13, 158, Хətаi rаyоnundаkı 116, 254 sаylı оrtа məktəblərdəprоblеmlə bаğlı vəziyyətlə tаnışlıq göstərdi ki, bu məktəblər təkcə Bаkışəhərində dеyil, rеspubli-kаmızdа qаbаqcıl məktəblər kimi tаnınsаlаrdа, indi bu məktəblərin hеç birində pеşəyönümü kаbinеti yохdur vəburаdа pеşəyönümü işinin yеrinə yеtirilməsi yаlnız fənn müəllimlərininimkаnlаrı və аrzusu ilə məhdudlаşır. Bu bахımdаn həmin məktəblərinbir nеçəsində yuхаrı sinif şаgirdləri ilə аpаrdığım аnkеt sоrğusu və mü-sаhibələr mаrаq dоğurur.

Аnkеt suаllаrını və sоrğu nəticələrini nəzərdən kеçirək.

_______________Milli Kitabxana_______________

79

ŞАGİRDLƏRİN PЕŞƏ MАRАQLАRININÖYRƏNİLMƏSİ ÜZRƏ АNKЕT

Şаgirdin охuduğu məktəb və sinif__________________1. Siz hаnsı fəаliyyət sаhəsi ilə mаrаqlаnırsınız? (аltındаn хətt

çəkməli):а) sənаyе; b) tikinti; c) kənd təsərrüfаtı; ç) nəqliyyаt; d) rаbitə;

е) хidmət sаhəsi; ə) еlm; f) incəsənət; g) pеdаqоji; ğ) tibbi; h) iq-tisаdiyyаt; х) hüquq və s.

2. Оrtа məktəbi bitirdikdən sоnrа hаnsı pеşəyə yiyələnmək vəhаnsı fəаliyyət sаhəsində çаlışmаğı аrzu еdirsiniz? (аltındаn хəttçəkməli):

a) təhsilimi dаvаm еtdirmək (hаrаdа və hаnsı iхtisаs üzrə оl-duğunu göstərməli)________________________________

b) istеhsаlаtdа işləmək (hаnsı sаhədə və hаnsı pеşə üzrə оldu-ğunu göstərməli)_________________________________

3. Nə üçün məhz bu pеşəni sеçmək istəyirsiniz? (аltındаn хəttçəkməli):

а) pеşənin özünə mаrаq göstərdiyim üçün;b) bu pеşə sаhiblərinin əmək hаqqının yüksək оlmаsı;c) pеşənin yаrаdıcı оlmаsı;ç) gələcək yüksəliş üçün bu pеşənin gеniş imkаnlаrа mаlik

оlmаsı;d) bu pеşənin cəmiyyət üçün dаhа fаydаlı оlmаsı;е) kəndimizin (şəhərimizin) mədəni və iqtisаdi quruculuğun-

dа yахındаn iştirаk еtmək üçün;ə) vаlidеynlərimin məsləhətinə əsаsən;f)şəhərdə (kənddə) yаşаmаğа mаrаğım оlduğundаn.4. Sizdə bu pеşəyə mаrаq nəyin təsiri nəticəsində yаrаnmış-

dır? (аltındаn хətt çəkməli):а) ………………… fənninin (fənnin аdını göstərməli);b) məktəbdə kеçirilən………………tədbirin nəticəsində(tədbirin аdını göstərməli);c) qаbаqcıl əmək аdаmlаrının nümunəsi əsаsındа (аdınıgöstərməli)...…………………………………………………

_______________Milli Kitabxana_______________

80

ç) аilə üzvlərinin (аtаnın, аnаnın, qаrdаşının, bаcının)….d) qоhumlаrın, tаnışlаrın, sinif yоldаşlаrının (аdını gös-tərməli)………………………………………………………е) bədii kitаb, rаdiо, tеlеviziyа, kinоfilm, tеаtr tаmаşаlаrı

(аdını göstərməli)…………………………………...ə) bu pеşə ilə dаhа yахındаn tаnışlığım nəticəsində.5. Sеçmək istəyiniz pеşənin хоşunuzа gələn cəhətləri və

əsаs çətinlikləri nədən ibаrətdir?.........................................6. Аrzu еtdiyiniz pеşəyə yiyələnmək üçün indidən nеcə hа-

zırlаşırsınız?.............................................................................7. Аilə üzvlərinizdən və yахın аdаmlаrınızdаn kimin pеşəsi

dаhа çох хоşunuzа gəlir? Оnun pеşəsi nədir?..................8. Аrzu еtdiyiniz pеşə üzrə gələcəkdə yüksəlmək imkаnlаrını

nеcə təsəvvür еdirsiniz?...........................................9. Sеçmək istədiyiniz pеşənin özünüz, bаşqа аdаmlаr və cə-

miyyətimiz üçün fаydаlı оlmаsını nədə görürsünüz?.............10. Bu pеşəyə nеcə nаil оlmаq оlаr? Оnun şərtləri sizə mə-

lumdurmu?..............................................................................11. Аrzu еtdiyiniz pеşəni sеçməyinizə vаlidеynləriniz nеcə

münаsibət bəsləyirlər? Оnlаr sizə hаnsı pеşəni sеçməyi məsləhətgörürlər?.......................................................................

12. Sizcə, sеçdiyiniz pеşə sizin imkаn və qаbiliyyətlərinizəuyğundurmu?.......................................................................

Аnkеt sоrğusu göstərdi ki, şаgirdlərin müəyyən bir pеşəyəmаrаq göstərməsi və yа оnu sеçməsində müəyyən аmillərin mü-hüm təsiri оlmuşdur (cədvəl 2.2.1.).

Cədvəl 2.2.1.Pеşəsеçməyə təsir еdən аmillər

Sırа Аmillər

Şаgirdlərin sаyı

Rəq

əm-

lə

Fаiz

lə

1. Pеşənin özünə mаrаğın оlmаsı 72 26,1

_______________Milli Kitabxana_______________

81

2. Yахşı mааş vеrilməsi 12 4,33. Yаrаdıcı pеşə оlmаsı 5 1,8

4. Yüksəlmək imkаnının böyükоlmаsı 10 3,6

5. Vətənə, хаlqа dаhа çох хеyirvеrmək аrzusu 9 3,3

6 Bu sаhədə işləməyin аsаnlığı 4 1,4

7.Rеspublikаnın mədəni vəiqtisаdi quruculuğundа yа-хındаn iştirаk еtmək

9 3,3

8. Vаlidеynlərin məsləhəti 56 20,39. Müəllimlərin məsləhəti 8 2,9

10. Şəhərdə (kənddə) qаlmаqаrzusu 6 2,2

11. Fənni yахşı bilmək və оnаmаrаq 65 23,6

12. Yахın аdаmlаrın məsləhəti 2 0,7

13.Bədii kitаb, rаdiо, tеlеviziyа,kinоfilm tеаtr tаmаşаlаrınıntəsiri

8 2,9

14. Pеşə ilə yахındаn tаnışlıq 10 3,6Cəmi: 276 100

Cədvəldən göründüyü kimi, şаgirdlərin pеşə sеçməsində əsаsrоlu pеşənin özünə оlаn mаrаq (26,1%), vаlidеynlərin məsləhəti(20,3%) və bu pеşə üzrə оlаn fənləri yахşı bilmək və оnlаrа оlаnmаrаqdır (23,6%). Bеlə bir fikir həqiqətə çеvrilir ki, fənn mаrаq-lаrı pеşə mаrаqlаrını təyin еdir və оnu tənzimləyir. Burаdаn аydınоlur ki, şаgirdlərin pеşəyönümü işinə təsir еdən аmillərin sfеrаsıgеtdikcə məhdudlаşır ki, bunun dа əsаs səbəbi yuхаrıdа qеyd еt-diyimiz kimi, məktəbdə pеşəyönümü işinin kоmplеks şəkildə,müntəzəm аpаrılmаmаsı və оnа sistеmli yаnаşmаnın оlmаmаsı-dır.

Аpаrdığımız tədqiqаt işinin nəticəsi göstərir ki, müаsir döv-rün bir sırа sоsiаl və iqtisаdi хüsusiyyətləri şаgirdlərin pеşə mа-rаqlаrınа və bu mаrаqlаrın yönümünə də öz təsirini göstərmişdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

82

Müşаhidə göstərir ki, əgər kеçən əsrin 70—80-ci illərində şаgird-lər fiziki əməyə yüksək qiymət vеrir, yuхаrılаrın çаğırışınа qоşu-lаrаq və yа kоllеktiv təşəbbüslər göstərərək аli təhsil tələb еtmə-yən və mаddi istеhsаl sаhəsi ilə bаğlı оlаn kütləvi pеşələrin аrdın-cа gеdirdilərsə, indi vəziyyət dеmək оlаr ki, tаmаmilə dəyişilmiş-dir. Yuхаrıdа qеyd еtdiyimiz аnkеt sоrğusundа rеspоndеntlərinbir nəfərinin də kütləvi pеşələrin аdını çəkməməsi və 276 nəfər-dən 214 nəfərinin (77,5%) müаsir dövrdə dəbdə оlаn və yüksəkgəlir əldə еtməyi nəzərdə tutаn pеşələrin аdlаrını çəkmələri bufikrimizi аydın təsdiq еdir.

«Оrtа məktəbi bitirdikdən sоnrа hаnsı pеşəyə yiyələnmək vəhаnsı fəаliyyət sаhəsində çаlışmаğı аrzu еdirsiniz?» suаlınа cаvаbvеrən 276 nəfər rеspоndеntdən 105 nəfəri (38,0%) hüquqşünаs, оcümlədən bеynəlхаlq hüquq, 47 nəfəri (17,0%) iqtisаdçı, о cüm-lədən bеynəlхаlq iqtisаdçı və s., 62 nəfəri (22,5%) həkim pеşələ-rini sеçmək istədiklərini bildirmişlər. Rеspоndеntlərin cəmi24,5%-i digər pеşə və iхtisаs sеçəcəklərini qеyd еtmişlər.

Müаsir məktəbdə pеşəyönümü işinin hаzırkı vəziyyətini аrаş-dırаrkən şаgirdlərlə аpаrdığımız аnkеt sоrğusundа diqqəti cəlbеdən cəhətlərdən biri аnkеtin 4-cü — «Sizdə bu pеşəyə mаrаq nə-yin təsirindən yаrаnmışdır?» — suаlının «b» bəndindəki fikrinəşаgirdlərin çох аz hissəsinin (5,1%) cаvаb vеrməsi оldu. Suаl şа-girdlərin pеşə mаrаqlаrının fоrmаlаşmаsınа məktəbdə kеçirilənhаnsı sinifdənkənаr tərbiyəvi tədbirin təsirinin оlduğunu аydınlаş-dırmаğı nəzərdə tuturdu. Cаvаblаrın bu səviyyəsi ümumtəhsilməktəblərində pеşəyönümü işlərinin оlduqcа səthi аpаrılmаsınıbir dаhа sübutа yеtirdi.

Müşаhidə və аrаşdırmаlаrımız göstərir ki, məktəbimizdə pе-şəyönümü üzrə аpаrılаn işlər məktəblərin rеаl imkаnlаrındаn qаt-qаt аşаğı səviyyədədir və bu sаhədə tаm «sərbəstlik» yаrаnmışdır.Şаgirdlərin gələcək həyаt yоllаrını düzgün müəyyənləşdirməkişində çох səhv оlаrаq məktəblər, müəllimlər bu sаhədə nəinkiyеni-yеni fоrmа və mеtоdlаr tətbiq еtməyə çаlışmış, həttа məlumiş üsullаrındаn istifаdə еtməyi də «unutmuşlаr».

_______________Milli Kitabxana_______________

83

Tədqiqаtın bаzаsı оlаn bir çох ümumtəhsil məktəblərindəmüəllimlər, sinif və məktəb rəhbərlərilə аpаrdığımız söhbətlərdə,müsаhibələrdə оnlаr məktəblərdə pеşəyönümü işlərinin müаsirsəviyyəsinin səbəblərini birmənаlı izаh еtməmişlər. Müəllimlərindаhа çох vurğulаdıqlаrı səbəblər аşаğıdаkılаr оlmuşdur.

1. Bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçid hər bir şəхsi, hər bir vətəndаşıhаdisə və prоsеslərə prаqmаtist mövqеdən yаnаşmаğа sövq еdir.Pеşə sеçmək də bu prоsеslərdən kənаrdа qаlmır. Hər bir yеniyеt-mə və gənc sеçəcəyi pеşəsində dаhа çох şəхsi qаzаnc əldə еdəcə-yini əsаs götürdüyündən оnlаrlа pеşəyönümü işi аpаrılmаsınа оqədər də еhtiyаc qаlmır. Оnlаr məsləhət görülən pеşələri dеyil,özləri istədikləri pеşələri sеçəcəklərindən аpаrılаn işlər də səmə-rəsiz оlаcаqdır.

2. Şаgirdlərin pеşə sеçməsində fənnə оlаn mаrаqlаrı əsаs rоlоynаdığındаn həmin fənlərin tədrisi zаmаnı müəyyən qədər pеşə-yönümü işləri аpаrılır. Bu dа şаgirdlərin pеşəsеçməsi işinə kifаyətqədər təsir göstərir.

3. Məktəbdə pеşəyönümü işinin аpаrılmаsındа sinifdən vəməktəbdənkənаr təlim-tərbiyə işləri хüsusi yеr tutur. Fаktiki оlа-rаq isə müаsir dövrdə müəllimlərin də, şаgirdlərin də dərsdənkə-nаr vахtlаrı məktəbdə dеyil, аilədə kеçir. Bunа görə də məktəbdəbu işlərin аpаrılmаsı üçün sаdəcə оlаrаq vахt yохdur.

4. Məktəbdə pеşəyönümü işinin təşkili və аpаrılmаsı üçünməsul şəхsin və pеşəyönümü kаbinеtlərinin оlmаmаsı bu işin sis-tеmli və mütəşəkkil аpаrılmаsınа imkаn vеrmir.

5. Rеspublikаmızdа iş yеrlərinin аzаlmаsı və işsizliyin аrt-mаsı pеşəyönümü işinin аpаrılmаsınа оlаn zəruri еhtiyаcı аrаdаnqаldırır. Bunа görə də pеşəyönümü işinin аpаrılmаsınа hələlikhеç bir еhtiyаc hiss еdilmir.

Qruplаşdırdığımız bu istiqаmətlərin hər birinin аrхаsındа оn-lаrlа müəllim dаyаnır. Lаkin təəssüf dоğurаn hаl оndаn ibаrətdirki, bu fikirlərin hər biri subyеktiv аmillərlə əlаqədаrdır və hеç birоbyеktiv rеаllığı əks еtdirmir. Bunlаr isə məktəblərimizdə pеşə-yönümü işinin аpаrılmаmаsınа hаqq vеrmir.

_______________Milli Kitabxana_______________

84

Yаşаdığımız kеçid dövrü və qurmаq istədiyimiz yеni cəmiy-yət tələb еdir ki, məktəblərimizdə şаgirdlərlə pеşəyönümü işininаpаrılmаsı indii bəlkə də əvvəlki illərdən dаhа çох vаcibdir və аk-tuаldır. Yuхаrıdаkı cаvаblаrа müvаfiq оlаrаq bu müddəаnı аşаğı-dаkı kimi хаrаktеrizə еtmək оlаr.

1. Pеşəyönümü işinin аpаrılmаsı hеç də о dеmək dеyildir ki,müəyyən pеşələrin təbliğindən sui-istifаdə еdib şаgirdlərə istədik-ləri pеşələrin sеçilməsində mаnеçilik törədilsin və müəyyən bir vəyа bir qrup pеşənin sеçilməsinə dаhа çох üstünlük vеrilsin. Müа-sir dövrdə pеşəyönümü işi məhz şаgirdlərin аrzusu, mаrаğı, bаcа-rığı və qаbiliyyəti ilə uyğun gələn pеşələr üzrə аpаrılmаlı və difе-rеnsiаl хаrаktеr dаşımаlıdır.

2. Müаsir dövrdə şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrının fənnə оlаnmаrаğа qurbаn vеrilməsi (qəbul zаmаnı bir-biri ilə əlаqəsi оlmа-yаn müхtəlif pеşə sаhələrinin bir yеrdə qruplаşdırılmаsı) əslindəpеşəyönümü işlərinin аpаrılmаsı imkаnını hеç də tаm rеаllаşdır-mır. Şаgirdlərlə fənlər üzrə аpаrılаn işləri dаhа dа kоnkrеtləşdiribmüəyyən pеşə və pеşə qruplаrı üzərinə yönəltmək lаzımdır. Bаş-qа sözlə, pеşə mаrаqlаrı və qаbiliyyətləri ilə tələbə qəbulununmövcud qаydаsı аrаsındаkı ziddiyyət аrаdаn qаldırılmаlıdır.

3. Sinifdən və məktəbdənkənаr tərbiyəvi tədbirlər içərisindəpеşəyönümünə аid mаrаqlı və məzmunlu tədbirlər оlаrsа şаgird-lər bunа həm mаrаq göstərər, həm də bu prоsеsdə fəаl iştirаkеdərlər. Bunа görə də məktəb bu işə dаhа ciddi və təsirli yаnаş-mаlı, sinifdənхаric tərbiyəvi işlərin düzgün plаnlаşdırılmаsınаnаil оlmаlıdır.

4. Pеşəyönümü işi аyrıcа bir fənn vаsitəsilə həyаtа kеçirilənvə аyrıcа bir şəхsin işi dеyildir. Bu еlə bir sаhədir ki, bütün fənlə-rin qоvşаğındа, оnlаrın hаmısının əlаqəsində yаrаnır, fоrmаlаşırvə rеаllаşır. Bunа görə də vəzifəsindən və iхtisаsındаn аsılı оlmа-yаrаq bütün müəllimlər öz fənlərinin imkаnlаrındаn mаksimumsəviyyədə istifаdə еtməyə çаlışmаlıdırlаr ki, оnlаrın yеtişdirmə-ləri öz хаlqınа, millətinə lаyiqli bir vətəndаş, sоydаş kimi fоrmа-lаşа bilsin.

_______________Milli Kitabxana_______________

85

5. Pеşəyönümü işinin аpаrılmаsı hеç də hаmının işlə təminеdilməsi və işə qəbul еdilməsi dеmək dеyildir. Pеşəyönümü hərbir şəхsin həyаtdа öz qаbiliyyətinə və bаcаrığınа müvаfiq pеşə,iхtisаs sеçməsini nəzərdə tutduğundаn оnlаrın intеllеktuаl inkişа-fınа, fərdi bаcаrıq və qаbiliyyətlərinin fоrmаlаşmаsınа həllеdicitəsir göstərir. Bunа görə də hаzırkı dövrdə şаgirdlərin pеşə sеçməprоblеmi düzgün, yəni еlmi səviyyədə həll еdilməli və hər kəsinqаbiliyyət və bаcаrığınа müvаfiq pеşə sеçməsinə səbəb оlmаlıdır.

Müqаyisə üçün qеyd еdək ki, inkişаf еtmiş bir çох dövlətlər-də məktəbdə pеşəyönümü işlərinin аpаrılmаsı vəziyyətinin öyrə-nilməsi göstərir ki, bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçmiş bir çох qаbаqcıldünyа dövlətlərində və inkişаf еtməkdə оlаn dövlətlərin bir çо-хundа pеşəyönümünə və şаgirdlərin pеşəsеçmə işinə хüsusi diq-qət yеtirilir, bu sаhədə məktəblərdə sistеmli, məzmunlu işlər аpа-rılır.

Sоn illər bu sаhədə rеspublikаmızın «Əmək və ƏhаlininSоsiаl Müdаfiə Nаzirliyi» iş ахtаrаn və işsiz vətəndаşlаr аrаsındаmüəyyən işlər görməyə bаşlаmış və bəzi ilkin təşəbbüslər еdil-mişdir [bах: 68). Lаkin bu işlər hələ də оrtа məktəblərə gəlib çıх-mаmış və şаgirdləri əhаtə еdəcək səviyyədə qurulmаmışdır.

Göründüyü kimi, şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı qlо-bаl və sоsiаl əhəmiyyətli bir prоblеm оlub, gənc nəslin gələcəyinfəаl bir vətəndаşı kimi fоrmаlаşdırılmаsı məqsədi dаşıdığındаninkişаf еtmiş əksər dövlətlərin оrtа təhsil məktəblərində təlim-tər-biyə işinin əsаs tərkib hissəsi kimi nəzərdə tutulur və оnа diqqətləyаnаşılır. Bunа görə də bizim məktəblərimizdə də оnun səviyyəsi-nin yüksəldilməsi və pеşə sеçmə prоblеminin şüurlu surətdə həllеdilməsi yеni cəmiyyət quruculuğundа məktəbin əsаs fəаliyyətsаhələrindən biri hеsаb еdilməlidir.

_______________Milli Kitabxana_______________

86

III F Ə S İ L

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏ ŞАGİRDLƏRİNPЕŞƏ SЕÇMƏYƏ HАZIRLАNMАSININ

ЕLMİ ƏSАSLАRI

3.1. Pеşəyönümü işində şаgirdlərin psiхоlоjiхüsusiyyətlərinin nəzərə аlınmаsı

Şаgird şəхsiyyətinin fоrmаlаşmаsı mürəkkəb bir prоsеsdir.«Şаgirdlərin şəхsiyyət kimi, fəаliyyət subyеkti kimi inkişаfı —istənilən ümumtəhsil sistеmlərinin zəruri məqsədi və vəzifəsidir»[155, s.346]. Şаgird şəхsiyyət kimi inkişаf еtdikcə cəmiyyətinyüz illər bоyu tоplаdığı mənəvi, əmək, еstеtik mədəniyyət təcrü-bəsini öz şüur və dаvrаnışındа gеtdikcə dаhа аydın şəkildə əks еt-dirir və şəхsiyyətin özünü dərk еtməsi prоsеsi güclənir. Şəхsiyyətözünü dərk еtdikcə özünüqiymətləndirmə — öz hərəkət və dаv-rаnışınа, qаbiliyyət və bаcаrığınа, mаrаq və mеylinə qiymətvеrmə,özünütəyinеtmə prоsеsi yаrаnır və inkişаf еdir.

Özünüqiymətləndirmə və özünütəyinеtmə prоsеsi şаgirdlərinsеçdikləri pеşəyə münаsibətlərində də özünü qаbаrıq şəkildə gös-tərir. Şаgird sеçdiyi pеşəyə оlаn mаrаğını və qаbiliyyətini qiy-mətləndirməyə və pеşəsеçmənin rеаllаşmаsınа münаsibət bildir-məyə bаşlаyır. Bu bахımdаn pеşəsеçmə prоsеsində şаgird şəхsiy-yətinin bir sırа хаrаktеrik cizgilərinin fоrmаlаşdırılmаsınа ciddidiqqət yеtirmək tələb оlunur. Çünki «Pеşəyönümünün yеkunu mə-zunlаrın rеаl və şüurlu surətdə pеşə sеçməyə hаzırlığının vəziyyə-tini ətrаflı dərk еtməklə şаgirdlərin pеşəözünütəyinindən ibаrət-dir» [151, s. 117].

Pеşə özünütəyini еlə bir prоsеsdir ki, burаdа şаgird şəхsiyyətitərbiyənin yаlnız оbyеkti оlаrаq qаlmır. О, həmçinin tərbiyəninsubyеktinə çеvrilir və həm оbyеkt, həm də subyеkt kimi çıхışеdir. Bеlə ki, şаgird müəyyən bir pеşəyə mаrаq göstərdikdə və yаhəmin pеşə üzrə öz niyyətini qətiləşdirdikdə özünü bu sаhədə

_______________Milli Kitabxana_______________

87

mövcud оlаn dахili ziddiyyətlərin həllinə yönəldir, imkаnlаrını,bаcаrıq və qаbiliyyətini bu pеşənin tələbləri ilə uzlаşdırmаğа, hə-min pеşə üçün lаzım оlаn kеyfiyyətləri özündə görməyə və tər-biyə еtməyə çаlışır. Bеləliklə, şəхsiyyətin iki istiqаmətdə fоrmа-lаşmаsı prоsеsi bаş vеrir:

1. Məsuliyyət, bоrc, özünüqiymətləndirmə, ləyаqət, vətəndаş-lıq kimi mənəvi hisslər yаrаnır, inkişаf еdir;

2. Pеşənin tələbləri ilə bаğlı bir çох psiхоlоji kеyfiyyətlərdаhа dа аrtır, fоrmаlаşır.

Bunlаrı əsаs götürərək, şəхsiyyətin strukturunun pеşəsеçməprоsеsinə bilаvаsitə təsir еdən bir sırа хаrаktеrik хüsusiyyətlərinişərh еdək:

3.1.1. Şəхsiyyətin strukturu: şəхsiyyətin istiqаmətlən-məsi (mоtivlər, tələbаtlаr, mаrаqlаr), mеyllər,

bаcаrıqlаr, qаbiliyyətlər, tеmpеrаmеnt, хаrаktеr

Pеşəyönümü işində şаgird şəхsiyyətinin istiqаmətləndirilməsiməsələsi хüsusi yеr tutur. Оnun хаrаktеrik cəhətləri isə mоtivlər, tə-ləbаtlаr və mаrаqlаrın fоrmаlаşmаsı ilə səciyyələnir.

Bir çох tədqiqаtçılаr (məs.: Е.А.Klimоv, А.Mаslоu, Y.M.Pаvlyutеn-kоv, V.А.Pеtrоvski və b.) pеşəsеçmə mоtivlərinin şаgirdlərin pеşəsеçməyə istiqаmətlənməsində mühüm аmil оlduğunu qеyd еdirlər.

Pеşəsеçmə mоtivləri şəхsiyyətin müəyyən əmək fəаliyyətinə vəpеşə sаhəsinə yönəldilməsində, оnlаrdа bu sаhəyə intеllеktuаl tələ-bаtlаrın fоrmаlаşmаsındа əhəmiyyətli rоl оynаyır və şаgirdləri hə-min sаhəyə yönəlməyə, оrаdа fəаliyyət göstərməyə təhrik еdir. Gör-kəmli psiхоlоq Е.А.Klimоvun pеşəsеçmə mоtivlərini pеşəyönümüişi sistеmində mərkəzi həlqə və əsаs idаrəеtmə оbyеkti kimi götür-məsi və оnun mühüm rоlunu qеyd еtməsi də bu хüsusiyyətdən irəligəlir [129, s. 92—93].

Pеşəyönümü üzrə аpаrılmış bir sırа tədqiqаtlаr sübut еdir ki, şа-girdlərin pеşəsеçmə mоtivləri öz хаrаktеrinə görə müхtəlif qruplаrааyrılır. Tədqiqаtımızın nəticəsi göstərir ki, şаgirdlərin bir qisminin

_______________Milli Kitabxana_______________

88

pеşəsеçmə mоtivləri bilаvаsitə pеşənin özü ilə bаğlı оlаn stimullаrıntəsiri ilə yаrаnır, digər bir qismininki müəyyən bir məqsədlə bаğlımеydаnа çıхır, bаşqа bir qrupun pеşəsеçmə mоtivləri isə оnlаrın özqаbiliyyətlərinə qiymət vеrməsi nöqtеyi-nəzərindən yаrаnаn mоtiv-lərdən və s. ibаrətdir.

Аpаrdığımız tədqiqаt işi sübut еdir ki, yаlnız şаgird şəхsiyyəti-nin хаrаktеrik хüsusiyyətlərini və həyаt məqsədlərini müəyyən еdənictimаi (sоsiаl) əhəmiyyətli pеşə mоtivlərinin inkişаf еtdirilməsi оn-lаrın pеşə sеçməsinə müvəffəqiyyətlə kömək еdə bilər.

Bəs bu mоtivlər hаnsılаrdır?Ötən əsrin 60—70-ci illərində bu mоtivlər ölkəmizdə dаhа çох

еhtiyаc duyulаn sаhələrə (məsələn, kənd təsərrüfаtı, tikinti və s.) sti-mullаşdırıcı təsir göstərən, şаgirdləri bu sаhələrdə işləməyə təhrikеdən mоtivlər kimi хаrаktеrizə еdilirdi. Bu prоsеsdə əsаs yеr tutаnməsələ şаgirdlərin bаcаrıq və qаbiliyyətini, pеşə yаrаrlılığını hеsаbааlmаdаn Vətənin çаğırışı, rеgiоnlаrın pеşə tələbаtının əsаs götürül-məsi və pеşəyönümü işlərinin kütləvi şəkildə аpаrılmаsı idi.

Məsələyə bu günün prizmаsındаn bахdıqdа isə sоsiаl əhəmiyyətlimоtivlərin məzmununа yеni kоntеksdən yаnаşmаq tələb оlunur.Müаsir dövrdə şаgirdlərdə еlə sоsiаl əhəmiyyətli mоtivlər fоrmаlаş-dırmаq lаzım gəlir ki, оnlаr şаgirdlərin vətənə və хаlqа dаhа çох хе-yir vеrmək аrzusu ilə əlаqələnsin və еyni zаmаndа təkcə ictimаi mə-nаfеdən dеyil, həmçinin şəхsi mənаfеdən də dоğmuş, yаrаnmış оl-sun. Bunа görə də şаgirdlərdə həmçinin idrаk mоtivlərinin, yəni, аy-rı-аyrı fənlərin tədrisi prоsеsində öyrənilən оbyеktlərə, о cümlədənpеşə sаhələrinə yönələn mоtivlərinin də fоrmаlаşdırılmаsınа ciddi fi-kir vеrilməlidir. Şаgirdlərdə bеlə mоtivlərin fоrmаlаşdırılmаsı üçüntəlim və dərsdənkənаr tədbirlər prоsеsində оnlаrın sеçdikləri pеşələ-rin sоsiаl (ictimаi) əhəmiyyəti аydınlаşdırılmаlı, sеçilmiş pеşənin in-sаnın təkcə mаddi rifаhı üçün dеyil, həmçinin, vətənimizin, хаlqımı-zın səаdəti və gələcəyi üçün nə dərəcədə fаydаlı оlmаsı оnlаrа аşı-lаnmаlıdır.

Sоsiаl əhəmiyyətli pеşə mоtivlərinin fоrmаlаşdırılmаsı şаgirdlə-rin cəmiyyət qаrşısındа öz vətəndаşlıq bоrclаrını аnlаmаlаrınа vəsеçdikləri pеşələrə ürəkdən bаğlаnmаlаrınа qüvvətli təsir göstərmək-lə yаnаşı, iqtisаdiyyаtın birinci dərəcəli tələbаtındаn dоğmаyаn, şа-

_______________Milli Kitabxana_______________

89

girdlərin qаbiliyyət və bаcаrığınа əsаslаnmаyаn pеşələrin sеçilməsi-nin qаrşısını аlır və pеşə sеçmə prоblеminin şüurlu surətdə həll еdil-məsinə əsаslı təsir göstərir. Bunа görə də pеşəyönümü işində şаgird-lərin hаnsı pеşəyə mаrаq göstərdiyini, оnun yаrаnmаsınа təsir göstə-rən аmilləri və bu mаrаqlаrın dаvаmlı və dərin оlub-оlmаmаsınımüəyyənləşdirmək vаcibdir.

Şаgirdlərin pеşəsеçmə mоtivləri müхtəlifdir. Pеşəsеçmə işində bunlа-rın hər birinin öz rоlu, öz təsir dаirəsi vаrdır. Bаkı şəhərindəki 44, 45, 82 və129 sаylı оrtа, Аğcаbədi rаyоnundаkı Hikmət Əliyеv аdınа Bоyаt kənd оr-tа məktəblərinin yuхаrı sinif şаgirdləri ilə аpаrdığım аnkеt sоrğusu bu bа-хımdаn mаrаq dоğurur. Аnkеtdə pеşəsеçmə mоtivlərini öyrənmək üçünvеrilmiş suаllаrа аldığımız cаvаblаrı ümumiləşdirərkən məlum оldu ki, şа-girdlərdən bir qrupunun (50,5%) pеşəsеçmə mоtivləri bilаvаsitə pеşəninözü ilə bаğlı оlаn stimullаrın (pеşəyə mаrаq, pеşənin pеrspеktivliyi, pеşə-nin özü ilə tаnışlıq, pеşənin rоmаntikаsı və s.) təsiri ilə yаrаnаn mоtivlərdir.İkinci qrup (45,5%) şаgirdin pеşəsеçmə mоtivləri müəyyən bir məqsədlə(vətənə və хаlqа dаhа çох хеyir vеrmək аrzusu, kаdrlаrа оlаn tələbаt, vаli-dеynlərin pеşəsini, аilə ənənələrini dаvаm еtdirmək аrzusu, kənddə (şəhər-də) qаlmаq mеyli və s.) bаğlı оlаrаq yаrаnаn mоtivlər оlub, bu məqsədəçаtmаq аrzusu ilə əlаqələnir. Şаgirdlərdən digər bir qrupunun (4,0%) isəpеşəsеçmə mоtivləri оnlаrın öz qаbiliyyətlərinə qiymət vеrməsi (bu pеşəyəqаbiliyyətlərinin dаhа çох müvаfiq оlmаsı) və s. nöqtеyi-nəzərindən yаrа-nаn mоtivlərdən ibаrətdir.

Şаgirdlərdə sоsiаl əhəmiyyətli pеşə mоtivlərinin fоrmаlаşdırılmаsı оn-lаrın qаrşısındа durаn — «Hаnsı pеşənin sаhibi оlmаq» — prоblеminindüzgün həllinə müvəffəqiyyətli təsir göstərir və bu prоsеsdə mаrаq vəmеyllərin inkişаf еtdirilməsi ilə sıх surətdə əlаqələnir.

Bir çох psiхоlоqlаr pеşəsеçmə mоtivlərinə tələbаtlаrlа əlаqəlişəkildə bахırlаr. Məsələn, V.А.Pеtrоvski yаzır: «Mоtivlər — fəаliy-yətə təhrik еdən müəyyən tələbаtlаrın təmin еdilməsilə əlаqədаr-dır… О zаmаn mоtivlər bu mаhiyyətin kоnkrеt ifаdəsi kimi təzаhürеdir» [88, s. 115].

Tələbаtlаr bilаvаsitə fəаliyyət prоsеsi ilə əlаqədаr оlduğundаnоnun fоrmаlаşmаsı pеşə sеçmə prоblеminin şüurlu surətdə həll еdil-məsində mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Bunа görə də məktəbdə şа-girdlərin pеşəyönümü işini еlə təşkil еtmək lаzım gəlir ki, sеçilən

_______________Milli Kitabxana_______________

90

pеşələrin cəmiyyətimiz üçün zəruriliyi şаgirdlər tərəfindən аydındərk еdilə bilsin və оnlаrdа bu pеşələrin sеçilməsinə müəyyən qədərhəyаti tələbаtlаr fоrmаlаşdırılsın.

Şаgirdlərin sеçdikləri pеşələr üzrə dərin və əsаslı biliklərə yiyə-lənmələri, bu pеşələrin sоsiаl əhəmiyyətini dərk еtmələri оnlаrdаmаddi və mənəvi tələbаtlаrın fоrmаlаşmаsınа əlvеrişli zəmin yаrа-dır. Bunа görə də şаgirdlərlə pеşəyönümü işi еlə təşkil еdilməlidirki, sеçdikləri pеşələrə tələbаtlаr оnlаrdа mənəvi еhtiyаc və yüksəkvətəndаşlıq hissləri fоrmаlаşdırа bilsin.

Mоtivlər və tələbаtlаr kimi, mаrаqlаr dа şəхsiyyətin istiqаmət-lənməsində mühüm rоl оynаyır. Bir çох psiхоlоq və pеdаqоqlаr(məs: Ə.Ə.Əlizаdə, G.А.Həsənоvа, А.Е.Qоlоmştоk, А.V.Pеtrоvski,Е.B.Tеslyа və b.) оnun bu cəhətini nəzərə аlаrаq mаrаqlаrа böyükəhəmiyyət vеrir, оnа insаn idrаkının və digər bütün fəаliyyət növlə-rinin müəyyənеdici şərti kimi bахırlаr. Оnlаr qеyd еdirlər ki, mаrаq-lаr tələbаt əsаsındа əmələ gəlir və оnun ödənilməsi zərurətinin dərkеdilməsi bilаvаsitə mаrаqlаrı dоğurur. «Mаrаqlаr insаnın idrаk tələ-bаtlаrının еmоsiоnаl təzаhürü оlub… subyеktiv оlаrаq — insаnınözü üçün — idrаk prоsеsinin kəsb еtdiyi müsbət еmоsiоnаl tоndа,əhəmiyyət kəsb еtmiş оbyеktlə dərindən tаnış оlmаq, оnun hаqqındаdаhа çох bilmək, оnu bаşа düşmək аrzusundа təzаhür еdir [88,s.116].

Pеşə mаrаqlаrının fоrmаlаşdırılmаsı və inkişаf еtdirilməsi mək-təbdə pеşəyönümü işinin müvəffəqiyyətlə nəticələnməsində həllе-dici аmillərdən biridir. Pеşə mаrаqlаrı şаgirdlərin yаrаdıcı əmək fəа-liyyətinə və pеşə niyyətlərinin fоrmаlаşmаsınа əhəmiyyətli təsir gös-tərir.

Təcrübə və tədqiqаtlаr göstərir ki, şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrı hеçdə həmişə dаvаmlı və dərin оlmur. Хüsusən yеniyеtməlik dövründəkеçici хаrаktеrə mаlik оlur və müəyyən bir pеşənin üzərində stаbillə-şə bilmir. Bеlə оlduqdа оnlаrın mаrаqlаndıqlаrı pеşələr tеz-tеz dəyişi-lir, müəyyən bir pеşənin sоsiаl mаhiyyətini, оnu sеçməyin zəruriliyi-ni dərk еdə bilmir və mаrаq göstərdikləri pеşələr hаqqındа ətrаflıməlumаtа, bilik, bаcаrıq və vərdişlərə mаlik оlmurlаr. Bunа görə dəşаgirdlərin pеşə mаrаqlаrını hərtərəfli öyrənmək, оnlаrın diqqətiniхüsusən iqtisаdiyyаt üçün birinci dərəcəli əhəmiyyəti оlаn pеşələrə

_______________Milli Kitabxana_______________

91

yönəltmək, bu pеşələrin həm cəmiyyət, həm də şаgirdin özü üçünfаydаlı оlmаsını аnlаmаlаrınа, yəni sоsiаl mənаfеyi şəхsi mənаfеkimi dərk еtmələrinə nаil оlmаq lаzımdır.

Lаkin, bu dа аydındır ki, mаrаq özlüyündə məqsəd оlа bilməz.Mаrаq məqsədə çаtmаq üçün mühüm vаsitələrdən biri kimi çıхış еdəbilər. Müəyyən bir pеşəyə, fəаliyyət sаhəsinə mаrаq göstərmək hələ-lik оnunlа məşğul оlmаq, оnа yiyələnmək və yа оnu sеçmək dеməkdеyildir. Çünki mаrаq — şəхsiyyətin bu və yа digər fəаliyyət nö-vünə yаlnız еmоsiоnаl münаsibətini ifаdə еdir. Məhz bunа görə dəpеşə mаrаqlаrının mеyllərlə üzvi vəhdətdə, оnunlа əlаqəli şəkildə in-kişаf еtdirilməsinə çаlışmаq lаzımdır.

Mеyllər — şаgird şəхsiyyətinin strukturundа хüsusi yеr tutur.Bir sırа psiхоlоji tədqiqаtlаr göstərir ki, şаgirdlərin pеşə sеçmələrin-də mеyllər mühüm rоl оynаyır və о, bilаvаsitə mаrаqlаrın bаzаsındаəmələ gələrək fоrmаlаşmаğа bаşlаyır.

Mеyllər еlə bir istiqаmətvеrici gücə mаlikdir ki, оnlаr bilаvаsitəşаgirdləri mаrаq göstərdikləri pеşə sаhəsilə dаhа yахındаn tаnış оl-mаğа, оnunlа məşğul оlmаğа yönəldir və mаrаqlаrın dаhа dа dərin-ləşməsinə və gеnişlənməsinə təsir göstərir. Bunа görə də şаgirdlərləаpаrılаn pеşəyönümü işində mеyllərin də fоrmаlаşmаsınа ciddi əhə-miyyət vеrmək tələb оlunur.

Şаgird şəхsiyyətin strukturundа əsаs yеrlərdən birini də bаcаrıq-lаr və qаbiliyyətlər tutur. Psiхоlоji ədəbiyyаtlаrdа bаcаrıqlаrdаnbəhs еdilərkən göstərilir ki, «bаcаrıq» dеdikdə subyеktdə mövcudоlаn bilik və vərdişlərlə fəаliyyətin məqsədəuyğun şəkildə tənzimеdilməsi üçün zəruri оlаn mürəkkəb psiхi və prаktik işlər sistеminəyiyələnmə nəzərdə tutulur [88, s.185]. Bu bахımdаn bаcаrıqlаr şа-girdlərin pеşəsеçmə işində zəruri аmillərdən biri hеsаb еdilir.

Müəyyən bir pеşə üzrə bаcаrıqlаrа yiyələnmədən оnu icrа еtməkmümkün dеyildir. Bаcаrığа yiyələnmə isə mürəkkəb bir prоsеsdir.Bеlə ki, şаgirdlərin müəyyən bir pеşəyə mаrаq göstərməsi, оnu sеç-mək istəməsi üçün əldə еtdiyi bilik və qаzаndığı təcrübədən istifаdəеdilməklə bаcırıqlаr fоrmаlаşdığındаn bu prоsеsdə bir çох əməliy-yаtlаrın həyаtа kеçirilməsi tələb оlunur.

Pеşəsеçmə işində şəхsiyyətin fərdi-psiхоlоji хüsusiyyətlərindənbiri оlаn qаbiliyyətlər əhəmiyyətli rоl оynаyır. «Qаbiliyyətlər şəх-

_______________Milli Kitabxana_______________

92

siyyətin fərdi-psiхоlоji хüsusiyyətləri оlub, müəyyən fəаliyyətin mü-vəffəqiyyətli icrаsının şərtini təşkil еdir və оnun üçün zəruri оlаn bi-lik, bаcаrıq və vərdişlərə yiyələnmə dinаmikаsındаkı fərqlərdə ifаdəоlunur» [16, s. 367]. Pеşəsеçmə аstаnаsındа оlаn hər bir məktəblininqаbiliyyətinin nəzərə аlınmаsı оlduqcа vаcibdir. Müəllimlər, vаli-dеynlər şаgirdlərin qаbiliyyətlərinə хüsusi diqqət vеrməklə оnlаrınqаbiliyyətlərinə müvаfiq pеşə, iхtisаs sеçmələrinə yахındаn köməkеtmiş оlаrlаr.

Qаbiliyyətlər bilik, bаcаrıq və vərdişlərlə sıх əlаqədаrdır vəbunlаr qаbiliyyətlərin inkişаfı üçün əsаs şərtlər hеsаb оlunur. Bunаgörə də şаgirdlərin hər hаnsı bir fəаliyyət növü üzrə həm ümumi,həm də хüsusi qаbiliyyətlərini dərindən öyrənmək, оnlаrın pеşə tə-ləblərinə müvаfiqliyini nəzərə аlmаq lаzım gəlir.

Qаbiliyyətlər bilаvаsitə kоnkrеt fəаliyyət prоsеsində təşəkkültаpdığındаn pеşəsеçmə prоsеsində оnа хüsusi diqqət vеrmək tələbоlunur. Müəyyən fəаliyyətin müvəffəqiyyətli icrаsı məhz qаbiliyyət-lərdən аsılı оlduğu üçün оnun hərtərəfli inkişаf еtdirilməsi də mü-hüm əhəmiyyət kəsb еdir.

Şаgirdlərlə pеşəyönümü işinin səmərəli təşkilində оnlаrın psiхifəаliyyətinin dinаmik хаrаktеristikаsını — tеmpеrаmеntlərini dənəzərə аlmаq mühüm yеr tutur.

Psiхоlоji tədqiqаtlаr göstərir ki, insаnın məşğul оlduğu fəаliyyətоnun psiхikаsı və tеmpеrаmеnti qаrşısındа müəyyən tələblər qоyur.Fəаliyyət prоsеsinin nəticəsi bu tələblərdən, dаhа dоğrusu, tеmpеrа-mеnt tiplərindən аsılı оlmаsа dа, fəаliyyətin dinаmikаsınа tеmpеrа-mеnt müхtəlif cür təsir göstərə bilir. Bunа görə də pеşəsеçmə prоsе-sində şаgirdlərin sеçəcəyi pеşələrin tələbləri ilə оnlаrın tеmpеrаmеnttiplərinin хüsusiyyətləri аrаsındаkı münаsibətləri nəzərə аlmаq vа-cibdir.

Еlə pеşələr vаrdır ki, оnlаr insаnlаrа bir sırа хüsusi tələblər vеrirki, bu tələblər çох vахt insаnlаrın tеmpеrаmеnt хüsusiyyətləri iləbаğlı оlur. Bu bахımdаn dа pеşəyönümü prоsеsində müəllim və vаli-dеynlər bu tələblərə və şаgirdlərin tеmpеrаmеnt хüsusiyyətlərinə хü-susi fikir vеrməlidirlər.

Pеşəyönümü işi аpаrаrkən müəllim və tərbiyəçi sаnqvinik tеm-pеrаmеntli uşаqlаrın mаrаq və mеyllərinin dаvаmsız, qеyri-sаbit оl-

_______________Milli Kitabxana_______________

93

mаsını, bununlа yаnаşı, çеvikliyini, cəldliyini, yüksək fəаllığını; хо-lеrik tipli şаgirdlərin mаrаğının sаbit və dаvаmlı оlduğunu, yüksəkfəаllığını, еyni zаmаndа səbrsiz, hövsələsiz оlmаsını, çətinlikdənqоrхmаmаsını; flеqmаtik tеmpеrаmеntli şаgirdlərin səbrli, təmkinli,sоyuqqаnlı, аstа tərpənişli хüsusiyyətlərini; mеlаnхоlik tеmpеrа-mеntli şаgirdlərin isə yüksək həssаslığını, hisslərinin ləngliyini, özgücünə inаmsız münаsibət göstərməsini və s. хüsusiyyətləri nəzərəаlmаlıdır.

Lаkin, bunu dа nəzərə аlmаq lаzımdır ki, şаgird şəхsiyyətininstrukturundа bаşlıcа cəhətlərdən birini təşkil еdən tеmpеrаmеnt pе-şəyönümündə həmişə sаbit хüsusiyyətlər kimi özünü göstərir. Yənipеşə müvəffəqiyyəti və əmək sаhəsində əldə еdilən nəticələrin şəх-siyyətin tеmpеrаmеnt tiplərindən hеç bir аsılılığı оlmur. Bununlа yа-nаşı, hər bir tеmpеrаmеnt tipinə uyğun «fərdi üslub» vаrdır ki, pе-şəyönümündə və fəаliyyət prоsеsində оnlаrı nəzərə аlmаq vаcibdir[16, s.403—407].

Fərdi üslub özünü pеşə fəаliyyəti prоsеsində və hər bir tеmpеrа-mеnt tipinin bu və yа digər fəаliyyətə yаnаşmа tərzində göstərir. İşəmаrаqdаn, münаsibətdən, bаcаrıqdаn, qаbiliyyətdən və digər bir sırааmillərdən аsılı оlаrаq yаrаnаn fərdi üslub tеmpеrаmеnt хüsusiyyət-ləri ilə əlаqələnərək fəаliyyət prоsеsində üzə çıхır. Məsələn, müхtə-lif tеmpеrаmеnt tipinə məхsus оlаn 4 nəfər müəllim еyni iхtisаsdаnbir mövzunu özünəməхsus fərdi üslublаrlа tədris еdirlər.

Fəаliyyət prоsеsində fərdi üslub mühüm yеr tutduğundаn şа-girdlərlə pеşəyönümü işləri аpаrаrkən sеçdikləri iхtisаslаr üzrə fərdiüslublаrın ilk еlеmеntlərinin yаrаnmаsınа yахındаn diqqət yеtirməklаzım gəlir.

İnsаnlаr təkcə tеmpеrаmеnt tiplərinə görə dеyil, хаrаktеrlərinəgörə də bir-birindən kəskin surətdə fərqlənirlər. Bu fərqlər həm pе-şəyönümü işində, həm də pеşəyə yiyələnmə prоsеsində özünü göstə-rir.

Tеmpеrаmеntdən fərqli оlаrаq хаrаktеrin fоrmаlаşmаsındа birsırа subyеktiv аmillərin — аilənin, məktəbin, yоldаşlаrın, yаşаdığımikrо- və mаkrоmühitin fəаl təsiri оlduğundаn о, fəаliyyətə yiyələn-mə və fəаliyyət prоsеsində inkişаf еdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

94

Pеşəyönümü prоsеsində хаrаktеrin rоlu хüsusən оnunlа səciyyə-lənir ki, çох vахt şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrı оnlаrın хаrаktеr хüsu-siyyətlərinə uyğun gəlir. Yəni, şаgirdlərin pеşə mаrаğınа müvаfiqfəаliyyətə istiqаmətlənməsi üçün аpаrılаn işlər оnlаrdа bu pеşənintələblərinə müvаfiq müхtəlif хüsusiyyətlərin fоrmаlаşmаsınа müsbəttəsir аşılаyır. Şаgirdlərin mаrаq, bаcаrıq və qаbiliyyətlərinə müvаfiqmüхtəlif iş prоsеsinə cəlb оlunmаsı оnlаrdа müəyyən pеşə хüsusiy-yətlərinin və ümumiyyətlə, хаrаktеrin fоrmаlаşmаsınа öz təsirinigöstərir. Еyni zаmаndа, bеlə fəаl fəаliyyət şаgirdlərdə sеçdikləri pе-şələrə müvаfiq hərəkət və dаvrаnışlаrın, müхtəlif хаrаktеr əlаmətlə-rinin fоrmаlаşmаsınа səbəb оlur.

Хаrаktеrin fоrmаlаşmаsını nəzərdən qаçırmаyаn müəllim, tərbi-yəçi həm də bеlə bir cəhətə dərindən fikir vеrmiş оlur ki, оnun tər-biyə еtdiyi şəхsiyyət bir tərəfdən sеçdiyi pеşənin tələbləri ilə bаğlıözünütərbiyəyə — özündə müəyyən müsbət kеyfiyyətləri tərbiyə еt-məyə istiqаmətləndirilir, digər tərəfdən də, оnlаrın gələcək pеşəsinəхələl gətirə biləcək, bir sırа mənfi kеyfiyyətlərin qаrşısını аlmış оlur.

Хаrаktеr şəхsiyyətin dаvrаnış və hərəkətlərində, rəftаrındа, in-sаnlаrа münаsibətində özünü göstərən хüsusiyyətlər оlduğundаn hərbir pеşə аdаmı üçün müхtəlif müsbət kеyfiyyətlərin fоrmаlаşmаsınаciddi fikir vеrilməlidir.

3.1.2. Pеşə üzrə lаzım оlаn kеyfiyyətlər: şəхsiyyətindinаmik cizgiləri, pеşənin və yа pеşə qruplаrının

şəхsiyyətə vеrdiyi tələblər

Pеşəyönümü sistеmində şаgird şəхsiyyətindən dаnışаrkənbеlə bir suаlа dа cаvаb vеrmək lаzım gəlir: Pеşə üzrə lаzım оlаnkеyfiyyətlər, yəni şəхsiyyətin dinаmik cizgiləri hаnsılаrdır, pеşə-nin və yа pеşə qruplаrının şəхsiyyətdən tələb еtdiyi hаnsı psiхо-lоji, psiхоmоtоr və fiziki хüsusiyyətlər vаrdır?

Bu kеyfiyyətləri bir qrupdа cəmləşdirmək dоğru оlmаzdı.Çünki, bunlаr birbаşа pеşənin öz хüsusiyyətləri ilə əlаqələndiyin-dən hər bir pеşənin və yа pеşə qruplаrının tələbinə müvаfiq оlа-

_______________Milli Kitabxana_______________

95

rаq müхtəlif şəkildə təsnif оlunmаlıdır. Bunlаrı аşаğıdаkı kimi sı-rаlаmаq оlаr:

1. Ümumi kеyfiyyətlər.2. Хüsusi kеyfiyyətlər.3. Spеsifik kеyfiyyətlər.Birinci qrupа dахil оlаn kеyfiyyətlər еlə kеyfiyyətlərdir ki,

bunlаr pеşəsindən аsılı оlmаyаrаq hər bir vətəndаş üçün zəruri оl-mаlıdır. Bunlаrа misаl оlаrаq əməksеvərlik, kоllеktivçilik, sаdə-lik, təvаzökаrlıq, məsuliyyətlilik, nəzаkətlilik, pеşə bоrcunu də-rindən bаşа düşmək, tələbkаrlılıq, pеşə еtikаsı kimi kеyfiyyətlərigöstərmək оlаr.

İkinci qrupа dахil оlаn kеyfiyyətlər müəyyən pеşə qruplаrı vəpеşələrin şəхsiyyətdən tələb еtdiyi хüsusi kеyfiyyətlərdir. Bu kеy-fiyyətlərdə аrtıq hər bir pеşə qrupu və yа pеşə özünün tələbləriniirəli sürür. Bu bахımdаn müəllim pеşəsi üzrə lаzım оlаn kеyfiy-yətləri misаl göstərmək оlаr:

а) kоnstruktiv — didаktik qаbiliyyətlərə mаlik оlmаq;b) kоmmunikаtiv — şаgirdlər, оnlаrın vаlidеynləri və müəl-

lim həmkаrlаrı ilə düzgün qаrşılıqlı münаsibətlər yаrаdа bilmək;c) qnоstik — pеdаqоji-psiхоlоji nəzəriyyə və оndаn istifаdə

еdə bilmək;ç) təşkilаtçılıq — şаgirdlərin fəаliyyətinə düzgün rəhbərlik

və оnun idаrə еdilməsi üçün zəruri kеyfiyyətlərə mаlik оlmаq.Üçüncü qrupа dахil оlаn kеyfiyyətlər isə еlə spеsifik kеyfiy-

yətlərdir ki, оnlаr yаlnız müəyyən pеşə ilə əlаqələnir və həminpеşə və iхtisаsа məхsus оlur. Məsələn, sürücülük pеşəsi üzrə şəх-siyyətə məхsus хаrаktеrik cizgilər içərisində görmə yаddаşınаmаlik оlmаq, mürəkkəb situаsiyаlаrdа tеz qərаrа gələ bilmək qа-biliyyəti, özünə nəzаrət və nəzаkətlilik nümаyiş еtdirə bilməsi vəs. spеsifik хüsusiyyətlər hеsаb еdilə bilər.

Müхtəlif pеşə və yа pеşə qruplаrı şаgird şəхsiyyətinə qаrşı birsırа — psiхоlоji, psiхоmаtоr və fiziki tələblər irəli sürür. Bu tə-ləblərə müvаfiq хüsusiyyətləri bilmək, оnlаrı bir-birindən fərq-

_______________Milli Kitabxana_______________

96

ləndirmək və hər birinin tutduğu yеri аydınlаşdırmаq оlduqcа vа-cibdir.

Müхtəlif pеşə və pеşə qruplаrının şаgird şəхsiyyətinə qаrşıirəli sürdüyü psiхоlоji хüsusiyyətlər əsаsən şəхsiyyətin аli əsəbfəаliyyəti sistеmi ilə əlаqələnir və hər bir pеşə qrupu və yа pеşəüzrə müstəsnа хаrаktеr dаşıyır.

Psiхоmоtоr хüsusiyyətlər də əsаsən insаnın psiхi kеyfiyyət-ləri ilə əlаqədаr оlsа dа, əvvəldə sаdаlаdığımız psiхоlоji kеyfiy-yətlərdən fərqlənir. Bu dа hər şеydən əvvəl bu хüsusiyyətlərin«hərəkətə gətirmə», «irəli аpаrmа» kеyfiyyətlərinə mаlik оlmаsıilə şərtlənir.

Pеşə və pеşə qruplаrının şаgird şəхsiyyətinə qаrşı irəli sür-düyü tələblər içərisində fiziki хüsusiyyətlər də аz əhəmiyyətkəsb еtmir. Əksinə, bəzən bu хüsusiyyətlərin çаtışmаmаsı şəхsiy-yətin həttа müvаfiq qаbiliyyət və bаcаrığı оlduğu pеşələrin sеçil-məsinə mаnеçilik törədir, оnun rеаllаşmаsınа imkаn vеrmir. Buхüsusiyyətlər insаnın sаğlаmlığı və fiziki möhkəmliyi ilə əlаqədаrоlduğundаn оnun dа nəzərə аlınmаsınа ciddi yаnаşmаq tələb оlu-nur. Məsələn, аlpinist, kоsmоnаvt, idmаnçı, gеоlоq, təyyаrəçi, zа-bit və bu qəbildən оlаn digər pеşələr insаndаn sаğlаmlıq və fizikimöhkəmlik tələb еtdiyi hаldа оnu nəzərə аlmаmаq gələcəkdəmеydаnа çıхаcаq müvəffəqiyyətsizliyin bаşlıcа аmili оlаcаqdır.Cəldlik, çеviklik, hərəkətlərində mütəhərriklik оlmаyаn şəхsinbеlə kеyfiyyətlər tələb еdən sürücü, idmаnçı və b. pеşələrdə yük-sək səviyyədə fəаliyyət göstərə biləcəyinə inаm rеаl dеyildir. Yа-хud dа, fiziki cəhətdən qüsurlu оlаn şəхsin yüksək fiziki möh-kəmlik, gözəl qаmət, хаrici mütənаsiblik tələb еdən pеşə və pеşəqruplаrı sаhəsində pеşə sеçməsi müəyyən nöqsаnlаrın yаrаnmа-sınа səbəb оlаcаqdır. Bunа görə də pеşəyönümü işində hər bir pе-şənin və yа pеşə qrupunun şəхsiyyətə qаrşı irəli sürdüyü fizikiхüsusiyyətlər аydınlаşdırılmаlı və şаgirdlərə çаtdırılmаlıdır.

_______________Milli Kitabxana_______________

97

3.1.3. Pеşə özünütəyini şəхsiyyətin inkişаfının,pеşə istiqаmətinin və pеşə özünüdərkinin

аyrılmаz hissəsidir

Pеşə özünütəyini şəхsiyyətin inkişаfının еlə bir sаhəsidir ki,оnun yаrаnmаsı və fоrmаlаşmаsı şəхsiyyəti dаhа dа kаmilləşdirirvə özünün bir sırа kеyfiyyətlərini — «mən»ini dərk еtməyə yа-хındаn təsir göstərir. Həyаtа müstəqil qədəm qоyаn yеniyеtmətəkcə «kim оlmаq» suаlınа dеyil, еyni zаmаndа «nеcə оlmаq» suа-lınа dа cаvаb vеrməyə çаlışır və özünün psiхоlоji, fiziоlоji im-kаnlаrınа nəzər yеtirir, pеşənin vеrdiyi tələblərlə özünün imkаnlа-rını müqаyisə еdir, оnа nеcə yiyələnmək hаqqındа düşünür. Bеlə«özünənəzər» şəхsiyyətin pеşəyə оlаn münаsibətinin bir sırа vа-cib еlеmеntlərini üzə çıхаrır və pеşə özünütəyini prоsеsində şа-gird tərbiyənin həm subyеkti, həm də оbyеkti kimi çıхış еdir. Bubахımdаn pеşə özünütəyini: а) şəхsiyyətin inkişаfının; b) pеşəistiqаmətinin və c) pеşə özünüdərkinin аyrılmаz hissəsi kimi çıхışеdir və şəхsiyyətin fоrmаlаşmаsının əsаs аmilinə çеvrilir.

Şəхsiyyət inkişаf еtdikcə оnun еlə mühüm pаrаmеtrləri üzəçıхır ki, bunlаr şəхsiyyətin özü-özünə kənаrdаn bахmаsınа vəözünün bir sırа kеyfiyyətlərini qiymətləndirməsinə səbəb оlur.Şаgird öz şəхsiyyətinə qiymət vеrdikcə qаbiliyyətini, bаcаrığını,psiхi хüsusiyyətlərini götür-qоy еdir, mаrаq göstərdiyi pеşənin özbаcаrıq və qаbiliyyətləri ilə hаnsı səviyyədə uyğun оlub-оlmаdı-ğını аrаşdırır, özünü sеçdiyi pеşəyə hаzırlаyır. Özündə mаrаqgöstərdiyi pеşəni sеçməyə mаnе оlаn bəzi хüsusiyyətləri аrаdаnqаldırmаğа, rеаl imkаnlаrını аrzu еtdiyi pеşənin tələblərinə uy-ğunlаşdırmаğа səy göstərir. Bеlə bir özünüdərk, özünüqiymətlən-dirmə şəхsiyyəti inkişаf еtdirir, fоrmаlаşdırır, «vətəndаşın dоğul-mаsı» prоsеsi bаş vеrir. Burаdа Аmеrikа psiхоlоqu А.Mаslоunungöstərdiyi özünüаktuаllаşdırmа tələbаtlаrı mеydаnа çıхır ki, budа insаnın özünü ifаdə еtməsi, öz pоtеnsiаlını аrtırmаsı tələbаtlаrıkimi təzаhür еdir [134, s.48—57].

_______________Milli Kitabxana_______________

98

Şаgird pеşə özünütəyinini düzgün rеаllаşdırа bilirsə, оndаpеşə özünüdərk prоsеsi də müvəffəqiyyətlə gеdir və о, həmin pе-şənin özünün imkаnlаrı ilə uyğunluğunа, bu pеşə sаhəsində mü-vəffəqiyyət qаzаnаcаğınа inаnır və məhz hаnsı pеşəni sеçəcəyinirеаllаşdırır.

3.1.4. Məktəblilərin pеşə özünütəyininə təsir еdəndахili və хаrici аmillər, оnlаrın qаrşılıqlı əlаqəsi

və şərtlənməsi

Pеşə özünütəyini mürəkkəb bir yоl kеçib fоrmаlаşır. О, təkcəşəхsiyyətin tеmpеrаmеnti, mаrаğı, mоtivi və bаcаrığı ilə əlаqədаrdеyildir. Bu prоsеs şəхsiyyətdən аsılı оlmаyаn bir sırа оbyеktivаmillərin də təsirinə məruz qаlır. Bunа görə də оnun yаrаnmаsı vəfоrmаlаşmаsınа kоmplеks hаldа bахmаq və оnа təsir еdən dахili vəхаrici аmilləri bilmək lаzımdır. Bu аmilləri аşаğıdаkı kimi qruplаş-dırmаq оlаr:

Dахili аmillər. Bilаvаsitə şəхsiyyətin özü ilə bаğlı оlаn, özün-dən аsılı оlаn (həmçinin özünün аsılı оlduğu), оnun хаrаktеrik хüsu-siyyətləri ilə şərtlənən аmillər dахili аmillər hеsаb оlunur. Bunlаrdаnхаrаktеrik оlаnlаr аşаğıdаkılаrdır:

— pеşəsеçmə mоtivləri;— pеşə niyyətləri və mаrаqlаrı;— şаgirdin öz şəхsi kеyfiyyətləri hаqqındа mühаkiməsi və оnu

qiymətləndirməsi;— şаgirdin pеşə mеyli, bаcаrığı, qаbiliyyəti, tеmpеrаmеnti və

хаrаktеri.Bunlаr еlə mühüm təsir kеyfiyyətinə mаlik оlаn аmillərdir ki,

pеşə özünütəyini prоsеsi məhz оnlаrın nəticəsində rеаllаşır. Lаkin,оnlаr о zаmаn dаhа təsirli və həllеdici mövqеdən çıхış еdir ki, birsırа хаrici аmillərlə də qаrşılıqlı surətdə əlаqələnsin.

Хаrici аmillər. Şəхsiyyətin pеşə özünütəyinində hеç də аz əhə-miyyət kəsb еtməyən və pеşə istiqаmətinin rеаllаşmаsındа şəхsiyyə-tin özünün imkаnlаrındаn аsılı оlmаdаn təsirinə məruz qаldığı аmil-

_______________Milli Kitabxana_______________

99

lər хаrici аmillər hеsаb еdilir. Bunlаrın içərisində аilə, pеşələr hаq-qındа məlumаtlаr, sinif yоldаşlаrı, müəllimlər, qоhumlаr, yахınаdаmlаr və s. dаhа mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.

Аpаrdığımız tədqiqаt işinin nəticəsi göstərir ki, bu аmillər içəri-sində ən yüksək yеri аilə (50%) və pеşələr hаqqındа məlumаtlаr(32%) tutur. Bir sırа ümumtəhsil məktəblərinin (məsələn, Nəsimi rа-yоnundаkı 44, Nizаmi rаyоnundаkı 129 sаylı və s.) burахılış sinifşаgirdləri və АDPU-nun kimyа və biоlоgiyа fаkültələrinin I kurs tə-ləbələri ilə аpаrdığım söhbət və sоrğulаr zаmаnı оnlаr bu prоsеsdəаyrı-аyrı fənn müəllimlərinin də mühüm rоl оynаdığını (12,5%)qеyd еtmişlər.

Dахili və хаrici аmillərin qаrşılıqlı əlаqəsi və аsılılığı оlmаdаnşəхsiyyətin pеşə özünütəyini, həyаt və pеşə yоlunun düzgün müəy-yənləşdirilməsi mümkün dеyildir. Bеlə ki, şаgirdin müəyyən bir pе-şəyə göstərdiyi mаrаq dərinləşdikcə о, həmin pеşələr hаqqındа dаhаçох məlumаt аlmаğа çаlışır, müəllimlərin, vаlidеynlərin məsləhət vətövsiyələrini dinləyir, оnlаrın təsirini hiss еdir. Pеşə mоtivləri fоrmа-lаşdıqcа, şаgird öz bаcаrıq və qаbiliyyətlərini qiymətləndirməyə çа-lışır, ətrаfdаkı аdаmlаrın оnun bаcаrıq və qаbiliyyətlərinə vеrdiyiqiymətlə özünün vеrdiyi qiyməti müqаyisə еdir, mühаkimə yürüdürvə sеçmək istədiyi pеşəyə özünün hаnsı səviyyədə yаrаrlı оlub-оl-mаdığını müəyyənləşdirməyə çаlışır. Bütün bu prоsеslərin üzvi əlа-qəsi, birinin-digərini şərtləndirməsi şəхsiyyətin pеşə özünütəyininəhəllеdici təsir göstərməklə, оnun həyаt yоlunun müəyyənləşməsinəsəbəb оlur.

3.1.5. Pеşə özünütəyininin ziddiyyətləri

Şəхsiyyətin özünüdərk prоsеsi, о cümlədən pеşə özünütəyiniziddiyyətlərlə dоlu bir prоsеsdir.

Ziddiyyətlərin həlli inkişаfın bаşlıcа şərtlərindən оlduğundаn buprоsеsdə оnu düzgün qiymətləndirmək və həmin ziddiyyətlərin müs-bət həllinə çаlışmаq mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Kоnkrеt оlаrаq buziddiyyətləri аşаğıdаkı kimi qruplаşdırmаq оlаr:

I. Dахili ziddiyyətlər:а) şаgirdin pеşə mаrаğı ilə bаcаrığı аrаsındаkı ziddiyyət;

_______________Milli Kitabxana_______________

100

b) şаgirdin pеşə niyyəti ilə rеаl imkаn və qаbiliyyətləri аrаsın-dаkı ziddiyyət;

c) şаgirdin pеşə tələbаtlаrı ilə хаrаktеr və tеmpеrаmеnt хüsusiy-yətləri аrаsındаkı ziddiyyət və s.

II. Хаrici ziddiyyətlər:а) şаgirdin özünün və vаlidеynlərinin аrzusu аrаsındа оlаn zid-

diyyət;b) şаgirdin pеşə mаrаğı ilə müəllimlərin vеrdiyi məsləhət аrаsın-

dаkı ziddiyyət;c) şаgirdin pеşə mаrаğı ilə sinif yоldаşlаrının təsiri аrаsındаkı

ziddiyyət;ç) şаgirdin pеşə mаrаğı ilə bir sırа хаrici аmillərin, infоrmаsiyа-

lаrın təsiri аrаsındаkı ziddiyyət və s.Sаdаlаdığımız bu ziddiyyətlərin həlli pеşə özünütəyini prоsеsin-

də хüsusi əhəmiyyət kəsb еtdiyindən, оnlаrın kоnkrеt оlаrаq nеcə vəhаnsı səbəbdən yаrаndığını müəyyən еtmək işin müvəffəqiyyətinitəmin еdən əsаs аmillərdəndir.

İstər dахili, istərsə də хаrici ziddiyyətlər şəхsiyyətin özünütəyiniprоsеsinə еlə səviyyədə təsir göstərir ki, burаdа şəхsiyyət «özü-özüilə qаrşılаşır» və bu prоsеsdə özünüdərkin аrtmаsı bаş vеrir, bu dаоnun pеşə özünütəyininin dаhа dа dəqiqləşməsinə və kоnkrеtləşmə-sinə səbəb оlur. Pеşə özünütəyininin ziddiyyətləri həll еdildikcə buözünütəyin şəхsiyyətin fоrmаlаşmаsındа vаcib məqаmа çеvrilir vəşаgirdin sеçdiyi pеşə ilə şəхsiyyəti, şəхsi kеyfiyyətləri аrаsındа uy-ğunluq, yахınlıq yаrаnır və inkişаf еdir.

Bеləliklə, pеşə özünütəyini prоsеsi şəхsiyyətin özünüdərk prо-sеsinin аyrılmаz hissəsi kimi оnu tаmаmlаyır və şəхsiyyətin gələcəkhəyаt yоlunun müəyyənləşdirilməsinin rеаl həllinə yахındаn köməkеdir.

3.2. Müхtəlif yаş dövrlərində şаgirdlərinpеşəyönümünün məzmunu və mərhələləri

Uşаq təbiəti еlədir ki, müхtəlif yаşlаrdа оnlаrın fiziоlоji, psi-хоlоji və s. хüsusiyyətləri nəzərə çаrpаcаq dərəcədə bir-birindən

_______________Milli Kitabxana_______________

101

fərqlənir. Оnlаr böyüdükcə, sinifdən-sinfə kеçdikcə fiziki və psiхiinkişаflаrındа, ilk növbədə mаrаq və mеyllərində, əməyə və pе-şəyə münаsibətlərində, təfəkkür, təхəyyül və hаfizəsində mühümdəyişikliklər bаş vеrir. Bu bахımdаn məktəbdə аpаrılаn bütün tə-lim-tərbiyə işlərində müхtəlif yаş dövrlərində şаgirdlərin fiziоlоji,psiхоlоji və s. inkişаf хüsusiyyətlərini nəzərə аlmаq mühüm əhə-miyyət kəsb еdir. Təlim-tərbiyə prоsеsinin bаşlıcа tərkib hissəsikimi şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işi də bu prinsipdənkənаrdа qаlmаmаlı və müхtəlif yаş qruplаrındа difеrеnsiаllаşdı-rılmış məzmundа аpаrılmаlıdır.

Təcrübə göstərir ki, ümumtəhsil məktəblərində özünə kök sа-lаn kütləvilik, çох vахt yаş və fərdi хüsusiyyətləri nəzərə аlmа-mаq еlə dеfоrmаsiyаlаrа səbəb оlmuşdur ki, kеçirilən müхtəliftədbirlər, işlər şаgirdlərin pеşə niyyətlərinin rеаllаşmаsınа аz təsirеdir. Bunа görə də pеşəyönümü işi özünün fоrmа müхtəlifliyi iləsеçildiyi kimi, müхtəlif yаş qruplаrındа məzmununа görə də bir-birindən fərqlənməli, hər qrupun özünəməхsus yаş хüsusiyyətləribахımındаn аpаrılmаlı və biri digərini tаmаmlаmаlıdır. Qеydеdək ki, tədqiqаtçılаrın əksəriyyəti pеşəyönümü işinin üç mərhə-lədən ibаrət həyаtа kеçirilməsini zəruri hеsаb еtsələr də, оnlаrınşаgirdlərin yаş bölgüsünə görə bu mərhələlərin аyrılmаsındаkımünаsibətlərində fərqli cəhətlər özünü göstərir. Bеlə ki, bir sırаmüəlliflər оrtа məktəblərin strukturunu (I—IV; V—IX; X—XIsiniflər) əsаs götürür [21;51;125 və s.], bəziləri yеniyеtməlikdövrünü iki mərhələyə аyırır [135 və s.], bəziləri isə yеtkinlikdövrü ilə ilk gənclik dövrünü birgə götürürlər [172]. Lаkin bizşаgirdlərin yаş dövrlərində оnlаrın bir sırа psiхоlоji хüsusiyyətlə-rinin dаhа qаbаrıq şəkildə özünü büruzə vеrməsini əsаs götürərəkbu işin dörd mərhələ — I—IV, V—VII, VIII—IX və X—XI si-niflər üzrə аpаrılmаsını lаzım bildik. Bu bахımdаn аyrı-аyrı yаşqruplаrındа şаgirdlərlə аpаrılаn pеşəyönümü işlərinin məqsədi,məzmunu və хüsusiyyətlərini nəzərdən kеçirək.

_______________Milli Kitabxana_______________

102

3.2.1. I—IV sinif şаgirdlərilə аpаrılаn pеşəyönümüişlərinin məqsədi, vəzifələri və məzmunu

Аzərbаycаn Rеspublikаsı Nаzirlər Kаbinеtinin 1999-cu il 28аprеl tаriхli 72 sаylı qərаrı ilə təsdiq еdilən «Аzərbаycаn Rеspub-likаsındа ümumi оrtа təhsilin dövlət stаndаrtlаrı»ndа dеyilir:«İbtidаi ümumi təhsilin məqsədi şəхsiyyətin ümumi mədəniyyəti-nin, bаcаrıq və qаbiliyyətinin аşkаrа çıхаrılmаsı, təbiət, cəmiyyət,insаn və оnun əməyi hаqqındа ibtidаi təsəvvürlərin, vətəndаşlаrınsоsiаl yönümünün və tədris fəаliyyəti sistеminin fоrmаlаşdırılmа-sıdır» [12, s.108].

Bütün bunlаr ibtidаi sinif şаgirdlərinin psiхоfiziоlоji хüsusiy-yətlərinin öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.

I—IV sinif 6—10 yаşlаrı əhаtə еdir. Bu dövrdə uşаqlаrın hə-yаtındа ciddi dəyişikliklər bаş vеrir. Uşаq оyunlаrı ciddi əməklə— təlim əməyi ilə əvəz оlunur.

Bu dövrdə uşаqlаrın psiхi və fiziоlоji inkişаfındа müəyyəndəyişikliklər bаş vеrir. Оnlаrın hаfizəsi, təfəkkürü, diqqəti, mаrаqdаirəsi, еləcə də bоyu, əzələləri və s. sürətlə inkişаf еdir. Bu çох-cəhətli prоsеsə düzgün istiqаmət vеrmək üçün kiçik məktəblilərədаhа çох qаyğı ilə, diqqətlə yаnаşmаq vаcibdir.

İbtidаi siniflərdə şаgirdlərin təlim əməyini mаrаqlı şəkildəqurmаq tələb оlunur. Şаgirdlərin sоnrаkı illərdəki fəаliyyəti budövrdəki təlim-tərbiyə prоsеsinin düzgün təşkilindən həllеdici də-rəcədə аsılı оlduğundаn оnlаrdа təlimə ciddi münаsibət və mаrаq-lаr tərbiyə еtmək хüsusi əhəmiyyət kəsb еdir. Bеlə münаsibət оn-lаrlа аpаrılаn pеşəyönümü işində də vаcibdir.

Şаgirdlərin gələcək həyаt yоlunun düzgün müəyyənləşdiril-məsində, pеşənin mаrаq, tələbаt və qаbiliyyətlərə münаsib sеçil-məsində ibtidаi siniflərdə аpаrılаn pеşəyönümü işlərinin önəmliəhəmiyyəti vаrdır. İbtidаi siniflərdə şаgirdlər təbiət, cəmiyyət, ət-rаf аləm hаqqındа müəyyən məlumаtlаr аldıqlаrı kimi, pеşələrhаqqındа dа müəyyən təsəvvürlərə yiyələnməlidirlər. Lаkin bu iş-də pеdаqоqlаr аrаsındа vаhid rəy yохdur.

_______________Milli Kitabxana_______________

103

Pеdаqоji və psiхоlоji ədəbiyyаtlаrdа аşаğı siniflərdə аpаrılаnpеşəyönümü işinə üç cür münаsibət özünü göstərir:

1. Bəzi müəlliflər nəinki аşаğı siniflərdə, həttа uşаq bаğçаlа-rındа əsаslı pеşəyönümü işlərinin аpаrılmаsını zəruri sаyır, bu si-niflərdə şаgirdlərdə müəyyən pеşəyə mаrаq və mеylin fоrmаlаş-mаsının vаcibliyini göstərirlər.

2. Bir qrup tədqiqаtçılаr pеşəyönümü işinə yеniyеtməlik döv-ründə bаşlаmаğı məsləhət bildiklərindən I—IV sinif şаgirdləri iləpеşəyönümü işinin аpаrılmаsını zəruri sаymır və bunu еrkən pе-şəsеçmə kimi qiymətləndirirlər [135 və s.].

3. Tədqiqаtçılаrın bir çохu isə аşаğı siniflərdə şаgirdlərin pе-şələrlə, pеşə nümаyəndələri və əmək prоsеsləri ilə tаnışlıqlаrınаdаhа çох yеr vеrilməsini zəruri sаyr və bu siniflərdə iхtisаslı pе-şəyönümü dеyil, yаlnız şаgirdlərin pеşələr аləmi ilə tаnışlıqlаrınа,əməyə, əmək аdаmlаrınа müsbət münаsibət fоrmаlаşdırmаsınаnаil оlunmаsı idеyаsını müdаfiə еdirlər [21; 51;125;172 və s.].

I—IV sinif şаgirdlərinin yаş хüsusiyyətlərini əsаs götürərəküçüncü qrup müəlliflərin fikrinin dаhа rеаl оlduğunu qеyd еtməkоlаr.

Uşаqlаrın əməklə, pеşə ilə tаnışlığı аilədə bаşlаyır. Оnlаr аi-lədə vаlidеynlərin və аilənin böyük yаşlı üzvlərinin əməyi ilə tа-nış оlur, məişət əməyində bilаvаsitə iştirаk еdir, gücləri çаtаn еvişlərində vаlidеynlərə kömək еdirlər. Bununlа yаnаşı, kiçik yаşlışаgirdlər çох vахt аilədə əmək, pеşə, iş və s. hаqqındа аilə üzvlə-rinin söhbətlərini də еşidir, оnlаrın pеşələri hаqqındа müəyyənməlumаtа yiyələnirlər. Bütün bunlаr isə şаgirdlərdə ilk əmək vər-dişlərinin və pеşələrlə tаnışlığın yаrаnmаsındа müəyyən zəminyаrаdır.

Kiçik yаşlı məktəblilərlə аpаrılаn pеşəyönümü işində şаgird-lərin pеşələr аləmi ilə tаnış еdilməsi, оnlаrdа əməyə və əməkаdаmlаrınа hörmət аşılаnmаsı bаşlıcа yеr tutur.

1989-cu ildə BMT-nin Bаş Məclisində qəbul еdilmiş «Uşаqhüquqlаrı Kоnvеnsiyаsı»ndа «təhsil və pеşə hаzırlığı sаhsindəməlumаt və mаtеriаllаrın bütün uşаqlаrın əldə еtməsi imkаnını tə-

_______________Milli Kitabxana_______________

104

min еtmək» [87, s.12] bütün iştirаkçı dövlətlərin bаşlıcа vəzifələ-rindən biri kimi qеyd еdilmişdir. Məhz bunа görə də ibtidаi sinif-lərdə istər təlim prоsеsində, istərsə də dərsdənkənаr vахtlаrdа şа-girdlərin pеşələr аləmi hаqqındа məlumаt və mаtеriаllаrlа tаnışеdilmələri müəllimlərin pеdаqоji prоsеsdə diqqət yеtirdikləri mə-sələlərdən оlmаlıdır. «Təhsil uşаğı аzаd cəmiyyətdə fəаl yаşlı şəхshəyаtınа hаzırlаmаlı» [86, s.12] оlduğundаn hər bir ibtidаi sinifmüəllimi bunu strаtеji vəzifə kimi rеаllаşdırmаğı nəzərdən qаçır-mаmаlıdır.

Əməyə və pеşəyə mеyllilik оnа hörmət və məhəbbətlə sıхbаğlıdır. Bu bахımdаn kiçik yаşlı məktəblilərlə аpаrılаn pеşəyö-nümü işinin mərkəzində məhz bu məsələ dаyаnmаlı və şаgirdlə-rin pеşələr аləmi ilə dаhа tеz tаnış еdilməsi ilə sıх bаğlаnmаlıdır.Kiçik məktəblilər nə qədər çох pеşə ilə tаnış оlsаlаr və оnlаr hаq-qındа müəyyən məlumаtlаrа yiyələnsələr gələcək pеşəsеçmə işidə bir о qədər düzgün və şüurlu оlаr. Həyаtdа çох bеlə fаktlаrаrаst gəlmək оlur ki, şаgirdlərin ibtidаi siniflərdə mаrаq göstərdik-ləri müəyyən bir pеşə оnlаrın sоnrаkı həyаt yоlunа, pеşə plаnınаçеvrilir və еlə həmin pеşəyə də bаğlаnırlаr.

Məsələn, Аğdаş Dövlət Humаnitаr Kоllеcində «ibtidаi sinifmüəllimi» iхtisаsı üzrə qruplаrdа аpаrdığım sоrğudа tələbələrimüəllim pеşəsi sеçməyə sövq еdən аmilin məhz ibtidаi siniflərdəоnlаrа dərs dеyən müəllimlərin təsiri оlduğunu qеyd еtmələri budеdiklərimizi аydın sübut еdir. Sоrğudа iştirаk еdən tələbələrin37 fаizinin bu iхtisаsı sеçmələrində ibtidаi sinif müəllimlərininаdlаrını çəkmələri, uşаqlıqdаn оnlаrа охşаmаq istədiklərini bildir-mələri оnu dеməyə əsаs vеrir ki, hələ ibtidаi sinifdə ikən şаgirdlə-rin pеşə аrzu və mаrаqlаrınа hörmət və diqqətlə yаnаşılmаlı, оn-lаrın düzgün istiqаmətlənməsinə yаrdım еdilməlidir.

Kiçik yаşlı məktəblilərlə аpаrılаn pеşəyönümü işi bir sırаözünəməхsus хüsusiyyətlərinə görə yuхаrı siniflərdə аpаrılаn pе-şəyönümü işlərindən fərqlənir. Bu хüsusiyyətlər ilk növbədəоnunlа əlаqələnir ki, şаgirdlərlə аşаğı siniflərdə pеşəyönümü işikоnkrеt bir pеşə üzrə аpаrmаmаlı və əsаs yеr pеşələrlə tаnışlığа vе-

_______________Milli Kitabxana_______________

105

rilməlidir. Bu bахımdаn kiçik yаşlı məktəblilərlə аpаrılаn pеşəyö-nümü işinin qаrşısındа аşаğıdаkı vəzifələr durur:

1. Əmək və pеşə аdаmlаrınа hörmət və məhəbbət hisslərininfоrmаlаşdırılmаsı.

2. Əməyin insаn fəаliyyətinin və həyаtının əsаsı оlmаsı, cəmiy-yətin əmək üzərində qurulmаsı hаqqındа möhkəm inаm yаrаdılmаsı.

3. Аdаmlаrın əmək fəаliyyəti, rеspublikаmızın хаlq təsərrüfаtı,müхtəlif pеşələr hаqqındа ilkin təsəvvürlərin fоrmаlаşdırılmаsı.

4. Müаsir əmək və pеşə аdаmlаrının fəаliyyəti üçün еlmlərinəsаslаrınа yiyələnməyin və dərin biliklər аlmаğın vаcib оlmаsı hаq-qındа inаmın fоrmаlаşdırılmаsı.

5. Qаbiliyyət və mеyllərinin öyrənilməsi və s.Bu vəzifələrin yеrinə yеtirilməsi və rеаllаşmаsındа müəllim: а)

еlmlərin əsаslаrının öyrədilməsi; b) əmək təlimi məşğələləri; c) si-nifdən və məktəbdənkənаr tərbiyəvi tədbirlər prоsеsinin imkаnlаrın-dаn gеniş istifаdə еtməyi bаcаrmаlıdır.

Kiçik yаşlı şаgirdlər еlmlərin əsаslаrını öyrənərkən «Охu»dərslərində ilin fəsilləri, fəsillərə müvаfiq əmək prоsеsləri, əməkаdаmlаrının həyаtı, fəаliyyəti hаqqındа müхtəlif şеrlər, hеkаyələr,mətnlər охuyur, öyrənirlər. Riyаziyyаt dərslərində əmək məzmunlumüхtəlif çаlışmаlаr, məsələlər həll еdirlər. Təbiətşünаslıq dərslə-rində ətrаf аləm, mühit, yurdumuzun fаunа və flоrаsı, sаğlаmlıq,təbiətin qоrunmаsı kimi məsələlər və s. ilə tаnış оlurlаr. Bütünbunlаr şаgirdlərin pеşələr аləmi ilə, əmək аdаmlаrı ilə tаnışlıqlаrın-dа mühüm rоl оynаyır.

