Grad, društvo, prostor;

Globalni društveni-razvojni procesi

dr Dejan Janković

Globalni razvojni procesi

• Selo, seljaštvo i poljoprivreda deo su globalnog društva, a samim tim i deo globalnih procesa

• Povezanost selo – grad i međusobni uticaji • Globalni razvojni procesi: 1. Industrijalizacija 2. Urbanizacija 3. Modernizacija

• Industrijalizacija: mora se posmatrati u vezi sa teh.-tehol. napretkom, sa naučno tehničkom revolucijom

• Prema tom kriterijumu, istorijski razvoj društva delimo u: predindustrijski, industrijski i postind. period

• Industrijalizacija: razvoj tehnike, mašinizacija ljudskog rada; parna mašina 1784. J.Watt; SUS motor, elektromotor..

• Razvoj industrije i modernizacija: širenje tehn. Tehnoloških dostignuća iz razvijenih (pretežno zapadnih zemalja) u nerazvijene zemlje. Time se društveni razvoj nerazvijenih zemalja posmatra u skladu sa “tranzicijom” ka zapadnim (boljim) modelima. U poljoprivredi, modernizacija podrazumeva uvođenje novih tehnologija u najširem smislu reči , tzv. ekspertska poljoprivreda.

Industrijalizacija / periodi • 1. Predindustrijski (agrarni) period društvenog razvoja trajao je najduže,

od 5. milenijuma pre Hrista, pa sve do kraja 19. veka, kada se nešto ranije započeta industrijalizacija naglo ubrzava i u manje razvijenim zemljama, a pored primarnog (agrarnog) sektora privrede počinje da jača i sekundarni (industrijski).

• U agrarnim, predindustrijskim društvima: – ogromna većina stanovništva živi u selima, – bavi se poljoprivredom na ekstenzivan način, uz oslonac na vučnu snagu

životinja i sopstvenu fizičku snagu. – Nerazvijenu društvenu podelu rada (po polu i starosti) i naturalnu proizvodnju

prati oskudna potrošnja. – Društveni život se prevashodno odvija u primarnim porodičnim i lokalnim

seoskim sredinama, autarkičnim i međusobno slabo povezanim, – u okviru slabo integrisanog globalnog društva i – tradicionalne narodne kulture. – Zanat, manufaktura i prosta seoska industrija (koju pokreće vodeno kolo ili

vetrenjača) najviši su privredni domet ovog vremena. •

• 2. Industrijski period je onaj u kojem se naglo razvija mehanizacija (mašinizacija) ljudskog rada, čime se težište rada pomera sa fizičke upotrebe radne snage na mehanički rad mašina.

• Ova epohalna promena je omogućena tehničkim pronalaskom parne mašine koju je 1784. konstruisao škotski pronalazač Džems Vat. Ovaj pronalazak označava početak tzv. prve industrijske revolucije, dok se pronalazak motora sa unutrašnjim sagorevanjem i nešto kasnije elektromotora (na prelazu iz 19. u 20. vek) obično uzima za početak druge industrijske revolucije.

Tabela 1. Korišćena energija u svetskoj privredi Godina 1850. 1900. 1930. 1960. Životinje 79% 52% 12% 1% Ljudi 15% 10% 4% 3% Mašine 6% 38% 84% 96%

• Ova faza tehničko-tehnološkog i društvenog razvoja: • zahteva širenje tržišta, koncentraciju kapitala i stanovništva u

industrijskim gradovima i masovno radništvo. • Fabrički radnici regrutuju se iz seljaštva kao tradicionalno najmasovnijeg

društvenog sloja u svim agrarnim društvima. To je osnovni razlog masovnog ruralnog egzodusa, tj. onog naglog prelaska velikog broja seljaka iz sela u gradove, koji zato brzo i nekontrolisano rastu.

• Otuda svaku industrijalizaciju nužno prati urbanizacija, kao proces narastanja gradova i širenja gradskog (urbanog) načina života po celom društvenom prostoru, uključujući i sela do kojih dopiru gradski uticaji, a danas su to gotovo sva sela.

• Masa stanovništva radno se angažuje u ekstraktivnoj i prerađivačkoj industriji i uopšte u tzv. sekundarnom sektoru privrede.

• Takva privreda prerađuje mnogo sirovina, troši ogromnu energiju i zagađuju prirodnu okolinu.

• Tako nastalo masovno industrijsko društvo podrazumeva masovnu serijsku proizvodnju, masovnu potrošnju, glomaznu birokratsku organizaciju, masovna sredstva komunikacije, ali i otuđenje međuljudskih odnosa, pa i nove društvene devijacije i urbanu patologiju koja se širi i po selima.

• Sa sociološke tačke gledišta, možda najveća promena koju je donela industrijalizacija jeste velika promena društvene strukture.

• Industriji su trebali radnici, a oni su mogli doći samo sa sela, gde je postojao višak stanovništva. Deagrarizacija, proces napuštanja poljoprivrede kao delatnosti, bila je nužan pratilac industrije, gde god da se ona razvijala.

• Ogromne mase seljaka odustajale su od zanimanja i načina života svojih predaka, da bi sredstva za život pokušali da steknu u industrijskim središtima.

• Faktori deagrarizacije: unutrašnji i spoljašnji (u odnosu na ruralno društvo).

• unutrašnji faktori: – agrarna revolucija : promene u poljoprivrednoj proizvodnji koje su odigravale

od sedamnaestog veka, a koje su uključivale izmenu plodoreda (napušten je dvopoljni i usvojen tropoljni sistem obrade zemlje), integraciju stočarstva i ratarstva kroz prelaz na štalski uzgoj stoke, gajenje krmnog bilja i uvođenje novih kultura (naročito su značajni bili krompir i kukuruz).

– Rezultati agrarne revolucije bili su diferenciranje među seljaštvom, agrarna prenaseljnost (postojanje velikog viška radne snage na selu, za koju nije bilo dovoljno posla na seljačkim imanjima) i lagano pretvaranje poljoprivrede u privrednu granu.

– Drugim unutrašnjim faktorom smatra se izdvajanje sporednih delatnosti iz autarhične seoske ekonomije (prerastanje kućne radinosti u zanate, koji se okreću tržištu).

• spoljašnji faktori: – industrijalizacija – ranija naturalna davanja (feudalna renta) se pretvaraju u novčana, a time je

podstican razvoj robno-novčane privrede. – razvoj trgovine (koja takođe predstavlja robno-novčani oblik privređivanja), – gradskih zanata, – rudarstva, manufakture i saobraćaja

• Oblike deagrarizacije moguće je klasifikovati prema tri kriterijuma: – Prema načinu napuštanja poljoprivrede:direktna

(neposredno zapošljavanje poljoprivrednika u nepoljoprivrednim delatnostima) i indirektna deagrarizacija (putem školovanja, naročito otkad se uvodi obavezno osnovno obrazovanje);

– Prema stepenu odvajanja od poljoprivrede: potpuna deagrarizacija i nepotpuna deagrarizacija (tj. delimična – seljaci industrijski radnici;

– S obzirom na prostornu pokretljivost: potpuno napuštanje gazdinstva (koje obično uključuje i napuštanje sela) i povremeno napuštanje gazdinstva radi rada u nekoj nepoljoprivrednoj delatnosti i dnevne i sedmične migracije (seljak-radnik zadržava gazdinstvo i ostaje na njemu, odnosno putuje svaki dan na posao ili se vraća kući za vikend).

Srbija: oko 20%

Tabela 1. Udeo zaposlenih u poljoprivredi u ukupnoj zaposlenosti 2011. godine