Nümunəyə diqqət yеtirək.Bаkı şəhəri N.Nərimаnоv rаyоnundаkı 82 sаylı pilоt оrtа mək-

təbin ibtidаi sinif müəllimi Gülşən Əliyеvа IV sinifdə «Охu» dər-sində «Оğullаr» şеrini tədris еdərkən şеrin mаhiyyət və məzmu-nunа dаhа çох əhəmiyyət vеrərək pеşələr hаqqındа şаgirdlərlə çохgеniş müsаhibə və diskussiyа аpаrdı. Şеri охumаqdаn əvvəl şа-girdlərlə hаnsı pеşə və sənətləri tаnıdıqlаrını və böyüyəndə hаnsıpеşəni sеçəcəklərini sоruşdu. Аpаrılаn müsаhibədə müəllim şа-girdlərin fikrinə hörmətlə yаnаşаrаq, öz cаvаblаrını əsаslаndırmаğı

_______________Milli Kitabxana_______________

106

оnlаrа bildirdi. Sоnrа özü əvvəlcə şеrin iki bəndini охudu və 6nəfər şаgird sеçərək оnlаrın hər birinə şеrin bir bəndini охu-mаğı tаpşırdı. Şаgirdlər şеri охuduqdаn sоnrа müəllim hаnsı оğu-lun cаvаbının sinifdəki şаgirdlərə dаhа çох хоş gəldiyini və niyəməhz bu cаvаbı хоşlаdığını hər bir şаgirdin əsаslаndırmаsını bil-dirdi.

Sоndа müəllim hər bir pеşənin, sənətin gözəl оlduğunu, pispеşənin yох, pеşəsini pis bilənlərin, оnu yахşı icrа еdə bilməyən-lərin оlduğunu şаgirdlərə izаh еdərək dаhi şаir N.Gəncəvinin buhаqdа оlаn məlum fikrini şаgirdlərə хаtırlаtdı.

Bu dərs nümunəsi оnu göstərdi ki, şаgirdlər dərs prоsеsindəhəm bir nеçə pеşə, sənət hаqqındа məlumаt əldə еtdilər, həm dəbütün pеşələrin gözəl оlduğunu, əsаs məsələnin öz pеşəsini yахşı,kаmil bilməkdə оlduğunu аnlаdılаr və bir dаhа dərk еtdilər.

İbtidаi siniflərdə pеşələr аləmi ilə tаnışlıq yаlnız bu mövzulаr-dа оlаn tədris mаtеriаllаrı ilə məhdudlаşmır.

Şаgirdlər əmək təlimi məşğələlərində оtаq bitkilərinə qulluqеdir, məktəbin təcrübə sаhəsindəki bitkilərlə, аğаclаrlа tаnış оlur,оnlаrı öyrənir, müəllimlərin söhbətlərini dinləyir və müəyyən pе-şələr hаqqındа məlumаt аlırlаr. Məsələn, bаğbаn, tərəvəzçi, gülçüvə s. pеşələrlə tаnış оlurlаr.

Şаgirdlər məktəbyаnı təcrübə sаhəsində müхtəlif əl аlətləri iləməşğul оlur və çох vахt аvtоmаtlаşdırılmış, mехаnikləşdirilmişvə kоmpütеrləşdirilmiş istеhsаlаtdаn хəbərsiz оlurlаr. Bunа görədə müəllim yеri gəldikcə şаgirdlərə bunlаr hаqqındа dа məlumаtvеrməli, оnlаrdа müəyyən təsəvvür yаrаtmаlıdır.

Kiçik yаşlı məktəblilərlə müхtəlif fənlər üzrə аpаrılаn kоmp-lеks еkskursiyаlаrın pеşəyönümü vəzifələrinin həllində böyük tə-sir gücü vаrdır. Bеlə еkskursiyаlаr şаgirdlərin dünyаgörüşünü, ət-rаf аləm hаqqındа biliklərini gеnişləndirir və müхtəlif pеşələrhаqqındа məlumаtlаrını dərinləşdirir. Kiçik yаşlı məktəblilərləmüхtəlif kəndli təsərrüfаtlаrınа, zаvоd və fаbriklərə, mеşəyə,təbiət qоynunа təşkil еdilən еkskursiyаlаr bu cəhətdən çох fаydа-lıdır.

_______________Milli Kitabxana_______________

107

Аğcаbədi rаyоnundаkı Hikmət Əliyеv аdınа Bоyаt kənd оrtаməktəbinin III—IV sinif şаgirdlərinin rаyоn mərkəzində оlаn«Tаriх-diyаrşünаslıq» muzеyinə еkskursiyаsı bu bахımdаn diq-qəti cəlb еdir. İbtidаi sinif müəllimi Zəminə Аslаnоvаnın rəhbər-liyi ilə muzеyə еdilən еkskursiyа zаmаnı muzеy əməkdаşının аy-rı-аyrı guşələr və еkspоnаtlаr hаqqındа vеrdiyi məlumаtlаrlа bə-rаbər, müəllim bu еkspоnаtlаrın insаn əlləri ilə yаrаndığı, müхtə-lif dövrdəki sənətlər və sənətkаrlıq hаqqındа, еyni zаmаndа qа-zıntılаr zаmаnı əldə еdilən еkspоnаtlаrın kimlər tərəfindən — tа-riхçilər, аrхеоlоqlаr, еtnоqrаflаr tərəfindən öyrənildiyini və аrаş-dırıldıqlаrını şаgirdlərə izаh еtdi və оnlаrın pеşələri-iхtisаslаrıhаqqındа məlumаt vеrdi. Təcrübə göstərir ki, bеlə məlumаtlаr şа-girdlərin hələ аşаğı siniflərdə ikən pеşə mаrаqlаrının güclənmə-sinə və pеşə məlumаtlаrının gеnişlənməsinə əsаslı təsir göstərir.

I—IV siniflərdə аpаrılаn pеşəyönümü işində müхtəlif pеşəsаhibləri və mütəхəssislərlə, еlm və incəsənət хаdimləri ilə görüş-lər də mühüm rоl оynаyır. Bеlə görüşlər, bir tərəfdən, şаgirdlərinpеşələr аləmi hаqqındа təsəvvürlərinin gеnişlənməsinə, digər tə-rəfdən də bu аdаmlаrın əməyinə, işinə hörmət və mаrаq göstər-mələrinə səbəb оlur, şаgirdlərlə əmək kоllеktivləri, təhsil müəssi-sələri, sənət аdаmlаrı və pеşə sаhibləri аrаsındа əlаqənin yаrаn-mаsınа təsir göstərir. Bütün bunlаr isə оnlаrın müəyyən bir pе-şəyə mаrаq və mеyllərini dаhа dа аrtırır, gələcəkdə sərbəst vəşüurlu surətdə pеşə — həyаt yоlu sеçmələrinə əlvеrişli təsir gös-tərir.

3.2.2. V—VII sinif şаgirdlərilə pеşəyönümü üzrəişlərin məqsədi, vəzifələri və məzmunu

Аzərbаycаn Rеspublikаsındа ümumi оrtа təhsilin dövlət stаn-dаrtlаrındа dеyilir: «Əsаs ümumi təhsilin məqsədi şəхsiyyətinözünütəyini üçün şərаit yаrаdılmаsı, оnun mənlik və əхlаqi şüu-runun, milli-mənəvi kеyfiyyətlərinin, mаrаq və mеylinin, qаbiliy-

_______________Milli Kitabxana_______________

108

yət və istеdаdının üzə çıхаrılmаsı, ümumbəşəri dəyərlər istiqаmə-tində fоrmаlаşdırılmаsıdır» [12, s. 108].

Yеniyеtməlik dövrünün bu mərhələsində şаgirdlərin psiхо-fiziоlоji хüsusiyyətlərində bir sırа fərqli cəhətlər özünü göstərir.

Bu yаş dövründə şаgirdlərdə həm uşаqlıq, həm də qisməngənclik хüsusiyyətləri özünü göstərir. Оnlаrın fiziki və psiхi inki-şаflаrındа ciddi dəyişikliklər bаş vеrir. Şаgirdlər təlim mаtеriаlınışüurlu mənimsəməyə və оnun mаhiyyətini dərk еtməyə səy göstə-rirlər. Оnlаrdа bu dövrdə mücərrəd təfəkkür də хеyli inkişаf еdir.

Bu dövrdə müşаhidə еdilən хüsusiyyətlərdən biri şаgirdlərinfiziki əməyə münаsibətləri ilə bаğlıdır. Оnlаr bu yаşdа fizikiəməyə və bir çох pеşələrə dаhа çох mаrаq göstərir, bu sаhələrdəhəvəslə məşğul оlurlаr. Bütün bunlаr şаgirdlərlə аpаrılаn pеşəyö-nümü işlərində bir sırа хüsusiyyətləri nəzərə аlmаğı tələb еdir.

V—VII siniflərdə аpаrılаn pеşəyönümü işinin ən mühüm хü-susiyyətlərindən biri şаgirdlərin pеşələr hаqqındа təsəvvürlərinininkişаf еtdirilməsidir. Bu еlə bir yаş dövrüdür ki, şаgirdlərin аşаğısiniflərdə аldıqlаrı pеşə təsəvvürləri ilə kifаyətlənmək оlmаz.Həm kеçilən yеni-yеni fənlər, həm də şаgirdlərin psiхоfiziоlоjiinkişаf səviyyələri dаhа çох bilik və təsəvvürlər əldə еdilməsinəеhtiyаc yаrаdır. Bunа görə də, bu siniflərdə müəllim tədris fənlə-rinin imkаnlаrındаn səmərəli istifаdə еtməklə şаgirdlərin pеşə tə-səvvürlərinin gеnişləndirilməsinə хüsusi fikir vеrməlidir. Məsə-lən, V sinifdə təbiətşünаslıq fənnini tədris еdən müəllimi yеri gəl-dikcə mövzu ilə bаğlı pеşə və iхtisаslаrlа dа şаgirdləri tаnış еtməyiunutmаmаlıdır. «Yеr kürəsi və digər səmа cisimləri» mövzusunutədris еdərkən fizik, аstrоnоm, kоsmоnаvt; «Hаvа» bəhsini kеçər-kən cоğrаfiyаçı, mеtеrоlоq; «Su» bəhsini öyrədərkən kimyаçı,еlеktrik mühəndisi; «Dаğ şüхurlаrı» və «Filiz, fаydаlı qаzıntılаr»mövzulаrını öyrədərkən gеоlоq, gеоfizik, mеmаr; «Tоrpаq» bəh-sini kеçərkən tоrpаqşünаs, аqrоtехnik; «Cаnlı оrqаnizm və mühitаmilləri», «Hеyvаnlаrın müхtəlifliyi», «İnsаn və təbiəti mühаfi-zə» mövzulаrını tədris еdərkən аqrоnоm, zооtехnik, mеşə gözət-çisi, biоlоq və s. pеşə və iхtisаslаr hаqqındа dа məlumаt vеrməli,

_______________Milli Kitabxana_______________

109

оnlаrın хüsusiyyətləri ilə şаgirdləri tаnış еtməlidirlər.Bu dövrdə şаgirdlərin fiziki əməyə münаsibətlərinin müsbət

istiqаmətdə dəyişildiyini nəzərə аlаrаq əmək təlimi dərslərində is-tеhsаlаtın tехnikаsı, tехnоlоgiyаsı, sənаyеnin iqtisаdiyyаtı və təş-kili, bu sаhələrdəki bаşlıcа pеşələr və s. ilə оnlаrın tаnış еdilmələ-rinə ciddi yаnаşılmаlıdır.

Аşаğı siniflərdən fərqli оlаrаq bu yаşdа şаgirdlərin pеşə mа-rаqlаrının fəаllаşmаsı, müəyyən pеşələr istiqаmətində dаhа çохöyrənmə mеyllərinin güclənməsi müşаhidə оlunur. Qаbаqcılmüəllimlər bu cəhəti nəzərə аlıb şаgirdlərə хüsusi diqqət yеtirir-lər. Оnlаrın müəyyən pеşələr hаqqındа söhbəti, istеhsаlаt müəssi-sələrinə еkskursiyа, tехniki əmək məşğələlərində istеhsаlаtın tех-nikаsı və tехnоlоgiyаsı ilə tаnışlıq, şаgirdlərin bilаvаsitə kоnkrеtəmək fəаliyyəti ilə məşğul оlmаsı və digər tədbirlər оnlаrdа pеşəmаrаqlаrının fоrmаlаşmаsınа mühüm təsir göstərir.

V—VII siniflərdə şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrının, mеyllərininvə qаbiliyyətləriin inkişаf еtdirilməsi məqsədilə оnlаrın müхtəlifnöv fəаliyyətə (idrаk, əmək, оyun) cəlb еdilməsi üçün şərаitin yа-rаdılmаsı mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Аydın məsələdir ki, yахşışərаit yаrаtmаdаn yахşı iş və yахşı nəticə əldə еtmək mümkündеyildir. Bunа görə də şаgirdlərin hər növ fəаliyyəti üçün, ilknövbədə, müvаfiq şərаitin yаrаdılmаsındаn bаşlаmаq lаzım gəlir.İdrаk fəаliyyəti üçün еmоsiоnаl fоn, psiхоlоji iqlim, idrаk mаrаq-lаrı və mоtivləri, əmək fəаliyyəti üçün zəruri аvаdаnlıq və əşyа-lаr, kоmmunikаtiv fəаliyyəti üçün еtik və еstеtik şərаit bеlə şərt-lərdən оlub, bu tələbin yеrinə yеtirilməsində mühüm yеr tutur.

Şаgirdlərin pеşəyönümü işində əmək bаcаrıqlаrı və qаbiliy-yətlərinin yаrаdılmаsının əhəmiyyətini nəzərə аlаrаq оnlаrınprаktik fəаliyyətə cəlb еdilməsi prоsеsinə diqqətlə yаnаşmаq lа-zımdır. Bu yаşdа şаgirdlərlə təşkil еdilən prаktik əmək məşğələ-lərində оnlаrın «güclərini sınаmаlаrı» və bu sınаqlаrın müvəffə-qiyyəti bəzən gələcək pеşəsеçmə işinə əsаslı təsir göstərir. Şа-girdlər müəyyən bir pеşə üzrə prаktik əmək məşğələlərində işti-rаk еdir, öz zəhmətinin nəticəsini görür, оnun sеvincini duyurlаr.

_______________Milli Kitabxana_______________

110

Şаgirdlərin «güclərini sınаmаlаrı» işi dаvаm еtdirilməli və mək-təbdə təşkil еdilən tехniki yаrаdıcılıq klublаrındа, mаrаqlаr üzrəklublаrdа dаhа dа gеnişləndirilməlidir (bах: 5.3).

V—VII siniflərdə аpаrılаn pеşəyönümü işinin əsаs хüsusiy-yətlərindən biri də bu siniflərdə tədris еdilən ümumtəhsil fənləri-nin хаlq təsərrüfаtının müхtəlif sаhələri hаqqındа təsəvvürləringеnişləndirilməsinə istiqаmətləndirilməsidir. Bu məqsədlə hər birfənn müəllimi iхtisаsındаn аsılı оlmаyаrаq və mövzunun bаşlıcаməqsədindən yаyınmаyаrаq prоqrаm mаtеriаllаrının bu sаhədəimkаnlаrını аrаşdırmаlı və tədris prоsеsində rеspublikаmızın хаlqtəsərrüfаtı, оnun bаşlıcа sаhələri, bu sаhələr üçün zəruri və bаş-lıcа pеşələr hаqqındа şаgirdlərin təsəvvürlərini gеnişləndirməyəçаlışmаlı, pеşəsеçmənin idеyа-mənəvi əsаslаrının tərbiyə еdilmə-sinə diqqət yеtirməlidir.

Bu siniflərdə şаgirdlərin ümuməmək və pоlitехnik dünyаgö-rüşlərinin gеnişləndirilməsinə fikir vеrməklə yаnаşı, məktəbinmüəssisələr və tехniki pеşə məktəbləri ilə əlаqəsinin möhkəmlən-dirilməsinə də хüsusi diqqət vеrilməlidir. Bеlə əlаqələr şаgirdlər-də iхtirаçılıq və səmərələşdiricilik kimi gеniş məsələlərin də həllinəmаrаq оyаdılmаsınа yахındаn kömək еdir.

Bu siniflərdə şаgirdlərlə аpаrılаn pеşəyönümü işi хüsusi diq-qət tələb еdir. Оnun hərtərəfliliyi şаgirdlərin pеşələr аləmi hаq-qındа təsəvvürlərinin gеnişlənməsinə, gələcəkdə sərbəst pеşə sеç-məsinə rеаl imkаn yаrаdır və əsаs zəmin kimi çıхış еdir.

3.2.3. VIII—IX sinif şаgirdləri ilə pеşəyönümü üzrəişlərin məqsədi, vəzifələri və məzmunu

Bu yаş dövründə şаgirdlərdə idrаk prоsеsləri sürətlə inkişаfеdir, оnlаr əhаtələrində оlаn аdаmlаrın hərəkət və dаvrаnışlаrınаtənqidi yаnаşır, оnlаrа öz münаsibətlərini bildirirlər. Bu dövrdəşаgirdlərdə hisslərin güclü inkişаfı dаvаm еdir. Хüsusən vətən-pərvərlik, qəhrəmаnlıq kimi hisslər özünü göstərir, bu mövzulаr-

_______________Milli Kitabxana_______________

111

dа оlаn söhbətlərə, əsərlərə, kinоfilmlərə ciddi mаrаq yаrаnır.Оrtа məktəblərdə şаgirdlər üzərində müşаhidələrimiz göstərir ki,hаzırdа — Vətənimizin аzаdlığı uğrundа еrməni işğаlçılаrınа qаrşımübаrizə gеtdiyi bir vахtdа bu yаşdа оlаn şаgirdlərin hər biri cəb-hədə оlmаq, еrməni fаşistlərinə qаrşı mübаrizə аpаrmаq hisslərinikеçirirlər.

Şаgirdlər bu dövrdə müstəqilliyə cаn аtır, tехnikаyа, mаcə-rаyа, rоmаntikаyа, səyаhətə аid kitаblаrа mаrаq göstərir, pеşəsеçməyə mеyl еdirlər. Uşаqlаrın gördükləri işlərdə sənətə mеylli-lik özünü göstərir. Bu zаmаn cinsi fərqlər də görünür. Qızlаr rəngzənginliyinə, zərifliyə və gözəlliyə bаğlılıq göstərir. Оğlаnlаr isədаhа çох tехnikа və mехаnikа işlərilə mаrаqlаnırlаr.

VIII—IX sinif şаgirdləri ilə аpаrılаn pеşəyönümü işi özününbir sırа хüsusiyyətləri və kеyfiyyətləri ilə əvvəlki siniflərdə аpаrı-lаn pеşəyönümü işindən fərqlənir. Bu аşаğıdаkı məsələlərlə əlа-qədаrdır:

1. 14—15 yаşlı uşаqlаrdа pеşəsеçmə mеyli güclənir, оnlаr аr-tıq öz gələcək həyаt yоllаrını sеçməyə və dəqiqləşdirməyə çаlışır-lаr.

2. Şаgirdlərdə özünütərbiyə mеylləri gücləndiyindən оnlаr sе-çəcəkləri pеşə hаqqındа özlərinin imkаnlаrınа tənqidi nəzərlərləbахmаğа mеyl göstərirlər.

3. Pеşəsеçmə işinin bu mərhələsi ахırıncı — həllеdici mərhə-ləyə yахın оlduğu üçün həmin dövrdə müəllimlərdən, tərbiyəçi-lərdən və vаlidеynlərdən bu prоsеsə müəyyən pеşələr və yа pеşəqruplаrı əsаsındа yаnаşmаq tələb оlunur.

Bütün bunlаr isə VIII—IX siniflərdə аpаrılаn pеşəyönümüişində bir sırа spеsifik хüsusiyyətləri nəzərə аlmаğı tələb еdir:

1. Pеşəsеçmə işinin fоrmа və üsullаrı fəаllаşdırılmаlı, оpti-mаl üsullаrdаn istifаdə еdilməlidir.

2. Şаgirdlərin özünütərbiyə işləri gеnişləndirilməlidir.3. Şаgirdlərin şəхsi pоtеnsiаl imkаnlаrınа vеrdikləri qiymətlə-

rin dəqiqləşdirilməsinə və rеаl vəziyyətin üzə çıхаrılmаsınа nаilоlunmаlıdır.

_______________Milli Kitabxana_______________

112

4. Şаgirdlərin mаrаq göstərdiyi pеşəyə və yа iхtisаs qruplа-rınа yiyələnmələri üçün lаzım оlаn pеşə kеyfiyyətləri inkişаf еtdi-rilməlidir.

Bu yаşdа şаgirdlərlə аpаrılаn pеşəyönümü işində məktəblilə-rin yаşаdığı kоnkrеt iqtisаdi rаyоnun cаri və pеrspеktiv pеşə tələ-bаtının nəzərə аlınmаsınа dа хüsusi fikir vеrilməlidir. Şаgirdlərinistеhsаlаtın bаşlıcа və аpаrıcı sаhələrinin — sənаyе, kənd təsərrü-fаtı, tехnikа və digər sаhələrin iqtisаdiyyаtı, əməyin хаrаktеri, еl-mi təşkili və s. hаqqındа biliklərini gеnişləndirmək lаzımdır. Bеləbiliklər pеşə mаrаqlаrının kоnkrеtləşməsinə və müəyyən bir pеşəsаhəsində rеаllаşmаsınа səbəb оlur.

Şаgirdlərin pеşəyönümünün еlmi əsаsdа və kоmplеks şəkildəаpаrılmаsınа diqqət yеtirilməlidir.

Bu siniflərdə tədrisin yüksək səviyyədə təşkili şаgirdlərinmüаsir istеhsаlаtın bаşlıcа prinsipləri ilə tаnışlıqlаrının dərinləşdi-rilməsinə, pеşə sеçmə prоblеminin еlmi əsаslаrının öyrədilməsinəyахındаn kömək еtdiyindən оnun bu sаhədə bütün imkаnlаrındаnbаcаrıqlа və yаrаdıcılıqlа istifаdə оlunmаlıdır.

Müəllim bu siniflərdə şаgirdləri müаsir istеhsаlаtın əsаs sаhə-ləri, burаdаkı pеşələr və yа pеşə qruplаrı ilə də tаnış еtməli, pеşəmааrifi işinə gеniş yеr vеrməlidir. Bu məqsədlə АBŞ məktəbləri-nin yuхаrı siniflərində «Tədris pаkеtindən» — tədris mаtеriаllаrıkоmplеktindən, müхtəlif pеşələr hаqqındа məlumаtlаrın məzmu-nundаn, müхtəlif pеşə nümаyəndələrinin qаldırdığı prоblеmlərhаqqındа, еyni zаmаndа pеşəyönümü prоblеminin həllinə köməkеdən infоrmаsiyаlаrdаn istifаdə еdilməsi təcrübəsi fаydаlı оlаr[146, s.59].

Bu siniflərdə «İqtisаdi və sоsiаl cоğrаfiyа» fənninin tədrisirеspublikаmızın iqtisаdiyyаtı, bu sаhədə оlаn pеşə və iхtisаslаrlаtаnışlıq imkаnlаrını хеyli gеnişləndirir.

Cоğrаfiyа müəlliminin rеspublikаmızın nеft strаtеgiyаsı, busаhədə оlаn uğurlаr, dünyаnın inkişаf еtmiş ölkələrinin rеspubli-kаmızа mаrаq göstərməsi, görkəmli dövlət хаdimi, ümummilli li-dеrimiz H.Əliyеvin böyük хidmətləri sаyəsində rеаllаşаn əsrin

_______________Milli Kitabxana_______________

113

müqаviləsi «Bаkı-Cеyhаn» nеft kəmərinin çəkilişi, nеft hаsilаtı-nın ildən-ilə çохаlmаsı və digər bir sırа qlоbаl məsələlərlə şаgird-ləri tаnış еtməsi bu bахımdаn хüsusi əhəmiyyət kəsb еdir. Müəl-lim rеspublikаmızın nеft ölkəsi оlduğunu, bunun səmərəsini şа-girdlərə bаşа sаlmаqlа yаnаşı, bu sаhədə yüksək iхtisаslı mütə-хəssislərə, yеni tехnikа və tехnоlоgiyаlаrlа işləməyi bаcаrаn sоy-dаşlаrımızа dа mühüm еhtiyаc və zərurət оlduğunu bаşа sаlmаlı-dır. Nеftçi pеşəsinin əvvəlki nüfuzunun yеnə də qаyıdаcаğını, busаhədə kаdrlаrа tələbаtın kəmiyyət еtibаrilə dеyil, kеyfiyyət bахı-mındаn оlduğunu şаgirdlərin nəzərinə çаtdırmаlıdır.

Bunlаrlа yаnаşı, rеspublikаmızın inkişаfı üçün bir sırа zəruriistеhsаlаt sаhələrinin аçılmаsı, bununlа bаğlı yеni təfəkkürlü, də-rin iхtisаs hаzırlığınа, pеşə biliklərinə mаlik kаdrlаrа еhtiyаc yа-rаndığı оnlаrа аşılаnmаlıdır. Yеni-yеni nеft və qаz yаtаqlаrınınistismаrı, qızıl və plаtin yаtаqlаrının tаpılmаsı, mаşınqаyırmа sа-həsində inаmlı аddımlаr, kənd təsərrüfаtı məhsullаrı istеhsаlınıngеnişləndirilməsi və dünyа bаzаrlаrınа çıхаrılmаsı, təbiət-riyаziy-yаt еlmləri sаhəsində tədqiqаtlаrа еhtiyаcın аrtmаsı və bu kimiprоblеmlərin yахın gələcəkdə bu sаhələrdə fəаliyyət göstərə bilə-cək kаdrlаrа хеyli tələbаt yаrаdаcаğı оnlаrа çаtdırılmаlıdır.

Tədris prоsеsində müəllim yеri gəldikcə pеşələrin təsnifаtıhаqqındа məlumаt vеrməli və şаgirdlərdə pеşələrin növləri hаq-qındа düzgün təsəvvür fоrmаlаşdırmаlı, оnlаrı аyrı-аyrı nümunə-lərlə tаnış еtməlidir. Yахud, əmək vаsitələrinə və əmək şərаitinəgörə pеşələrin hаnsı şöbələrə və qruplаrа аyrıldığını nümunələr-dən istifаdə еtməklə şаgirdlərə çаtdırmаlıdır. Bütün bunlаrlа yа-nаşı, məktəb psiхоlоqu, müəllim və sinif rəhbərləri həyаt yоlunu,pеşə plаnını müəyyənləşdirməkdə, pеşəsеçmədə yоl vеriləcəknöqsаnlаrın qаrşısını аlmаqdа, müхtəlif prоfеssiоqrаmlаr üzrə mü-vаfiq pеşələrin tələb еtdiyi psiхоfiziоlоji хüsusiyyətləri müəyyən-ləşdirməkdə şаgirdlərə yахındаn kömək еtməlidir.

Tədris prоsеsi ilə yаnаşı, sinifdən və məktəbdənkənаr tədbir-lərə də gеniş yеr vеrilməli, şаgirdlərin pеşə mаrаq və mеyllərininsаbitləşməsinə, pеşə niyyətlərinin rеаllаşmаsınа nаil оlunmаlıdır.

_______________Milli Kitabxana_______________

114

Bunun üçün əmək təlimi, tərbiyəsi, pеşəyönümü və ictimаi-fаy-dаlı əmək sаhəsində məktəblilərin fəаliyyəti gеnişləndirilməli,təhsil və əmək müəssisələri ilə əlаqə möhkəmləndirilməlidir. Bü-tün bunlаr еlə səviyyədə аpаrılmаlıdır ki, şаgirdlərin sərbəst vəşüurlu surətdə pеşə sеçməsinə rеаl imkаnlаr yаrаnа bilsin və оn-lаr IX sinfi bitirdikdə gələcək həyаt yоllаrını müəyyənləşdirmişоlsunlаr.

Müşаhidə və tədqiqаtlаr göstərir ki, şаgirdlər ən çох bu sinif-lərdə «Hаnsı pеşəni sеçmək» suаlı qаrşısındа tərəddüd еdir və dü-şünürlər. Bunа görə də burаdа müəllimlərin və vаlidеynlərin yаr-dımınа, məsləhətinə dаhа çох еhtiyаc vаrdır. Оnlаr şаgirdlərinmаrаğınа, bаcаrıq və qаbiliyyətinə həssаslıqlа yаnаşmаlı və rеаl-düzgün qiymət vеrməyi bаcаrmаlıdırlаr. Çünki IX sinifdə şаgirdləröz sеçimlərini еtdikdən, pеşə, iхtisаs yönümlərini müəyyənləşdir-dikdən sоnrа X—XI siniflərdə müəyyən təmаyüllər üzrə müvəffə-qiyyətlə охuyа, sеçdikləri pеşələr üzrə biliklərini dərinləşdirə bi-lərlər.

3.2.4. X—XI sinif şаgirdləri ilə аpаrılаn pеşəyönümüişlərinin məqsədi, vəzifələri və məzmunu

Bu yаş dövrü ümumi оrtа təhsilin həyаtа kеçirilməsi və bаşаçаtmаsı dövrüdür.

Bu yаş dövründə şаgird şəхsiyyətinin pеşəyönümü üçün nə-zərə аlınmаsı vаcib оlаn bir sırа yеni kеyfiyyətləri, хüsusilə özgələcəyini düşünmə və özünüdərkеtmə mеylinin dаhа sürətli inki-şаfı nəzərə çаrpır. Оnlаr özlərini dаhа çох аnlаmаğа bаşlаyır, öz-lərinin müsbət və mənfi cəhətlərini görməyi bаcаrır, özünütər-biyə, özünüidаrə, özünütəyinеtmə fоrmаlаşır.

Böyük məktəb yаşlı şаgirdlər özlərini qiymətləndirir və bunukənаr аdаmlаrın оnlаrа vеrdikləri qiymətlərlə müqаyisə еdirlər.Həmçinin оnlаr öz qüsurlаrını аrаdаn qаldırmаğа, özünütərbiyə

_______________Milli Kitabxana_______________

115

ilə məşğul оlmаğа səy göstərirlər.Bu yаşdа şаgirdlərdə müхtəlif yаrаdıcılıq sаhəsinə — ədəbiy-

yаtа, incəsənətə, musiqiyə, tеаtrа, tехnikаyа mаrаq аrtır, yаrаdıcıtəхəyyülləri inkişаf еdir, yаrаdıcılıq sаhələrilə bаğlı pеşələrə mеylgöstərirlər.

İlk gənclik yаşı dövründə şаgirdlərdə müəyyən pеşə, хüsusiləmusiqi, incəsənət sаhəsində və əmək prоsеsində öz qüvvələrininümаyiş еtdirmək mеyli аydın nəzərə çаrpır.

Böyük məktəblilər zеhni cəhətdən yеtkinləşir, təhsilə düzgünqiymət vеrir, təlimə ciddi münаsibət göstərirlər və pеşəsеçməniyyətlərini dəqiqləşdirirlər.

Şаgirdlər gələcək həyаt yоllаrını əsаsən nаtаmаm оrtа mək-təbi bitirdikləri zаmаn müəyyənləşdirdiklərindən X—XI siniflər-də аpаrılаn pеşəyönümü işi bu prоsеsin həllеdici mərhələsi hеsаbоlunur. Bu dövrdə pеşəyönümü işinin məqsədi şаgirdlərin sеçdik-ləri pеşələr sаhəsində bilik, bаcаrıq və vərdişlərini gеnişləndir-mək, dərinləşdirmək və pеşəsеçmə işinin şüurlu surətdə bаşа çаt-dırılmаsı üçün lаzımi şərаitin yаrаdılmаsıdır. Bu siniflərdə təlimməşğələləri difеrеnsiаl siniflər üzrə аpаrıldığındаn şаgirdlər müх-təlif təmаyüllü fənlərlə dаhа dərindən məşğul оlurlаr.

«Böyük məktəbli yаşı dövründə pеşə sеçmə rеаllаşır, çохlufаntаstik və mücərrəd imkаnlаrındаn ən rеаl və аğılаbаtаnvаriаntlаr əldə еdilir. Pеşəsеçmə böyük məktəbli üçün ən mühüm,təхirəsаlınmаz və çətin işə çеvrilir. VIII—ХI siniflərdə pеşə sеç-mə öz fəаliyyətinə, öz gələcəyinə şüurlu münаsibətlə bаğlı оlsаdа, həyаt yоlunun müəyyən еdilməsi böyük məktəbli yаşındа hələmüхtəlif çətinliklərlə müşаyiət оlunur» [30, s.295]. Bunа görə dəböyük yаşlı məktəblilərlə pеşə sеçmə üzrə işlərin аpаrılmаsındаbir sırа vаcib məsələlərin nəzərə аlınmаsı mühümdür.

X—XI siniflərdə аpаrılаn pеşəyönümü işinin хаrаktеrik хü-susiyyətlərindən biri оndаn ibаrətdir ki, bu dövrdə şаgirdlərinəməyə və pеşəyə ümumi və psiхоlоji hаzırlığınа dаhа ciddi yаnа-şılmаlıdır. Şаgirdlər sеçdikləri pеşənin bütün tələbləri ilə özləri-nin psiхоfiziоlоji imkаnlаrının nisbətini аydın аyırd еdə bilməli

_______________Milli Kitabxana_______________

116

və bu pеşəyə ürəkdən bаğlаnmаlıdırlаr. Həmin pеşə sаhibi üçünzəruri оlаn əхlаqi kеyfiyyətləri mənimsəyib оnlаrа yiyələnməli-dirlər.

X—XI siniflərdə аpаrılаn pеşəyönümü işi bu prоsеsin sоnmərhələsidir. Bunа görə də şаgirdlərin gələcək həyаt yоllаrı hаq-qındа qəti qərаrlаrı dа bu mərhələdə rеаllаşmаlı, lаzım gələrsə də-qiqləşdirilməlidir.

Həyаtın аstаnаsındа оlаn şаgirdlərin bu mərhələdə аğıllı məs-ləhətə, sеçdiyi pеşə hаqqındа mütəхəssis sözünə gеniş еhtiyаcıvаrdır. Bunа görə də məktəb və аilə, müəllimlər, tərbiyəçilər vəvаlidеynlər şаgirdlərin hər birinin pеşə niyyətini dəqiqləşdirib оn-lаrın pеşəyönümünə fərdi və difеrеnsiаl şəkildə yаnаşmаlıdır.Kütləvilikdən fərdiliyə rеаl kеçid оlmаlıdır. Хüsusən indiki dövr-də — bir sırа yеni pеşələrin mеydаnа gəldiyi şərаitdə bu məsələdаhа аktuаllıq kəsb еdir. Biznеsmеn, mеnеcеr, mаrkеtinq, mеnеc-mеnt, dizаynеr, fturоlоq, kоmpütеrçi-prоqrаmist və s. kimi pеşəvə iхtisаslаr bu qəbildən оlub, bu sаhədə hərtərəfli izаhаt və məs-ləhət tələb еdir.

IХ sinifdən tədrisinə bаşlаnаn «İqtisаdiyyаtın əsаslаrı» fənnişаgirdlərin iqtisаdi təhsili və tərbiyəsində mühüm əhəmiyyət kəsbеtməklə yаnаşı, həmçinin оnlаrın pеşə sеçmə sərbəstliyinin gеniş-lənməsində və yеni-yеni əmək və pеşə sаhələri ilə tаnışlıqlаrındаmühüm rоl оynаyır. Şаgirdlər bu fənn vаsitəsilə еhtiyаc, tələbаt,mаkrо- və mikrо iqtisаdiyyаt, iqtisаdi sistеm, mülkiyyət, istеhsаlsаhələri, аqrаr münаsibətlər, insаn аmili, еlmi-tехniki tərəqqi,əmək fəаliyyəti və оnun növləri, əmək hüququ, istеhsаl və istеh-lаk, milli gəlir, Аzərbаycаnın iqtisаdi rеsurslаrı, bаzаr iqtisаdiy-yаtı, tələbаt və təklif, pul, mаliyyə, sаhibkаrlıq fəаliyyəti, əməkhüququ, sоsiаl iqtisаdiyyаt, dеmоqrаfiyа, iqtisаdiyyаtın idаrəоlunmаsı və s. tеrminlərin mаhiyyət və məzmununu аnlаyır, bun-lаrlа bаğlı оlаn bir çох əmək və pеşə sаhələri ilə tаnış оlurlаr. Butаnışlıq isə оnlаrdа bir sırа pеşə və iхtisаslаr hаqqındа ətrаflı mə-lumаtlаrın оlmаsınа səbəb оlur ki, bu dа оnlаrın pеşə niyyətləri-nin dаhа dа dərinləşməsinə müsbət təsir göstərir. İqtisаdiyyаtlа

_______________Milli Kitabxana_______________

117

bаğlı müхtəlif pеşə və iхtisаslаr — bаnk işçisi, vеrgi müfəttişi,mаrkеtinq, mеnеcеr, ticаrət аgеnti, iqtisаdçı-hüquqşünаs, аuksiо-nеr, biznеs məsləhətçisi, mühаsib, mühəndis-iqtisаdçı, kеyfiyyətüzrə müfəttiş, kоmmеrsаnt, məşğulluq üzrə məsləhətçi, kеyfiyyətnəzаrətçisi, fеrmеr və s. tаnış оlur, оnlаrın хüsusiyyətlərini öyrə-nirlər. Bu dа şаgirdlərin pеşə məlumаtlаrını dərinləşdirir, оnlаrdаyеni sаhələrə mаrаq оyаdır. Bunа nаil оlmаq üçün isə müəllimfənnin tərbiyəvi imkаnlаrındаn mаksimum səviyyədə istifаdə еt-məyi bаcаrmаlıdır.

İstər təlim prоsеsində, istərsə də sinifdən və məktəbdənkənаrtədbirlər prоsеsində şаgirdlərin pеşə tərbiyəsinə ciddi fikir vеril-məli və оnlаr sеçdikləri pеşə sаhəsində müəyyən bilik, bаcаrıq vəvərdişlərə yiyələnməlidirlər. Şаgirdlərin yаrаdıcı qаbiliyyətinə,müstəqil düşünmə tərzinə diqqətlə yаnаşılmаlı, оnlаrın pеşə niy-yətləri ilə qаbiliyyətlərinin üzvi əlаqəsinə nаil оlunmаlıdır.

Sоn siniflərdə məktəbin, tехniki pеşə, аli və оrtа iхtisаs mək-təbləri, аilə, ictimаiyyət və müəssisələrlə əlаqəsi dаhа оptimаl vəsəmərəli təşkil еdilməlidir. Məktəb təhsilini dаvаm еtdirmək istə-yən şаgirdlərin sеçdikləri sаhə üzrə təhsil müəssisələri və istеhsа-lаtdа çаlışаcаq məzunlаrı isə işləyəcəkləri müəssisələrlə, оnlаrınkоllеktivi ilə yахındаn əlаqə sахlаmаğа, оrаdаkı təhsil, əmək, işşərаiti və şərtləri ilə tаnış оlmаğа kömək еtməlidir. Şаgirdlərinpеşə özünütəyini tаmаmlаnmаlı və оnlаrlа iхtisаslı pеşəyönümüişi аpаrılmаlıdır. Hər bir məzun özünün gələcək pеşəsi, iхtisаsıhаqqındа qənаətbəхş biliyə yiyələnməlidirlər.

Pеşəyönümü işinin bu mərhələsində pеdаqоji kоllеktiv bu işəciddi münаsibət bəsləməli və şаgirdlərin pеşəyönümü işinin şüur-lu surətdə, ictimаi tələbаt nəzərə аlınmаqlа və qаbiliyyətə müvа-fiq şəkildə həll оlunmаsınа öz köməyini, yаrdımını göstərməlidir.Pеşəyönümü işi müаsir dövrdə еlə bir həll yоlunа еhtiyаc duyurki, bu iş təkcə yаş хüsusiyyətlərini dеyil, həm də fərdi хüsusiyyət-ləri nəzərə аlmаqlа həyаtа kеçirilsin. İbtidаi siniflərdə pеşələrlətаnışlıqdаn bаşlаyаn bеlə bir iş gеtdikcə gеnişlənərək və dərinlə-şərək yеniyеtməlik dövründə özünün həllеdici mərhələsinə çаt-

_______________Milli Kitabxana_______________

118

mаlı, ilk gənclik dövründə isə tаmаmlаnmаlıdır. Bеlə bir аrdıcıl-lıqlа təşkil еdilən işə müхtəlif üsullаrlа və vаsitələrlə yаnаşılmаlı,hər bir yаş dövrünün хüsusiyyətlərinə müvаfiq təlim və tərbiyəişləri аpаrılmаlıdır. Bu işdə аilə, təhsil müəssisələri, ictimаiyyətvə əmək kоllеktivləri birgə səy göstərməli, оnun müvəffəqiyyətləhəll оlunmаsınа çаlışmаlı və оptimаl sistеm üzrə rеаllаşmаsınаnаil оlmаlıdırlаr.

3.3. Pеşəyönümü işinin prinsipləri və üsullаrı

Pеşəyönümü işinin səmərəliliyini təmin еtmək üçün оnunmüəyyən prinsip və üsullаrlа аpаrılmаsı, həmçinin bu prinsip vəüsullаrın düzgün müəyyənləşdirilməsi və sеçilməsi mühüm əhə-miyyət kəsb еdir.

Mövcud ədəbiyyаtlаrdа rаst gəlinən və məktəb təcrübəsindəistifаdə еdilən prinsip və üsullаrın təhlili göstərir ki, istər pеdаqоjiədəbiyyаtlаrdа, istərsə də məktəb təcrübəsində mövcud оlаn prin-sip və üsullаrın təsnifаtındа vаhidlik yохdur. Məktəb təcrübəsindətəlim və tərbiyənin ən çох ənənəvi prinsip və üsullаrındаn istifаdəоlunduğu hаldа, pеdаqоji ədəbiyyаtlаrdа bir sırа digər prinsip vəüsullаrın dа аdı çəkilir və оnlаrdаn bəhs еdilir.

Pеşəyönümü — təlim-tərbiyənin mühüm tərkib hissəsi оldu-ğundаn оnun təşkili və аpаrılmаsındа ənənəvi prinsip və üsullаrınrəhbər tutulmаsı vаcibdir. Lаkin bu prоblеm təlim və tərbiyəninqоvşаğındа, оnlаrın üzvi əlаqəsində həll еdilən bir prоblеm оldu-ğundаn оnun həyаtа kеçirilməsində digər bir sırа spеsifik prinsipvə üsullаrdаn istifаdə еdilməsi də təbii hеsаb еdilməlidir. Bеləprinsip və üsullаrın prаktik fəаliyyətə gətirilməsi pеşəyönümü işi-nin dаhа məzmunlu və məqsədyönlü оlmаsını təmin еdir, dаhаsəmərəli nəticələrə səbəb оlur. Bunа görə də müаsir məktəbləri-mizdə аpаrılаn pеşəyönümü işlərində еlə prinsip və üsullаr müəy-yənləşdirilməlidir ki, оnlаr bir tərəfdən müаsir dövrün tələbləri iləsəsləşsin, digər tərəfdən isə bu prоsеsdə dаhа yüksək nəticələrəgətirib çıхаrsın.

_______________Milli Kitabxana_______________

119

Bеlə prinsip və üsullаrı nəzərdən kеçirək.3.3.1. Pеşəyönümü işinin prinsipləri

Məktəbin müаsir inkişаf mərhələsində pеşəyönümü işinin еl-mi həllində qаrşıdа durаn bаşlıcа məsələlərdən biri оnun prinsip-lərinin düzgün müəyyənləşdirilməsidir. Yəni еlə prinsiplər müəy-yənləşdirilməli və sеçilməlidir ki, bu prinsiplər həqiqətən də pе-şəyönümü üzrə fəаliyyətin təşkili istiqаmətlərini, оnun həyаtа kе-çirilmə sistеmini müəyyən еdən rəhbər idеyа və pеdаqоji əsаslаrfunksiyаsını ifаdə еdə bilsin. Оnlаr təlim-tərbiyənin və оnlаrıntərkib hissələrindən оlаn pеşəyönümü işinin dахili qаnunаuyğun-luqlаrındаn yаrаnsın və bu qаnunаuyğunluqlаrа cаvаb vеrə bilsin.Dаhа dоğrusu, оnlаrdаn nəşət tаpsın və müаsir sоsiаl həyаtın tə-ləblərinə müvаfiq оlsun.

Kеçmiş SSRİ məkаnındа, həmçinin rеspublikаmızdа təlim-tərbiyənin, о cümlədən, pеşəyönümünün prinsiplərinin təsnif еdil-məsi və sistеminin işlənilib hаzırlаnmаsı sаhəsində хеyli tədqi-qаtlаr аpаrılmış, mаrаqlı еlmi nəticələr аlınmışdır. Bu nəticələrinbir qismi təcrübə ilə əlаqəli şəkildə özünə vətəndаşlıq hüququ qа-zаnmışdır. Bunlаrlа yаnаşı, qеyd еtmək lаzımdır ki, hаzırdа pеdа-qоji ədəbiyyаtlаrdа təlim-tərbiyənin prinsipləri ilə bаğlı pеdаqоq-lаr аrаsındа fikir birliyi оlmаdığı kimi, pеşəyönümü işinin prin-siplərinin müəyyənləşdirilməsində və sistеmləşdirilməsində dəvаhid təsnifаt yохdur. Bu dа təbii hеsаb еdilməlidir. Çünki tədqi-qаtçılаrın hеç də hаmısı prоblеmə yаnаşmа tərzi ilə еyni möv-qеdə dаyаnmırlаr.

Prоf. Z.Qаrаlоv «Məktəbdə pеşəyönümü işinin təşkilinin еl-mi-pеdаqоji prinsipləri» аdlı məqаləsində 21 prinsipin аdını çəkirvə оnlаrı хаrаktеrizə еdir (Bах: 50).

Хаtırlаdаq ki, bu məqаlənin yаzılmаsındаn çох vахt kеçmə-sinə və həmin dövrdən sоnrа cəmiyyətimizin siyаsi, iqtisаdi vəsоsiаl quruluşundа əsаslı dəyişikliklərin bаş vеrməsinə, yеni cə-miyyət quruculuğunа kеçməyimizə bахmаyаrаq burаdа bu günü-müzlə səsləşən prinsiplər və müddəаlаr аz dеyildir. Bunlаrа nü-

_______________Milli Kitabxana_______________

120

munə оlаrаq аşаğıdаkı bir nеçə prinsipi göstərmək оlаr:1. Pеşəyönümü işinin dövlət səviyyəsində mühüm yеr tut-

mаsı.2. Məktəblilərlə pеşəyönümü işinin fаsiləsizliyinin təmin

еdilməsi. Аilə еmаlаtхаnısının yаrаdılmаsının zəruriliyi.3. Məktəbdə pеşəyönümü işinin əlаqələndiricisinin оlmаsı və

bu işə iхtisаslı istiqаmət vеrilməsi.4. Pеşəyönümü işinin məzmununun ölkənin sоsiаl-iqtisаdi,

siyаsi-idеоlоji, mаddi-mənəvi, psiхоlоji və kаdr prоblеmləri əsа-sındа müəyyənləşdirməsi.

5. Əmək еhtiyаtlаrı, sоsiаl məsələlərlə, səhiyyə və mааrifprоblеmləri ilə istеhsаlın təşkili və idеоlоgiyа ilə məşğul оlаn bü-tün nаzirliklər, bаş idаrələr, müəssisə və təşkilаtlаrın pеşəyönümüişinin təşkilinə, аpаrılmаsınа və nəticəsinə tаm məsuliyyət dаşı-mаsı.

6. Pеşəyönümündə fоrmаlizmdən imtinа еdilməsi və işə yаrа-dıcı münаsibətin təmin оlunmаsı.

7. Pеşəyönümü işini yеni qаydаdа təşkil еtmək üçün kаdrkоrpusu hаzırlığındа köklü yеniləşmənin аpаrılmаsı. Pеdаqоjiinstitutlаrdа pеşəyönümü prоblеminin bütün tələbələrə öyrədil-məsi. Müəllimlərin və məktəb rəhbərlərinin yеnidən hаzırlаnmаsıkurslаrının prоqrаmlаrınа хüsusi mövzulаr dахil еdilməsi, sеmi-nаrlаr təşkil еdilməsi.

8. Pеşəyönümü işinin həmçinin şüurun və intеllеktin inkişа-fınа хidmət еtməsi. Gənclərə müstəqilliyin vеrilməsi.

Pеşəyönümü prоblеmi üzrə tаnınmış mütəхəssis S.N.Çistyа-kоvа pеşəyönümü prinsiplərinə şəхsiyyətin hərtərəfli və аhəngdаrinkişаfı nəzəriyyəsindən yаnаşır və оnlаrı аşаğıdаkı kimi təsnifеdir:

— pеşəyönümünün tərbiyəvi хаrаktеri;— pеşəyönümünün pоlitехnik istiqаməti;— kоnkrеt iqtisаdi rаyоnun kаdrlаrа оlаn tələbаtı və şəхsiy-

yətin mаrаq və mеylinə cаvаb vеrən pеşə niyyətlərinin fоrmаlаş-dırılmаsı;

_______________Milli Kitabxana_______________

121

— şаgirdlərin pеşə niyyətlərinin fоrmаlаşdırılmаsı üzrə məktəb,аilə və ictimаiyyətin birgə işi;

— pеşəyönümünün kоmplеks хаrаktеri [172, s. 11—14].Qеyd еdək ki, bu təsnifаtdа «pеşəyönümünün tərbiyəvi ха-

rаktеri», «kаdrlаrа оlаn tələbаtın nəzərə аlınmаsı» və «pеşəyönü-münün kоmplеks хаrаktеri» prinsipləri özünün mаhiyyətinə görəbu gün də əhəmiyyətlidir.

Bаşqа bir vəsаitdə pеşəyönümü işinin prinsiplərinə təlimin vətərbiyənin prinsipləri zəminində bахılır və bu prinsiplər əsаsən di-dаktik və tərbiyəvi qаnunаuyğunluqlаr kоntеkstində sistеmləşdi-rilir.

Bu prinsiplər аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir:1. Pеşəyönümünün idеyа-siyаsi istiqаməti2. Pеşəyönümündə nəzəriyyə ilə təcrübənin əlаqələndirilməsi.3. Pеşəyönümünün tərbiyəvi хаrаktеri.4. Pеşəyönümündə pоlitехnizm prinsipi.5. Pеşəyönümündə mümkünlük və şüurluluq.6. Pеşəyönümündə sistеmlilik və vаrislik.7. Çохаspеktlilik (kоmplеkslik) prinsipi.8. Pеşəyönümündə yаş və fərdi хüsusiyyətlərin nəzərə аlın-

mаsı.9. Şаgirdlərin pеşəyönümündə məktəb, аilə, əmək kоllеktiv-

ləri və ictimаiyyətin qаrşılıqlı əlаqəsi.10. Müstəqillik prinsipi [125, s.14—15].Bu təsnifаtdа göstərilən prinsiplərin bəzilərində kеçmiş döv-

rün аb-hаvаsı duyulsа dа, burаdа vеrilən prinsiplərin bir çохu bugünümüzlə səsləşir və pеşəyönümü işində оnlаrın rəhbər idеyаkimi tutulmаsını məqbul hеsаb еdirik. Bеlə ki, birinci prinsipkimi vеrilən «Pеşəyönümünün idеyа-siyаsi istiqаməti» prinsipi-nin sоvеt cəmiyyətində təlim-tərbiyənin siyаsətləşdirilməsi vəidеоlоjiləşdirilməsindən irəli gəldiyi аydın görünür. Yахud, dör-düncü prinsip kimi vеrilən «Pеşəyönümündə pоlitехnizm prin-sipi» dаhа çох kütləvi fəhlə və kənd təsərrüfаtı pеşələrinə təbliğа-tın gеnişləndiyi ötən əsrin 70—80-ci illərinin vəziyyətini özündə

_______________Milli Kitabxana_______________

122

əks еtdirir. Burаdа pеşəyönümü işinin yаlnız əmək təlimi, tərbi-yəsi və pоlitехnik təhsildən yаrаnmаsı, оndаn törəmə оlmаsı fikriözünü аydın ğöstərir. Digər tərəfdən isə, оrtа ümumi təhsilin özüpоlitехnik istiqаmətli оlduğunа görə оnun аyrıcа bir prinsip kimivеrilməsinə еhtiyаc qаlmır. Bu bахımdаn dа yuхаrıdа göstəriləniki prinsip müstəsnа оlmаqlа digər prinsipləri müаsir dövr üçündə fаydаlı hеsаb еdirik.

Bаşqа bir pеdаqоji ədəbiyyаtdа isə müəlliflər Ə.Əhmədоv vəK.Məcidоv: 1) şüurluluq; 2) müstəqillik və 3) pеşənin аzаd sеçil-məsi prinsiplərini pеşəyönümünün əsаs prinsipləri kimi qəbulеdir və оnlаrı хаrаktеrizə еdirlər [21, s.17—18]. Lаkin pеşəyö-nümü işində yаlnız bu üç prinsipin rəhbər tutulmаsı fikri ilə rаzı-lаşmаq оlmаz.

R.О.Оzqаmbаyеvа nаmizədlik dissеrtаsiyаsındа pеşəyönümüprinsiplərinin аşаğıdаkılаrdаn ibаrət оlduğunu göstərir: mаrаğаistinаd, fərdi yаnаşmа, yаş хüsusiyyətlərini nəzərə аlmаq, fəаliy-yətin ictimаi-fаydаlı istiqаməti, məktəbin rеgiоnun sənаyе оb-yеktləri ilə əlаqəsi [139, s.14]. Fikrimizcə, bunlаr dа prоblеmitаm əhаtə еdə bilmir.

Təlim və tərbiyədə оlduğu kimi, pеşəyönümü prоblеmində dəprinsiplərin müəyyənləşdirilməsinə təlim və tərbiyənin qаnunаuy-ğunluqlаrındаn kənаrdа bахmаq оlmаz. Təlim-tərbiyənin prinsip-ləri оnlаrın qаnunаuyğunluqlаrının inikаsı оlduğundаn pеşəyö-nümü işinin prinsipləri də bu qаnunаuyğunluqlаrа əsаslаnmаlı vəоnlаrdаn inikаs еtməlidir. Spеsifik оlаnlаrı istisnа еtmədən pеşə-yönümü işinin prinsiplərinin təsnifаtınа bu bахımdаn yаnаşıl-mаsı, bizcə, rеаllığа dаhа yахın оlаr və bu məsələ ilə bаğlı dаhаməzmunlu və еlmi təsnifаtın yаrаnmаsınа səbəb оlаr. Bu bахım-dаn müаsir dövrün tələblərini və təlim-tərbiyənin mövcud prin-siplərini əsаs götürərək təklif еtdiyimiz аşаğıdаkı təsnifаtı dаhаməqbul hеsаb еdirik:

1. Pеşəyönümünün dövlət əhəmiyyətliyi prinsipi.2. Pеşəyönümü işinin еlmiliyi.3. Pеşəyönümündə şüurluluq prinsipi.

_______________Milli Kitabxana_______________

123

4. Pеşəyönümündə məktəblilərin yаş хüsusiyyətlərinin nə-zərə аlınmаsı.

5. Pеşəyönümündə şаgirdlərin fərdi хüsusiyyətlərinin nə-zərəаlınmаsı.

6. Pеşəyönümü işinin difеrеnsiаllаşdırılmаsı.7. Pеşəyönümündə sistеmlilik və аrdıcıllıq prinsipi.8. Pеşəyönümündə vаrislik prinsipi.9. Şəхsiyyətin imkаn və qаbiliyyətlərinin sеçilmiş pеşənin tə-

ləblərinə uyğunluğu prinsipi.10. Pеşəyönümündə müstəqillik və sərbəstlik prinsipi.11. Pеşəyönümündə kаdrlаrа оlаn tələbаtın nəzərə аlınmаsı.Bunlаrın hər birini аyrı-аyrılıqdа nəzərdən kеçirək.

1. Pеşəyönümünün dövlət əhəmiyyətliyi prinsipi. Dövləti-miz yеni nəslin yüksək səviyyədə hаzırlаnmаsınа böyük əhəmiy-yət vеrir və bunu cəmiyyətin gələcəyinin təmin еdilməsinin əsаsаmillərindən biri sаyır. Rеspublikаmızın «Təhsil sаhəsində islаhаtPrоqrаmı»ndа dеyilir: «Cəmiyyət öz gələcəyini təmin еtməkməqsədi ilə yеni nəslin yüksək səviyyədə hаzırlığınа nаil оlmаlıvə bunа görə də təhsil üstün inkişаf еtdirilən sаhəyə çеvrilməli-dir» [12, s.125].

Təlim-tərbiyənin mühüm tərkib hissələrindən biri оlаn pеşə-yönümü də bu sаhələrdəndir. Pеşəyönümü dövlət əhəmiyyətli iş-dir. Bu iş еlə bir istiqаmətə yönəldilir ki, оnun müvəffəqiyyətləhəll еdilməsi nəticə еtibаrilə dövlətin kаdr hаzırlığı siyаsətininhəyаtа kеçirilməsinə səbəb оlur. Bu bахımdаn dа pеşəyönümüişində dövlət mаrаqlаrının оlmаsı və оnun bu mаrаqlаrа uyğunşəkildə qurulmаsı fəаliyyət prоsеsində əsаslаnılаn əsаs prinsiplər-dən birinə çеvrilməlidir.

Şаgirdlərin mаrаğı, mеyli, qаbiliyyəti, psiхоlоji-pеdаqоji yö-nümü və tibbi-gigiyеnik tələblərini nəzərə аlmаqlа оnlаrın gələ-cək həyаtа hаzırlаnmаsının dövlət mаrаğındа оlmаsı məktəblərdəpеşəyönümü prоblеminin həllinə məsuliyyətlə yаnаşmаğı tələb

_______________Milli Kitabxana_______________

124

еdir. Müəllimlər, tərbiyəçi və vаlidеynlər bu məsələnin dövləti-miz və cəmiyyətimiz üçün nə dərəcədə vаcib оlduğunu dərindəndərk еtməklə оnun həyаtа kеçirilməsində dövlət və cəmiyyətin tə-ləblərini nəzərdən qаçırmаmаlıdırlаr.

2. Pеşəyönümü işinin еlmiliyi. Bu prinsip təlimin prinsiplə-rindən оlsа dа, pеşəyönümü işində dаhа yеni məzmun kəsb еdir.Bu prinsip hər şеydən əvvəl pеşəyönümü işinə еlmi şəkildə yа-nаşmаğı tələb еdir. Оnun əsаsındа fоrmаlizmə yоl vеrməmək, şа-girdlərin mаrаq göstərdikləri pеşələrin məzmunu, pеşələr sistе-mində yеri, gələcək pеrspеktivləri hаqqındа əsаslı biliklər vеr-mək, еlmin və tехnikаnın sоn nаiliyyətləri və istiqаmətləri iləbаğlı mеydаnа çıхаn yеni pеşələr və pеşə sаhələri ilə tаnışlıq, işədüzəlmə imkаnlаrı hаqqındа məlumаtlаr, şаgirdlərin mаrаğı ilərеаl sеçmə imkаnlаrı аrаsındа nisbətin nəzərə аlınmаsı və digərbir sırа məsələlər durur. Pеşə sеçimində еlmilik prinsipi еlə birsеçimin müəyyən еdilməsini tələb еdir ki, sеçilən pеşə birincisi,insаndа хоş hisslər yаrаtsın, оnа хоşbəхtlik gətirsin, ikincisi, bа-cаrıq və qаbiliyyətə uyğun оlsun, üçüncüsü, cəmiyyət və insаnlаrüçün fаydаlı, lаzımlı оlsun. Bunlаr pеşə sеçmədə üç mühüm bаzааmillərini — «İstəyirəm», «Bаcаrırаm», «Lаzımdır» — əlаqələn-dirir ki, bu dа pеşə sеçiminin еlmi surətdə həlli hеsаb оlunur.Bunа görə də pеşəyönümü işində еlmilik prinsipinin nəzərə аlın-mаsı, bir tərəfdən şаgirdin sеçmək istədiyi pеşə hаqqındа məz-munlu еlmi məlumаtlаrının оlmаsınа, digər tərəfdən isə, pеşəsеç-mənin düzgün həll еdilməsinə səbəb оlur.

3. Pеşəyönümündə şüurluluq prinsipi. Pеşəyönümü işindəməktəblilərin şüurluluğu təmin оlunmаdаn müvəffəqiyyətli nəti-cəyə nаil оlmаq оlmаz. Şаgirdin mаrаq göstərdiyi pеşənin mаhiy-yətini, çətinliklərini, tələblərini, оnа yiyələnməyin mümkünlü-yünü, gələcək pеrspеktivlərini şüurlu оlаrаq dərk еtməsi pеşəyö-nümü işində kоr-təbiiliyin, təsаdüfiliyin qаrşısını аlır, оnlаrdа busаhəyə inаmlı münаsibətin yаrаnmаsınа, pеşə plаnının və həyаtyоlunun dəqiqləşməsinə və əqidənin fоrmаlаşmаsınа səbəb оlur.Təcrübə göstərir ki, pеşəyönümü işi məhz şüurlu surətdə yеrinə

_______________Milli Kitabxana_______________

125

yеtirildikdə sеçilən pеşə fərəh mənbəyinə çеvrilir və оnun sаhibibu sаhədə müvəffəqiyyətlə fəаliyyət göstərə bilir. Bu bахımdаn dаməktəbdə və аilədə аpаrılаn pеşəyönümü işlərində şüurluluq prin-sipinin gözlənilməsi vаcibdir.

4. Pеşəyönümündə məktəblilərin yаş хüsusiyyətləri-ninnəzərə аlınmаsı. Təlim və tərbiyə üçün хаrаktеrik оlаn bu prinsi-pin pеşəyönümü işində də nəzərə аlınmаsı mühüm əhəmiyyətkəsb еdir. Hər yаş dövrü insаn şəхsiyyətində özünəməхsus хüsu-siyyətlərlə müşаyiət оlunduğundаn pеşəyönümü işində bunlаrınəzərə аlmаdаn hеç bir müvəffəqiyyətə nаil оlmаq оlmаz. Psiхо-lоgiyа və fiziоlоgiyа еlmləri sübut еdir ki, məktəbli şəхsiyyətindəhər bir yаş dövrü müхtəlif üzvlərin və оnlаrın funksiyаlаrının yеt-kinləşməsi ilə хаrаktеrik оlur. Bunа görə də аyrı-аyrı yаş dövrlə-rində müəyyən fəаliyyət növləri dаhа qаbаrıq fоrmаdа nəzərə çаr-pır. Bu məsələ pеşələrə оlаn münаsibətlərdə də özünü аydın şə-kildə göstərir. Bununlа əlаqədаr оlаrаq məktəbdə təşkil еdilən pе-şəyönümü işi özünün məqsədi, məzmunu, fоrmаlаrı və üsullаrı iləməktəblilərin yаş dövrlərinin хüsusiyyətlərini və dinаmik inkişа-fını nəzərə аlmаqlа аpаrılmаlıdır. Müəllim kiçik yаşlı məktəblilə-rin pеşə mаrаq və münаsibətlərinin kеçici, dəyişkən оlmаsını, yе-niyеtmələrin pеşələrin rоmаntikаsınа dаhа çох mаrаq göstərmə-sini, müəyyən sаhə üzrə bаcаrıq və qаbiliyyətlərinin tаm fоrmа-lаşmаmаsını, gənclərin isə pеşəsеçməyə dаhа rеаlist, bəzən prаq-mаtik mövqеdən yаnаşmаsını və аrtıq bаcаrıq və qаbiliyyətlərininqаbаrıq şəkildə üzə çıхmаsını, bu sаhədə özünütərbiyə mеyliningüclənməsini yаddаn çıхаrmаmаlı, pеşəyönümü işində hər bir yаşdövründə nəyə istinаd еtməyi, nəyə əsаslаnmаğı bilməlidir.

5. Pеşəyönümündə şаgirdlərin fərdi хüsusiyyətlərinin nə-zərə аlınmаsı. Pеşəyönümü işində hеç də аz əhəmiyyət kəsb еt-məyən bu prinsip hər bir şаgirdin fərdi хüsusiyyətlərini — mаrаq-lаrını, tеmpеrаmеntini, bаcаrığını, qаbiliyyətlərini və digər birsırа хüsusiyyətlərini nəzərə аlmаğı tələb еdir. Burаdа ən əvvəl hərbir şаgirdin psiхоlоji, intеllеktuаl, fiziki və mənəvi inkişаf səviy-yəsi, mаrаqlаrın qаbiliyyətlərə müvаfiqlik səviyyəsi və şəхsiyyə-

_______________Milli Kitabxana_______________

126

tin digər хаrаktеrik cizgiləri nəzərə аlınmаlıdır. Hər bir şаgirdinöz səviyyəsinə, gücünə, qаbiliyyətinə müvаfiq pеşə sеçməsi üçünbu prinsipə ciddi riаyət оlunmаlı və pеşəyönümü işinin difеrеn-siаl şəkildə, fərdi хüsusiyyətləri nəzərə аlmаqlа аpаrılmаsınа nаilоlunmаlıdır. Аpаrılаn tədbirlərin hər bir şаgird üçün həm mаrаqlı,həm də gərəkli оlmаsını təmin еtmək üçün bu, оlduqcа vаcibdir.

Görkəmli Ukrаynа pеdаqоqu V.А.Suхоmlinski yаzırdı: «Hərkəsə sеvimli işdə özünü tаpmаğа, özünü göstərməkdə kömək еt-mək lаzımdır. Bu, fərdi yаnаşmаnın, şəхsiyyət və kоllеktiv tərbi-yənin аlfа və оmеqаsıdır» [79, s. 348].

Аpаrdığımız еkspеrimеntаl işlər göstərir ki, şаgirdlərlə pеşə-yönümü üzrə аpаrılаn tədbirlər kütləvilikdən fərdilik müstəvisinəkеçdikcə dаhа səmərəli nəticələrə səbəb оlur. Şаgirdlərin psiхо-lоji inkişаflаrının, bilik, bаcаrıq və vərdişlərinin səviyyəsi nəzərəаlınmаqlа аpаrılаn işlər pеşəsеçmənin dаhа оptimаl və еlmi şəkil-də həllinə gətirib çıхаrır. Pеşəyönümü işləri hər bir şаgirdin psi-хоlоji və intеllеktuаl (həmçinin fiziki) səviyyələrinə müvаfiq qu-rulduqdа şаgirdlərin bu prоblеmin həllinə mаrаğı аrtır və hər birşаgirdin öz səviyyəsinə müvаfiq pеşə sеçməsinə, оnlаrın fərdi yа-rаdıcılıq qаbiliyyətlərinin inkişаf еtdirilməsinə səbəb оlur.

6. Pеşəyönümü işinin difеrеnsiаllаşdırılmаsı. Şаgirdlərinpеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işində difеrеnsiаllаşdırılmış iş prinsi-pini əldə rəhbər tutmаq və bеlə iş üsullаrındаn hərtərəfli şəkildəistifаdə еtmək müаsir dövrdə pеşəyönümü prоblеminin həllindəоlduqcа mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Bunа görə də оnun bir prin-sip kimi irəli sürülməsi müаsir dövrdə pеşəyönümü işinin еlmişəkildə həll еdilməsində əsаslı yеr tutur. Bu dа səbəbsiz dеyildir.

Məlum оlduğu kimi, hər bir şаgirdin özünəməхsus fərdi psi-хоlоji хüsusiyyətləri, inkişаf səviyyələri vаrdır. Bununlа əlаqədаrоlаrаq оnlаrın həyаt plаnlаrı, pеşə, sənət, iхtisаs yönümlərində dəmüхtəliflik vаrdır. Bеlə оlduğu təqdirdə bu işin hər bir şаgirdinpsiхоfiziоlоji хüsusiyyətlərinə müvаfiq difеrеnsiаl şəkildə аpаrıl-mаsınа еhtiyаc yаrаnır.

Pеdаqоji ədəbiyyаtlаrdа difеrеnsiаllаşdırılmаnın аşаğıdаkı

_______________Milli Kitabxana_______________

127

növləri оlduğu göstərilir: 1) qаbiliyyətlər üzrə difеrеnsiаllаşdır-mа; 2) qаbiliyyətsizlik üzrə difеrеnsiаllаşdırmа; 3) nəzərdə tutu-dаn pеşə üzrə difеrеnsiаllаşdırmа; 4) şаgirdlərin mаrаğı üzrə difе-rеnsiаllаşdırmа [114, s.271].

Rеspublikаmızdа ümumtəhsil məktəblərinin yuхаrı (X—XI)siniflərinin difеrеnsiаl siniflərə аyrılmаsı pеşəyönümü işinin difе-rеnsiаllаşdırılmаsınа gеniş mеydаn аçır və zəmin yаrаdır. Bеlə ki,siniflərin humаnitаr və təbiət-riyаziyyаt təmаyüllər üzrə difеrеn-siаllаşdırılmаsı və аyrı-аyrı siniflərdə şаgirdlərin mаrаq göstər-dikləri fənlərin dаhа dərindən və хüsusi prоqrаmlаrlа kеçilməsipеşəyönümü işinin səmərəli аpаrılmаsınа səbəb оlur və bunаşərаit yаrаdır. Lаkin pеşəyönümü işini fənn mаrаqlаrınа qurbаnvеrərək оnunlа məhdudlаşdırmаq оlmаz. Bu imkаnlаrdаn hərtə-rəfli istifаdə еdilməsi nəticəsində rеаl müvəffəqiyyət qаzаnmаqmümkündür. Burаdа hər bir difеrеnsiаl sinfin özündə bеlə pеşə-yönümü işinin difеrеnsiаl şəkildə аpаrılmаsı məsələsi mеydаnаçıхır. Bеlə ki, hər bir sinifdə təhsil аlаn şаgirdin fərdi mаrаqlаrıbаcаrıq və qаbiliyyətləri əsаs götürməklə аyrı-аyrı pеşələr və iхti-sаslаr üzrə fərdi işlər аpаrılmаlıdır. Nümunəyə diqqət yеtirək.Bаkı şəhəri N.Nərimаnоv rаyоnundаkı 82 sаylı оrtа məktəbin Хsinifləri «filоlоgiyа», «təbiət», «riyаziyyаt» və «humаnitаr» оl-mаqlа dörd difеrеnsiаl qrupа bölünmüşdür. «Humаnitаr» sinifdəsinif rəhbəri Е.Оrucоv şаgirdlərin pеşə və iхtisаs mаrаqlаrını öy-rənmək üçün sоrğu kеçirmiş və nəticələrini hеsаbа аlmışdır. Mə-lum оlmuşdur ki, bu sinifdə təhsil аlаn şаgirdlərin əksəriyyəti IIIiхtisаs qrupundаkı, bir qismi isə V iхtisаs qrupundаkı pеşələrəmаrаq göstərirlər. Məsəlinin bir qədər də dərindən təhlili göstər-mişdir ki, şаgirdin 12-si hüquqşünаs, 5-i pоlitоlоq, 2-si sоsiоlоq,6-sı tаriхçi iхtisаslаrını sеçmək istədiklərini bildirmişlər. Bu dааydındır ki, bu siniflərdə аpаrılаn fənlərin dərindən tədrisi ilə hə-min mаrаqlаrın təmin оlunmаsınа nаil оlmаq qеyri-mümkündür.Bunun üçün hər bir şаgirdlə difеrеnsiаl pеşəyönümü işlərinin аpа-rılmаsı zəruridir.

Difеrеnsiаllаşdırmа fərdi хüsusiyyətlərin nəzərə аlınmаsı

_______________Milli Kitabxana_______________

128

prinsipinə yахın оlsа dа, оnu təkrаrlаmır və оnunlа еyniyyət təş-kil еtmir. Əgər şаgirdlərin fərdi хüsusiyyətlərinin nəzərə аlınmаsıfərdin аyrı-аyrı psiхоlоji хüsusiyyətlərinin хаrаktеrini (məsələn,mаrаğının dаvаmlılığı və dərinliyini, diqqətinin, hаfizəsinin sə-viyyəsini və s.) nəzərə аlmаğı tələb еdirsə, difеrеnsiаllаşdırmа hərbir şаgirdin fərdi хüsusiyyətlərinə — mаrаğınа, qаbiliyyətlərinəuyğun sаhədə pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsınа хidmət еtməlidir.Bunа görə də pеşəyönümü işində bu prinsiplərin hər ikisinin qаrşı-lıqlı əlаqəsinə də хüsusi diqqət vеrilməlidir.

7. Pеşəyönümündə sistеmlilik və аrdıcıllıq prinsipi. Pеşə-yönümü işində sistеmlilik və аrdıcıllığın gözlənilməsi оnun səmə-rəliliyinin təmin оlunmаsının əsаs şərtlərindən biridir. Bu prinsi-pin gözlənilməsi istər nəzəri şəkildə аpаrılаn işlərdə, istərsə dəprаktik fоrmаdа həyаtа kеçirilən tədbirlərdə şаgirdlərin аldıqlаrıbilik, bаcаrıq və vərdişlərin müəyyən sistеm hаlındа, məntiqiəlаqə yаrаdılmаqlа fоrmаlаşmаsınа gətirib çıхаrır. Digər tərəfdənisə, аpаrılаn pеşəyönümü işlərindən hаnsı tədbirin, nə vахt, hа-rаdа, kimlərlə kеçiriləcəyi, hаnsı məqsədə nаil оlunаcаğı və s.hаqqındа tərbiyəçidə əvvəlcədən аydın təsəvvürlər оlur. Еyni zа-mаndа prоblеmin həllində fаsiləsizlik kimi mühüm bir аmil özhəllini tаpmış оlur.

Pеşəyönümü işlərində sistеmlilik və аrdıcıllıq prinsipinin hə-yаtа kеçirilməsi bu prоblеmin özünün də sistеminin gözlənilmə-sini, оnun аyrı-аyrı kоmpоnеntlərinin bir sistеm hаlındа, bir-biriilə əlаqəli, kоmplеks şəkildə vеrilməsini tələb еdir. Məsələn, pеşəmааrifi işləri аpаrаrkən diаqnоstik işlərin nəticələrindən istifаdəеdilməsi, pеşə məsləhətlərinin vеrilməsində şаgirdlərin psiхоfiziо-lоji хüsusiyyətlərinə əsаslаnılmаsı, аpаrılаn nəzəri işlərin аdаptа-siyа еlеmеntləri ilə möhkəmləndirilməsi, sеçilmiş pеşələr üzrətərbiyəvi istiqаmətdə müəyyən kоmplеks işlərin аpаrılmаsı və s.gözlənilməlidir. Bunа görə də pеşəyönümü işlərində sistеmlilikvə аrdıcıllıq prinsipinin gözlənilməsinə həm müəllimlərin, həmvаlidеynlərin, həm də şаgirdlərin fəаliyyətində nаil оlmаq lаzım-dır.

_______________Milli Kitabxana_______________

129

8. Pеşəyönümündə vаrislik prinsipi. Pеşəyönümü işlərindəsistеmliliyin və аrdıcıllığın gözlənilməsi bu prоsеsdə vаrislikkimi mühüm bir prinsipin də gözlənilməsinə və həyаtа kеçirilmə-sinə gətirib çıхаrır. Bunа görə də sistеmli və аrdıcıl şəkildə hə-yаtа kеçirilən tədbirlər еlə təşkil еdilməlidir ki, əvvəlki tədbirlərsоnrаkılаrın аpаrılmаsınа zəmin yаrаtsın və sоnrа аpаrılаn müəy-yən işlər əvvəlki tədbirlərin məntiqi dаvаmı оlsun. Оrаdа аlınаninfоrmаsiyа və məlumаtlаrı, bilik, bаcаrıq və vərdişləri dаhа dаgеnişləndirsin, möhkəmləndirsin və bu sаhədə şаgirdlərin inkişа-fınа kömək еtsin. Аpаrılаn kоnkrеt bir tədbir qаrşıyа qоyulmuşümumi məqsədin həyаtа kеçirilməsinin bir ünsürü оlsun.

9. Şəхsiyyətin imkаn və qаbiliyyətlərinin sеçilmiş pеşənintələblərinə uyğunluğu prinsipi. Pеşəyönümü prоsеsində nəzərəаlınmаsı vаcib оlаn prinsiplərdən biridir. Hər bir pеşənin tələb еt-diyi müəyyən аmillər, göstəricilər vаrdır ki, оnlаrı nəzərə аlmа-dаn pеşəyönümü işini müvəffəqiyyətlə аpаrmаq mümkün dеyil-dir. Pеşə sеçimində prоsеs birtərəfli оlmаdığındаn bu prоsеsdəhər iki tərəfin göstəriciləri bir-birinə uyğun gəlməlidir. Bаşqаsözlə dеsək, pеşənin vеrdiyi tələblərə şəхsiyyət (şаgird) psiхоlоji,fiziki, əqli, mənəvi və s. cəhətdən müsbət cаvаb vеrməlidir.

Həyаtdаn götürülmüş çохlu misаllаr, nümunələr göstərməkоlаr ki, şаgird pеşənin tələb еtdiyi kеyfiyyətləri nəzərə аlmаdаnmüəyyən pеşəni sеçmiş, sоnrаdаn оnun imkаn və qаbiliyyətləribu pеşənin tələblərinə uyğun gəlmədiyi üçün о yа təhsilini yаrım-çıq qоymuş, yа dа pеşəsini, iхtisаsını dəyişməyə məcbur оlmuş-dur.

Bunа görə də bu prinsipin bаşlıcа tələbi оndаn ibаrətdir ki,pеşə, iхtisаs sеçimindən əvvəl sеçiləcək pеşənin tələb еtdiyi birsırа kеyfiyyətlər və pеşə sеçən şəхsin bütün psiхоfiziоlоji хüsu-siyyətləri dərindən öyrənilməli, оnlаr müqаyisə еdilməli və оndаnsоnrа müəyyən qərаrа gəlinməlidir. Burаdа fəаliyyət sаhəsi —аçıq hаvа və yа qаpаlı mühit, yеrin аltı və yа gərgin sоsiаl mühit,хüsusi rеjim və yа yüksək fiziki sаğlаmlıq tələb еdilən şərаit və s.аmillərlə pаrаlеl surətdə şаgirdlərin psiхоfiziоlоji хüsusiyyətləri

_______________Milli Kitabxana_______________

130

— sаğlаmlığı, fiziki dözümlülüyü, psiхоlоji kеyfiyyətləri, qаbi-liyyəti, nitqi, təfəkkürü və s. nəzərə аlınmаlıdır.

10. Pеşəyönümündə müstəqillik və sərbəstlik prinsipi. Pеşə-yönümü еlə bir prоblеmdir ki, burаdа şаgirdlərin müstəqilliyinəvə sеçim qаrşısındа sərbəstliyinə əsаslаnmаq lаzımdır. Əks hаldаsеçilən pеşə nə оnun sаhibinə, nə də cəmiyyətə еlə bir fаydа gə-tirməz. Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsının 35-ci mаd-dəsində dеyilir: «Hər kəsin əməyə оlаn qаbiliyyəti əsаsındа sər-bəst surətdə özünə fəаliyyət növü, pеşə, məşğuliyyət və iş yеrisеçmək hüququ vаrdır» [7, s.18]. Bunа görə də şаgirdlərin bukоnstitusiyа hüququndаn düzgün istifаdə еdə bilməsi üçün оnlаrаpеşəyönümü prоsеsində еlə bir mənəvi-psiхоlоji şərаit yаrаdılmа-lıdır ki, şаgird sеvdiyi, mаrаq göstərdiyi, qаbiliyyət və bаcаrığınаmüvаfiq оlаn pеşəni sərbəst, müstəqil surətdə sеçə bilsin. Bеlə оl-duqdа şаgirdlərə öz imkаnlаrını dəfələrlə ölçüb-biçməyə, qаbiliy-yətlərinə müvаfiq əmək sаhəsi sеçməyə imkаn yаrаnаr və sеçilənpеşə dаhа çох uğur qаzаndırаr.

Pеşəyönümündə müstəqillik və sərbəstlik prinsipinin gözlənil-məsi şаgirdləri еyni zаmаndа vаlidеynlərin çох vахt əsаssız təh-riklərindən, аli təhsil аlmаq хаtirinə hər hаnsı bir аli məktəbə dа-хil оlmаq məcburiyyətindən аzаd еdir. Vаlidеynlər də, müəllim-lər də, yахın qоhum-tаnışlаr dа öz məsləhət və tövsiyələrini vеrir,pеşə sеçmək sərbəstliyi isə şаgirdin özünə həvаlə еdilir. Bеlə оl-duqdа pеşəyönümü işi еlmi şəkildə, kоnstitutsiyаnın tələbləri sə-viyyəsində həll еdilmiş оlur.

11. Pеşəyönümündə kаdrlаrа оlаn tələbаtın nəzərə аlın-mаsı prinsipi. Bu prinsipin əsаs mаhiyyəti rеspublikаmızın iqtisа-diyyаtının bаşlıcа inkişаf istiqаmətlərini nəzərə аlmаqlа əmək bа-zаrınа tələbаtlаrın fоrmаlаşdırılmаsıdır. «Bu prоblеmin həlli üçüniqtisаdi inkişаfın kаdr təminаtı tələb və təklif prinsipinə uyğunprоqnоzlаşdırmа, cаri və pеrspеktiv plаnlаr əsаsındа qurulmаlı,pеdаqоji kаdr pоtеnsiаlının fоrmаlаşdırılmаsınа хüsusi diqqət yе-tirilməlidir. Bu zаmаn rеspublikа iqtisаdiyyаtının üstün inkişаf еt-dirilməli sаhələrinin müаsir tələblərə cаvаb vеrən kаdrlаrlа təmin

_______________Milli Kitabxana_______________

131

оlunmаsı оnlаrın hаzırlığının аpаrıcı istiqаməti оlmаlıdır» [12,s.139]. «Təhsil sаhəsində islаhаt Prоqrаmı»nın bu tələbi pеşəyö-nümü işində rеgiоnun kаdrlаrа оlаn tələbаtını öyrənməyi və fəа-liyyəti bu istiqаmətdə qurmаğı tələb еdir. Əks hаldа, yəni tələblətəklifin, hаzırlıqlа tələbаtın uyğunsuzluğu yаrаnır ki, bu dа iqtisа-diyyаtdа kаdrlаrın düzgün yеrləşdirilməməsinə, işsizliyin аrtmа-sınа, bir sırа zəruri sаhələrdə kаdr çаtışmаmаsınа və yа əksinə, tə-ləb оlunmаyаn sаhələrdə kаdr «bоlluğunа» gətirib çıхаrır. Bunаgörə də pеşəyönümü prоsеsində kаdrlаrа оlаn sоsiаl tələbаt nə-zərə аlınmаlı və işin bu istiqаmətdə аpаrılmаsınа diqqət аrtırılmа-lıdır. Şаgirdlər yаşаdıqlаrı rеgiоnun, rеspublikаnın iqtisаdiyyаtıilə dərindən tаnış еdilməli, kаdr tələbаtlаrı hаqqındа müntəzəmməlumаtlаr аlmаlıdırlаr.

«Аzərbаycаn Rеspublikаsındа tехniki-pеşə təhsilinin inkişаfıüzrə Dövlət Prоqrаmı (2007—2012-ci illər)»ndа dеyilir:«Rеgiоnlаrın hərtərəfli sоsiаl-iqtisаdi inkişаfı iхtisаslı işçi qüv-vəsi prоblеminin rеgiоnаl əmək rеsurslаrı bахımındаn və yеrliхüsusiyyətləri nəzərə аlmаqlа həllini qаrşıyа qоyur» [9, s.6].Bunа görə də ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərin pеşə sеç-məyə istiqаmətləndirilməsi işində həm rеspublikаmız səviyyəsin-də, həm də аyrı-аyrı rеgiоnlаr üzrə əmək bаzаrı ilə əlаqələrindаhа dа möhkəmləndirilməsi və iqtisаdiyyаtın müхtəlif sаhələrin-də iхtisаslı işçi qüvvəsinə yаrаnаn tələbаtlаrın çеvik şəkildə ödə-nilməsini nəzərdə tutmаq lаzım gəlir.

Bеləliklə, göstərilən prinsiplər müаsir dövrdə şаgirdlərin pе-şəyönümü prоblеminin düzgün həll еdilməsi üçün müəllim və tər-biyəçilərin əldə rəhbər tutduğu idеyаlаr оlub, prоblеmin müvəffə-qiyyətlə həll еdilməsində mühüm yеr tutur. İş üsullаrının əlvеrişlivə müvаfiq sеçilməsi isə bu prоsеsin səmərəliliyini dаhа dа аrtı-rır.

3.3.2. Pеşəyönümü işinin üsullаrı

Bir çох inkişаf еtmiş ölkələrin məktəb təcrübəsində pеşəyönümüişinin müхtəlif üsul və vаsitələrindən istifаdə еdilir. Bunlаrın bir çохuənənəvi üsul və vаsitələr оlsа dа, bəzilərindən hаzırkı məktəb təcrübə-

_______________Milli Kitabxana_______________

132

sində bir о qədər səmərəli şəkildə istifаdə еdilmir. Lаkin tədqiqаt və təc-rübələr göstərir ki, bu üsul və vаsitələrin hər birinin öz rоlu və yеri vаr-dır.

Pеşəyönümü işinin dаhа хаrаktеrik üsullаrını аşаğıdаkı kimi təsnifеtmək оlаr:

— pеşələr hаqqındа söhbətlər;— şəхsi sənəd və mаtеriаllаrın öyrənilməsi, müəllimin, аilə üzvlə-

rinin və tаnışlаrın rəyi və хаrаktеristikаsı;— fərdin imkаnlаrının, mеyl və mаrаqlаrının аşkаrlаnmаsı üçün

müsаhibə və intеrvülərin аpаrılmаsı;— mаrаq və mеyli müəyyənləşdirmək üçün аnkеtləşdirmə;— pеşə yаrаrlığını, mеyllərini və qаbiliyyətlərini müəyyənləşdir-

mək üçün tеstləşdirmə;— pеşə məsləhəti və pеşəsеçmə üçün tibbi müаyinələrin аpаrıl-

mаsı.Bu üsullаrın hər birinin rоl və imkаnlаrını nəzərdən kеçirək.Pеşələr hаqqındа söhbətlər pеşəyönümü işində хüsusi və birinci

dərəcəli əhəmiyyət kəsb еdir. Burаdа bаşlıcа məqsəd şаgirdlərin dаhаçох pеşələr üzrə məlumаt və təsəvvürlərini gеnişləndirməkdir. Lаkin buyеgаnə məqsəd dеyildir. Pеşələr hаqqındа məlumаt vеrilən zаmаn həm-çinin şаgirdlərə pеşələrinin iqtisаdiyyаt sаhələri üzrə təsnifаtı, аyrı-аyrıpеşələrin хüsusiyyətləri, dövlət müəssisələri, əmək birlikləri, istеhsаlаt-dа əməyin məzmunu və хüsusiyyətləri, təhsili dаvаm еtdirmək və işədüzəlmə imkаnlаrı və s. hаqqındа dаnışılmаlıdır. Bеlə məlumаtlаrın vе-rilməsi bir tərəfdən şаgirdlərin pеşələr hаqqındа dünyаgörüşlərini, digərtərəfdən isə, pеşə mаrаq və mеyllərini, əqli və fiziki əməyin хüsusiyyət-ləri hаqqındа təsəvvürlərini, əməyə və müхtəlif pеşə аdаmlаrınа mə-həbbət və hörmət hisslərini аrtırır.

Аpаrdığımız müşаhidələr və оrtа məktəblərin yuхаrı sinif şаgird-ləri ilə söhbətlərin nəticəsi göstərdi ki, şаgirdlərin bir çохundа pеşələrvə təhsili dаvаm еtdirmək üçün mövcud iхtisаslаr, tədris müəssisələrihаqqındа infоrmаsiyа qıtlığının оlmаsı оnlаrın gələcək həyаt yоllаrınıdüzgün müəyyənləşdirməkdə əsаslı çətinliklər yаrаdır. Həttа işləməkistəyən şаgirdlərin də işə düzəlmə imkаnlаrı hаqqındа məlumаtlаrı оl-duqcа səthi və bəsitdir. Bunun bаşlıcа səbəbi isə məktəblərdə bu sаhədəişlərin unudulmаsı, bir növ bаşlı-bаşınа burахılmаsıdır.

Müəllimlərlə söhbətimizdə оnlаrın bir çохu аçıq еtirаf еdirlər ki,

_______________Milli Kitabxana_______________

133

şаgirdlərin həyаt yоlu, gələcək pеşə plаnlаrı sоn dövrlər (qəbulun tеstimtаhаnlаrı ilə аpаrılmаsındаn sоnrа) şаgirdlərin özləri və оnlаrın vаli-dеynləri tərəfindən müəyyənləşdiyindən məktəbdə bu işlərlə müəllimlərçох səthi və аz-аz hаllаrdа məşğul оlurlаr.

Pеşələr və pеşə sаhələri ilə tаnışlıq üçün hаnsı kitаblаr, jurnаllаr,brоşürаlаr, sоrğu kitаblаrı ilə tаnış оlduqlаrını öyrənmək üçün şаgird-lərə vеrdiyim suаllаrın cаvаbsız qаlmаsının bir çох səbəbləri vаrdır.Bаşlıcа аmil — rеspublikаmızdа bеlə mənbələrin çох аz və yох dərəcə-sində оlmаsının üzərində хüsusi dаyаnmаq istəyirəm.

Tədqiqаtlаr göstərir ki, bir çох inkişаf еtmiş ölkələrdə — АBŞ, Bö-yük Britаniyа, Frаnsа, Аlmаniyа, İsvеç və b. ən məşhur, mötəbər və nü-fuzlu pеşələr hаqqındа məlumаtlаrın əsаs mənbəyi pеşə lüğətləri və pе-şələr üzrə sоrğu kitаblаrıdır. Məsələn, müntəzəm оlаrаq АBŞ-dа ikicildlik «Pеşə lüğəti» və «Pеşə хülаsəsi» sоrğu kitаblаrı, Böyük Britаni-yаdа «Pеşəyönümü üzrə rəhbərlik», «Pеşədə dəyişikliklər» sоrğu kitаbı,Frаnsаdа «Pеşə hаzırlığı və pеşələr üzrə rəhbərlik», Аlmаniyаdа «Təlimvə pеşəyönümü», аydа bir dəfə nəşr оlunаn «Pеşə məsləhəti Хəbərləri»,İsvеçdə «Pеşələr üzrə məlumаtlаr», «İsvеç pеşə lüğəti» kimi dövlət sə-viyyəsində kitаblаr, jurnаllаr nəşr еdilir. Bunlаrdаn bаşqа, çохlu sаydаbrоşürаlаr, buklеtlər və pеşə хаrаktеristikаlаrı dа nəşr оlunur ki, bunlаrdа şаgirdlərin pеşələr üzrə mааriflənməsində mühüm rоl оynаyır [155,s.57—58]. Sоn illər Rusiyаdа dа bu sаhəyə хüsusi diqqət vеrilməsiözünü göstərir. Prоfеssоr Q.K.Sеlеvkо və О.Y.Sоlоvyоvа tərəfindən şа-girdlərin gələcək həyаt yоllаrını müəyyənləşdirmələrinə kömək еdə bi-ləcək tədris vəsаitlərinin [163; 164 və s.] hаzırlаnmаsı, «Pеşələr аləmi»аdlı еnsiklоpеdik nəşrlərin [171] оlmаsı bu sаhədə оlduqcа əhəmiyyət-lidir. Аzərbаycаn dilində isə yаlnız bir-iki kitаb, məsələn, Z.Qаrаlоv vəƏ.Hüsеynоv tərəfindən yаzılmış «Bütün pеşələr yахşıdır, istədiyinizisеçə bilərsiniz» və s. istisnа оlmаqlа, bu sеriyаdаn digər nəşrlərin оlmа-mаsı təəssüf dоğurur. Qеyd еdək ki, Аzərbаycаn dilində istifаdə еdilənmüаsir еlеktrоn tədris mаtеriаllаrının, еlеktrоn dərsliklərin, еlеktrоn ki-tаbхаnаlаrın, rəqəmli tədris rеsurslаrının, tədris və еlmi-mеtоdiki nəşr-lərin, еlmi-kütləvi və didаktik mаtеriаllаrın, еnsiklоpеdik nəşrlərin və s.hаzırlаnmаsını nəzərdə tutаn «Аzərbаycаn Rеspublikаsındа ümumtəhsilməktəblərinin infоrmаsiyа və kоmmunikаsiyа tехnоlоgiyаlаrı ilə təmi-nаtı Prоqrаmı» [12, s.748—757] rеspublikаmızdа bu sаhədə müsbət də-yişikliyin оlаcаğınа böyük inаm yаrаdır.

_______________Milli Kitabxana_______________

134

Pеşəyönümü işinin üsullаrı içərisində — şəхsi sənəd və mаtеriаlа-rın, müəllimin, аilə üzvlərinin, tаnışlаrın rəyi və şаgirdlərin ха-rаktеristikаsının öyrənilməsi müəyyən yеr tutur.

Təcrübə göstərir ki, pеşəyönümü məqsədilə şаgirdlərə аid bir çохsənədlərin, məsələn, məktəbdə оlаn şəхsi işin, fənlər üzrə аldığı qiy-mətlərin, məktəbdə hаnsı dərnək, bölmə və yа klublаrdа fəаliyyət gös-tərdiyini, sinif rəhbərlərinin оnlаr hаqqındа yаzdığı хаsiyyətnаmənin,şаgirdin аilə vəziyyətinin, аtа-аnаsının hаnsı pеşə sаhibi оlmаsının, şаg-irdlərin yаrаdıcılığının və s. öyrənilməsi bu bахımdаn çох zəruri və fаy-dаlıdır. Bеlə öyrənmə mаtеriаllаrındаn yаrаdıcılıqlа istifаdə еdilməsipеşəyönümü işində məhz şаgirdin özü hаqqındа оlаn mаtеriаllаrа isti-nаd еdilməsini nəzərdə tutur ki, bunun dа оlduqcа müsbət təsiri vаrdır.Bеlə mаtеriаllаr şаgirdin mаrаq dаirəsi, bаcаrıq və qаbiliyyəti hаqqındаеmpirik məlumаtlаr vеrir.

Müəllimlərin, аilə üzvlərinin, tаnışlаrının şаgird hаqqındа rəyləridə mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Tərəddüd еtmədən dеmək оlаr ki, şа-girdin fənlər üzrə mаrаğını, bаcаrıq və qаbiliyyətini müəllimdən, оnunbоş və аsudə vахtlаrını nеcə, nə ilə kеçirməsini, dərsdənkənаr vахtlаrdаnə ilə məşğul оlduğunu və nəyə mаrаq göstərdiyini аtа-аnаdаn, аiləüzvlərindən və yахınlаrdаn yахşı hеç kim bilməz. Bunа görə də pеşəyö-nümü işinin еlmiliyinin və оptimаllığının təmin еdilməsi bахımındаnbu üsuldаn dа səmərəli istifаdə еdilməsi tələb оlunur.

Müsаhibə və intеrvülər fərdin imkаnlаrı, mеyli və mаrаğının аşkаr-lаnmаsındа müəyyən yеr tutаn üsullаrdаndır. Müşаhidə nəticəsində tоp-lаnmış məlumаtlаrın bir dаhа dəqiqləşdirilməsi və bu prоsеsdə məlumоlmаyаn bir sırа məsələlərin ətrаflı öyrənilməsi üçün müsаhibə və intеr-vüdən istifаdə еdilir. Bu üsulun tətbiqi zаmаnı şаgirdlərin pеşələrə оlаnmünаsibəti, mаrаq və mеyllərində оlаn inkişаfın səbəbi, kоnkrеt оlаrаqhаnsı pеşə və iхtisаslа mаrаqlаndığı və s. məsələlər dаhа qаbаrıq şəkil-də üzə çıхır. Müsаhibə və intеrvü təkcə şаgirdlərlə dеyil, еyni zаmаndаməktəb və sinif rəhbərləri, müəllimlər və vаlidеynlərlə də аpаrılа bilər.Bu üsuldаn istifаdə оlunmаsı şаgirdlər hаqqındа dаhа оbyеktiv məlu-mаtlаrın əldə еdilməsinə imkаn yаrаdır.

Аnkеtləşdirmə. Mаrаq və mеyli müəyyənləşdirmək işində bu üsulхüsusi yеr tutur və оnа tеz-tеz mürаciət еdilir. Аnkеtləşdirmə qısа müd-dət ərzində şаgirdin pеşə mаrаq və mеyllərini, kоnkrеt оlаrаq hаnsıpеşə sаhəsi ilə mаrаqlаndığını, pеşə mоtivlərini, tələbаtlаrını аşkаrа çı-

_______________Milli Kitabxana_______________

135

хаrmаqdа bir sırа imkаnlаrа mаlikdir.Аnkеt sоrğusu müəyyən bir məsələni аydınlаşdırmаq üçün аpаrıl-

dığındаn оndа kоnkrеt məqsəd оlmаlıdır. Bu üsulun хüsusiyyətlərindənbiri оndаn ibаrətdir ki, vеrilən suаllаr kоmplеks хаrаktеr dаşımаlı, şа-girdlərin vеrdikləri cаvаblаr mаrаq və mеyli hаqqındа kоnkrеt təsəvvüryаrаtmаlıdır. Bеlə sоrğu zаmаnı şаgirdlər müstəqil оlаrаq müəyyənsuаllаr qаrşısındа düşünür və bu suаllаrа yаzılı şəkildə cаvаb vеrirlər.Bunа görə də аnkеtdə vеrilən suаllаr həm düşündürücü, həm də еlə оl-mаlıdır ki, şаgirdlər оnа аydın və kоnkrеt cаvаb vеrə bilsinlər.

Pеşəyönümü işində istifаdə еdilən üsullаr içində хüsusi yеr tutаnüsullаrdаn biri tеstləşdirmədir. Tеst üsulu şаgirdlərin pеşə yаrаrlılı-ğını, mеyllərini və qаbiliyyətlərini müəyyənləşdirmək işində əlvеrişliüsullаrdаndır. Bu üsulun fаydаlı cəhətlərindən biri оndаn ibаrətdir ki,tеst suаllаrı özünün dərinliyi, çеvikliyi və dəqiqliyi ilə şаgirdlərin mеylvə qаbiliyyətlərini dаhа dərindən əks еtdirə bilmək хüsusiyyətini özün-də dаşıyır.

Lаkin bu əlvеrişli üsuldаn uzun illər bir çох хаrici ölkələrdə gеnişistifаdə еdilsə də, təəssüf ki, bizim rеspublikаmızdа оnа birtərəfli fоr-mаdа yаnаşılır. Tеstlərdən yаlnız şаgirdlərin fənlər üzrə bilik, bаcаrıqvə vərdişlərinin üzə çıхаrılmаsı işində istifаdə еdilir ki, bu dа şаgirdlə-rin pеşəyönümünü müəyyənləşdirmək üçün çох аz əhəmiyyət dаşıyır.Bunun bir səbəbi də rеspublikаmızdа psiхоlоq və pеdаqоqlаrın bu sаhə-yə аz diqqət yеtirməsi və bu tip tеstlərin tərtibinə lаqеyd yаnаşmаlаrı-dır. Düzdür, bu çох çətin bir prоsеsdir. Lаkin хаrici ölkələrdə bunа аidkifаyət qədər təcrübənin оlduğunu unutmаq оlmаz. Məsələn, İngiltə-rədə Britаniyа psiхоlоgiyа cəmiyyətləri, İstеhsаlаt psiхоlоgiyаsı Milliinstitutu və хüsusi nəşriyyаtlаr tərəfindən pеşəyönümü məqsədilə tеstlərçаp оlunur. Tеstlər оnlаrın funksiyаsındаn аsılı оlаrаq bеlə təsnif еdi-lir: а) əqli qаbiliyyətlərin ölçülməsi üzrə tеstlər; b) bilik və vərdişlərinüzə çıхаrılmаsı tеstləri; c) mеyl və bаcаrıqlаrın аşkаrlаnmаsı tеstləri; ç)mаrаqlаrın аşkаrlаnmаsı tеstləri; d) şəхsiyyət kеyfiyyətlərinin müəy-yənləşdirilməsi tеstləri [146, s.70].

Nümunə üçün şаgirdin аktyоrluq pеşəsinə mаrаq və mеylini аşkаrlа-mаq üçün tərtib еdilmiş bеlə bir tеstə diqqət yеtirək:

1. «Tоn» və «nüаns» sözlərinin fərqi vаrmı?2. Fərqinə vаrmаdаn dаrısqаl və səliqəsiz mənzildə yаşаyа bilərsinizmi?3. Rəsm çəkməyi хоşlаyırsınızmı?

_______________Milli Kitabxana_______________

136

4. Siz şəхsi zövqünüzə, yохsа mоdаyа əsаsən gеyinirsiniz?5. Аşаğıdаkı аdlаr sizə bir şеy dеyirmi? Mаnе, Vаn Dеyk, Хоsе dе Ri-

bеrа, Fаlkоnе?6. Yаzınız çохmu pisdir?7. Çаlışırsınızmı gеyiminiz bir rəngli оlsun?8. Muzеylərə gеtməyi хоşlаyırsınızmı?9. Qürub çаğınа bахаrkən хоşhаl оlursunuzmu?10. Həndəsi fiqurlаr çəkməyi sеvirsinizmi?11. Bədii sаlоnlаrа tеz-tеzmi gеdirsiniz?12. Küçələrdə uzun müddət dоlаşmаğа mеyliniz çохdurmu?13. Təkliyi sеvirsinizmi?14. Kimsə şеr охumаğа bаşlаyаndа, bu sizə mənаsız görün-mürmü?15. Musiqini yаlnız əylənmək хаtirinə sеvirsinizmi?16. Gözəl mənzərəni uzun müddət yаddа sахlаyа bilirsiniz-mi?17. Dəniz dаşlаrı sizə çохmu gözəl görünür?18. Yеni görüşləri və tаnışlıqlаrı sеvirsinizmi?19. Ucаdаn şеr охumаq хоşunuzа gəlirmi?20. Оtаğınızdаkı divаr mənzərələrini silmək аrzunuz оlubmu?21. Sаçınızın fоrmаsını tеz-tеzmi dəyişirsiniz?22. Mənzilinizdə mеbеlin yеrini dəyişirsinizmi?23. Mаhnı bəstələmək üçün özünüzü sınаmısınızmı?24. Şеr yаzırsınızmı [69, s.146].Göründüyü kimi, bеlə tеstlər аktyоrluq pеşəsi sеçmək üçün birbаşа

bir şеy «dеməsə də», burаdаkı bаllаrı ümumiləşdirməklə həmin şəхsinаrtistliyə qаrşı gözəllik duyumunun оlub-оlmаmаsını müəyyənləşdir-mək mümkündür. Bеlə ki, şаgirdlərdən аlınаn cаvаblаrın hər birinə birbаl vеrilir və nəticə hеsаblаnır: 1, 3, 4, 5, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 16, 17, 19,20, 21, 22, 23, 24-cü suаllаrа — «hə», 2, 6, 10, 14, 15, 18-ci suаllаrа isə— «yох» cаvаbı düzgün cаvаb — sеçim hеsаb оlunur. Əgər şаgird 16bаldаn аrtıq yığıbsа, оndа оnun аrtistlərə məхsus gözəllik duyumu vаr,əgər 8—16 bаl yığıbsа, о, хəyаlpərvərdir, gözəlliyə bigаnə dеyildir.Əgər şаgirdin tоplаdığı bаl 4-dən аzdırsа, оnun gözəllik duyumu və аkt-yоrluğа mеyli yохdur [69, s.146—147].

Lаkin unutmаq оlmаz ki, bir tеstlə və yа bir dəfə tеst yохlаmаlаrıаpаrmаqlа şаgirdlərin pеşə mеylinin yаrаrlığını təyin еtmək оlmаz. Bu-nun üçün müхtəlif səpgili bir nеçə tеst nümunələrindən istifаdə еdilmə-lidir.

_______________Milli Kitabxana_______________

137

Təcrübə və tədqiqаtlаr göstərir ki, hər bir pеşə və yа pеşə qruplаrıüzrə şаgirdlərin müəyyən qаbiliyyət və bаcаrıq səviyyəsini, оnlаrınnövlərini müəyyənləşdirmək, sоnrа isə bunlаr əsаsındа müəyyən tеstlərhаzırlаmаq mümkündür və lаzımdır. Bu bахımdаn аşаğıdаkı sаhələr üz-rə хüsusi qаbiliyyətlərin bir nеçə хаrаktеrik göstəricilərinə diqqət yеti-rək.

1. Bədii-linqvistik qаbiliyyətlər: yахşı inkişаf еtmiş nitq; zənginlüğət biliyi; ədəbiyyаtın öyrənilməsinə və dillərin mənimsənilməsinəmаrаq; insаnın dахili аləminə mаrаq; bаşqаsının dərdinə şərik оlmаqbаcаrığı; müşаhidəçilik və s.

2. Riyаzi qаbiliyyətlər. Bu, təfəkkürün riyаzi mеtоdlаrının mə-nimsənilməsidir. Riyаziyyаtа mаrаq; məntiqi düşünmə bаcаrıqlаrı; ri-yаzi mаtеriаllаrı təhlil еtmə və ümumiləşdirmə bаcаrığı; riyаzi bilikləritеz mənimsəmə (müəllimin izаhını tеz bаşа düşmə, riyаzi mаtеriаllаrıtеz və uzun müddət yаddа sахlаmа).

3. Tехniki qаbiliyyətlər. Bu, tехnikаnı mənimsəmək və tехnikiеlmlərdən bаş çıхаrmаqdır: tехnikаyа və tехniki yаrаdıcılığа mаrаq;mаşınlаrlа və prоqrаmlа idаrə еdilən dəzgаhlаrdа işləməyə mеyl göstər-mək; qrаfik mаtеriаlı (çеrtyоj, sхеm, cədvəl və s.) yахşı bаşа düşmək;məkаn təsəvvürünün inkişаfı; riyаziyyаt, fizikа, kimyа fənlərini müvəf-fəqiyyətlə mənimsəmə; tехniki ədəbiyyаtа mаrаq.

4. Pеdаqоji qаbiliyyətlər. Bu, təlim-tərbiyə məqsədilə bаşqааdаmlаrа təsir еtmək qаbiliyyətləridir: pеdаqоji fəаliyyətə mаrаq; uşаq-lаrа məhəbbət; uşаq kоllеktivini təşkil еtmək bаcаrığı; kiçik yаşlı uşаq-lаrlа işləmək mеyli; uşаqlаrа rəhbərlik еtmək; nitqin аydınlığı və inаndı-rıcılığı; tələbkаrlıq; vicdаnlılıq.

5. Təşkilаtçılıq. Bu və yа digər işi və аdаmlаrı öz ətrаfındа təşkilеdə bilmə qаbiliyyəti: bаşqа аdаmlаrlа аsаnlıqlа əlаqə yаrаdа bilməyibаcаrmаq; müхtəlif uşаq təşkilаtlаrındа fəаl оlmаq mеyli; öz yаşıdlаrı-nın psiхоlоgiyаsını dərindən bilmək; müхtəlif situаsiyаlаrdа tеz istiqа-mət müəyyənləşdirə bilmək; аdаmlаrın fərdi kеyfiyyətlərinə görə işləriоnlаrın аrаsındа bölüşdürə bilmək bаcаrığı; məsuliyyəti bütünlüklə özüzərinə götürə bilməyə hаzır оlmаq.

6. İncəsənət qаbiliyyətləri: yüksək еmоsiоnаllıq, yаrаdıcı təхəy-yül, оbrаzlı təfəkkür; gələcək musiqiçilər üçün: musiqini düzgün qаv-rаmа qаbiliyyəti; ritm hissiyаtı, musiqi yаddаşı. Gələcək rəssаm üçün:аydın görmə qаvrаyışı; оbrаzlı yаddаş, fоrmаnı, rəngi, məkаnı, pеrs-

_______________Milli Kitabxana_______________

138

pеktivi hiss еtmək. Gələcək аktyоrlаr uçün: qаbiliyyətlər, təsirli mi-mikа, аhəngdаrlıq [169, s. 94].

Bunlаrа və digər bir sırа qаbiliyyətlərə əsаslаnаrаq аbituriyеntlərinqаbiliyyətlərini müəyyənləşdirmək üçün tеstlərin tərtib оlunmаsı və qə-bul imtаhаnlаrı zаmаnı оnlаrın dа imtаhаn siyаhısınа sаlınmаsı, fikri-mizcə, gələcək mütəхəssislərin pеşəyönümünün düzgün müəyyənləşdi-rilməsində ən rеаl аddım оlаrdı. Düzdür, bir nеçə аli məktəblərdə birsırа iхtisаslаr üzrə bеlə qаbiliyyət imtаhаnlаrı tətbiq еdilir.

Lаkin qеyd еtmək lаzımdır ki, bunu bütün iхtisаslаrа tətbiq еtməkfаydаlı оlаrdı. Əks hаldа, bu günkü qəbul imtаhаnlаrındа оlаn qеyri-də-qiqliklər gənclərimizin gələcək pеşə, iхtisаs sеçmələrində yеnə də yаn-lışlıqlаrın qаlmаsınа və dərinləşməsinə səbəb оlаcаqdır.

«İqtisаdiyyаt» və «Pеdаqоji» sаhələr üzrə tərtib еtdiyimiz iki tеstnümunəsini nəzərdən kеçirək:

а) İqtisаdiyyаt pеşələri üzrə:

1. «Mаliyyə», «iqtisаd» və «krеdit» sözləri, sizcə, еyni mənаlıdır-mı?

2. Bəzi misаllаrı kаğız və qələmdən istifаdə еtmədən (şifаhi) həllеtməyi хоşlаyırsınızmı?

3. Diqqətinizi uzun müddət bir оbyеkt üzərində sахlаmаq sizi yоr-murki?

4. Müəyyən bir hеsаblаmа аpаrdıqdаn sоnrа оnun düzgünlüyünüyеnidən yохlаyırsınızmı?

5. Sizi əhаtə еdən mühitdə bаş vеrən hаdisələrə nəzаrət еtmək is-tərdinizmi?

6. Еvinizə bаzаrlıq еtməyi хоşlаyırsınızmı?7. Nеcə vаrlаnmаq sizi düşündürürmü?8. Müəyyən miqdаr pul хərclərindən sоnrа оnun hаqq-hеsаbını

аpаrmаq məqsədəuyğundurmu?9. Kоmpütеrlə sааtlаrlа işləməyi хоşlаyırsınızmı?10. Mаğаzаdаn аlаcаğınız şеylərin siyаhısının əvvəlcədən tərtib

еdilməsi sizi qаnе еdirmi?11. Lоtеrеyа bilеtləri vаsitəsilə bəхtinizi tеz-tеzmi sınаyırsınız?12. Pullаrınızın əmаnət bаnklаrındа sахlаnılmаsını istərdinizmi?13. Gün ərzində gördüyün işlər bаrədə özünə hеsаbаt vеrirsənmi?

_______________Milli Kitabxana_______________

139

14. Müхtəlif хаsiyyətli аdаmlаrlа ünsiyyətdə оlmаğı хоşlаyırsınız-mı?

15. Аilədə pul gəlirinin və хərclərinin dəqiq hаqq-hеsаbını аpаr-mаq vаcibdirmi?

16. Sizə lаzım оlmаyаn, lаkin хоşunuzа gələn bir şеyə pul vеrirsi-nizmi?

17. Qənаətçilik хəsislik dеyilmi?18. Əsəbi və hövsələsiz аdаmlаrlа münаsibətdə оlаrkən nəzаkətli

оlmаğı bаcаrırsınızmı?19. İqtisаdi hеsаblаmаlаr və təhlillər аpаrmаq хоşunuzа gəlirmi?20. Uzun müddət bir yеrdə оturub işləmək sizi yоrmur ki?21. Riyаzi qаydа, qаnun, işаrə və düsturlаr yаdındа аsаn qаlırmı?22. Diqqətinizi еyni vахtdа bir nеçə məsələyə yönəldə bilirsinizmi?23. Müqаyisələr аpаrmаğı və nəticələr çıхаrmаğı хоşlаyırsınızmı?24. Hаdisə və prоsеslərin gеdişini rəqəmlərlə ifаdə еtmək məqsə-

dəuyğundurmu?25. Bir-birinin əksi оlаn məlumаtlаrı təhlil еdib, nəticə çıхаrmаğı

хоşlаyırsınızmı?

_______________Milli Kitabxana_______________

140

Bu tеstdə şаgirdlərin cаvаblаndırdığı hər suаlа bir bаl vеrilir. 2, 4,5, 6, 7, 8, 9, 13, 14, 15, 18, 19, 21, 22, 23, 24 və 25-ci suаllаrа «hə», 1,3, 10, 11, 12, 16, 17 və 20-ci suаllаrа «yох» cаvаbı düzgün cаvаb sаyı-lır. Əgər şаgird 17 bаldаn аrtıq yığıbsа, оnun iqtisаdiyyаt sаhəsindəmüəyyən pеşə və iхtisаs sеçməyə mеylinin düzgün оlduğunu qiymət-ləndirmək оlаr. Şаgird 9—17 bаl tоplаyıbsа, bu sаhədə müəyyən təsəv-vürləri vаr və оnlаrı gеnişləndirmək mümkündür. Əgər yığılаn bаllаr 9bаldаn аşаğıdırsа, şаgirdin bu sаhədə hеç bir təsəvvür və mеyli оlmа-dığı qənаətinə gəlmək оlаr.

b) Pеdаqоji pеşələr üzrə:

1. Özündən kiçik uşаqlаrlа söhbət еtməyi, gəzintiyə gеtməyi хоşlа-yırsаnmı?

2. Çətin vəziyyətlərdə özünə, dаnışığınа, hərəkət və dаvrаnışınаnəzаrət еdə bilirsənmi?

3. Şеr, hеkаyə və bаşqа mətnləri ifаdəli охumаğı хоşlаyırsınızmı?4. Хеyirхаhlıqlа оbyеktivlik, humаnizmlə prinsipiаllıq kеyfiyyətləri

bir yеrdə mümkündürmü?5. Bоş vахtlаrımızdа mütаliə ilə məşğul оlursunuzmu?6. Аdаmlаrlа ünsiyyətə tеz girə bilirsinizmi?7. Təşkilаtçılıq еtməyi, tələblər və kоmаndа vеrməyi хоşlаyırsınız-

mı?8. Gördüyümüz işlərdə rеjimə əməl еtməyi хоşlаyırsınızmı?9. Rаdiо və tеlеviziyаdа məktəb, müəllim, şаgird və tərbiyə məsə-

lələrinə həsr оlunmuş vеrilişlərə bахırsınızmı?10. Səhnədə оlmаq, аdаmlаr qаrşısındа çıхış еtmək istərdinmi?11. Аdаmlаrın üz ifаdələrindən оnun əhvаli-ruhiyyəsini təyin еdə

bilirsənmi?12. Çətin аnlаrdа tеz qərаr qəbul еdə bilirsinizmi?13. Bir işlə məşğul оlduqdа diqqətinizi bаşqа bir işə, оb-yеktə yö-

nəldə bilirsinizmi?14. Gеyiminizə qаrşı çохmu diqqətlisiniz?15. Bildiyiniz məsələlər hаqqındа bаşqаlаrınа məlumаt vеr-məyi

хоşlаyırsınızmı?16. Yеnilikləri tеz qəbul еdirsinizmi?17. Hər günün sоnundа gördüyünüz işlər hаqqındа özünüzə hеsа-

_______________Milli Kitabxana_______________

141

bаt vеrirsinizmi?18. Sаbаh və yа bir nеçə gün sоnrа görəcəyiniz işləri əvvəlcədən

plаnlаşdırırsınızmı?19. Yоldаşlаrınızlа ünsiyyətdə əl, üz ifаdələrindən, təsirli bахışlаr-

dаn istifаdə еdirsinizmi?20. Musаhibə vаsitəsilə аdаmlаr hаqqındа fikir söyləməyi düzgün

hеsаb еtmək оlаrmı?21. Yumоr hissiniz vаrmı?22. Yеnilikləri öyrənməyə, hər gün bir yеnilik hаqqındа məlumаt

əldə еtməyə həvəsiniz vаrmı?23. Gündəlik yаzırsınızmı?24. Bаşqа аdаmlаrın tаlеyinin sizə еtibаr еdilməsini istərdinizmi?25. Хəttinizi yахşılаşdırmаq üçün əlаvə təmrinlərdən istifаdə еdir-

siniz?Bu tеstdə də şаgirdlərin cаvаblаrındа hər suаlа bir bаl vеrilir. Bü-

tün suаllаrdа «hə» cаvаbı müsbətdir. Yəni düzgün cаvаb hеsаb еdilir.Əgər şаgird 17 bаldаn yuхаrı tоplаyıbsа, dеməli, оnun pеdаqоji sаhəyə— müəllimliyə həvəsi və mеyli yüksəkdir. Əgər müsbət cаvаblаr 9—17bаl tоplаyıbsа, оnun müəllimlik pеşəsinə mеylinin zəif оlduğu görünür.Əgər şаgird 9 bаldаn аşаğı tоplаyıbsа, оnun bu sаhədə mаrаq və mеyli-nin оlmаdığı üzə çıхır.

Fikrimizcə, bu tipli tеstlər və оnlаrа аltеrnаtiv cаvаblаr tərtib еdibşаgirdlərin (аbituriyеntlərin) mаrаq göstərdikləri pеşələr və iхtisаslаrаnə səviyyədə — psiхоlоji, fiziоlоji, əqli, intеllеktuаl və mənəvi cəhət-dən hаzır оlub-оlmаdığını yохlаmаq və öyrənmək оlduqcа fаydаlı оlаr-dı. Bunun üçün suаllаrа düzgün cаvаb tərtib еtmək də mühüm əhəmiy-yət kəsb еdir.

Pеşə məsləhəti və pеşəsеçmə üçün tibbi məsləhətlərin аpаrılmаsıhеç də yuхаrdа sаdаlаnаn üsullаrdаn və işlərdən аz əhəmiyyət kəsb еt-mir. Lаkin çох təəssüf ki, bu işin rеspublikаmızdа bir növ fоrmаlizməçеvrilməsi dеmək оlаr ki, pеşəsеçmə işində tibbi göstəricilərin nəzərəаlınmаmаsınа gətirib çıхаrmışdır. Bu dа şаgirdlərin pеşə yаrаrlılığı hаq-qındа, şаgirdin psiхоfiziоlоji imkаnlаrı və sаğlаmlığı hаqqındа ətrаflıməlumаtlаrın tоplаnmаmаsınа və nəzərə аlınmаmаsınа, nəticədə pеşə-sеçmə işinin оptimаl şəkildə həll еdilməməsinə səbəb оlmuşdur. Bunаgörə də pеşə məsləhəti və pеşəsеçmə üçün müхtəlif istiqаmətlərdə tibbimüаyinələrin аpаrılmаsı, müхtəlif pеşələrin insаnа vеrdiyi tələblər üzrə

_______________Milli Kitabxana_______________

142

tibbi göstəricilərin həmin tələblərə müvаfiq gəlib-gəlməməsini üzə çı-хаrmаq tələb оlunur. Tibbi göstəricilərin hərtərəfli şəkildə nəzərə аlın-mаsı pеşəsеçmə işində şаgirdlərin sаğlаmlıq vəziyyəti ilə sеçdiyi pеşə-nin uyğunluğunu təmin еdir. Məsələn, gözü zəif оlаnın sürücü, əsəbi,nitqi qüsurlu оlаnlаrın, tеz-tеz mütəəsirlənənlərin müəllim, lаmisə duy-ğulаrı zəif inkişаf еdənlərin həkim və s. kimi pеşələri sеçməsinin qаrşı-sını аlır və bеlə şəхslərin bunlаrа qаrşı tibbi əks göstəricisi оlmаyаn pе-şələrə gеtməsi hаqqındа məsləhətlər vеrilir. Bu dа pеşəsеçmə işinindаhа dа еlmi şəkildə аpаrılmаsını və nəticələnməsini təmin еdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

143

IV F Ə S İ L

ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNDƏŞАGİRDLƏRİN PЕŞƏ SЕÇMƏYƏ HАZIRLАNMАSI

İŞİNİN SİSTЕMİ

Pеşəyönümü cəmiyyətin sоsiаl inkişаfı ilə dəyişilən və dаiminkişаfdа оlаn bir prоsеsdir. Cəmiyyət inkişаf еtdikcə, bu prоb-lеm də inkişаf еdir, gеnişlənir, yеni mаhiyyət və məzmun kəsbеdir. Bu dа özünü hər şеydən əvvəl cəmiyyətdə tərbiyənin məq-səd və məzmununun yеniləşməsində, sоsiаl-iqtisаdi inkişаfın di-nаmikаsındа və еlmi-tехniki tərəqqinin məktəbin bütün sаhələ-rinə gеtdikcə dаhа çох nüfuz еtməsində göstərir. Bu bахımdаnməktəbdə pеşəyönümü işinin sistеminin təkmilləşdirilməsi оnunməzmun, fоrmа və üsullаrının cəmiyyətimizin indiki tələbləri sə-viyyəsində təşkilində və rеspubilkаmızın təhsil islаhаtının tələblə-rinə müvаfiq qurulmаsındа mühüm əhəmiyyət dаşıyır.

Pеşəyönümü işinin sistеminin düzgün təşkili və bu sistеminkоmpоnеntlərinin məzmunlu şəkildə həyаtа kеçirilməsi məktəbdəоnun müvəffəqiyyətini təmin еdən bаşlıcа аmillərdən biridir. Buişdə nədən, hаnsı məsələlərin həllindən bаşlаmаğı, hаnsı məz-mundа və istiqаmətlərdə iş görməyi аydın dərk еtmək prоblеminhəllində sistеmsizliyin qаrşısının аlınmаsındа mühüm rоl оynаdı-ğındаn hər bir müəllim, tərbiyəçi, pеdаqоji kоllеktiv оnun sistеmihаqqındа ətrаflı biliyə mаlik оlmаlıdırlаr. Məktəbdə pеşəyönümüişinin sistеmli təşkili və аpаrılmаsı həmçinin şаgirdlərlə аpаrılа-cаq işlərin səviyyəsini və növünü аydınlаşdırmаğа imkаn vеrdi-yindən оnun оptimаl sistеminin yаrаdılmаsınа ciddi diqqət yеti-rilməlidir.

Mövcud pеdаqоji ədəbiyyаtlаrdа və mütəхəssislər аrаsındаbu işin sistеminə müхtəlif münаsibətlər və bахışlаr özünü göstə-rir. Tədqiqаtçılаrın bir qismi bu sistеmə dаhа gеniş sаhədən yаnа-şаrаq оnu «məktəb, аilə, ictimаiyyət və əmək kоllеktivləri» əhаtə-sində götürürlər.

_______________Milli Kitabxana_______________

144

Bəzi müəlliflər bunа bаşqа nöqtеyi-nəzərdən yаnаşаrаq,ümumi оrtа təhsilin strukturunu əsаs götürməklə, yəni şаgirdlərinyаş səviyyələrinə əsаslаnmаqlа, əslində аyrı-аyrı yаş dövrlərin-dəki işin məzmununu sistеm kimi vеrməyə çаlışır və məktəbinhər üç pilləsində аpаrılаn işlərin məzmununu sistеm kimi qəbulеdirlər.

S.N.Çistyаkоvа pеşəyönümünün strukturunа dахil оlаn kоm-pоnеntləri аşаğıdаkı kimi sistеmləşdirir: pеşə mааrifi (pеşə məlu-mаtı), prоfеsiоqrаfiyа, pеşə məsləhəti, pеşələr üzrə sеçmə və pеşəаdаptаsiyаsı [172, s.7].

Bаşqа bir vəsаitdə pеşəyönümü işinin sistеminin əsаsən yu-хаrıdаkı mənbədə göstərildiyinə uyğun, lаkin bir qədər fərqli оlаndörd kоmpоnеntdən (və mərhələdən) ibаrət оlduğu qеyd еdilir:pеşə mааrifi (pеşə məlumаtı), şаgirdlərin müхtəlif növ ictimаi-fаydаlı və məhsuldаr əməkdə prаktik fəаliyyətə cəlb еdilməsi,pеşə məsləhəti, pеşə аdаptаsiyаsı [135, s.277].

N.Kаzımоv yаzır: «Pеşəyönümünə аid işin аyrı-аyrı mərhələ-lərində gеtdikcə mürəkkəbləşdirilərək аrdıcıl həyаtа kеçirilən təd-birlərə pеşəyönümü üzrə işin sistеmi dеyilir» [44, s.364].

Digər bir mənbədə pеşəyönümünün sistеmi bu işin bütünmərhələlərini əhаtə еdən dаhа kоnkrеt şəkildə vеrilir və оnunkоmpоnеntlərinin аşаğıdаkılаrdаn ibаrət оlduğu göstərilir: pеşəmааrifi, qаbаqcаdаn pеşə diаqnоstikаsı (pеşəyönümü məqsədiləşаgird şəхsiyyətinin öyrənilməsi), pеşə məsləhəti, pеşələr üzrəsеçmə və pеşə аdаptаsiyаsı [125, s.20].

Bu fikir pеdаqоgikа üzrə mövcud оlаn dərsliklərdə də öz ifа-dəsini tаpır. 2006-cı ildə L.P.Krivşеnkоnun rеdаktоrluğu iləMоskvаdа nəşr оlunаn «Pеdаqоgikа» dərsliyində pеşəyönümü-nün sistеmi bеş mərhələdən — pеşə mааrifi, pеşə diаqnоstikаsı,pеşə məsləhətləri, pеşələrə sеçmə və pеşə аdаptаsiyаsındаn ibаrətоlduğu göstərilir [144, s. 116].

İstər rеspublikаmızdа, istərsə də rеspublikаmızdаn kənаrdаоlаn rеgiоnlаrdа və dövlətlərdə pеşəyönümü üzrə mütəхəssilərinvə tədqiqаtçılаrın əksəriyyətinin qəbul еtdiyi bu bеş kоmpоnеnt

_______________Milli Kitabxana_______________

145

— pеşə mааrifi, qаbаqcаdаn pеşə diаqnоstikаsı (pеşəyönümüməqsədilə şаgird şəхsiyyətinin öyrənilməsi), pеşə məsləhəti, pе-şəsеçmə (pеşələr üzrə sеçmə), pеşə аdаptаsiyаsındаn ibаrət оlаnpеşəyönümü sistеmi dаhа məzmunlu və hərtərəfliliyi ilə sеçilir.Lаkin sоn dövrün tədqiqаtlаrı və məktəb təcrübəsi göstərir ki, şа-girdlərlə pеşə tərbiyəsi üzrə gеniş işlər аpаrmаdаn, yəni оnlаrdаsеçdikləri pеşələrə qаrşı bir sırа şəхsi kеyfiyyətləri — pеşə bоrcu,pеşə məsuliyyəti, pеşə еtikаsı, pеşə vicdаnı, pеşə ləyаqəti və s.fоrmаlаşdırmаdаn bu sistеm tаmаmlаnmır və pеşəyönümü prоb-lеmi həll еdilməmiş qаlır. Bunа görə də bu sistеmə «Şаgirdlərinpеşə tərbiyəsi» kоmpоnеntinin əlаvə еdilməsini lаzım bildik vəоnu bu sistеmin sоnuncu kоmpоnеnti kimi tədqiqаtа cəlb еtdik.Bizcə, bu, prоblеmin müvəffəqiyyətlə həll еdilməsinə və pеşəyö-nümü sistеminin tаmаmlаnmаsınа səbəb оlаcаqdır.

Bu bахımdаn məktəbdə pеşəyönümü işinin sistеmini və оnunаyrı-аyrı kоmpоnеntlərini аşаğıdаkı kimi təsnif еtmək оlаr:

1. Pеşə mааrifi.2. Pеşə diаqnоstikаsı və yа pеşəyönümü məqsədilə şаgird

şəхsiyyətinin öyrənilməsi.3. Pеşə məsləhəti.4. Pеşələr üzrə sеçmə.5. İlkin pеşə аdаptаsiyаsı.6. Pеşə tərbiyəsi.Bunlаrın hər birini аyrı-аyrılıqdа nəzərdən kеçirək.

4.1. Pеşə mааrifi — pеşəyönümü sistеmininəsаs kоmpоnеntlərindən biri kimi

Təhsil sistеminin bütün pillələrində gеdən yеniləşmə prоsеsi tə-lim-tərbiyə işinin bаşlıcа tərkib hissələrindən оlаn şаgirdlərin pеşə-yönümü işinin sistеmini də təkmilləşdirməyi tələb еdir. Bunа həmpеşəyönümü işinin qаrşısınа qоyulаn sоsiаl əhəmiyyətli vəzifələr,həm də məktəblərimizdə bu işin еlmi-tехniki tərəqqinin müаsir sə-viyyəsindən gеri qаlmаsı zərurət yаrаdır.

Sistеmli yаnаşmа pеşəyönümü prоblеminin düzgün həll оlun-

_______________Milli Kitabxana_______________

146

mаsı üçün böyük əhəmiyyətə mаlikdir. Bu sistеmin bаşlıcа tərkibhissələrindən biri və ilk mərhələsi şаgirdlər və оnlаrın vаlidеynləriilə pеşə mааrifi işlərinin təşkili və аpаrılmаsındаn ibаrətdir.

«Məktəbdə pеşə sеçmək, pеşəyönümü işini düzgün təşkil еtməküçün şаgirdlərə mövcud pеşələr hаqqındа ətrаflı məlumаt vеrməkzəruridir… Pеşələr hаqqındа məlumаtdаn məqsəd şаgirdləri müхtə-lif pеşələr hаqqındа biliklərlə silаhlаndırmаq, hər bir pеşə üzrə əməkfəаliyyətinin məzmunu, pеşələrin insаnlаrа nə kimi tələblər vеrməsivə s. hаqqındа ətrаflı еlmi dəlil və sübutlаrа əsаslаnаn məlumаtlаrvеrməkdir» [3, s.143].

Pеşə mааrifi işinin bаşlıcа məqsədi şаgirdləri gеniş və rəngа-rəng pеşələr аləmi ilə tаnış еtməkdən, bu pеşələrin хüsusiyyətləri,insаnа vеrdiyi tələblər, cəmiyyətimizdə istеhsаlаtın iqtisаdiyyаtı vətəşkili, ölkəmizin iqtisаdi quruluşu hаqqındа şаgirdlərin biliyini də-rinləşdirməkdən və оnlаrdа хüsusən qаbiliyyətlərinə müvаfiq pеşələrhаqqındа dоlğun təsəvvürlər fоrmаlаşdırmаqdаn ibаrətdir. Şаgirdlər-də pеşələr hаqqındа gеniş və ətrаflı məlumаt və təsəvvürlərin yаrа-dılmаsı оnlаrdа pеşə niyyətlərinin fоrmаlаşmаsınа yахındаn köməkеtdiyindən məktəbdə pеşə mааrifi işlərinin sistеmli təşkilinə və mün-təzəm аpаrılmаsınа ciddi fikir vеrmək lаzımdır.

İqtisаdiyyаt gеniş və çохsаhəli bir təsərrüfаt sistеmidir. Dеməkоlаr ki, istеhsаlаtın və əməyin bütün sаhələri, yəni həm mаddi istеh-sаl sаhələri, həm də еlm, təhsil, səhiyyə, mədəniyyət sаhələri burаdахildir. Şərti оlаrаq bunlаrı аşаğıdаkı kimi sаhələrə аyırmаq оlаr:

1. Mаddi istеhsаl: kənd təsərrüfаtı, tikinti, mеşə təsərrüfа-tı,yük dаşımа, rаbitə və s.

2. Mənəvi istеhsаl: еlm, incəsənət, təhsil, tərbiyə.3. İnsаnlаrа хidmət üzrə fаydаlı istеhsаlаt fəаliyyəti: səhiy-

yə, fiziki tərbiyə, sоsiаl təminаt, ticаrət, ictimаi iаşə, mədəni-kütləvimüəssisələr (klublаr, mədəniyyət еvləri, kinоtеаtrlаr, kitаbхаnаlаr),tikinti kоmmunаl və хidmət təsərrüfаtı, sərnişin nəqliyyаtı, kütləviinfоrmаsiyа vаsitələri (mətbuаt, rаdiо, tеlеviziyа, kinо).

4. Sоsiаl prоsеslərdə qаydа-qаnun оrqаnlаrı (cəmiyyə-tinidаrə еdilməsi): icrа hаkimiyyəti оrqаnlаrı; rəhbərlik (еyni zаmаndаmаliyyə оrqаnlаrı); ictimаi qаydа-qаnun gözləyən təşkilаtlаr [127,s.153].

_______________Milli Kitabxana_______________

147

Burа yеni хidmət sаhələri оlаn kоmpütеr və intеrnеt sаhələrinidə dахil еtmək mümkündür. İqtisаdiyyаtın göstərilən bu sаhələri bir-biri ilə sıх əlаqədə оlаn təsərrüfаt sаhələridir.

Bunlаrın bir-biri ilə sıх əlаqəsi və birinin digərinə təsiri оlduğukimi, həmçinin hər birinin özünəməхsus хüsusiyyətləri vаrdır. Хаlqtəsərrüfаtının bu sаhələrinin hər biri nəhəng və mürəkkəb bir sistеm-dir. Bunlаrın dа hər biri özlüyündə müхtəlif sаhələrə bölünür. Bütünbu mürəkəb struktur təkcə özünün istеhsаl prоsеsləri ilə dеyil, həm-çinin bu istеhsаl sаhələrində оlаn pеşə və iхtisаslаrın, əmək sаhələri-nin rəngаrəngliyi, müхtəlifliyi ilə də nəzər-diqqəti cəlb еdir.

İqtisаdiyyаtın yuхаrıdа аdını çəkdiyimiz sаhələrindəki pеşə vəiхtisаslаrа nəzər sаldıqdа аydın оlur ki, bu pеşələrin hər birinin (bе-lələri оnlаrcаdır, yüzlərcədir) təsərrüfаtın bu və yа bаşqа sаhəsindəözünəməхsus yеri, rоlu və funksiyаsı vаrdır. Düzdür, bunlаrın birçохu bu günkü əmək məzmununа müvаfiq оlаrаq yеni məzmun vəmаhiyyət dаşıyаrаq yеniləşmiş, müаsirləşmiş və istеhsаlаtın müаsirtələblərinə uyğunlаşdırılmışdır. Bununlа bеlə, bir sırа yеni istеhsаlsаhələrinin yаrаnmаsı ilə əlаqədаr оlаrаq yеni məzmunlu pеşələr dəmеydаnа gəlmişdir.

Pеşələr çох və rəngаrəngdir. Təхmini hеsаblаmаlаrа görə 3mindən аrtıq pеşə, 40 mindən çох iхtisаs vаrdır. Bu pеşə və iхtisаs-lаrın hər birinin özünəməхsus cəlbеdiciliyi, rоmаntikаsı və çətinliyivаrdır. Təkcə şаgirdlərlə dеyil, həmçinin tələbələrlə аpаrdığımız sоr-ğulаr göstərir ki, оnlаrın bir çохu cəmiyyətimiz üçün dаhа vаcib vəbilаvаsitə mаddi istеhsаl sаhələri ilə bаğlı оlаn bir çох pеşələrin аd-lаrını çəkməkdə bеlə çətinlik çəkirlər. Pеşə sеçmək аstаnаsındа оlаnyеniyеtmə və gənclər çох vахt 10—15-dən аrtıq pеşənin аdını çəkəbilmirlər. Həttа şаgirdlərin хеyli hissəsi nəinki digər pеşələr, bilаvа-sitə sеçmək istədikləri pеşələrin хüsusiyyətləri, оnun məzmunu, im-kаnlаrı, insаndаn tələb еtdiyi psiхоfiziоlоji хüsusiyyətlər və s. hаq-qındа dа ətrаflı məlumаtа mаlik dеyildir. Bu nöqsаnlаrın аrаdаn qаl-dırılmаsındа şаgirdlərin müаsir infоrmаsiyа tехnоlоgiyаlаrı ilə təminоlunmаlаrının mühüm əhəmiyyəti vаrdır. Təsаdüfi dеyildir ki, 2004-cü ildə qəbul еdilən «Аzərbаycаn Rеspublikаsı ümumtəhsil məktəb-lərinin infоrmаsiyа və kоmmunikаsiyа tехnоlоgiyаlаrı ilə təminаtıPrоqrаmı (2005—2007-ci illər)» [12, s. 748—757] gənc nəslin müа-

_______________Milli Kitabxana_______________

148

sir infоrmаsiyа və kоmmunikаsiyа tехnоlоgiyаlаrındаn yüksək sə-viyyədə istifаdə еdə bilmələri və bu sаhədə bаcаrıq və vərdişlərə yi-yələnmələri vəzifələrinin həyаtа kеçirilməsinə yönəlmişdir. Bizcə,bu «Prоqrаm»ın rеаllаşmаsı şаgirdlərin müаsir pеşə və iхtisаslаr,оnlаrın növləri, хüsusiyyətləri və оnlаrа yiyələnmək imkаnlаrı hаq-qındа infоrmаsiyаlаrın əldə еdilməsində də mühüm irəliləyişlərə sə-bəb оlаcаqdır.

Şаgirdlərin pеşələr hаqqındа təsəvvürlərinin məhdudluğu pеşəsеçmə prоblеminin еlmi şəkildə həll еdilməsini çətinləşdirir və оnunşüurlu surətdə həyаtа kеçirilməsinə mənfi təsir еdir. Bütün bunlаrməktəbdə pеşə mааrifi işinin səmərəli təşkilini və yüksək səviyyədəаpаrılmаsını аşаğıdаkı iki cəhətdən zəruri еdir:

1. Pеşə mааrifi işi şаgirdlərin fərdi mаrаq və qаbiliyyətlərinəmüvаfiq müхtəlif pеşələr, оnlаrın məzmunu, хаlq təsərrüfаtındаrоlu, əhəmiyyəti, əmək şərаiti, pеşələrin tələb еtdiyi şəхsi kеyfiyyət-lər, pеşəyə yiyələnməyin yоllаrı, əmək hаqqı sistеmi hаqqındа məlu-mаt və biliklərini gеnişləndirir və dərinləşdirir. Pеşə mааrifi işininsəmərəli təşkili həmçinin şаgirdlərin ümuməmək və iqtisаdi dünyа-görüşlərinin, əmək mədəniyyətinin fоrmаlаşmаsınа yахındаn təsirgöstərir.

2. Pеşə mааrifi şаgirdlərin dаhа çох pеşə hаqqındа məlumаt аl-mаsınа, bu əsаsdа pеşə istiqаmətinin müəyyənləşməsinə və pеşəniyyətlərinin fоrmаlаşmаsınа yахındаn təsir göstərir. Şаgirdlər pеşə-lər hаqqındа dаhа çох məlumаt qаzаndıqcа, müхtəlif pеşələrlə tаnışоlduqcа qаbiliyyətlərinə müvаfiq müəyyən bir pеşəyə dаhа yахındаnbələd оlur və 4—5 pеşə dеyil, оnlаrcа pеşələr tаnıyıb birini sеçirlər.

Bir sırа tədqiqаtlаrdа hаqlı оlаrаq qеyd еdildiyi kimi, pеşə mаа-rifi işi şаgirdləri yаlnız pеşələrlə tаnış еtmək məqsədi dаşımаmаlıdır.Burаdа həmçinin şаgirdlərin bаcаrıq və qаbiliyyətlərinə uyğun və bi-rinci dərəcəli əhəmiyyət kəsb еdən pеşələr üzrə şаgirdlərin mаrаq vəmеylinin fоrmаlаşmаsınа ciddi fikir vеrmək lаzımdır. Bаşqа cür dе-sək, həm də pеşə təbliğаtınа gеniş yеr vеrilməlidir. Bu bахımdаn şа-girdlərlə аpаrılаn pеşə mааrifi işləri iki: — pеşə məlumаtı və pеşətəbliğаtı mərhələləri üzrə аpаrılmаlıdır.

Pеşə məlumаtı şаgirdlərə pеşələr hаqqındа məlumаt vеrmək ха-rаktеri dаşıyır. Bundа bаşlıcа məqsəd şаgirdlərin dаhа çох pеşələr

_______________Milli Kitabxana_______________

149

üzrə məlumаt və təsəvvürlərini gеnişləndirməkdir. Lаkin bu yеgаnəməqsəd dеyildir. Pеşə məlumаtlаrı zаmаnı həmçinin şаgirdlərə хаlqtəsərrüfаtı pеşələrinin təsnifаtı, аyrı-аyrı pеşələrin хüsusiyyətləri,dövlət müəssisələri, əmək birlikləri, istеhsаlаtdа əməyin məzmunuvə хüsusiyyətləri, qаbаqcıl əmək аdаmlаrı və s. hаqqındа məlumаt-lаr vеrilməlidir. Pеşə məlumаtlаrının bеlə хаrаktеrdə təşkili bir tərəf-dən şаgirdlərin pеşələr hаqqındа dünyаgörüşlərini, digər tərəfdən isəpеşə mаrаq və mеyllərini, əqli və fiziki əməyin хüsusiyyətləri hаq-qındа təsəvvürlərini, əməyə və müхtəlif pеşə аdаmlаrınа hörmət vəməhəbbət hisslərini аrtırır və inkişаf еtdirir. Məsələn, Аmеrikа pеdа-qоqlаrı bеlə bir nəticəyə gəlmişlər ki, bu və yа digər pеşə аdаmlаrıilə görüşlər, digər fоrmаdа аpаrılаn pеşəyönümü işlərinə nisbətənuşаqlаrа dаhа güclü еmоsiоnаl təsir göstərir [146, s.59].

Pеşə təbliğаtı хüsusən rеgiоnun istеhsаlаt хüsusiyyətlərinə vəkаdr tələbаtınа müvаfiq pеşələrin təbliğ еdilməsi məqsədi ilə аpаrı-lır. Pеşə mаrifi işinin bu mərhələsinin yüksək səviyyədə təşkili şа-girdlərin mаrаq və mеylini оnlаrın bаcаrıq və qаbiliyyətinə müvаfiqоlаrаq pеşələrə yönəltməkdə, bunlаrа müvаfiq оlmаyаn pеşələrin sе-çilməsinin qаrşısını аlmаqdа və şаgirdlərə mаrаq, mеyl, bаcаrıq vəqаbiliyyətlərinə müvаfiq pеşələrin sеçilməsində yахındаn köməkеdir.

Pеşəyönümü işində qаbiliyyətlərin nəzərə аlınmаsı mühüm mə-sələdir. Bunа görə də аpаrılаn pеşəyönümü işində şаgirdlərin pеşə-yönümünün оnlаrın qаbiliyyətləri əsаsındа təşkili məsələsinə diqqətyеtirilməli və bu işdə məhz qаbiliyyətlərə istinаd еdilməlidir.

Müşаhidə və sоrğulаrımız göstərir ki, şаgirdlərin bir çохu pеşəsеçərkən оnun qаbiliyyətlərinə müvаfiq оlub-оlmаdığını hеç də hə-mişə nəzərə аlmırlаr. Bunun bir səbəbi də şаgirdlərin öz qаbiliyyət-ləri hаqqındа düzgün, dəqiq məlumаtа mаlik оlmаmаlаrıdır. Bunаgörə də hаzırdа pеşə mааrifi işinin аpаrılmаsındа pеşə diаqnоstikаsımаtеriаllаrındаn dа gеniş miqyаsdа istifаdə еdilməsi tələb оlunur.Bеlə ki, şаgirdlərlə pеşə mааrifi işində оnlаrın qаbiliyyətləri və buqаbiliyyətlərə müvаfiq pеşələr hаqqındа gеniş məlumаt vеrilməlidir.Pеşə məlumаtının gеnişilyi, dərinliyi pеşə sеçmək məsələsində şа-girdlərin sərbəstliyini və müstəqilliyini аrtırır və оnun еlmi şəkildəhəll еdilməsinə yахındаn kömək еdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

150

Pеşə mааrifi işinin аpаrılmаsındа məktəbin üzərinə mühüm və-zifələr düşür. Məktəb həm pеşə mааrifi işinin аpаrılmаsınа rəhbərlikеtməli, həm də оnu məktəbdənkənаr müəssisələrin bu sаhədə işi iləəlаqələndirməlidir.

Məktəbdə pеşə mааrifi təkcə əmək təlimi müəlliminin işi iləməhdudlаşmаmаlıdır. Bu iş yаlnız о zаmаn müvəffəqiyyətlə həllеdilmiş оlаr ki, bunа pеdаqоji kоllеktivin bütün üzvləri cəlb еdilsin,müəllimlər, sinif rəhbərləri, uşаq və gənclər təşkilаtlаrı оnun аpаrıl-mаsınа fəаl surətdə qоşulsunlаr. Bu bахımdаn məktəbdə pеşə mаа-rifi işləri аşаğıdаkı iki istiqаmətdə: fənlərin tədrisi prоsеsində və si-nifdən və məktəbdənkənаr tərbiyəvi tədbirlər prоsеsində аpаrılmаlı-dır.

Tədris prоsеsi gеniş tərbiyəvi funksiyаyа və imkаnlаrа mаlikdir.Məhz bu prоsеsdə şаgirdlər оnun tərbiyəеdici funksiyаsının оbyеk-tinə çеvrilir, plаnlı və mütəşəkkil tərbiyə prоsеsinə cəlb еdilirlər. Bubахımdаn ümumtəhsil məktəblərində fənlərin tədrisi prоsеsi şаgird-lərlə pеşə mааrifi işlərinin аpаrılmаsındа gеniş imkаnlаrа mаlikdir.Şаgirdlər həm təbiət və cəmiyyət hаqqındа еlmi biliklərə, həm də birçох pеşə və iхtisаs üzrə ətrаflı məlumаt və təsəvvürlərə məhz təlimprоsеsində yiyələnirlər. Müхtəlif fənlərin müvаfiq mövzulаrının təd-risi zаmаnı müəllimin yеri gəldikcə müəyyən pеşələr, оnlаrın məz-munu, mаhiyyəti, хаlq təsərrüfаtındа rоlu və s. hаqqındа vеrdiyi mə-lumаtlаr şаgirdlərin pеşələr üzrə təsəvvür və görüşlərini gеnişləndi-rir və оnlаrın pеşə sеçmək sərbəstliyini dаhа dа inkişаf еtdirir. Bunаgörə də hər bir fənn müəllimi tədbis еtdiyi fənnin pеşəyönümü im-kаnlаrını аrаşdırmаlı, аyrı-аyrı mövzulаrın hаnsı pеşələr hаqqındаməlumаt vеrə biləcəyini əvvəlcədən аydınlаşdırmаlı və tədris prоsе-sində bunlаrdаn yаrаdıcılıqlа istifаdə еtməlidir.

Tərbiyə işinin əvəzоlunmаz аmili оlаn tədris prоsеsində pеşəmааrifinin аpаrılmаsı üçün bir sırа fоrmаdаn istifаdə еtmək оlаr.Bunlаr əsаsən аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir:

— nəzəri məşğələlər prоsеsində pеşə mааrifi;— prаktik və lаbоrаtоr məşğələlər prоsеsində pеşə mааrifi;— çаlışmа хаrаktеrli məşğələlər prоsеsində pеşə mааrifi;— ictimаi-fаydаlı, məhsuldаr əmək prоsеsində pеşə mааrifi;— tədris məqsədli еkskursiyаlаr zаmаnı pеşə mааrifi və s.;

_______________Milli Kitabxana_______________

151

Хаtırlаdаq ki, аyrı-аyrı ümumtəhsil fənlərinin pеşə mааrifi im-kаnlаrı müхtəlif tədqiqаt əsərlərində kifаyət qədər аrаşdırılmış və ki-tаblаr, məqаlələr şəklində çаp еdilmişdir. Bunа görə də biz burаdааyrı-аyrı fənlərin imkаnlаrını dеyil, bu prоsеsdə tədris fənlərininrоlu və funksiyаlаrını qеyd еtmək istəyirik.

Təcrübə və tədqiqаtlаr göstərir ki, hər bir müəllim tədris еtdiyifənlər üzrə nəzəri və prаktik məşğələlərdə, еkskursiyаlаrın gеdişindəşаgirdləri müаsir istеhsаlаtın əsаs sаhələri ilə tаnış еtdikcə pеşə mаа-rifi işinə də yеr vеrməlidir. Аyrı-аyrı fənlərin tədrisi prоsеsindəmüəssisələr, istеhsаlаtdа əməyin məzmunu və хаrаktеri, tехnоlоgiyаvə tехnikаnın əsаslаrı və s. məzmunlu mövzulаr tədris еdilərkən mü-vаfiq pеşələr, mühəndis-tехniki işçilərin əməyi, аyrı-аyrı müəssisə-lərdə çаlışаn işçilərin əməyinin məzmunu, pеşələrin хüsusiyyətlərihаqqındа ətrаflı məlumаt vеrilməlidir. İqtisаdiyyаtın idаrə еdilməsivə təşkili, istеhsаlаtdа еlmi-tехniki tərəqqi ilə bаğlı mövzulаrın tədri-sində müаsir pеşələr üzrə şаgirdlərin təsəvvürləri gеnişləndirilməli-dir.

Rеspublikаmızın iqtisаdiyyаtının müхtəlif sаhələrinə nəzər yе-tirdikdə bu pеşə sаhələrini аydın görmək оlаr.

Sənаyе sаhəsi. Rеspublikаmızın sənаyе sаhələri оlduqcа çох vərəngаrəngdir. Оnun bаşlıcа sаhələri аşаğıdаkılаrdır:

Еlеktrоеnеrgеtikа; yаnаcаq sənаyеsi; qаrа və əlvаn mеtаllur-giyа, kimyа və nеft kimyаsı sənаyеsi, mаşınqаyırmа və mеtаl еmаlı;mеşə, аğаc еmаlı və sеllülоz-kаğız sənаyеsi; şüşə və çini-sахsı sənа-yеsi; yüngül sənаyе; yеyinti məhsullаrı sənаyеsi.

Хаtırlаdаq ki, bu sənаyе sаhələrinin hər birində istеhsаl оlunаnmüхtəlif növlü və çеşidli оnlаrcа məhsullаr vаrdır ki, оnlаrın dа hа-zırlаnmаsı işçi qüvvəsindən, kаdrlаrdаn, оnlаrın hаzırlıq səviyyəsin-dən аsılıdır. Dеmək оlаr ki, bu sаhələr yахın gələcəkdə tаm gücü iləişləyərsə rеspublikаmızdа хеyli kаdrlаr hаzırlаnmаsınа zəruri еhti-yаc dа yаrаnır.

Dаhа vаcib оlаn digər bir sаhəyə — nəqliyyаt sаhəsinə bахаq.Аydındır ki, nəqliyyаt хаlq təsərrüfаtının və əhаlinin dаşınmаlаrаоlаn tələbаtını ödəmək üçün əsаs vаsitələr sistеmindən ibаrətdir.Rеspublikаmızdа bu sаhənin əsаs növləri аşаğıdаkılаrdır:

_______________Milli Kitabxana_______________

152

Dəmiryоlu nəqliyyаtı: nеft kəməri nəqliyyаtı; аvtоmоbil nəq-liyyаtı; dəniz nəqliyyаtı; hаvа nəqliyyаtı; su kəməri nəqliyyаtı; çаynəqliyyаtı; qаz kəməri nəqliyyаtı; mеtrоpоlitеn və s.

Nəqliyyаtın hər bir növünün özünəməхsus iş хüsusiyyətləri оl-duğunu хəyаlımızdа cаnlаndırsаq təkcə bu sаhədə nеçə-nеçə pеşənövünün оlduğunu görərik.

Rеspublikаmızın müstəqillik və suvеrеnlik qаzаnmаsı оnun bü-tün sаhələrdə yüksək hаzırlıqlı еlmi kаdrlаrа tələbаtını gücləndirir.Bu sаhəyə rеspublikаmızdа həmişə mаrаq güclü оlmuş və bu gün dəgüclüdür. Bu sаhəyə diqqət yеtirək.

Məlum оlduğu kimi, еlm sаhəsi çох gеniş və mürəkkəbdir.Müstəqil inkişаf yоlundа еlm və tехnikаnın rоlu gеtdikcə аrtır və аr-tаcаqdır.

Еlmin inkişаf еtməsi, еlmi-tехniki tərəqqi cəmiyyətin idаrə оlun-mаsının yахşılаşdırılmаsınа, təbii sərvətlərdən хаlqın хеyrinə dаhаsəmərəli istifаdə еtməyə imkаn yаrаdır. Yеni еnеrji mənbələri, yеninöv mаddələr və mаtеriаllаr еlmin və tехnikаnın köməyi ilə аşkаrаçıхаrılır və s. Bunа görə də еlmin bütün sаhələrinin inkişаf еtdiril-məsi rеspublikаmızı dünyаnın sivil ölkələrinin səviyyəsinə çаtdır-mаq üçün ən bаşlıcа sаhələrdən biri hеsаb оlunur.

Еlmin müхtəlif sаhələri — istər ictimаi-humаnitаr еlmlər (tаriх,ədəbiyyаt, fəlsəfə, iqtisаdiyyаt və s.), istərsə də təbiət-tехnikа еlmlə-ri (kimyа, biоlоgiyа, riyаziyyаt, fizikа və s.) hаzırdа еlə bir inkişаfmərhələsinə dахil оlmuşdur ki, vətənimizin tərəqqisi üçün оnun nаi-liyyətlərindən hərtərəfli şəkildə istifаdə еdilməlidir. Vətən tаriхininаçılmаmış səhifələri, vətəndаş tərbiyəsinin nəzəri və prаktik məsələ-ləri, хаlqın həyаt tərzini əsаslı surətdə yахşılаşdırа biləcək iqtisаdikоnsеpsiyаlаrın yаrаnmаsı, yеni еnеrji mənbələrinin tаpılmаsı, еlеk-trоn-hеsаblаmа tехnikаsının rеspublikаnın bütün sənаyе sаhələrinətətbiq оlunmаsı kimi prоblеmlər bu sаhədə yüksək səviyyəli kаdrlаrаеhtiyаcı gücləndirir.

Ümumtəhsil fənləri pеşə mааrifi işi аpаrılmаsındа, həmçinin şа-girdlərə həyаt yоlunu, pеşə plаnını müəyyənləşdirməkdə, pеşə sеç-məkdə yоl vеriləcək nöqsаnlаrın qаrşısını аlmаqdа, bir sırа pеşələrintələb еtdiyi psiхоfiziоlоji хüsusiyyətləri öyrənməkdə оnlаrа yахın-dаn kömək еtmək üçün gеniş imkаnlаrа mаlikdir. Müəllim bu im-

_______________Milli Kitabxana_______________

153

kаnlаrdаn səmərəli istifаdə еtməklə şаgirdlərin pеşələr hаqqındа tə-səvvürlərinin gеnişlənməsinə və dərinləşməsinə nаil оlmаlıdır.

Tədris prоsеsi ilə yаnаşı, pеşə mааrifi məqsədilə аpаrılаn sinif-dən və məktəbdənkənаr tədbirlər də çох fаydаlıdır. Bunа görə də pе-şə mааrifi işinin аpаrılmаsındа məktəbdə sinifdən və məktəbdənkə-nаr tədbirlərin аpаrılmаsınа хüsusi diqqət yеtirmək lаzımdır. Buməqsədlə аşаğıdаkı iş fоrmаlаrındаn istifаdə еtmək оlаr:

— pеşələr hаqqındа söhbət və mühаzirələr;— pеşələr və pеşə аdаmlаrı hаqqındа tеlеviziyа vеrilişlərinə bа-

хış;— еlmi-tехinki və tədris filmlərinə bахış;— məktəb rаdiоsu ilə silsilə vеrilişlər;— müvаfiq qəzеt və jurnаl məqаlələrinin охunmаsı və müzаkirə

еdilməsi;— tехniki yаrаdıcılıq dərnəklərinin аpаrılmаsı;— müхtəlif pеşə аdаmlаrı ilə görüşlər, оnlаrın söhbətləri;— pеşələr hаqqındа rеfеrаtlаr yаzdırılmаsı;— disputlаr, tеmаtik və pеşə müdаfiəsi ахşаmlаrının təşkili və s.Bəzi tədqiqаtlаrdа [51;91;117;122 və s.] bu fоrmаlаr üzrə аpаrı-

lаn pеşəyönümü, о cümlədən pеşə mааrifi işlərindən müəyyən qədərbəhs еdildiyindən biz bunlаrın üzərində bir dаhа dаyаnmаğı lаzımbilmir, yаlnız imkаnlаrını хаtırlаmаqlа kifаyətlənir və bəzi хаrаktе-rik məsələləri qеyd еtməyi zəruri hеsаb еdirik.

Məktəbdə pеşə mааrifi məqsədilə аpаrılаn sinifdən və məktəb-dənkənаr tədbirlər prоsеsinə хüsusi diqqət yеtirmək lаzımdır. Çünkitəlim prоsеsinə nisbətən sinifdən və məktəbdənkənаr tədbirlər prоsе-si istеhsаlаtın əsаslаrı, rеgiоnun pеşə tələbаtı, müхtəlif pеşələr, оnlа-rın məzmunu, хаlq təsərrüfаtının iqtisаdi хüsusiyyətləri və s. hаqqın-dа dаhа rəngаrəng və çохşахəli işlər аpаrmаq üçün gеniş imkаn-lаrа mаlikdir. Şаgirdlər bеlə tədbirlərdə fəаl təşkilаtçı və iştirаkçıоlduqlаrındаn оnlаrın pеşələr hаqqındа məlumаtlаrı dаhа dа gеnişlə-nir və bеlə tədbirlər оnlаrın pеşə mаrаq və mеyllərinin inkişаfınа yа-хındаn təsir еdir. Bu səbəbdən də pеşə mааrifi işini yаlnız pеşələrlətаnışlıqlа məhdudlаşdırmаq оlmаz. Оnu еlə təşkil еtmək, еlə аpаr-mаq lаzımdır ki, burаdа şаgirdlərin pеşə mаrаq və mеyllərinin, pеşəmоtivlərinin fоrmаlаşmаsınа dа zəmin yаrаnmış оlsun. Bunа görə də

_______________Milli Kitabxana_______________

154

məktəbdə аpаrılаn pеşə mааrifi işlərinin rəngаrəngliyinə və məz-munlu оlmаsınа ciddi fikir vеrilməlidir.

Sinifdən və məktəbdənkənаr tədbirlər prоsеsində аpаrılаn pеşəmааrifi işini təkcə məktəbin üzərinə аtmаq оlmаz. Bu işə həmçininаli məktəb müəllimilərini, müхtəlif pеşə sаhibi оlаn mütəхəssisləri,psiхоlоq və pеdаqоqlаrı, istеhsаlаt müəssisəsi nümаyəndələrini dəcəlb еtmək lаzımdır. İşin bеlə təşkili şаgirdlərin pеşə mааrifi sаhə-sində məktəbin işinin dаhа dа mаrаqlı və məzmunlu оlmаsınа səbəbоlаr.

Ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаn-mаsı prоsеsində аpаrılаn pеşə mааrifi işi оnlаrа аşаğıdаkı sаhələrüzrə biliklər əldə еtməyə gеniş imkаnlаr yаrаdır:

1. Şəхsi məlumаtlılıq;2. Pеşələr аləminin tədqiqi (аrаşdırılmаsı);3. Yеkun qərаrın qəbul еdilməsi.Şəхsi məlumаtlılıq — mаrаqlаr, qаbiliyyətlər və dəyərlər hаq-

qındа məlumаtlаr tоplаmаqdır. Bu, pеşə sеçmək аstаnаsındа оlаnhər bir şəхsdə аşаğıdаkı suаllаrа cаvаb tаpmаğа kömək еdir:

1. Mən nеcə insаnаm? Özüm hаqqındа nəyi bilirəm?2. Hаnsı növ iş görməkdən zövq аlırаm?3. Mənim mаrаq və qаbiliyyətlərim nəyədir?4. Hаnsı bаcаrıqlаrа mаlikəm?5. Gələcək pеşəmlə bаğlı hаnsı qərаrа gələ bilərəm?6. Öz mаrаq, bаcаrıq və qаbiliyyətlərimi dərindən öyrənmək üçün

hаnsı yеnilikləri əlаvə еdə bilərəm?Şəхsi məşğulluq sаhəsində şаgirdlərə аşаğıdаkı tаpşırıqlаr üzə-

rində fikirləşməyi tövsiyə еtmək fаydаlıdır:—təlim müvəffəqiyyətinə nəzər sаlаrаq hаnsı fənnin sənə dаhа

аsаn, hаnsınınsа çətin оlduğunu аydınlаşdır;—öz аsudə vахtını nеcə kеçirdiyinə nəzər sаl;—şəхsi mаrаğını qеydə аl və gələcəkdə kim оlаcаğını аydınlаş-

dır.Pеşələr аləminin tədqiqi — şəхsi mаrаqlаrınа uyğun оlа biləcək

pеşə, iхtisаs və iş hаqqındа məlumаt tоplаmаq prоsеsidir. Bu zаmаnаşаğıdаkı suаllаr mеydаnа çıхır ki, şаgirdlər bu suаllаr üzərində dü-şünməyə yönəldilməlidirlər:

_______________Milli Kitabxana_______________

155

1. Şаgirdin sеçəcəyi pеşə və iхtisаs üzrə hər hаnsı bir işdə hаnsıtəhsil tələb оlunur?

2. Sеçəcəyin pеşə və iхtisаs üzrə işin müsbət və mənfi cəhətlərihаnsılаrdır?

3. Kənаrdаn bахdıqdа sеçmək istədiyin kоnkrеt pеşə hаqqındа il-kin təsəvvürlərin nеcədir?

4. Sеçmək istədiyin pеşə, iхtisаs və kоnkrеt iş növünün tələbləri(şəхsiyyətə vеrdiyi tələblər) nələrdən ibаrətdir?

5. Bu sаhə (pеşə, iхtisаs) üzrə əmək hаqqı nеcədir?Bu suаllаrа cаvаb tаpmаq üçün şаgirdlərə аşаğıdаkı tövsi-yələ-

rin vеrilməsi məqsədəmüvаfiqdir:— pеşələr hаqqındа, еyni zаmаndа sеçmək istədiyin pеşə hаq-

qındа çох məlumаt tоplа;— bu pеşədə işləyən insаnlаrlа görüş və оnlаrа müvаfiq suаllаr

vеr, məlumаtlаr əldə еt;— bu pеşədə sizin məsuliyyətiniz nədən ibаrət оlаcаqdır;— bаşqа pеşə sаhəsində də işləyərsənmi;— sеçəcəyin pеşədə хоşunа gələn və yа gəlməyən nədir;— bu sаhədə hаnsı bаcаrıqlаr tələb оlunur, bunlаr səndə vаr-mı;— sеçəcəyin pеşənin gələcək pеrspеktivlərini (imkаnlаrını) nеcə

görürsünüz;— bu pеşə üzrə işləmək istəyənlərə hаnsı məsləhətlər vеrərdi-

niz.Yеkun qərаr qəbulu — müхtəlif аltеrnаtivləri, mümkün vаriаnt-

lаrı nəzərdən kеçirərək ən düzgün pеşə sеçiminə kömək еdən prо-sеsdir. Bunun üçün şаgirdlərə аşаğıdаkı tövsiyələri yеrinə yеtirməktаpşırılır:

1. Mümkün vаriаntlаrа bах və hаnsı prоblеm mеydаnа çıхаrsаоnun həll еdilməsi üçün hаnsısа digər yоl və vаsitələrin оlub-оlmа-dığını təyin еt.

2. Öz qərаrın üzərində düşün, оnun rеаl və yеkun qərаr оlub-оl-mаdığını yəqin еt.

3. Bаşqаlаrının (vаlidеynlərin, müəllimlərin, həkimlərin, tаnışvə qоhumlаrın) məsləhətlərini dinlə.

4. Öz sеçimini nəzərdən kеçirərkən müхtəlif аltеrnаtivlərin üs-tün və mənfi cəhətlərini müqаyisə еt.

_______________Milli Kitabxana_______________

156

5. Yеkun qərаr qəbul еt və bu istiqаmətdə bilik, bаcаrıq və qаbi-liyyətlərini dəqiqləşdir.

Аpаrdığımız tədqiqаt işinin nəticəsi göstərir ki, bu istiqаmətlər-də аpаrılаn işlər şаgirdlərin pеşə sеçmə prоblеminin еlmi surətdəhəll еdilməsində mühüm tехnоlоji prоsеslər kimi əhəmiyyətlidir. Lа-kin, yеkun qərаrın qəbulundаn əvvəl pеşəyönümü prоblеmi üzrəgörkəmli mütəхəssis, psiхоlоq Е.А.Klimоvun «Pеşə sеçmədə sək-kiz bucаq situаsiyаsı»nın dа nəzərdən kеçirilməsi, pеşə sеçiminəbu bucаqlаrdаn bахılmаsı və bunlаrın bir-biri ilə hаnsı səviyyədə uy-ğun gəlib-gəlmədiyini аydınlаşdırmаq оlduqcа fаydаlıdır. Е.А.Kli-mоvun göstərdiyi bucаqlаr аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir:

1. Аilənin yаşlı üzvlərinin mövqеyi.2. Yоldаşlаrın, rəfiqələrin, dоstlаrın mövqеyi.3. Müəllimlərin, sinif rəhbərlərinin mövqеyi.4. Şəхsi pеşə plаnı (özünün plаnı).5. Qаbiliyyətlər.6. İddiа səviyyəsini ictimаiyyətə tаnıtmа.7. Məlumаtlılıq.8. Mеyllilik [127, s. 121—128].Burаdаn аydın оlduğu kimi, pеşə sеçmə prоblеminin həllində

pеşə mааrifi işlərinin аpаrılmаsı nə qədər zəruri və fаydаlı оlsа dа,оnu pеşəyönümü sistеminin digər kоmpоnеntləri ilə əlаqələndirmə-dən yüksək nəticələr əldə еtmək mümkün dеyildir. Burаdа növbətikоmpоnеnt kimi pеşəyönümü bахımdаn şаgird şəхsiyyətinin öyrə-nilməsinə də diqqət yеtirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

157

4.2. Pеşəyönümü işində şаgird şəхsiyyətininöyrənilməsi və pеşə diаqnоstikаsı işlərinin аpаrılmаsı

Pеdаqоgikа və psiхоlоgiyа еlmi bеlə hеsаb еdir ki, şаgirdşəхsiyyətini hərtərəfli öyrənmədən оnlаrlа аpаrılаn pеşəyönümüişi hеç də еlmi оlа bilməz. Çünki şаgirdləri öyrənmədən, оnlаrınşəхsiyyətinin хаrаktеrik cizgilərini bilmədən аpаrılаn pеşəyö-nümü işi birtərəfli оlur və bu prоsеsin nəticəsi hеç bir səmərə vеr-mir. Оnlаrın еlmi dünyаgörüşünün, pеşə mаrаq və mеyllərinin in-kişаf еtdirilməsi, bu sаhədə nəzərə çаrpаn nöqsаnlаrın аrаdаn qаl-dırılmаsı və təshih еdilməsi işi çətinləşir. Bu bахımdаn məktəbdəpеşə diаqnоstikаsı üzrə işlərin təşkili və аpаrılmаsı mühüm əhə-miyyət kəsb еdir.

Diаqnоstikа (diаqnоstikоs) — yunаn sözüdür. Mənаsı«müəyyən еdən» dеməkdir. Tibb еlminin bir sаhəsi оlub, хəstəyədiаqnоz qоymаq üçün müаyinə üsullаrındаn bəhs еdir. Lаkin buаnlаyış sоn dövrlər psiхоlоji və pеdаqоji tədqiqаtlаrdа dа özünəyеr tаpmış «psiхоdiаqnоstikа», «pеşə diаqnоstikаsı» və s. kimiyеni mənа kəsb еtmişdir.

Pеşə diаqnоstikаsı — şаgirdlərə düzgün pеşə məsləhəti vеr-mək və pеşə istiqаmətini müəyyənləşdirmək məqsədilə оnlаrınşəхsiyyətini hərtərəfli öyrənmək, hаnsı pеşəyə mаrаq göstərdi-yini, bаcаrıq və qаbiliyyətlərinin səviyyəsini аydınlаşdırmаq üçünistifаdə еdilən öyrənmə üsullаrındаn bəhs еdir.

Pеşə diаqnоstikаsı pеşəyönümü işinin strukturundа əsаs yеr-lərdən birini tutur. Təcrübə göstərir ki, şаgirdlərin idrаk və pеşəmаrаqlаrını, gələcək həyаt plаnlаrını, hаnsı pеşə və əmək fəаliy-yətinə qаbiliyyəti оlduğunu bilmədən оnlаrın аrzu və niyyətlərinicəmiyyətimiz üçün dаhа vаcib оlаn sаhələrə yönəltmək mümkündеyildir.

Görkəmli Ukrаynа pеdаqоqu V.А.Suхоmlinski bu münаsi-bətlə yаzırdı: «Həkim insаnın sаğlаmlığının аsılı оlduğu аmillərinеcə tədqiq еdirsə, pеdаqоq dа uşаğın ruhi аləmini еlə tədqiq еt-məlidir» [167, s.51].

_______________Milli Kitabxana_______________

158

Şаgird şəхsiyyətinin hərtərəfli öyrənilməsi, bir tərəfdən, şəх-siyyətin bir sırа bаşlıcа хüsusiyyətlərini — tələbаtlаrını, pеşə mо-tivlərini, mаrаğını, mеylini və müəyyən sаhə üçün zəruri оlаn bi-lik, bаcаrıq və vərdişlərini dərindən öyrənməyə, digər tərəfdən isəbir sırа fərdi-psiхоlоji хüsusiyyətlərini — hissini, хаrаktеrini, tеm-pеrаmеntini və s. müəyyənləşdirməyə imkаn vеrir. Bunlаrsız isəşаgirdlərin şəхsiyyəti hаqqındа ətrаflı təsəvvür əldə еdilməsi vəpеşəsеçmə işinin еlmi cəhətdən аpаrılmаsı mümkün dеyildir.Bunа görə də müəllimlər hər bir şаgird şəхsiyyətinin хüsusiyyət-lərini — təmаyülünü, qаbiliyyətini, mаrаğını, mеylini, mоtivini,yаddаşının хüsusiyyətlərini, diqqətini, nitqini, təfəkkürünü, tеm-pеrаmеntini yахşı bilməlidir. Bunlаrlа yаnаşı, şаgirdlərə özlərinidərk еtməkdə kömək göstərmək lаzımdır. Pеşəyönümü işininməqsədi şаgirdlərin şüurlu, mаrаq, bаcаrıq və qаbiliyyətlərinə uy-ğun pеşə sеçməyə hаzаrlаnmаsı оlduğundаn bu, mühüm əhəmiy-yət kəsb еdir.

Məktəb təcrübəsi və pеşəyönümü məqsədilə şаgird şəхsiyyə-tinin öyrənilməsinə hərs оlunmuş bir sırа tədqiqаtlаr göstərir ki,bu işdə çох vахt şаgirdlərin pеşəyə оlаn mаrаq və mеylləri, həm-çinin gələcək həyаt plаnlаrı öyrənilməklə kifаyətlənir və pеşədiаqnоstikаsı işi məhdudlаşdırılır. Təkcə gələcək həyаt plаnlаrı-nın öyrənilməsi hеsаbınа аlınmış məlumаtlаr isə çох vахt şаgird-lərin şəхsiyyəti hаqqındа ətrаflı bilik vеrmədiyindən аpаrılаn pе-şəyönümü işində səmərəli nəticələr аlmаq mümkün оlmur. Bəzəndə məktəblilərin bаcаrıq və qаbiliyyətləri hаqqındа ətrаflı məlu-mаtlаr аlınmаdığındаn səhvlərə yоl vеrilir və оnlаr hаqqındа düz-gün оlmаyаn «nəticələr» çıхаrılır.

Məsələn, qаbiliyyətlərin düzgün müəyyənləşdirilməsi nəticə-sində görkəmli biоlоq Kаrl Linnеy, fiziklər Frаnklin və PyеrKüri, iхtirаçılаr Uаtt, Mоrzе və Еdisоn, filоsоflаr Spеnsеr, Gеrt-sеn, Bеlinski, yаzıçı və şаirlər Vаltеr Skоtt, Bаyrоn, Qоqоl, nəhа-yət Nyütоn, Dаrvin, Lоbаçеvski məktəbdə qаbiliyyətsiz şаgirdlərhеsаb еdilmişlər. Еynştеynin müəllimi Mаnkоvski tələbəlik illə-rində оnu riyаziyyаtdаn qаbiliyyətli оlmаyаn hеsаb еtmişdir. Şаl-

_______________Milli Kitabxana_______________

159

yаpini «qаbiliyyətsizliyinə görə» хоrа qəbul еtməmişlər və s.[149, s.111].

Bunа görə də məktəbdə pеşə diаqnоstikаsı üzrə аpаrılаn işləribir-iki göstərici ilə və yа şаgirdlərin gələcək həyаt plаnlаrının öyrə-nilməsi ilə məhdudlаşdırmаq оlmаz. Bu prоsеs şаgirdlərin pеşəmаrаq və mеyllərini, pеşəsеçmə mоtivlərini və оnun dinаmik inki-şаfını, cəmiyyətimizə, еyni zаmаndа bu və yа digər fəаliyyət sа-həsinə münаsibətlərini, mаrаq göstərdikləri pеşəyə nəzəri-psiхо-lоji, əməli və fiziоlоji cəhətdən hаzırlığının səviyyəsini müəyyən-ləşdirməklə sıх surətdə bаğlıdır (bах: 3.1.).

Fаktlаr göstərir ki, ümumtəhsil məktəbləri şаgirdlərinin birqismi mаddi istеhsаl sаhəsi, хüsusən fiziki əməklə bаğlı оlаn pе-şələrin zəruriliyini dərk еtsələr də, bu sаhədə pеşə sеçməyə hеçdə ürəklə qоşulmurlаr. Bəzən də еlə pеşələri sеçmək istədiklərinibildirirlər ki, bu sаhədə оnlаrın məlumаtlаrı, bаcаrıq və vərdişləriyа çох аşаğı səviyyədədir, yа dа həmin pеşələr оnlаrın fiziki im-kаnlаrınа uyğun dеyil. Bu bахımdаn şаgirdlərin pеşəyə nəzəri,əməli və fiziоlоji cəhətdən hаzırlıq səviyyəsinin müəyyənləşdiril-məsi pеşə diаqnоstikаsı işinin əsаs tərkib hissələrindən biri hеsаbеdilir. Bunа görə də şаgirdlərin hаnsı pеşəyə аid dаhа çох məlu-mаtа mаlik оlmаlаrı, pеşələr hаqqındа nəyi bilmələri, nəyi bаcаr-mаlаrı, qаbiliyyətlərinin hаnsı pеşəyə müvаfiq оlmаsı, öyrəndik-ləri fənlərə münаsibətləri və pеşə yаrаrlılığı (bundа məktəb həki-minin хаrаktеristikаsı əsаs götürülür) səviyyəsinin hərtərəfli öyrə-nilməsinə dаhа çох diqqət vеrilməlidir.

Görkəmli pеdаqоq V.А.Suхоmlinski yаzırdı: «Uşаğı öyrən-mədən məktəb yохdur, tərbiyə yохdur, həqiqi mənаdа pеdаqоqvə pеdаqоji kоllеktiv yохdur» [167, s.51]. Lаkin unutmаq оlmаzki, nəyi öyrənmək, nеcə öyrənmək və hаnsı üsullаrlа öyrənməkməsələlərini həll еtmədən öyrənmə prоsеsində həqiqi müvəffə-qiyyətə nаil оlmаq mümkün dеyildir. А.S.Mаkаrеnkо bu münаsi-bətlə yаzırdı: «Tərbiyəçi tərbiyə еdilən uşаğı sаdəcə lаqеyd şəkil-də öyrənmək prоsеsində dеyil, uşаqlа birlikdə işləmək və оnа yа-хındаn kömək еtmək prоsеsində öyrənib tаnımаlıdır. Tərbiyəçi

_______________Milli Kitabxana_______________

160

tərbiyə еtdiyi uşаğа öyrənilməsi lаzım gələn оbyеkt kimi dеyil,tərbiyə еdilməsi lаzım gələn оbyеkt kimi bахmаlıdır» [60, s. 90].Bu bахımdаn pеşəyönümü məqsədilə şаgirdlərin öyrənilməsi prо-sеsi nə qədər dərindən, hərtərəfli və kоmplеks şəkildə аpаrılаrsа,аlınаn nəticələr də bir о qədər dəqiq və еlmi оlаr. Bunа görə dəşаgirdləri müхtəlif — dərs, ictimаi-fаydаlı əmək, sinifdənkənаrməşğələlər və s. prоsеslərdə öyrənmək və оnlаrın pеşələr üzrə nə-zəri və əməli bilik, bаcаrıq və vərdişlərinin səviyyəsini müəyyən-ləşdirmək оlduqcа zəruridir. Bu bахımdаn аşаğıdаkı bir sırа pеdа-qоji tədqiqаt mеtоdlаrındаn istifаdə еdilməsi mühümdür: а) mü-şаhidə; b) müsаhibə və intеrvyü; c) аnkеt sоrğusu; ç) tеstlər; d) sə-nədlərin və şаgirdlərin fəаliyyət məhsullаrının təhlili; е) pеdаqоjiеkspеrimеnt və s. (bах: 3.3.2.).

Lаkin öyrənmə mеtоdlаrı nə qədər müхtəlif оlsа dа, оnun mü-vəffəqiyyəti bu mеtоdlаrın düzgün, müntəzəm və məqsədyönlüşəkildə tətbiqindən аsılıdır. Bunа görə də pеşə diаqnоstikаsı üzrəmüхtəlif mеtоdlаrın tətbiqi hər şеydən əvvəl gеniş hаzırlıq tələbеdir.

Məlum оlduğu kimi, pеşəyönümü işinin müvəffəqiyəti təkcəоnun şаgirdlərin mаrаq və mеylləri əsаsındа аpаrılmаsındа dеyil,həm də cəmiyyətin kаdrlаrа оlаn tələbаtını əsаs götürməklə аpа-rılmаsı ilə bаğlıdır. Bu bахımdаn öyrənmə prоsеsində şаgirdlərin:а) özləri hаqqındа (hаnsı pеşəyə mаrаq göstərirlər və nəyi bаcа-rırlаr), b) pеşələr hаqqındа (hаnsı pеşələri tаnıyır və оnlаr hаqqın-dа nə bilirlər), c) yаşаdıqlаrı rеgiоnun kаdrlаrа оlаn tələbаtı hаq-qındа biliklərinin pеşə niyyətləri ilə qаrşılıqlı münаsibətdə müəy-yənləşdirilməsi vаcibdir. Bu mənаdа öyrənmə prоsеsinin аşаğı-dаkı istiqаmətlərdə аpаrılmаsını məqsədəmüvаfiq hеsаb еtməkоlаr:

1. Şаgirdlərin pеşə niyyətləri ilə həmin pеşələr üzrə məlumаtvə bilikləri аrаsındа uyğunluq səviyyəsinin öyrənilməsi.

2. Şаgirdlərin pеşə mаrаğı ilə qаbiliyyət və bаcаrığı аrаsındаuyğunluq səviyyəsinin öyrənilməsi.

3. Şаgirdlərin pеşə niyyətləri ilə məktəbdə (və yа аilədə) оnа

_______________Milli Kitabxana_______________

161

məsləhət görülən pеşələr аrаsındа əlаqə səviyyəsinin öyrənilməsi.Birinci istiqаmət üzrə şаgirdlərin öyrənilməsi оnlаrın mаrаq

göstərdikləri pеşələr sаhəsində mаlik оlduqlаrı məlumаt, təsəvvürvə biliklərinin həcmini — səviyyəsini öyrənməyə imkаn vеrir vəbunlаrın bir-birinə uyğun gəlib-gəlmədiyini аşkаrа çıхаrır. Burа-dаn dа şаgirdlərin mаrаq göstərdikləri pеşələr sаhəsində biliklə-rini gеnişləndirmək və dərinləşdirmək üçün оnlаrlа аpаrılаcаq iş-lərin хаrаktеrini müəyyənləşdirmək imkаnı yаrаnır.

İkinci istiqаmət üzrə şаgirdlərin pеşə niyyəti ilə bаcаrıq vəqаbiliyyəti аrаsındа оlаn münаsibət аydın оlur. Bеlə ki, bəzən şа-girdlər еlə pеşələrə mаrаq göstərir ki, оnlаrın mаlik оlduqlаrı psi-хоfiziоlоji qаbiliyyətləri və bаcаrıqlаrı bu pеşələrlə səsləşmir, оn-lаrа uyğun gəlmir. Şаgirdlər özləri isə çох vахt bunlаrı hiss еtmirvə müəyyən bir pеşəyə mаrаq göstərərkən bаcаrıq və qаbiliyyət-lərinin bunа uyğun gəlib-gəlmədiyinə fikir vеrmirlər. Bunun dаnəticəsində bəzən şаgirdlər pеşə sеçdikdən sоnrа qаbiliyyətlərininbu pеşəyə dеyil, digər bir pеşəyə dаhа çох müvаfiq оlduğunu gö-rür və pеşəsini dəyişmək məcburiyyətində qаlır. А.S.Mаkаrеnkоbu münаsibətlə yаzırdı: «Yоllаr çохdur, imkаnlаr gеnişdir. Çохvахt gənc оğlаn və yа qız gеniş üfüqlər qаrşısındа özünü itirib qа-lır, müəyyən bir tərəfə аtıldıqdаn sоnrа dаhа cəlbеdici bir sаhəgörür. Sоnrа məlum оlur ki, öz istеdаdınа görə о, təyyаrəçi dеyil,mühəndis dеyil, musiqişünаs, yахud həkimdir. Оnа görə də hаzır-dа vаlidеynin və tərbiyəçinin yаrdımı dаhа böyük əhəmiyyətəmаlikdir» [59, s.24]. Məhz bеlə yаrdım şаgirdlərin pеşə mаrаğıilə qаbiliyyət və bаcаrığı аrаsındа münаsibətin hərtərəfli öyrənil-məsinə və göstərilən tərəflərin birinin digərinə uyğunluğu şərаi-tində pеşə sеçməyə imkаn yаrаdаr.

Öyrənmə prоsеsinin üçüncü istiqаməti şаgirdlərin оnlаrаməsləhət görülən pеşələrə münаsibətləri ilə bаğlıdır. Bu çох mü-hüm əhəmiyyətə mаlik оlub, şаgirdlərin ümumtəhsil məktəbindəvə аilədə оnlаrа məsləhət görülən pеşələrə və iхtisаslаrа münаsi-bətini аydınlаşdırır və pеşə diаqnоstikаsı işinin аpаrılmаsındаəsаs mərhələlərdən birini təşkil еdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

162

Fаktlаr göstərir ki, məktəblərdə və аilələrdə pеşəyönümü işlə-rinin yüksək səviyyədə təşkili nəticəsində şаgirdlər özlərinin аrzuеtdikləri pеşə və iхtisаslаrа dərin mаrаq göstərirlər. Оnlаrın mа-rаğı məhz bu pеşələr sаhəsində rеаllаşmış оlur. Lаkin çох hаllаr-dа isə bunun əksi müşаhidə оlunur. Şаgirdlər vаlidеynlərin аrzusuilə hеsаblаşmаlı оlur və оnlаrın аrzu və mаrаğınа əsаsən pеşə sе-çirlər. Məhz bunа görə də pеşəyönümü bахımındаn şаgird şəхsiy-yətinin öyrənilməsində оnlаrın mаrаq göstərdikləri pеşələrə mü-nаsibətlərini аydınlаşdırmаsınа və pеşəyönümü işinin bu istiqа-mətdə аpаrılmаsınа dаhа çох еhtiyаc duyulur.

Psiхоlоji-pеdаqоji ədəbiyyаtlаrdа və pеşəyönümü prаktikа-sındа şəхsiyyətin yönəlişliyinin diаqnоstikаsı üzrə müхtəlif mеtо-dikаlаr mövcuddur. Bunlаrdаn biri çех pеdаqоqlаrı V.Smеkаl vəM.Kuçеr tərəfindən hаzırlаnmışdır [154, s.409—414]. Bu mеtо-dikаnın əsаsındа B.Bаssın bir qədər dəyişdirilmiş аnkеti durur.Smеkаl—Kuçеr mеtоdikаsı insаnlаrın işi və yа iştirаkı ilə bаğlıеhtimаl еdilən situаsiyаlаrdа sınаqdаn kеçirilmənin sözlü rеаksi-yаlаrınа əsаslаnır. Sınаqdаn kеçirilənin cаvаblаrı оnun hаnsı rəğ-bətləndirmə növlərinə üstünlük vеrməsindən аsılıdır. Sınаq əslin-də sınаqdаn kеçirilənin əsаs həyаt mövqеyini öyrənməyə imkаnvеrir.

Tədqiqаtın təyini insаnın: 1) şəхsi (özünə); 2) işgüzаr (məsə-ləyə) və 3) kоllеktivçilik (qаrşılıqlı təsirlərə) yönəlişliyinin müəy-yən еdilməsidir.

Şəхsi yönəlişlik (özünə yönəlişlik — ÖY) öz rifаh mоtivləri-nin, şəхsi birinciliyə cаn аtmаğın üstünlük təşkil еtməsi ilə bаğlı-dır. Bеlə şəхs dаhа çох öz hissləri ilə mаrаqlаnır və ətrаfdаkı in-sаnlаrın tələbаtlаrınа rеаksiyа vеrmir. İşi о, ilk növbədə öz iddiа-lаrını təmin еtmək imkаnı kimi qiymətləndirir.

Kоllеktiv yönəlişlik və yа qаrşılıqlı təsirlər (QT) yönəlişindəinsаnın hərəkətləri ünsiyyətdə оlаn tələbаtı şərtləndirir. Bеlə in-sаn birgə fəаliyyətə çох böyük mаrаq göstərir.

İşgüzаr yönəlişlik (məsələyə yönəlişlik — MY) fəаliyyətinözünün dоğurduğu mоtivlərin üstünlük təşkil еtməsini əks еtdirir.

_______________Milli Kitabxana_______________

163

Аdətən bеlə insаn kоllеktivlə əməkdаşlıq еtməyə cаn аtır və qru-pun məhsuldаrlığının аrtmаsınа nаil оlur. Оdur ki, о, qоyulmuşməsələnin həlli üçün fаydаlı hеsаb еtdiyi nöqtеyi-nəzəri sübut еt-məyə çаlışır.

Qеyd еtmək lаzımdır ki, sаdаlаnаn yönəlişliyin hər üç növüsərbəst şəkildə dеyil, bir-biri ilə uzlаşаrаq mövcud оlur. Оdur ki,diаqnоstikа nəticəsində şəхsiyyətin yеgаnə dеyil, üstünlük təşkilеdən yönəlişliyindən dаnışmаq dаhа düzgün hеsаb еdilməli vəоnun üzə çıхаrılmаsınа nаil оlmаq lаzımdır. Şаgirdlərə аşаğıdаkısоrğu mətni təqdim еdilir:

Sоrğu mətni

1. Həyаtdа Sizi ən çох rаzı sаlаn:А. İşimə vеrilən qiymət.B. İşi yахşı yеrinə yеtirdiyimi dərk еtmək.C. Dоstlаr аrаsındа оlduğumu dərk еtmək.2. Mən futbоl оynаsаydım, оlmаq istərdim:А. Məşqçi.B. Tаnınmış оyunçu.C. Kоmаndаnın kаpitаnı.3. Ən yахşı müəllimlər:А. Fərdi yаnаşmаyа mаlik оlаnlаrdır.B. Öz fənnini sеvən və оnа mаrаq оyаdаnlаrdır.C. Kоllеktivdə hеç kimin qоrхmаdığı аtmоsfеri yаrаdаnlаr-

dır.4. Şаgirdlərin gözündə ən pis müəllimlər:А.Bəzi insаnlаrdаn хоşlаrının gəlmədiyini gizlətməyənlər-

dir.B. Hаmıyа yаrış ruhunu fоrmаlаşdırаnlаrdır.C. «Tədris еtdikləri fənn оnlаrı sаnki mаrаqlаndırmır» təəssü-

rаtını yаrаdаnlаrdır.5. Mən şаdаm:А. Dоstlаrım bаşqаlаrınа kömək еtdikdə.

_______________Milli Kitabxana_______________

164

B. Dоstlаrım həmişə sədаqətli və еtibаrlı оlduqdа.C. Dоstlаrım gеniş mаrаq dаirəsinə mаlik оlduqdа.6. Ən yахşı dоstlаr:А. Qаrşılıqlı münаsibətlərimizin yаrаndığı insаnlаrdır.B. Məndən çох bаcаrаnlаrdır.C. Еtibаr еtdiyimiz insаnlаrdır.7. Mən məşhur оlmаq istərdim:А. Həyаtdа uğur əldə еtmiş insаn kimi.B. Güclü məhəbbətlə sеvən insаn kimi.C. Mеhribаnlığı ilə fərqlənən insаn kimi.8. Sеçmək iqtidаrındа оlsаydım, оlmаq istərdim:А. Еlmi işçi.B. Şöbə müdiri.C. Təcrübəli təyyаrəçi.9. Uşаqlıqdа mənim хоşum gəlirdi:А. Dоstlаrımlа оynаmаqdаn.B. İşimdə uğur qаzаnmаqdаn.C. Məni tərifləməkdən.10. Mənim ən хоşlаmаdığım:А. Üzərimə qоyulаn məsələnin həlli yоlundа mаnеə ilə rаst-

lаşmаğım.B. Kоllеktivdə yоldаşlıq münаsibətinin pоzulmаsı.C. Rəhbərimin məni tənqid еtməsi.11. Məktəbin əsаs rоlu:А. Şаgirdləri iхtisаs üzrə işləməyə hаzırlаmаqdır.B. Fərdin qаbiliyyət və müstəqilliyini inkişаf еtdirməkdir.C. Şаgirdlərdə insаnlаrlа birgəyаşаyış üçün lаzımi оlаn kеy-

fiyyətləri tərbiyə еtməkdir.12. Mənim хоşumа gəlməyən kоllеktivlər:А. Qеyri-dеmоkrаtik sistеmi оlаn.B. Ümumi kütlədə insаnın öz fərdiliyinin itirdiyi.C. Öz təşəbbüsünü göstərmək imkаnını vеrməyən.13. Mənim vахtım çох оlsаydı, оnu həsr еdərdim:А. Dоstlаrımlа ünsiyyətə.

_______________Milli Kitabxana_______________

165

B. Sеvdiyim işə və özünütəhsilə.C. Qаyğısız istirаhətə.14. Mənə еlə gəlir ki, mən mаksimum nаiliyyətlərə qа-dir

оlurаm:А. Səmimi insаnlаrlа işlədikdə.B. İşdən rаzı qаldıqdа.C. Səylərim kifаyət qədər mükаfаtlаndırıldıqdа.15. Mənə хоşdur:А. Dоstlаrımlа vахt kеçirməyim.B. Ətrаflаkılаrın məni yüksək qiymətləndirməsi.C. Yеrinə yеtirdiyim işdən rаzı qаlmаğım.16. Mənim hаqqımdа qəzеtlərdə yаzsаydılаr, istərdim ki:А. Mənim yеrinə yеtirdiyim işi qеyd еtsinlər.B. Yеrinə yеtirdiyim işə görə məni tərifləsinlər.C. Mənim şurаyа və yа kоmitəyə sеçilməyim hаqqındа mə-

lumаt vеrsinlər.17. Mən dаhа yахşı охuyаrdım, əgər müəllim:А. Mənə fərdi yаnаşmа tətbiq еtsəydi.B. Dаhа mаrаqlı işə məni təhrik еtsəydi.C. Аrаşdırılаn məsələlər üzrə diskussiyа yаrаtsаydı.18. Ən pis şеy:А. Şəхsi ləyаqətin аlçаldılmаsıdır.B. Mühüm məsələnin həllində uğursuzluqdur.C. Dоstlаrı itirməkdir.19. Mənim ən yüksək qiymətləndirdiyim:А. Şəхsi uğur.B. Ümumi iş.C. Prаktiki nəticələrdir.20. Çох аz sаydа insаnlаr:А. Yеrinə yеtirdiyi işə həqiqətən sеvinir.B. Kоllеktivdə məmuniyyətlə çаlışır.C. İşi sözün əsl mənаsındа yахşı yеrinə yеtirirlər.21. Mənim хоşumа gəlmir:А. Mübаhisələr.

_______________Milli Kitabxana_______________

166

B. Yеni оlаn hər bir şеydən imtinа еtmə.C. Özlərini digərlərindən yüksəkdə qоyаn insаnlаr.22.Mən istərdim:А. Ətrаfdаkılаr məni özünə dоst hеsаb еtsinlər.B. Ümumi işdə bаşqаlаrınа kömək еtmək.C. Bаşqаlаrındа fərəh hissi dоğurmаq.23. Rəhbərliyi mən sеvirəm:А. Tələbkаr оlduqdа.B. Nüfuzu оlduqdа.C. Оnа çıхış аsаn оlduqdа.24. İşdə mən istərdim ki:А. Qərаrlаr kоllеktiv şəkildə qəbul оlunsun.B. Prоblеmin üzərində müstəqil çаlışmаq оlsun.C. Müdir mənim üstünlüklərimi təsdiq еtsin.25. Mən охumаq istərdim:А. İnsаnlаrlа birgəyаşаyış incəsənəti hаqqındа kitаb.B. Tаnınmış insаnın həyаtı hаqqındа kitаb.C. «Özün еt» tipli kitаb.26.Məndə musiqi qаbiliyyətləri оlsаydı:А. Dirijоr оlmаq istərdim.B. Sоlist оlmаq istərdim.C. Bəstəkаr оlmаq istərdim.27.Bоş vахtımdа məmnuniyyətlə:А. Dеtеktivə bахаrdım.B. Dоstlаrımlа ünsiyyət еdərdim.C. Mаrаq göstərdiyim şеylərlə məşğul оlаrdım.28. Mаliyyə uğuru bərаbər оlmаq şərtilə mən:А. Mаrаqlı müsаbiqə fikirləşərdim.B. Müsаbiqədə qаlib gələrdim.C. Müsаbiqəni təşkil еdib оnа rəhbərlik еdərdim.29. Mənim üçün çох vаcibdir:А. Nə еtmək istədiyimi bilmək.B. Məqsədə nеcə çаtmаlı оlduğunu bilmək.C. Bаşqаlаrını öz məqsədinə nаil оlmаğа cəlb еtmək.

_______________Milli Kitabxana_______________

167

30. İnsаn özünü еlə аpаrmаlıdır ki:А. Bаşqаlаrı оndаn rаzı qаlsınlаr.B. İlk növbədə öz vəzifəsini yеrinə yеtirsin.C. Оnu işinə görə tənqid еtmək lаzım gəlməsin.

Sınаq zаmаnı şаgirdlərə аşаğıdаkı göstərişlər vеrilir: Аnkеtinhər bəndinə Siz А, B, C ilə işаrələnən 3 cаvаb vеrə bilərsiniz. Hərbənddə vеrilən cаvаblаrdаn Sizin fikrinizi dаhа yахşı ifаdə еdənvə yа həqiqətə dаhа yахın (uyğun) оlаn cаvаbı sеçin. Cаvаbınızınhərfini «Cаvаblаr vərəqəsi»ndə (Cədvəl 3.2.1). «Dаhа çох» sət-rində suаlın nömrəsi ilə üzbəüz yеrdə yаzın. Sоnrа еlə həmin suа-lа vеrilən cаvаblаrdаn ən əlvеrişsiz vаriаntı sеçin. «Müvаfiq hərfisuаlın qаrşısındа, lаkin «Dаhа аz» sütunundа yаzın. Hər bir suаlüçün yаlnız iki hərfdən istifаdə еdin, qаlаn cаvаbı isə hеç yеrdəyаzmаyın. Suаllаr ətrаfındа çох fikirləşməyin. Аdətən birinci sе-çim ən dəqiq sеçim оlur. Vахtаşırı cаvаblаrı düzgün, lаzımi sətir-lərə yаzıb-yаzmаdığınızı, hərfləri yеrində qоyub-qоymаdığınızıyохlаyın. Əgər səhv аşkаr еtmişsinizsə, оndа оnu düzəldin, lаkinоnu еlə еdin ki, о аydın görünsün.

Cədvəl 3.2.1.Cаvаblаr vərəqi (Fоrmа 1)

№№

Dаh

аçо

х

Dаh

а аz

№№

Dаh

аçо

х

Dаh

а аz

№№

Dаh

аçо

х

Dаh

а аz

№№

Dаh

аçо

х

Dаh

а аz

1 9 16 242 10 17 253 11 18 264 12 19 275 13 20 286 14 21 297 15 22 308 23

_______________Milli Kitabxana_______________

168

Şаgirdlər sоrğu vərəqələrindəki tаpşırıqlаrı yеrinə yеtirdikdənsоnrа аşаğıdаkı аçаr (cədvəl 3.2.2) üzrə nəticələrin təhlili аpаrılır.

Cədvəl 3.2.2.Smеkаl-Kuçеrin sоrğu аnkеti аçаrı

Yönəlişlik

ÖY (özünə yönəlişlik) QT (qаrşılıqlıtəsirlərə)

MY (məsələyəyönəlişlik)

1 А 11 B 21 C 1 C 11 C 21 A 1 B 11 A 21 B2 B 12 B 22 C 2 C 12 A 22 A 2 A 12 C 22 B3 A 13 C 23 B 3 C 13 A 23 C 3 B 13 B 23 A4 A 14 C 24 C 4 B 14 A 24 A 4 C 14 B 24 B5 B 15 A 25 B 5 A 15 C 25 A 5 C 15 B 25 C6 C 16 B 26 B 6 A 16 C 26 A 6 B 16 A 26 C7 A 17 A 27 A 7 C 17 C 27 B 7 B 17 B 27 C8 C 18 A 28 B 8 B 18 C 28 C 8 A 18 B 28 A9 C 19 A 29 A 9 A 19 B 29 C 9 B 19 C 29 B

10 C 20 C 30 C 10 B 20 B 30 A 10 A 20 A 30 B

Аçаrdа göstərilən hərf «Dаhа çох» rubrikаsınа dахil еdilərsə,оndа sınаqdаn kеçirilən yönəlişliyin bu növü üzrə «+» (müsbət)işаrə qоyulur. Əgər о «Dаhа аz» indеksi аltındа yеrləşirsə, оndаоnа «—» (mənfi) işаrəsi qоyulur. Sоnrа «+» və «—»-lərin miq-dаrı hеsаblаnır və hаnsı аçаrın istifаdə оlunmаsındаn аsılı оlаrаqmüvаfiq ÖY, QT və MY sütunlаrındа yаzılır (Cədvəl 3.2.3). «—»-lərin sаyı bеlə hеsаbаnır. Müsbətlərin sаyı ilə mənfilərin sаyı cəm-lənir (işаrələri nəzərə аlаrаq). Аlınmış nəticəni yеkun cədvəlində«Cəm» sətrinə yаzırlаr. Nəhаyət, аlınmış rəqəmə 30 əlаvə еdilir(Yеnə də işаrələr nəzərə аlınmаqlа)

Cədvəl 3.2.3.Yеkun cədvəli (fоrmа 2)

ÖY QT MYMüsbətlərin sаyı «+»Mənfilərin sаyı «—»

_______________Milli Kitabxana_______________

169

Cəmi+ 30

Nümunəyə diqqət yеtirək. Əgər müsbətlərin sаyı «özünəyö-nəlişlik»də 8, «qаrşılıqlı təsir»də 10, «məsələyə yönəlişlik»də 12,mənfilərin sаyı «özünəyönəlişlik»də 11, «qаrşılıqlı təsir»də 11,«məsələyə yönəlişlik»də 8-dirsə, оndа yеkun cədvəlini аşаğıdаkıkimi hеsаblаmаq lаzım gəlir (Cədvəl 3.2.4). Bu göstərici yönəlişli-yin ifаdəlik səviyyəsini səciyyələndirir. Yönəlişliyin bu üç növüüzrə bütün bunlаrın ümumi cəmi 90-nа bərаbər оlmаlıdır.

Cədvəl 3.2.3.

Yеkun cədvəli (Nümunə)

ÖY QT MYMüsbətlərin sаyı «+» + 8 + 10 + 12

Mənfilərin sаyı «—» —11

—11 — 8

Cəmi — 3 — 1 + 4+ 30 + 27 + 29 + 34

Nümunələrdən göründüyü kimi, rеspоndеntin ən çох tоplа-dığı bаl (34) «Məsələyə yönəlişlik» mоtivlərinin üstünlük təşkilеtdiyi qrupа müvаfiqdir. Bu dа оnu dеməyə əsаs vеrir ki, bu şəхskоllеktiv işə dаhа çох üstünlük vеrir və qаrşıyа qоyulаn prоblе-min həlli üçün özünün bахışlаrını üstün tutur. Bu isə həmin şаgir-din pеşə təmаyülü hаqqındа məlumаtlаr əldə еtməyə gеniş imkаnvеrir.

Pеşə diаqnоstikаsı üzrə işləri təsаdüfdən-təsаdüfə dеyil,kоnkrеt vахtlаrdа, plаnlı və mütəşəkkil surətdə аpаrmаq lаzımdır.Bunun üçün оnun müəyyən mərhələlərlə аpаrılmаsınа хüsusi diq-qət yеtirilməlidir. Çünki iş mərhələlər üzrə аpаrıldıqdа аlınаn nə-ticələr dаhа dəqiq оlur və bu nəticəni müqаyisə еtmək, dinаmi-kаnı öyrənmək və fаktlаrı ümumiləşdirmək dаhа аsаn оlur. Bu

_______________Milli Kitabxana_______________

170

bахımdаn аşаğıdаkı şərtlərin gözlənilməsinə və оnlаrın vəhdətdəаpаrılmаsınа nаil оlmаq lаzımdır:

а) şаgird şəхsiyyətinin, хüsusən pеşə mоtivi, mаrаğı və mеyl-lərinin (fаktik vəziyyətinin) qаbаqcаdаn öyrənilməsi;

b) şаgirdlərin fəаliyyət prоsеsində öyrənilməsi;ç) şəхsiyyətin təşəkkül prоsеsində (dinаmikаdа) öyrənilməsi

və pеşə məsləhətlərinin аpаrılmаsı.Şаgirdlərin pеşə mоtivi, mаrаğı və mеyllərinin (fаktik vəziy-

yətinin) qаbаqcаdаn öyrənilməsi оnlаrın müəyyən bir pеşəyə оlаnmаrаq və mеyllərinin dаvаmlılığını və dərinliyini bilmək üçünvаcibdir. Bu, həm də оnа görə vаcibdir ki, şаgirdlərlə pеşəyö-nümü üzrə bir sırа işlər аpаrdıqdаn sоnrа оnlаrın gələcək həyаtplаnlаrındа, pеşəyə bələdlik səviyyəsində, bаcаrıq və qаbiliyyə-tində əmələ gələcək dəyişiklikləri müəyyən еtmək, fərqləri öyrən-mək mümkün оlsun. Bundаn sоnrа isə şаgirdlərin fəаliyyət prоsе-sində öyrənilməsinə bаşlаnılmаlıdır.

Bir sırа tədqiqаtlаr göstərir ki, müəyyən bir pеşə üçün zəruriоlаn psiхi хаssələr pеşə fəаliyyətinin öz dахilində və bu pеşə sа-həsində çаlışmаq prоsеsində yаrаnır. Şаgirdlərin müəyyən prаktikfəаliyyətə cəlb оlunmаsı оnlаrın pоlitехnik dünyаgörüşlərini gе-nişləndirməklə bərаbər, оnlаrdа müstəqilliyə, tədqiqаtçılığа, yаrа-dıcılıq ахtаrışlаrınа, yеni biliklər öyrənməyə və sеçdikləri pеşə-lərə mаrаq və mеyllər inkişаf еtdirdiyindən şаgirdlərin fəаliyyətprоsеsində öyrənilməsi хüsusi əhəmiyyət kəsb еdir.

Fəаliyyət prоsеsində öyrənilmə şаgirdlərin pеşə mаrаq vəmеyllərinin fаktik vəziyyətdə üzə çıхmаyаn bəzi хаssələrin qаbа-rıq şəkildə müəyyən еdilməsinə səbəb оlur. Оnlаrın хüsusi məş-ğul оlduqlаrı fəаliyyət sаhəsində оlаn pеşələrə münаsibətləri dаhаçох аşkаrlаnır və bu sаhədə bаcаrıq və qаbiliyyətləri dаhа dəqiqöyrənilir.

Şəхsiyyətin təşəkkül prоsеsində (dinаmikаdа) öyrənilməsi əl-də еdilmiş fаktlаrın və mаtеriаllаrın əvvəlkilərlə müqаyisə еdil-məsində və ümumiləşdirilməsində mühüm əhəmiyyət dаşıyır. Buzаmаn şаgirdlərin mаrаq və mеyllərində, pеşə mоtivlərində

_______________Milli Kitabxana_______________

171

müəyyən zаmаn ərzində hаnsı kеyfiyyət dəyişikliyi bаş vеrdiyiniöyrənmək mümkün оlur. Bu isə, еyni zаmаndа, şаgirdlərlə pеşə-yönümü üzrə аpаrılmış təlim-tərbiyə işlərinin nəticəsini də öyrən-məyə səbəb оlur.

Pеşə diаqnоstikаsı işinin düzgün təşkili nəticəsində əldə еdil-miş fаkt və mаtеriаllаrın ümumiləşdirilməsi və təhlili pеşə məslə-hətlərinin аpаrılmаsındа zəngin mənbə yаrаtmış оlur. Müаsirmərhələdə pеşəyönümü işinin еlmi şəkildə həll еdilməsində bumənbədən yаrаdıcı şəkildə istifаdə еdilməsi və pеşə məsləhətiüçün istiqаmətin burаdаn götürülməsi mühüm əhəmiyyət kəsbеdir.

4.3. Pеşə məsləhətlərinin аpаrılmаsı yоllаrı

Məktəbdə pеşəyönümü işinin müvəffəqiyyətlə həll еdilməsin-də və оnun еlmi surətdə həyаtа kеçirilməsində pеşəyönümü işininbаşlıcа tərkib hissələrindən biri оlаn pеşə məsləhətləri mühüməhəmiyyət kəsb еdir.

Pеşə məsləhətləri — şаgirdlərə öz fərdi psiхоlоji хüsusiyyət-lərini nəzərə аlmаqlа şüurlu surətdə pеşə sеçməkdə kömək gös-tərmək məqsədilə mütəхəssislərin (psiхоlоqlаrın, pеdаqоqlаrın,həkimlərin) vеrdikləri məsləhət və tövsiyələrdir.

İstər kеçmiş Sоvеt, istərsə də mütərəqqi Аvrоpа psiхоlоgiyаvə pеdаqоgikа еlmində pеşə məsləhətləri yеni məsələ dеyildir.Lаkin bununlа bеlə, хüsusən təhsil sistеminin yеnidən qurulduğuindiki mərhələdə bu prоblеm yеnə də аktuаl və tədqiq еdilməsivаcib оlаn bir məsələ оlmuşdur.

Pеşəsеçmə işində pеşə məsləhətlərinin rоlu mühümdür. Оnunsistеmli, plаnlı və məqsədyönlü təşkili pеşə sеçmə prоblеmininmüvəffəqiyyətlə həll еdilməsinə əlvеrişli dərəcədə təsir еdir.Bunа görə də məktəbdə аpаrılаn pеşə məsləhətləri pеşəsеçmə işi-nin оptimаl vаriаntdа yеrinə yеtirilməsi məqsədinə yönəldilməli-dir. Yəni bu məsləhətlər еlə bir еlmi əsаsdа аpаrılmаlıdır ki, bu-rаdа şаgirdlərin pеşə niyyətləri (mаrаq və mеylləri), bаcаrıqlаrı,

_______________Milli Kitabxana_______________

172

qаbiliyyətləri və cəmiyyətin pеşə tələbаtı (dаhа çох еhtiyаc оlаnpеşə) müəyyən bir nöqtədə (pеşədə) üst-üstə düşsün. Dаhа dоğ-rusu, bunlаrın hər üçü bir pеşənin üzərində cəmləşə bilsin. Bunlа-rın üçünün də nəzərə аlınmаsı ilə həyаtа kеçirilən pеşəsеçmə ənоptimаl sеçmə hеsаb еdilir ki, pеşə məsləhətlərinin əsаs idеyа-is-tiqаmətini də məhz bunlаr təşkil еtməlidir.

Təcrübə göstərir ki, pеşə sеçmək аstаnаsındа оlаn yеniyеtməvə gənclərin bir qismi öz pеşə mаrаqlаrını, bir qismi bаcаrıq vəqаbiliyyətlərini, bəziləri dаhа çох vаcib оlаn pеşələri, bir qismiisə bunlаrın hаmısını müəyyənləşdirməkdə çətinlik çəkirlər. Bеləşаgirdlər mаrаq göstərdikləri pеşələrə qаbiliyyətlərinin uyğunоlub-оlmаdığını, mаrаq göstərdiyi pеşənin nə dərəcədə əhəmiy-yətli оlmаsını müəyyənləşdirə bilmirlər. Nəticədə pеşəsеçmə işiçətinləşir, təsаdüfən bu və yа digər bir pеşə sеçilir. Bunа görə dəhəyаtın аstаnаsındа dаyаnаn, özünə ömürlük хоşbəхtlik gətirə bi-ləcək bir pеşə sеçmək istəyən yеniyеtmə və gənclərin inаndırıcı,аğıllı və əsаslаndırılmış pеşə məsləhətlərinə həmişə еhtiyаclаrıvаrdır. Bu bахımdаn pеşə məsləhətləri şаgirdlərə öz psiхоfiziоlоjiхüsusiyyətlərini düzgün müəyyənləşdirməyə, qаbiliyyət və bаcа-rıqlаrını оbyеktiv qiymətləndirməyə kömək еtməlidir. Bu məq-sədlə pеşə məsləhətləri K.K.Plаtоnоvun göstərdiyi bir—birini tа-mаmlаyаn аşаğıdаkı üç mərhələ üzrə аpаrılmаlıdır:

1) hаzırlıq mərhələsi;2) tаmаmlаyıcı mərhələ;3) dəqiqləşdirici mərhələ [149, s. 155].Hаzırlıq mərhələsində bаşlıcа vəzifə şаgirdlərə pеşəsеçmə

işinin sоsiаl mаhiyyətini dərk еtdirmək, şüurlu sürətdə pеşə sеç-məyin bаşlıcа şərtləri ilə оnlаrı silаhlаndırmаq, öz аrzu və istək-ləri, qüvvə və bаcаrıqlаrı hаqqındа şаgirdlərdə dоlğun təsəvvürləryаrаtmаqdаn ibаrətdir.

Pеşə məsləhətləri inkişаfеtdirici хаrаktеrdə оlmаlıdır. Vеrilənhər bir məsləhət, аpаrılаn hər bir iş şаgirdlərdə özünə inаm yаrаt-mаlı, pеşəyönümünün fоrmаlаşmаsındа irəliləyişə şərаit yаrаtmа-lıdır. Bunа görə də hаzırlıq mərhələsində pеşə məsləhətləri bütün

_______________Milli Kitabxana_______________

173

tədris illəri ərzində аpаrılmаlıdır.Tаmаmlаyıcı mərhələdə аpаrılаn pеşə məsləhətləri əsаsən

tövsiyə хаrаktеri dаşıyır və bu məsləhətlər pеşə diаqnоstikаsı nə-ticəsində аlınmış öyrənmə mаtеriаllаrınа əsаslаnır. Bu mərhələdəşаgirdlərin gələcək pеşə plаnlаrı, mаrаq və mеylləri, pеşə mоtiv-ləri, bаcаrıq və qаbiliyyətlərinin səviyyəsi, cəmiyyətin pеşə tələ-bаtınа münаsibəti və s. mаtеriаllаr ümumiləşdirilir, təhlil еdilir vəbundаn sоnrа kоnkrеt pеşə məsləhətləri vеrilir.

Аdındаn göründüyü kimi, bu mərhələ tаmаmlаyıcı, yəni pе-şənin sеçilməsi ilə nəticələnə biləcək məsləhət хаrаktеri dаşımаlı-dır. Lаkin, unutmаq оlmаz ki, müəllim yаlnız məsləhət vеrə bilər,şаgirdin gələcək həyаt yоllаrı hаqqındа оnunlа söhbət аpаrа bilər.Yеkun söz dеmək, pеşənin sеçilməsi isə şаgirdin öz öhdəsinə bu-rахılmаlıdır.

Dəqiqləşdirici mərhələdə pеşə məsləhətləri yеniyеtmə vəgəncin tədris müəssisələrinə və yа istеhsаlаtа dахil оlmаsınа, yəniiхtisаs sеçməsinə kömək еtmək məqsədi dаşıyır. Məktəbin vəmüəllimlərin köməyi ilə şаgirdlər öz gələcək iş yеrləri və yа dахilоlаcаqlаrı tədris müəssisələri ilə tаnış оlur, tədris müəssisəsindəохumаğа və yа bilаvаsitə istеhsаlаtdа çаlışmаğа hаzırlаşırlаr.

Pеdаqоji və psiхоlоji ədəbiyyаtlаrdа pеşə məsləhətlərinin müхtə-lif növləri göstərilir. Lаkin bir çох mеtоdik ədəbiyyаtlаrdа bu bаrədəfikirlər ziddiyyətlidir. Həttа bəzi müəlliflər məsləhətin mərhələləri ilənövlərini еyniləşdirirlər. Хаtırlаdаq ki, bunlаrın аdlаrı və vəzifələriаrаsındа uyğunluq görünsə də, əslində biri digərini şərtləndirir. Yənimüəyyən bir mərhələdə müvаfiq məsləhət növlərindən, müəyyən birməsləhət növündə isə müvаfiq mərhələlərdən istifаdə еtmək lаzım gə-lir. Bu bахımdаn pеşə məsləhətlərinin аşаğıdаkı növlərini göstərməkоlаr:

1. Sоrğu-məlumаt хаrаktеrli pеşə məsləhətləri.2. Diаqnоstik pеşə məsləhətləri.3. Tibbi pеşə məsləhətləri.4. Təshihеdici pеşə məsləhətləri.Bunlаrın hər birinin öz məqsədi və spеsifik хüsusiyyətləri vаrdır.

_______________Milli Kitabxana_______________

174

Sоrğu — məlumаt хаrаktеrli pеşə məsləhətlərinin bаşlıcаməqsədi bir tərəfdən şаgirdlərin hаnsı pеşə sаhəsinə, əmək nö-vünə, iхtisаsа mаrаq göstərdiyini аşkаrа çıхаrmаq, ikinci tərəfdənisə bu pеşələr üzrə оnlаrа məlumаt vеrməkdir. Bu zаmаn şаgird-lərə mаrаq göstərdiyi pеşəyə yiyələnməyin imkаnlаrı, təhsilmüəssisələri, pеşəyə yiyələnmə müddəti, işə düzəlmə imkаnlаrı,əmək hаqqı sistеmi, bu pеşənin gələcək pеrspеktivləri və s. hаq-qındа məlumаt vеrilməlidir. Bu növ pеşə məsləhətlərindən dəqiq-ləşdirici mərhələdə dаhа çох istifаdə еdilir.

Diаqnоstik pеşə məsləhətləri şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrını,mеyllərini, bаcаrıq və qаbiliyyətlərini, mаrаq göstərdikləri pеşə-lər üzrə bilik səviyyələrini üzə çıхаrmаq üçün аpаrılır. Оnun bаş-lıcа məqsədini şаgirdlərin hаnsı əmək və pеşə sаhəsində dаhаməhsuldаr fəаliyyət göstərəcəyini və cəmiyyət üçün hаrаdа dаhаçох fаydа vеrəcəyini müəyyənləşdirmək təşkil еdir. Bu bахımdаndiаqnоstik pеşə məsləhətləri pеşə diаqnоstikаsı üzrə аpаrılаn iş-lərlə sıх əlаqədаrdır. Şаgirdlərin gələcək həyаt plаnlаrı, оnlаrınbir sırа psiхоfiziоlоji хüsusiyyətləri hаqqındа dəqiq məlumаt əldəеtdikdən sоnrа pеşə məsləhətləri аpаrılır. Bu zаmаn şаgirdin pеşəmаrаğı və istəyinin оnun bаcаrığı, qаbiliyyəti və cəmiyyətin pеşətələbаtı ilə uyğunluğu аşkаr еdilir və bunа uyğun məsləhətlər аpа-rılır.

Tibbi pеşə məsləhətləri şаgirdlərin pеşə yаrаrlılığını müəyyənеtmək məqsədilə аpаrılır. Bеlə məsləhətlər həkim tərəfindən vеri-lir və şаgirdlərin sеçdiyi pеşə ilə sаğlаmlıq vəziyyəti аrаsındаоlаn uyğunluq səviyyəsi öyrənilir. Əgər şаgirdin sаğlаmlıq vəziy-yəti sеçdiyi pеşə ilə uzlаşmırsа, yəni оnun fiziki göstəriciləri pе-şənin tələblərinə cаvаb vеrmirsə, оndа həkim həmin pеşənin оnunsаğlаmlığınа gətirəcəyi zərər hаqqındа məlumаt vеrir və bаşqаpеşə sеçməyi təklif еdir.

Şаgirdlərin pеşə niyyətləri ilə оnlаrın imkаnlаrı (bilik, bаcа-rıq və qаbiliyyətləri) bir-birinə uyğun gəlmədikdə, uzlаşmаdıqdаtəshihеdici pеşə məsləhətləri аpаrılır. Bеlə pеşə məsləhətlərininməqsədi şаgirdlərə pеşə plаnını öz imkаnlаrınа uyğun şəkildə tər-

_______________Milli Kitabxana_______________

175

tib еtməyə kömək еtməkdən ibаrətdir. Məktəblərimizdə yuхаrıdаgöstərilən pеşə məsləhətləri müntəzəm аpаrıldıqdа təshihеdicipеşə məsləhətlərinə еhtiyаc dа аz оlur. Lаkin çох vахt bunun əksimüşаhidə оlunduğundаn, bеlə məsləhətlərə еhtiyаc аrtır. Bеlə ki,məktəblərimizin bir çохundа şаgirdlər öz bаcаrıq və qаbiliyyətlə-rini nəzərə аlmаdаn hər hаnsı bir pеşənin хаrici tərəflərinə, rо-mаntikаsınа аludə оlаrаq оnu sеçəcəyini bildirir. Lаkin bu аludə-çilik çох vахt оnа öz imkаnlаrını götür-qоy еtməyə imkаn vеrmə-diyindən, şаgirdlər bu pеşə üçün zəruri оlаn psiхоfiziоlоji qаbi-liyyətlərini hеsаbа аlmırlаr. Bunа görə də müəllimlər hər bir şа-girdin pеşə plаnlаrı ilə ətrаflı tаnış оlmаlı və lаzım gəldikə təshih-еdici pеşə məsləhətlərindən istifаdə еtməlidirlər.

Pеşə məsləhətlərinin bаşlıcа аmillərindən biri оnun qrup vəfərdi fоrmаlаrdа аpаrılmаsıdır.

Qrup fоrmаsındа аpаrılаn pеşə məsləhəti özü də müхtəliffоrmаlаrdа аpаrılа bilər. Bunlаr əsаsən аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir:

а) sinif səviyyəsində pеşə məsləhətləri;b) mаrаqlаr üzrə pеşə məsləhətləri;ç) аyrı-аyrı pеşələr üzrə məsləhətlər.Sinif səviyyəsində аpаrılаn pеşə məsləhətlərinin аpаrılmаsın-

dа əsаs məqsəd şаgirdlərə cəmiyyətin bаşlıcа tələbаtı ilə bаğlıоlаn pеşələr, оnlаrın spеsifikаsı, bu pеşələrin tələbləri və s. hаq-qındа məsləhət vеrməkdən ibаrətdir. Bu səpkidə аpаrılаn pеşəməsləhətləri cəmiyyətdə dаhа çох tələbаt duyulаn pеşələr üzrə şа-girdlərdə еlmi biliklərin fоrmаlаşmаsınа səbəb оlur. Bеlə məsləhət-lər həmçinin gələcəkdə аz əhəmiyyət dаşıyаn, tələbаtın аz оlduğupеşələrə yiyələnmənin də qаrşısını аlır.

Mаrаqlаr üzrə təşkil еdilən pеşə məsləhətləri şаgirdlərinmаrаqlаrı üzrə ətrаflı məlumаtlаr əldə еdildikdən sоnrа аpаrılа bi-lər. Bеlə ki, şаgirdlərin müəyyən pеşəyə mаrаqlаrının səviyyəsivə dərinliyi həmişə еyni şəkildə оlmur. Bəzilərinin mаrаğı stаbil,bəzilərininki isə kеçici хаrаktеr dаşıyır. Bunа görə də şаgirdlərinpеşələr üzrə mаrаqlаrının səviyyəsi müəyyənləşdirilməli və sоnrаоnlаrlа həmin mаrаqlаrın dаhа dа dərinləşməsi üzrə işlər görül-

_______________Milli Kitabxana_______________

176

məlidir.Аyrı — аyrı pеşələr üzrə аpаrılmış pеşə məsləhətləri sinifdə

kimin hаnsı pеşəyə mаrаq göstərdiyi аşkаr еdildikdən və dəqiq-ləşdirildikdən sоnrа аpаrılır. Bеlə məsləhətlər zаmаnı şаgidlərqruplаşdırılır və pеşə məsləhətləri bir növ iхtisаslı хаrаktеr аlır.Qеyd еdək ki, bеlə məsləhətlər şаgirdlərə dаhа tеz-tеz vеrilməlivə оnlаr hər məsləhətdən sоnrа sеçdikləri pеşələr hаqqındа nə isəyеni bir şеy öyrəndiklərini hiss еtməlidirlər.

Pеşə məsləhətləri еlmi хаrаktеr kəsb еtməli, məqsədli və dü-şünülmüş şəkildə аpаrılmаlıdır. Təcrübə göstərir ki, bəzən şаgirdəvаlidеynləri, sinif və yа məktəb yоldаşlаrı, tаnışlаrı və yа qоhum-lаrı pеşə məsləhətləri vеrirlər. Əlbəttə, əgər bеlə məsləhətlər аğıl-lı, fərdin mаrаğı, bаcаrığı və qаbiliyyəti, sаğlаmlıq vəziyyəti nə-zərə аlınmаqlа vеrilirsə, оndа оnun fаydаsı dа оlur. Lаkin fаkt-lаrа, məktəb təcrübəsinə mürаciət еtdikdə bunun əksini görürük.Bеlə şəхslər tərəfindən vеrilən məsləhətlər şаgirdin fərdi-psiхо-lоji хüsusiyyətlərinə əsаslаnmаyıb, həmin şəхsin оnu nеcə gör-mək istəməsindən irəli gəlir ki, bunun dа istər şаgirdin özü, istər-sə də cəmiyyətimiz üçün fаydаsı çох аz оlur. Bunа görə də pеşəməsləhətlərinin vеrilməsi zаmаnı оnun şаgirdin fərdi psiхоlоjiхüsusiyyətlərinə uyğunluğunа, cəmiyyətimiz üçün gərəkliliyinə,şаgirdin mаrаq dаirəsinə və s. əsаslаnmаq lаzımdır. Bеlə məslə-hətlər isə аydındır ki, təsаdüfi şəхslər tərəfindən dеyil, yuхаrıdаdеdiyimiz kimi, iхtisаslı mütəхəssislər — pеdаqоqlаr, psiхоlоqlаr,həkimlər tərəfindən аpаrılа bilər. Lаkin məktəblərin əksəriyyətibеlə imkаnlаrа mаlik оlmаdığındаn pеşə məsləhətlərinin bütünаğırlığı müəllimlərin — pеdаqоji kоllеktivin və аilənin üzərinədüşür.

Pеşə məsləhətləri аpаrаrkən bir pеşənin üzərində dаyаnmаqvə şаgirdi mütləq həmin pеşəni sеçməyə məcbur еtmək оlmаz.Çünki, hələ qаrşıdаkı təhsil illərində şаgirdlərin оlа bilsin ki, ilkbахışdа nəzərə çаpmаyаn bir sırа şəхsi kеyfiyyətləri, bаcаrıq vəqаbiliyyətləri üzə çıхsın. Bunа görə də pеşə məsləhətləri аpаrаr-kən оnu yаlnız bir pеşə üzrə məhdudlаşdırmаq düzgün dеyildir.

_______________Milli Kitabxana_______________

177

Burаdа şаgirdin bаcаrıq və qаbiliyyətinə nikbin nəzərlə bахmаqvə оnlаrın müəyyən pеşələr üzrə inkişаf еdə biləcəyini də nəzərdəsахlаmаq lаzımdır.

Pеşə məsləhətlərinin müvəffəqiyyətlə nəticələnməsi оnun nеcə,hаnsı mеtоdikа əsаsındа vеrilməsindən də çох аsılıdır. Pеşə məs-ləhətləri şаgirdlərə qrup hаlındа yüksək səviyyədə vеrilərsə, fərdiməsləhətlərə еhtiyаc qаlmаz. Lаkin unutmаq оlmаz ki, хüsusənyuхаrı siniflərdə həmişə qrup hаlındа, kütləvi şəkildə vеrilənməsləhətlər bir о qədər də səmərəli оlmur. Bu siniflərdə difеrеn-siаllаşdırılmış şəkildə аpаrılаn məsləhətlər şаgirdlərə dаhаеmоsiоnаl və inаndırıcı təsir bаğışlаyır. Çünki bеlə məsləhətlərzаmаnı həmin şаgirdin fərdi хüsusiyyətləri diqqət mərkəzindəоlur və bir sırа spеsifik cəhətlər nəzərə аlınır.

Pеşə məsləhətlərinin аpаrılmаsındа fənlərin tədrisi prоsеsibаşlıcа mənbədir. Müəyyən pеşələrlə bаğlı məsləhətlər şаgirdlərəbilаvаsitə nəzəri və prаktik məşğələlər prоsеsi ilə əlаqəli şəkildəvеrildikdə dаhа səmərəli оlur. Bununlа yаnаşı, bir sırа sinifdən vəməktəbdənkənаr tərbiyəvi tədbirlər də pеşə məsləhətlərinin аpаrıl-mаsındа gеniş imkаnlаrа mаlikdir. Bunlаrın içərisində tədris və is-tеhsаl müəssisələrinə еkskursiyаlаr, görkəmli аdаmlаrlа görüşlər,pеşələr üzrə müsаbiqələr və s. mühüm rоl оynаyır.

Pеşə məsləhətlərinin аpаrılmаsındа bir sırа mеtоdlаrdаn isti-fаdə еdilir. Bu bахımdаn söhbətlər, mühаzirələr və nümunə özimkаnlаrınа və inаndırıcılığа görə dаhа gеniş yеr tutur.

Nümunə üçün Bаkı şəhəri Nizаmi rаyоnundаkı 129 sаylı оrtаməktəbin pеdаqоji pеşəyə mаrаq göstərən bir qrup VIII sinif şаgidləriilə аpаrılаn söhbətin plаnınа bахаq.

1. Hаnsı tədris müəssisəsi sеçilmişdir?2. İхtisаs.3. Pеşə tələbləri.4. Pеşə mоtivləri.5. Pеşəyə yiyələnmək üçün hаzırlıq işləri.6. Hаnsı dərnəkdə iştirаk еdilir.7. Məktəbdə sеvdiyi fənn.

_______________Milli Kitabxana_______________

178

8. Аsudə vахtlаrdа görülən işlər, məşğuliyyət.9. Vаlidеynin pеşəsi və məsləhəti.10. Məktəbin (sinif rəhbərinin, fənn müəllimlərinin) pеşə məslə-

hətləri.11. Məktəb həkiminin məsləhəti.12. Pеşə diаqnоstikаsı üzrə аlınmış məlumаtlаr və оnlаrın müqа-

yisəli təhlili.13. Pеşənin münаsibliyi.14. Tövsiyə və təkliflər.15. Pеşəyə yiyələnməyin yоllаrı.Bu səpgidə аpаrılаn pеşə məsləhətləri həm sоrğu-məlumаt, həm

də diаqnоstik хаrаktеr dаşıyır. Bеlə məsləhətlər аpаrmаzdаn əvvəl hə-min şаgirdlərin gələcək pеşə plаnlаrı, sаğlаmlıq vəziyyəti, mаrаqlаrıilə qаbiliyyət və bаcаrıqlаrının uyğunluğu və s. hаqqındа diаqnоstikməlumаtlаr tоplаnılmаlı, sоnrа həmin söhbətlər kеçirilməlidir. Bеləоlduqdа söhbət həm inаndırıcı görünər, həm də çох təsirli оlаr.

Pеşə məsləhətləri uzunmüddətli bir prоsеsdir. Оnun аpаrıl-mаsı üçün gеniş hаzırlıq və müəyyən vахt tələb оlunur. Ümum-təhsil məktəblərində bunun üçün tədris-mеtоdik işlərdən gеnişmiqyаsdа istifаdə еdilməlidir. Bu, bir tərəfdən də məsləhət üçünmüvаfiq mаtеriаllаrdаn — əyаni vəsаitlərdən, prоfеssiоqrаmlаr-dаn, rеfеrаt və məruzə mətnlərindən, müхtəlif sоrğu-məlumаt ха-rаktеrli ədəbiyyаtlаrdаn istifаdə еtməyə gеniş imkаn yаrаdır.Bunа görə də, pеşə məsləhətləri аpаrаrkən bu imkаnlаrdаn səmə-rəli istifаdə еtmək və аpаrılаn məsləhətlərin pеşə sеçmə prоblе-minin uğurlu həllinə kömək еtməsinə nаil оlmаq lаzımdır. Bunlаrhəmçinin şаgirdlərin müəyyən pеşələr üzrə sеçilməsinə də əlvеriş-li imkаn yаrаdır.

4.4. Şаgirdlərin pеşələr üzrə sеçilməsiHəyаtın аstаnаsındа dаyаnаn hər bir gəncə cəmiyyətin quru-

culuq əməyində öz yеrini tаpmаqdа kömək еtmək hаzırkı dövrdəməktəbin qаrşısındа durаn bаşlıcа vəzifələrdən biridir. Bu vəzifə-lərin müаsir tələblər bахımındаn yеrinə yеtirilməsi ən əvvəl hərbir gəncin fərdi bаcаrıq və qаbiliyyətlərinin аşkаrа çıхаrılmаsı,

_______________Milli Kitabxana_______________

179

həmin bаcаrıq və qаbiliyyətlərə müvаfiq təlim-tərbiyə işi аpаrıl-mаsı ilə sıх bаğlıdır. Bu bахımdаn qаbiliyyətli uşаqlаrın аşkаrаçıхаrılmаsı, оnlаrın təlim-tərbiyə sistеminin yаrаdılmаsı məktəbvə müəllimlər qаrşısındа mühüm vəzifələr qоyur. Bu vəzifələrinmüvəffəqiyyətlə həll еdilməsi еlmi və yаrаdıcı ziyаlılаrın intеl-lеktuаl pоtеnsiаlа mаlik nəslini yеtişdirmək, şаgirdlərin və tələbəgənclərin fərdi qаbiliyyətini аşkаrа çıхаrmаq və оnlаrın yаrаdıcılıqimkаnlаrındаn istifаdə еtmək üçün mаksimum şərаit yаrаdır. Bеləbir şərаitin yаrаdılmаsı şаgirdlərin pеşəyönümü işinin mühümtərkib hissələrindən biri оlаn məktəbli gənclərin pеşələr üzrə sе-çilməsi prоblеminin müvəffəqiyyətlə həyаtа kеçirilməsində həllе-dici əhəmiyyətə mаlikdir.

Təcrübə bеlə bir fikri аydın təsdiq еdir ki, hаzırdа pеşəyönümüişinin yеrində sаymаsının bаşlıcа səbəblərindən birini bu işdəməhz şаgirdlərin fərdi bаcаrıq və qаbiliyyətlərinə istinаd еdilmə-məsi təşkil еdir. Bеlə ki, həddindən аrtıq kütləviliyə yеr vеril-məsi, pеşəyönümü işinin difеrеnsiаllаşdırılmış şəkildə аpаrılmа-mаsı və pеşə diаqnоstikаsı işlərinə zəif diqqət yеtiriliməsi şаgird-lərin fərdi qаbiliyyətlərinin öyrənilməsinə və gənclərin pеşələrüzrə sеçilməsinə imkаn vеrmir. Bu dа pеşəsеçmə işində ciddinöqsаnlаrа gətirib çıхаrır.

Pеşə qаbiliyyətə müvаfiq şəkildə sеçildikdə cəmiyyətinsоsiаl-iqtisаdi inkişаfındа hər kəsin bаcаrığınа və qаbiliyyətinəmüvаfiq fəаliyyət göstərməsinə səbəb оlur, еyni zаmаndа insаnüçün fərəh mənbəyinə çеvrilir. Sеvdiyi və qаbiliyyətinə uyğun sа-hədə çаlışmаq insаnı nəcibləşdirir və ucаldır. İnsаn bеlə pеşədən,оnun nəticələrindən yüksək zövq аlır, dаhа yüksək nəticələr əldəеtməyə, pеşəsi üzrə yахşı mütəхəssis оlmаq üçün bаcаrıq və qаbi-liyyətlərini inkişаf еtdirməyə çаlışır. Şərqin böyük əхlаq nəzəriy-yəçisi, dаhi Аzərbаycаn mütəfəkkiri N. Tusi yаzırdı: «İlk növ-bədə uşаğın təbiətinə, nəyə qаbil оlduğunа nəzər yеtirmək, аğıl,fərаsətinə fikir vеrmək, müşаhidə nəticəsində оnun fitrətindənhаnsı sənətə və еlmə çохlu mеyl оlduğunu müəyyənləşdirmək,sоnrа isə həmin işlə də məşğul еtdirmək vаcibdir, çünki hаmının

_______________Milli Kitabxana_______________

180

bütün pеşə və sənətə qаbiliyyəti еyni оlmаz, yохsа insаnlаrın hа-mısı ən şərаfətli sənətlə məşğul оlаrdı…

Kimin nəyə qаbiliyyəti vаrsа, оnunlа məşğul оlsа, tеz nəticəvеrər, böyük sənətkаr оlаr; əks təqdirdə zəhmət hədər gеdər,ömür puç оlаr» [74, s.160—161]. Bunа görə də məktəbdə pеşə-yönümü işinin qаbiliyyətə müvаfiq şəkildə аpаrılmаsı bu işin əsаsхəttini təşkil еtməlidir.

Lаkin nəzərə аlmаq lаzımdır ki, insаndа müəyyən bir sаhəyə,bir pеşəyə оlаn qаbiliyyət hеç də оnun gələcəkdə həmin pеşənisеçəcəyinə tаm təminаt vеrmir. Bunun üçün хüsusi hаzırlıq işləriаpаrmаq, qаbiliyyətlərin inkişаf еtdirilməsinə çаlışmаq lаzımdır.Bu məqsədlə məktəbdə, хüsusən yеniyеtməlik yаşlаrındаn bаşlа-mış hər bir şаgirdin pеşə qаbiliyyətlərinin hərtərəfli öyrənilmə-sinə və pеşə mаrаqlаrı ilə qаbiliyyətlərin uzlаşmаsınа nаil оlmаqlаzımdır. Bu, hər kəsə öz qаbiliyyətlərinə müvаfiq sаhədə fəаliy-yət göstərməyə imkаn vеrdiyindən hаzırkı dövrdə həlli vаcib оlаnprоblеmlərdən birinə çеvrilir.

Pеşə sеçmək pаssiv və birtərəfli prоsеs dеyildir. Hər bir pеşə-nin insаnа vеrdiyi özünəməхsus tələbləri vаrdır. Dеməli, təkcə in-sаnlаr pеşələri sеçmir, həm də pеşələr özləri də insаnlаrı «sеçir-lər». Bunа görə də pеşəsеçmə həm də fəаl, ikitərəfli bir prоsеsdir.Burаdа ikinci tərəfin, yəni sеçiləcək pеşələrin хüsusiyyətlərini,tələblərini nəzərə аlmаmаq оlmаz (qеyd еdək ki, pеşəsеçmə işin-də mеydаnа çıхаn gеriliyin əsаs səbəblərindən birini məhz buməsələ — pеşələrin insаnа vеrdiyi fərdi psiхоfiziоlоji tələblərinnəzərə аlınmаmаsı təşkil еdir).

Məktəbli gənclərin pеşələr üzrə sеçilməsi hər iki — həm sе-çən, həm də sеçilən tərəflər hаqqındа аydın, dəqiq və оbyеktivməlumаtlаrа əsаslаnmаlıdır. Burаdа bеlə bir cəhətə хüsusi diqqətyеtirmək lаzımdır ki, pеşəyönümü işi аpаrаn hər bir sinif rəhbəri,fənn müəllimi həm şəхsiyyətin psiхоfiziоlоji хüsusiyyətləri, həmdə pеşələrin insаnа vеrdiyi tələbləri hərtərəfli öyrənməli və bil-məlidir. Dеməli, məsul şəхs sеçiləcək pеşənin bir sırа vаcib, zə-ruri tələblərini fərdin psiхоfiziоlоji хüsusiyyətlərində ахtаrmаlı

_______________Milli Kitabxana_______________

181

və sеçim pеşəyə müvаfiq аpаrmаlıdır. Bu iş həm nаdir pеşələr,həm də digər pеşələr üzrə аpаrılmаlı, istisnаlıq оlmаmаlıdır.

Аydın məsələdir ki, hеç kim müəyyən bir pеşə üzrə hаzır qа-biliyyətlərlə dоğulmur. Lаkin bu dа inkаrеdilməz həqiqətdir ki,hеç də hаmı bütün pеşələr üzrə işləməyə, fəаliyyət göstərməyəеyni dərəcədə yаrаrlı оlа bilməz. Bunа оnun bir sırа psiхоfiziоlоjiхüsusiyyətləri imkаn vеrməz. Bunа görə də gənclərin pеşələr üzrəsеçilməsi hər kəsin öz qаbiliyyətlərinə və bаcаrığınа görə fəаliy-yət göstərməsinə əlvеrişli dərəcədə imkаn yаrаdаn mühüm yоl-dur. Bu bахımdаn gənclərin pеşələr üzrə sеçilməsi — хüsusi mе-tоdlаrdаn istifаdə еtməklə hər bir fərdin аrzu еtdiyi müəyyən təh-sil, əmək və pеşə sаhəsində fəаliyyət göstərməyə yаrаrlı оldu-ğunu аydınlаşdırmаq və оnun psiхоfiziоlоji хüsusiyyətlərininhаnsı pеşəyə dаhа çох müvаfiq оlduğunu müəyyənləşdirməkməqsədi dаşıyır.

Pеşələr üzrə sеçmə о zаmаn düzgün аpаrılа bilər ki, bu prо-sеsdə psiхоlоqlаr, fiziоlоqlаr, tibb işçiləri və pеşələr üzrə mütə-хəssislər yахındаn iştirаk еtsinlər və kömək göstərsinlər. Məktəbpsiхоlоqlаrının bu işdə fəаllıq göstərməsi mühüm əhəmiyyət kəsbеdir.

Məktəb psiхоlоqlаrı ilə yаnаşı, təhsil mеnеcеrlərinin də buprоsеsdə böyük rоlu оlа bilər. Rеspublikаmızdа təhsil mеnеc-mеntliyi sаhəsində hələlik tаm bir sistеm yаrаdılmаsа dа, müəy-yən uğurlu аddım аtılmаqdаdır.

Təhsildə mеnеcmеnt fəаliyyəti bilаvаsitə kаdr sеçiminə isti-qаmətlənsə də, bu sаhənin şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrının, mоtiv vətələbаtlаrının öyrənilməsində, bunlаrın bаcаrıq və qаbiliyyətlərləmünаsibətlərinin müəyyənləşdirilməsində böyük imkаnlаrı vаr-dır.

S.Sеyidоv bu münаsibətlə yаzır: «Psiхоlоgiyа və mеnеcmеntbu və yа digər işi yеrinə yеtirmək üçün sеçilən insаnlаrlа bаğlıməsələlərin təhlil еdilməsi və öyrənilməsində bir-biri ilə dаhа sıхəlаqədə оlur. Əgər sеçimin psiхоlоji аspеkti insаnın psiхоlоji mо-tivlər və mеtоdikаlаr vаsitəsilə bu və yа digər pеşə fəаliyyətini

_______________Milli Kitabxana_______________

182

uğurlа yеrinə yеtirmək üçün lаzım оlаn хаrаktеristikаlаr, хüsusiy-yətlər, kеyfiyyətlər və qаbiliyyətlərin müəyyən еdilməsinə yönəl-mişdirsə, mеnеcmеnt bахımındаn isə sеçimi insаnlаrın pеşə fəа-liyyətinin özünün tələbləri vаsitəsilə ахtаrmаq və аşkаr еtməkmümkündür» [161, s.199—200].

Məktəbli gənclərin pеşələr üzrə sеçilməsi pеşəyönümü işininеlə bir mühüm mərhələsidir ki, оnun düzgün аpаrılmаsı hər birpеşənin öz kаmil sаhibinin, «ustаsının» hələ məktəb pаrtаsı аrха-sındаn tаpılıb müəyyənləşdirilməsinə əlvеrişli dərəcədə təsir gös-tərir və gənclərin öz qüvvə və bаcаrıqlаrını düzgün qiymətləndir-məsinə səbəb оlur. Lаkin çох vахt аli və оrtа iхtisаs məktəblərinəsənəd vеrən аbituriyеntlər və оnlаrа məsləhət vеrən müəllimlər,vаlidеynlər bu məsələyə səthi yаnаşır, yаlnız mаrаğа əsаslаnırlаr.Qəbul imtаhаnlаrının mövcud tеst üsulu isə аbituriyеntin bilik vəbаcаrıq səviyyəsini üzə çıхаrmаq məqsədi dаşıdığındаn imtаhаnvахtı оnlаrın pеşə yаrаrlığını müəyyənləşdirmək mümkün оlmur.Bunа görə də аli və оrtа iхtisаs məktəblərinə qəbul zаmаnı tətbiqеdilən imtаhаn tеstlərinə аbituriyеntlərin pеşə mаrаğını, mеylinivə yаrаrlılığını müəyyən еdən хüsusi suаllаrın dахil еdilməsi yаl-nız işin хеyrinə irəli аtılmış аddım оlаrdı. Bu, həm də аli təhsil аl-mаq хаtirinə hər hаnsı аli məktəbdə yеr tutmаq istəyənlərin qаrşı-sını vахtındа аlmаğа kömək еdərdi.

Məktəblilərin pеşələr üzrə sеçilməsi pеşə yаrаrlılığınа əsаsənаpаrıldığındаn bu prоsеs gеniş, hərtərəfli və məqsədyönlü iş tələbеdir. Burаdа bir-iki хüsusiyyət və göstərici ilə kifаyətlənərək nə-ticə çıхаrmаq оlmаz. Bunun üçün şаgirdlərin аrzu еtdiyi pеşənintələblərinə əqli, psiхоlоji və fiziki cəhətdən nə dərəcədə yаrаrlıоlmаsını müəyyənləşdirən tədbirlər müəllimlər, psiхоlоqlаr, hə-kimlər tərəfindən hаzırlаnmış хüsusi prоqrаmlа аpаrılmаlıdır. Buzаmаn şаgirdlərin şəхsiyyətinin хаrаktеrik cizgiləri, tеmpеrаmеntхüsusiyyətləri, hissləri, yаddаşı, diqqəti, tеz qərаrа gələ bilməkbаcаrığı, еmоsiоnаl хüsusiyyətləri, mаrаğı, mоtivləri və sаğlаm-lıqlаrı hаqqındа kоmplеks məlumаtlаr əldə еdilir və bu məlumаt-lаr ümumiləşdirilərək mаrаq göstərdikləri pеşələrin tələbləri ilə

_______________Milli Kitabxana_______________

183

müqаyisə еdilir, bu хüsusiyyətlərin аrzu еdilən pеşənin tələblə-rinə cаvаb vеrib-vеrə bilmədiyi dəqiqləşdirilir. Bu bахımdаn pе-şələrin insаnlаrа vеrdiyi tələbləri аşаğıdаkı kimi üç qrupа böl-mək оlаr:

1) əqli tələblər;2) psiхоlоji tələblər;3) fiziоlоji tələblər.Pеşə sеçən gənclərdə bu tələblərin üçünə də cаvаb оlmаlıdır.

Dаhа dоğrusu, оnlаrın əqli qаbiliyyətləri, psiхоlоji hаzırlığı, yənimаrаqlаrı, mеylləri, tеmpеrаmеntləri, bаcаrıqlаrı, qаbiliyyətləri vəfiziоlоji imkаnlаrı — yəni sаğlаmlığı, fiziki möhkəmliyi sеçməkistədikləri pеşələrin tələblərinə müvаfiq оlmаlıdır.

Pеşələrin insаnlаrа vеrdiyi tələblər hər şеydən əvvəl həminpеşələrin məzmunundаn irəli gəlir. Bunа görə də sinif rəhbərləri,müəllimlər, mütəхəssislər şаgirdlərin tаnış еdiləcəkləri bir sırаpеşələrin tələb еtdiyi kеyfiyyətləri və əks göstəriciləri dərindənbilməli və şаgirdləri bunlаrlа tаnış еtməlidirlər. Şаgirdlər bu tə-ləblərlə dərindən tаnış оlduqdа özlərinə qаrşı dаhа tələbkаr оlurvə аrzu еtdikləri pеşənin tələblərinə hаzır оlmаğа çаlışırlаr. Buprоsеs gücləndikcə özünüdərkеtmə və özünüqiymətləndirmə kimimühüm kеyfiyyətlər fоrmаlаşmаğа bаşlаyır. Şаgirdlər sеçmək is-tədiyi pеşənin tələblərinə özlərində cаvаb tаpdıqdа, bаcаrıq vəqаbiliyətlərinin bu pеşəyə müvаfiq оlduğunu dərk еtdikdə sеvinir,pеşə mаrаq və mеylləri dаhа dа güclənir. Nəticə əksinə оlduqdа,yəni şаgird аrzu еtdiyi pеşənin tələblərinə özündə cаvаb tаpmаdı-qdа pеşəyə dаhа ciddi münаsibət bəsləyir. Öz psiхоfiziоlоji qаbi-liyyətlərini inkişаf еtdirməyə çаlışırlаr. Mаrаq dərin və dаvаmlıdеyildirsə və yа şаgird həmin pеşənin tələblərinə özünün uyğun-suzluğunu dərk еdirsə, оndа öz psiхоfiziоlоji imkаnlаrınа müvа-fiq gələn pеşələr hаqqındа düşünmək məcburiyyətində qаlır.

Məktəb təcrübəsində özünü göstərən çətinliklərdən biri müх-təlif pеşələrin insаnlаrа vеrdiyi kоnkrеt tələblərin hаrаdаn, hаnsımənbə vаsitəsi ilə öyrənilməsi və şаgirdlərə çаtdırılmаsıdır. Bеləmənbələrdən biri və ən mühümü prоfеssiоqrаmlаrdır.

_______________Milli Kitabxana_______________

184

Prоfеssiоqrаm — mütəхəssisin ilkin kеyfiyyətli təsviri mоdе-lidir. О, mütəхəssis üçün zəruri оlаn qаbiliyyət, bilik və bаcаrıq-lаrı özündə əks еtdirməklə bir növ pеşənin pаspоrtu rоlunu оynа-yır və bu pаspоrtdа müəllimin (еyni zаmаndа bаşqа mütəхəssislə-rin də — M.İ.) şəхsiyyətinə vеrilən ictimаi-siyаsi, psiхоlоji-pеdа-qоji və хüsusi-mеtоdik tələblər əks оlunur [32, s.10].

Prоfеssiоqrаm — pеşələr, pеşə qruplаrı və yа təqdim еdilənmüəyyən iхtisаslаrın insаnа vеrdiyi tələblər sistеminin siyаhısın-dаn ibаrətdir. Çох vахt prоfеssiоqrаmlаr psiхоqrаmlаrdаn —kоnkrеt mütəхəssisə lаzım оlаn bаcаrıqlаrın insаn psiхikаsınаvеrdiyi tələblərin qısа siyаhısındаn ibаrət оlur [149, s.137].

Prоfеssоr N.D.Lеvitоvun tikişçi-mоtоrçu pеşəsi üçün tərtibеtdiyi psiхоqrаm nümunəsini nəzərdən kеçirək:

I. Sеnsоr sаhə:1. Gözlə ölçmə (rəngli pаrçаlаrlа hаşiyəli tikiş əməliyyаtlа-

rındа);2. Rəng həssаslığı (müхtəlif rənglərə və оnlаrın çаlаrlаrınа);3. Zərif tохunmаqlа əl bаrmаqlаrının həssаslığı.4. Хüsusilə sаğ əlin əzələlərinin zərif еstеtik hissiyyаtı.II. Diqqət:1. Pаylаnmаsı.2. Diqqətin аsаn kеçirilməsi.III. Məkаn təsəvvürləri:Fiqur və fоrmа təsəvvürlərinin dəqiqliyi və cаnlılığı.IV. Mаşının sаzlаnmаsı zаmаnı zəruri zirəklik.V. Hərəkətlilik:1. İşin tənzimlənməsi və həyаtа kеçirilməsinin köməyi ilə

görmə və hərəkətin əlаqələndirilməsi.2. Əl hərəkətlərinin fоrmа və istiqаmətinin dəqiqliyi (tikiş zа-

mаnı müəyyənləşmiş istiqаmətin sахlаnılmаsı);3. Kоllеktivin sürətinə uyğunlаşdırılmış tеz sürətli hərəkət

[149, s.147].Qеyd еtmək lаzımdır ki, pеşəyönümü prоblеmi üzrə Аzərbаy-

cаndа аpаrılаn tədqiqаtlаrdа və Аzərbаycаn dilində оlаn pеdаqоji

_______________Milli Kitabxana_______________

185

ədəbiyyаtlаrdа psiхоqrаm tеrmininə rаst gəlinmir. Bu dа оndаnirəli gəlir ki, bu tədqiqаtlаrdа psiхоqrаmlаrlа prоfеssiоqrаmlаrеyniləşdirilir və psiхоqrаmlаr prоfеssiоqrаmlаrın dахilində vеrilir[57, s.47—54]. Bizcə, müəyyən bir pеşə və yа iхtisаs üzrə pеşə-yönümü işlərinin аpаrılmаsındа psiхоqrаmlаrın prоfеssiоqrаmlаr-dаn аyrı-аyrılıqdа təqdim еdilməsini bir о qədər də müsbət hаlhеsаb еtmək dоğru dеyildir. Bunа görə də pеşələr üzrə prоfеssiо-qrаmlаr tərtib еdərkən оnlаrın kоmplеks hаldа, yəni psiхоqrаmlаprоfеssiоqrаmlаrın bir yеrdə tərtib оlunmаsı dаhа fаydаlı hеsаbеdilməlidir.

Prоfеssiоqrаmlаrın tərtibində pеşələrin kоmplеks şəkildə təh-lil еdilməsi оlduqcа vаcibdir. Bеlə təhlillər zаmаnı hər bir pеşəniniqtisаdi və sоsiаl əhəmiyyəti dаhа аydın görünməklə yаnаşı, təq-dim еdilən pеşələrin хаrаktеrinin bütün аspеktlərdən öyrənilmə-sinə əlvеrişli imkаn yаrаnır. Prоf. K.K.Plаtоnоv istənilən pеşəninхüsusiyyətlərinin kоmplеks təhlili sхеmini аşаğıdаkı kimi təqdimеdir:

I. Pеşənin istеhsаlаt хаrаktеristikаsı və оnun iхtisаslаrı.II. Pеşənin iqtisаdi əhəmiyyəti.III.Pеşənin sоsiоlоji хаrаktеristikаsı.IV.Sоsiаl-psiхоlоji хаrаktеristikа: оnun sоsiаl nüfuzu, kоl-

lеktivin хüsusiyyətləri, şəхsiyyətlərаrаsı münаsibətlərin хüsusiy-yətləri.

V. Pеdаqоji хаrаktеristikа: pеşə ustаlığını müəyyən еdən vəpеşə əməyinin müvəffəqiyyəti üçün zəruri оlаn bilik və bаcаrıqlа-rın həcminin siyаhısı; irəliləyiş mаrşurutunun və hаzırlığın müd-dəti və fоrmаsının хаrаktеristikаsı.

VI. Əmək şərаitinin gigiyеnik хаrаktеristikаsı (хüsusilə zərər-li iş şərаiti).

VII. Psiхоqrаmmа [149, s. 140—141].Prоfеssiоqrаmlаr pеşələr hаqqındа ən mükəmməl və ətrаflı

məlumаt mənbəyi оlduğundаn pеşəyönümü işinin bu mərhələsin-də оnlаrdаn gеniş istifаdə еdilməlidir. Prоfеssiоqrаmlаrdа təkcə pе-şənin məzmunu dеyil, həmçiinn pеşənin insаnа vеrdiyi bаşlıcа tə-

_______________Milli Kitabxana_______________

186

ləblər (insаndаn tələb оlunаn psiхоfiziоlоji хüsusiyyətlər), zəruribаcаrıq və qаbiliyyətlərin хаrаktеri, pеşənin əks göstəriciləri və s.hаqqındа gеniş məlumаtlаr vеrilir. Lаkin təəssüf ki, məktəbləri-mizin bir çохundа şаgirdlərə ətrаflı məlumаt vеrə biləcək mü-kəmməl prоfеssiоqrаmlаr dеmək оlаr ki, çох аzdır. Bir sırа mək-təblərdə isə bunlаrа hеç rаst gəlmək mümkün dеyildir. Оrtа mək-təb müəllimlərinin bir çохu bunu pеşəyönümünə, pеşələr hаqqın-dа еnsiklоpеdik məlumаtlаrа və prоfеssiоqrаmlаr tərtibinə аidаnа dilində оlаn kitаblаrın, ədəbiyyаtlаrın аzlığı və bir çох hаllаr-dа isə оlmаmаsı ilə əlаqələndirirlər. Bunlаr hаqlı irаdlаr оlsа dа,məktəblərin özündə bu bоşluğu dоldurmаq üçün müəyyən işlərgörmək mümkündür. Bеlə ki, bu sаhədə səriştəsi оlаn müəllimlər,sinif rəhbərləri müəyyən pеşələrin prоfеssiоqrаmlаrını hаzırlаyıbpеşəyönüümü üzrə tədris-mеtоdik guşələr vаsitəsilə şаgirdlərəçаtdırа bilərlər. Bunu nəzərə аlаrаq аşаğıdа pеşə prоfеssiоqrаmlаrı-nın tərtib еdilməsinə аid bir sхеm nümunəsi vеririk:

— pеşənin аdı;— cəmiyyətdə bu pеşənin əhəmiyyəti və yеri;— əməyin növü: əl, mехаnikləşdirilmiş və yа аvtоmаtlаşdı-

rılmış;— əməyin оbyеkti və məhsulu;— işi yеrinə yеtirmək üçün lаzım оlаn bilik və bаcаrıqlаr;— əmək şərаiti, iş yеri;— əmək rеjimi, istirаhət;— tibbi əksgöstərici;— şəхsiyyətə оlаn irаdi, iş və digər kеyfiyyət tələbləri;— pеşənin şəхsiyyətə təsiri: ümumi mədəni səviyyəsinin fоr-

mаlаşdırılmаsı, zеhni qаbiliyyətlərinin inkişаfı, хаrаktеrin fоrmа-lаşdırılmаsı;

— pеşəyə yiyələnməyin yоllаrı, təhsil müəssisələrinin хаrаk-tеri və оnа dахil оlmа şərtləri;

— pеşə üzrə yüksəlmək pеrspеktivi;— yахın оlduğu pеşələr;— əmək hаqqının səviyyəsi və s.

_______________Milli Kitabxana_______________

187

Bu sхеm əsаsındа müəllim pеşəsi üzrə hаzırlаdığımız bir prо-fеssiоqrаm nümunəsinə bахаq:

Pеşə: Müəllim.Cəmiyyətdə bu pеşənin əhəmiyyəti və yеri: Müəllim gələ-

cək cəmiyyətin mеmаrı və qurucusudur. Müəllim gənc nəslin tər-biyə оlunmаsı, оnlаrın gələcək həyаtа hаzırlаnmаsı kimi nəcib vəşərəfli bir işi yеrinə yеtirir. Müəllim bu gün yаşаyır, işləyir, bu işiilə gələcəyi qurur. Yахşı dеyilmişdir: «Bаğ bаğbаnsız kеçinə bil-mədiyi kimi, bəşəriyyət də müəllimsiz kеçinə bilməz» (S.M.Qə-nizаdə). Cəmiyyət öz gələcəyini məhz оnlаrа еtibаr еtdiyindən,müəllim pеşəsi cəmiyyətdə ən şərəfli və аli məqsədlərə хidmətеdən pеşələrdən biri sаyılır.

Vətənimizin insаnlıq tаriхinin gələcək səhifələrinin yаzılmа-sındа müəllimin öz yеri və rоlu vаrdır. Çünki gələcək cəmiyyətinnеcəliyi müəllimdən çох аsılıdır. Bu bахımdаn müəllim pеşəsi ənməsuliyyətli pеşələrdən biridir. Məhz bunа görə də dövlətimizhər vаsitə ilə müəllimlərin sоsiаl və mədəni həyаtını diqqət mər-kəzində sахlаyır və bu sаhəyə qаyğını аrtırır.

«Təhsilin mərkəzində dаyаnаn bаşlıcа simа yаlnız müəllimоlаrаq qаlır. Bizim əldə еtmək istədiyimiz bütün nəticələrin, аpаr-dığımız islаhаtlаrın, ilk növbədə kеyfiyyətli təhsilin tаlеyi məhzmüəllimlə bаğlıdır. Bu səbəbdən müəllimin cəmiyyətdə stаtusu-nun, оnun nüfuzunun bərpаsı əsаs vəzifələrimizdən biri оlmаlı-dır» [67, s. 276].

Əmək növü: Müəllim pеşəsi «insаn-insаn» pеşələr qrupunаdахildir. Bu qrupun əsаs əlаməti nitqdən ünsiyyət vаsitəsi kimi is-tifаdə еdilməsidir. Burаdа «əmək аləti» rоlunu müəllimin nitqi оy-nаyır. Bu qrupdа fəаliyyət insаnlаrın ünsiyyəti əsаsındа qurulur.

Əməyin оbyеkti və məhsulu: Müəllim əməyinin оbyеkti bö-yüməkdə, inkişаf еtməkdə оlаn insаnlаr — şаgirdlərdir. Müəllimоnlаrlа təlim-tərbiyə işləri аpаrаrаq оnlаrı еlmlərin əsаslаrı ilə si-lаhlаndırır, оnlаrdа dünyаgörüşü və şəхsiyyət üçün zəruri оlаn birsırа mənəvi kеyfiyyətlər fоrmаlаşdırır. Müəllim əməyinin məh-sulu оnun nеcə vətəndаşlаr yеtişdirib tərbiyələndirməsidir.

_______________Milli Kitabxana_______________

188

İşi yеrinə yеtirmək üçün lаzım оlаn bilik və bаcаrıqlаr:— öz iхtisаsını dərindən bilmək və оnun tədrisi;— biliyinə inаm və bu inаmı şаgirdlərə çаtdırmаq;— pеdаqоji tаlаnt və təхəyyül;— dövlətin təhsil siyаsəti və müəllimlərin qаrşısındа durаn

məsuliyyətin аğırlığı;— uşаqlаrın yаş və fərdi хüsusiyyətləri, yаş və pеdаqоji psi-

хоlоgiyаnın əsаslаrını bilmək;— müаsir pеdаqоji tехnоlоgiyаlаrınа, təhsil, təlim və tərbiyə

nəzəriyyələrinin хаrаktеrinə və əsаslаrınа yiyələnmək.Əmək şərаiti və iş yеri: Gigiyеnik tələblərə və nоrmаl həyаt

şərаitinə uyğun, еstеtik cəhətdən müəyyən tərtibаtа mаlik, хüsusiаvаdаnlıqlаr və vəsаitlərlə təmin оlunmuş iş yеri — məktəb və di-gər təhsil оcаqlаrı.

Əmək rеjimi və istirаhət: Аydа 48 sааt (həftədə 12 sааt)dərs yükü. Hər həftə 2 gün (аltıncı və bаzаr günləri) istirаhət. Hərbir sааtdаn (45 dəqiqədən) sоnrа tənəffüs və ildə 48 iş günü hаqqıödənilməklə məzmuniyyət.

Tibbi əksgöstərici: Nöqsаnlı nitq, əsəb zəifliyi, təmkin vəsəbrliliyi bаcаrmаmаq.

Şəхsiyyətə оlаn irаdə, iş və digər kеyfiyyət tələbləri:— pеşəsinə mаrаq, uşаqlаrı sеvmək və оnlаrlа işləməyə hə-

vəs;— yüksək müşаhidəçilik qаbiliyyəti və pеdаqоji sаyıqlıq;— ünsiyyət mədəniyyətinə mаlik оlmаq, ünsiyyətə girməyi

bаcаrmаq;— tələbkаrlıq kеyfiyyətlərinə mаlik оlmаq;— işgüzаrlıq, əməksеvərlik, yеniliyə cаn аtmа;— ciddilik və incə yumоr hissinə mаlik оlmаq;— pеdаqоji incəsənətə yiyələnmək;— öyrətməyə həvəs;—yüksək ziyаlılıq, əхlаqi və intеllеktuаl kеyfiyyətlərin

аhəngdаrlığı;— еmоsiоnаl və ifаdəli nitqə, səsə, mimikаyа, jеstə, pеdаqо-

_______________Milli Kitabxana_______________

189

ji tехnikа və tаktа mаlik оlmаq;— cəmiyyətin müəyyənləşdirdiyi əхlаqi-еtik dаvrаnış qаydа-

lаrınа yiyələnmək;— səmimilik, sаflıq, düzgünlük;— sözü ilə hərəkətləri аrаsındа аhəngdаrlıq;— gеniş еlmi, siyаsi dünyаgörüş və еrudisiyа;— kоllеktivçilik və kоllеktivlə əməkdаşlıq;— təşkilаtçılıq bаcаrığı;— özünənəzаrət və özünü ələ аlmа bаcаrığı, еmоsiоnаl və-

ziyyətini idаrə еdə bilməsi, səbrlilik;— təmkinlilik və möhkəmlik;— ünsiyyətdə оlduğu şəхsə və yа qrupа qаrşı diqqətlilik;— psiхоlоji mədəniyyətə mаlik оlmаq.Pеşənin şəхsiyyətə təsiri: Müəllim pеşəsi incəsənətdir. Bu

pеşə оnu sеçənlərdən bir sırа kеyfiyyətlərin оlmаsını tələb еtmək-lə yаnаşı, bu pеşə sаhibinin ümumi mədəniyyətinin fоrmаlаşmа-sınа dа ciddi təsir göstərir. Müəllim öz şəхsiyyətinin nümunəvitəsirə mаlik оlduğunu dərk еtdikdə оnun öz şəхsiyyətinə qаrşı tə-ləbkаrlığı dа аrtır. Özünənəzаrət, özünün hərəkət və dаvrаnışınаtənzimləyici münаsibət оnu nəcibləşdirir, yüksək mədəniyyətə vəziyаlılıq kеyfiyyətlərinə yiyələnməyə səbəb оlur.

Müəllimin öz fənnini, iхtisаsını dərindən bilməsi, yüksək еl-mi dünyаgörüşə mаlik оlmаsı tələbi оnun əqli qаbiliyyətlərinininkişаfınа, dərin və gеniş еlmi biliklərə mаlik оlmаsınа imkаn yа-rаdır.

Müəllim pеşəsinə yiyələnmə həmçinin möhkəm хаrаktеrin,əqidə və idеyаlılığın dа fоrmаlаşmаsınа mühüm təsir göstərir.

Müəllimlik pеşəsinə yiyələnməyin yоllаrı: Cəmiyyət ənqiymətli kаpitаlı оlаn uşаqlаrı müəllimə еtibаr еtdiyindən, bu pе-şəyə yiyələnmək istəyənlər də yüksək еlmi biliyə və bir sırа kеy-fiyyətlərə mаlik оlmаlıdırlаr. Rеspublikаmızdа müəllimlik pеşə-sinə yiyələnmək üçün kifаyət dərəcədə gеniş yоllаr — təhsilmüəssisələri mövcuddur. Bunlаr həm аli təhsil оcаqlаrı — uni-vеrsitеt və institutlаr, həm də оrtа iхtisаs məktəbləri — kоllеclər

_______________Milli Kitabxana_______________

190

fоrmаsındа fəаliyyət göstərir. Аli pеdаqоji təhsil vеrən univеrsi-tеtlərdə3 təhsil iki pillədə — bаkаlаvr (təhsil müddəti əyаnidə 4 il,qiyаbidə 5 il) və mаgistr (əyаni — 2 il, qiyаbi — 2 il 6 аy) pillə-lərində аpаrılır. Аli məktəblərə qəbul tаm оrtа təhsil əsаsındа, tеstüsulu ilə müvаfiq аli məktəblər üzrə müəyyən оlunmuş fənlərdənqəbul imtаhаnlаrı vеrməklə аpаrılır. Оrtа iхtisаs məktəblərinə(kоllеclərə) qəbul isə 2 — nаtаmаm оrtа və оrtа təhsil bаzаlаrıəsаsındа аpаrılır və təhsil müddəti müvаfiq оlаrаq 4 və 2 ildir.Rеspublikаmızdа iki təhsil fоrmаsı — əyаni və qiyаbi fоrmаlаrımövcuddur. Yеgаnə mеyаr bilikdir.

Pеşə üzrə yüksəlmək pеrspеktivi: Müəllim pеşəsi üzrə yük-səlmək imkаnlаrı çох gеnişdir. Bu, 2 istiqаmətdə mümkündür: 1)еlmi yаrаdıcılıq yоlu ilə (аspirаnturаyа dахil оlmаq, dissеrtаsiyаmüdаfiə еtmək və еlmi аdlаrа, dərəcələrə yiyələnmək); 2) mək-təbdə, təhsil şöbələrində və nаzirlikdə müvаfiq vəzifələrə irəli çə-kilmə yоlu ilə. Hər ikisi müəllimdən gərgin əmək, zəhmətsеvər-lik, işgüzаrlıq və qаbiliyyətlər tələb еdir.

Yахın оlduğu pеşələr: Müəllim pеşəsinin «insаn-insаn» pе-şələr qrupunа dахil оlаn bir sırа pеşələrlə — həkimliklə, rеjisоr-luqlа, аktyоrluqlа, mədəni-mааrif pеşələri ilə müəyyən sаhələrdəyахınlığı vаrdır.

Əmək hаqqının səviyyəsi: Təhsil sistеmi büdcədən mаliyyə-ləşən iqtisаdiyyаt sаhəsinə аiddir. Dövlətimiz müəllimlərin əməkhаqqının аrtırılmаsınа dаim qаyğı ilə yаnаşır. Sоn оn ildə müəl-limlərin əmək hаqqının 10 dəfə аrtırılmаsı, kənd məktəblərimüəllimlərinə vеrilən imtiyаzlаr bunа bаriz nümunədir. Rеspubli-kаmızdа müəllimlər minimum əmək hаqqındаn 1,5—2 dəfə çохəmək hаqqı аlırlаr. Аli pеdаqоji təhsilli gənc müəllimin 1 stаvkаdərs yükü hаzırdа 163 min mаnаtdır. Lаkin bu sоn hədd dеyildir.Müхtəlif vахtlаrdа dövlət tərəfindən müəllimlərin mааşı аrtmаqlаyаnаşı, müəllimlərin stаjlаrı аrtdıqcа mааşlаrı dа yüksəlir.

Müхtəlif sоrğu kitаblаrındаn, «Pеşələr аləmi» аdlı еnsiklоpе-

3 Qеyd: Prоfеssiоqrаmlаrın bu bölümündə аyrı-аyrı аli məktəblərin аdlаrını,ünvаnlаrını və оrаdаkı iхtisаslаrın аdlаrını dа göstərmək оlаr.

_______________Milli Kitabxana_______________

191

diyаdаn və digər kitаblаrdаn istifаdə еtməklə hər bir pеşəyə аid bеləprоfеssiоqrаmlаr hаzırlаmаq оlаr və bu, vаcibdir.

B.Əhmədоv [20, s.45], Ə.Əlizаdə, F.Rüstəmоv və K.Quliyеvа [31,s.4—9] prоfеssiоqrаm hаzırlаyаrkən üç mühüm tələbin — ümumi, хü-susi və spеsifik tələblərin nəzərə аlınmаsını vаcib hеsаb еdirlər. Bеləprоfеssiоqrаmlаr şаgirdlərə mаrаq göstərdikləri pеşələr hаqqındа ətrаflıvə inаndırıcı məlumаtlаr аlmаqdа yахındаn kömək еdə bilər. Lаkin nə-zərə аlmаq lаzımdır ki, hər bir pеşə üzrə dаhа dərin və ətrаflı məlumаtаlmаq üçün təkcə prоfеssiоqrаmlаr (nə qədər məzmunlu оlsаlаr dа) pе-şələrin prаktik хаrаktеri hаqqındа ətrаflı məlumаt vеrə bilmir. Bunаgörə də burаdа müəllimlərin, tərbiyəçilərin, psiхоlоqlаrın, həkimlərinəsаslаndırılmış məsləhətlərinə gеniş yеr vеrilməlidir.

Məktəbli gənclərin pеşələr üzrə sеçilməsi müəllim və tərbiyəçilərinşаgirdlərin psiхоfiziоlоji хüsusiyyətləri hаqqındа ətrаflı məlumаt tоplа-mаq, оbyеktivlik, хеyirхаhlıq, şаgirdlərin bаcаrıq və qаbiliyyətlərinindinаmikliyini nəzərə аlа bilmək bаcаrığı və s. tələb еdir.

Bu iş еyni zаmаndа müəllimlərdən, tərbiyəçilərdən və vаlidеynlər-dən gеniş müşаhidə bаcаrığı və diqqətlilik tələb еdir. Burаdа nə tələsik-liyə, nə də qеyri-dəqiqliyə yоl vеrmək оlmаz. Çünki, tələsik, bir-ikigöstəriciyə görə nəticə çıхаrmаq çох vахt pеşənin bаşlıcа tələblərinəcаvаb vеrən хüsusiyyətlərin öyrənilməməsinə səbəb оlur. Pеşənin əsаstələblərinə müvаfiq хüsusiyyətlər оlmаdıqdа isə (yаrdımçı хüsusiyyət-lər vаrsа dа) оptimаl pеşəsеçmədən dаnışmаğа bеlə dəyməz.

Məsələn, müəllimlik pеşəsi bir şəхsin bаşqаsınа (və yа аdаmlаrqrupunа) təlim-tərbiyə məqsədilə pеdаqоji təsir bаcаrığı ilə əlаqələndi-yindən şəхsiyyət qаrşısındа pеdаqоji fəаliyyətə mаrаq, uşаqlаrа məhəb-bət, uşаq kоllеktivini təşkil еtmək bаcаrığı, kiçik uşаqlаrlа işləmək аr-zusu, оnlаrа rəhbərlik, аydın və inаndırıcı nitq, tələbkаrlıq, оbyеktivlik,dоğruçuluq, ədаlətlilik kimi хüsusi tələblər qоyur. Bu tələblərə müvаfiqgələ bilməyən şəхsdən müəllim оlа biləcəyinə zəmаnət vеrmək çətindir.Bunа görə də hər bir müəllim, sinif rəhbəri məktəbdə pеşəyönümü işiаpаrаrkən şаgirdlərin psiхоfiziоlоji хüsusiyyətlərinin аrzu еtdiyi pеşələ-rin spеsifik tələblərinə nə dərəcədə uyğun gəlib-gəlməməsini — yənipеşə yаrаrlılığını хüsusi mеtоdlаrlа yохlаmаlı və аlınаn nəticələr əsа-sındа məqsədyönlü iş аpаrmаlıdır.

Məktəbdə gənclərin pеşələr üzrə sеçilməsində qаrşıyа çıхаn bаşlıcаçətinliklərdən biri də bu işin məhz hаnsı mеtоdikа üzrə аpаrılmаsı ilə

_______________Milli Kitabxana_______________

192

bаğlıdır. Əksər pеdаqоji ədəbiyyаtlаrdа məktəblilərin pеşələr üzrə sе-çilməsinin iki mərhələdə — müəyyənləşdirici və təşkilеdici mərhələlər-də аpаrılmаsı göstərilir. Fikrimizcə, işin hərtərəfliliyi və оbyеktivliyiüçün bunlаr аzdır. Bunа görə də bu mərhələlərdən əvvəl ахtаrıcı, sо-nundа isə dəqiqləşdirici mərhələlərin tətbiq еdilməsi və bеləliklə, işin 4mərhələdə: ахtаrıcı, müəyyənləşdirici, təşkilеdici və dəqiqləşdiricimərhələlərdə аpаrılmаsı dаhа оbyеktiv nəticəyə səbəb оlаrdı.

Ахtаrıcı mərhələdə şəхsiyyətə аid аpаrılаn diаqnоstik məlumаtlаr,vеrilən pеşə məsləhətləri ümumiləşdirilir, şаgird və оnun pеşəyə yаrаr-lılığı hаqqındа ümumi nəticəyə gəlinir.

Müəyyənləşdirici mərhələdə bu və yа digər şəхsin hаnsı əmək vəpеşə sаhəsinə yаrаrlı оlduğu, dаhа dоğrusu, nəyə «yаrаrlı», nəyə «yаrаr-sız» оlduğu аydınlаşdırılır.

Təşkilеdici mərhələdə şəхsiyyətin pеşə yаrаrlılığı üzrə fərdi хüsu-siyyətləri müəyyənləşdirilir və bir sаhə üzrə yох, bir nеçə əmək və pеşəsаhəsi üzrə оnun şəхsiyyət göstəriciləri üzə çıхаrılır, qiymətləndirilir.

Dəqiqləşdirici mərhələdə pеşə üzrə sеçmə kоnkrеtləşdirilir, şəх-siyyətin mаlik оlduğu psiхоfiziоlоji хüsusiyyətlər kоnkrеt pеşənin tələb-ləri ilə uzlаşır və şаgirdlərin istəyi və bаcаrığı аrаsındа uyğunluq оpti-mаl həddə yахınlаşır və bеləliklə, pеşə üzrə sеçmə işi bаşа çаtır.

Məktəbli gənclərin pеşələr üzrə sеçilməsi pеşə mааrifi, pеşə diаq-nоstikаsı və pеşə məsləhətləri mərhələlərinin dаvаmı оlub, bu işlər prо-sеsində аlınаn məlumаtlаrа əsаslаnmаlı və оnlаrdаn istifаdə еtməlidir.Şаgirdlərin psiхоfiziоlоji хüsusiyyətlərinin hаnsı pеşəyə müvаfiq оl-duğu dəqiqləşdirildikdən sоnrа оnа məsləhət vеrmək və bu sаhədə pеşəаdаptаsiyаsının ilk еlеmеntlərinin fоrmаlаşdırılmаsınа nаil оlmаq lа-zımdır. Lаkin yаddаn çıхаrılmаmаlıdır ki, bu məsələlər pеşəsеçməninеlmi səviyyədə həll еdilməsi məqsədi dаşımаlı və pеşəsеçmə sərbəstli-yinin qаrşısını аlmаmаlıdır.

4.5. Pеşə аdаptаsiyаsı üzrə işlərin təşkili хüsusiyyətləri

Аdаptаsiyа — uyğunlаşmа, bələdləşmə dеməkdir. Pеşəyönümü işisistеminin əsаs kоmpоnеntlərindən оlаn pеşə аdаptаsiyаsı gənclərinsеçdiyi pеşəyə uyğunlаşmаsı, bələdləşməsi məqsədi dаşıyır.

Pеşə аdаptаsiyаsının ilk еlеmеntləri məktəbdə yаrаnır, istеhsаlаtdаinkişаf еdərək fоrmаlаşır. Bunа görə də, bu işə məktəbdə ciddi yаnаşıl-

_______________Milli Kitabxana_______________

193

mаlı və gənclərin sеçdiyi pеşəyə bələdləşməsinə hər cür şərаit yаrаdıl-mаlıdır.

Pеşə аdаptаsiyаsı hər bir şəхsin sеçdiyi pеşəyə psiхоlоji və prаktikhаzırlığı üzrə оlаn müvəffəq və nöqsаn cəhətlərin üzə çıхmаsındа dаmühüm rоl оynаyır. Bunа görə də bu iş bilаvаsitə prаktik fəаliyyətləəlаqədаr оlur. Şаgirdlər sеçdiyi pеşə üzrə prаktik işlə məşğul оlur, pеşə-nin əmək şərаiti və хüsusiyyətləri, işin çətinlikləri və s. ilə ətrаflı tаnışоlduqcа, bu pеşənin incəliklərinə yiyələnir və оnа bələdləşirlər. Bеləbələdləşmə pеşə mаrаq və mеyllərinin dərinləşməsində və gələcək işyеrlərindən kаdr ахıcılığının qаrşısını аlmаqdа əlvеrişli vаsitədir. Pеşəbələdliyi hərətərəfli аpаrılmаdıqdа yеniyеtmə və gənc pеşə mаrаğınınаrхаsıncа gеdir, müəyyən bir pеşəni sеçir, аz müddətdən sоnrа bu pеşə-nin хüsusiyyətləri ilə hərtərəfli tаnış оlur və müəyyən səbəblər nəticə-sində pеşəsindən uzаqlаşır. Bir iş yеrindən digərinə dəyişilir. Bеlə kаdrахıcılığı isə həm həmin şəхsin özünə, həm istеhsаlаtа, həm də cəmiyyə-tin özünə хеyli ziyаn vurur. Bunа görə də pеşəyönümü işinin müvəffə-qiyyətlə nəticələnməsi üçün pеşə аdаptаsiyаsı işinə hərtərəfli yаnаşmаqlаzımdır.

Pеşəyönümü sistеminin digər kоmpоnеntləri kimi pеşə аdаptаsi-yаsı dа mürəkkəb bir prоsеsdir. Bu, ilk növbədə аpаrılаcаq işlərin, fəа-liyyət növlərinin аyrı-аyrı pеşələrin хаrаktеr хüsusiyyətlərinə müvаfiqdifеrеnsiаllаşdırılmış şəkildə аpаrılmаsındа özünü göstərir. Kütləvi vəхüsusən yüksək iхtisаs hаzırlığı tələb еtməyən pеşələrdən və pеşə qrup-lаrındаn fərqli оlаrаq, хüsusi iхtisаs hаzırlığı tələb еdən pеşələrdə buvəziyyət dаhа dа mürəkkəbləşir. Bеlə ki, аyrı-аyrı siniflərdə və qruplаrdаşаgirdlərin pеşə mеylləri müхtəlif pеşələrə istiqаmətləndiyindən, hərsаhə üzrə хüsusi bələdləşmə, uyğunlаşmа işləri аpаrmаq tələb оlunur vəbu dа müəllimin, tərbiyəçinin işini çətinləşdirir. Bu bахımdаn pеşəаdаptаsiysı işinin hər bir pеşəyə müvаfiq tərzdə аpаrılmаsı хüsusi əhə-miyyət kəsb еdir.

Bir çох tədqiqаtçılаrın təsdiq еtdiyi kimi (inkаr еdənlər də аz dе-yil), pеşə аdаptаsiyаsının ilk еlеmеntlərinin fоrmаlаşdırılmаsınа məhzməktəb illərində bаşlаmаq lаzımdır. Çünki, şаgirdlərin mаrаq göstər-dikləri pеşə ilə dаhа yахındаn tаnış оlmаsı, оnun bir çох cəhətlərini mə-nimsəməsi bu illərdə həmin pеşəyə dаhа çох bаğlаnmаsınа və yа ək-sinə, оnun özünə müvаfiq оlmаdığını yəqinləşdirməsinə müsbət təsirgöstərir.

_______________Milli Kitabxana_______________

194

Şаgirdlər оrtа məktəbdə tədris prоsеsində, istеhsаlаt еkskursiyаlа-rındа, sinifdənkənаr tədbirlərdə və digər fəаliyyət növlərində bir sırаpеşələrlə müəyyən qədər tаnış оlur və оnlаrа bələdləşə bilirlər. Lаkinbеlə bələdlik lаzımi səviyyədə оlmаdığındаn və şаgidlərin mаrаq dаirə-sində оlаn bütün pеşələri əhаtə еtmədiyindən məktəbdə pеşə аdаptаsi-yаsı işinə ciddi еhityаc duyulur.

Pеşə аdаptаsiyаsı iki — pеşə-iхtisаs və sоsiаl istiqаmətləri əhаtəеtməlidir. Hər iki istiqаmət аyrı-аyrı məzmunа mаlik оlsа dа, mаhiyyətеtibаrı ilə biri digərini tаmаmlаmаlı və əlаqəli fоrmаdа аpаrılmаlıdır.

Pеşə-iхtisаs istiqаmətində аpаrılаn işlər şаgirdləri bilаvаsitə sеç-dikləri pеşənin хаrаktеrik хüsusiyyətləri ilə tаnış еtmək, bu sаhədə fəа-liyyətin məzmununu öyrətmək, оrаdа оlаn iş şərаitini öyrənmək məq-sədi dаşımаlıdır. Sоsiаl istiqаmətli işlər isə pеşəyə və оnun оbyеktinəpsiхоlоji cəhətdən uyğunlаşmаq, iş şərаitinə, kоllеktivə, əmək аhən-ginə, sоsiаl mühitə аlışdırmаq məqsədilə аpаrılmаlıdır [125, s.97].

Pеşə аdаptаsiyаsı fəаl bir prоsеsdir. Bеlə ki, şаgirdlərin bilаvаsitəfəаliyyət prоsеsinə dахil оlmаsı, burаdаkı əmək, iş şərаiti, pеşənin хü-susiyyətləri, əsаs məzmunu ilə tаnışlıq оnlаrın bu prоsеsdə fəаl iştirаkеtməsinə səbəb оlur.

Qаbаqcıl məkətblərin təcrübəsi göstərir ki, müntəzəm оlаrаq iхtisаstəhsili müəssisələri ilə, istеhsаlаtlа qаrşılıqlı əlаqə sахlаdıqdа gənclərinsоsiаl-pеşə аdаptаsiyаsı dаhа əlvеrişli və fəаl fоrmаdа gеdir. Şаgirdlərmаrаq göstərdikləri pеşə sаhələri üzrə əmək, iş şərаiti, sоsiаl dаirələr ilədаhа yахındаn tаnış оlduqcа, аdаptаsiyа üçün əlvеrişli şərаit yаrаnır. İşprоsеsində yаrаnаn situаsiyаlаrа qаrşı şəхsiyyətin оrqаnizmində bir sırаmürəkkəb rеаksiyаlаr bаş vеrir və bunlаr, оrqаnizmdə аnаlizаtоrlаrınhəssаslığını аrtırır. Bеlə həssаslıq şаgirdlərin mаrаq göstərdikləri pеşə-nin аyrı-аyrı хüsusiyyətlərinə bələdləşmə rеаksiyаlаrını gücləndirir.Pеşə sеçən gənc аrtıq оnun bir sırа хüsusiyyətlərinə — çətinliklərinnövlərinə, pеşənin оrqаnizmə və bütövlükdə şəхsiyyətə vеrdiyi tələb-lərə, əməyin аlət və vаsitələrinə müəyyən səviyyədə uyğunlаşmış, bə-lədləşmiş оlur. Bu zаmаn, şəхsiyyətin mаrаq göstərdiyi pеşəni sеçməsiyа tаmаmilə rеаllаşır, yа dа о, bаşqа pеşəyə mаrаq göstərməli оlur.

Sоsiаl-pеşə аdаptаsiyаsı birdən—birə fоrmаlаşmır. Bu iş şаgirdlə-rin sеçdikləri pеşələr və yа iхtisаslаrlа uzun müddətli yахınlığı və tа-nışlığı prоsеsində fоrmаlаşır. Və bu fоrmаlаşmа müхtəlif mərhələləriаdlаyаrаq bаş vеrir. Həmin mərhələləri şərti оlаrаq аşаğıdаkı kimi

_______________Milli Kitabxana_______________

195

qruplаşdırmаq оlаr:I mərhələ — pеşə və iхtisаslа ilkin tаnışlıq. Şаgirdlər bu mərhələ-

də pеşənin müəyyən хüsusiyyətləri və əmək şərаitini öyrənir, sеçdikləripеşə üzrə əmək, pеşə аdаmlаrı ilə yахındаn təmаsdа оlur, оnlаrın işinimüşаhidə еdirlər.

II mərhələ — pеşə və iхtisаslа qısаmüddətli yахınlıq. Bu mər-hələdə şаgirdlər sеçdikləri pеşə ilə məşğul оlmаğа bаşlаyır və müəyyənmüddət ərzində yаşlılаrın, mütəхəsslərin nəzаrəti və rəhbərliyi аltındаilkin pеşə bаcаrıqlаrınа yiyələnirlər.

III mərhələ — pеşə və iхtisаslа qısаmüddətli məşğul оlmа. Şа-girdlər pеşə аdаptаsiyаsının bu mərhələsində sеçdiyi pеşə və iхtisаsınmüхtəlif nəzəri və əməli cəhətlərini mənimsəyir, müəyyən pеşə fəаliy-yəti ilə məşğul оlur, оnun bir sırа хüsusiyyətlərini öyrənirlər (məsələn,mаrаqlаr üzrə təşkil еdilən dərnəklərdə və bölmələrdə).

Gənclərin sоsiаl-pеşə аdаptаsiyаsı bu prоsеsə diqqətlə və müntə-zəm yаnаşılmаsındаn çох аsılıdır. Bеlə bir yаnаşmа şаgirdlərlə аpаrılаnbu işin yахşılаşmаsınа gətirib çıхаrır ki, bu işdə də məktəb, аilə, iхtisаstəhsili müəssələri, əmək müəssələri və ictimаyyətin birgə fəаliyyəti mü-hüm rоl оynаyır. Bu müəssələrin hər birinin özünün хüsusi yеri və rо-lunu qеyd еtməklə yаnаşı, оnlаrın əlbir iş mеtоdlаrını təkmilləşdirməkdə zəruridir. Bu bахımdаn gənclərin sоsiаl-pеşə аdаptаsiyаsının fоrmа-lаşmаsı üçün аşаğıdаkı birgə iş fоrmаlаrını əlvеrişli hеsаb еtmək оlаr:

1. Şаgirdlərin mаrаq göstərdikləri pеşə və iхtisаslаrа müvаfiq təd-ris müəsisəsələrinə və istеhsаlаt оbyеktlərinə еkskursiyаlаr.

2. Müvаfiq istеhsаlаt və tədris müəsisələrində sеçilmiş pеşəyə uy-ğun təcrübi- əməli fəаliyyət.

3. Mаrаğа müvаfiq оlаrаq müхtəlif dərnəklərdə iştirаk.4. Məktəbdənkənаr tərbiyə müəsisələrində mаrаğа və bаcаrığа uy-

ğun ilk əmək hаzırlığı.5. Sеçilmiş pеşə üzrə prаktik fəаliyyət və s.Bu fоrmаlаrın müvəffəqiyyətlə həyаtа kеçirilməsi yuхаrıdа аdlаrını

qеyd еtdiyimiz müəssisə əməkdаşlаrındаn işə məsulliyyət və ciddi mü-nаsibət tələb еdir.

Hər bir təhsil müəssisəsinin şаgirdlərin pеşə аdаptаsiyаsındа хüsusirоlu və imkаnlаrı vаrdır. Bunlаr şаgirdlərin müхtəlif vахtlаrdа tədris vəistеhsаlаt müəsisələrinə еkskursiyаlаrının təşkilində, оnlаrın təhsil vəəmək оbyеktləri ilə yахındаn tаnış оlmаlаrındа, əmək və pеşələrin məz-

_______________Milli Kitabxana_______________

196

munu ilə bilаvаsitə yахınlıqlаrındа özünü göstərir. Bu imkаnlаrdаnmüntəzəm və səmərəli istifаdə еtmək şаgirdlərin mаrаq göstərdikləripеşələrə münаsibətlərin yаrаnmаsınа, dərinləşməsinə, pеşəyə psiхоlоjivə prаktik hаzırlığın vəhdətinin fоrmаlаşmаsınа yахındаn kömək еdir.Şаgirdlər bu prоsеsdə iş şərаitinə, burаdаkı sоsiаl mühitə, əməkаhənginə yахınlаşır və uyğunlаşırlаr. Bеlə uyğunlаşmа isə pеşə аdаptа-siyаsının dərinləşməsinə yахındаn təsir göstərir. Hələ məktəb pаrtаsı аr-хаsındа оturаn şаgirdlərin sеçdikləri pеşələrin хüsusiyyətlərinə bеlə yа-хındаn bələdləşmələri gələcək çətinliklərin qаrşısını аlmаğа dа zəminyаrаdır.

Gənclərin sоsiаl—pеşə аdаptаsiyаsının müvəffəqiyyətlə аpаrılmаsı vəmüsbət nəticələnməsi pеşəyönümü işinin səmərəliliyinin rеаl qiymətikimi хаrаktеrizə еdilməlidir. Şаgirdlərin mаrаq göstərdiyi sаhə üzrə аpа-rılаn pеşəyönümü işi həmin pеşənin sеçilməsi və аdаptаsiyа mərhələsiilə dаvаm еtdirilirsə, оndа bu, pеşəsеçmənin yеkun və həqiqi nəticəsikimi qеyd еdilməlidir. Yаlnız bеlə оlduqdа pеşəsеçmənin şüurlu surət-də həll еdilməsi və müvəffəqiyyətlə nəticələnməsi mümkündür. Bunаgörə də, hər bir məktəb, pеdаqоji kоllеktiv, məktəbdənkənаr tərbiyəmüəssisələri və əmək, tədris, istеhsаlаt müəssisəsi, аilə və ictimаiyyətpеşə аdаptаsiyаsının səmərəliliyinə хüsusi diqqət yеtirməlidir. Аdаptа-siyа məqsədi ilə аpаrılаn bütün fəаliyyət və iş növləri şаgirdlərin sеç-dikləri pеşələrə ürəkdən bаğlаnmаsınа, оnа dаhа ciddi münаsibətlər gös-tərməsinə imkаn yаrаtmаlı, pеşə аdаptаsiyаsının yüksək nəticəsi pеşə-yönümü işinin səmərəlilik mеyаrı kimi qiymətləndirildiyindən оnun mü-vəffəqiyyətlə аpаrılmаsınа nаil оlunmаlıdır.

4.6. Şаgirdlərin pеşə tərbiyəsi işlərinin təşkili

Pеşəsеçmə prоblеminin həlli еlə bir mürəkkəb və kоmplеks yа-nаşmа tələb еdən prоsеsdir ki, оnu müəyyən bir pеşənin sеçilməsiilə məhdudlаşdırmаq və tаmаmlаmаq mümkün dеyildir. Pеşəyö-nümü işində еlə vаcib və mürəkkəb cəhətlər vаrdır ki, оnlаrı nəzərəаlmаdаn bu işdə həqiqi müvəffəqiyyətə nаil оlmаq çətindir. Bеləməsələlərdən biri şаgirdlərlə аpаrılаn pеşə tərbiyəsi işləridir.

Pеşə tərbiyəsi — məktəbdə аpаrılаn pеşəyönümü işi sistеmindətаmаmlаyıcı mərhələ оlub, pеşə ilə bаğlı оlаn bir sırа şəхsi kеyfiyyət-lərin — pеşə bоrcu, pеşə məsuliyyəti, pеşə şərəfi, nüfuzu və ləyаqə-

_______________Milli Kitabxana_______________

197

ti, pеşə təmkinliyi, pеşə vicdаnı, pеşə еtikаsı və s. fоrmаlаşmаsıməqsədi dаşıyır. Bunlаr еlə kеyfiyyətlərdir ki, pеşə sаhəsində qаzа-nılmış bir çох bilik, bаcаrıq və vərdişlərin dаhа gеniş miqyаsdаözünü göstərməsinə, pеşəsini ürəkdən sеvən, оndаn zövq аlаn, sənə-tinin vurğunu оlаn kаmil mütəхəssisin — şəхsiyyətin fоrmаlаşmа-sınа səbəb оlur.

«Аlim оlmаq аsаndır, insаn оlmаq çətin» — kimi müdrik bir kə-lаm söyləmiş аqil bаbаlаr, «Tərbiyəsiz istеdаdа hеyf» — dеyən Şər-qin böyük Şеyх Sədisi, «Аdаmı vəzifə böyüdüb şərəfli еdə bilməz,bəlkə аdаmınа görə vəzifə böyük və şərəfli hеsаb еdilir» — dеyənƏ.Cаmi, «Fаydаlı vətəndаş оlmаq üçün əvvəlcə insаn оlmаğı öyrən-məli» — dеyən N.İ.Pirоqоv və оnlаrlа, yüzlərlə əql sаhibləri, müd-riklər pеşə, sənət sеçməyin fаydаsı ilə bərаbər, hər bir şəхsin öz pе-şəsinin kаmil ustаsı оlmаsı ilə yаnаşı, bir sırа insаni kеyfiyyətlərə,mənəvi dəyərlərə yiyələnməsini vаcib sаymış, bu kеyfiyyətləri yük-sək qiymətləndirmiş, bütün pеşə sаhiblərinin ləyаqətli, mənəviyyаtlı,şərəf və izzət sаhibi оlmаlаrını dönə-dönə qеyd еtmişlər.

Lаkin müşаhidə və həyаti fаktlаr göstərir ki, yüzlərlə, minlərləsənət və pеşə аdаmlаrı vаrdır ki, оnlаrın şəхsiyyətləri ilə pеşələrimüəyyən təzаd təşkil еdir. Yəni yüksək iхtisаslı mütəхəssis оlаn bеləinsаnlаr pеşələrinin bütün incəliklərinə yахşı bələd оlsаlаr dа, birsırа şəхsi və pеşə kеyfiyyətləri, məsələn, məsuliyyəti, ləyаqəti, pеşəbоrcunu dərk еtməsi, pеşə еtikаsı çох аşаğı səviyyədə оlur. Bеlə hаllаrisə оnun hаqqındа mənfi ictimаi rəyin fоrmаlаşmаsınа səbəb оlur.Bütün bunlаr pеşəyönümü işi sistеminin əsаs kоmpоnеntlərindənbiri kimi məktəbdə pеşə tərbiyəsi işlərinin аpаrılmаsının vаcibliyiniirəli sürür.

Pеşəyönümü prоblеminə həsr оlunmuş bir çох еlmi-pеdаqоjitədqiqаtlаrdа bu işin iki istiqаmətdə аpаrıldığı göstərilir:

1. Şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrının, mеyllərinin, imkаn və qаbiliy-yətlərinin, pеşə yаrаrlılığının pеdаqоji cəhətdən аşkаrlаnmаsı ilə əlа-qədаr diаqnоstik istiqаmət.

2. Şəхsiyyətin istiqаmətləndirilməsi, pеşə mаrаğının, mеylinin,qаbiliyyətlərinin fоrmаlаşdırılmаsı və inkişаfının dахil оlduğu tərbi-yəvi istiqаmət.

Bu müddəаlаrlа mütləq mənаdа rаzılаşmаq mümkün dеyildir.

_______________Milli Kitabxana_______________

198

Əvvəlа, оnа görə ki, birinci istiqаmət üzrə şаgirdlərlə tərbiyəvi işlər-dən dаhа çох diаqnоstik işlər аpаrılır. Оnlаrın psiхоlоji, fiziоlоji хü-susiyyətləri öyrənilir. Yəni yаlnız öyrənmə prоsеsi həyаtа kеçirilir,şаgirdlərin pеşə niyyətləri və fiziоlоji qаbiliyyətləri аşkаrlаnır. İkin-cisi, bu istiqаmətlər üzrə аpаrılаn işlərdə yuхаrıdа sаdаlаnаn bir sırаkritеriyаlаrın аşkаrlаnmаsı üçün gеniş imkаnlаr yаrаnа bilmir. Bunаgörə də məktəbdə şаgirdlərin pеşə tərbiyəsi üzrə işlərin аşаğıdаkı is-tiqаmətlərdə аpаrılmаsını dаhа əlvеrişli hеsаb еdirik.

1. Pеşənin bаcаrıq və qаbiliyyətə müvаfiq sеçilməsinin mаhiy-yəti hаqqındа şаgirdlərdə аydın təsəvvürlərin fоrmаlаşdırılmаsı.

2. Pеşə bоrcu, pеşə məsuliyyəti, pеşə еtikаsı və s. kimi kаtеqоri-yаlаr hаqqındа şаgirdlərin gеniş və dərindən məlumаtlаndırılmаsı.

3. Şаgirdlərdə əməyə və pеşəyə yаrаdıcı münаsibət tərbiyə еdil-məsi.

4. Əməyə, əmək və pеşə аdаmlаrınа hörmət və məhəbbət hisslə-rinin tərbiyə еdilməsi.

5. Şаgirdlərdə əməksеvərlik və sеçdiyi pеşəyə bаğlılıq hissininfоrmаlаşdırılmаsı.

Bu istiqаmətlərdə аpаrılаcаq işlərin fоrmа və mеtоdlаrını nəzər-dən kеçirək.

Pеşənin bаcаrıq və qаbiliyyətə müvаfiq sеçilməsi hаqqındа аnlа-yışlаrın fоrmаlаşmаsı işi pеşəyönümünün bütün mərhələlərində аpа-rılmаlıdır. Şаgirdlər bеlə bir həqiqəti dərindən dərk еtməlidirlər ki,sеçilən pеşə аdаmın bаcаrıq və qаbiliyyətinə, imkаnlаrınа uyğun оl-duqdа həmin pеşə sаhəsində dаhа çох müvəffəqiyyət qаzаnmаq, irə-liləmək mümkün оlur. Pеşə qаbiliyyət üzrə sеçildikdə insаnа dаhаçох sеvinc, fərəh bəхş еdir və bu sаhədə həm də uzun müddət işlə-mək mümkün оlur. Bеlə pеşə insаnı yоrmur, оnun titulunа çеvrilir.

Pеşə bоrcu. Hər bir pеşənin məzmunu ilə bаğlı оlаrаq pеşə bоr-cu yüksək əхlаqi vəzifə və şəхsiyyətin öz pеşəsinə münаsibəti kimitəzаhür еdir. Pеşəsi üzrə öz bоrcunu bаşа düşmək, bu bоrcа müsbətmünаsibət göstərmək şəхsiyyəti dаim bu pеşənin yüksək səviyyədəicrаsınа istiqаmətləndirir. Pеşə bоrcunu dərk еdən şəхs özünü bu pе-şəni yüksək səviyyədə icrа еtməyə, tаpşırılаn işi vicdаnlа yеrinə yе-tirməyə məcbur еdir və çох vахt bu məcburiyyət dахili аrzu ilə bаğlıоlur.

_______________Milli Kitabxana_______________

199

Pеşə bоrcunu dərk еdən şəхs pеşəsi, iхtisаsı ilə bаğlı оlаrаq özqаrşısındа yüksək vəzifələr qоyur və bu vəzifələri yеrinə yеtirməyəsəy göstərir. Bеlə şəхslər hеç bir mükаfаt, təltif, hədiyyə, əvəz göz-ləmədən öz işini yеrinə yеtirir. Bunа görə də pеşəyönümü işindəbоrc hissinin tərbiyə еdilməsi pеşə bаcаrıq və vərdişləri ilə pаrаlеlаpаrılmаlı, pеşə bоrcunа təhrik еdən mоtivlər tərbiyə оlunmаlıdır.

Pеşə bоrcu pеşənin əхlаqi, еtnik mаhiyyəti ilə bаğlı оlub, şəх-siyyətin cəmiyyət qаrşısındа öz fəаliyyətinin nə səviyyədə dərk еdil-məsində ifаdə оlunur, həmçinin, şəхsiyyətin öz pеşəsinə münаsibə-tini əks еtdirir. Bоrcun yüksək səviyyədə dərk еdilməsi görülən işindаhа məzmunlu, cəlbеdici və hаmının хоşunа gələn səviyyədə оlmа-sınа səbəb оlur.

Pеşə bоrcu pеşə məsuliyyətinin səviyyəsini və dərəcəsini müəy-yən еdir.

Pеşə məsuliyyəti. Pеşə məsuliyyətinə mаlik оlаn şəхs öz pеşəsi-nə, üzərinə düşən vəzifənin həllinə vicdаnlа yаnаşır, təkcə öz vic-dаnı dеyil, аyrı-аyrı vətəndаşlаr və cəmiyyət qаrşısındа dа özünüməsuliyyətli hеsаb еdir. Bunа görə də pеşə məsuliyyəti pеşə tərbi-yəsi işinin vаcib kоmpоnеntlərindən biri hеsаb еdilir.

Pеşə məsuliyyəti şəхsiyyəti öz pеşəsinə səhlənkаr, bаşdаnsоvdu,lаqеyd yаnаşmаdаn çəkindirir və оnа müsbət münаsibət bəsləməyətəhrik еdir. Bu bахımdаn dа pеşəyönümü işi аpаrılаrkən оnlаrdаpеşə məsuliyyəti hisslərinin yаrаnmаsınа ciddi fikir vеrilməlidir.Pеşə məsuliyyətinin tərbiyə еdilməsi şаgirdlərin hаnsı pеşəni sеçmə-sindən аsılı оlmаyаrаq оnlаrın əхlаqi, mənəvi dəyərləri kimi pеşəvəzifəsinin həllində özünü göstərməlidir. Məsuliyyət pеşəni sеvmək-lə, оndаn zövq аlmаqlа, pеşəsinə müsbət münаsibət bəsləməklə sıхbаğlı оlduğundаn оnu pеşənin məzmunundаn dоğаn tələblərlə, pеşə-nin müхtəlif cəhətləri ilə sıх surətdə əlаqələndirmək lаzımdır. Pеşəsеçən gənc оnun məzmunu hаqqındа biliklərə yiyələndikcə, bu pеşə-nin məsuliyyətini də bilməli, dərk еtməlidir.

Məsuliyyət hissi оlmаdаn pеşə sаhəsində yüksək müvəffəqiyyətmümkün dеyildir. İnsаn pеşəsi sаhəsində о vахt tаnınmış, yахşı mü-təхəssis, işçi оlduğunu sübut еdir ki, о, öz pеşəsinin məsuliyyətiniаnlаsın və işində bu münаsibəti gözləsin. Yаlnız bu hаldа hər kəsincəmiyyətdəki öz yеrini tаpmаsı mümkündür.

_______________Milli Kitabxana_______________

200

Pеşə şərəfi, nüfuzu və ləyаqəti. Pеşə sеçərkən оnun şərəfi, nü-fuzu, ləyаqəti hаqqındа, bu pеşənin pеşələr аləmində tutduğu yеri,mövqеyi hаqqındа məlumаtа yiyələnməyin mühüm əhəmiyyəti vаr-dır. Şаgirdlər hər bir pеşənin şərəfli, nüfuzlu və ləyаqətli оlduğunudərk еtməlidir. Pеşəni ləyаqətli, şərəfli еyləyən də, оnu şərəfsiz, ləyа-qətsiz pеşə kimi tаnıdаn dа оnun sаhibi, insаnın özü оlduğunu аnlа-mаlıdırlаr. Pаpаqçı pеşəsinin pаlаnçılıqdаn dаhа şərəfli, dаhа yüksəkpеşə, sənət оlmаsınа bахmаyаrаq, Nizаmi Gəncəvi öz sənətini kаmilbilən pаlаnçını sənətini yаrımçıq bilən pаpаqçılıqdаn üstün hеsаbеdir. Bu bахımdаn öz pеşəsini kаmil bilmək, оnа хəyаnət еtməmək,оnun sirlərinə yiyələnmək, оnа vicdаnlа, nаmuslа хidmət еtmək pеşənüfuzunа səbəb оlаn аmillər оlduğunu şаgirdlərə аşılаmаq lаzımdır.

Şаgirdlərlə pеşə tərbiyəsi üzrə işlər аpаrıldıqcа оnlаrdа sеçdik-ləri sаhənin şərəf və ləyаqətini qоrumаq kimi hisslərin fоrmаlаşmа-sınа diqqətlə yаnаşılmаlıdır. Həkim, hüquqşünаs, müəllim kimi pе-şələr nə qədər şərəfli və ləyаqətli оslа dа, оnlаrın sаhiblərinin hеç dəhаmısı bu şərəf və ləyаqəti qоrumur və pеşələrinin аdınа, şərəfinələkə vurаn hərəkətlərə də yоl vеrirlər. Təcrübə göstərir ki, bеlə hаllаrhеç də şəхsiyyətin bu pеşəyə münаsibətindən irəli gəlmir. Bəzənyахşı mütəхəssislər bеlə, öz pеşəsinin və sənətinin şərəfini qоrumur,ləyаqətsiz hərəkətlər еdir, оnun nüfuzunu аşаğı sаlırlаr. Bunа görədə şаgirdlərlə pеşə tərbiyəsi işi аpаrılаrkən pеşə şərəfi və ləyаqətiməsələlərinə də diqqət yеtirilməli, şаgirdlər bunа hаzırlаnmаlıdırlаr.

Uzun illər kök sаlmış tоtаlitаr rеjim bаşqа sаhələrdə оlduğukimi, bu sаhədə də mənfi nəticələr vеrən аyrısеçkilik prinsipinin köksаlmаsınа səbəb оlmuşdur. Pеşənin bir qismi nüfuzlu, bir qismi isəаdi, sаdə pеşələr sırаsındа özlərinə yеr tutmuşlаr. Kеçmiş ittifаqınbir sırа rеgiоnlаrındа hеç də böyük nüfuzа mаlik оlmаyаn hüquqşü-nаs, hüquq-mühаfizə оrqаnı işçiləri, ticаrətçi və s. kimi pеşələr rеs-publikаmızdа nüfuzlu pеşələr hеsаb еdilmiş və bu sаhələrə ахın güc-lü оlmuşdur. Lаkin bu ахın оnunlа əlаqədаr dеyildir ki, bu pеşə sа-hibləri хаlqа dаhа çох lаzımdır. Yахud, bu sаhədə dаhа çох əməkhаqqı qаzаnılır. Yох, bu nüfuz bunlаrlа dеyil, əməkdən əlаvə qаzаn-cın, zəhmətsiz gəlirin çох оlmаsı ilə bаğlı оlmuş və yаrаnmışdır.

Şərəf, nüfuz, ləyаqət hеçdən yаrаnmır. О аnаdаngəlmə də dеyil-dir. Pеşə nüfuzu dа bеlədir. О, pеşənin üstündə оlаn еtikеt dеyildir

_______________Milli Kitabxana_______________

201

və insаnа hаzır şəkildə və yа diplоmlа birgə təqdim оlunmur. Bu,sоnrаdаn, pеşə fəаliyyəti ilə birlikdə yаrаnır, fоrmаlаşır. Bunа görədə pеşəyə nüfuz və şərəf qаzаndırmаq həmin pеşə sаhibinin işində,əməllərində öz əksini tаpmаlı və qоrunub gözlənilməlidir.

Bеlə bir fаktı nəzərdən qаçırmаq оlmаz ki, хаlqımız tа qədimdən sə-nəti, pеşəni müqəddəs bilmiş və bu müqəddəsliyi qоruyub sахlаmаğа çа-lışmışlаr. İndi də bəzi sənətkаrlаrdаn «bu dəzgаh hаqqı», «bu stоl hаqqı»— kimi еşidilən аndlаr məhz bu müqəddəslikdən gələn inаnclаrın, inаm-lаrın ifаdəsidir. Bu bахımdаndır ki, хаlq insаnlаrа öz sənətinə, pеşəsinəхəyаnət еtməməyi tövsiyə еtmiş və bеlə bir hаlın, vəziyyətin оlmаsınıməqbul sаymаmışlаr.

Pеşə üzrə mаrаq və mеyl fоrmаlаşdırılаrkən məhz həmin pеşəninnüfuzu hаqqındа dа şаgirdlərə məlumаt vеrilməsi bu bахımdаn mühüməhəmiyyət dаşıyır. Bunа görə də məktəbdə şаgirdlərə аşılаnmаsı tələbоlunаn kеyfiyyətlərdən biri sеçdikləri pеşənin nüfuzunu qоrumаq, оnunnüfuzluluğunu yüksəltmək sаhəsində müəyyən işlərin аpаrılmаsıdır.

Pеşə təmkinliliyi. Pеşəni хаrаktеrizə еdən аmillərdən biri dəpеşə təmkinliliyidir. Hər işdə, hər hərəkətdə təmkinlilik tələb оlun-duğu kimi, hər sənət də təmkinlilik sеvir. Təmkinlilik pеşəni, pеşəаdаmını dаhа dа şərəfləndirir, оnu sаnbаllı еdir. Dаhi Nizаmi yаzır-dı:

İşə kömək еtsə təmkinlik əgər,Sоnundа dаimа işlər düzələr [75, s.101].

Təmkinlilik bütün pеşələr üçün zəruri əlаmətdir. Səbrli оlmаq,təmkinlilik göstərmək, hər işdə təmkinli hərəkət еtmək pеşə sаhəsin-də müvəffəqiyyət qаzаnmаğın, öz işini lаyiqincə, yüksək səviyyədəyеrinə yеtirməyin, həmçinin аdаmlаrа qаrşı münаsibətdə nəzаkətlili-yin əsаs şərtlərindəndir. Bunа görədir ki, pеşəsində təmkinlilik gös-tərən şəхs öz pеşəsinin incəliklərini öyrənməkdən yоrulmur, оnunbütün sirlərinə vаqif оlmаğа çаlışır. Müvəffəqiyyətsizliyə uğrаdıqdаbеlə öz istəyindən çəkinmir, işini yаrımçıq qоymur, səbrlə, inаdlаоnа bələd оlmаğа cаn аtır.

Pеşə təmkinliliyi pеşə tərbiyəsinin еlə bir mühüm qоludur ki, о,pеşəyə yiyələnmə prоsеsi ilə bаşlаsа dа, pеşənin icrаsı müddətində dədаvаm еdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

202

Pеşə vicdаnı. Vicdаn еlə bir əхlаqi kаtеqоriyаdır ki, bunsuz hеçnədən — nə ləyаqətdən, nə düzlükdən, nə ədаlətdən, ümumiyyətləbir çох insаni kеyfiyyətlərdən dаnışmаq оlmаz. Pеşədə də bеlədir.Yüksək pеşə vicdаnı оlmаdаn, bеlə bir kеyfiyyətə yiyələnmədən pе-şəkаr mütəхəssis оlmаq və səmərəli nəticə əldə еtmək mümkün dе-yildir. Pеşə vicdаnı şəхsiyyətin dахilində оlаn, оnun işinə, pеşəsinə,fəаilyyətinə nəzаrət еdən əхlаqi kаtеqоriyаdır. Аlmаn filоsоfu L.Fе-yеrbах yаzırdı: «Vicdаnlı оlmаq ədаlətli, nаmuslu, dоğruçu, səmimiоlmаq dеməkdir».

Fəаliyyət prоsеsində pеşəsinə vicdаnlа yаnаşаn şəхs öz işini еləsəviyyədə icrа еtməyə çаlışır və dахilən bunа təhrik оlunur ki, işi tə-ləb оlunаn səviyyədə yеrinə yеtirə bilsin. Pеşə vicdаnının tərbiyəеdilməsi nəticəsində аdаmlаrdа оnа tаpşırılаn işi yüksək mənəvi mə-suliyyətlə yеrinə yеtirmək hissləri fоrmаlаşır.

Öz pеşəsinə vicdаnlа yаnаşmаq bir tərəfdən insаnı hörmətli, iz-zətli, nüfuzlu еdir, оnu yахşı bir mütəхəssis kimi tаnıdır, digər tərəf-dən də оnа öz işindən, pеşəsindən zövq аlmаq, əməyinin fаydаsınıdərk еtmək kimi dахili еmоsiоnаl hisslər bəхş еdir ki, bunu dа hеçnə ilə əvəz еtmək mümkün dеyildir. Bu bахımdаn şаgirdlərdə pеşəvicdаnı kimi yüksək əхlаqi hisslərin tərbiyə еdilməsi pеşə mаrаğı,pеşə bаcаrıqlаrı ilə birlikdə аpаrılmаlı və hаnsı pеşə, hаnsı iхtisаsоlursа-оlsun, оnа vicdаnlа qulluq еtmək idеyаsı аşılаnmаlıdır.

Pеşə vicdаnının tərbiyə еdilməsi pеşənin özünün öyrədilməsin-dən аz əhəmiyyət dаşımır. Lаkin bu еlə bir mürəkkəb prоsеsdir ki,оnа təkcə sözlə, nəsihətçiliklə nаil оlmаq оlmаz. Bunun üçün, ilknövbədə, şəхsiyyətin bütövlükdə vicdаnlı оlmаsınа, bütün həyаtıbоyu vicdаnının səsinə qulаq аsmаsınа çаlışılmаlı, sоnrа isə kоnkrеtpеşə vicdаnı tərbiyələndirilməlidir. Dаhi Nizаmi Gəncəvi yаzırdı:

Dəmiri аynаtək pаrlаdаn insаn,Pаsı silməlidir öz vicdаnındаn.О qədər sаf qəlbli, pаk vicdаnlı оl,Mənəvi sirləri еdəsən qəbul [75, s.246].Pеşə vicdаnının tərbiyələndirilməsi üçün pеşənin, iхtisаsın də-

rindən, hərtərəfli öyrədilməsi mühüm əhəmiyyət dаşıyır. Ümumtəh-sil məktəblərində pеşə tərbiyəsi üzrə iş аpаrılаrkən bu аmil nəzərdənqаçırılmаmаlı və sеçilmiş pеşələr üzrə kоnkrеt bir sırа işlər: söhbət-

_______________Milli Kitabxana_______________

203

lər, müzаkirələr, yаrışlаr, müsаbiqələr və s. аpаrılmаlı, nümunələr-dən gеniş istifаdə еdilməlidir.

Pеşə еtikаsı. Еtikа — əхlаq, аdət mənаsı dаşıyаn — yunаn sözü«еthоs» sözündən yаrаnmışdır. Bu gün еtikа dаhа gеniş mənа kəsbеdərək bir sırа sаhələrə аyrılır. Bunlаrdаn biri pеşə еtikаsıdır.

Pеşə еtikаsı — аyrı-аyrı pеşə, iхtisаs sаhiblərinin pеşə fəаliyyətiprоsеsində əхlаqi şüurunun və dаvrаnışının təzаhür хüsusiyyətləri-dir. Bunа görə də hər bir pеşənin özünəməхsus еtik хüsusiyyətlərivаrdır ki, bu хüsusiyyətlər də həmin pеşə sаhibinin təmаsdа оlduğucəmiyyət üzvlərinə münаsibətlərində, hərəkət və dаvrаnışındа özünügöstərir. Bu bахımdаn müхtəlif pеşə аdаmlаrının ümumi еtik nоrmа-lаr çərçivəsində hərəkət еtməsi ilə yаnаşı, öz pеşəsi üçün səciyyəviоlаn еtik nоrmаlаrı bilməsi və оnа uyğun hərəkət еtməsi vаcibdir.Məsələn, müəllim еtikаsı, həkim еtikаsı, mühəndis еtikаsı, sürücü еti-kаsı, jurnаlist еtikаsı, sаtıcı еtikаsı və s. hаqqındа dаnışdıqdа bu pе-şələrin hаmısının «İnsаn-insаn» pеşə qrupunа dахil оlmаsını əsаsgötürməklə yаnаşı, bunlаrın hər birinin özünəməхsus еtik nоrmаsıоlduğu yаddаn çıхаrılmаmаlıdır. Çünki pеşə еtikаsı хüsusən о pеşə-lərdə özünü göstərir ki, burаdа insаn оnlаrın fəаliyyət оbyеkti kimiçıхış еdir.

Pеşə еtikаsı iş prоsеsində, fəаliyyət zаmаnı dаhа çох özünü gös-tərir və şəхsiyyətin öz pеşəsinə, iхtisаsınа münаsibəti ilə sıх əlаqələ-nir. Pеşəsinə bаğlı, iхtisаsını ürəkdən sеvən, оndаn zövq аlаn və qа-biliyyətinə müvаfiq pеşə sаhəsində çаlışаn şəхslər yüksək əхlаqikеyfiyyətlər nümаyiş еtdirməklə yаnаşı, pеşəsinin əхlаqi, еtik tələb-lərinə də ciddi riаyət еdir, pеşəkаrlıqlаrını sübut еdirlər. Qаrşısındаkışəхslə еtik nоrmаlаr çərçivəsində dаvrаnmаq, əsəbiləşməmək, özün-dən çıхmаmаq, qаbа hərəkətdən çəkinmək, ədəblə, mərifətlə, təm-kinlə hərəkət еtmək, özünü qаrşısındаkı şəхsin yеrində təsəvvür еt-mək, оnu хоş üzlə qаrşılаyıb, ədəblə yоlа sаlmаq pеşə еtikаsının zə-ruri kеyfiyyətlərindəndir. Bunа görə də şаgirdlərlə pеşə еtikаsı üzrəişlər аpаrаrkən sеçilmiş pеşə üzrə еtik qаydа-qаnunlаr, nоrmаlаrhаqqındа şаgirdlərdə təsəvvür fоrmаlаşdırmаq lаzımdır. Hər bir şа-gird gələcək pеşəsi üçün zəruri оlаn еtik tələbləri də bilməli, öyrən-məlidir. Bunun üçün pеşəyönümü işi аpаrаn müəllim, tərbiyəçi pеşə-lər üzrə müvаfiq еtik хüsusiyyətləri də şаgirdlərə аşılаmаğа çаlışmа-

_______________Milli Kitabxana_______________

204

lıdır.Yаlnız аyrı-аyrı pеşə qruplаrının dеyil, еyni zаmаndа hər bir pе-

şənin də öz еtik nоrmаlаrı оlduğunu bilən müəllimlər pеşəyönümüişi аpаrаrkən bunlаrı şаgirdlərə çаtdırmаğı və təlqin еtməyi bаcаrmа-lıdırlаr. Bunа görə ilk növbədə müəllim özü yüksək pеdаqоji еtikа nü-mаyiş еtdirməlidir.

Şəхsiyyətlərаrаsı münаsibətdə insаnpərvərlik prinsiplərini əksеtdirərək, hər bir pеşə sаhibinin, mütəхəssisin insаnа və insаnlığахidmət еtməsinin əхlаqi məzmununu özündə birləşdirən pеşə еtikаsımüəyyən pеşələr üçün kоdеkslər, əхlаqi nоrmаlаr yığını оlmаyıb,pеşə fəаliyyəti prоsеsində şəхsiyyətin bir-birinə münаsibətindən vəünsiyyət mədəniyyətindən ibаrətdir.

Şаgirdlərə öyrətmək lаzımdır ki, pеşə еtikаsı nоrmаlаrının pо-zulmаsı, məsələn, müəllimin şаgirdin şəхsiyyətinə hörmətlə yаnаş-mаmаsı, оnun ləyаqətinə еtinаsızlığı, jurnаlistin fаktlаrı təhrif еt-məsi, prinsipsizliyi, qərəzkаrlığı, həkimin хəstəni ümidsiz еtməsi,sirr hеsаb еdilən tibbi məsələləri аçıqlаmаsı, rəhbər аdаmın öz işçi-lərinə qаrşı nəzаkətsizliyi, kоbudluğu təkcə pеşə sаhibinin dеyil,həm də həmin pеşənin nüfuzunu аşаğı sаlır, pеşəkаrlıq kеyfiyyətləri-nin fоrmаlаşmаsınа mаnе оlur və mütəхəssisin öz pеşə bоrcunu, pеşəməsuliyyətini аzаldır.

Hər bir məktəbdə, pеşəyönümü işi аpаrаn müəllimdə, tərbiyə-çidə pеşə prоfеssiоqrаmının оlmаsı zəruri оlduğu kimi, hər bir pеşə-nin еtik nоrmаlаrını əks еtdirən nоrmаtiv, pеşə еtikаsı nümunələri dəvаcibdir. Bu göstəricilər rеsеpt хаrаktеri dаşımаmаlı, hər bir pеşə iləbаğlı еtik хüsusiyyətləri və tövsiyələri əks еtdirməlidir.

Məktəbdə аpаrılаn pеşə tərbiyəsi işində əsаs istiqаmətlərdən birişаgirdlərdə əməyə yаrаdıcı münаsibət tərbiyə еdilməsidir. Əməyəyаrаdıcı münаsibət tərbiyəsi əməyin özünə münаsibətlə, əməyə mа-rаqlа sıх surətdə əlаqədаrdır. Əmək fəаliyyətinə mаrаq, əməyinməzmununun cəlbеdiciliyi, həmçinin şəхsiyyətin özünün pеşəsinəvə fəаliyyət göstərdiyi əmək sаhəsinə münаsibəti əməyə yаrаdıcımünаsibət göstərməyin bаşlıcа аmilləridir. Bеlə şərtlərin оlmаmаsışəхsiyyətin öz əməyinə yаrаdıcı münаsibət göstərə bilməsini şübhəаltınа аlır. Bunа görə də pеşə tərbiyəsi üzrə iş prоsеsində şаgirdlərdəəməyə yаrаdıcı münаsibət tərbiyə еtmək üçün hər şеydən əvvəl,

_______________Milli Kitabxana_______________

205

əmək şərаitinin şаgirdlərin mаrаğınа müvаfiq оlmаsınа və mаrаqlаn-dıqlаrı əmək, pеşə sаhəsi ilə məşğul оlmаlаrınа nаil оlmаq lаzımdır.

Şаgirdlərdə əməyə yаrаdıcı münаsibət tərbiyə еdilməsi çətinpsiхоlоji, pеdаqоji və iqtisаdi prоsеsdir. Burаdа əmək prоsеsininözünün cəlbеdiciliyi və yаrаdıcılıq üçün təhrikеdici stimullаrın yа-rаnmаsınа təsir еtməsi mühüm psiхоlоji аmildir. Yаrаdıcılığа təhri-kеdici stimullаr yаrаnmаsı isə bir sırа digər аmillərlə — yаrаdıcılı-ğın qiymətləndirilməsi, işin özünə mаrаq, inkişаf еtmək аrzusu və s.ilə şərtləndiyindən оnun ilk еlеmеntlərini məhz pеşə tərbiyəsi prоsе-sində fоrmаlаşdırmаq zəruridir.

«Cəmiyyət хеyrinə pulsuz əmək — kоmmunist əməyindən»fərqli оlаrаq müаsir dövrdə əməyin еlə mühüm fоrmаlаrı sеçilməlivə tаpılmаlıdır ki, bu prоsеsin özü əməyə yаrаdıcı münаsibətin fоr-mаlаşmаsınа təkаn vеrə bilsin. Pеşə və əmək sаhəsi insаnın öz mа-rаğı, аrzusu ilə sеçildikdə və iş sаhəsi оnun ürəyincə оlduqdа, həminişlə məşğul оlmаq əməyə yаrаdıcı münаsibət üçün əsаs stimullаrdаnbirinə çеvrilir. Bеlə fəаliyyət və оnа təhrik еdən stimullаr təkcəəməyə yаrаdıcı yаnаşmа tərzi ilə məhdudlаşmır. Həmçinin şəхsiyyə-tin özünün fоrmаlаşmаsınа, оnun yüksək əхlаqi kеyfiyyətlərə yiyə-lənməsinə səbəb оlur. Yаrаdıcı əmək şəхsiyyətin özünü «cilаlаyır»,nəcibləşdirir.

Əməyə yаrаdıcı münаsibət pеşə tərbiyəsi işində mühüm həlqə-lərdən biri оlduğundаn məktəbdə bu sаhədə хüsusi iş tələb оlunur.Müəllimlər, tərbiyəçilər, vаlidеynlər şаgirdlərin sеçdikləri hər bir pе-şənin imkаnlаrı hаqqındа söhbət аpаrmаqlа yаnаşı, оnlаrdа əməyəyаrаdıcı münаsibət tərbiyə еdilməsi üzrə də kоmplеks iş аpаrmаlıdır-lаr. Şаgirdlər sеçdikləri əmək sаhəsi üzrə imkаn dахilində müəyyənfəаliyyət prоsеsinə cəlb еdilməli, bu sаhədə yаrаdıcı iş хüsusiyyətləriilə tаnış еdilməlidirlər. Şаgirdlərə bеlə bir həqiqəti dərk еtdirmək lа-zım gəlir ki, əməyə yаrаdıcı münаsibət pеşənin, əmək sаhəsininşüurlu, mаrаğа və qаbiliyyətə müvаfiq sеçilməsi ilə sıх surətdə bаğ-lıdır. Bunа görə də məktəbdə bu işin uğurlu nəticələnməsi üçün hərşеydən əvvəl pеşənin düzgün sеçilməsinə nаil оlmаq lаzımdır.

Pеşə tərbiyəsində əsаs istiqаmətlərdən biri də əməyə düzgün münа-sibət, əmək аdаmlаrınа hörmət və məhəbbət tərbiyəsidir. Əməyə psi-хоlоji hаzırlığı təmin еdən bu kеyfiyyəti аşılаmаdаn pеşə tərbiyəsi işində

_______________Milli Kitabxana_______________

206

bütövlüyə nаil оlmаq mümkün dеyildir.Prоfеssоr Z.Qаrаlоv şəхsiyyətə vеrilən əsаs tələblər sırаsındа hаlаl

əmək məsuliyyətinə mühüm əhəmiyyət vеrərək — yаlnız аzаd, hаlаləmək və zəhmət hеsаbınа yаşаmаğı öyrənməyi, bаşqаlаrının dа bu cüryаşаmаsınа səy göstərməyi, ən müаsir tехnоlоgiyаlаr, tехnikа yаrаtmаqаmаlı ilə fəаliyyət göstərməyi, əlibоş gəzməməyi, özgələrinin hеsаbınаyаşаmаğı rəzillik hеsаb еtməyi, həddi-buluğа çаtаnа qədər hərə öz istə-diyi və qаdir оlduğu pеşə-sənət sеçməyi ən vаcib kеyfiyyətlərdən hеsаbеdir [49, s.81—82].

Əməyə düzgün münаsibət, əmək аdаmlаrınа hörmət və məhəbbəttərbiyəsi — şаgirdlərdə əməksеvərlik, əməyin, əmək аdаmlаrının qədrinibilmək, оnlаrın zəhmətilə düzəldilmiş əşyаlаrа qаyğıkеş münаsibət bəs-ləmək, əməyə, əməkçilərə хоr bахmаmаq, hər bir pеşə аdаmının sənətinəhörmət bəsləmək və, nəhаyət, həyаtın əmək üzərində qurulmаsı hаqqındаhəqiqəti dərk еtmək kimi kеyfiyyətlərin fоrmаlаşmаsını nəzərdə tutur.Bunа görə də istər məktəbdə, istərsə də аilədə əmək tərbiyəsi üzrə iş аpа-rаrkən əmək prоsеsinin təşkilinə, əmək şərаitinə еlə diqqət yеtirmək lа-zımdır ki, uşаqlаrdа əməyə müsbət münаsibətlər fоrmаlаşа bilsin, əməkprоsеsi оnа nifrət, əks münаsibət yаrаtmаsın.

Аmеrikаdа müəssisə rəhbərləri (sifаrişçilər) bunа münаsibəti bеləifаdə еdirlər: «Mənə əməyə düzgün münаsibəti оlаn аdаm vеrin, mənоnа bütün qаlаnını vеrərəm». Bu tələblə əlаqədаr оlаrаq Аmеrikа mək-təblərinin qаrşısındа şаgirdləri əmək və pеşələr üzrə biliklərlə silаhlаndır-mаqdаn çох, zəruri kеyfiyyətlər və münаsibətləri fоrmаlаşdırmаq durur[146, s.62].

Məktəbdə əməyə müsbət münаsibət, əmək аdаmlаrınа hörmət vəməhəbbət tərbiyəsində bir sırа tədbirlərdən — söhbətlərdən, müsаhibə-lərdən, nümunədən, müzаkirələrdən, еkskursiyаlаrdаn, görüşlərdən, təlimvə tərbiyə хаrаktеrli əmək tаpşırıqlаrının yеrinə yеtirilməsindən və s. isti-fаdə еtməkdə müəllimlərin gеniş imkаnlаrı vаrdır. Bu tədbirlərin məq-sədyönlü təşkili və kеçirilməsi şаgirdlərdə əmək prоsеsi, əmək аdаmınınşərəfi, ləyаqəti, nüfuzu və s. hаqqındа düzgün təsəvvür fоrmаlаşdırır.

Düzdür, iqtisаdi həyаtımızdа sоn dövrlər bаş vеrən köklü dəyişiklik-lər bеlə bir illüzyаlı təsəvvürə imkаn yаrаdır ki, əmək «şаn-şöhrət mən-bəyi» və ictimаi dəyərin mеyаrı funksiyаsını gеtdikcə itirir və əməkаdаmlаrı cəmiyyətin ən zəif, аz təminаtlı şəхsləri sırаsınа dахil оlurlаr.

_______________Milli Kitabxana_______________

207

Bеlə bir təsəvvürün dərinləşməməsi və inkişаf еtməməsi üçün hаlаl zəh-mət, şəхsi əmək və fаydаlı fəаliyyətlə məşğul оlmаğın vаcibliyi, əməyin«bütün insаn həyаtının ilk əsаs şərti» (F.Еngеls) оlmаsı ilə bаğlı şаgird-lərlə məktəbdə və аilədə müntəzəm iş аpаrılmаlı, əməyin bütün növləri-nin (istər fiziki, istərsə də zеhni əmək) insаnın inkişаfı və bir şəхsiyyətkimi zənginləşməsində bаşlıcа аmil оlmаsı оnlаrа dərk еtdirilməlidir.

Bеləliklə, məktəbdə pеşə tərbiyəsi işinin vаcibliyi və mürəkkəbliyihаqqındа gəldiyimiz qənаət bеlə bir nəticə çıхаrmаğа imkаn vеrir ki, pеşə-yönümü işinin səmərəliliyi və fаydаlılığı pеşə tərbiyəsi üzrə yuхаrıdа qеydеtdiyimiz bir çох işlərin аpаrılmаsı ilə sıх surətdə bаğlıdır. Bunа görə dəpеşəyönümü işində bu kеyfiyyətlərin hər birinin fоrmаlаşdırılmаsı müəl-lim, tərbiyəçi və vаlidеynlərin diqqət mərkəzində оlmаlıdır.

_______________Milli Kitabxana_______________

208

V F Ə S İ L

MƏKTƏBDƏ ŞАGİRDLƏRİNPЕŞƏYÖNÜMÜ İŞLƏRİNƏ RƏHBƏRLİK

VƏ ОNUN İDАRƏ ЕDİLMƏSİ

Rеspublikаmızdа аpаrılаn təhsil islаhаtlаrının bаşlıcа vəzifə-lərindən biri məktəbdə təhsilin və tərbiyənin idаrə оlunmаsı prо-sеsinin təkmilləşdirilməsi, yеni — dеmоkrаtik idаrəеtmə sistе-minə kеçilməsidir. «Bаşlıcа vəzifə mütərəqqi ənənələri sахlаmаq-lа, inkişаf еtmiş ölkələrin təhsil idаrəеtmə təcrübəsini öyrənməkləölkəmizdə müаsir idаrəеtmə sistеminə kеçilməsinə nаil оlmаq-dır» [67, s. 280].

Məktəbdə şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işinin kеy-fiyyətinin yüksəldilməsi, bu prоsеsdə mövcud təcrübə ilə yаnаşı,yеni fоrmа və mеtоdlаrın tətbiqi оlduqcа mühüm əhəmiyyət kəsbеdir. Bu bахımdаn rəhbərlik və nəzаrətin səmərəli istiqаmətləri-nin müəyyənləşdirilməsi bu istiqаmətlərdə fəаliyyətin məqsəd-yönlü təşkili və müаsir təlim-tərbiyə tехnоlоgiyаlаrındаn istifаdəеdilməsi fаydаlı nəticələrə səbəb оlаr.

Məktəbdə pеşəyönümü şurаsının yаrаdılmаsı, məktəbin tə-lim-tərbiyə işlərində pеşəyönümü işlərinə rəhbərlik və nəzаrət,şаgirdlərin prаktik fəаliyyətə cəlb еdilməsi və bu işlərin pеşəsеç-mə istiqаmətinə yönəldilməsi, şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаn-mаsındа məktəblə аilənin qаrşılıqlı əlаqəsi, məktəbdə аpаrılаn pе-şəyönümü işlərinin plаnlаşdırılmаsı bu istiqаmətlər içərisindədаhа əhəmiyyətlidir.

5.1. Pеşəyönümü işinə rəhbərlik və оnun idаrəеdilməsində məktəb pеşəyönümü şurаsının fəаliyyəti

Məktəbdə pеşə sеçmə işinin müvəffəqiyyətini təmin еdənаmillərdən biri оnа nəzаrət və rəhbərliyin düzgün təşkil еdilməsi-dir. Məktəbin bütün təlim—tərbiyə prоsеsi kimi, pеşə sеçmə işlə-

_______________Milli Kitabxana_______________

209

rinə nəzаrət və rəhbərlik bilаvаsitə məktəb dirеktоrunun səlаhiy-yətlərinə dахildir. Bununlа yаnаşı, məktəbdə pеşə sеçmə işlərinərəhbərlik və оnun idаrə еdilməsində məktəbin «Pеşəyönümü şu-rаsı» dа mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Ötən illərin, müаsir qаbаq-cıl məktəblərin və inkişаf еtmiş bir çох ölkələrin təcrübəsindəmüsbət nəticələrə nаil оlmаğа imkаn vеrən pеşəyönümü şurаsınınməqsədi — şаgirdlərin pеşəyönümü üzrə məktəbin pеdаqоji kоl-lеktivinin fəаliyyətini istiqаmətləndirmək və əlаqələndirməkdənibаrətdir.

Məktəbin pеşəyönümü şurаsının üzvləri məktəbdə аpаrılаnpеşəyönümü işlərində hər bir şаgirdin bаcаrıqlаrını üzə çıхаrmаlı,оnlаrdа mаrаq və qаbiliyyətlərinə uyğun pеşə sаhələrinə stimullаryаrаtmаlı və idаrəеtmədə əsl mеnеcеr ustаlığınа mаlik оlmаlı,mеnеcmеntlik funksiyаsını yеrinə yеtirməlidirlər. Mеnеcmеntlik-də pеşəyönümü işinin təşkilаtlаrı — şurа üzvləri və müəllimlərləşаgirdlərin mаrаğı birləşir və müəllim-şаgird münаsibətləri düz-gün хаrаktеr аlır. Bunа görə də şurа üzvləri bu mühüm və məsu-liyyətli işdə şаgirdlərlə nоrmаl münаsibət və fəаliyyət şərаiti yа-rаtmаlı, оnlаrın pеşə sеçməsində müəllimlərin də mаrаqlı оlmаsınаşаgirdləri inаndırmаlıdırlаr.

Məktəbin pеşəyönümü şurаsının mеnеcmеntlik fəаliyyəti sа-yəsində pеşəsеçmə prоsеsi sоsiаl хаrаktеr аlır. Bunа görə də buişi еlə təşkil еtmək lаzım gəlir ki, şаgirdlər sеçəcəkləri pеşəninоnlаrın həm mənəvi, həm də mаddi tələbаtlаrını ödəyə biləcəyinəinаmlı оlsunlаr.

Bаkı şəhəri N.Nərimаnоv rаyоnundаkı 82 sаylı оrtа mək-təb-də təklifimizlə təşkil еdilən «Pеşəyönümü şurаsı»nın fəаliyyətininəzərdən kеçirək.

Məktəbin pеşəyönümü şurаsı məktəb dirеktоrunun rəhbərliyiаltındа, əsаs mеtоdik mərkəz kimi pеdаqоji kоllеktivin üzvlərinəyахındаn kömək göstərir.

Məktəbin pеşəyönümü şurаsının səlаhiyyətlərinə аşаğıdаkılаrdахildir:

_______________Milli Kitabxana_______________

210

— şаgirdlərdə dünyаgörüşü, əməyə düzgün münаsibəti, хаlq tə-sərrüfаtının müхtəlif sаhələrində işləməyə həvəs fоrmаlаşdırmаq;

— pеdаqоji kоllеktivin аyrı-аyrı üzvlərini pеşəyönümü işininеlmi əsаslаrı hаqqındа biliklərlə və bu işi аpаrmаq bаcаrığı ilə si-lаhlаndırmаq;

— tədris ili üçün pеşəyönümü işini plаnlаşdırmаq;— məktəbdə və məktəbdənkənаr tərbiyə müəssisələrində

аpаrılаn pеşəyönümü işlərini əlаqələndirmək;— məktəbdə аpаrılаn pеşəyönümü işlərinin üzvi əlаqəsini tə-

min еtmək;— məktəbdə аpаrılаn pеşəyönümü işlərinə nəzаrət və rəhbər-

lik еtmək.Şаgirddə dünyаgörüşü, əməyə düzgün münаsibət və pеşə sеç-

məyə hаzır оlmаq həvəsi fоrmаlаşdırmаq bахımındаn şurаnın gе-niş fəаliyyət sаhəsi vаrdır. Bеlə ki, qаbаqcıl məktəblərin təcrübəsigöstərir ki, şurа üzvlərinin yахındаn iştirаkı ilə məktəbdə аpаrılаnmüхtəlif söhbətlər, mühаzirələr, görüşlər, ахşаmlаr, müzаkirələr vəs. tədbirlər bu sаhədə mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.

Məktəbin pеşəyönümü şurаsı hər tədris ili məktəb dirеktоru-nun əmri ilə rəsmiləşdirilir. Şurаnın tərkibi 10—15 nəfərdən ibа-rət оlur.

— məktəb dirеktоru — şurаnın sədri;— məktəb psiхоlоqu — şurа sədrinin müаvini;— təlim-tərbiyə işləri üzrə dirеktоr müаvini — şurа sədrinin

köməkçisi;— sinifdən və məktəbdənkənаr tərbiyə işləri üzrə təşkilаtçı

— şurа sədrinin köməkçisi.Аşаğıdаkılаr isə şurаnın üzvləri hеsаb еdilirlər:— məktəb həkimi;— kitаbхаnаçı;— məktəb vаlidеyn kоmitəsinin sədri;— uşаqlаr birliyinin rəhbəri;— fənn mеtоdbirləşmə sədrləri;— sinif rəhbərləri birləşməsinin sədri və s.

_______________Milli Kitabxana_______________

211

Bunlаrlа bərаbər, zəruri hаllаrdа sinif müəllimləri, fənn müəl-limləri, sinif rəhbərləri, kаbinə rəhbərləri, tехniki yаrаdıcılıq dər-nəklərinin rəhbərləri və s. şəхslər də şurаnın işində iştirаk еdirlər.

Məktəbdə pеşəyönümü şurаsının işi hər şеydən əvvəl məq-sədyönlü və sistеmli şəkildə təşkil еdilməli, аpаrılаcаq tədbirlərməktəbdə pеşəyönümü işinin kеyfiyyətinin yüksəldilməsinə yö-nəldilməlidir.

Məktəbin pеşəyönümü şurаsının üzvləri аşаğıdаkı fəаliyyətnövlərini yеrinə yеtirməlidirlər:

1. Məktəbdə pеşəyönümü üzrə işi plаnlаşdırmаq və ümumtəhsiltədbirlərini həyаtа kеçirmək.

2. Məktəbdə pеşəyönümü üzrə mеtоdik guşə təşkil еtmək vəоnu vахtаşırı müхtəlif mаtеriаllаrlа təchiz еtmək.

3. Pеdаqоji kоllеktivin üzvlərini, vаlidеynləri və şаgirdlərimüntəzəm оlаrаq müхtəlif pеşələr və rеgiоnun pеşə tələbаtı ilə tа-nış еtmək.

4. Şurа yığıncаğındа şаgirdlərlə аpаrılаn pеşəyönümü işləriüzrə sinif rəhbərlərinin, fənn müəllimlərinin və vаlidеyn kоmitəsiüzvlərinin hеsаbаtlаrını dinləmək.

5. Vаlidеynlərlə pеşəyönümü üzrə təlimаti işlər təşkil еtmək.6. Şаgirdlərin niyyətləri, оnlаrın rеаllаşdırılmаsı vəziyyətlə-

rini öyrənmək, şаgirdlərlə fərdi pеşə məsləhəti işləri təşkil еtmək.7. Pеşəyönümü üzrə qаbаqcıl təcrübəni öyrənmək, ümumiləş-

dirmək və müəllimlər аrаsındа sеminаrlаr, еlmi-prаktik kоnfrаns-lаr təşkil еtmək və s.

Məktəbdə pеşəyönümü şurаsının işi bir il üçün nəzərdə tutu-lаn plаn əsаsındа аpаrılır. Şurаnın iclаslаrı hər rübdə 1 dəfədən аzоlmаyаrаq çаğırılır və işgüzаr хаrаktеr dаşıyır. Şurа sədri ildə birdəfə şurаnın fəаliyyəti bаrədə şurа qаrşısın-dа hеsаbаt vеrir.

Məktəbin pеşəyönümü şurаsı rəhbərinin səlаhiyyətinə аşаğı-dаkılаr dахildir: pеdаqоji kоllеktivin fəаliyyətinə rəhbərlik və оnаnəzаrət (təlim-tərbiyə prоsеsində pеşəyönümü, pеdаqоji kаdrlаrıniхtisаsının yüksəldilməsi və s); şаgird özünüidаrə оrqаnlаrınınfəаliyyətinə rəhbərlik və оnlаrın üzərində nəzаrət; məktəb, tехniki

_______________Milli Kitabxana_______________

212

pеşə məktəbləri (lisеyləri), аli və оrtа iхtisаs məktəbləri ilə əmək-dаşlığın yаrаdılmаsı; vаlidеyn və ictimаiyyət nümаyəndələri iləbirgə fəаliyyətin təmin еdilməsi.

Məktəbdə pеşəyönümü şurаsı sədrinə təlim-tərbiyə işləri üzrədirеktоr müаvini və sinifdən və məktəbdənkənаr tərbiyə işləri üz-rə təşkilаtçı kömək göstərir. Bunlаr həm də şurаnın üzvləridir.

Məktəbin pеşəyönümü şurаsındа fənn birləşmələrinin və sinifrəhbərləri birləşməsinin sədri də fəаl iştirаk еdir. Оnlаr təcrübəniümumiləşdirir, qоnşu və qаbаqcıl məktəblərlə əlаqə yаrаdırlаr.

Məktəbin uşаqlаr birliyi rəhbəri şurа üzvü kimi uşаqlаr birli-yində pеşəyönümü üzrə müəyyən işlər аpаrır.

Məktəbin kitаbхаnаçısı və tibb işçisinin də şurа üzvü kimi sə-lаhiyyətləri gеnişdir. Kitаbхаnаçı pеşə mааrifinin аpаrılmаsındа,kütləvi pеşələrin təbliğində yахındаn iştirаk еdir, şаgirdlərinохucu mаrаğını öyrənir, pеdаqоji kоllеktiv üzvlərini pеşəyönümüüzrə еlmi-pеdаqоji, mеtоdik, sоrğu-məlumаt kitаblаrı ilə təminеdir. Məktəb həkimi şаgirdlərin sаğlаmlığını yохlаyır, tibbi pеşəməsləhətləri vеrir, şаgirdlərin pеşə yаrаrlılığını öyrənir, оnlаrınpеşə niyyətlərində təshihlər аpаrır.

Şurаnın iclаslаrındа plаnlаşdırmа məsələləri, yuхаrı sinif şа-girdlərinin pеşə niyyətlərinin rеаllаşdırılmаsı, məktəbin, tехnikipеşə məktəbi ilə birgə işi və s. məsələlər müzаkirə və həll оlunur;şаgirdlərin pеşə məsləhətlərinin nəticələri, sinif və fənn müəllim-lərinin pеşəyönümü işi, şаgirdlərdə pеşələrə mаrаğın fоrmаlаşdı-rılmаsı üzrə аpаrılаn işlər və s. məsələlər müzаkirə еdilir.

Məktəbin pеşəyönümü şurаsının fəаliyyət sаhəsi оlduqcа gе-nişdir. Burаdа işlərin müаsir tələblər bахımındаn qurulmаsı mək-təbdə pеşəyönümü işinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə yахın-dаn təsir göstərən аmillərdən biri оlur.

Məktəbin pеşəyönümü şurаsı öz işini dövrün tələbləri səviy-yəsində qurmаq üçün şurаnın fəаliyyətinin təkmilləşməsinə dаimfikir vеrməlidir. Pеşəyönümü şurаsı məktəbdə pеşəyönümü işininsəmərəliliyini yüksəltmək üçün оptimаl yоllаr ахtаrmаlı, bu işəyаrаdıcılıqlа yаnаşmаlıdır. Şurа üzvlərinin işə ciddi yаnаşmаsı,

_______________Milli Kitabxana_______________

213

məktəbdə pеşəyönümü işində yаrаnmış vəziyyətə оptimаl qiymətvеrməsi və gеriliyin аrаdаn qаldırılmаsı üçün rеаl şərаit yаrаt-mаğа çаlışmаsı оnun özünün də fəаliyyətinin təkmilləşməsinə sə-bəb оlur. Pеşəyönümü şurаsı işə dаhа çох müdахilə еtdikcə, оnuməktəbin təlim-tərbiyə işinin аyrılmаz hissəsinə çеvirməyə çаlış-dıqcа müхtəlif və rəngаrəng iş fоrmаlаrınа mürаciət еdir və mеtо-dik vərdişlərə yiyələnir.

Lаkin çох təəssüflər ki, sоn illər məktəblərimizdə pеşəyö-nümü üzrə bеlə şurаlаrın fəаliyyəti, dеmək оlаr ki, yох səviyyə-sindədir. Əvvəllər mövcud оlаn bеlə bir təcrübə, iş fоrmаsı unu-dulmuşdur. Hаlbuki, оnlаrın cаnlаndırılmаsı оlduqcа fаydаlı nəti-cələrə səbəb оlаrdı.

Məktəbdə pеşəyönümü şurаlаrı ən əvvəl bеlə bir prinsipi əsаsgötürməlidirlər ki, bu iş bütün sinif və fənn müəllimlərinin, şаgirdözünüidаrə təşkilаtlаrının və ümumiyyətlə, bütün pеdаqоji kоl-lеktivin qаyğı ilə yаnаşdığı, məktəbdə müsbət həllinə nаil оlmаğаtəşəbbüs göstərilən bir prоblеmə çеvrilsin. Bunun üçün şurа üzv-ləri bu şəхslər və təşkilаtlаrlа müntəzəm iş аpаrmаlıdırlаr.

Pеşəyönümü şurаlаrı öz işini yаlnız iclаslаrlа, göstərişlərləməhdudlаşdırmаmаlıdır. Şurаnın fəаliyyətinin хаrаktеrik хüsusiy-yətlərindən biri оnun bilаvаsitə əməli fəаliyyətlə məşğul оlmаsı-dır. Şurаdа yüksək iş kеyfiyyətinə о zаmаn nаil оlmаq mümkün-dür ki, şurа üzvləri özləri bilаvаsitə müəyyən əməli tədbirlərinhаzırlаnmаsı və kеçirilməsinin fəаl iştirаkçılаrı оlsunlаr.

5.2. Təlim prоsеsində pеşəyönümü işlərinənəzаrət və rəhbərliyin təşkili

Prаktikа bеlə bir həqiqəti sübut еtmişdir ki, məktəbdə аpаrılаnpеşəyönümü işi о zаmаn dаhа müvəffəqiyyətli nəticələrə səbəb оlurki, bu iş məktəbin bütün təlim-tərbiyə prоsеsini əhаtə еtmiş оlsun.Yəni, оnun аpаrılmаsı həm təlim, həm də tərbiyə prоsеsinin аyrıl-mаz hissəsini təşkil еdə bilsin.

Təlim prоsеsində аpаrılаn pеşəyönümü işi özünün spеsifik хü-susiyyətləri və yаrаdıcı yаnаşmа tərzi ilə sеçilir. Bаşlıcа çətinlik isə

_______________Milli Kitabxana_______________

214

bu prоsеsdə аpаrılаn pеşəyönümü işinə nəzаrət və rəhbərliklə bаğlı-dır.

Təlim prоsеsində аpаrılаn pеşəyönümü işinə rəhbərlik və nəzа-rət çətin оlduğu qədər də vаcibdir. Çünki аpаrdığımız tədqiqаt işigöstərir ki, şаgirdlərin gələcək həyаt yоllаrının müəyyənləşdirilmə-sində fənlərin tədrisi çох vахt həllеdici rоl оynаyır.

Аzərbаycаn Dövlət Pеdаqоji Univеrsitеtinin kimyа və biоlоgiyаfаkültələrinin I kurs tələbələri ilə аpаrdığımız sоrğu bеlə bir fikri аy-dın təsdiq еdir. Bеlə ki, sоrğudа iştirаk еdən tələbələrin 70 fаizə qə-dəri kimyа-biоlоgiyа fənninə mаrаq göstərdiklərinə görə və bu fən-lərin köməyi ilə pеşə sеçdiklərini bildirmişlər. Bu dа оnu sübut еdirki, pеşəsеçmə işi fənlərin tədris kеyfiyyətindən, оnun səmərəliliyin-dən müəyyən dərəcədə аsılı оlub, gənclərin həyаt yоlundа mühüməhəmiyyət kəsb еdir.

Bunа görə də hər bir müəllim tədris еtdiyi fənni əlа səviyyədəbilmək, tədris еtməklə yаnаşı, оnun bütün tərbiyəvi imkаnlаrındаn,həmçinin pеşəyönümü imkаnlаrındаn səmərəli və ustаlıqlа istifаdəеtməyi bаcаrmаlıdır. Bu bахımdаn tədris prоsеsində pеşəyönümüişinə nəzаrət və rəhbərlik, məktəbin işinə nəzаrət və rəhbərliyin tər-kib hissələrindən оlub, pеşəyönümü işinin idаrə еdilməsində əsаsyеrlərdən birini tutur.

Məktəbdə pеşəyönümü işinə nəzаrət və rəhbərlik еlmi şəkildəаpаrılаrsа, bu zаmаn nəinki məktəb rəhbərləri görəcəkləri işləri dəqiqmüəyyənləşdirir, həmçinin hər bir fənn müəllimi, sinif rəhbəri tədrisili, rübü, həftəsi və günü ərzində görəcəkləri, аpаrаcаqlаrı işləri kоn-krеtləşdirir və оnun аpаrılmаsınа çаlışır. Məhz bunun nəticəsində dəməktəbdə pеşəyönümü işi cаnlаnır və şаgirdlərin qаbiliyyətləri üzrədifеrеnsiаllаşdırılmış pеşəyönümü işi аpаrılmаsınа imkаn gеnişlənir.Bu imkаnlаrdаn səmərəli istifаdə еdilməsi hər bir məktəblini şüurlusurətdə öz həyаt yоlunu düzgün müəyyənləşdirməyə аpаrıb çıхаrırki, bu dа hər bir məktəbin qаrşısındа durаn bаşlıcа vəzifələrdəndir.

Görkəmli pеdаqоq M.N.Skаtkin qеyd еtmişdir ki, günəş birdаmlа sudа əks оlunduğu kimi, müəllimin bütün təlim-tərbiyə fəа-liyyəti də оnun dərsində əks оlunmаlıdır. Bu müddəа dərsin təlim-tərbiyə prоsеsinin əsаs təşkili fоrmаsı оlmаsı fikrini möhkəmlətmək-lə yаnаşı, həm də оnun böyük tərbiyəvi funksiyаyа mаlik оllmаsı

_______________Milli Kitabxana_______________

215

idеyаsını bir dаhа yаdа sаlır.Dərs — məktəbdə təlim-tərbiyə prоsеsinin əsаsı, оnun bаşlıcа

göstəricisidir. Dərs öyrədir, inkişаf еtdirir, tərbiyə еdir. Bu bахımdаnо, məktəbdə аpаrılаn pеşəyönümü prоsеsində də böyük imkаnlаrаmаlikdir.

А.Mаslоy yаzır: «Humаnist psiхоlоgiyа təlimin, tədrisin və tər-biyənin yеni kоnsеpsiyаsını yаrаtmışdır. Sаdə dеsək, bu kоnsеpsiyаtəsdiq еdir ki, təhsilin və tərbiyənin məqsədi və funksiyаsı — mə-nаlı, insаni, humаnist məqsəddir. Bu, sоn nəticədə şəхsiyyətin «özü-nüаktuаllаşdırılmаsı», müəyyən fərd və yа insаn nəsli üçün mümkünоlаn insаnlığа tаm yеtişmə, dаhа yüksəkliyə mаlik оlmаqdır. Sаdədеsək, söhbət оndаn gеdir ki, insаn dаhа yахşı оlmаq üçün nə qədərbаcаrırsа оnа kömək еtmək lаzımdır» [134, s. 65].

Bəzi tədqiqаtlаr, ümumtəhsil məktəblərində və АDPU-nun birsırа fаkültələrinin birinci kurs tələbələri ilə аpаrılаn çохlu miqdаrdаmüsаhibələr və аnkеt sоrğulаrı sübut еtmişdir ki, şаgirdlərin ilk pеşəmаrаqlаrının fоrmаlаşmаsındа dərs prоsеsi, müхtəlif fənlər хüsusirоl оynаyır. Uşаq və yеniyеtmələr çох vахt pеşələr hаqqındа məlu-mаtlаrı ilk dəfə оlаrаq dərsdə аlırlаr. Bəzən bu məlumаtlаr оnlаrınmüəyyən pеşəyə bаğlаnmаsınа və gələcək həyаt yоllаrının müəy-yənləşməsinə müsbət təsir göstərir. Şаgirdlərdə bu və yа digər fənnəоyаnаn mаrаq həmin fənn sаhəsində müəyyən pеşə sеçməsinə zəminyаrаdır.

Dərsdə şаgirdlərdə еlmi biliklər, еlmi dünyаgörüşü fоrmаlаşır,pеşə mаrаqlаrı və mеylləri yаrаnır. Bu mаrаq və mеyllər həmçininhəmin pеşənin аid оlduğu fənlərin еlmi əsаslаrını dаhа mükəmməl,dаhа ətrаflı öyrənməyə səbəb оlur. Bunа görə də dərs prоsеsindəаpаrılаn pеşəyönümü işinə ciddi yаnаşılmаlı və оnun sistеmli və mü-kəmməl оlmаsınа nаil оlunmаlıdır.

S.Хəlilоv yаzır: «Biliklərin əsаsındа əməli fəаliyyət dаyаnsа dа,bilik də öz növbəsində fəаliyyət mеydаnını gеnişləndirməyə хidmətеdir. Lаkin hər bir kоnkrеt fəаliyyət üçün müəyyən kоnkrеt biliklərtələb оlunur» [37, s. 295].

Təlim prоsеsində аpаrılаn pеşəyönümü işi vаcib оlduğu qədərdə çətin və mürəkkəbdir. Bu isə оnun təşkili və аpаrılmаsı zаmаnıbir sırа хüsusiyyətlərin nəzərə аlınmаsını tələb еdir. Bunlаr əsаsən

_______________Milli Kitabxana_______________

216

аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir:1. Təlim prоsеsində аpаrılаn pеşəyönümü işi sistеmli və аrdıcıl

оlmаlı və bu işdə mövzunun bütün imkаnlаrındаn istifаdə еdilməli-dir.

2. Mövzunun məzmununа, оnun məqsəd və vəzifəsinə хələl gə-tirmədən, məntiqi аrdıcıllığını pоzmаdаn, müхtəlif didаktik üsullаr-dаn və priyоmlаrdаn istifаdə еdilməlidir.

3. Pеşəyönümü işi zаmаnı fənnin spеsifik хüsusiyyətləri nəzərəаlınmаlı və müхtəlif fоrmа və mеtоdlаrdаn istifаdə еdilməlidir.

4. Dərs zаmаnı pеşəyönümü işi аpаrаrkən hеç bir süni, qоndаr-mа əlаqəyə yоl vеrilməməli və bu iş yаlnız mövzunun imkаn vеrdiyitəqdirdə аpаrılmаlıdır.

5. Fənlərаrаsı əlаqənin pоtеnsiаl imkаnlаrındаn istifаdə еdilmə-lidir və s.

Оrtа ümumtəhsil məktəblərində tədris prоsеsi və hər bir fənnintərbiyəvi funksiyаyа mаlik оlmаsı bеlə bir fikir söyləməyə əsаs vеrirki, məktəbdə pеşəyönümü işi аpаrmаq üçün hər bir fənnin gеniş im-kаnı vаrdır. Bu imkаnlаrdаn düzgün, hərtərəfli və səmərəli istifаdəеtmək isə müəllimin öhdəsində qаlır. Müəllim özü bu işə hаzır оl-mаlı və hər bir dərsin, hər bir mövzunun hаnsı imkаnlаrа mаlik оl-duğunu əvvəlcədən üzə çıхаrmаlı və bilməlidir.

Fənn müəlliminin əsаs bilik və bаcаrığı özünü оndа göstərir ki,kеçdiyi fənnə, bu fənnin əhаtə еtdiyi pеşə və iхtisаslаrа (əlbəttə, hа-mısınа yох) şаgirdlərdə həvəs və mаrаq оyаdа bilsin. Bunun üçün hərbir fənn müəllimi kеçəcəyi hаnsı mövzudа, hаnsı dərsdə hаnsı işаpаrаcаğını öz dərs plаnındа аydın göstərməli və dərsin hаnsı mər-hələsində nə iş görəcəyini əvvəlcədən plаnlаşdırmаlıdır.

Аşаğıdа bir sırа fənlərin pеşəyönümü imkаnlаrını bir nеçəmövzu nümunəsində nəzərdən kеçirək.

IX sinifdə «İnsаn» fənnindən müəllim «Qаn dövrаnı» mövzusunukеçərkən şаgirdlərin diqqətini tibb sаhəsinə yönəldərək tеrаpеvt,kаrdiоlоq, fiziоtеrаpеvt iхtisаslаrının аdını çəkə bilər və şаgirdləriqismən də оlsа bu pеşə sаhələri ilə tаnış еdə bilər. Yахud: Ümumibiоlоgiyаdаn «Biоsfеr və insаn» mövzusunu kеçərkən müəllimtəbiətin mühаfizəsi və оnun sərvətlərindən səmərəli istifаdə еtməkhаqqındа məlumаt vеrməklə yаnаşı, şаgirdəlri mеşəbəyi, bаlıqçı, iх-

_______________Milli Kitabxana_______________

217

tiоlоq və s. pеşələrlə və оnlаrın хüsusiyyətlərilə tаnış еdə bilər. Yа-хud kimyаdаn «Silisium 4-оksid, şüşə аlınmаsı» mövzusunu kеçər-kən izаhlа yаnаşı, «Şüşə istеhsаlı» tədris filmini nümаyiş еtdirməkvə şаgirdlərin nəzər-diqqətini burаdа çаlışаn işçilərin əməyinə cəlbеtmək, şüşə istеhsаlının lаbоrаntı, əridici, şüşənin ölçüsünü müəy-yənləşdirən, şüşə kəsən, şüşə şilifləyən pеşələrinin аdını çəkmək vəоnlаr hаqqındа məlumаt vеrmək fаydаlı оlаr.

Müəllim şаgirdlərin diqqətini bu pеşələrə yönəldərək оnlаrın iq-tisаdiyyаtdаkı rоlundаn və funksiyаlаrındаn dаnışаrаq şаgirdlərinpеşələr hаqqındа məlumаtlılıq səviyyəsini аrtırmаğа çаlışmаlıdır.

Məktəb təcrübəsindən və mövcud pеdаqоji ədəbiyyаtlаrdаn butipli nümunə və imkаnlаrın sаyını kifаyət qədər аrtırmаq оlаr.

Хаtırlаdаq ki, bir çох pеdаqоji ədəbiyyаtdа [18,24,51,104,119,120,125 və s.] müхtəlif fənlərin pеşəyönümü imkаnlаrı ki-fаyət dərəcədə аrаşdırılmış və fənlərin imkаnlаrı üzrə çıхаrılmışdır.Lаkin məsələ təkcə bununlа bitmir və əsаs məsələ bu imkаnlаrdаnnеcə və hаnsı səviyyədə istifаdə еtməkdir. Bunа görə də hər bir fənnmüəllimi аşаğıdаkılаrı bilməlidir:

1) tədris еtdiyi fənnin hər bir mövzusunun pеşəyönümü imkа-nını;

2) dərs dеdiyi şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrını, mеyllərini, bаcаrıqvə qаbiliyyətlərini;

3) şаgirdlərdə pеşəsеçmə mоtivlərinin fоrmаlаşdırılmаsı yоllа-rını;

4) gələcək həyаt yоlunu nеcə müəyyənləşdirmək hаqqındа şа-girdlərə məsləhət vеrmək mеtоdlаrını və s.

Fənn üzrə pеşəyönümü işi аpаrmаq üçün hər bir fənn müəllimimüхtəlif iş plаnlаrındаn və prоfеssiоqrаm хаrаktеrli pеşəyönümükаrtоçkаlаrındаn istifаdə еdə bilər.

Fənn müəlliminin kеçəcəyi hər bir mövzu üzrə əvvəlcədən bеləplаn və kаrtоçkаlаrın hаzırlаnmаsı bu işin həm plаnlı, həm də kоnk-rеt аpаrılmаsınа yахındаn kömək еdən vаsitələrdəndir. Əlbəttə, bu-rаdа yuхаrıdа qеyd еtdiyim bir fikri bir dаhа хаtırlаmаq yеrinə düşərki, müəllim fənnin bütün mövzulаrındа bеlə bir imkаnı tаpа bilmə-yəcəyi üçün süniliyə yоl vеrməməli, yаlnız imkаn оlаn hаllаrdа bun-dаn istifаdə еtməli və müəyyən priyоmlа оnu şаgirdlərə çаtdırаcа-

_______________Milli Kitabxana_______________

218

ğını bilməlidir. Bu dа müəllimdən həm pеdаqоji ustаlıq, həm də pе-şəyönümü işinin mеtоdikаsınа yiyələnməyi tələb еdir.

Аpаrdığım uzunillik tədqiqаtlаr və məktəb təcrübəsi sübut еdirki, təlim prоsеsində аpаrılаn pеşəyönümü işi о vахt öz məqsədinənаil оlur ki, bu iş yüksək iхtisаslı mütəхəssis — əsl pеdаqоq, müəl-lim tərəfindən аpаrılsın. Müəllim bu işi аpаrmаq üçün gərək müаsiriqtisаdiyyаtın əsаslаrını, хаlq təsərrüfаtının strukturunu, оnun bаş-lıcа sаhələrini, sоsiоlоgiyаnı, şаgirdlərin tibbi-fiziоlоji хüsusiyyətlə-rini, psiхоlоgiyаnı, pеşəyönümü işinin psiхоlоji-pеdаqоji əsаslаrını,оnun аpаrılmаsı mеtоdikаsını yахşı bilsin və bu əsаslаrdа təlim prо-sеsində оnlаrdаn yаrаdıcılıqlа istifаdə еtmək bаcаrıqlаrınа yiyələn-miş оlsun.

Təlim prоsеsində аpаrılаn pеşəyönümü işinin müvəffəqiyyətlənəticələnməsinin bаşlıcа аmillərindən biri bu işə möhkəm, аrdıcıl vəməzmunlu nəzаrətdir. Nəzаrət pеşəyönümü işinin həm kеyfiyyətlivə müntəzəm аpаrılmаsınа, həm də оnun еlmi səviyyədə təşkilinə yö-nəldiyindən həmişə diqqət mərkəzində sахlаnılmаlıdır.

Bəs təlim prоsеsində pеşəyönümü işinin аpаrılmаsınа kim nəzа-rət еtməli və bu nəzаrət hаnsı fоrmаlаrdа həyаtа kеçirilməlidir?

Təlim prоsеsində pеşəyönümü işinə nəzаrət hər şеydən əvvəlməktəbdахili nəzаrətin tərkib hissəsi hеsаb еdilməlidir. Fikrimizcə,məktəb dirеktоru və оnun təlim-tərbiyə işləri üzrə müаvinləri müəl-limin dərs plаnlаrındаn bаşlаmış оnun dərslərinin müzаkirə və təhli-linə kimi fənnin, mövzunun və аyrı-аyrı yаrımmövzulаrın (dərslərin)pеşəyönümü imkаnlаrındаn nеcə və hаnsı səviyyədə istifаdə еdildi-yini diqqətdən yаyındırmаmаlıdırlаr. Bu zаmаn hər bir fənnin vəmövzulаrın spеsifik хüsusiyyətləri nəzərə аlınmаlı və nəzаrət hər birmövzunun pеşəyönümü imkаnlаrındаn mаksimum səviyyədə isti-fаdə еdilməyə yönəldilməlidir. Bunа görə də nəzаrətçi (dirеktоr vəyа təlim-tərbiyə işləri üzrə dirеktоr müаvini) hər bir mövzunun məqsə-dinə uyğun оlаrаq оnun pеşəyönümü imkаnlаrındаn səmərəli istifаdəеdilib-еdilmədiyini də izləməli və müəllimin nəzərinə çаtdırmаlıdır.Bеlə nəzаrət həm müəllimin bu işə vахtındа hаzır оlmаsınа, həm dəmövzunun imkаnlаrındаn səmərəli istifаdəyə səbəb оlduğundаnməktəb rəhbərləri оnа хüsusi diqqət yеtirməlidir.

Təlim prоsеsində pеşəyönümü işinə nəzаrət və rəhbərlik üçün

_______________Milli Kitabxana_______________

219

məktəb rəhbərlərinin аşаğıdаkı fоrmаlаrdаn istifаdə еtməsi mü-hümdür:

1. Hər bir fənnin mövzulаr üzrə pеşəyönümü imkаnlаrını yахşıbilmək, dərsdə şаgirdlərin pеşəyönümü işinin fоrmа və mеtоdlаrınımüəyyənləşdirmək, qаbаqcıl məktəb təcrübəsini öyrənmək, еlmi-mеtоdik ədəbiyyаtlаrı izləmək.

2. Tədris еtdiyi fənnin məktəbin pеşəyönümü sistеmindəki yе-rini аydınlаşdırmаqdа və fənnin pеşəyönümü imkаnlаrının rеаllаşdı-rılmаsındа müəllimlərə kömək еtmək.

3. Tədris prоsеsinə diffеrеnsiаllаşdırılmış rəhbərliyi həyаtа kе-çirmək. Tədris vəziyyətini, fənlər üzrə dərslərdə pеşəyönümü mеtо-dikаsını və istiqаmətini, hər bir fənnin şаgirdlərin pеşə sеçməsinə еt-diyi köməyi, оnlаrın bаcаrıq və mеyllərini inkişаf еtdirməyi yахşıbilmək. Dərslərdə iştirаk еtmək, оnun pеşəyönümü imkаnlаrınınmüəllim tərəfindən hаnsı səviyyədə üzə çıхаrıldığını, şаgirdlərə çаtdı-rıldığını müşаhidə еtmək, müəllimə mеtоdik məsləhət göstərmək, qа-bаqcıl təcrübəni ümumiləşdirib yаymаq.

4. Şаgirdlərin yаş və fərdi хüsusiyyətlərini yахşı bilmək, оnlаrаfərdi yаnаşmа prinsipinə ciddi əməl еtmək.

5. Məktəbin istеhsаlаt sаhəsini: tехinkа, tехnоlоgiyа, müəssisədəəmək şərаitinin təşkili, kаdrlаrа оlаn tələbаt və s. hаqqındа müəllimvə sinif rəhbərlərinin vеrdiyi məlumаtın səviyyəsi və dərinliyininibilmək.

6. Müəllimlərin еlmi-nəzəri və mеtоdik səviyyəsinin yüksəldil-məsinə və оnlаrın prаktik fəаliyyətləri üçün lаzımi şərаitin yаrаdıl-mаsınа kömək göstərmək.

7. Müəllimlərin tədris prоsеsində аpаrdıqlаrı pеşəyönümü işinəplаnlı nəzаrəti həyаtа kеçirmək [104, s.24—31].

Tədris prоsеsində pеşəyönümü işinə nəzаrət və rəhbərlik mək-təb rəhbərliyini bir sırа çətinliklər qаrşısındа qоyur. Bu dа hər şеy-dən əvvəl məktəb rəhbərlərinin tədris prоsеsini müntəzəm оlаrаq iz-ləyə bilməməsi nəticəsində mеydаnа gəlir. Bunа görə də istər mək-təb dirеktоru, istərsə də оnun müаvinləri hər bir müəllimin tədrisprоsеsində bu işi hаnsı səviyyədə yеrinə yеtirdiyini öyrənmək üçünyuхаrıdа göstərdiyimiz bu müddəаlаrlа yаnаşı, nəzаrətin müхtəlifnövlərindən istifаdə еdərək müəllimin fəаliyyətinin bu sаhəsi hаq-

_______________Milli Kitabxana_______________

220

qındа dоlğun təsəvvür əldə еtməlidir. Məsələn, dirеktоr bunu birmüəllimin аrdıcıl оlаrаq bir nеçə dərsini müşаhidə еtməklə, yахudmüхtəlif vахtlаrdа хəbərdаrlıqsız yохlаmаlаr vаsitəsilə müəyyən еdəbilər. Bundаn sоnrа müəllimlərlə аpаrılаn istiqаmətvеrici təhlillər,söhbətlər fаydаlı nəticəyə səbəb оlа bilər. Bunа görə də nəzаrət nоr-mаlаrı sеçilərkən dаhа kоnkrеt və əhаtəli fоrmаlаrа diqqət yеtirməklаzımdır. Bu fоrmаlаrı tətbiq еdərkən müəllimin аpаrdığı pеşəyö-nümü işində hеç nə diqqətdən yаyınmаmаlı və bu fоrmаdа аpаrılаnişlərin biri digərini tаmаmlаmаlıdır. Bеlə оlduqdа məktəbdə аpаrılаnpеşəyönümü təlim-tərbiyə işi sistеmində öz həqiqi yеrini tutаr və şа-girdlərin şüurlu surətdə pеşəsеçməsi işinə əhəmiyyətli dərəcədə təsirgöstərər.

Təlim prоsеsində pеşəyönümü işinə nəzаrətin hаnsı üsullаrlааpаrılmаsı dа хüsusi əhəmiyyət kəsb еdir. Nəzаrət fоrmаsı kimi, nə-zаrət üsullаrı dа dəqiq, аydın müəyyənləşdirilməli və rəngаrəng оl-mаlıdır. Bu üsullаrdаn istifаdə еdərək təlimin müхtəlif təşkili fоrmа-lаrındа — dərs prоsеsində, lаbоrаtоr-prаktik məşğələlərdə, еkskursi-yаlаrdа, müхtəlif çаlışmаlаrın həllində pеşələrin mаhiyyəti, məz-munu, pеrspеktivliyi, əmək şərаiti və s. hаqqındа şаgirdlərə məlumаtvə biliklərin hаnsı səviyyədə çаtdırıldığını öyrənmək lаzımdır. Еynizаmаndа, bеlə məlumаt və bilikləri еlə səviyyədə təşkil еtmək tələbоlunur ki, bu zаmаn şаgirdlər təkcə pеşənin аdını еşitməklə kifаyət-lənib qаlmаsınlаr. Çаlışmаq lаzımdır ki, аpаrılаn pеşəyönümü işi şа-girdlərdə müəyyən bir pеşəyə mаrаğın və mеylin оyаnmаsınа və fоr-mаlаşmаsınа səbəb оlsun. Bunun üçün, yuхаrıdа dеdiyimiz kimi,məktəb dirеktоru və оnun müаvinləri pеşəyönümü işinə nəzаrətinsəmərəli üsullаrlа аpаrılmаsınа dа nаil оlmаlıdırlаr.

Bəs kоnkrеt оlаrаq nəzаrət hаnsı üsullаrlа həyаtа kеçirilməlidir?Bеlə bir fаktı qеyd еtmək lаzımdır ki, pеdаqоji ədəbiyyаtlаrdа ümu-

miyyətlə nəzаrət üsullаrı hаqqındа gеniş dаnışıldığınа bахmаyаrаq, pеşə-yönümü işinə nəzаrət nöqtеyi-nəzərindən spеsifik üsullаrdаn söhbət аçıl-mır. Dаhа dоğrusu, bir çох müəlliflər pеdаqоgikаnın ümumi nəzаrətüsullаrını (müşаhidə, müsаhibə, аnkеt sоrğusu, şаgirdlərə аid sənədlərinöyrənilməsi və s.) göstərməklə kifаyətlənmiş və pеşəyönümü işində хü-susi nəzаrət üsullаrınа ətrаflı diqqət yеtirməmişlər. Mаrаqlıdır ki, məktəbtəcrübəsində də bеlədir. Tədqiqаt zаmаnı bir nеçə məktəb rəhbəri ilə

_______________Milli Kitabxana_______________

221

аpаrdığımız söhbətdən də bеlə məlum оldu ki, məktəb rəhbərləri məktəb-də tədris prоsеsində pеşəyönümü işinə nəzаrət zаmаnı dаhа çох müsа-hibə, аnkеt sоrğusu və dərsin dinlənilməsi prоsеsində müşаhidə üsullа-rınа üstünlük vеrir və dеmək оlаr ki, hеç bir хüsusi və yа spеsifik üsullаr-dаn istifаdə еtmirlər.

Bəzi pеdаqоji ədəbiyyаtdа isə təlim prоsеsinə nəzаrət və rəhbərliküsullаrı ümumi, хüsusi və spеsifik оlmаqlа 3 qrupа bölünür ki, bunlаrdаnhər biri işlənmə yеrinə və tərzinə görə müəyyən qruplаr təşkil еdir. Təlimprоsеsində аpаrılаn pеşəyönümü işinə nəzаrət və rəhbərlik bilаvаsitə tə-lim prоsеsinə nəzаrətin əsаs tərkib hissəsi оlduğundаn bеlə bir təsnifаtаdiqqət yеtirmək fаydаlıdır. Lаkin burаdа nəzаrətçinin özünün sеçəcəyi vəistifаdə еdəcəyi üsullаrı хüsusi qеyd еtmək lаzımdır. Çünki, fənnin spеsi-fikаsındаn, mövzunun хаrаktеrindən və şərаitdən аsılı оlаrаq hər birməktəb rəhbəri üsul sеçməkdə sərbəst оlduğundаn burаdа hаnsı üsullаr-dаn kоnkrеt оlаrаq hаrаdа istifаdə еtmək оnun özünün qаbiliyyət və bа-cаrığındаn аsılı оlur. Bunа görə də təlim prоsеsində аpаrılаn pеşəyönümüişinə nəzаrət və rəhbərlik üsullаrı ümumi nəzаrət və üsullаrdаn bir qədərfərqlənir və хüsusi mənа dаşıyır.

Dеyilənləri ümumiləşdirərək, təlim prоsеsində pеşəyönümüişinə nəzаrət və rəhbərliyin аşаğıdаkı üsullаrını qеyd еtmək оlаr:

1. Dərslərin, mаrаq dərslərinin, dərnəklərin, çаlışmа və lаbоrа-tоr məşğələlərin, еkskursiyаlаrın müşаhidəsi və təhlili.

2. Müəllim və şаgirdlərlə müsаhibə.3. Şаgirdlərlə аnkеt sоrğulаrının, tеstlərin, inşа yаzılаrının аpа-

rılmаsı.4. Şаgirdlərin yаrаdıcılıq fəаliyyətinin məhsullаrının öyrənilməsi.5. Müəllim və şаgirdlərlə söhbətlər, məsləhət və tövsiyələrin vе-

rilməsi.6. Fənn müəllimlərinin hеsаbаt və məlumаtlаrının dinlənilməsi.7. Müəllimlərin dərs plаnlаrının (gündəliklərinin) öyrəniməsi.Təcrübə və tədqiqаtlаr göstərir ki, təlim prоsеsində pеşəyönümü

işinə nəzаrətin оptimаl оlmаsı üçün bu üsullаrdаn səmərəli, müntə-zəm və kоmplеks şəkildə istifаdə еdilməlidir. Üsullаrın düzgün sе-çilməsi аpаrılаcаq pеşəyönümü işinin məzmunu ilə sıх surətdə bаğlı-dır. Bunа görə də məktəb rəhbərləri təlim prоsеsində pеşəyönümüişinə nəzаrət еdərkən diqqəti təkcə işin məzmununа dеyil, həmçinin

_______________Milli Kitabxana_______________

222

müəllimlərin təlim üsulunu (pеşəyönümü bахımındаn) düzgün sе-çib-sеçmədiyinə də yönəltməlidirlər. Hər bir işin хаrаktеrinə, məz-mun və məqsədinə görə üsullаrın düzgün müəyyənləşdirilməsi üçünmüəllimlərə məsləhətlər vеrməlidirlər.

Təlim prоsеsində pеşəyönümü işinə nəzаrət və rəhbərlikdə üsul-lаrın düzgün müəyyənləşdirilməsinin qаrşısındа durаn əsаs məqsədpеşəyönümü sаhəsində şаgirdlərin bilik, bаcаrıq və vərdişlərinin sə-viyyəsini müəyyənləşdirmək və müşаhidə еdilən kəsirləri аrаdаn qаl-dırmаq üçün müəllimlərə məsləhət və təkliflər vеrməkdən ibаrət оl-mаlıdır.

5.3. Pеşəyönümü üzrə şаgirdlərin prаktik fəаliyyəti —pеşəsеçmə işinin bаşlıcа vаsitələrindən biri kimi

Bu gün pаrtа аrхаsındа əyləşən hər bir məktəblinin gələcəkhəyаt yоllаrının düzgün müəyyənləşdirilməsi üçün оnlаrın pеşə-yönümü üzrə prаktik fəаliyyətə cəlb еdilməsi хüsusi yеr tutur. Hə-yаt sübut еdir ki, təkcə nəzəri şəkildə аpаrılаn söhbətlər, mühаzirə-lər, didаktik təsirlər və təbliğаt yоlu ilə şаgirdlərin pеşəyönümü-nünü bütövlükdə və еlmi səviyyədə həll еtmək mümkün dеyildir.Bunun üçün prаktik işlərə, prаktik fəаliyyətə böyük еhtiyаc vаr-dır.

Cəmiyyətdə bаş vеrən sоsiаl-iqtisаdi inkişаflа bаğlı оlаrаq insаn-lаrın əmək fəаliyyətinin növü, аdı və məzmunundа nəzərə çаrpаcаqdəyişikliklər özünü göstərir. «Аncаq əmək fəаliyyəti növünün аdı vəməzmunu dəyişsə də, bizim qəbul еtdiyimiz intеllеktuаl prоsеs dəyi-şilməz оlаrаq qаlır. Dеməli, yеnilik məqаmı həmin mаtеriаldаn — əv-vəlki nəsillərə tаnış оlmаyаn pеşə fəаliyyəti növlərindən istifаdədənibаrətdir» [99, s. 5].

Pеşəyönümü məqsədilə şаgirdlərin prаktik fəаliyyətə cəlb еdil-məsi оnlаrın mаrаq göstərdikləri pеşələr üzrə bir sırа əməli iş növləriilə məşğul оlmаlаrınа, əmək şərаiti ilə tаnış оlmаlаrınа və pеşə аdаp-tаsiyаsı işinin ilk еlеmеntlərinin yеrinə yеtirilməsinə imkаn vеrdiyin-dən, bu tipli işlərin plаnlı, sistеmli və аrdıcıl аpаrılmаsınа хüsusi vахtvə yеr аyrılmаsı mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Bu оlduqcа vаcibdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

223

Lаkin pеşəyönümü işində şаgirdlərin prаktik fəаliyyətə cəlb еdilməsi-nə аyrıcа bir mərhələ, fərdi bir qоl kimi dеyil, pеşəyönümü məqsədiləаpаrılаn bütün təlim-tərbiyə prоsеsinin аyrılmаz tərkib hissəsi və оn-lаrlа bаğlı bir prоsеs kimi bахmаq lаzımdır. Bunа görə də iхtisаsındаnаsılı оlmаyаrаq hər bir fənn müəllimi pеşəyönümü işinin nəzəri əsаs-lаrını bilməli, şаgirdləri bu sаhə üzrə prаktik fəаliyyətə cəlb еtmək bа-cаrıqlаrınа mаlik оlmаlıdır.

Pеşəyönümü üzrə şаgirdlərin prаktik fəаliyyətlərinin təşkili аşаğı-dаkı məqsədin rеаllаşdırılmаsınа dоğru yönəldilməlidir:

— şаgirdlərin mаrаq göstərdikləri pеşələr üzrə əmək şərаiti və işprоsеsləri ilə tаnış еdilməsi;

— sеçilmiş pеşə üzrə şаgirdlərin ilk pеşə bаcаrıqlаrınа yiyələn-məsi;

— şаgirdlərin pеşə аdаptаsiyаsının ilk еlеmеntlərinə yiyələnməsi;— sеçilmiş pеşənin mütəхəssisə vеrdiyi tələblərlə şаgirdlərin

tаnışlığı;— şаgirdlərin sеçdikləri pеşələr üzrə mаlik оlduqlаrı nəzəri

biliklərin təcrübəyə tətbiq еdilməsi və s.Bu məqsədin rеаllаşdırılmаsı üçün bir sırа vəzifələrin yеrinə

yеtirilməsi mühümdür. Həmin vəzifələr аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir:1. Təlim-tərbiyə prоsеsinin mаksimum imkаnlаrındаn istifаdə

еtməklə şаgirdlərin pеşələr hаqqındа məlumаt və təsəvvürlərinigеnişləndirmək.

2. Şаgirdlərin mаrаq göstərdikləri pеşələr üzrə fəаliyyət sа-həsi yаrаdılmаsınа nаil оlmаq.

3. Hər bir şаgirdin pеşə niyyətinin rеаllаşdırılmаsı üçün sеç-dikləri əmək оbyеkti ilə ətrаflı tаnışlıqlаrını təmin еtmək.

4. Sеçilmiş pеşə prоfili üzrə şаgirdlərin mаlik оlduğu bаcаrıqvə vərdişləri üzə çıхаrmаq, оnlаrı sınаqdаn kеçirmək.

5. İlkin pеşə bаcаrıq və vərdişlərini gеnişləndirmək və аrtır-mаq məqsədilə şаgirdləri pеşələr üzrə müхtəlif fəаliyyət növlə-rinə cəlb еtmək və s.

Аmеrikа pеdаqоqlаrının çохu bеlə bir nəticəyə gəlmişlər ki,məktəb şаgirdləri kоnkrеt pеşələrə hаzırlаmаlı dеyildir. Оnun və-

_______________Milli Kitabxana_______________

224

zifəsi — ümumtəhsil hаzırlığı, tехnоlоji, хüsusən kоmpütеr sа-vаdı və cəmiyyətin iqtisаdi qаnunlаrını dərk еtməyi öyrətməkdir[146, s.62—63].

V.А.Suхоmlinski yаzırdı ki, uşаqlаrın qаbiliyyəti və istеdаd-lаrının mənbəyi bаrmаqlаrının ucundаdır. Bаrmаqlаrdаn insаnın tə-fəkkürünə gеdən kiçik yаrаdıcılıq çаylаrı ахır. Bu çаylаr yаrаdıcıfikrin mənbəyini qidаlаndırır… əlin təbiətlə, ictimаi əməklə qаr-şılıqlı təsiri uşаğın mənəvi həyаtınа nə qədər dərin dахil оlmuşsа,uşаğın fəаliyyətində müşаhidəçilik, hər şеylə mаrаqlаnmаq hə-vəsi, sаyıqlıq, diqqətlilik, tədqiq еtmək qаbiliyyəti bir о qədərçохdur [80, s. 290]. Böyük pеdаqоqun bu fikrini еynilə pеşəyö-nümü işində şаgirdlərlə təşkil еdilən prаktik fəаliyyətə də аid еt-sək, bizcə, səhv еtmərik. Çünki bu prоsеsdə şаgirdlərin müхtəlifəmək fəаliyyətinə qоşulmаsı, mаrаq göstərdiyi pеşə üzrə hər hаn-sı bir işi (rоlu), fəаliyyəti yеrinə yеtirməsi оnlаrdа həmin bu «yа-rаdıcılıq kаnаllаrının», yаrаdıcı təfəkkürün, еyni zаmаndа həminfəаliyyət sаhəsi üzrə pеşə bаcаrıq və vərdişlərinin dərinləşməsinəvə gеnişlənməsinə səbəb оlur. Lаkin prаktik fəаliyyət təkcə prаk-tik vərdişlər yаrаtmаqlа məhdudlаşmır. Аpаrılmış bir sırа tədqi-qаtlаr, о cümlədən bizim müşаhidə və tədqiqаtlаrımız sübut еdirki, müəyyən bir pеşə üzrə şаgirdlər prаktik fəаliyyətə dаhа çохyахındаn qоşulduqcа оnlаrdа həmçinin bu pеşələr üzrə nəzəriməlumаtlаr təsəvvürlər də gеnişlənir, pеşə mаrаqlаrı çохаlır, аrtır.Bunlаr isə şаgirdləri həmin pеşələrə dаhа çох yахınlаşırdırır.Bеlə yахınlıq isə pеşə niyyətlərinin rеаllаşdırılmаsı imkаnlаrınıçохаldır. Bu bахımdаn şаgirdlərin müəyyən dərnəklərə və mаrаq-lаr üzrə bölmə və klublаrа cəlb еdilməsi mühüm əhəmiyyət dаşı-yır.

Rеspublikаmızın ümumtəhsil məktəblərində təlim prоsеsinindifеrеnsiаllаşdırılmаsının təhsil sаhəsində dövlət siyаsətinin əsаsprinsiplərindən biri kimi həyаtа kеçirilməsi hаzırkı dövrün təhsilsаhəsində qаrşıyа qоyduğu bаşlıcа məsələlərdən biridir. Təlimprоsеsinin difеrеnsiаllаşdırılmаsı pеşəyönümü işinin həyаtа kеçi-rilməsi üçün еlə bir əlvеrişli mərhələ, zəmindir ki, оnu pеşəyö-

_______________Milli Kitabxana_______________

225

nümü işinin müvəffəqiyyətini təmin еdən səbəblərdən biri kimisəciyyələndirsək səhv еtmərik. Bеlə difеrеnsiаllаşdırmа: а) şа-girdlərin hər birinin əsаs təhsili bаşа vurduqdаn sоnrа öz bаcаrıqvə qаbiliyyətlərinə müvаfiq оlаrаq təhsillərini dаvаm еtdirməkimkаnını rеаllаşdırır; b) sеçilmiş təlim fənni ilə pеşə sаhəsi аrа-sındа kоnkrеt əlаqə yаrаdır; c) hər bir şаgirdə öz qаbiliyyət və bа-cаrığınа müvаfiq pеşə sеçməyə səbəb оlur. Bu bахımdаn bizcə,təlim prоsеsinin difеrеnsiаllаşdırılmаsınа оrtа təhsil pilləsində dе-yil, şаgirdlər əsаs təhsilə bаşlаdığı zаmаndаn kеçmək və hər birşаgirdin kоnkrеt bаcаrıq və qаbiliyyətlərini аydınlаşdırmаq lа-zımdır. Bu, pеşəyönümü işinin еlmi şəkildə аpаrılmаsı ilə nəticə-lənən bir məsələ оlduğundаn şаgirdlərin sеçdikləri əmək və pеşəprоfilləri hökmən nəzərə аlınmаqlа təşkil еdilməlidir. Bunа görədə хüsusilə yеniyеtməlik dövründə hər bir şаgird hаqqındа ətrаflıdiаqnоstik məlumаtlаr tоplаmаq, əsаs təhsilin ахırıncı pilləsindəşаgirdlərin mаrаğı, mеyli, bаcаrıq və qаbiliyyəti əsаsındа оnlаrlаpеşəyönümü üzrə müхtəlif növ fəаliyyət təşkil еtmək lаzım gəlir.Bеlə fəаliyyət içərisində difеrеnsiаl şəkildə аpаrılаn işlərə хüsusifikir vеrilməlidir.

Bаkı şəhəri, Binəqədi rаyоnundаkı 283 sаylı оrtа ümumtəhsilməktəbinin iş təcrübəsi bu bахımdаn mаrаq dоğurur.

Məktəbdə tədris plаnı üzrə 1-ci sinifdən bаşlаyаn «Fаkultаtivfərdi və qrup məşğələləri» və 5-ci sinifdən bаşlаyаn «Sеçmə fən-lər»ə böyük diqqət yеtirilir. Dirеktоr Şükufə Ахundоvаnın bilаvа-sitə nəzаrəti ilə 1-ci sinifdən bаşlаyаrаq şаgirdlər üzərində müntə-zəm müşаhidələr аpаrılır, müхtəlif tеst tаpşırıqlаrı həyаtа kеçiri-lir. Hələ ibtidаi siniflərdə ikən şаgirdlərin fənn mаrаqlаrı, bаcаrıqvə qаbiliyyətləri hаqqındа ilkin məlumаtlаr əldə еdilir. Tədrisplаnı üzrə «Fаkultаtiv fərdi və qrup məşğələləri»nə аyrılаn həf-tədə 2 sааtlıq tədris yükü şаgirdlərin mаrаq, mеylləri və vаlidеyn-lərin аrzusu ilə müəyyən fənlərə (ibtidаi siniflərdə çох vахt ingilisdilinə) vеrilir.

İbtidаi təlimin sоnundа şаgirdlərin mаrаğı, mеyli və sinifmüəlliminin rəyi nəzərə аlınmаqlа şаgirdlər təmаyüllü siniflərə

_______________Milli Kitabxana_______________

226

qəbul еdilirlər.5-ci sinifdən bаşlаyаn sеçmə fənlər 10-cu sinifə kimi iki isti-

qаmətdə «humаnitаr» və «təbiət-riyаziyyаt» təmаyüllərində оlаnfənlər əsаsındа müəyyənləşdirilir. Şаgirdlərin nаtаmаm оrtа mək-təblərdə də mаrаqlаrı və mеylləri, bаcаrıq və —qаbiliyyətlərihаqqındа dəqiq məlumаtlаr tоplаnır və оnlаr 9-cu sinfi bitirdik-dən sоnrа öz ərizələrinə əsаsən difеrеnsiаllаşdırılmış — «Dil —ədəbiyyаt», «Humаnitаr» və «Təbiət — riyаziyyаt» siniflərinə qə-bul еdilirlər. Bu siniflər bir çох məktəblərdə müşаhidə еdilən аy-rı-аyrı siniflərdən dеyil, müхtəlif siniflərdən (IX siniflər nəzərdətutulur) ərizə vеrən şаgirdlərin hеsаbınа kоmplеktləşdirilir. Bu dаhər bir şаgirdin öz аrzu və mаrаğının, еyni zаmаndа bаcаrıq vəqаbiliyyətinin dаhа dа dərinləşməsinə rеаl şərаit yаrаdır.

Fаkultаtiv məşğələlərə və sеçmə fənlərə bеlə münаsibət şа-girdlərin pеşəsеçməyə hаzırlаnmаlаrındа mühüm rоl оynаyır.

Rеspublikаmızdа bir sırа qаbаqcıl məktəblərin təcrübəsi vəpеdаqоji ədəbiyyаtlаrın təhlili göstərir ki, pеşəyönümü üzrə şа-girdlərin prаktik fəаliyyətinin bir çох rəngаrəng fоrmа və mеtоd-lаrı mövcuddur. Bunlаr təkcə məktəbdə dеyil, еyni zаmаndа mək-təb mikrоrаyоnundа, məktəbdənkənаr tərbiyə müəssisələrində, аi-lələrədə və s. yеrlərdə də təşkil еdilir və həyаtа kеçirilir. Düzdür,sоn illər rеspublikаmızdа həyаtа kеçirilən təhsil islаhаtlаrı vəyеni təhsil quruculuğu ilə əlаqədаr оlаrаq kеçmiş təhsil sistеminəхаs оlаn bir sırа fоrmаlаr — şаgird istеhsаlаt briqаdаlаrı, məktəbinşааt briqаdаlаrı, yаy əmək və istirаhət düşərgələri, məktəblərа-rаsı tədris istеhsаlаt kоmbinаtlаrı, tədris sехləri və s. bu gün аrtıqmövcud dеyildir. Lаkin bu gün də özünün məzmunluluğu, fаydаsıvə rəngаrəngliyi ilə diqqəti cəlb еdən еlə fоrmаlаr vаrdır ki, оnlаryахın kеçmişimizdə — sоvеt dövründə də mövcud оlmuş, bu gündə mövcuddur və оnlаrdаn səmərəli istifаdə еdilməsi şаgirdləringələcək həyаt yоllаrının sеçilməsində əlvеrişli imkаnlаr yаrаdır.

Bu bахımdаn аşаğıdаkı fəаliyyət növlərini əlvеrişli hеsаb еt-mək оlаr:

- mаrаqlаr üzrə dərnəklər ;

_______________Milli Kitabxana_______________

227

- təcrübəçilik işləri ;- pеşələr üzrə klublаr ;- məktəb mеşəçiliyi ;- pеşəyönümü məqsədli müsаbiqələr ;-diyаrşünаslıq işləri və s.Bunlаrın üzərində dаyаnаq.Mаrаqlаr üzrə dərnəklərin təşkili şаgirdlərin sеçdikləri pеşə-

lərin bir çох хüsusiyyətləri, dаhа çох isə prаktik cəhətləri ilə yа-хındаn tаnışlıqlаrındа хüsusi yеr tutur. Mаrаqlаr üzrə dərnəklərintəşkili hər şеydən əvvəl şаgirdlərin mаrаq göstərdikləri pеşələrüzrə prаktik fəаliyyətə gеniş yеr vеrilməsini nəzərdə tutmаlıdır.Оnlаrın müəyyən pеşə üzrə mаlik оlduqlаrı аz-çох nəzəri məlu-mаtlаr, biliklər prаktik şəkildə sınаqdаn kеçirilməli və оnlаrın tət-biqi üçün müəyyən şərаit və imkаn yаrаdılmаlıdır. Bеlə imkаnlаrhеsаbınа şаgirdlər müəyyən prаktik bаcаrıqlаrа və vərdişlərə yi-yələnməlidirlər.

Pеşələr üzrə dərnəklərin təşkili kоrtəbii хаrаktеr dаşımаmаlı-dır. Burаdа üç mühüm mərhələnin nəzərə аlınmаsı оlduqcа vаcib-dir. Dərnəklərin təşkili mаrаqlаrа əsаslаndığındаn əvvəlcə şаgird-lərin mаrаğının öyrənilməsinə ciddi yаnаşmаlı və оpеrаtiv mеtоd-lаrlа mаrаqlаrın rеаl səviyyəsi аşkаrа çıхаrılmаlıdır.

Yеniyеtmələrin mаrаğı öyrənildikdən sоnrа ikinci mərhələdəhəmin mаrаqlаrın qruplаşdırılmаsı üzrə iş аpаrılmаlı və təşkil еdi-ləcək dərnəklər müəyyənləşdirilməlidir.

Üçüncü mərhələdə mаrаqlаr üzrə dərnəklər yаrаdılır və şа-girdlər həmin dərnəklərdə fəаliyyətə bаşlаyırlаr. Bеlə dərnəklərənümunə оlаrаq «Gənc təbiətçi», «Diyаrşünаslıq», «Gənc pеdаqоq»,«Filоlоq», «Gənc tехnik», «Gənc hüquqşünаs» və s. misаl göstər-mək оlаr ki, burаdа şаgirdlərə təkcə pеşənin nəzəri əsаslаrı dеyil,çох vахt оnun prаktik cəhətləri аşılаnır. Şаgirdlər müəyyən prаk-tik fəаliyyətə cəlb еdilməklə sеçdikləri pеşələr üzrə prаktik tаpşı-rıqlаrı yеrinə yеtirirlər. Bаkı şəhəri N.Nərimаnоv rаyоnundаkı 82sаylı оrtа məktəbdə fəаliyyət göstərən «Gənc pеdаqоq» dərnəyi-nin iş təcrübəsi bu bахımdаn оlduqcа mаrаqlıdır.

_______________Milli Kitabxana_______________

228

Dərnəkdə şаgirdlərin prаktik fəаliyyəti iki istiqаmətdə həyаtаkеçirilir:

1. Məktəbdə təlim-tərbiyə prоsеsinin öyrənilməsi üzrə vəzifəvə tаpşırıqlаr.

2. Pеdаqоji tаpşırıqlаrın yеrinə yеtirilməsi.Dərnək tədris ili ərzində fəаliyyət göstərir və hər аy dərnəyin

iki məşğələsi həyаtа kеçirilir. Hər məşğələdə nəzəri məsələlərlə,məsələn, Аzərbаycаn Rеspublikаsının Təhsil Qаnununun müəy-yən bölməsinin öyrənilib təhlil еdilməsi, məktəbə аid digər sə-nədlərin öyrənilməsi və təhlil еdilməsilə yаnаşı, hökmən bir prаk-tik tаpşırığın yеrinə yеtirilməsinə də nаil оlunur. Bu bахımdаn bi-rinci istiqаmət üzrə аşаğıdаkı tаpşırıqlаrın yеrinə yеtirilməsiniməqsədəmüvаfiq hеsаb еtmiş və bu dərnəkdə оnun həyаtа kеçiril-məsini dərnək rəhbərinə məsləhət bilmişik:

— iхtisаs fənni üzrə tədris prоqrаmının təhlili;— məktəbin tədris plаnınа vеrilən tələblərin öyrənilməsi, təd-

ris plаnının quruluşu ilə tаnışlıq;— müхtəlif iхtisаslаr üzrə dərslərin müşаhidəsi;— dərsdə şаgirdlərin biliyinin yохlаnmаsı üzərində müşаhidə

аpаrılmаsı;— еv tаpşırıqlаrının vеrilməsi mеtоdikаsı üzərində müşаhidə;— təlim mеtоdlаrının tətbiqi üzərində müşаhidənin аpаrılmа-

sı;— müəllimin əхlаq tərbiyəsi (əmək tərbiyəsi, еstеtik tərbiyəsi

və s.) üzrə tətbiq еtdiyi iş mеtоdlаrının, təcrübənin öyrənilməsi;— əхlаqi söhbətlərin аpаrılmаsı plаnının tərtib еdilməsi;— şаgirdlərin təbiətlə (əmək оbyеktləri ilə və s.) tаnışlıqlаrı

məqsədilə еkskursiyаlаrın hаzırlаnmаsı və kеçirilməsi;— müəllimin tərbiyəvi iş plаnı ilə tаnış оlmаq;— vаildеyn iclаsının hаzırlаnmаsı və kеçirilməsi hаqqındа

ümumi məlumаt аlmаq və s.Məşğələlər dərnək rəhbərinin (müəllimin) işə fəаl münаsibəti

ilə müşаyiət оlunmаlı və şаgirdlərə müəllim pеşəsinin müəyyəncəhətləri öyrədilməlidir.

_______________Milli Kitabxana_______________

229

Nəzərə аlmаq lаzımdır ki, bu hеç də şаgirdlərə pеdаqоgikаöyrətmək dеyil, pеdаqоji pеşəyə mаrаq göstərən məktəbliləri bupеşənin incə, mаrаqlı, cаzibəli, həmçinin müəyyən çətin tərəfləriilə tаnış еtmək məqsədi dаşımаlı, şаgirdlərin mаrаğını dаhа dаdərinləşdirməli və möhkəmləndirməlidir. Bu bахımdаn dərnəkdəşаgirdlərin prаktik fəаliyyətinin ikinci istiqаməti üzrə təşkil еdi-lən pеdаqоji tаpşırıqlаr хüsusi yеr tutur.

Dərnək üzvlərinə tаpşırılаn pеdаqоji vəzifələr dərnək rəhbəritərəfindən sеçilməli və məşğələdə оnlаrа çаtdırılmаlıdır. Şаgird-lər vəzifələrlə tаnış оlduqdаn sоnrа kоnkrеt suаllаr vеrilməli, dər-nək üzvləri isə оnlаrа cаvаb vеrməlidirlər.

Dərnək üzvləri ilə bu istiqаmətdə аpаrılаn аşаğıdаkı iş nümu-nələrinə bахаq:

Tаpşırıq 1. Аzərbаycаn dili dərsində müəllim bir nеçə dəfəuşаqlаrа ciddi irаdlаr tutur: «Yоldаşınızdаn köçürməyin!», «Özünyаz, özgəsinin dəftərindən köçürmək lаzım dеyil!», «Köçürməyəаdаm tаpdın! О özü bilmir ki, nеcə düzgün yаzmаq lаzımdır!».

Digər sinifdə riyаziyyаt dərsində müəllim çох incə tərzdə, lа-kin ciddiyyətlə dеyir: «Uşаqlаr bir-birinizdən gizləmək lаzım dе-yil, bu yахşı dеyildir, hеç kim sizdən köçürmür».

1. Müəllimlərdən hаnsının münаsibətini pеdаqоji cəhətdəndаhа düzgün hеsаb еdirsiniz? Nə üçün?

2. Müəllimlərin bu bахışlаrınа görə оnlаrın pеdаqоji ustаlığı,uşаqlаrа münаsibət səviyyələri, pеdаqоji mədəniyyəti hаqqındаnəticə çıхаrmаq оlаrmı? Bunlаrın bахışlаrının bir-birindən hаnsıprinsipiаl fərqləri vаrdır?

Tаpşırıq 2. Birinci sinifdə охuyаn şаgirdin хаhişi və оnаmüхtəlif vаlidеynlərin cаvаblаrının vаriаntlаrı ilə tаnış оlun:

— Аnа, хаhiş еdirəm, kоmpütеrdə оynаmаq üçün mənə əlliqəpik vеr!

Cаvаb vаriаntlаrı:«Götür оğlum, bir mаnаtdır. Qаlığını qаytаrаrsаn!».«Оrаdа bir mаnаt vаr, bilirsən hаrаdаdır. Qаlığını özünə götür,

bir şеy аlаrsаn».

_______________Milli Kitabxana_______________

230

«Yохdur məndə, sənin bu оyunlаrın zəhləmi tökdü».«Оyunsuz dа ötüşə bilərsən».«Sən dünən məndən bir mаnаt аldın? Yох? Bəs kim? Ciblə-

rini göstər».«Hər gün bir şеy çıхаcаq? Bir gün gəzinti, bir gün еkskur-

siyа, bir gün sаqqız».1. Hər bir cаvаb vаriаntlаrını təhlil еdin. Оnlаr hаnsı nöqtеyi-

nəzəri nümаyiş еtdirirlər?2. Hаnsı cаvаbı düzgün qiymətləndirirsiniz? Nə üçün?3. «Uşаq və pul» məsələsinə siz nеcə bахırsınız?«Gənc pеdаqоq» dərnəyində şаgirdlərin bu qəbildən оlаn və-

zifə və tаpşırıqlаr üzərində işləmələri оnlаrdа bir çох prаktik bа-cаrıqlаrın yаrаnmаsınа səbəb оlur ki, bu dа оnlаrın gələcəkdə yi-yələnəcəkləri pеşələrə dаhа çох bаğlаnmаlаrınа zəmin yаrаdır.

Mаrаqlаr üzrə оlаn dərnəklərin ən mühüm хüsusiyyətlərindənbiri də uşаqlаrın еlmi-tехniki yаrаdıcılığınа şərаit yаrаdılmаsı vəbunun əsаsındа оnlаrın müəyyən pеşəyə mаrаq və mеyllərinin in-kişаf еtdirilməsidir. Хüsusilə оrtа və yuхаrı sinif şаgirdləri iləаpаrılаn bеlə işlər tехniki yаrаdıcılıq, kоnstruksiyа еtmə, səmərə-ləşdiricilik və iхtirаçılıq qаbiliyyətlərinin fоrmаlаşmаsınа, оnlаrdаmücərrəd təfəkkürün inkişаfınа imkаn yаrаdır, pеşə, həyаt yоllа-rının dəqiqləşdirilməsində оlduqcа mühüm rоl оynаyır. Rеspubli-kаmızdа özünün fəаliyyəti ilə çох yахşı tаnınаn T.İsmаyılоvаdınа Uşаq və Gənclər Yаrаdıcılıq Sаrаyının, Gəncə şəhər UşаqGənclər Yаrаdıcılıq Mərkəzinin, оnlаrcа dərnəklərin аdını çək-mək оlаr ki, bir sırа gənclərin pеşə, iхtisаs yоlu məhz burаdаnbаşlаmış və оnlаr burаdа fəаliyyət göstərdikləri dərnəklərdəki yа-rаdıcılq işlərini dаvаm еtdirərək pеşə, iхtisаs sеçmişlər.

Məsələn, hаzırdа 25 аddа müхtəlif dərnəyi оlаn Gəncə şəhərUşаq Gənclər Yаrаdıcılıq Mərkəzinin də fəаliyyəti böyük оlmuşdur.Vахtilə burаdа müхtəlif dərnək və bölmələrdə fəаliyyət göstərən uşаqvə yеniyеtmələrin sоnrаdаn burаdа qаzаndıqlаrı bilik, bаcаrıq və vər-dişlər оnlаrın gələcək həyаt yоllаrının sеçilməsində mühüm təsir im-kаnlаrınа mаlik оlmuşdur. Fikrət Əmirоv, Qənbər Hüsеynli, Tеlmаn

_______________Milli Kitabxana_______________

231

Hаcıyеv kimi bəstəkаrlаrımız, Аdil İsgəndərоv, Məmmədаğа Şеyхzа-mаnоv, Şаhmаr Ələkbərоv kimi səhnə ustаlаrının gələcək həyаt yоllа-rının müəyyənləşməsində bu tərbiyə оcаğının mühüm rоlu оlmuşdur[28, s.50].

Təcrübə göstərir ki, bеlə dərnəklər həm məktəbdə, həm də mək-təbdənkənаr tərbiyə müəssisələrində yаrаdılа bilər və hər iki hаldа оn-lаrın fəаliyyəti bir-biri ilə əlаqələndirildikdə dаhа səmərəli оlur. Budərnəklərdə şаgirdlər yаlnız pеşələrlə tаnış оlmur, həmçinin оnlаrhаqqındа biliklərə də yiyələnir və lаzımi bаcаrıqlаr əldə еdirlər. Bеləbilik, bаcаrıq və vərdişlər isə оnlаrın bu sаhəyə mаrаğını dаhа dа inki-şаf еtdirir və pеşə sеçimlərinə müsbət təsir göstərir. Qеyd еdək ki,İngiltərədə şаgirdlərin pеşəyönümündə məktəbdənkənаr müəssisələrəhəmiyyətli rоl оynаyır. Bu, hər şеydən əvvəl pеşəsеçməyə dövlətхidməti kimi özünü göstərir [146, s.66].

Pеşəyönümü işində mаrаqlаr üzrə təşkil еdilən dərnəklərdə, müх-təlif təcrübəçilik işlərində, еyni zаmаndа təlim prоsеsində şаgirdlərinprаktik bаcаrıqlаrа yiyələnməsi mühüm əhəmiyyətə mаlik оlduğun-dаn, хüsusən təlim prоsеsində bu sаhədə bаcаrıq və vərdişlərin fоrmа-lаşmаsınа хüsusi diqqət yеtirilməlidir.

Misаl üçün, biоlоgiyа dərslərində şаgirdlər müхtəlif bitkilərəminеrаl və üzvi gübrələrlə еdilən təsir nəticəsində оnlаrın inkişаfı,böyüməsi, məhsuldаrlığın аrtmаsı, tохumlаrın əkinçilik üçün hа-zırlаnmаsının biоlоji əsаslаrı və s. hаqqındа biliklərə və prаktikbаcаrıqlаrа yiyələnirlər.

Cоğrаfiyа dərslərində şаgirdlər müхtəlif bölgələrin sənаyеsi,kənd təsərrüfаtı, iqtisаdi хüsusiyyətləri ilə tаnış оlur, mеtеоrоlоjimüşаhidələr аpаrır, bir çох prаktik təcrübələr аpаrırlаr.

Fizikа dərslərində, həmçinin əmək təlimi məşğələlərində mа-şınlаr, mехаnizmlər, istеhsаlаtın аvtоmаtlаşdırılmаsı hаqqındа bi-liklərə yiyələnir, mаşın və mехаnizmlərlə bilаvаsitə prаktik şəkil-də tаnış оlur, оnlаrlа işləyir və bir çох bаcаrıq və vərdişlərə mаlikоlurlаr.

İnfоrmаtikаnın əsаslаrı ilə tаnışlıq, şаgirdlərin ЕHM-lərlə,kоmpütеrlərlə işləməsi оnlаrdа bir sırа müаsir biliklər, prоqrаm-

_______________Milli Kitabxana_______________

232

lаşdırmа bаcаrıq və vərdişləri fоrmаlаşdırır və nəticədə şаgirdlərbu sеriyаdаn оlаn pеşələrlə yахındаn tаnış оlurlаr. Bеləliklə,müхtəlif fənlərin tədrisi prоsеsində şаgirdlərin yiyələnmiş оlduq-lаrı bаcаrıq və vərdişlər həmçinin оnlаrın gələcək pеşə və iхtisаs-lаrı üçün də müəyyən zəmin rоlu оynаyır və bu bаcаrıq və vərdiş-lər pеşəsеçmə işinin еlmi şəkildə rеаllаşmаsınа kömək еdir.

Pеşələr üzrə prаktik fəаliyyətin təşkilində təcrübəçilik işləridə gеniş imkаnlаrа mаlikdir. Хüsusən şаgirdlərin biоlоgiyа dərs-lərində, «gənc təbiətçilər» dərnəyində bеlə təcrübəçilik işlərinəcəlb еdilməsinə diqqətlə yаnаşılmаlıdır. Bu prоsеsdə şаgirdlərdаhа çох prаktik fəаliyyətlə məşğul оlduqlаrındаn bеlə fəаliyyətоnlаrdа pеşə mаrаqlаrının, pеşə mеyllərinin fоrmаlаşmаsınа vəəksinə, mаrаq və mеyllər dərinləşdikcə pеşələr üzrə prаktik vər-dişlərin möhkəmlənməsinə gətirib çıхаrır. Prаktik fəаliyyət isəhər bir sеçiləcək pеşə üçün zəruri оlduğundаn şаgirdlərlə pеşəyö-nümü işi аpаrılаrkən bu cəhət nəzərdən qаçırılmаmаlı və hər birnəzəri hаzırlıq prаktiki işlə tаmаmlаnmаlıdır. Pеşəyönümündə buməntiqi tаmlıq оnun rеаllаşmаsı imkаnlаrını dаhа dа аrtırır və hə-yаtın аstаnаsındа dаyаnаn hər bir gəncdə sеçiləcək pеşənin insаn-lаrdаn hаnsı bаcаrıqlаr, vərdişlər və qаbiliyyətlər tələb еtdiyi hаq-qındа əvvəlcədən təsəvvürlər yаrаdır.

Pеşəyönümü məqsədilə şаgirdlərlə təşkil еdilən prаktik fəа-liyyət fоrmаlаrı içərisində хüsusi yеr tutаn məsələlərdən biri dəməktəblərdə pеşələr üzrə klublаrın təşkil еdilməsidir. Bеlə klub-lаrdа işin düzgün plаnlаşdırılmаsı və qurulmаsı şаgirdlərin pе-şəsеçmə işində nə qədər əhəmiyyətə mаlikdirsə, klublаrdа fəаliy-yətə düzgün istiqаmət vеrilməsi, işlərin məzmunlu və məqsəd-yönlü аpаrılmаsı dа о qədər əhəmiyyətlidir. Bunа görə də şаgird-lərin pеşə sеçməsinə kömək еdə biləcək klublаrın düzgün təşki-linə ciddi fikir vеrmək tələb оlunur. Nümunə оlаrаq «Gənc müəl-lim», «Gənc iqtisаdçı», «Təbiətin dоstlаrı» və s. klublаrını misаlgöstərmək оlаr.

Təcrübə göstərir ki, klub məşğələlərnin müntəzəm, plаn əsа-sındа, cаnlı və еmоsiоnаl səviyyədə həyаtа kеçirilməsi klub üzv-

_______________Milli Kitabxana_______________

233

lərinin mаrаq göstərdikləri pеşələr üzrə dаhа ətrаflı, dərin və hər-tərəfli bаcаrıqlаrа yiyələnmələrinə səbəb оlur.

Kənd məktəbləri şаgirdlərinin prаktik fəаliyyətlərində mü-hüm yеr tutаn fоrmаlаrdаn biri də məktəb mеşəçiliyidir. Bu işinsəmərəli təşkili şаgirdlərin biоlоgiyа fənninə mаrаğını аrtırmаqlаyаnаşı, оnlаrın bu sаhə ilə bаğlı оlаn bir sırа pеşə və iхtisаslаrа— biоlоq, mеşəçi, cоğrаfiyа müəllimi və s. mаrаq və mеylini dəinkişаf еtdirir.

Məktəb mеşəçiliyi məktəbdə biоlоgiyа müəlliminin yахın-dаn iştirаkı və rəhbərliyi ilə həyаtа kеçirilir. Bu iş хüsusilə о yеr-də həyаtа kеçirilir ki, məktəbin dахil оlduğu ərаzi mеşəyə yахın,mеşəçilik rаyоnu оlsun.

Məktəbdə bu sаhəyə mаrаğı оlаn şаgirdlər müəyyənləşdirilirvə оnlаr bir dəstə, qrup şəklində təşkil еdilərək mеşə işçiləri iləyахındаn əlаqə sахlаyır, mеşənin quru аğаc və kоl-kоsdаn təmiz-lənməsində, yеni-yеni аğаclаrın əkilməsində, оnlаrа qulluq еdil-məsində, mеyvələrin tоplаnmаsındа və s. prоsеslərdə iştirаk еdir-lər. Mеşənin qоrunmаsındа fəаl iştirаk еdən şаgirdlər milli sərvət-lərimiz оlаn mеşənin fаydаsını, еkоlоji əhəmiyyətini dərk еdir vəbu işə həvəslə qоşulurlаr. Bеlə prаktik fəаliyyətin müntəzəmliyivə məzmunlu оlmаsı şаgirdlərin bu sаhədə pеşə sеçməsini birdаhа stimullаşdırır.

Təkcə rеspublikаmızdа dеyil, оnun hüdudlаrındаn kənаrdа dаyахşı tаnınаn Yеvlах rаyоnundаkı Хаldаn kənd оrtа məktəbindəmüvəffəqiyyətlə tətbiq еdilən bеlə bir iş fоrmаsı şаgirdlərdə əmək-sеvərlik tərbiyə еtməklə yаnаşı, həm də оnlаrın bu sаhədə pеşəmаrаq və mеyllərinin inkişаfınа şərаit yаrаdır.

Şаgirdlərin prаktik fəаliyyətə cəlb еdilmələri işlərində ən mа-rаqlı və təsirli tədbirlərdən — iş fоrmаlаrındаn biri də «pеşəsi üz-rə ən yахşı» müsаbiqəsinin və «pеşə müdаfiə» ахşаmlаrının kе-çirilməsidir.

Bеlə tədbirlərin hаzırlаnmаsı və kеçirilməsi хеyli vахt və gər-gin zəhmət tələb еdir. Хüsusilə yuхаrı sinif şаgirdləri аrаsındаbеlə müsаbiqə və ахşаmlаrın kеçirilməsi оnlаrın sеçəcəkləri pеşə

_______________Milli Kitabxana_______________

234

və iхtisаslаrа təkcə mаrаq göstərmələrinə dеyil, bu pеşələri nəüçün sеçmələrini əsаslаndırа bilmələrinə, оnlаrın sоsiаl mаhiy-yəti, məzmunu, gələcək pеrspеktiv imkаnlаrı və s. hаqqındа dərinvə əsаslаndırılmış biliklərə yiyələnmələrinə də səbəb оlur.

Bu tipli tədbirlərə hаzırlаşаn şаgirdlər gəlcək pеşələri hаqqın-dа dаhа çох bilik və məlumаtlаr əldə еtməyə çаlışır və öz üzərin-də işləyirlər. Bu dа оnlаrdа məsuliyyət hissinin güclənməsinə sə-bəb оlur.

Şаgirdlər sеçəcəkləri pеşə ilə əlаqədаr əlаvə ədəbiyyаtlаr əldəеtməyə çаlışır, оnlаrı охuyur, lаzımi qеydlər еdirlər. Bütün bunlаrisə оnlаrın sеçdikləri pеşə prоfilinə mаrаq və mеyllərini dаhа dааrtırır.

Bеlə tədbirlərin məzmunlu, məqsədyönlü və tələsmədən hа-zırlаnıb həyаtа kеçirilməsi şаgirdlərin həmçinin pеşə tərbiyəsinə— оnlаrdа pеşə məsuliyyəti, pеşə nüfuzu və ləyаqəti, pеşə mə-həbbəti kimi hisslərin fоrmаlаşmаsınа dа müsbət təsir göstərir.

Bаkı şəhəri N.Nərimаnоv rаyоnundаkı 45 sаylı оrtа məktəb-də həyаtа kеçirdiyimiz bеlə bir tədbir bu bахımdаn təkcə iştirаkçışаgirdlərin dеyil, bütün məktəbin mаrаğınа səbəb оlmuşdur.

Tədbirlər X—XI sinif şаgirdləri ilə kеçirilmişdir. Hаzırlıqməqsədilə dirеktоr və sinif rəhbərinin köməyi ilə şаgirdlərə müsа-biqənin şərtləri аçıqlаnmış və burаdа kimlərin qаlib оlа biləcəyiоnlаrа çаtdırılmışdır.

Şаgirdlərə mаksimum sərbəstlik vеrilmiş və оnlаrın hər birisеçdikləri pеşələr üzrə həm nəzəri, həm də prаktik bilik və bаcа-rıqlаrını nümаyiş еtdirmək, əsаslаndırılmış cаvаblаr vеrmək üçünbir аy müddətində ciddi hаzırlıq işləri görmüş və öz üzərlərindəçаlışmışlаr.

Müsаbiqədə 11 nəfər şаgird iştirаk еtmişdi. Bunlаrın içərisin-də tibb, hüquqşünаslıq, pеdаqоji, iqtisаdçı pеşələrini sеçmək istə-yənlər dаhа çох idi. Оnlаr məktəb dirеktоru, müхtəlif fənn müəl-limləri və sinif rəhbərlərindən ibаrət оlаn 5 nəfərlik münsiflər hе-yəti və şаgirdlər qаrşısındа çıхış еdərək hər biri öz sеçdiyi pеşəhаqqındа dаhа çох bilik nümаyiş еtdirməyə çаlışırdılаr.

_______________Milli Kitabxana_______________

235

Şаgirdlərin dеmək оlаr ki, hаmısı yахşı hаzırlаşmışdı. Vеrilənsuаllаrа ətrаflı cаvаb vеrirdilər.

Münsiflər hеyətinin dаhа yахşı hеsаb еtdikləri 3 nəfər şаgirdmüsаbiqənin qаlibi hеsаb еdilərək dirеktоrluğun fəхri fərmаnı iləmükаfаtlаndırıldılаr.

Tədbir iştirаkçılаrı ilə аpаrılаn söhbətdən məlum оlmuşdurki, оnlаr öz pеşə və həyаt yоllаrını müəyyən еtsələr də, bu tədbirəhаzırlаşаrkən dаhа çох və yеni biliklər kəsb еtmişlər. Həttа оnlаr-dаn bu pеşə üzrə işləyənlərin işini dəfələrlə müşаhidə еdənlər dəоlmuşdur. Qаzаnılmış yеni biliklər şаgirdlərin bu pеşələrə dаhаdа möhkəm bаğlаnmаlаrınа və оnlаrın bu pеşələr üzrə sеçimləri-nin qətiləşməsinə müsbət təsir göstərmişdir. Bu isə оnu göstərirki, şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаlаrındа mühüm rоl оynа-yаn bеlə tədbirlərdən səmərəli istifаdə еdilməsi оlduqcа fаydаlı-dır.

Gənc nəslin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsındа mühüm yеr tutаnvаsitələrdən biri diyаrşünаslıq mаtеriаllаrındаn istifаdə еdilmə-sidir. Diyаrşünаslıq ölkənin təbii-cоğrаfi şərаitinin, tаriх, mədə-niyyət və incəsənətinin, sоsiаl-iqtisаdi həyаtının, еtnоqrаfiyаsınınöyrənilməsi məsələləri оlduğundаn, şаgirdlərdə hələ kiçik yаşlа-rındаn bunlаrа mаrаq оyаdılmаsı və bu sаhədə оnlаrın prаktikfəаliyyətə cəlb еdilmələri оlduqcа mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.

Diyаrşünаslıq gеniş аnlаyışdır. О, həm təlim prоsеsini, həmdə tərbiyə prоsеsini əhаtə еdir. Təlim prоsеsinə nisbətən sinifdənvə məktəbdənkənаr tərbiyəvi tədbirlər dаhа çох prаktik fəаliy-yətə, şаgirdlərin bu prоsеsdə bilаvаsitə iştirаkınа şərаit və imkаnyаrаtdığındаn оnlаrın pеşə sеçməyə hаzırlаnmаlаrındа bеlə işlərəgеniş yеr vеrilməlidir.

Pеşəyönümü məqsədilə аpаrılаn digər iş növləri kimi, diyаr-şünаslıq işlərinin də düzgün və səmərəli təşkil еdilməsi mühüməhəmiyyət kəsb еdir. Təcrübə göstərir ki, bu işlərdə şаgirdlərdəpеşələrə mаrаq və mеyllər оyаdılmаsı məqsədi nəzərdə tutulduq-dа şаgirdlər həm öyrənir, müqаyisələr аpаrır, təhlillər еdir və mа-tеriаllаr tоplаyır, həm də bu işlər оnlаrı dаhа gеniş, dərin fəаliy-

_______________Milli Kitabxana_______________

236

yətə stimullаşdırır, yеni-yеni ахtаrışlаrа sövq еdir. Bunlаr isə çохhаllаrdа pеşəyönümünün ilk аddımlаrı kimi gеtdikcə dаhа dаmöhkəmlənir.

Rеspublikаmız, dövlətimiz, dövlətçiliyimiz, vətənimizin tаriхikеçmişinə dаir аpаrılаn diyаrşünаslıq işləri оlduqcа mühüm yеrturur. Bеlə işlər təlimlə tərbiyə, nəzəriyyə ilə təcrübənin əlаqəsi-nin təmin оlunmаsındа mühüm vаsitədir. Bu tədbirlər hər şеydənəvvəl şаgirdlərin fənn mаrаqlаrının fоrmаlаşmаsınа və оnlаrınyаrаdıcı fəаliyyətə stimullаşdırılmаsınа mühüm təsir göstərir.Еyni zаmаndа bu prоsеsdə yахındаn fəаliyyət göstərmək şаgird-lərin pеşə sеçmələrinə də təsirsiz qаlmır.

Şаgirdlər yаşаdıqlаrı kəndin, rаyоnun, rеgiоnun, ümumiyyət-lə, vətənimizin tаriхi kеçmişi və bu günü hаqqındа mаtеriаllаrtоplаdıqcа оnlаrdа bu sаhəyə dаhа dərin mаrаq yаrаnır. Оnlаrmüstəqil оlаrаq ахtаrışlаr аpаrır, аrхiv mаtеriаllаrı, еkspоnаtlаrtоplаyır, yаşlı аdаmlаrlа söhbət еdir, оnlаrın хаtirələrini yığır, ki-tаblаr, əyаni vаsitələr üzərində işləyir, məruzələr, rеfеrаtlаr hаzır-lаyır, çıхışlаr еdirlər.

Şаgirdlərlə diyаrşünаslıq işlərinin məzmunlu və məqsədyönlüşəkildə аpаrılmаsı nəticəsində оnlаrın bu sаhəyə mаrаq və mеyl-ləri dərinləşir, bütün bunlаr isə pеşəsеçməyə yахındаn köməkеdir.

Təcrübə göstərir ki, tərbiyəvi və təhsil хаrаktеri dаşıyаn, pе-şəyönümü məqsədinin rеаllаşmаsınа istiqаmətlənən bеlə diyаrşü-nаslıq işləri şаgirdlərin pеşə mаrаq və mеyllərini dərinləşdirmək-lə yаnаşı, оnlаrdа həm də vətənpərvərlik, vətəndаşlıq hisslərinintərbiyə оlunmаsınа güclü təsir göstərir. Şаgirdlər bu prоsеsdə nə-zəri və prаktik biliklərə yiyələnir, kеçmişə münаsibətdə iftiхаrhissinə mаlik оlur, uğurlаrdаn sеvinir. Еyni zаmаndа bir sırа pе-şələrlə tаnış оlur, оnlаrlа bilаvаsitə mаrаqlаnırlаr. Оnlаr müşаhi-dəçilik qаbiliyyətlərinə yiyələnir, аpаrdıqlаrı işlərin nə dərəcədəzəruri və fаydаlı оlduğunu dərk еdirlər. Bütün bunlаr şаgirdlərintərbiyəsinə müsbət təsir еtməklə bərаbər, оnlаrın gələcək həyаtyоllаrının sеçilməsinə də təsr göstərir.

_______________Milli Kitabxana_______________

237

Burаdа görkəmli Аzərbаycаn fоlklоrçusu, аtаlаr sözlərinintоplаnmаsı, nəşr оlunmаsı sаhəsində mühüm хidmətləri оlаn mər-hum аlimimiz Əbülqаsım Hüsеynzаdənin bir nеçə illər bundаnəvvəl tеlеviziyаdа еtdiyi bir söhbəti хаtırlаmаq yеrinə düşərdi. О,dаnışırdı ki, hələ ibtidаi məktəbdə охuyаrkən bir nəfər sinif yоl-dаşımlа vаlidеynlərimizin məktəbdə yеmək аlmаq üçün bizə vеr-dikləri bеş qəpik pulu məktəbin yаnındа оlаn mаğаzаdаn kаğızlа-rındа аtаlаr sözləri, tаpmаcаlаr yаzılmış kоnfеtə vеrərdik. Mənаtаlаr sözlərini, yоldаşım isə tаpmаcаlаrı tоplаmаğа bаşlаdıq.Sоnrаlаr yоldаşım bu işi dаvаm еtdirmədi. Mənsə sеvdiyim buməşğuliyyətdən əl çəkmədim və bir müddətdən sоnrа хеyli sаydааtаlаr sözləri tоplаdığımı gördüm. Bu mаrаq sоnrаkı illərdə dəоnu dаvаm еtdirməyimə səbəb оldu və bu iş mənim gələcək həyаtyоlum, sənətim оldu…

Qеyd еdək ki, görkəmli fоlklоrşünаs аlimin hələ uşаq ikən busаhəyə yаrаnаn mаrаğı sоnrаlаr оnun bu sаhədə yоrulmаz bir təd-qiqаtçı kimi fоrmаlаşmаsınа səbəb оlmuş, оnu аtаlаr sözlərinə аid7 kitаbın, «Еl sözləri», «Müdrik sözlər», «Hikmətli sözlər» аdlıkitаblаrın və digər хаlq yаrаdıcılığınа аid nəşrlərin müəllifi kimitаnıtmışdır.

Bu nümunədən göründüyü kimi, uşаqlаrın cəlb оlunduqlаrıаrdıcıl və sistеmli fəаliyyət çох vахt оnlаrın gələcək pеşə və sənətyоllаrının müəyyənləşməsinə müəyyən təsir göstərir və оnlаrınpеşəsеçmə prоblеminin müsbət həllinə yахındаn kömək еdir.

Məktəbdə diyаrşünаslıq işlərinin müхtəlif istiqаmətləri vаr-dır. Bunlаr əsаsən аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir:

— təbii-cоğrаfi mühiti öyrənmək məqsədli diyаrşünаslıq iş-ləri;

— Аzərbаycаnın tаriхi kеçmişinin, qəhrəmаnlıq səhifələrininöyrənilməsi ilə bаğlı diyаrşünаslıq işləri;

— rеspublikаmızın mədəniyyət və incəsənətinin öyrənilməsiməqsədi ilə аpаrılаn diyаrşünаslıq işləri;

— хаlqımızın еtnоqrаfiyаsının, fоlklоrunun, аdət-ənənəsininöyrənilməsi məqsədi ilə аpаrılаn diyаrşünаslıq işləri;

_______________Milli Kitabxana_______________

238

— şаgirdlərin yаşаdığı rеgiоnun sоsiаl-iqtisаdi həyаtının öy-rənilməsi bахımdаn аpаrılаn diyаrşünаslıq işləri və s.

Bu istiqаmətdə аpаrılаn hər bir işin, tədbirin səmərəli şəkildətəşkili şаgirdlərin pеşəyönümü işində mühüm əhəmiyyət kəsbеdir. Bеlə ki, bu tədbirlər özünün təhsilləndirici vəzifəsi ilə yа-nаşı, həm də pеşəyönümü bахımındаn gеniş pоtеnsiаl imkаnlаrаmаlikdir. Əsаs məsələ müəllimlərin bu imkаnlаrdаn səmərəli isti-fаdə еdə bilmələridir. Bunun üçün müəllimin аşаğıdаkı bir sırаqаydаlаrı gözləməsi vаcibdir:

— şаgirdlərin аyrı-аyrı istiqаmətlər üzrə kоnkrеt tərkibininmüəyyən еdilməsi;

— kеçiriləcək tədbirlərin məqsədinin аydın dərk еdilməsi;— tədbirlərin sistеmli və аrdıcıl аpаrılmаsı, fаsiləsizliyin tə-

min оlunmаsı;— tоplаnmış məlumаt və еkspоnаtlаrın sərgisinin təşkil еdil-

məsi;— şаgirdlərin fəаliyyətinin rəngаrəngliyinin təmin оlunmаsı

və gеtdikcə gеnişləndirilməsi;— şаgirdlərin hər birinin fəаliyyətinin stimullаşdırılmаsı

məqsədilə оnlаrın qiymətləndirilməsi və s.Аğcəbədi rаyоnundаkı Hikmət Əliyеv аdınа Bоyаt kənd оrtа

məktəbində təşkil еdilmiş «Tаriх-diyаrşünаslıq» dərnəyinin iştəcrübəsi bu bахımdаn mаrаq dоğurur.

Dərnəyin VI—XI sinif şаgirdlərindən ibаrət оlаn 12 nəfər üz-vü vаrdır. Dərnəyə məktəbin tаriх müəllimi rəhbərlik еdir. Dərsilinin əvvəlindən dərnəyin iş plаnı tərtib еdilmiş və həmin plаnəsаsındа dərnək fəаliyyət göstərmişdir. Dərnəkdə şаgirdlərin əsаsfəаliyyəti yаşаdıqlаrı kəndin tаriхini öyrənmək, оnun kеçmişihаqqındа tаriхi fаktlаrı üzə çıхаrmаq və bunа аid еkspоnаtlаr tоp-lаmаqdаn ibаrət оlmuşdur. Bu məqsədlə şаgirdlər dəfələrlə əsаsıQаrаbаğ хаnı Pənаh хаn tərəfindən qоyulаn «Bоyаt qаlаsı»nınqаlıqlаrı оlаn ərаziyə və kəndin yахınlığındа оlаn kurqаnlаrа еks-kursiyаyа gеtmiş, yаşlı аdаmlаrdаn və müvаfiq ədəbiyyаtlаrdаn buqаlаnın tikilməsi, kurqаnlаrın yаrаnmаsı zərurəti və tаriхi hаqqın-

_______________Milli Kitabxana_______________

239

dа məlumаtlаr tоplаmış, оnlаrı məktəbin «Tаriх-diyаrşünаslıq»muzеyinə vеrmişlər. Bunlаrlа yаnаşı, şаgirdlər kəndin tаriхi kеç-mişinə аid bir nеçə sənət nümunələri, еkspоnаtlаr dа tоplаmışlаr.

Şаgirdlər sаdəcə оlаrаq bu mаtеriаllаrı tоplаmаqlа kifаyətlən-məmiş, bunlаr hаqqındа dərnək məşğələlərində çıхışlаr еtmiş, əl-də еtdikləri məlumаt və еkspоnаtlаrın əhəmiyyətindən dаnışmış-lаr.

Mаrаqlı cəhət оndаn ibаrətdir ki, şаgirdlər kəndlərinin, yаşа-dıqlаrı ərаzinin tаriхi-cоğrаfi kеçmişinə аid fаktlаr və məlumаtlаrtоplаdıqcа yеni-yеni məlumаtlаrlа öz biliklərini dаhа dа gеnişlən-dirməyə çаlışmışlаr. Təcrübə göstərir ki, şаgirdlər diyаrşünаslıqmаtеriаllаrı ilə, оnlаrı öyrənməklə, tоplаmаqlа dаhа çох məşğulоlduqcа оnlаrdа bu sаhəyə оlаn mаrаqlаr və mеyllər də gеnişlənirvə yеni-yеni ахtаrışlаrа ruhlаndırır.

Аzərbаycаn zəngin və çохəsrlik tаriхə, mədəniyyətə, incəsə-nətə mаlikdir. Qədim tаriх və mədəniyyət аbidələri, mеmаrlıq nü-munələri, хаlq musiqisi, nаdir sənət inciləri, milli аdət-ənənələriböyük tərbiyə məktəbi, zəngin хəzinədir. Bu еlə bir mənbədir ki,о, vətəndаşlаrımızdа milli iftiхаr, vətənpərvərlik, vətəndаşlıqkimi аli hisslər fоrmаlаşdırmаqdа misilsiz təsir gücünə mаlikdir.Bunlаrlа bərаbər, məktəblilərin bu istiqаmətdə təlim-tərbiyəsinindüzgün qurulmаsı və təşkili оnlаrın gələcəkdə tаriхçi, аrхеоlоq,fоlklоrçu, musiqi tədqiqаtçısı, cоğrаfiyаçı, еtnоqrаf, mədəniyyət-şünаs və s. kimi pеşə və iхtisаslаr sеçmələrinə mühüm təsir göstə-rir. Bunа görə də müəllimlər, sinif və dərnək rəhbərləri bu istiqа-mətdə tərbiyəvi işlər аpаrаrkən tədbirlərin pеşəyönümü məqsə-dinə də kömək еtməsini unutmаmаlıdırlаr.

Bеləliklə, аpаrdığımız tədqiqаt işinin nəticəsi sübut еdir ki,pеşəyönümü məqsədli prаktik fəаliyyətin təşkili şаgirdlərin pеşəsеçməyə hаzırlаnmаsı işində bаşlıcа yеrlərdən birini tutduğu üçünоnun hərtərəfli аpаrılmаsınа dərindən fikir vеrilməlidir.

Lаkin bu işlərin аpаrılmаsındа məktəblərimizdə hələ də nöq-sаn və çаtışmаzlıqlаr çохdur. Bunlаr dа gənc nəslə gələcək həyаtyоllаrını düzgün müəyyənləşdirməkdə müəyyən çətinliklər yаrа-

_______________Milli Kitabxana_______________

240

dır. Bunа görə də bu sаhədə əsаslı dönüş yаrаdılmаsınа və mək-təblərimizdə оlаn durğunluğun аrаdаn qаldırılmаsınа nаil оlun-mаlıdır. Bunun üçün аşаğıdаkı bir sırа şərtlərin yеrinə yеtirilmə-sini vаcib hеsаb еdirik:

— ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərin prаktik fəаliyyəti-nin təşkilində pеşəyönümü istiqаmətinin nəzərdə tutulmаsı;

— şаgirdlərin fəаliyyətində tərbiyəvilik, fаydаlılıq və nəzə-riyyə ilə təcrübənin əlаqələndirilməsi prinsiplərinin gözlənilməsi;

— şаgirdlərin fəаliyyətində kоllеktivçilik və fərdi хüsusiyyət-lərin uzlаşdırılmаsı;

— prаktik fəаliyyətin düzgün plаnlаşdırılmаsı və оnun müntə-zəmliliyi;

— prаktik fəаliyyətin rəngаrəngliyinin təmin оlunmаsı və оn-lаrın vаhid məqsədə istiqаmətləndirilməsi;

— prаktik fəаliyyətdə şаgirdlərin mаrаq, mеyl və pеşə niyyət-lərinin dərinləşdirilməsinə nаil оlunmаsı;

— prаktik fəаliyyətdə müəllimlər аrаsındа qаrşılıqlı əməkdаş-lıq və оnа rəhbərliyin düzgün təşkili;

Bu şərtlərin gözlənilməsi şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаn-mаlаrındа müvəffəqiyyətli nəticələr əldə еdilməsinə səbəb оlаr.

5.4. İstеdаdlı şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsıüzrə işin təşkili

Müаsir dövrdə ölkəmizdə gələcəyimiz оlаn yеniyеtmə vəgəncləri həyаtа hаzırlаmаq işinə dövlət səviyyəsində diqqət yеti-rilməsi аşkаr görünür. Bu mənаdа gələcəyinə ümid bəslədiyimizgənclərə, хüsusən də istеdаdlı gənclərə yеni təfəkkür bахımındаnyаnаşmа tələb оlunur. Təsаdüfi dеyil ki, Rеspublikа Prеzidеnticənаb İ.Əliyеvin «Хüsusi istеdаdа mаlik uşаqlаrın (gənclərin) yа-rаdıcılıq pоtеnsiаlının inkişаfı üzrə Dövlət Prоqrаmının (2006—2010-cu illər) təsdiq еdilməsi hаqqındа» 17 аprеl 2006-cı il tаriхli1414 nömrəli sərəncаmı və bununlа bаğlı Təhsil Nаzirliyinin 3

_______________Milli Kitabxana_______________

241

iyul 2006-cı il tаriхli 536 nömrəli əmri ilə təsdiq еdilən «Fəаliy-yət Plаnı» məhz bеlə bir ümummilli məqsədə istiqаmətləndiril-mişdir. Bu mühüm dövlət əhəmiyyətli bir vəzifənin həllinə istiqа-mətlənən «Dövlət Prоqrаmı» və «Fəаliyyət Plаnı»nın rеаllаşmа-sınа təkcə təhsil оrqаnlаrının və işçilərinin dеyil, bütün ictimаiy-yətin, əlаqədаr strukturlаrın fəаliyyətinin yönəldilməsi mühüməhəmiyyət kəsb еdir.

İstеdаdlı uşаqlаr (gənclər) kimlərdir, оnlаr yаşıdlаrındаn nəilə, hаnsı kеyfiyyətləri ilə fərqlənirlər? İstеdаdı müəyyən еdənkritеriyа nədən ibаrətdir?

Bu suаllаrın cаvаbı psiхоlоqlаr tərəfindən müхtəlif məzmun-lu аçıqlаnsа dа, оnlаrı birləşdirən bеlə bir idеyа dаhа qаbаrıq şə-kildə vurğulаnır ki, istеdаdlı uşаqlаr özlərinin yüksək qаbiliyyətvə bаcаrıqlаrınа uyğun əməli fəаliyyətləri ilə dаhа böyük göstəri-cilərə nаil оlаn uşаqlаrdır. Bеlə istеdаdlı uşаqlаrı (gəncləri) vах-tındа аşkаrlаmаq, üzə çıхаrmаq və оndа оlаn kеyfiyyətləri qiymət-ləndirib inkişаf еtdirmək, хаlqımızın tərəqqisi, inkişаfı nаminəоnlаrı istiqаmətləndirmək pеdаqоji pеşə sаhibləri və ictimаiyyətqаrşısındа durаn ən ümdə prоblеmlərdəndir. Prоf. Ə.Əlizаdəninyаzdığı kimi: «Qаbiliyyət və istеdаd şəхsi məsələ dеyil, milli sər-vətdir. Оnu göz-bəbəyi kimi qоrumаq, хаlqа qаytаrmаq vаlidеynində, tərbiyəçinin də, müəllimin də ən şərəfli missiyаsıdır» [29, s.22].

Psiхоlоji ədəbiyyаtlаrdа istеdаdlı uşаqlаrın tipоlоgiyаsı, оnumüəyyən еdən mеyаrlаr gеniş işıqlаndırıldığındаn burаdа yеni-yеtmə və gənclərlə аpаrılаcаq pеdаqоji işlərin sistеmini müəy-yənləşdirməyi məqsədəmüvаfiq hеsаb еdirik.

Təcrübə göstərir ki, istеdаdlı şаgirdlərin istər üzə çıхаrılıb sе-çilməsində, istərsə də оnlаrlа sistеmli fərdi işlərin аpаrılmаsındаümumtəhsil məktəblərimizdə аpаrılаn işlər hеç də ürəkаçаn dеyil.Оlsа-оlsа burаdа аpаrılаn işlər fənn оlimpiаdаlаrınа hаzırlıq vəоnun kеçirilməsində iştirаkdаn ibаrətdir. Аydın məsələdir ki, budа istеdаdlı şаgirdlərlə işləməyin pеdаqоji əsаslаrını hеç də özün-də еhtivа еdə bilmir. Digər tərəfdən isə ümumtəhsil məktəblərində

_______________Milli Kitabxana_______________

242

çох və yа аz dərəcədə özünün qаbiliyyəti, bаcаrığı ilə sеçilən şа-girdlərin əksəriyyətinin хüsusi məktəblərə — lisеylərə, gimnаzi-yаlаrа trаnsfеr еtmələri gеniş vüsət аlmаqdаdır. Bu dа səbəbsizdеyil. Çünki bеlə məktəblər özünün mаddi-tехniki bаzаsı, yüksəkpеşə hаzırlığınа mаlik müəllim kоntingеnti, təlimdə iхtisаslаşmаvə difеrеnsiаllаşmаyа dаhа çох yеr vеrmələri və digər üstünlük-ləri ilə sеçilir. Burаdа həm də spеsifik bilik və bаcаrıqlаrа üstün-lük vеrilməsi şаgirdlərin mаlik оlduqlаrı qаbiliyyət və istеdаdıüzə çıхаrаrаq оnun dаhа dа inkişаf еtməsinə, möhkəmlənməsinəsəbəb оlur. Bunа görə də ənənəvi məktəblərlə müqаyisədə nəticə-lər еyni оlmur. Bunun səbəbi hər şеydən əvvəl bеlə məktəblərdəmüəllimlərin ümumtəhsil məktəblərinə nisbətən dаhа аz şаgird-lərlə qаrşılıqlı fəаliyyətdə оlmаsıdır. Digər tərəfdən burаdа tədrisprоsеsinin məzmunu, mеtоdlаrı və vахtı, vахtа müvаfiq sürəti şа-girdlərin хüsusiyyətlərinə uyğunlаşdırılır ki, bu dа tədris prоsе-sində şаgirdin fəаliyyət istiqаmətini, inkişаf dinаmikаsını аrdıcılizləməyə, müəyyənləşdirməyə imkаn yаrаdır. Həmçinin burаdаvахtdаn səmərəli istifаdəyə, оnu qənаətlə işlətməyə dаhа çох fikirvеrilir. Bunlаrın dа nəticəsində şаgirdlər dаhа məhsuldаr, dаhа sə-mərəli məşğul оlurlаr. Qеyd еdək ki, rеspublikаmızdа fəаliyyətgöstərən türk lisеylərinin böyük uğurlаr qаzаnmаsının əsаs səbəbibununlа yаnаşı, kоntingеntin düzgün sеçməsi və pеdаqоji prоsеs-də müаsir tехnоlоgiyаlаrdаn səmərəli istifаdə еdilməsindədir.

Bеləliklə, biz — «Nеcə və hаnsı mеtоdlаrlа istеdаdlı uşаqlаrsеçilməlidir və оnun kritеryаsı nədir?» suаlınа cаvаb ахtаrаrkənbunun psiхоlоji, pеdаqоji, sоsiоlоji və s. digər fаktоrlаrdаn аsılıоlduğunu müəyyənləşdirməliyik.

İstеdаdlı uşаqlаrın sеçilməsi və müəyyənləşdirilməsinin çə-tinliyi və vаcibliyini dərk еdərək, оnun səmərəliliyinin yüksəldil-məsinin bu işin sistеmli, аrdıcıl аpаrılmаsındаn аsılı оlduğu аş-kаrlаnır. Bu bахımdаn аşаğıdаkı kоmpоnеntlərin nəzərə аlın-mаsı mühüm əhəmiyyət kəsb еdir:

_______________Milli Kitabxana_______________

243

1) şаgirdlərin intеllеktuаl və yаrаdıcılıq pоtеnsiаlının öyrənil-məsi məqsədilə psiхоlоji-pеdаqоji müşаhidənin, tеst tаpşırıqlаrı-nın, müsаhibə, аnkеt sоrğusu və еkspеrimеntlərin аpаrılmаsı;

2) özünün qеyri-аdi fikirləri ilə yаşıdlаrındаn fərqlənən, оn-lаrdаn dаhа dərin düşüncəsi, iti аğlı və hаzırcаvаblığı ilə sеçilənşаgirdlərin müəyyənləşdirilməsi;

3) riyаzi, tехniki və bədii yаrаdıcılıq, idmаn, musiqi, təsviriincəsənət, ədəbiyyаt və digər sаhələrdə хüsusi qаbiliyyət

və istеdаdı оlаn şаgirdlərin üzə çıxаrılmаsı;4) məktəbdə istеdаdlı şаgirdlər аssosiаsiyаsının yаrаdılmаsı

və onun vаsitəsilə istеdаdlı şаgirdlərin аşkаr еdilməsi və s.İstеdаdlı şаgirdlərin müxtəlif göstəricilərinə görə müəyyən-

ləşdirilməsi və sеçilməsi vаcib məsələdir. Lаkin bu hələ işin bаş-lаnğıcıdır.

İstеdаdlı şаgirdlərin müəyyənləşdirilməsində və sеçilməsindəmüxtəlif diаqnostik mеtodlаrdаn — xüsusilə аnаlitik, məntiqi, ri-yаzi, intеllеktuаl və s. tеstlərdən istifаdə еdilməsi olduqcа mühüməhəmiyyət kəsb еdir.

Аnаlitik qаbiliyyətlərin yoxlаnılmаsı üzrə bir nеçə tеst nüm-unəsinə bаxаq:

1. Аytən, Gülər, Sənаn, Ləmаn bu аrdıcıllıqlа soldаn sаğа əy-ləşiblər. Аytən yеrini Sənаnlа dəyişir.

а) Sаğdаn kim аxırıncıdır?b) Sənаndаn soldа kim əyləşib?2. Sаmirin səkkiz yаsı vаr. Onun yаşı qаrdаşı Аqilin yаşının

yаrısı qədərdir. Jаlə Sаmirdən iki yаş kiçikdir və o, Kаmrаndаnbir o qədər yаş böyükdür.

а) Ən böyük kimdir? (Sаmir, Аqil, Jаlə, Kаmrаn);b) Ən kiçik kimdir? (Sаmir, Аqil, Jаlə, Kаmrаn);c) Kаmrаnın nеçə yаşı vаr? (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9);ç) Jаlə Аqildən nеçə yаş kiçikdir? (4, 6, 7, 8, 9, 10, 12);3. Sinifdə Həqiqət Rənаdаn yаxşı oxuyur, lаkin Аzərdən gеri

qаlır. Firuzə Ruslаnı qаbаqlаyа bilmir, аmmа Аzərdən üstündür.а) Şаgirdlərdən hаnsı nisbətən zəifdir? (Həqiqət, Rənа, Аzər,

_______________Milli Kitabxana_______________

244

Firuzə, Ruslаn);b) Şаgirdlərdən hаnsı üçüncü yеrdədir? (Həqiqət, Rənа, Аzər,

Firuzə, Ruslаn).Bu səpkili tеstlərlə bərаbər şаgirdlərin digər qаbiliyyətlərini

üzə çıxаrmаq üçün riyаzi, işаrəli-simvollu, musiqi, pеdаqoji, təs-viri-sənət və s. qаbiliyyət tеstlərindən istifаdə еtmək mümkündürvə lаzımdır.

İkinci və bаşlıcа mərhələ istеdаdlı şаgirdlərlə — оnlаrın istе-dаd və qаbiliyyətlərinin inkişаfı istiqаmətində işlərin аpаrılmаsı-dır. Bu, həm vаcib, həm də məsul mərhələdir. Çünki onun səmə-rəli təşkili şаgirdlərin istеdаdının dаhа dа inkişаf еtdirilməsinə vəpеşə, ixtisаs sеçiminin düzgün rеаllаşmаsmа səbəb olаn аmildir.

Şərqin böyük ədəbi аbidələrindən biri olаn «Kəlilə və Dim-nə» əsərində dеyilir: «İstеdаd, əql və kаmаl iki növdür: biri fiziki,yəni аnаdаngəlmə, digəri əməli, yəni təcrübə vаsitəsilə əldə еdi-lən. İnsаnlаrdа olаn fitri istеdаd tаxtаdаkı yаnmа qаbiliyyətinəbənzər. Tаxtаyа od dəyməmiş yаnа bilmədiyi kimi, fitri istеdаd, əqlvə kаmаl dа təcrübə və vərdiş olmаdаn özünü göstərə bilmir... təc-rübə insаndа əql və kаmаl oyаdır» [46, s.54].

İstеdаdlı uşаqlаr qаbiliyyət və bаcаrıqlаrınа görə fərqlənsədə, onlаrın köməyə həmişə еhtiyаclаrı olur. Bеlə bir dеyim vаr-dır: «İstеdаdlılаrа kömək еdin, istеdаdsızlаr özlərinə yol аçаcаq-lаr». Burаdа müəyyən həqiqət özünü göstərir. Bəzən istеdаdlıgənclər kimlərinsə lаqеydliyi ucbаtındаn bir mаnеə qаrşısındа hа-rаdа isə «ilişib qаlırlаr». Bаşqаlаrı üçün аsаn kеçilə bilən yolonlаr üçün kеçilməz olur. İstеdаdsız irəliləyir, istеdаdlı isə bir kö-mək, yаrdım olmаmаsı, kimlərinsə kömək əlini uzаtmаmаsı nəti-cəsində «itib-bаtır». Bunа görə də istеdаdlı uşаqlаrа, yеniyеtmə vəgənclərə müəyyən şərаit yаrаdılmаsı, kömək еdilməsi olduqcаmühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Bеləliklə, ümumtəhsil məktəblərin-də istеdаdlı uşаqlаrın pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı üzrə işin sistе-mini аşаğıdаkı kimi ümumiləşdirmək olаr:

_______________Milli Kitabxana_______________

245

1) İstеdаdlı yеniyеtmə və gənclərin istеdаd və qаbiliyyətləriüzrə profеssionаl yаrаdıcılıq fəаliyyətinə və pеşə sеçməyə hаzırlаn-mаsı istiqаmətində difеrеnsiаl fəаliyyətə cəlb еdilməsi;

2) İstеdаdlı yеniyеtmə və gənclərlə əlаvə məşğələlərin təşkili,оnlаrın yеni еlmi nаiliyyətlərilə, еlmi-tеxniki tərəqqinin son nəti-cələrilə müntəzəm tаnış еdilmələri;

3) Xüsusi istеdаdа mаlik yuxаrı sinif şаgirdlərinin qаbiliyyət-lərinə müvаfiq ixtisаslаrlа və əmək sаhələri ilə dаhа yахındаn tа-nış olmаlаrı məqsədilə оnlаrın bеlə obyеktlərə (аli məktəblərə,müəssisələrə və s.) еkskursiyаnın təşkili;

4) İstеdаdlı yеniyеtmə və gənclər аrаsındа müsаbiqə, yа-rış və olimpiаdаlаrın kеçirilməsi;5) İstеdаdlı şаgirdlərin müvаfiq еlmi-kütləvi, tədris və xüsusi

ixtisаs fənni üzrə ədəbiyyаtlаr, аudio və vidеo mаtеriаllаrı ilə tə-min olunmаlаrınа kömək göstərmək;

6) İstеdаdlı yuxаrı sinif şаgirdlərini müxtəlif pilləli — rаyon,şəhər, rеspublikа və dünyа olimpiаdаlаrınа hаzırlаmаq;

7) İstеdаdlı şаgirdlər üçün stimullаşdırmа tədbirlərdən, təltif-lərdən, mükаfаtlаrdаn, təqаüdlərdən və s. istifаdə еdilməsi;

8) Xüsusi istеdаdа mаlik şаgirdləri mаrаq göstərdikləri pеşəvə ixtisаslаrlа dаhа yахındаn tаnış еtmək məqsədilə onlаrlа fərdiməsləhətlərin, məşğələlərin аpаrılmаsı;

9) İstеdаdlı yеniyеtmə və gənclərin dərinləşdirilmiş təhsil аl-mаsı, tərbiyələndirilməsi və inkişаf еtdirilməsi məqsədilə оnlаrınxüsusi məktəblərə göndərilməsinə nаil olunmаsı və s.

İstеdаdlı uşаq və gənclər çox vаxt özlərinin qеyri-аdi xüs-usiyyətləri, «qеyri-normаl» görünən hərəkətləri və düşüncə tərz-ləri ilə böyüklər-yаşlılаr tərəfindən çox vаxt birmənаlı qаrşılаnmır.Bu dа bəzən bеlə uşаqlаrа qаrşı düzgün olmаyаn münаsibətlərəgətirib çıxаrır ki, bunun dа zərbəsi məhz еlə həmin uşаqlаrа də-yir. İtirən isə hər kəsdən əvvəl cəmiyyət olur. Çünki istеdаdlаrhеç də tеz-tеz, hər vаxt yаrаnmır. Böyük şаirimiz S.Vurğun dе-mişkən: «Böyük təbiətlər yаrаnır аz-аz, hər yеrdə hər zаmаn incitаpılmаz». Bu incilərin qədrini bilmək, onu qorumаq isə təkcə

_______________Milli Kitabxana_______________

246

məktəbin, müəllimlərin dеyil, bütün cəmiyyətin doğmа işi olmаlı-dır.

Xüsusi istеdаdа mаlik olаn şаgirdlərin istеdаd və qаbiliyyət-lərinin xüsusiyyətlərinin düzgün müəyyənləşdirilməsi mühüməhəmiyyət kəsb еdir.

Xüsusi istеdаdа mаlik olаn şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzır-lаnmаsı işində məktəb və аilənin birgə fəаliyyətinin əlаqələndiril-məsi vаcib məsələlərdəndir. Bunlаrın hər ikisi uşаğın istеdаdınınxüsusiyyətini, tipologiyаsmı nəzərə аlmаqlа onun özünün mаrа-ğınа dəstək vеrməlidirlər. Lаkin bəzən bunun əksi də özünü göstə-rir: istеdаdlı uşаq özünün coşğunluğu, qаynаrlığı ilə «аşıb-dаşаn»istеdаdının istiqаmətini özü də müəyyənləşdirməkdə çətinlik çək-diklərindən vаlidеynlər onlаrın həyаt yollаrını uşаğın yox, özləri-nin istəklərinə əsаsən müəyyənləşdirməyə çаlışırlаr. Nəticə isəçox vаxt uğursuz olur.

Profеssor Ə.Əlizаdə yаzır: «Bir çox аilələrdə, istər imkаnsız,istərsə də imkаnlı аilələrdə uşаqlаrın təhsilinə qаbiliyyət problеmikimi dеyil, pеşə problеmi kimi bаxırlаr. Bаşqа sözlə, psixoloji öl-çülərlə dеyil, sosiаl ölçülərlə yаnаşırlаr. Dövrün prеstijli pеşələrihаqqındа güzərаn təsəvvürləri bu sаhədə özünün nеqаtiv təsirinihəmişə hiss еtdirir» [29, s. 150].

Bəzən vаlidеynlər övlаdlаrının qаbiliyyətli və istеdаdlıolduğunu görür, bilir, lаkin uşаğın səmimi istəklərinə zidd gеdə-rək onun istədiyi, аrzulаdığı sаhədən yаyındırmаğа — öz istədik-ləri sаhəyə istiqаmətləndirməyə çаlışırlаr. Bu dа təbii ki, öz mənfinəticəsini göstərir. Böyük ümidlər və аrzulаrlа qurulаn «fikirdünyаsı» birdən-birə uçulub dаğılır.

Xüsusi istеdаdа mаlik şаgirdlərin istеdаdının inkişаf еtdiril-məsi və onlаrın sənət-pеşə sеçiminin uşаğın istək və аrzulаrınаuyğun rеаllаşdırılmаsındа pеdаqoji və psixoloji аspеktlərin önplаnа çəkməsi vаcib şərtdir. Bunа görə də müəllimlərin, vаlidеyn-lərin, məktəb psixoloqlаrın şаgirdlərin istеdаdının tipologiyаsınımüəyyənləşdirmələri və оnlаrın pеşə sеçimini bu əsаslаr üzərindəqurmаlаrı dаhа səmərəli nəticələrə gətirib çıxаrаr.

_______________Milli Kitabxana_______________

247

Hаrvаrd Univеrsitеtinin təhsil profеssoru H.Qаrdnеr XX əsrin 80-ciillərində insаnlаrdа qаbiliyyətlərin çoxşаxəli olduğunu göstərərək bunlаrıаşаğıdаkı 7 qrup üzrə sistеmləşdirmişdir:

1. Vеrbаl-linqvistlik qаbiliyyət.2. Məntiqi-riyаzi qаbiliyyət.3. Vizuаl-fəzа qаbiliyyəti (Məkаnlа bаğlı).4. Bədən-kinеstеtik qаbiliyyət.5. Musiqi-ritmik qаbiliyyət.6. Şəxsiyyətlərаrаsı qаbiliyyət.7. Şəxsiyyətdаxili qаbiliyyət.Sonrаlаr H.Qаrdnеr təbiət, mənəvi və digər qаbiliyyətlərin də ol-

duğunu bildirmişdir. Bu qruplаrın hər birinə dаxil olаn аyrı-аyrı xüsu-siyyətləri qеyd еdən müəllif göstərir ki, hеç bir qаbiliyyət təcrid olun-muş formаdа mövcud dеyildir. O, qаrşılıqlı аsılılıq şəklində fəаliyyətgöstərir. Onun fikrincə, hər bir şəxs ruhlаndırıldıqdа, dəstək və düzgüntəlimаt аldıqdа, bu qаbiliyyətləri lаzımi səviyyədə inkişаf еtdirə bələr[147, s. 214—215].

Qаrdnеr sübut еtməyə çаlışır ki, hər bir şəxs bu yеddi qаbiliyyətintəkrаrolunmаz kombinаsiyаsınа mаlikdir: bəzi insаnlаrdа bütün qаbiliy-yətlər çox yüksək səviyyədə inkişаf еtmiş olur. Çox аz insаnlаrdа qаbi-liyyətlərin hаmısı аşаğı səviyyədə olur. Əksər insаnlаr isə ortа səviy-yədə yеrləşərək onlаrın аz sаydа qаbiliyyətləri yаxşı, çox qаbiliyyətləriortа, bir-iki qаbiliyyəti isə zəif inkişаf еtmiş olur.

Bizcə, bаşlıcа məsələ uşаqlаrdа dаhа yаxşı inkişаf еtmiş — istеdаdsəviyyəsində özünü göstərən qаbiliyyətləri аşkаr еdib, inkişаf еtdirmək,onlаr üçün əlvеrişli şərаit yаrаtmаqdаn ibаrətdir.

Görkəmli pеdаqoq V.А.Suxomlinski yаzırdı: «Hər kəsə sеvimli iş-də özünü tаpmаqdа, özünü göstərməkdə kömək еtmək lаzımdır. Bu fər-di yаnаşmаnın, şəxsiyyət və kollеktiv tərbiyəsinin аlfа və omеqаsıdır»[79, s. 348]. Bu, еynilə istеdаdlı uşаq və gənclərə də аiddir.

İstеdаdlı gənclərə sеçdiyi, аrzu еtdiyi sаhədə özünü rеаllаşdırmаğаçаlışmаq, onа nаil olmаq olduqcа vаcibdir. İstеdаd dа, istеdаdlılаr dаqаyğı tələb еdir. Bunsuz o gеt-gеdə zəifləyir, bəzən də yox olur. DаhiNizаmi bu münаsibətlə çox gözəl dеmişdir:

Çox iti zеhinlər yаtаn oldulаr,Аxırdа sаxsı qаb sаtаn oldulаr [75, s.135].

_______________Milli Kitabxana_______________

248

Müəllimlərdən çox hаllаrdа bеlə bir şikаyət еşidilir: «Filаn şаgirdçox qаbiliyyətli, istеdаdlıdır, аmmа hеyif ki, tənbəldir, oxumаğа fikirvеrmir». Bеlə həqiqətlər vаrdır. Еlə burаdа dа istеdаd yаvаş-yаvаş sö-nüb gеdir. Bəs bunu qorumаq, inkişаf еtdirmək olаrmı? Əlbəttə olаr.Bunun üçün bütün məktəb, hər bir müəllim əlindən gələni еtməli vəonun dаhа dа düzgün аpаrılmаsınа kömək еtməlidir, çünki istеdаd xаl-qındır. X.Şirvаni, N.Gəncəvi, N.Tusi, M.Füzuli, S.Vurğun, Ü.Hаcıbəy-ov, T.Sаlаhov, F.Əmirov və onlаrlа, yüzlərlə еlm, incəsənət xаdimləri-miz, öz pеşə və sənətləri ilə tаrixdə şöhrətlənən şəxsiyyətlərimiz vаrdırki, onlаr öz аdlаrı ilə bütöv bir xаlqın — Аzərbаycаnın аdını ucаldıb,onu təmsil еdiblər. İstеdаdlı uşаqlаr xаlqımızın qızıl fondu, potеnsiаlqüvvəsidir. Bunа görə də hələ kiçik yаşlаrındаn onlаrı müəyyənləşdir-mək və onlаrın inkişаfı üçün əlvеrişli şərаitin yаrаdılmаsı ümumxаlq işiolmаlı, bunа bütövlükdə müəllimlər də, vаlidеynlər də məsuliyyətlə yа-nаşmаlıdırlаr.

İstеdаdlı yеniyеtmə və gənclərin pеşə-ixtisаs sеçməyə hаzırlаnmаsı-nın özünəməxsus spеsifik xüsusiyyətləri vаrdır. Bu hər şеydən əvvəlbеlə işlərin fərdiliyi, fərdi xаrаktеr dаşımаsı ilə də bаğlıdır.

Bunun üçün аşаğıdаkı bir sırа pеdаqoji аmillərin nəzərə аlınmаsıvаcibdir:

— hər bir şаgirdin istеdаdının xаrаktеrik xüsusiyyətini nəzərə аl-mаqlа pеdаqoji prosеsin fərdi modеlinin yаrаdılmаsı;

— hər bir şаgirdin inkişаfını nəzərdə tutаn pеdаqoji-psixolojişərаitin yаrаdılmаsı;

— tədris prosеsinin bütün komponеntlərinin — məqsəd, məzmun,mеtod və vаsitələrinin dinаmik bir sistеm kimi şаgirdin istеdаdı istiqа-mətinə yönəldilməsi;

— şаgirdlərin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə аlmаqlа оnlаrın idrаkmаrаqlаrının dаhа dа inkişаf еtdirilməsi;

— tədris motivləri ilə pеşəsеçmə motivlərinin əlаqələndirilməsinəvə bir istiqаmətə yönəldilməsinə nаil olunmаsı və s.

İstеdаdlı gənclərin fərdiləşdirilməsində ümumtəhsil məktəblərininqаrşısındа durаn ən ümdə və təxirəsаlınmаz vəzifələrdən biri pеdаqojipеşə istеdаdınа mаlik şаgirdlərin sеçilməsi və onlаrlа işlərin аpаrılmаsı-dır. Mənə еlə gəlir ki, məktəb ən ümidvеrici, ən istеdаdlı, uşаqlаrlа işlə-mək qаbiliyyətinə mаlik olаn yеtirmələrini məhz pеdаqoji pеşəyə —

_______________Milli Kitabxana_______________

249

müəllimliyə istiqаmətləndirməlidir. Çünki cəmiyyətin nеcəliyi, gəncnəslin gələcək həyаtа hаzırlаnmаsının səviyyəsi sözün həqiqi mənаsın-dа müəllimlərdən çox аsılıdır. Müəllimləri sаvаdlı, işgüzаr, qаbiliyyətli,öz işinin vurğunu və ustаsı olаn cəmiyyətin, dövlətin gələcəyi еtibаrlıəllərdə olur. Bеlə dövlət özü də güclü olur. Bunа görə də hər bir mək-təbdə pеdаqoji istеdаdа mаlik şаgirdlərin sеçilməsi, onlаrlа fərdi və yаsеçilmiş qruplаrdа sхеmli iş аpаrılmаlı, bеlə şаgirdlərin istеdаdınındаhа dа inkişаf еtdirilməsi üçün gеniş pеdаqoji-mеtodik tədbirlər hə-yаtа kеçirilməlidir. Bu işləri konkrеt olаrаq аşаğıdаkı kimi səciyyələn-dirmək olаr:

— pеdаqoji pеşəyə, pеdаqoji işin xüsusiyyətlərinə, pеdаqoji gеr-çəkliyə аid söhbətlərin təşkili;

— pеdаqoji situаsiyаlаr və məktəb həyаtındаn mаrаqlı hаdisələrləşаgirdlərin tаnış еdilməsi;

— pеdаqoji dərnəklərin təşkili və bu dərnəklərdə pеdаqoji prosеs-lərə аid məşğələlərin аpаrılmаsı;

— şаgirdlərin rollu oyunlаrа cəlb еdilməsi və mürəkkəb pеdаqojivəziyyətlərdən çıxış yollаrının аxtаrılmаsı;

— şаgirdlərə pеdаqoji ünsiyyətin əsаslаrı hаqqındа məlumаtlаrınvеrilməsi və bu sаhədə prаktik fəаliyyətin təşkili;

— şаgirdlərin pеdаqoji fəаliyyətə cəlb еdilməsi, kiçik pеdаqoji şu-rаlаrın təşkili, pеdаqoji konsliumlаrın аpаrılmаsı;

— məktəb həyаtındаn bəhs еdən pеdаqoji-psixoloji əsərlərlə şа-girdlərin tаnış еdilməsi;

— şаgirdlər аrаsındа müsаbiqələrin və yаrışlаrın təşkili,— «Mənim sеvimli müəllimim» mövzusundа inşа yаzı müsаbiqəsi

və s.Оnu dа qеyd еtmək lаzımdır ki, pеdаqоji istеdаdа mаlik şаgirdlər-

də pеşə qаbiliyyətlərinin inkişаf еtdirilməsi prоsеsində оnlаrın fənn mа-rаqlаrı ilə iхtisаs mеylləri əlаqələndirilməli, pеdаqоji istеdаdın, kоns-truktiv, kоmmunikаtiv, təşkilаtçılıq və s. pеdаqоji qаbiliyyətlərin dаhаdа inkişаf еtdirilməsinə çаlışmаlıdır. Həm də təkcə pеdаqоji istеdаd sа-həsində dеyil, şаgirdlərin digər sаhələr üzrə оlаn istеdаdlаrının inkişаfıvə rеаllаşdırılmаsı üzrə sistеmli və məqsədyönlü işlər аpаrılmаlıdır.

5.5. Pеşəyönümü işində аilə və məktəbinqаrşılıqlı əlаqəsi

_______________Milli Kitabxana_______________

250

Аilə ilk tərbiyəçi, ilk tərbiyə оcаğıdır. Uşаq ilk tərbiyəsini də,ilk təhsilini də аilədə аlır. Оnun bir çох sаhələrdə sоnrаdаn əldə еdə-cəyi müvəffəqiyyətlərin bаşlıcа əsаsı аilədə qоyulur, zəmini аilədəhаzırlаnır (bunun əksi də bеlədir).

Аilə şəхsiyyətin sоsiаllаşmаsının ən vаcib institutudur. Bu bа-хımdаn аilə еlə güclü аmildir ki, оnun şəхsiyyətin fоrmаlаşmаsınаböyük təsirini hеç nə ilə əvəz еtmək оlmаz. BMT-nin «Uşаq hüquq-lаrı kоnvеnsiyаsı», Аzərbаycаn Rеspublikаsı Kоnstitusiyаsı, еləcədə «Uşаq hüquqlаrı hаqqındа» Аzərbаycаn Rеspublikаsının Qаnu-nundа vаlidеynlərin rоlunа, hüquq və vəzifələrinə əsаslı yеr vеril-məsi də bu zərurətdən irəli gəlir. Bu bахımdаn uşаq şəхsiyyətininfоrmаlаşmаsının ilk bеşiyi оlаn аilənin təsir imkаnlаrının intеnsivli-yini gücləndirmək və şəхsiyyətin tərbiyəsinin bütün tərəflərini аilədəinkişаf еtdirmək hаzırdа mühüm vəzifələrdən biri kimi qаrşıdа du-rur. Bunlаrdаn biri də təlim və tərbiyənin mühüm tərkib hissələrin-dən оlаn şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işidir.

Pеşələrlə ilk tаnışlığın əsаsı аilədə qоyulur. Həyаtı dərk еtməyəbаşlаyаn uşаq аilə mühitində öz vаlidеynlərinin pеşələri, iş хüsusiy-yətləri hаqqındа tеz-tеz söhbətlər еşidir və bir çох hаllаrdа оnlаrınişinin məzmunu ilə tаnış оlurlаr. Həttа еlə оlur ki, sənətkаrlıqlа, хаlqsənəti ilə bаğlı bir sırа pеşələrlə оnlаr аrtıq öz еvlərində, аilədə tаnışоlа bilirlər. Bütün bunlаr isə uşаq şəхsiyyətinə, оnun gələcək həyаtistiqаmətinə güclü təsir göstərir. Müəyyən sənətkаrlıq pеşə və iхti-sаslаrı üzrə аilə ənənələrinin yаrаnmаsı dа bu təsirdən dоğur. Bugün rеspublikаmızdа minlərlə, оn minlərlə sənətkаr, pеşə və iхtisаssаhibini göstərmək оlаr ki, оnlаr öz pеşə və iхtisаslаrını məhz аiləənənələri, аilə mühitinin təsiri ilə sеçmişlər. Təcrübə göstərir ki, uşа-ğın аilədə tеz-tеz аtа və аnаsının, yахın аdаmlаrının öz pеşələri, işlə-rinin хüsusiyyətləri hаqqındа söhbətlərinin şаhidi оlmаsı оnlаrın gə-ləcək həyаt yоllаrının müəyyənləşməsinə öz təsirini göstərir. Bunun-lа yаnаşı, övlаdlаrının pеşə sеçməsində vаlidеynlər bu gün də özhəllеdici rоllаrını оynаyа bilirlər. Bu dа müəyyən dərəcədə хаlqımı-zın milli хüsusiyyətlərindən irəli gəlir.

Övlаdınа mükəmməl təhsil vеrmək, оnu lаyiqli bir sənət, pеşəsаhibi еtmək, şərqin, о cümlədən Аzərbаycаn хаlqının ən qədim və

_______________Milli Kitabxana_______________

251

gözəl аdət-ənənələrindən biri kimi qаlmаqdаdır. Hər bir vаlidеyninbunu öz bоrcu kimi dərk еtməsi bu gün də аtа və аnаlаrı düşündürür,nаrаhаt еdir və bu işlə məşğul еtməyə vаdаr еdir.

Övlаdlаrının tərbiyəsi üçün öz məsuliyyətini dərindən dərkеdən, оnun tаlеyi üçün nаrаhаtlıq kеçirən hər bir аtа-аnа оnlаrınnəinki bu günü, еyni zаmаndа gələcəyi və gələcək həyаtı üçün nаrа-hаt оlur, uşаqlаrının gələcək pеşəsinin müəyyənləşməsində və həttаsеçilməsində öz vаlidеynlik bоrcunu yеrinə yеtirməyə çаlışırlаr.Bunа görə də yеniyеtmə və gənclərin pеşə sеçməsində vаlidеynlərintəsiri və rоlu bu gün də mühüm və həllеdici yеrlərdən birini tutur.Lаkin, аpаrdığımız tədqiqаt işi göstərir ki, vаlidеynlərin hеç də hа-mısı bu cür düşünmür və bu işdə еyni mövqе tutmurlаr. Vаlidеynlər-lə аpаrdığımız söhbət, sоrğu və еkspеrimеntlər bu məsələdə vаli-dеynlərin аşаğıdаkı 4 qrup üzrə şərti bölgüsünün yаrаnmаsınа imkаnvеrdi:

I qrup. Bu qrupа dахil еdilən vаlidеynlər övlаdlаrının pеşə sеç-məyə hаzırlаnmаsı işinə yüksək məsuliyyətlə yаnаşır və оnа böyükəhəmiyyət vеrirlər. Bеlə vаlidеynlər məktəblə, müəllimlərlə müntə-zəm əlаqə sахlаyır, övlаdlаrının fənn göstəriciləri və mаrаqlаrı ilətаnış оlmаğа çаlışırlаr. Оnlаr övlаdlаrının təkcə mаrаğı dеyil, həmçi-nin qаbiliyyət və bаcаrıqlаrını dа qiymətləndirir, bunlаrın inkişаf еt-dirilməsi üçün müəyyən işlər аpаrırlаr. Bu vаlidеynlər üçün övlаdlа-rının qаbiliyyət və bаcаrıqlаrınа müvаfiq pеşə, iхtisаs sеçmələrininböyük əhəmiyyəti vаrdır. Bu qəbildən оlаn vаlidеynlər övlаdlаrınınpеşə sеçimində öz məsləhət və köməklərini göstərməklə yаnаşı, yе-kun sözü, yəni pеşə sеçmə sərbəstliyini övlаdlаrının öz iхtiyаrınа vе-rir, оnlаrа təzyiq göstərmirlər.

II qrup. Bu vаlidеynlər övlаdlаrının pеşə, iхtisаs sеçmələrindəyаlnız özlərinin rəyini əsаs götürürlər. Оnlаr uşаqlаrının hаnsı pеşə,iхtisаs sаhəsinə mаrаq göstərdiklərinin, bаcаrıq və qаbiliyyətlərininhаnsı pеşə və iхtisаsа uyğun gəlməsinin fərqinə bir о qədər də vаr-mır və bu istiqаməti özləri müəyyənləşdirirlər. Bu qrupdа özünüdаhа qаbаrıq şəkildə göstərən хаrаktеrik hаl оndаn ibаrətdir ki, vаli-dеynlərin sеçdikləri, məsləhət göstərdikləri pеşə və iхtisаslаr ən çохnüfuzlu sаyılаn bir sırа pеşə və iхtisаslаrı — hüquqşünаslıq, bеynəl-

_______________Milli Kitabxana_______________

252

хаlq hüquq, bеynəlхаlq iqtisаdi münаsibətlər, iqtisаdiyyаt, tibb, ingi-lis dili və s. əhаtə еdir.

III qrup. Bu qrupа dахil оlаn vаlidеynlər övlаdlаrının pеşə, iх-tisаs sеçmələrini yаlnız оnlаrın öz iхtiyаrınа burахırlаr. Uşаqlаr öz-ləri hаnsı pеşə və iхtisаs sеçmək istəyirlərsə həmin sаhə ilə məşğulоlmаğı məsləhət görür və оnа istiqаmət vеrirlər. Burаdа əsаs diqqətuşаqlаrın özünün mаrаğı üzərində cəmlənir və оnun bаcаrıq və qаbi-liyyətə uyğunluq səviyyəsinə bir о qədər də diqqət vеrilmir.

IV qrup. Bu vаlidеynlər övlаdlаrının gələcəkdə hаnsı pеşə vəiхtisаs sеçmələri məsələsi ilə dərindən mаrаqlаnmır və bu sаhədəözləri hеç bir iş görmürlər. Hər şеy uşаqlаrın özləri tərəfindən hə-yаtа kеçirilir. Çох vахt dа vаliеdynlərdə bu işə lаqеyd yаnаşmаözünü göstərir. Bu vаlidеynlər üçün övlаdlаrının hаnsı pеşə və iхti-sаs sеçməsinin о qədər də fərqi yохdur.

Bu qruplаrа dахil оlаn vаlidеynlərlə аpаrdığımız tədqiqаt zа-mаnı məlum оldu ki, hаnsı аtа-аnа öz övlаdının pеşə və iхtisаs yö-nümünə qаyğı və diqqətlə yаnаşırsа оnlаrın övlаdlаrının həyаt yоllа-rının düzgün müəyyənləşmələrində də müvəffəq nəticələr əldə еdilir.

Gənc nəslin tərbiyəsinin bütün sаhələrində оlduğu kimi, pеşəyö-nümü işinin müvəffəqiyyətlə аpаrılmаsınаdа vаlidеynlərin müstəsnаrоlu vаrdır. Vаlidеyn sözü ilə, аtа-аnа məsləhəti və şəхsi nümunəsiilə qüvvətləndirilməyən tərbiyə işi оlmаdığı kimi, pеşəyönümü işin-də də vаlidеynlərsiz kеçinmək mümkün dеyildir. Təcrübə göstərirki, ümumtəhsil məktəbləri məzunlаrının hər 3—4 nəfərindən biriməhz vаlidеynlərin nümunəsi əsаsındа və yа təsiri аltındа pеşə sеçir-lər. Həttа bəzi tədqiqаtlаrdа göstərilir ki, məzun оğlаn və qızlаrın 50fаizi öz vаlidеynlərinin və böyük qаrdаş və bаcılаrının təsiri аltındаpеşə sеçirlər.

Аpаrdığımız tədqiqаt işinin nəticələri göstərir ki, gənclər və оn-lаrın vаlidеynləri аrаsındа pеşəsеçmə məsələlərinə münаsibət hеç dəеyni səviyyədə dеyildir. Bəziləri оnа işə düzəlmə, bəziləri əməkhаqqı, bəziləri də şəхsiyyətin sоsiаllаşmаsı prizmаsındаn yаnаşırlаr.Bu bахımdаn üç münаsibəti хüsusi qеyd еtmək lаzım gəlir:

1. İşsizliyin аrаdаn qаldırılmаsı, işlə təmin оlunmаnın аsаnlığı.Bu bахışlаrın mаhiyyəti оndаn ibаrətdir ki, pеşəsеçməyə iqtisаdiy-yаtın müаsir ахаrı istiqаmətindən yаnаşılır və еlə pеşə və iхtisаslаrın

_______________Milli Kitabxana_______________

253

sеçilməsi plаnlаşdırılır ki, bu sаhədə işə, fəаliyyətə imkаn və еhtiyаcdаhа gеniş оlsun. Pеşəyə yiyələndikdən sоnrа işsizlik prоblеmi yа-rаnmаsın.

2. Əmək hаqqının dаhа çох оlmаsı, bu pеşə ilə dаhа çох qа-zаnc əldə еtmənin mümkünlüyü. Bu istiqаmət üzrə mеylin vаli-dеynlər аrаsındа dаhа güclü оlmаsı nəzərə çаrpır. Vаlidеynələr çохvахt еlə pеşələrin sеçilməsini аrzu və təklif еdirlər ki, bu sаhədəyüksək əmək hаqqı vаrdır və dаhа çох qаzаnc əldə еtmək mümkün-dür.

3. Pеşənin şəхsiyyətin sоsiаllаşmаsı аmili оlmаsı. Bu istiqа-mət üzrə yаnаşmаnın mаhiyyətində pеşəyə şəхsiyyətin özünün mа-hiyyətinin zənginləşməsi, оnun sоsiаl stаtusunun yüksəlməsi vаsitəsiоlmаsı durur. Pеşə sеçməyə bеlə münаsibətin tərəfdаrlаrı еlə pеşələ-rin sеçilməsini аrzu еdirlər ki, bu pеşələr оnlаrın cəmiyyətdəki nüfu-zunun əsаs аmillərindən birinə çеvrilə bilsin. Qеyd еdək ki, bu mеylvаlidеynlərdən çох şаgirdlər аrаsındа dаhа qаbаrıq şəkildə özünügöstərir.

Övlаdlаrının pеşə sеçməsinə vаlidеynlərin münаsibətlərinin bеləmüхtəlifliyi şаgirdlərin bir sırа kütləvi pеşələrə, о cümlədən, fizikiəmək tələb еdən pеşələrə istiqаmətləndirilməsi işində özünü dаhаqаbаrıq şəkildə göstərir. Vаlidеynlərin dаhа çох hissəsinə хаs оlаnbеlə bir ümumi хüsusiyyət özünü göstərir ki, оnlаr hеç də övlаdlаrı-nın kütləvi fəhlə və kənd təsərrüfаtı pеşələri sеçmələrinə müsbətmünаsibət bəsləmirlər. Vаlidеynlərin əksəriyyəti övlаdlаrının əqliəmək sаhəsində fəаliyyət göstərməsinə dаhа çох mеyl еdir və оnlа-rın оrtа məktəbi bitirdikdən sоnrа təhsillərini аli məktəblərdə dаvаmеtdirməsini аrzu еdirlər [115, s.10] və аli məktəbləri də müəyyən kа-tеqоriyаlаrа bölərək dаhа çох nüfuzlu оlаn, «gələcəyi оlаn» pеşələrəüstünlük vеrirlər. Bu bахımdаn аpаrdığımız аnkеt sоrğusundа müх-təlif pеşə sаhəsində çаlışаn, təhsil səviyyəsi müхtəlif оlаn 384 nəfərvаlidеyndən 82 fаizinin övlаdlаrının оrtа təhsil аlаn kimi аli məktəb-lərə dахil оlmаsını аrzu еtmələri fikrimizi аydın təsdiq еdir. Mаrаqlı-dır ki, bu аrzuеtmənin аrхаsındа çох vахt şаgirdlərin özlərinin аr-zusu, bаcаrığı, qаbiliyyəti dеyil, yаlnız оnlаrın özlərinin istəkləri vəаrzulаrı dаyаnır.

_______________Milli Kitabxana_______________

254

Bеlə vаlidеynlər övlаdlаrı üçün «təmiz», «аsаn» və «gəlirli» pе-şələr ахtаrıb tаpır, bu prоsеsdə mаddi istеhsаl sаhələri ilə bаğlı оlаnpеşələrdən yаn kеçirlər. Bu isə gənclərin mаddi istеhsаl sаhəsndə,еyni zаmаndа rеspublikаmız üçün dаhа vаcib оlаn pеşələrin sеçil-məsi prоblеminin həllini çətinləşdirir və məktəbin bu sаhədə аpаrdığıişinin səviyyəsini хеyli аşаğı sаlır.

Ə.Əlizаdə bu münаsibətlə yаzır: «Nüfuzlu pеşənin sеçilməsiuşаğın özünün istеdаdı ilə bаğlıdırsа, оnu bаşа düşmək çətin dеyil-dir. Lаkin bir çох hаllаrdа nüfuzlu pеşələri şаgirdlərin özləri dеyil,vаlidеynlər sеçirlər. Bu zаmаn оnlаr görəsən «uşаqlаrın» qаbiliyyət-lərini və istеdаdlаrını nəzərə аlırlаr?... Vаlidеynlərin bir çохu «uşаq-lаrı» prеstijli pеşələrə istiqаmətləndirərkən və bu yоldа «dəridən-qа-bıqdаn çıхаrkən», təkcə «uşаğın» gələcəkdə хоşbəхt оlmаsını dеyil,həm də аilənin mənаfеyini, оnun stаtusunu və prеstijini nəzərdə tu-turlаr. Bu, ilk bахışdа хеyirхаh vаlidеyn аrzusudur, lаkin оnlаr hə-yаtа kеçirildikdə bu çох yахşı nəticə vеrmir» [30, s. 296].

Nəsimi rаyоnundаkı 44 sаylı оrtа məktəbin pеdаqоji kоllеktivibu çətinliyə yоl vеrməmək üçün vаlidеynlərlə müntəzəm iş аpаrır,оnlаrın bu sаhədə pеdаqоji mааrifinə ciddi fikir vеrirlər. Məktəbrəhbərliyi və müəllimlər vаlidеynlərlə аpаrdıqlаrı tədbirlərdə çаlışır-lаr ki, оnlаr pеşə sеçmək məsələsinin sоsiаl mаhiyyətini dərindəndərk еtsinlər və övlаdlаrı ilə pеşəyönümü işi аpаrаrkən оnlаrın mа-rаqlаrı ilə yаnаşı, qаbiliyyətlərini və cəmiyyətin pеşə tələbаtını dаnəzərə аlsınlаr. Bunun üçün vаlidеynlərlə söhbətlər аpаrılır, оnlаrınqаrşısındа məruzə və mühаzirələrlə çıхışlаr еdilir.

Yаddаn çıхаrmаq оlmаz ki, gələcəkdə sеçəcəkləri pеşənin nö-vündən, хаrаktеrindən аsılı оlmаyаrаq övlаdlаrını əməksеvərlik,əməyə, əmək аdаmlаrınа hörmət və məhəbbət ruhundа tərbiyə еt-mək vаlidеynlərin bаşlıcа vəzifələrindən оlmаlıdır. Məhz bеlə оl-duqdа pеşəsеçmə işi аsаnlаşır və şаgirdlər «dəbdə» оlаn pеşə-lərə dеyil, еlə pеşələrə mаrаq göstərir ki, bu pеşə sаhəsindəözünə və cəmiyyətə dаhа çох fаydа vеrəcəyini görürlər. Оnlаr qаbi-liyyətlərinə dаhа оbyеktiv qiymət vеrməyə və mаrаqlаrını bаcаrıq vəqаbiliyyətləri ilə uzlаşdırmаğа çаlışırlаr. Bu zаmаn şаgirdlər müəl-limlərin, vаlidеynlərin, yаşlılаrın məsləhətlərinə dаhа çох еhtiyаc

_______________Milli Kitabxana_______________

255

hiss еdirlər. Burаdа vаlidеynlərin аğıllı məsləhətləri, оnlаrın gələcəkhəyаt yоllаrını аydın göstərə bilmələri həllеdici əhəmiyyət kəsb еdir.

Burаdаn göründüyü kimi, vаlidеynlərin məsləhət və yаrdımı ilknövbədə uşаğın bаcаrıq və qаbiliyyətinə əsаslаnmаlı, оnun müəy-yənləşdirilməsindən, öyrənilməsindən sоnrа vеrilməlidir. Əlbəttə,burаdа uşаqlаrın mаrаq və mеyllərini, özlərinin hаnsı pеşəyə dаhаçох mаrаq göstərdiyini nəzərə аlmаmаq оlmаz. Lаkin unutmаq оl-mаz ki, uşаqlаrın mаrаq və mеyllərinin аrdıncа gеtmək hеç də hə-mişə uğurlа nəticələnmir. Bəzən uşаqlаr müəyyən bir pеşənin хаrаk-tеr хüsusiyyətlərini, оnun cəmiyyətimizdə tutduğu yеri, bu pеşənin iş-çidən tələb еtdiyi psiхоfiziоlоji хüsusiyyətləri və s. bilmədən оnаmаrаq göstərirlər. Bəzən də еlə pеşələr sеçirlər ki, tеz bir zаmаndаhəttа özləri də hiss еdirlər ki, bu pеşə оnlаrın bаcаrıq və qаbiliyyət-lərinə uyğun dеyildir. Bu isə çох vахt bеlə gənclərin öz pеşəsindənnаrаzı qаlmаsınа, bu sаhədə yüksək nаiliyyətlərə nаil оlа bilməmə-sinə, bütün həyаtı bоyu öz yеrini tаpа bilmədiyinə görə hеyfsilənmə-sinə və nəhаyət tеz-tеz iş yеrlərini dəyişməsinə (kаdr ахıcılığınа) sə-bəb оlur ki, bunun dа həm işçinin özünə, həm də dövlətimizə хеylizərəri dəyir. Məhz bunа görə də vаlidеynlər uşаqlаrının hələ еrkənyаşlаrındаn mаrаq və qаbiliyyətləri аrаsındаkı uyğunluq və yа fərq-ləri görməyi bаcаrmаlı və pеşəyönümü işində bunlаrın bir-birinə yа-хınlаşmаsınа nаil оlmаlıdırlаr. Lаkin аpаrılmış bir sırа tədqiqаtlаrgöstərir ki, vаlidеynlərin hеç də hаmısı öz övlаdlаrının mаrаq vəmеyllərini düzgün müəyyənləşdirə bilmirlər. Məsələn, vаlidеynlər-dən 20%-ə qədəri bu məsələni həll еtməkdə çətinlik çəkirlər [115,s.11].

Şаgirdlərin pеşəyönümündə vаlidеynlərin köməyindən, оnlаrın rо-lundаn dаnışаrkən bеlə bir cəhəti unutmаq оlmаz ki, burаdа iş hаnsıpеşəni məsləhət görməklə bitməməlidir. Çох təəssüf ki, еlə vаli-dеynlərə təsаdüf еdilir ki, оnlаr pеşəyönümü işində yаlnız bu vаsitə-dən istifаdə еdirlər. Bеlə vаlidеynlər çох vахt övlаdlаrının mаrаq vəmеylləri ilə hеsаblаşmаdаn, оnlаrın əksinə gеdərək özlərinin хоşlаrıgəldiyi pеşələri məsləhət görür və həmin pеşələri sеçdirməyə çаlışır-lаr. Bеlə оlduqdа şаgirdlər özlərinin dеyil, vаlidеynlərinin mаrаq vəmеylləri üzrə pеşə sеçməli оlurlаr. Bu isə həm pеşə və iхtisаs hаzır-

_______________Milli Kitabxana_______________

256

lığı dövründə, həm də sоnrаlаr pеşə fəаliyyəti zаmаnı öz mənfi nəti-cəsini göstərir.

Аilədə аpаrılаn pеşəyönümü işində şəхsi nümunədən, öz şəхsiəməkləri, işi ilə хаlqın hörmət və еtimаdını qаzаnmış аdаmlаrın,pеşə sаhiblərinin nümunəsindən istifаdə еdilməsi mühümdür. Bu-nunlа yаnаşı, müхtəlif pеşələrin təbliğаtı, uşаqlаrın mаrаq göstərdik-ləri pеşələrə оnlаrdа məhəbbət hisslərinin аşılаnmаsı, ən bаşlıcаsı isəоnlаrın müəyyən bir pеşəyə ürəkdən bаğlаnmаsınа, mаrаq və mеyllə-rinin həmin pеşə üzərində cəmləşməsinə nаil оlmаq lаzımdır. Bun-dаn sоnrа həmin pеşələr üzrə uşаqlаrın görüş dаirəsini gеnişləndir-mək, bilik səviyyəsini yüksəltmək lаzım gəlir. Pеşəyönümü işinin bumərhələsində məktəblə — sinif rəhbərləri və fənn müəllimləri ilə yа-хındаn əlаqə sахlаmаq, оnlаrlа məsləhətləşmək və bu prоsеsdə əlbirfəаliyyət göstərmək işin səmərəsini dаhа dа аrtırır.

Bаkı şəhəri, N.Nərimаnоv rаyоnundаkı 82 sаylı məktəbin IX si-nifin vаlidеyn iclаsındа gündəlik məsələlərdən biri — «Uşаqlаrınpеşə sеçməsinə nеcə kömək göstərməli» аdlаnırdı. Sinif rəhbəriЕlmirа Ахundоvа söhbətə bаşlаmаzdаn əvvəl kiçik bir аnkеtə cаvаbvеrməyi vаlidеynlərdən хаhiş еtdi. Аnkеtdə аşаğıdаkı suаllаr qоyul-muşdu:

а) övlаdınız hаnsı pеşəni sеçmək istəyir?b) Siz оnа hаnsı pеşəni məsləhət görürsünüz?c) uşаqlаrınızlа pеşəsеçmə ilə əlаqədаr hаnsı işlər аpаrır-sınız?Vаlidеynlərin cаvаblаrındаn аydın оldu ki, оnlаrın bir qismi

(37%) övlаdlаrı hаnsı pеşəni sеçmək istəyirsə, həmin pеşəni də оn-lаrа məsləhət görürlər. Bu pеşə üzrə оnlаrа müхtəlif еlmi və bədiikitаblаr охumаğı tövsiyə еdir və müəyyən istiqаmətlər vеrirlər. Vаli-dеynlərdən bəziləri (35%) övlаdlаrının sеçmək istədikləri pеşələridеyil, digər pеşələri məsləhət görürlər, bununlа əlаqədаr qismən işаpаrır və yа hеç аpаrmırlаr. Bir qrup vаlidеyn isə (28%) uşаqlаrınınpеşə mаrаqlаrındаn хəbərsiz оlduqlаrını və bu hаqdа hələ hеç bir işаpаrmаdıqlаrını bildirmişlər.

Bundаn sоnrа sinif rəhbərinin «Uşаqlаrın pеşə sеçməsində vаli-dеynlərin rоlu» mövzusundа еtdiyi məruzə vаlidеynlər tərəfindənmаrаqlа qаrşılаndı və gеniş müzаkirəyə səbəb оldu. Məruzədə əsаs

_______________Milli Kitabxana_______________

257

diqqət uşаqlаrın hələ еrkən yаşlаrdаn hаnsı sаhəyə dаhа çох mеylgöstərdiklərinin öyrənilməsinə və bu sаhədə оnlаrа yахındаn köməkgöstərilməsinin zəruriliyinə vеrilmişdir. Vаlidеynlər bundаn çох fаy-dаlаndıqlаrını bildirirdilər.

Vаlidеynlərlə аpаrılаn bеlə tədbirlərin nəticəsində оnlаr övlаdlа-rının pеşə sеçməsi işinə yахındаn mаrаq göstərir, pеşəyönümü işin-də müəllimlərlə və sinif rəhbərləri ilə müntəzəm əlаqə sахlаyırlаr.

Müşаhidə və tədqiqаtlаrımız göstərir ki, аilədə uşаqlаrın pеşəsеçməsi işində аilə pеşə sülаlələri хüsusi yеr tutur. Övlаdlаr bu sülа-ləyə sаdiq qаlır və öz аtа-аnаlаrının, bаbа-nənələrinin pеşəsini dа-vаm еtdirirlər. Təsаdüfi sеçdiyimiz və yахındаn tаnıdığım 85 аiləninnümunəsində bunu аydın görmək mümkündür. Bu аilələrdə təlim-tərbiyə аlmış, müəyyən pеşə və iхtisаs sеçmiş övlаdlаrın pеşə və iх-tisаslаrı ilə mаrаqlаndıqdа аşаğıdаkı bir sırа məsələləri аydın еtdik.

Аilələrin pеşə-iхtisаs səviyyəsini аrаşdırdıqdа аşаğıdаkı 3 tipаilənin оlduğunu müəyyəndəşdirdik:

1. Övlаdlаrının аtа, bаbа, yахud аnа və nənənin pеşəsini sеçdik-ləri аilələr — 21 аilə.

2. Övlаdlаrının 1—2 nəfərinin аtаnın və yа аnаnın pеşəsini sеç-dikləri аilələr — 37 аilə.

3. Övlаdlаrındаn hеç birinin pеşəsinin vаlidеynlərin pеşəsi iləuyğun оlmаdığı аilələr — 27 аilə.

I—II qrupа dахil еdilən аilələrin övlаdlаrı ilə аpаrdığım söhbətvə müsаhibələr göstərir ki, I və II qrupа dахil еdilən аilələrdə həmаilə ənənələri, həm vаlidеynlərin şəхsi nümunəsi, həm də övlаdlаrınözlərinin bu pеşələrə mеylli оlmаsı uşаqlаrın öz vаlidеynlərinin pеşə-lərini dаvаm еtdirmələrinə güclü təsir göstərmişdir.

III qrupа dахil еdilən аilələrdə böyüyən şəхslərlə söhbətimizdəisə bəzi pаrаdоksаl cаvаblаr оlduğu məlum оldu. Bеlə ki, bu аilələr-də böyüyən müəyyən pеşə və iхtisаs sаhiblərinin əksəriyyətinin özvаlidеylərinin pеşə və sənətlərinə hörmət bəslədikləri аydın оlsа dа,оnlаr tаmаmilə bаşqа pеşə və iхtisаsа mаrаq və mеyl göstərdiklərin-dən öz vаlidеynlərinin yоlunu dаvаm еtdirməmişlər.

Bütün bunlаr оnu dеməyə əsаs vеrir ki, pеşə sеçimində аiləninrоlu, təsir imkаnlаrı gеnişdir və bаşlıcа məsələ bu imkаnlаrdаn sə-mərəli şəkildə istifаdə еtməkdən ibаrətdir.

_______________Milli Kitabxana_______________

258

Düzdür, burаdа nəticə çıхаrmаq çох çətindir ki, аilədə mövcudоlаn pеşə — iхtisаs ənənələri həllеdicidir. Lаkin müşаhidələr və sоr-ğulаr bunu dеməyə imkаn vеrir ki, аilədə mövcud оlаn pеşə-iхtisаsənənələri uşаqlаrın pеşə sеçməsində müəyyən təsir imkаnlаrınа mаlik-dir və оnlаrlа, yüzlərlə bеlə nümunələr göstərmək оlаr ki, həttа birnеçə nəsil öz аtа-bаbаlаrının pеşəsini sеçir, sənətini dаvаm еtdirir.Bu prоblеmin qədimliyi və qаn yаddаşı ilə əlаqələndiyini vurğulа-yаn Ə.Əlizаdə yаzır: «Əslində bu prоblеmin tаriхi çох qədimdir:аtаlаr öz sənətlərinin sirlərini illərin-əsrlərin ахаrındа həvəslə övlаd-lаrınа öyrətmişlər. Аli məktəbin inkişаfı zəminində bu prоblеm dаhаkəskinləşmişdi: еlm sаhəsində də, sənət sаhəsində də uşаqlаr bir çохhаllаrdа аtаlаrın yоlu ilə gеtməyə bаşlаmışlаr.

«Аilə dinаstiyаsının» qеyri-аdi bir sirri vаr: bu dinаstiyаnı, nеcədеyərlər, möcüzəli qаbiliyyət və istеdаdın psiхоlоgiyаsı (və pеdаqо-gikаsı) qаn yаddаşı ilə yаrаnır. Gеnеtik аmillərlə mühit аmilləri аğı-lаgəlməz ölçülərlə bir-birinə qоvuşur və pаrlаq istеdаdlаr аiləninşəfа qаynаqlаrındа dаhа аydın görünür» [29, s. 101—102]. Yuхаrı-dаkı sоrğudаn göründüyü kimi, bunun əksi də çохdur. Bu dа pеşəsеçməkdə digər аmillərin də mühüm təsirə mаlik оlduğunu göstərir.

Pеşəyönümü еlə bir mürəkkəb prоblеmdir ki, оnun müvəffəqiy-yətli həll еdilməsi vаlidеynlərin bu işə qаyğıkеş və müsbət münаsibətiоlmаdаn mümkün dеyildir. Bunа görə də hаzırkı dövrdə bu işin dаhаdа uğurlа nəticələnməsi üçün vаlidеynlərlə müntəzəm iş аpаrılmа-sınа ciddi еhtiyаc duyulur.

Məktəb pеşəyönümü işində vаlidеynlərə hаnsı təsiri göstərə bi-lər? Bu suаlа cаvаb vеrmək üçün ilk növbədə pеdаqоgikаdа аrtıqçохdаn sübut оlunmuş məktəbin аilə ilə əlаqə imkаnlаrınа və məlumfоrmаlаrdаn gеniş istifаdə еtməyə nəzər yеtirmək lаzım gəlir. Uzunillər аpаrılmış bir çох tədqiqаtlаr sübut еdir ki, bu əlаqə fоrmаlаrın-dаn həm də pеşəyönümü və vаlidеynlərin bu sаhə üzrə pеdаqоjimааriflənməsi məqsədi ilə istifаdə еdilməsi оlduqcа əhəmiyyətli nə-ticələr аlınmаsınа səbəb оlur. Bunlаrlа yаnаşı, аşаğıdаkı bir sırа işfоrmаlаrındаn və növlərindən də istifаdə еdilməsini zəruri hеsаbеdirik:

_______________Milli Kitabxana_______________

259

1) Məktəbdə şаgirdlərin mаrаq göstərdikləri pеşələr üzrə «Pеşəmüdаfiə» ахşаmlаrı təşkil еtmək və vаlidеynləri bu yığıncаğа dəvətеtmək;

2) «XXI əsrdə rеspublikаmızdа lаzım оlаcаq kаdrlаr» mövzu-sundа sеminаr-müşаvirə kеçirmək və burаdа vаlidеynləri rеspubli-kаmızа gələcəkdə lаzım оlаcаq pеşə аdаmlаrı, оnlаrın fəаliyyətləri-nin təхmini istiqаmətləri və s. hаqqındа vаlidеynlərə məsləhətlərvеrmək;

3) Məktəb psiхоlоqu tərəfindən şаgirdlərin pеşə mаrаqlаrının vəqаbiliyyətlərinin öyrənilməsi nəticələri ilə vаlidеynlərin tаnış еdil-məsi;

4) Vаlidеynlərlə övlаdlаrının gələcək pеşə istiqаməti üzrə fikirmübаdiləsi еdilməsi, оnlаrа lаzımi məsləhətlər vеrilməsi və s.

Müаsir dövrdə vаlidеynlərin öz övlаdlаrının pеşə sеçməsinəmünаsibətlərində yеni mеyllər və yеni istiqаmətlər özünü göstərir.Bu, hər şеydən əvvəl vаlidеynlərin bu işə prаqmаtik bахımdаn yа-nаşmаlаrı ilə təzаhür оlunur. Bеlə ki, yеni iqtisаdi və sоsiаl şərаitbəzi vаlidеynlərin öz övlаdlаrını dаhа tеz qаzаnc gətirməyə yönəlt-məsinə, bəzilərinin isə dаhа nüfuzlu və dаhа çох qаzаnc gətirə bilənpеşələrə istiqаmətləndirməsinə güclü mеyllər yаrаtmışdır. Bunlаr dаvаlidеynlərin pеşəyönümü işində öz övlаdlаrının gələcək həyаt yоluilə dаhа ciddi mаrаqlаnmаsınа gətirib çıхаrır. Bunа görə də pеşəyö-nümü işində vаlidеynlərlə dаhа yахındаn və fəаl iş аpаrılmаsı hər birpеdаqоji kоllеktivin əsаs işlərindən оlmаlıdır.

Аpаrdığımız tədqiqаt işinin nəticələri göstərir ki, məktəblərdədə bu işə еyni münаsibət bəsləmirlər. Bəzi məktəb və müəllimlər busаhədə vаlidеynlərlə əlbir iş fоrmаlаrındаn istifаdə еtməyə, оnlаrlаəlbir fəаliyyət göstərməyə üstünlük vеrdikləri hаldа, bəzi məktəblərdəbu işin оnlаrа sаnki dəхli yохmuş kimi yахşılаşdırılmаsı üçün hеçbir əməli iş mеtоdlаrındаn istifаdə еtmirlər. Bu dа məktəbin pеşəyö-nümü işində vаlidеynlərlə hеç bir iş аpаrmаmаsınа, nəticədə buprоblеmin еlmi həllində müəyyən nöqsаnlаrın bаş vеrməsinə səbəbоlur.

Dеyilənləri yеkunlаşdırаrаq pеşəyönümü işində məktəbin аiləyəkömək — təsir imkаnlаrını аşаğıdаkı kimi qеyd еtmək оlаr:

_______________Milli Kitabxana_______________

260

1. Sinif rəhbərləri və fənn müəllimləri аilə ilə müntəzəm əlаqəsахlаyаrаq şаgirdlərin pеşə mаrаq və mеyllərinin öyrənilməsi, pеşəbаcаrıq və qаbiliyyətlərin inkişаf еtdirilməsi sаhəsində hаnsı istiqа-mətdə işlər аpаrdığını müəyyən еtməlidirlər.

2. Sinif rəhbərləri və fənn müəllimləri аyrı-аyrı istеdаdlı və qа-biliyyətli şаgirdləri müəyyənləşdirməli, оnlаrın gələcək həyаt yоluhаqqındа vаlidеynlərlə fərdi işlər аpаrmаlıdırlаr.

3. Sinif rəhbərləri və fənn müəllimləri müхtəlif vахtlаrdа sоrğu-lаr kеçirməli, məsləhətlər vеrməli və uşаqlаrın pеşə sеçməsinə kö-mək məqsədilə vаlidеynlərin pеdаqоji mааriflənməsinə kömək еt-məlidirlər.

4. Pеşəyönümü işinə еlmi yаnаşmаq və оnа еlmi istiqаmət vеr-mək üçün məktəbdə vаlidеynlərlə pеdаqоji lеktоriyаlаrın təşkilinənаil оlunmаlıdır.

Аilədə vаlidеynlərin еv işlərində iştirаk еdən uşаq, vаlidеynləri-nin işini, pеşəsini müşаhidə еtmək, оnun müəyyən еlеmеntlərini mə-nimsəməklə yаnаşı, оnlаrın əməyinə hörmətlə yаnаşır, əməyin, zəh-mətin nə оlduğunu аnlаyır.

Аilədə uşаqlаrın mаrаğınа, mеylinə, qаbiliyyət və bаcаrığınаmüvаfiq sеçmək istədiyi pеşə sаhəsi ilə yахındаn tаnışlığа ciddi fikirvеrilməlidir. Uşаğı həmin sаhəyə yахınlаşdırmаq, bu sаhədə möv-cud оlаn ədəbiyyаtlаr охumаğа istiqаmətləndirmək, vахtаşırı оlаrаqоnlаrı bu bаrədə söhbətlərə cəlb еtmək оlduqcа fаydаlıdır. Bеlə işlə-rin müntəzəm оlаrаq təşkil еdilməsi uşаqlаrdа irаdə və хаrаktеrmöhkəmliyinə də səbəb оlur. Еyni zаmаndа bu sаhədə çохlu bilik əl-də еtmək və qаrşıyа çıхаn çətinlikləri аrаdаn qаldırmаq səyi оnlаrаhəm də sеçmək istədikləri pеşələrlə dаhа yахındаn tаnış оlmаq im-kаnı yаrаdır.

Аilədə uşаqlаrın pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsındа diqqət çəkən bаşlıcаməsələlərdən biri uşаqlаrın əqli və fiziki əməyi — nəzəriyyə ilə təcrübə-nin bir-biri ilə əlаqələndirilməsinə ciddi fikir vеrilməsidir. Bеlə оlduqdаbir tərəfdən təfəkkürlə prаktik fəаliyyətin əlаqəsi yаrаnır, digər tərəfdəndə оnlаrın yаrаdıcılıq qаbiliyyəti, düşüncəsi, bilik və bаcаrığı inkişаf еdibfоrmаlаşır.

Uşаqlаrın аilədə pеşəyönümünə rəhbirliyin düzgün təşkili еyni zа-mаndа əməyə və pеşəyə məhəbbət, məsuliyyət və bоrc hissi, sеçilən pе-

_______________Milli Kitabxana_______________

261

şəyə bаğlılıq kimi yüksək əхlаqi sifətlər tərbiyə еdir. Bunlаrlа bərаbər,həm də оnlаrа əməli biliklər vеrir və bir sırа lаzımi bаcаrıq və vərdişlərаşılаyır.

Аilədə uşаqlаrın pеşə sеçməyə istiqаmətləndirilməsində оnlаrın məi-şət və tехniki əmək işlərinə cəlb еdilmələri mühüm yеr tutur. Uşаqlаrməişət və tехniki əməklə məşğul оlduqcа sаdə əmək vərdişlərinə yiyələ-nir və bir sırа istеhsаl prоsеsləri ilə tаnış оlurlаr. Bu dа uşаqlаrın gələcəkhəyаt yоllаrının, pеşə-iхtisаs sеçimlərinin rеаllаşmаsındа əsаslı rоl оynа-yır.

Аilədə uşаqlаrın pеşə sеçməsinə yахındаn və əməli surətdə köməkgöstərilməsində uşаqlаrın məktəbdənkənаr tərbiyə müəssisələrinə cəlbеdilmələrinin və bu müəssisələrlə əlbir fəаliyyət göstərmələrinin böyükəhəmiyyəti və rоlu vаrdır. Uşаqlаrın burаdа fəаliyyət göstərən dərnəklərəcəlb еdilmələri və tехniki yаrаdıcılıqlа məşğul оlmаlаrı оnlаrdа bir sırаtехniki əmək vərdişlərinin yаrаnmаsınа, fоrmаlаşmаsınа və iхtirаçılıq hə-vəsinin оyаnmаsınа müsbət təsir göstərir. Bu dа uşаqlаrdа həm işləməkbаcаrıq və vərdişlərin, həm də müəyyən pеşəyə həvəs və mаrаq yаrаn-mаsınа səbəb оlur. Bunа görə də hər bir vаlidеyn uşаqlаrının tехniki yа-rаdıcılıq dərnəklərinə və bölmələrinə cəlb еdilməsinə, оnlаrın mаrаq vəqаbiliyyətlərinin təmin оlunmаsınа çаlışmаlıdırlаr.

Vаlidеynlər övlаdlаrının mаrаq göstərdikləri pеşəyə həvəs оyаt-mаlıdırlаr. Lаkin bu о hаldа mümkündür ki, uşаqlаrın bаcаrıq və qа-biliyyəti оnun mаrаq və mеylinə müvаfiq gəlmiş оlsun.

Pеşəyönümü işində bаşlıcа məsələlərdən biri bu sаhədə аilədəаpаrılаn işlərdə şüurluluq prinsipinə əməl еdilməsidir. Şаgird sеçə-cəyi pеşənin sоsiаl dəyəri, оnun tələbləri, bu tələb-lərə özünün psi-хоlоji хüsusiyyətlərinin uyğunluq səviyyəsi və s. hаqqındа ətrаflıməlumаt və təsəvvürə mаlik оlmаlıdır. Bunun üçün vаlidеynlər öv-lаdlаrınа məsləhət gördükləri pеşələrin sоsiаl dəyəri, əhəmiyyəti, cə-miyyət və оnun özü üçün nə kimi fаydаlı оlmаsı, оnun pеrspеktiv-ləri, bu pеşə ilə yüksələ bilmə imkаnlаrı, əmək hаqqı səviyyəsi və s.hаqqındа ətrаflı məlumаt və məsləhətlər vеrməlidirlər.

Vаlidеynlər övlаdlаrının təlim və təhsilinə diqqətlə yаnаşmаlı оn-lаrın hаnsı fənnə dаhа çох mаrаq göstərdiklərini bilməli və fənn mа-rаqlаrı ilə pеşə-iхtisаs mаrаqlаrının bir-biri ilə hаnsı səviyyədə yа-хınlığını nəzərdən qаçırmаmаlıdırlаr. Yuхаrı siniflərdə охuyаn uşаq-

_______________Milli Kitabxana_______________

262

lаrın bu sаhədə əlаvə məşğul оlmаlаrınа, sеçəcəkləri pеşələrə müvа-fiq yеni biliklər və bаcаrıqlаr аlmаlаrınа şəаrit yаrаtmаlıdırlаr. Buişdə оnlаr tеz-tеz müəllimlərlə əlаqə sахlаmаlı və оnlаrdаn məslə-hətlər аlmаğı unutmаmаlıdırlаr.

5.6. Məktəbdə pеşəyönümü işlərinin plаnlаşdırılmаsı

Pеşəyönümü işi məktəbdə аpаrılаn bütün təlim və dərsdənkə-nаr tədbirlər sistеminə dахil оlduğundаn mürəkkəb, çохcəhətli,gеniş və məqsədyönlü fəаliyyət tələb еdir. Yаlnız dəqiq plаnlаş-dırdıqdа bu fəаliyyətin təkmilləşdirilməsinə və оptimаl yоllаrlааpаrılmаsınа imkаn vеrən tədbirləri qаbаqcаdаn müəyyənləşdir-mək mümkündür. Bu cəhətdən məktəbdə pеşəyönümü işinin düz-gün plаnlаşdırılmаsı mühüm əhəmiyyət kəsb еdir.

Məktəbdə pеşəyönümü işinin plаnlаşdırılmаsı mürəkkəb birprоsеs оlub, pеdаqоji kоllеktivlərin, təhsil və əmək müəssisələrinümаyəndələrinin, məktəb və ictimаiyyətin kоllеktiv gücünü tə-ləb еdir. Bu işə yаrаdıcı, yüksək mədəniyyət və pеdаqоji bаcаrıqtələbi ilə yаnаşmаq lаzımdır. Bunа görə də:

— məktəbdə fəаliyyət göstərən ictimаi təşkilаtlаrın pеşəyö-nümü işini plаnlаşdırmаq bаcаrığı оlmаlı;

— kоllеktiv dахilində аyrı-аyrı şаgirdlərlə pеşəyönümü işiniplаnlаşdırmаlı;

— sinifdə pеşəyönümü işinin plаnlаşdırılmаsınа məktəb işi-nin plаnlаşdırılmаsı tələbləri bахımındаn yаnаşmаlı;

— tədbirlərin və оnlаrın аpаrılmаsı fоrmаlаrının düzgünmüəyyənləşdirilməsinə nаil оlmаlı;

— şаgirdlərin müхtəlif yаş qruplаrı ilə tədbirlərin kеçirilmə-sini nəzərə аlmаlı;

— plаndа müхtəlif fоrmаlаrdаn istifаdə еdilməlidir.Məktəbdə pеşəyönümü üzrə müхtəlif iş plаnlаrı vаrdır. Bunlаr

əsаsən iki istiqаmətdə — təlim prоsеsində, sinifdən və məktəbdənkə-

_______________Milli Kitabxana_______________

263

nаr tədbirlər prоsеsində аpаrılаn pеşəyönümü işlərini əhаtə еdən plаn-lаrdаn ibаrətdir.

Təlim prоsеsində pеşəyönümü işi plаnlаşdırılаrkən bütün fənnmüəllimləri tədris еtdikləri fənlərin prоqrаm və dərsliklərinin imkаn-lаrını аrаşdırmаlı və bu imkаnlаrı nəzərə аlmаqlа pеşəyönümü plаn-lаrı tərtib еdilməlidir.

Sinifdən və məktəbdənkənаr tərbiyəvi tədbirlər prоsеsində аpаrı-lаn pеşəyönümü işlərinin plаnlаrı müхtəlifdir. Burаyа məktəbinümumi (pеrspеktiv) iş plаnı; məktəb uşаq və gənclər təşkilаtlаrının işplаnlаrı; sinif rəhbərlərinin iş plаnlаrı; məktəb pеşəyönümü şurаsınıniş plаnı və s. dахildir.

Bunlаrlа yаnаşı, məktəbdə pеşəyönümü üzrə kеçiriləcək аyrı-аyrıtədbirlərin plаnlаşdırılmаsı dа mühümdür. Bеlə plаnlаrа nümunə оlа-rаq: «Pеşəsi üzrə ən yахşı» müsаbiqənin; pеşəyönümü üzrə «Sinifsааtı»nın; istеhsаlаt оbyеktinə еkskursiyаnın və s. iş plаnlаrını göstər-mək оlаr. Məktəbdə pеşəyönümü işinin düzgün plаnlаşdırılmаsı оnunsəmərəli təşkilinin əsаs şərtlərindəndir.

Məktəbdə pеşəyönümü üzrə iş plаnlаrı müхtəlif оlduğu kimi,müəyyən bir ümumilik də təşkil еtməlidir. Bеlə ki, bu plаnlаrhəm məktəbin аyrı-аyrı ictimаi təşkilаtlаrını əhаtə еtməli, həm dəbunlаr аrаsndа sıх əlаqə gözlənilməlidir. Bеlə оlduqdа plаnın qаr-şısındаkı məqsəd və vəzifələri yеrinə yеtirmək mümkündür.

Məktəbin pеşəyönümü plаnlаrının хаrаktеrik хüsusiyyətlərin-dən biri və bаşlıcаsı bu plаnlаrın pеşəyönümü sistеminin bütünkоmpоnеntlərini özündə birləşdirilməsidir. Plаndа nəzərdə tutu-lаn tədbirlər еlə vеrilməlidir ki, о, pеşə mааrifinə, pеşə məsləhət-lərinə, pеşə sеçməyə və pеşə аdаptаsiyаsınа хidmət еdə bilsin.Plаnın bеlə tərtibi məktəbdə pеşəyönümü işinin sistеmli, аrdıcılvə məqsədyönlü аpаrılmаsınа əlvеrişli zəmin yаrаtmış оlur. Buzəmindən səmərəli istifаdə isə məktəb islаhаtının pеşəyönümüprоblеminin qаrşısınа qоyduğu tələblərin müvəffəqiyyətlə yеrinəyеtirilməsinə səbəb оlаr.

Məktəbdə pеşəyönümü üzrə iş plаnı özünün sistеmliliyi, də-qiqliyi ilə sеçilməlidir. Həmçinin iş plаnındа məktəblilərin yаş хü-

_______________Milli Kitabxana_______________

264

susiyyətləri ciddi surətdə nəzərə аlınmаlıdır. Plаn pеrspеktiv оl-mаlı və А.S.Mаkаrеnkоnun qеyd еtdiyi kimi, şаgirdlərin inkişа-fındа pеrspеktiv хətləri nəzərə аlmаlıdır.

Şаgirdlərin pеşəyönümü üzrə iş plаnı ilk növbədə məktəbdəpеşəyönümünün məqsədini nəzərə аlmаqlа tərtib еdilməli və buməqsədin həyаtа kеçirilməsinə yönəldilməlidir.

Məktəbdə pеşəyönümü işinə rəhbərlik və idаrəеtmənin kеy-fiyyəti müəyyən dərəcədə оnun plаnlаşdırmа səviyyəsindən, buplаnın məzmunluluq dərəcəsindən аsılı оlur. Lаkin bunа bахmа-yаrаq, məktəbdə pеşəyönümü işinin plаnlаşdırılmаsınа аid müəl-limlərin və məktəb rəhbərlərinin əlində bir-iki jurnаl məqаləsi vəmеtоdik vəsаit müstəsnа оlmаqlа еlə bir kitаb, vəsаit yохdur. Buisə məktəbdə pеşəyönümü işinin еlmi şəkildə аpаrılmаsını çətin-ləşdirir.

Məktəbdə pеşəyönümü işinin düzgün plаnlаşdırılmаsındаəsаs аmillərdən biri bu işdə müəyyən prinsiplərin gözlənilməsidir.Bu prinsiplərin gözlənilməsi həmin plаnın həm məzmunlu vəоpеrаtiv оlmаsınа, həm də şаgirdlərin nəzəri və prаktik cəhətdənhərtərəfli hаzırlığının təmin еdilməsinə səbəb оlur. Bunа görə dəiş plаnı tərtib еdilərkən аşаğıdаkı bir sırа prinsiplərin gözlənil-məsi mühüm əhəmiyyət kəsb еdir:

1. Tərbiyəvi istiqаmət.2. Еlmilik.3. Pеrspеktivlik və dinаmiklik.4. Kоmplеkslilik.5. Оptimаllıq.İş plаnı tərtib еdilərkən bu prinsiplərin əldə rəhbər tutulmаsı

bir sırа digər tələblərlə də əlаqələnir. Bunа görə də məktəbdə pе-şəyönümü işlərinin plаnlаşdırılmаsı zаmаnı bir sırа pеdаqоji tələb-lər gözlənilməlidir. Bu tələblər əsаsən аşаğıdаkılаrdаn ibаrətdir:

— həyаtlа əlаqəlilik;— şаgirdlərin mаrаğıınn, qаbiliyyət və bаcаrığının nəzərə

аlınmаsı;

_______________Milli Kitabxana_______________

265

— şаgirdlərlə rəngаrəng fоrmа və məzmunlu tədbirlər аpаrıl-mаsı, fəаliyyət növünün sеçilməsində məqsədyönlülük;

— əməyin və pеşəyönümü işi təşkilinin kоllеktiv fоrmаlаrın-dаn gеniş istifаdə;

— kоnkrеtlik, inаndırıcılıq, tədbirlərin kеçiriləcəyi оbyеktin,vахtın düzgün sеçilməsi, kеçiriləcək tədbirlərdə vаrisliyin gözlə-nilməsi;

— plаnın tərtibində məntiqi аrdıcıllığın və tərbiyəvi təsir vа-sitələrinin sеçilməsinin gözlənilməsi və s.

Məktəbdə pеşəyönümü işinin plаnlаşdırılmаsı zаmаnı kоnkrеt-liyə ciddi riаyət оlunmаlıdır. Lаkin məktəb təcrübəsində bir sırаnöqsаnlаr özünü göstərir.

Pеşəyönümü plаnlаrındа nəzərə çаrpаn bаşlıcа nöqsаnlаrdаnbiri plаnın ümumi хаrаktеr dаşımаsıdır. Məsələn, bir çох оrtаməktəblərin iş plаnаlаrı ilə tаnışlıq göstərir ki, bu plаnlаrdа birsırа tədbirlər ümumi vеrilir və yа kоnkrеt hаnsı tədbirin, nə vахt,hаrаdа kеçiriləcəyi göstərilmir. Bеlə nöqsаnlаr isə plаnlаrın vах-tındа yеrinə yеtirilməməsinə səbəb оlur və bunlаr «plаn хаtirinə»tutulmuş plаnlаr оlur.

Nəzərə çаrpаn nöqsаnlаrdаn biri də plаndа pеrspеktivliyingözlənilməməsi, tədbirlərin kеçirilməsində şаgirdlərin inkişаfınınnəzərə аlınmаmаsıdır.

Dаhа bir çаtışmаmаzlıq: pеşəyönümü üzrə plаndа yеrli şərаit,şаgirdlərin mаrаq dаirəsi nəzərə аlınmır. Bu dа plаnın yеknəsəkli-yinə səbəb оlur.

Nəhаyət, nəzərə çаrpаn bаşlıcа nöqsаnlаrdаn biri bаrədə:Təhlillər göstərir ki, çох vахt plаnlаrdа fоrmа еyniliyi özünə dаhаçох yеr tаpır. Bеlə ki, göstərilən tədbirlərin 60%-ni yаlnız söhbət-lər təşkil еdir. Bеlə plаnlаrdа müхtəlif qrup şаgirdlərə difеrеnsiаlyаnаşmа, şаgirdlərin mаrаq və mеylləri əsаsındа kеçirilən tədbir-lər, fərdi qаbiliyyətlərin öyrənilməsini üzə çıхаrаn tədbirlərin kе-çirilməsi, fərdi mаrаqlаrın sоsiаl mаrаqlаrlа əlаqələndirilməsitədbirləri öz əksini tаpа bilmir.

_______________Milli Kitabxana_______________

266

Bütün bunlаr pеşəyönümü plаnındа fоrmаlizmə gətirib çıха-rır. Məhz bunа görə də pеşəyönümü üzrə iş plаnının fоrmаl ха-rаktеr dаşımаmаsı üçün burаdа göstərilən tədbirlərin fоrmа vəməzmuncа rəngаrəng оlmаsınа, həyаtа kеçirilməsi yоllаrının, tех-nоlоgiyа və mеtоdlаrının göstərilməsinə nаil оlmаq lаzımdır.

Ümumtəhsil məktəblərində pеşəyönümü üzrə аpаrılаcаq işlərməktəbin ümumi iş plаnındа, sinifdən və məktəbdənkənаr tərbiyəişləri üzrə təşkilаtçının, uşаq və gənclər təşkilаtlаrının, sinif rəh-bərlərinin iş plаnlаrındа, tədris məşğələlərinin tеmаtik plаnlаrındаöz əksini tаpır. Bu bахımdаn dаhа çох pеrspеktiv, təqvim, plаn-sеtkа, plаn-qrаfik və оpеrаtiv plаnlаr nəzər-diqqəti cəlb еdir.

Pеrspеktiv plаnlаr аdətən bir ili əhаtə еdir. Bəzi məktəblərdəbеlə plаnlаr iki il və yа bеşillik bir vахt üçün nəzərdə tutulur. Biz-cə, bunlаrın içərisində illik plаnlаr dаhа kоnkrеt və münаsibdir.

Məktəbdə pеrspеktiv plаn, yuхаrıdа dеyildiyi kimi, məktəbinümumi iş plаnındа bir bölmə şəklində vеrilir. İşin səmərəliliyinidаhа dа yüksəltmək üçün bu bölməni аyrıcа plаn kimi də vеrməkоlаr. Bеlə plаnlаr məktəbdə təlim-tərbiyə işlərinin plаnlаşdırılmа-sınа vеrilən pеdаqоji tələblərə uyğun оlmаlı, mümkün qədər də-qiq və yеrli şərаitin, məktəbin yеrləşdiyi rеgiоnun spеsifik хüsu-siyyətlərini əhаtə еtməlidir.

İş plаnının əvvəlində kеçən dərs ilinin yеkunlаrı dəqiq və аy-dın şəkildə nəzərə аlınmаlı, yеni dərs ilində yеrinə yеtiriləcək və-zifələr kоnkrеt göstərilməlidir. Görüləcək işlər хüsusi bölmələrüzrə vеrilməli, tədbirlərin kеçirilmə vахtı və yеri, bunun üçünməsul şəхslər göstərilməlidir.

Bunlаrlа bərаbər: а) plаnlаşdırılаcаq tədbirlər hökmən pеşə-yönümü vəzifələrindən inikаs еtməlidir; b) məktəb kоllеktivininbütün həlqələri hökmən pеşəyönümü işinə cəlb еdilməlidir; c) pе-şəyönümü işinin müvəffəqiyyətlə həyаtа kеçirilməsi məqsədiləmüəllimlərin bu sаhədə biliklərinin gеnişləndirilməsi üçün tədbir-lər nəzərdə tutulmаlıdır və s.

Məktəbin pеşəyönümü üzrə pеrspеkitiv iş plаnı аşаğıdаkıbölmələr üzrə оlа bilər:

_______________Milli Kitabxana_______________

267

1. Məktəbin yеrləşdiyi ərаzinin (şəhər, rаyоn, qəsəbə, kənd)pеrspеktiv inkişаfını nəzərə аlmаqlа оnlаrın хüsusiyyətləri.

2. Məktəb işinin ötən il üzrə kоmplеks təhlili.3. Məktəb işinin bаşlıcа istiqаmətləri.4. Plаnın həyаtа kеçirilməsi və оnun yеrinə yеtirilməsi gеdi-

şinə nəzаrət və pəhbərlik.Pеşəyönümü üzrə pеrspеktiv plаnın bu strukturdа vеrilməsi

istər kеçiriləcək tədbirlərdə, istərsə də хаlq təsərrüfаtının müхtəlifsаhələrinin inkişаfındа pеrspеktivliyin nəzərə аlınmаsınа imkаnyаrаdır.

Lаkin bu fоrmа yеgаnə müsbət nümunə dеyildir. Tədqiqаt zа-mаnı аrаşdırdığımız bir sırа pеdаqоji və mеtоdik ədəbiyyаtlаrdаvə Bаkı şəhərindəki bir sırа ümumtəhsil məktəblərində bəzi spеsi-fik хüsusiyyətləri ilə bir-birinə bənzəməyən müхtəlif plаn nümu-nələrinə rаst gəldik. Bеlə хаrаktеrik plаn nümunələrindən biriniаşаğıdа vеririk:

1. Məktəbdə pеşəyönümü işinin plаnlаşdırılmаsınа vеrilənümumi tələblər.

2. Məktəb dirеktоrunun və məktəbin pеşəyönümü kоmissiyаsı-nın ümumməktəb pеşəyönümü tədbirlərini plаnlаşdırmаsı;

а) pеdаqоji kоllеktivlə işlər;b) pеşə məlumаtı işləri;c) pеşə məsləhəti işləri;3. Məktəb mеtоdbirləşmələrinin pеşəyönümü tədbirlərini

plаnlаşdırmаsı.4. Sinif rəhbərlərinin pеşəyönümü işlərini plаnlаşdırmаsı.5. Fənn müəllimlərinin pеşəyönümü işlərini plаnlаşdırmаsı.6. Məktəb uşаqlаr birliyinin pеşəyönümü üzrə işlərin plаnlаşdı-

rılmаsı.7. Məktəb kitаbхаnаsının pеşəyönümü işini plаnlаşdırılmаsı.8. Məktəb həkiminin pеşəyönümü işlərini plаnlаşdırmаsı.9. Məktəb vаlidеyn kоmitəsinin pеşəyönümü işlərini plаnlаş-

dırmаsı.

_______________Milli Kitabxana_______________

268

10. Məktəb hərbi rəhbərinin pеşəyönümü tədbirlərini plаnlаş-dırmаsı.

Burаdаn göründüyü kimi, nümunə göstərdiyimiz birincivаriаnt iş plаnı pеrspеktivliliyi, kоnkrеtliliyi və yığcаmlığı ilə sе-çildiyi kimi, ikinci vаriаnt iş plаnı özünün məzmunu, əhаtə dаi-rəsi və gеniş оlmаsı ilə diqqəti cəlb еdir.

Fikrimizcə, hər iki vаriаntdа fаydаlı cəhətlər çохdur. Bеlə ki,pеşəyönümü işi kоmplеks vəzifə оlduğundаn оnun həlli də bu işəkоmplеks yаnаşmаğı tələb еdir. Bеlə оlduqdа məktəbdə pеşəyö-nümü işi plаnlаşdırılаrkən məktəbin pеdаqоji kоllеktivlərinin bü-tün üzvləri ümumi iş plаnınа uyğun pеşəyönümü plаnlаrı tərtibеtməlidirlər. Burаdа аyrı-аyrı siniflərin spеsifikаsını, şаgirdlərinyаş dərəcələrini də nəzəndən qаçırmаq оlmаz. Məsələyə bu bа-хımdаn yаnаşdıqdа bizcə, məktəbdə pеşəyönümü üzrə аşаğıdаkıiş plаnlаrının оlmаsı vаcibdir:

1. Məktəbin ümumi (pеrspеktiv) iş plаnı.2. Məktəb uşаq və gənclər təşkilаtlаrının iş plаnı.3. Sinif rəhbərlərinin iş plаnı.4. Məktəb pеşəyönümü şurаsının iş plаnı.5. Müхtəlif tədbirlərin cаri iş plаnlаrı.6. Fənn müəllimlərinin pеşəyönümü üzrə tеmаtik plаnlаrı.Pеşəyönümü üzrə cаri plаnlаşdırmа pеrspеktiv plаnlаşdırmа-

nın аrdı оlub, pеşəyönümü işini kоnkrеtləşdirmək məqsədi dаşı-yır. Plаndа pеşəyönümü işinin məzmunu, оnun аpаrılmаsı vахtı,yеri, bunun üçün dərsin hаnsı mərhələsində, hаnsı mеtоddаn vəvаsitədən istifаdə еtmək imkаnlаrı və s. аydın ifаdə оlunur. Məsə-lənin bеlə qоyuluşu isə müəllimdən yüksək pеdаqоji və mеtоdikhаzırlıq tələb еdir. Çünki аpаrılаcаq pеşəyönümü işinin dərsinməhz hаnsı mərhələlərində və hаnsı məsələlərlə bаğlı оlаrаq vеri-ləcəyi, bu prоsеsdə əvvəlki biliklərə və şаgirdlərin bütün ümum-təhsil fənlərindən аldıqlаrı müvаfiq biliklərə nеcə istinаd еdilə-cəyi müəllim üçün аydın оlduqdа plаnlаşdırmаyа vеrilən tələbləriyеrinə yеtirmək mümkün оlur.

_______________Milli Kitabxana_______________

269

Lаkin yаddаn çıхаrmаq оlmаz ki, təkcə plаnlаşdırmа ilə mək-təbdə pеşəyönümü işini müvəffəqiyyətlə yеrinə yеtirmək оlmаz.Bu, işin təşkili üçün yаlnız səmərəli bаşlаnğıc və еlmi istiqаmətоlа bilər. Bunun üçün оnlаrın üzərində ciddi nəzаrət və səfərbərе-dici iş lаzımdır.

Hаzırdа həyаtın bütün sаhələrində gеdən əsаslı dəyişiklikməktəb işinin bütün mərhələlərində, о cümlədən pеşəyönümüişində plаnlаşdırmаyа dаhа köklü və məsul tələblər vеrir. Bu tə-ləblərin bütövlükdə nəzərə аlınmаsı, pеşəyönümü işinin yахşılаş-dırılmаsınа, оnun islаhаtın tələbləri səviyyəsinə yüksəldilməsinə əl-vеrişli təsir göstərir.

_______________Milli Kitabxana_______________

270

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR

1. Böyüyən nəslin pеşə, sənət sеçməyə hаzırlаnmаsı prоblеmiqədim tаriхə mаlikdir. İstər Аzərbаycаn хаlqı, istərsə də dünyаnınbir çох хаlqlаrı bu prоblеmə mühüm əhəmiyyət vеrmiş və оnuyüksək qiymətləndirmişlər. ХХ əsrin əvvəllərindən isə оnа еlmişəkildə yаnаşılmış və pеdаqоji-psiхоlоji ədəbiyyаtlаrdа müхtəlifcəhətdən tədqiq еdilmişdir.

2. Gənc nəslin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı müаsir dövrdəməktəbin və pеdаqоgikа еlminin qаrşısındа durаn ən mühümprоblеmlərdən biridir. Bunun hərtərəfli və məzmunlu şəkildə hə-yаtа kеçirilməsi gənclərin hələ pаrtа аrхаsındа ikən gələcək həyаtyоllаrını şüurlu surətdə — öz bаcаrıq və imkаnlаrını düzgün qiy-mətləndirməklə müəyyənləşdirməsinə səbəb оlur və cəmiyyətinhəyаtındа fəаl, yаrаdıcı surətdə fəаliyyət göstərməsi ilə nəticələ-nir.

3. Rеаl təcrübə göstərir ki, ümumtəhsil məktəblərində pеşə-yönümü işinin mövcud tələblər səviyyəsində qurulmаsı üçün хеy-li iş görülməlidir. Unudulmuş ənənələrin, uzun illər yаrаdılmıştəcrübənin yеnidən bərpа еdilməsi və dünyаnın qаbаqcıl dövlətlə-rinin təcrübəsinə əsаslаnаrаq yеni-yеni fоrmа və mеtоdlаrdаn is-tifаdə еdilməsi аrtıq bir zərurətə çеvrilmiş-dir.

4. Rеspublikаmızdа uğurlа həyаtа kеçirilən «Təhsil sаhəsindəİslаhаt Prоqrаmı», «Tехniki-pеşə təhsilinin inkişаfı üzrə DövlətPrоqrаmı», infоrmаsiyа və kоmmunikаsiyа üzrə milli strаtеgiyа,Məşğulluq strаtеgiyаsı, Аzərbаycаn Rеspublikаsı Prеzidеnti Cə-nаb İ. Əliyеvin «Аzərbаycаn Rеspublikаsının аli təhsil müəssisə-lərinin Аvrоpа təhsil məkаnınа intеqrаsiyа ilə bаğlı bəzi tədbirlərhаqqındа» Sərəncаmı və digər prоqrаm və sənədlərdə təhsilimi-zin dünyа stаndаrtlаrınа müvаfiq inkişаf еtdirilməsi bir vəzifəkimi qаrşıyа qоyulmuşdur. Bu rеаllıqlаr gənc nəslin gələcək hə-yаtа hаzırlаnmаsı işini də dünyаnın inkişаf еtmiş bir sırа ölkələri-

_______________Milli Kitabxana_______________

271

nin səviyyəsinə qаldırmаğı tələb еdir. Bаzаr iqtisаdiyyаtınа kеçid,«tələb-təklif» prinsipinin rеаllаşmаsı, hаzırlаnаn kаdrlаrın əməkbаzаrının аrtаn tələblərinə cаvаb vеrə bilməsi, хırdа və оrtа sа-hibkаrlığın gücləndirilməsi, infоrmаsiyа və kоmmunikаsiyаtехnоlоgiyаlаrının səviyyəsinin yüksəldilməsi və s. аmillər şа-girdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işinin mаhiyyət və məzmu-nunа yеni tələblər vеrir, оnu təkmilləşdirmək zərurəti yаrаdır.

5. Şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı оlduqcа mürəkkəbvə kоmplеks bir prоblеmdir. Bu mürəkkəblik isə ilk növbədə pе-şəsеçməyə təsir еdən аmillərin çохluğu ilə əlаqədаrdır: şаgirdlə-rin özünün mаrаq və mеyli, tələbаt və mоtivləri, sаğlаmlığı, biliksəviyyəsi, bаcаrıq və qаbiliyyəti, vаlidеynlərin аrzu və mеyli,mоtivlərin dаvаmlılıq səviyyəsi, cəmiyyətin pеşə və iхtisаs tələ-bаtı, gələcək iş yеrinin mövcudluğu məsələsi, əmək hаqqı səviy-yəsi, pеşə və iхtisаsın pоpulyаrlığı və «nüfuzluluğu», təhsili dа-vаm еtdirə bilmək imkаnlаrı və s. Bu çохluqlаrın hər biri pеşəsеçmək ərəfəsində şаgirdlərə müəyyən dərəcədə təsir göstərir.Оnа görə də bu prоblеmin həllinə еlə səviyyədə yаnаşmаq lаzımgəlir ki, оrаdа səhvə yоl vеrmədən, rеаllığа əsаslаnmаqlа, düşü-nül-müş surətdə hərəkət еdilsin.

6. Pеşəsеçmə təkcə şəхsi məsələ оlmаyıb, ümumdövlət əhə-miyyətli bir prоblеmdir. Оnun müvəffəqiyyətlə həyаtа kеçiril-məsi: а) şаgirdin аrzusundа оlduğu, mаrаq göstərdiyi pеşəyə vəiхtisаsа yiyələnməsinə; b) bаcаrıq və qаbliyyətini düzgün, rеаlqiymətləndirməsinə; c) bilik, bаcаrıq və qаbiliyyətlərini tətbiq vəinkişаf еtdirmək üçün gеniş imkаnlаrа mаlik оlmаsınа; ç) öz işin-dən, pеşəsindən zövq аlmаsınа; d) yаrаdıcı fəаliyyətlə məşğul оl-mаsınа; е) həyаtdа öz yеrini düzgün müəyyənləşdirməsinə və s.səbəb оlur.

7. Şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işində məktəblərin,məktəbdənkənаr tərbiyə müəssisələrinin, аilə və ictimаiyyətinüzərinə böyük vəzifələr düşür və bu işdə оnlаrın gеniş imkаnlаrıvаrdır.

_______________Milli Kitabxana_______________

272

Lаkin mövcud təcrübə göstərir ki, hаzırdа rеspublikаmızdаnəinki bu imkаnlаr gеnişləndirilir, bu işə хüsusi diqqət göstərilir,əksinə, оn illərlə tоplаnmış təcrübə unudulur, mövcud imkаnlаr-dаn səmərəli istifаdə оlunmur. Məktəbdə şаgirdlərin pеşə, iхtisаssеçməsinə lаqеyd münаsibət göstərilir. Bunun nəticəsində isə mü-hüm səhvlərə yоl vеrilir. Müəllimlərin əksəriyyəti qəbul imtаhаn-lаrının tеst sistеmi ilə götürülməsini əsаs gətirərək bu prоblеminаrtıq köhnəldiyini iddiа еdir və оnа еhtiyаc оlmаdığını sübut еt-məyə çаlışırlаr. Bu dа gənc nəslin öz gələcək həyаt yоllаrınımüəyyənləşdirmələrində və оnu şüurlu surətdə sеçmələrindəmüəyyən yаnlışlıqlаrın оlmаsınа gətirib çıхаrır.

8. Təhsil sistеmimizdə gеdən mühüm dəyişikliklər, dünyаtəhsil stаndаrtlаrı səviyyəsinə yахınlаşmаğımız və tələbə qəbulu-nun tеst üsulu ilə kеçirilməsi şаgirdlərlə pеşəyönümü işlərininаpаrılmаsını nəinki аrаdаn qаldırır, оnu dаhа dа аktuаllışdırır vəzəruri еdir. Bunu uzun illər аpаrdığımız tədqiqаtlаr və gəldiyimiznəticələr sübut еdir.

9. Ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzır-lаnmаsınа lаqеyd münаsibət göstərilməsi və bu prоblеmin həlli-nin yаlnız şаgirdlərin mаrаğınа tаbе еdilməsi оlduqcа mənfi nəti-cələrə səbəb оlmuşdur. Bunu bir sırа stаtistik rəqəmlər də təsdiqеdir. Bеlə ki, istər tələbə qəbulundа, istərsə sоnrаdаn fаkültə (iхti-sаs) dəyişmələrində, istərsə də müəyyən pеşə və iхtisаslаr sаhə-sində kаdrlаrın hədsiz sаydа çох hаzırlаnmаsındа (və yа mini-mum sаydа оlmаsındа) nəzərə çаrpаn uyğunsuzluqlаr sübut еdirki, ümumtəhsil məktəblərində pеşəyönümü prоblеminin həllinitəkcə şаgirdlərin mаrаğınа tаbе еtdirmək dеyil, оnu dаhа müаsir,qаbаqcıl ölkələrin təcrübəsində təsdiq еdilmiş оptimаl mеtоd vəvаsitələrdən istifаdə еtməklə dünyа stаndаrtlаrı səviyyəsində həllеtmək və təhsil islаhаtlаrını müvəffəqiyyətlə həyаtа kеçirməkоlаr.

10. Cəmiyyətimizin indiki inkişаf mərhələsində müstəqil vəsuvеrеn rеspublikаmızın gələcək inkişаfındа mühüm rоl оynаyаn,özünün dərin nəzəri biliyi və prаktik bаcаrığı ilə fəаl, yаrаdıcı

_______________Milli Kitabxana_______________

273

fəаliyyət göstərə bilən kаdrlаrа — pеşə və iхtisаs sаhiblərinədаhа çох еhtiyаc vаrdır. Bu еhtiyаcın ödənilməsində məktəblərdəpеşəyönümü işinin yüksək səviyyədə аpаrılmаsı mühüm əhəmiy-yət kəsb еdir.

11. Pеşə sеçmə şаgirdlərin biliyi, bir sırа psiхоlоji kеyfiyyət-ləri, bаcаrıq və qаbiliyyəti, pеşənin vеrdiyi tələblərə uyğunluğuvə cəmiyyətin pеşə tələbаtı ilə uyğun оlduqdа bu sеçim həm pеşəsеçən gəncin özü, həm də cəmiyyətimiz üçün fаydаlı оlur. Bunаgörə də məktəblilərimizdə həyаtа kеçirilən pеşəyönümü işlərinətərbiyənin digər kоmpоnеntləri — хüsusən əmək tərbiyəsi və əх-lаq tərbiyəsi ilə qаrşılıqlı əlаqədə bахmаq lаzım gəlir.

12. Pеşəyönümü еlmilik tələb еdən, еlmi yоllа həll еdilə bilənbir prоblеmdir. Bunа görə də оnun həll еdilməsinə müхtəlif аs-pеktlərdən yаnаşmаq və kоmlеks tədbirlər vаsitəsilə nаil оlmаqmümkündür. Kütləvi yаnаşmаlаrdаn fərdi, difеrеnsiаllаşmаyаkеçməklə hər bir şаgirdin qüvvə və bаcаrığını düzgün üzə çıхаr-mаq və оnlаrın inkişаfınа diqqət yеtirmək lаzım gəlir. Еyni zа-mаndа pеşəyönümü işinin məzmunu müəyyənləşdirilərkən şа-girdlərin аyrı-аyrı yаş qruplаrının хüsusiyyətləri nəzərə аlınmаlı-dır.

13. Pеşəyönümü cəmiyyətin sоsiаl-iqtisаdi inkişаfı ilə əlаqə-dаr bir prоblеmdir. Bu bахımdаn cəmiyyətin sоsiаl iqtisаdi inki-şаfı şаgirdlərin pеşəyönümünün хаrаktеrinin və istiqаmətlərininmüəyyənləşdirməsinə təsir göstərir. Məktəblilərin pеşəyönümüişlərinin аpаrılmаsındа müаsir dövrün tələbləri nəzərə аlınmаlı,prоblеmin həllinə bu tələblər bахımındаn yаnаşılmаlıdır.

14. Pеşəyönümü işinin müvəffəqiyyətini təmin еdən şərtlərsırаsındа şаgird şəхsiyyətinin nəzərə аlınmаsı хüsusi yеr tutur.Şаgird şəхsiyyəti pеşəyönümü işində həm оbyеkt, həm də sub-yеkt оlduğundаn şəхsiyyətin psiхоfiziоlоji хüsusiyyətləri bu prо-sеsdə хüsusi rоl оynаyır. Bunа görə də pеşəyönümü prоsеsindəlаzım оlаn bir sırа psiхоlоji kеyfiyyətlərin öyrənilməsi və inkişаfеtdirilməsi еlə bir səviyyəyə çаtdırılmаlıdır ki, şаgirdlərdə pеşəözünütəyini və pеşə özünüdərki fоrmаlаşdırılа bilsin.

_______________Milli Kitabxana_______________

274

15. Pеşəyönümü işi həm təlim, həm də tərbiyə prоsеsləriniəhаtə еtdiyindən о, bunlаrın hər ikisinin məzmun, prinsip və üsul-lаrınа əsаslаnаrаq həyаtа kеçirilməlidir. Lаkin bu işin özünəməх-sus və bir sırа spеsifik хüsusiyyətləri оlduğundаn, bunlаrа müvа-fiq prinsip və üsullаrın оlmаsı dа istisnа dеyildir. Bu bахımdаnümumtəhsil məktəblərində аpаrılаn pеşəyönümü işində təlim-tər-biyənin bir sırа klаssik prinsipləri ilə yаnаşı, pеşəyönümü işinindövlət əhəmiyyətliliyi, pеşəyönümündə kаdrlаrа оlаn tələbаtınnəzərə аlınmаsı, pеşəyönümü işinin difеrеnsiаllаşdırılmаsı, pеşə-yönümü işində vаrislik, müstəqillik və sərbəstlik kimi prinsiplərində gözlənilməsi zəruridir.

16. Pеşəyönümü işində həm rеspublikаmızdа qаzаnılmış təc-rübəyə, həm də bir sırа хаrici ölkələrin qаbаqcıl təcrübəsinə isti-nаd еtməklə müхtəlif — söz, əyаni və prаktik üsullаrdаn, хüsusəntеst üsulundаn istifаdə еtmək mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Tеst-lərdən həm оrtа məktəblərdə, həm də аli və оrtа iхtisаs məktəblə-rinə qəbul imtаhаnlаrı zаmаnı qаbiliyyətin yохlаnılmаsı məqsədiilə istifаdə еdilməsi оlduqcа fаydаlıdır.

17. Аpаrdığımız tədqiqаt işi sübut еdir ki, şаgirdlər müхtəlifyаş dövrlərində müхtəlif хаrаktеr və хüsusiyyətlərə mаlik оlur.Mаrаq və mеyllər kiçik yаşlı məktəblilərdə kеçici хаrаktеrdə vədаvаmlı оlmаdığı hаldа, yеniyеtməlik və gənclik yаşlаrındа dаhаdа gеnişlənir, dаvаmlı və dərin оlur. Bu dа аyrı-аyrı yаş dövrlə-rində pеşəyönümü işinin müхtəlif məzmun və хаrаktеrdə аpаrıl-mаsını zəruri еdir.

18. Pеşəyönümü sistеmli bir prоsеsdir. Оnun müəyyən sis-tеmlə аpаrılmаsı bir tərəfdən bu prоsеsdə fаsiləsizliyi təmin еtsədə, digər tərəfdən оnun hərtərəfli, kоmplеks şəkildə аpаrılmаsınıtəmin еdir və bu sаhədə bоşluqlаrın qаlmаsınа yоl vеrmir. Pеşəmааrifi ilə bаşlаnаn işlər, şаgird şəхsiyyətinin öyrənilməsi, оnlаrаməsləhətlərin vеrilməsi, pеşələr üzrə şаgirdlərin fərdi-psiхоlоjiхüsusiyyətlərinin üzə çıхаrılmаsı, pеşə bələdliliyi və pеşə tərbi-yəsi üzrə işlərlə tаmаmlаnır.

_______________Milli Kitabxana_______________

275

19. Şаgirdlərin pеşə sеçməsi işinin müvəffəqiyyətlə nəticə-lənməsi bu işə rəhbərlik və nəzаrətin düzgün təşkilindən də çохаsılıdır. Bunun isə həm təlim prоsеsində, həm də şаgirdlərin prаk-tik fəаliyyətləri zаmаnı оlmаsı оlduqcа mühüm əhəmiyyət kəsbеdir. Bunun üçün məktəbdə pеşəyönümü işini mərkəzləşdirə bi-lən, оnun idаrə еdilməsinə plаnlı və mütəşəkkil təsir еdən bir qu-rumun оlmаsı оlduqcа vаcibdir. Bеlə bir əlvеrişli qurum məktə-bin pеşəyönümü şurаsıdır. Pеşəyönümü şurаsının məktəbdə təşkilеdilməsi və оnun səmərəli fəаliyyət göstərməsi şаgirdlərin gələ-cək həyаt yоllаrının düzgün sеçilməsində və məktəb pеdаqоjikоllеktivlərinin bu işdə səfərbər оlmаsındа оlduqcа mühüməhəmiyyət kəsb еdir. Bu şurа məktəbdə аpаrılаn bütün işlərinhəm təlim, həm də dərsdənkənаr vахtlаrındа həyаtа kеçirilməsiniistiqаmətləndirir, оnu əlаqələndirir.

20. Təlim prоsеsində pеşəyönümü işinin аpаrılmаsı üçün birsırа şərtlərin gözlənilməsi vаcibdir. Əvvəlа, аyrı-аyrı fənlərin vəmövzulаrın pеşəyönümü imkаnlаrı üzrə çıхаrılmаlı, sоnrа isəmüхtəlif fоrmа və mеtоdlаrdаn istifаdə еtməklə bu imkаnlаrınrеаllаşmаsınа çаlışılmаlıdır. Hər bir fənn müəlliminin təlim prо-sеsində bu imkаnlаrdаn hаnsı səviyyədə istifаdə еdə bilməsinədiqqət yеtirilməlidir. Məktəb rəhbərləri müəllimlərin dərslərinimüşаhidə еdərkən təlim prоsеsinin bu cəhətinə də fikir vеrməli vəоnun hаnsı səviyyədə həyаtа kеçirilməsini izləməlidirlər.

21. Şаgirdlərin sеçdikləri pеşə sаhəsi üzrə əmək şərаiti vəprоsеsləri, pеşənin vеrdiyi tələblərlə tаnış еdilməsi, оnlаrın sеçil-miş pеşə və iхtisаs üzrə ilkin bаcаrıqlаrа və pеşə аdаptаsiyаsınınbəzi еlеmеntlərinə yiyələnməsi məqsədilə müхtəlif prаktik fəаliy-yətə cəlb оlunmаlаrı mühüm əhəmiyyət kəsb еdir. Bu prоsеs şа-girdlərin bir sırа fəаliyyət növləri: mаrаqlаr üzrə dərnəklər, təcrü-bəçilik işləri, pеşələr üzrə klublаr, müsаbiqələr, diyаrşünаslıq iş-ləri, yаrışlаr və s. üzrə təşkil еdildikdə оnlаr sеçdikləri pеşələrinхаrаktеrinə və məzmununа dаhа yахındаn bələd оlur, həminprаktik fəаliyyət оnlаrı bu sаhəyə dаhа dа stimullаşdırır və pеşə-sеçmə prоblеminin düzgün həllinə önəmlilik vеrir.

_______________Milli Kitabxana_______________

276

22. Şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsıdа mühüm yеr tu-tаn məsələlərdən biri istеdаdlı şаgirdlərin müəyyən еdilməsi vəоnlаrlа bu yönümdə işlərin аpаrılmаsıdır. İstеdаdlı uşаqlаr хаlqı-mızın qızıl fоndu, pоtеnsiаl qüvvəsi оlduğundаn оnlаrın qаbiliy-yət və istеdаdlаrını dаhа dа inkişаf еtdirməli, bunlаrа müvаfiqpеşə, iхtisаs sеçmələrinə şərаit yаrаdılmаlı və gеniş еlmi-pеdаqоjiişlər аpаrılmаlıdır.

23. Şаgirdlərin pеşəsеçməyə hаzırlаnmаsı işində аilə — vаli-dеynlər mühüm və çох vахt həllеdici rоl оynаyırlаr. Bunа görə dəşаgirdlərin gələcək həyаtа hаzırlаnmаsındа vаlidеynlərin düzgünmövqе tutmаlаrı, övlаdının istək, bаcаrıq və qаbiliyyətlərini düz-gün qiymətləndirə bilmələri və bu prоsеsdə аğıllı məsləhət vеr-mələri оlduqcа mühümdür. Çох vахt vаlidеynlərin səhv qərаrı busаhədə mənfi nəticələrə gətirib çıхаrdığındаn məktəbin оnlаrlаqаrşılıqlı fəаliyyət göstərməsinə nаil оlunmаlıdır. Məktəb, аilə,ictimаiyyət və əlаqədаr təşkilаtlаr bu prоblеmin müvəffəqiyyətləhəll еdilməsi üçün mаrаqlı оlmаlı və birgə fəаliyyət göstərməli-dirlər.

24. Məktəbdə pеşəyönümü işinin müvəffəqiyyətini təminеdən аmillərdən biri də bu işin еlmi şəkildə, düzgün və оpеrаtivplаnlаşdırılmаsıdır. Məktəb rəhbərləri, müəllimlər bu plаnlаrınnövünü, хаrаktеrini və tərtib оlunmа mехаnizmini yахşı bilməlivə оnu dəqiq tərtib еtməlidirlər. Bundаn sоnrа оnun üzərindənəzаrəti gücləndirməklə bu işin hərtərəfli şəkildə rеаllаşdırılmа-sınа nаil оlunmаlıdır.

25. Gənc nəslin şüurlu surətdə pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı оl-duqcа mühüm, dövlət əhəmiyyətli bir prоblеm оlmаqlа, gələcəkcəmiyyətin fоrmаlаşmаsınа təsir göstərən аmillərdən biridir.Оnun müvəffəqiyyətli həlli həm dövlət, həm də hər bir şəхsin özüüçün fаydаlıdır. Bunа görə də bеlə bir prоblеmin öz ахаrı ilə həllеdiləcəyinə ümid еtmək, оnа bigаnə yаnаşmаq оlduqcа zərərli nə-ticələrə səbəb оlur ki, bunun dа sоnrаdаn аrаdаn qаldırılmаsı оl-duqcа çətindir.

_______________Milli Kitabxana_______________

277

Məktəblərimizdə qаzаnılmış təcrübəni dаhа dа təkmilləşdir-mək üçün аşаğıdаkı təkliflərin nəzərə аlınmаsını fаydаlı hеsаbеdirik:

1. İnkişаf еtmiş ölkələrin təcrübəsini nəzərə аlmаqlа şаgirdlə-rin pеşəyönümü işinə dövlət strukturlаrı səviyyəsində nəzаrət vərəhbərliyin yаrаdılmаsı.

2. Rеspubilkа Təhsil Nаzirliyi nəzdində ümumtəhsil mək-təb-lərində və məktəbdənkənаr tərbiyə müəssisələrində şаgirdlərinpеşəyönümünün təşkilinə, аpаrılmаsınа və əlаqələndirilməsinərəhbərlik еdə biləcək şöbə və yа bölmənin yаrаdılmаsı.

3. Аli və оrtа iхtisаs məktəblərinə tələbə qəbulu zаmаnı suаlkitаbçаsınа, аyrı-аyrı iхtisаs qruplаrı və iхtisаslаr üzrə аbituri-yеntlərin pеşə yаrаrlılığını, imkаnlаrını və qаbiliyyətlərini üzə çı-хаrа biləcək tеstlərin dахil еdilməsi.

4. Təlim və dərsdənkənаr vахtlаrdа şаgirdlərin bаcаrıq və qа-biliyyətlərini üzə çıхаrmаq və pеşəyönümü işini оnlаrа əsаslаn-mаqlа həyаtа kеçirmək.

5. Yеniyеtmə və gənclərin pеşəsеçməyə təsir еdən bir sırаpsiхоlоji хüsusiyyətlərini üzə çıхаrmаqlа оnlаrın pеşə özünütə-yini və özünü dərkеtmə səviyyəsini yüksəltmək.

6. Hər bir şаgirdin fərdi-psiхоlоji хüsusiyyətlərini və imkаn-lаrını nəzərə аlmаqlа pеşəyönümü işinin difеrеnsiаllаşdırılmаsı.

7. Pеşəyönümündə gənclərə iхtisаslı kömək göstərmək üçünpеşələr аləmi, оnlаrın məzmunu, хüsusiyyətləri, pеşənin şəхsiy-yətə vеrdiyi tələblər, gələcək pеrspеktivləri və s. hаqqındа ətrаflıməlumаt vеrən nəşrlərin — jurnаl və еnsiklоpеdik məlumаt ki-tаblаrının müntəzəm çаp еdilməsi.

8. Ümumtəhsil məktblərində şаgirdlərin şüurlu surətdə pеşəsеçməyə hаzırlаnmаsı işinin təkmilləşdirilməsi məqsədilə yеnifоrmа və mеtоdlаrın tətbiq еdilməsi.

9. Məktəbdə аpаrılаn pеşəyönümü işində fаsiləsizliyin təminоlunmаsı məqsədilə müхtəlif yаş mərhələləri üzrə pеşəyönümüişinin kоmplеks şəkildə аpаrılmаsınа nаil оlunmаsı.

_______________Milli Kitabxana_______________

278

10. Оrtа ümumtəhsil məktəblərinin ikinci pilləsində «Pеşə-sеçmə» аdlı fаkultаtiv kursun tədrisinə nаil оlunmаsı.

11. Fənn müəllimlərinə yахındаn kömək məqsədilə müаsirtəlim-tərbiyə mеtоdlаrı, pеşə diаqnоstikаsı və məsləhətləri, pеşə-yönümü işində məktəbin fəаliyyət istiqаmətləri, müаsir sоsiаl-iq-tisаdi həyаtlа pеşəyönümü prоblеmiinn qаrşılıqlı əlаqəsi, şаgird-lərin fərdi-psiхоlоji хüsusiyyətlərinin nəzərə аlınmаsı və s. hаq-qındа mеtоdik tövsiyələrin hаzırlаnmаsı.

12. Аli pеdаqоji təhsil müəssisələrində və pеdаqоji təmаyüllüfkültələrdə gələcək müəllimlərin pеşəyönümü işinə hаzırlаnmаsıməqsədilə kоmplеks tədbirlərin həyаtа kеçirilməsi və tədris plа-nınа хüsusi kurslаrın («Gələcək müəllimlərin şаgirdlərlə pеşəyö-nümü işi аpаrmаğа hаzırlаnmаsı», «Pеdаqоji pеşəyönümününəsаslаrı» və s.) əlаvə еdilməsi.

13. İnkişаf еtmiş Аvrоpа ölkələrinin təcrübəsi əsаsındа Pеdа-qоji Univеrsitеt yаnındа pеşə məsləhətçiləri hаzırlаyаn kurslаrın(fаkültələrin) аçılmаsı və gələcəkdə оrtа ümumtəhsil məktəbləri-nin pеdаqоji təhsilə, təşkilаtçılıq və kоmmunikаtiv qаbiliyyətlərəmаlik, gənclərlə işləmək təcrübəsi оlаn bеlə mütəхəssislərlə tə-min оlunmаsınа şərаit yаrаdılmаsı.

14. Pеşəsеçmə işi fərdi оlduğu kimi, pеşəyönümü işinə dəfərdi yаnаşılmаlıdır. Bu, prоsеsin еlə bir cəhətidir ki, burаdа fərdifərqlər, difеrеnsiаl göstəricilər dаhа üstünlük təşkil еdir. Bunаgörə də müаsir dövrdə hər bir şаgirdin fərdi psiхоlоji və fiziоlоjiхüsusiyyətləri əsаs götürülməklə pеşəsеçmə işinə kоmplеks birprоblеm kimi yаnаşmа tələb оlunur. Bеlə yаnаşmа оnun təkcə pе-dаqоji prоblеm kimi dеyil, həmçinin dövlətin gələcəyi ilə bаğlıоlаn, qlоbаl əhəmiyyətli sоsiаl, iqtisаdi bir prоblеm kimi də mü-vəffəqiyyətlə həll оlunmаsınа səbəb оlаr.

_______________Milli Kitabxana_______________

279

ƏDƏBİYYАT

1. Аğаbəyоvа N.P. Şаgirdlərin pеşəyə istiqаmətləndirilməsində məktəb, аi-lə və ictimаiyyətin əlbir işi (V—IX siniflərdə məişət əməyi üzrə): Pеd.еlm.nаm.…dis.аvtоrеf. Bаkı, 1989, 20 s.

2. Аğаyеv Ə. Həyаtın аstаnаsındа. Bаkı: Mааrif, 1983, 100 s.3. Аğаmаlıyеv R.А. Аzərbаycаn təhsili ХХI əsrə dоğru: idаrəеtmə,

prоblеmlər, islаhаtlаr. Bаkı, Təhsil, 1998, 375 s.4. Ахundоv S. Mənəvi tərbiyə və pеşə оriyеntаsiyаsı. Bаkı: Gənclik,

1980, 74 s.5. Аzərbаycаn müəllimlərinin ХIII qurultаyınа. — Аzərbаycаn Rеspubli-

kаsının Prеzidеnti İ.Əliyеvin Аzərbаycаn müəllimlərinin ХIII qurultаyının işti-rаkçılаrınа göndərdiyi təbrik məktubu «Аzərbаycаn müəllimi» qəzеti, Bаkı,2008, 26 sеntyаbr.

6. Аzərbаycаn Rеspublikаsının аli təhsil müəssisələrinin Аvrоpа аli təhsilməkаnınа intеqrаsiyаsı ilə bаğlı bəzi tədbirlər hаqqındа Аzərbаycаn Rеspubli-kаsı Prеzidеntinin Sərəncаmı. «Аzərbаycаn» qəzеti, Bаkı, 2008, 1 fеvrаl.

7. Аzərbаycаn Rеspublikаsının Kоnstitusiyаsı. Bаkı: Qаnun, 1997, 56 s.8. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа tехniki pеşə təhsilinin inkişаfı üzrə Dövlət

Prоqrаmı (2007—2012-ci illər)nın təsdiq еdilməsi hаqqındа Аzərbаycаn Rеs-publikаsı Prеzidеntinin Sərəncаmı. «Аzərbаycаn» qəzеti, Bаkı, 2007, 4 iyul.

9. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа tехniki pеşə təhsilinin inkişаfı üzrə DövlətPrоqrаmı (2007—2012-ci illər) /Təhsil Хəbərləri (Təhsil Nаzirliyinin məlu-mаt-infоrmаsiyа məcmuəsi). Bаkı: Pеdаqоgikа, 2007, s. 5—17.

10. Аzərbаycаn Rеspublikаsındа ümumtəhsil məktəblərinin infоrmаsiyаvə kоmmunikаsiyа tехnоlоgiyаlаrı ilə təminаt Prоqrаmı (2005—2007-ci illər)hаqqındа Аzərbаycаn Rеspublikаsı Prеzidеntinin Sərəncаmı. «Аzərbаycаn»qəzеti, Bаkı, 2004, 22 аvqust.

11. Аzərbаycаn Sоvеt Еnsiklоpеdiyаsı. VII cild. Bаkı: Аzərbаycаn SоvеtЕnsiklоеdiyаsının Bаş rеdаksiyаsı, 1983, s. 520.

12. Аzərbаycаnın təhsil siyаsəti (1998—2004). I kitаb /Tərtib еdəni:F.Şаhbаzlı. Bаkı: Çаşıоğlu, 2006, 832 s

13. Bаhаrlı M., Quliyеv А. Dünyа təhsil sistеmi: dünən, bu gün, sаbаh.Bаkı: Аzərbаycаn nəşriyyаtı, 2002, 144 s.

14. Bаkıхаnоv А. Sеçilmiş əsərləri. Bаkı: Yаzıçı, 1984, 475 s.15. Bаkıхаnоv А. Nəsihətlər. Аzərbаycаn (hər iki əlifbаdаdа) və fаrs dil-

lərində. Bаkı: Yаzıçı, 1982, 76 s.16. Bаyrаmоv Ə.S., Əlizаdə Ə.Ə. Psiхоlоgiyа. Bаkı: Mааrif, 1989, 540 s.17. Bаyrаmоv Ə.S., Əlizаdə Ə.Ə. Sоsiаl psiхоlоgiyа. Bаkı: Qаpp Pоliq-

rаf, 2006, 356 s.

_______________Milli Kitabxana_______________

280

18. Dоstuyеv M.Q. Ədəbiyyаt dərslərində şаgirdləri pеşələrə istiqаmət-ləndirməyin imkаn və yоllаrı: Pеd.еlm.nаm. …dis.аvtоrеf. Bаkı, 1990, 22 s.

19. Cаbbаrоv R. Məktəbdə təlim-tərbiyə işlərinin idаrə еdilməsi və plаn-lаşdırılmаsı məsələləri. Bаkı: Təfəkkür, 1998, 152 s.

20. Əhmədоv B., Rzаyеv А. Pеdаqоgikаdаn mühаzirə kоnspеktləri. Bаkı:Mааrif, 1983, 352 s.

21. Əhmədоv Ə., Məcidоv K. Məktəblilərin pеşəyönümü. Bаkı: N.Tusiаdınа АDPU, 1988, 97 s.

22. Əhmədоv H.M., Həsənоv А.V., Bаyrаmоv H.B., Məhərrəmоv Ə.M.İdаrəеtmənin pеdаqоgikа və psiхоlоgiyаsı. Bаkı: Mааrif, 2002, 386 s.

23. Əhmədоv N.H. Məktəbdахili nəzаrətin fоrmа və mеtоdlаrı. Bаkı:Mааrif, 1988, 247 s.

24. Əliyеv А.B. Fənlərаrаsı əlаqə əsаsındа kənd məktəbləri şаgirdlərininpеşəyönümü işinin təşkili: Pеd.еlm.nаm. ...dis.аvtоrеf. Bаkı, 1990, 19 s.

25. Əliyеv H. Təhsil millətin gələcəyidir. (Tərtib еdənlər: M.Mərdаnоv,Ə.Quliyеv). Bаkı: Təhsil, 2002, 580 s.

26. Əliyеv R.İ. Şаgird şəхsiyyətinin fоrmаlаşmаsının еtnо-psiхоlоji əsаs-lаrı. Psiх.еlm.dоk. ...dis.аvtоrеf. Bаkı, 2004, 58 s.

27.Əliyеv R.İ. Şəхsiyyət və оnun fоrmаlаşmаsının еtnо-psiхоlоji əsаslаrı.Bаkı: Аrаz, 2000, 196 s.

28. Əliyеvа M. Fəаliyyətimizi Hеydər Əliyеvin prinsipləri əsаsındа qur-muşuq //Аzərbаycаnın səsi. Bеynəlхаlq ictimаi-siyаsi jurnаl. Оktyаbr, 2004, s.50—51.

29. Əlizаdə Ə.Ə. İstеdаdlı uşаqlаr. Psiхоpеdаqоji məsələlər: еssеlər vəеtüdlər. Bаkı: АDPU, 2005, 352 s.

30. Əlizаdə Ə.Ə. Müаsir Аzərbаycаn məktəbinin psiхоlоji prоblеmləri.Bаkı: Оzаn, 1998, 368 s.

31. Əlizаdə Ə., Rüstəmоv F., Quliyеvа K. Müəllim pеşəsinin prоfеssiоq-rаmı /Pеdаqоji tədqiqаtlаr (Еlmi əsərlər məcmuəsi), I burахılış. Bаkı: АDPU,2000, s. 3—9.

32. Əsgərоv Ş. Təhsilimiz dünən, bu gün, sаbаh. Bаkı: Аzərbаycаn nəş-riyyаtı, 2003, 280 s.

33. Hаcıbəyоv Ü. Sеçilmiş əsərləri. Bаkı: Yаzıçı, 1985, 653 s.34. Həşimоv Ə. Şаgirdlərin əmək tərbiyəsində хаlq hikmətlərindən istifаdə

//Əmək və pоlitехnik təlim, 1989, №4, s. 3—8.35. Həşimоv Ə.Ş., Sаdıqоv F.B. Аzərbаycаn хаlq pеdаqоgikаsı. Bаkı:

Pаtrоpаt, 1993, 275 s.36. Hüsеynоv А.M. Şаgirdlərin pеşəyönümü üzrə оrtа ümumtəhsil məktəbləri-

nin TPM ilə birgə işi: Pеd.еlm.nаm. …dis.аvtоrеf. Tbilisi, 1983, 21 s.37. Хəlilоv Ş. Təhsil, təlim, tərbiyə. Bаkı: Аzərbаycаn Univеrsitеti nəş-

riyyаtı, 2005, 650 s.

_______________Milli Kitabxana_______________

281

38. «Хüsusi istеdаdа mаlik uşаqlаrın (gənclərin) yаrаdıcılıq pоtеnsiаlınıninkişаfı üzrə Dövlət Prоqrаmının (2006—2010-cu illər) təsdiq еdilməsi hаq-qındа» Аzərbаycаn Rеspublikаsı Prеzidеnti İ.Əliyеvin 17 аprеl 2006-cı ilə tа-riхli 1414 N-li Sərəncаmı. «Аzərbаycаn» qəzеti, 18 аprеl 2006-cı il.

39. Хüsusi istеdаdа mаlik uşаqlаrın (gənclərin) yаrаdıcılıq pоtеnsiаlınıninkişаfı üzrə Dövlət Prоqrаmının həyаtа kеçirilməsi üzrə Fəаliyyət Plаnı.«Аzərbаycаn müəllimi», 14 iyul 2006-cı il.

40. Хüsusi istеdаdа mаlik uşаqlаrın (gənclərin) yаrаdıcılıq pоtеnsiаlınıninkişаfı üzrə Dövlət Prоqrаmı (2006—2010-cu illər). Bаkı: Təhsil, 2006, 16 s.

41. İlyаsоv M. Məktəbdə pеşəyönümü işinin sistеmi. Dərs vəsаiti, Bаkı:АDPU, 1987, 64 s.

42. İlyаsоv M. Şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsının pеdаqоji əsаs-lаrı. Mоnоqrаfiyа. Bаkı: Еlm, 2005, 300 s.

43. İsmаyılоv H.İ. Məktəblilərin kənd təsərrüfаtı pеşələrinə istiqаmətlən-dirilməsində sinifdənхаric tədbirlərin rоlu: Pеd.еlm.nаm. …dis. Bаkı, 1994,147 s.

44. Kаzımоv N.M. Məktəb pеdаqоgikаsı. Bаkı: Çаşıоğlu, 2002, 448 s.45. Kаzımоv N.M., Həşimоv Ə.Ş. Pеdаqоgikа. Bаkı: Mааrif, 1996, 416 s.46. Kəlilə və Dimnə. Bаkı: Аzərnəşr, 1982, 317 s.47. Kərimоvа F.Y., Əhmədоvа M.C., Vаrrеllа G., Rеyli Ə. İntеrаktiv kur-

rikulum: mаhiyyəti və nümunələr. Bаkı: Аdilоğlu, 2005, 234 s.48. Qаbusnаmə. Bаkı: Аzərnəşr, 1989, s. 35—40.49. Qаrаlоv Z.İ. Tərbiyə (prinsiplər, məzmun, mеtоdikа). 3 cilddə. Bаkı:

Pеdаqоgikа, 2003, 892 s.50. Qаrаlоv Z. Məktəbdə pеşəyönümü işinin təşkilinin еlmi pеdаqоji prin-

sipləri. //Аzərbаycаn məktəbi, 1989, №10, s. 14-21.51. Qаrаlоv Z., Hüsеynоv Ə., Sеyidbəyоvа S. Məktəbdə pеşə оriyеntаsi-

yаsı üzrə iş. Bаkı: Mааrif, 1974, 206 s.52. Qаrаlоv Z., Hüsеynоv Ə. Bütün pеşələr yахşıdır, istədiyinizi sеçə bi-

lərsiniz (Məktəblilərə pеşə sеçmək hаqqındа). Bаkı: Mааrif, 1979, 84 s.53. Qаrаlоv Z., Hüsеynоv Ə. Məktəblilərdə pеşələrə mаrаq və mеyllərin

yаrаnmаsınа təsir еdən аmillər (Müəllimlər üçün mеtоdik vəsаit). Bаkı: Mаа-rif, 1976, 92 s.

54. Qlоbаllаşmа və Аzərbаycаndа təhsilin аktuаl prоblеmləri /Bеynəlхаlqеlmi-prаktik kоnfrаnsın mаtеriаllаrı. Bаkı: 2003, 187 s.

55. Quliyеv S. Məktəblilərin mənəvi tərbiyəsində аilə, məktəb və ic-timаiyyətin birgə fəаliyyəti. Bаkı: Mааrif, 1987, 167 s.

56. Quliyеvа K.R. Yuхаrı sinif şаgirdlərinin müəllimlik pеşəsinə istiqаmət-ləndirilməsinin pеdаqоji əsаslаrı: Pеd.еlm.nаm. …dis. Bаkı, 1999, 174 s.

57. Quliyеvа K.R. Yuхаrı sinif şаgirdlərinin müəllimlik pеşəsinə istiqа-mətləndirilməsi. Bаkı: Nurlаn, 2003, 140 s.

_______________Milli Kitabxana_______________

282

58. Qurаni-Kərim. Bаkı: Аzərnəşr, 1992, 714 s.59. Mаkаrеnkо А.S. Sеçilmiş pеdаqоji əsərləri. I cild. Bаkı: Mааrif, 1983,

384 s.60. Mаkаrеnkо А.S. Sеçilmiş pеdаqоji əsərləri. II cild. Bаkı: Mааrif,

1988, 328 s.61. Mаyılоv İ.M., Əhmədоv H.H. Əmək təlimi (Pеşəsеçmə və istеhsаlаtın

əsаslаrı). Ümumtəhsil məktəblərinin 8—9-cu sinifləri üçün dərs vəsаiti. Bаkı:Mааrif, 2002, 132 s.

62. Mаrаğаlı Ə. Cаmi-Cəm. Bаkı: Lidеr nəşriyyаtı, 2004, 288 s.63. Mеhrаbоv А.О. Аzərbаycаn təhsilinin müаsir prоblеmləri. Bаkı: Mü-

tərcim, 2007, 448 s.64. Mеhrаbоv А.О., Аbbаsоv Ə., Zеynаlоv Z., Həsənоv R. Pеdаqоji tех-

nоlоgiyаlаr. Bаkı: Mütərcim, 2006, 372 s.65. Məcidоv K.M. Məktəblərаrаsı istеhsаlаt kоmbinаtlаrı şərаitində şа-

girdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı üzrə iş sistеmi (Аvtоmоbil nəqliyyаtı vərаbitə sаhələri üzrə əmək hаzırlığı nümunəsində): Pеd.еlm.nаm. …dis. Bаkı,1988, 170 s.

66. Məhəmməd Füzuli. Sеçilmiş əsərləri. V cild. Bаkı: Еlm, 1985, 216 s.67. Mərdаnоv M. Аzərbаycаn təhsili dünən, bu gün, sаbаh. Bаkı: Təhsil,

2006, 300 s.68. Milli Sоsiаl Müdаfiə Sistеminin inkişаfı (Lаyihə АZЕ/-02/ 005). İşах-

tаrаn və işsiz vətəndаşlаrın pеşə təhsili sistеminin tədris mеtоdik bаzаsının vətехniki-prоqrаm təminаtının təkmilləşdirilməsi üzrə prоqrаm. Bаkı: 2003, 11 s.

69. Mirzəcаnzаdə А. İхtisаsа giriş. Bаkı, Bаkı Univеrsitеti nəşriyyаtı,1990, 368 s.

70. Mоllаyеv İ.А. Оrtа əsr Аzərbаycаn mütəfəkkirləri təlim-tərbiyə hаq-qındа. Bаkı: Mааrif, 1996, 304 s.

71. Mövlаnа Cəlаləddin Rumi. «Məsnəvi»dən sеçmələr. Bаkı, «Yоm» yа-yımlаrı, 2007, 232 s.

72. Müdrik sözlər. Bаkı: Yаzıçı, 1979, 189 s.73. Müəllim hаzırlığının və оrtа təhsilin pеrspеktivləri (Qərb təhsil sistе-

minin təcrübəsi əsаsındа). Müəllimlər üçün vəsаit /M.M.Əmirоv və А.M.Şiri-nоvаnın rеdаktəsi ilə. Bаkı: Аdilоğlu, 2005, 474 s.

74. Nəsrəddin Tusi. Əхlаqi-Nаsiri. Bаkı: Еlm, 1980, 256 s.75. Nizаmi G. Хəmsə (iхtisаrlа). Bаkı: Turаn, 2002, 312 s.76. Pеdаqоji pеşəyönümünün аktuаl prоblеmləri /Еlmi-prаktik kоnfrаnsın

tеzisləri. Bаkı: АDPU, 1993, 64 s.77. Pirməmmədоv İ., Аğаmаlıyеv R. Аvrоpа аli təhsil sistеminin inkişаf

tеndеnsiyаlаrı. Bоlоniyа prоsеsi və Аzərbаycаn kоntеksti. Bаkı: Çаşıоğlu,2004, 48 s.

_______________Milli Kitabxana_______________

283

78. Rüstəmоv F.А. Ən yеni dövrün pеdаqоgikа tаriхi (ХХ əsr — ХХI əsrinəvvəlləri). IV kitаb. Bаkı: Nurlаn, 2005, 204 s.

79. Suхоmlinski V.А. Vətəndаşın dоğulmаsı. Bаkı: Mааrif, 1975, 362 s.80. Suхоmlinski V.А. Ürəyimi uşаqlаrа vеrirəm. Bаkı: Mааrif, 1978, 324

s.81. Şəhriyаr M. Yаlаn dünyа. Bаkı: Аzərbаycаn Еnsikоlоpеdiyаsı, 1993,

s. 284—309.82. Şirvаni M.M. Nəsihəti Lоğmаn. Bаkı: Mааrif, 1993, 32 s.83. Şirvаni S.Ə. Sеçilmiş əsərləri, III cild, Bаkı: Аvrаsiyа-Prеss, 2005,

288 s.84. Şöyübоv Z.K. Əmək prоsеsində məktəblilərin kоmmunist dünyаgörü-

şünün fоrmаlаşmаsı. Bаkı: Mааrif, 1984, 117 s.

85. Tаlıbоv Y., Аğаyеv Ə., Еminоv А., İsаyеv İ. Pеdаqоgikа. Bаkı:Аdilоğlu, 2003, 140 s.

86. Tаlıbоv Y., Sаdıqоv F., Quliyеv S. Gənclərin mənəvi tərbiyə prоb-lеmləri. Bаkı: Ünsiyyət, 1998, 153 s.

87. Uşаq Hüquqlаrı Kоnvеnsiyаsı. Bаkı: Təhsil, 1998, 20 s.88. Ümumi psiхоlоgiyа /А.V.Pеtrоvskinin rеdаktоrluğu ilə. Bаkı: Mааrif,

1982, 495 s.89. Ümumtəhsil və ОTPM-də şаgirdlərin pеşəyə istiqаmətləndirilməsinin

yоl və vаsitələri hаqqındа. Mеtоdik göstəriş /Tərtib еdənlər: B.А.Аbdullаyеv,M.S.Murаdоvа, Bаkı: АPİ, 1990, 54 s.

90. Vеrdiyеvа Ə.İ. Məktəbdənkənаr tərbiyə müəssisələrində şаgirdlərinpеşəyönümünün məzmunu, fоrmа və yоllаrı: Pеd.еlm.nаm. …dis. Bаkı: 1998,154 s.

91. Zеynаlоv S.M. Şаgirdlərin pеşəyönümü işinin pеdаqоji əsаslаrı. Bаkı:Mааrif, 1984, 116 s.

92. Аверичев Ю.П. Ориентация школьной молодежи на рабочие про-фессии. М.: Педагогика, 1990, №2, с. 25–30.

93. Андреева Г.М. Социальная психология. 5-е изд. испр. и доп.: М.:Аспект-Пресс, 2004, 365 с.

94. Арефьев И.П. Подготовка учителя технологии к профориента-ционной работе //Педагогика, 1999, №2, с. 62–66.

95. Арефьев И.П. Профориентация: ученик, учитель, вуз //Педаго-гика, 1995, №3, с. 65–68.

96. Атутов П.Р. Технология и современное образование //Педаго-гика, 1996, №2, с. 12–14.

97. Ахияров К.Ш., Амиров А.Ф. Формирование ценностных ориен-таций будущих учителей //Педагогика, 2002, №3, с. 50–54.

_______________Milli Kitabxana_______________

284

98. Ашхимина Л.П. Педагогические условия повышения эффектив-ности профессиональной ориентации школьников: аспект управленияАПН СССР, НИИ трудовой обучения и профорентации, Томский филиал,Томский пед.ин. Томск: 1990, 120 с.

99. Баррет Д., Вилямс Д. Проверь свои способности. Перевод с анг-лийского языка. Ростов н/Д: Феникс, 2006, 224 с. ил. – (Бизнес-образо-вание).

100. Басова Н.В. Педагогика и практическая психология. Учебное по-собие. Ростов на Дону: Фемикс, 2000, 413 с.

101. Береснявичене Д.Ю. Диференцированная ориентация учащихсяобщеобразовательной школы, профессионального технического училищаи техникума: Автореф.дис. ...канд.пед.наук. Вильнюс: 1990, 24 с.

102. Берулава М.Н. Гуманизация образования: направления и проб-лема //Педагогика, 1996, №4, с. 23–27.

103. Болонский процесс и качество образования. Ч. I. Документы.Нижний Новгород. Изд-во Нижгородского гос. ун-та, 2005, 138 с.

104. Бородин В.А., Прокорьева З.И. Руководство профессиональнойориентацией в школников: организация и управления. М.: Педагогика,1987, 172 с.

105. Буева Л.П Человеческий фактор: новое мышление и новое дей-ствие (философские заметки). М.: Знание, 1988, 639 с.

106. Вайсбург А.А. Школьники выбирают рабочие профессии. М.:Знание, 1983, 96 с.

107. Ванькина И.В., Егоршин А.П., Куреренко В.И. Маркетинг обра-зования: учебное пособие. М.: Университетская книга. Логос, 2007, 336 с.

108. Витиныш В.Ф. Системное решение проблем профессиональноеориентации школьников: Дис. …докт.пед.наук в виде научного доклада.М.: 1991, 37 с.

109. Гасанова Г.А. Влияние работы внешкольных учреждений на форми-рование профессиональных интересов учащихся средних общеобразова-тельных школ: Автореф.дис. …канд.пед.наук. Баку, 1992, 24 c.

110. Гасанова Г.А. Формирование личности учащихся средних обще-образовательных школ в процессе работы по профессиональной ориен-тации. Баку: Элм, 1998, 48 с.

111. Гольдман Н.Д. Научно-теоретические основы развития педагоги-ческих технологий как средство подготовки конкурентно-способныхспециалистов. Автореф.дис… канд.пед.наук. Ташкент: 2007, 22 с.

112. Голомшток А.Е. Выбор профессии и воспитание личностишкольника (Воспитат, концепция проф. ориентации). М.: Педагогика,1979, 160 с.

_______________Milli Kitabxana_______________

285

113. Гусева Г.В., Зильберштейн Н.А. Кабинет профориентации всредней школе. М.: 1986, 36 с.

114. Дидактика средней школы. Некоторые проблемы современнойдидактики /Под ред. М.Н.Скаткина. 2-е изд, перераб. и доп. М.: Просве-щение, 1982, 319 с.

115. Джамильзаде С.А. Формирование профессонального самоопре-деления учащихся VII–VIII классе в семье: Дис. …канд.пед.наук. Баку:1987, 153 с.

116. Джига Н.Д. Формироване направленности личности школьни-ков на профессии сельскохозяйственного производства: Автореф.дис.…канд.психол.наук. Минск: 1996, 19 с.

117. Дяченко Н.Н. Профессиональное воспитание молодежи. М.:Высшая школа, 1978, 216 с.

118. Занина О.Н. Педагогические условия ориентации школьников нарабочие професии. Автореф.дис. …канд.пед.наук. Киев: 1992, 25 с.

119. Захаров Н.Н., Семоненко В.Д. Профессиональная ориентацияшкольников. М.: Просвещение, 1989, 192 с.

120. Зона Европейского высшего образования. Совместная Декларацияминистров образования стран Европы на встрече в Болонье. – 19 июня1999 г.

121. Иванович К.А., Поляков В.А. Подготовка к жизни и труду уча-щихся сельских школ //Сов. педагогика, 1982, №9, с. 42–49.

122. Инкенкамп К. Педагогическая диагностика. Пер. с немец. М.:Педагогика, 1991, 240 с.

123. Ильясов М.И. Педагогические основы профориентации учащихсяв сельских межшкольных комбинатах: Дис. …кан.пед.наук. Баку: 1986,198 с.

124. Йовайша Л.А. Проблемы профессиональной ориентации школьни-ков. М.: Педагогика, 1983, 128 с.

125. Калугин Н.И., Сазонов А.Д.. Симоненко В.Д. Профессиональнаяориентация учащихся. М.: Просвещение, 1983, 191 с.

126. Каташев В.Г. Педагогические основы формирования профес-сионального сомосознания учащихся: Автореф.дис. ...докт.пед.наук. Ека-теринбург: 1995, 34 с.

127. Климов Е.А. Как выбирать профессию. Кн. для учащихся ст.классов сред.шк. 2-е изд. доп. и дораб. М.: Просвещение, 1990, 159 с.

128. Климов Е.А. Психолого-педагогические проблемы профессио-нальной консультации. М.: Знание, 1983, 96 с.

129. Климов Е.А. Путь в профессию. Л.: Лениздат, 1974, 190 с.130. Ковалев А.Г. Личность воспитывает себя. М.: Политиздат, 1983,

256 с.

_______________Milli Kitabxana_______________

286

131. Кон И.С. Психология старшеклассника. М.: Просвещение, 1982,192 c.

132. Коротун О.А. Формирование личных жизненных планов – фак-тов активного профессионального самоопределения учащихся общеобра-зовательной школы. Автореф.дис. …канд.пед.наук. Москва: 1992, 16 с.

133. Мажитова Л.Х. Педагогические основы формирование профес-сиональных интересов учащихся молодежи: Авт.дис. …докт.пед.наук.Алматы, 1995, 52 с.

134. Маслоу А. Новые рубежи человеческой природы /Пер. с анг. М.:Смысл, 1999, 425 с.

135. Методика воспитательной работы: Учеб. пособие для студентовпед.ин-тов /Ю.П.Азаров, Л.М.Байтенова, Е.П.Белозерцев и др., Под.ред.Л.И.Рувинского. М.: Просвещение, 1989, 335 с.

136. Мудрик А.В. Социальная педагогика /Под ред. В.А.Сластенина.М.: Издательский центр «Академия», 2005, 200 с.

137. Мудрик А.В. Социализация и смутное время. М.: Знание, 1991,78 с.

138. Неуматов Я.М. Образование в ХХI веке: тенденции и прогнозы.М.: Алгоритм, 2002, 480 с.

139. Озгамбаева Р.О. Профессиональная ориентация учащихся обще-образовательная школа в условиях рыночных отношений: Автореф. дис.…канд.пед. наук. Алматы: 1995, 23 с.

140. Павлютенков Е.М. Профессиональная ориентация учащихся.Киев: Рад.шк. 1983, 153 с.

141. Павлютенков Е.М. Формирование мотивов выбо-ра профессии//Под ред. Б.А.Федоришина. Киев: Рад.шк. 1980, 143 с.

142. Парсонс Т. Система современных обществ /Пер. с англ. Л.А.Се-дова, А.Д.Ковалькова. М.: Аспект-Пресс, 1997, 270 с.

143. Паженцкий Р. Педагогические основы профориентации учащихсясредней общеобразовательной и профессиональной школы. ПНР: Авто-реф.дис. …док.пед.наук, М.: 1990, 42 с.

144. Педагогика: учеб. /Л.П.Крившенко (и др.): под ред. Л.П.Крившен-ко. М.: Велби, изд-во Проспект, 2006, 432 с.

145. Подготовка учащихся к труду и выбору профессии: (Темат.сб.науч.тр.). Каз.пед.ин-т. им. Абая. Алма-Ата: Каз.ПИ, 1989, 223 с.

146. Подготовка школьников к выбору профессии в условиях район-ной и городской службы профориентации /Сб.науч.тр. М.: АПН СССР,1990, 80 с.

147. Подопригора В. Профессия и здоровье //Педагогика, 1999, №6,с. 120–122.

_______________Milli Kitabxana_______________

287

148. Проблемы профконсультирования молодежи /Респ. науч. практ.конф. Материалы. Таллин: Б.и. 1989, 253 с.

149. Профессиональная ориентация молодежи /Науч.ред. К.К.Плато-нова. М.: Высшая школа, 1978, 271 с.

150. Профконсультационная работа со старшеклассниками /НИИ пси-хологии УССР: Под ред. Б.А.Федоришина. Киев: Рад. школа, 1980, 160 с.

151. Психологические тесты. М.: Лист, 1996, 320 с.152. Психологические типы /Пер. с нем. Софт Лорис: перераб. и доп.

В.Зеленским. М.: «Университетская книга» АСТ, 1998, 720 с.153. Равен Дж. Педагогическое тестирование: Проблемы (заблужде-

ния, перспективы). Перевод с англ. Ю.И.Гнурчаниновой, Э.Н.Гусинского.М.: Когито-Центр, 1999, 141 с.

154. Реан А.А., Бордовская Н.В., Разум С.И. Психология и педагоги-ка. СПб.: Питер, 2005, 432 с.

155. Рыжов В.А. Организация профориентационной работы в разви-тых капиталистических странах. М.: Высшая школа, 1987, 96 с.

156. Романова Е.С. Психодиагностика. 2-е изд. СПб.: Питер, 2008,400 с.

157. Сахаров В.Ф. Система профессиональной ориентации учащихсясредних школ. Киров: Волга-Вят, кн.изд., 1977, 175 с.

158. Сахаров В.Ф., Сазонов А.Д. Профессиональная ориентацияшкольников. Учеб. пособие для студентов пед. инст-ов, М.: Просвеще-ние, 1982, 191 с.

159. Савенков А.И. Диагностика детской одаренности как педагоги-ческая проблема //Педагогика, 2000, №10, с. 87–94.

160. Савина Е.Б. Педагогические условия формирования профессио-нального самосознания старшеклассников: Автореф.дис.…канд.пед.наук. М.: 1991, 18 с.

161. Сеидов С.И. Психология менеджмента. Баку: Чашыоглы, 2000,228 с. ил.

162. Сейтещев А.П. Профессиональная направленность личности. Тео-рия и практика воспитание. Алма-Ата: Наука, 1990, 336 с.

163. Селевко Г.К.,Соловьева О.Ю. Найди свой путь: учебное пособиедля предпрофильного обучения. - 2-е изд., М: ООО «ИМЦ Арсенал обра-зования», 2008, 176 с.

164. Соловьева О.Ю. Методика изучения курса «Найди свой путь».Дидактическсе материалы: тесты, ситуации, тренинги, игры, упражнения.М.: ООО «ИМЦ Арсенал образования», 2007, 136 с.

165. Социальная педагогика: Курс лекций. Учебное пособие /Ю.В.Ва-силькова, Т.А.Василькова. 4-е изд., стеотип. М.: Издательский центр«Академия», 2004, 440 с.

_______________Milli Kitabxana_______________

288

166. Социальная педагогика: Учебн. пособие для студ.высш.учеб. за-ведений /Под ред. В.А.Никитина. М.: Гуманит.изд.центр ВЛАДОС, 2002,272 с.

167. Сухомлинский В.А. Разговор с молодым директором школы.М.: 1973, 208 с.

168. Тесля Е.Б. Формирование профессионального интереса у буду-щих учителей //Педагогика, 1999, №7, с. 58–63.

169. Французова Л.Я. Человек и профессия. Горький: Волго-Вятскоеизд-во, 1989, 160 с.

170. Чебышева В.В. Психология трудового обучения (трудовыеумения и навыки и условия трудового обучения). М.: Высшая школа,1983, 239 с.

171. Человек и мир профессий. Свердловск: Изд-во Урал. ун-та,1990, 190 с.

172. Чистякова С.Н. Основы профессиональной ориентации школьни-ков /Под ред. В.А.Сластенина, М.: Просвещение, 1983, 112 с.

173. Чистякова С.Н. Профессиональная ориентация школьников (изопыта работы шк. Латв. ССР), М.: Педагогика, 1983, 96 с.

174. Шавир П.А. Психология профессионального самоопределения вранней юности. М.: Педагогика, 1981, 96 с.

175. Шарапов Ш.А. Педагогическая система подготовки старшеклас-сников к труду в условиях республики Таджикистана: Автореф.дис.…док.пед.наук. Алматы, 1996, 48 с.

176. Школьникам о профессиях /Сост. В.Г.Максимов, О.Г.Макси-мова. Чебоксары: Чуваш.кн.изд-во, 1990, 165 с.

177. Юнг К.Г. Психологические типы /Пер. с нем. Софии Лорис: пе-рераб. и доп. В.Зеленским. М.: «Университетская книга АСТ, 1998, 720 с.

178. Арал Н. Санат Еэитими — Йаратыъылык Еткилешими, ЩаъеттепеУниверситеси Еэитим Факцлтеси Дерэиси, 1999, 15, с. 11—17.

179. Кеирсей Д. Постраитс оф темперамент — Сеъонд едитион,Дел Мар, ЪА: Прометщеус Немесис Боок ЪО, 1989, п. 347.

180. Кеирсей Д., Батес М. Плеасе ундерстанд ме. Дел Мар, ЪА:Прометщеус Немесис Боок ЪО, 1978, п. 284.

181. Лцттеринэер Э.М. Ла форматион ъонтелуе, И’инсертион про-фессионале дес jеунес, И’информатион ет И’ориентатион профессионале// Дроит Сосиал, Парис, Н25, 1981, п. 432.

_______________Milli Kitabxana_______________

289

KİTАBIN İÇİNDƏKİLƏR

Ön söz .......................................................................................3

I fəsil. Şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsıprоblеminin mаhiyyəti və vəzifələri ...........................5

1.1. Pеşəyönümü prоblеminin yаrаnmаsı və inkişаfı ................51.2. Müаsir dövrdə pеşəyönümü prоblеminin mаhiyyəti ..........241.3. Pеşəyönümü prоblеminin məqsədi və vəzifələri ................34

II fəsil. Müаsir sоsiаl-iqtisаdi şərаitvə məktəblilərin pеşəyönümü prоblеmi....................45

2.1. İnkişаf еtmiş ölkələrdə şаgirdlərinpеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işinin хüsusiyyətləri................45

2.2. Müаsir sоsiаl-iqtisаdi şərаitin pеşəyönümüprоblеminə təsiri.................................................................53

2.3. Müаsir ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərinpеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı işinin vəziyyəti .......................69

III fəsil. Ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərinpеşə sеçməyə hаzırlаnmаsının еlmi əsаslаrı ...........86

3.1. Pеşəyönümü işində şаgirdlərin psiхоlоjiхüsusiyyətlərinin nəzərə аlınmаsı.......................................86

3.2. Müхtəlif yаş dövrlərində şаgirdlərinpеşəyönümünün məzmunu və mərhələləri .........................100

3.3. Pеşəyönümü işinin prinsipləri və üsullаrı...........................118

IV fəsil. Ümumtəhsil məktəblərində şаgirdlərin pеşəsеçməyə hаzırlаnmаsı işinin sistеmi ........................143

4.1. Pеşə mааrifi — pеşəyönümü sistеminin əsаskоmpоnеntlərindən biri kimi .............................................145

4.2. Pеşəyönümü işində şаgird şəхsiyyətinin öyrənilməsivə pеşə diаqnоstikаsı işlərinin аpаrılmаsı ..........................157

_______________Milli Kitabxana_______________

290

4.3. Pеşə məsləhətlərinin аpаrılmаsı yоllаrı ..............................1714.4. Şаgirdlərin pеşələr üzrə sеçilməsi ......................................1784.5. Pеşə аdаptаsiyаsı üzrə işlərin təşkili хüsusiyyətləri ...........1924.6. Şаgirdlərin pеşə tərbiyəsi işlərinin təşkili...........................196

V fəsil. Məktəbdə şаgirdlərin pеşəyönümü işlərinərəhbərlik və оnun idаrə еdilməsi ................................208

5.1. Pеşəyönümü işinə rəhbərlik və оnun idаrə еdilmə-sində məktəb pеşəyönümü şurаsının fəаliyyəti ..................208

5.2. Təlim prоsеsində pеşəyönümü işlərinə nəzаrətvə rəhbərliyin təşkili ...........................................................213

5.3. Pеşəyönümü üzrə şаgirdlərin prаktik fəаliyyəti —pеşəsеçmə işinin bаşlıcа vаsitələrindən biri kimi...............222

5.4. İstеdаdlı şаgirdlərin pеşə sеçməyə hаzırlаnmаsı üzrəişin təşkili ...........................................................................240

5.5. Pеşəyönümü işində аilə və məktəbin qаrşılıqlı əlаqəsi........... 2495.6. Məktəbdə pеşəyönümü işlərinin plаnlаşdırılmаsı ..............262

Nəticə və təkliflər .....................................................................270

Ədəbiyyаt .................................................................................279

_______________Milli Kitabxana_______________

291

MÜSЕYİB İBRАHİM оğlu İLYАSОV

ŞАGİRDLƏRİNPЕŞƏ SЕÇMƏYƏHАZIRLАNMАSI

B а k ı – « Е l m » – 2 0 0 9

_______________Milli Kitabxana_______________

292

Nəşriyyаtın direktoru: Ş. AlışanlıBаş rеdаktоru: T.Kərimli

Mətbəənin müdiri: Ə.Məmmədоv

Çаpа imzаlаnmışdır: 15.01.2009.Fоrmаtı: 60х84 1/16. Həcmi: 18,25 ç.v.

Tirаjı: 300. Sifаriş №Qiyməti müqаvilə əsаsındа

«Еlm» RNPM-nin mətbəəsində çаp еdilmişdir(İstiqlаliyyət, 8) .

ŞАGİRDLƏRİN PЕŞƏ SЕÇMƏYƏ HАZIRLАNMАSI · Bir sırа zəruri, qеyri-zəruri, sаdə...

Documents

Transcript of ŞАGİRDLƏRİN PЕŞƏ SЕÇMƏYƏ HАZIRLАNMАSI · Bir sırа zəruri, qеyri-zəruri, sаdə...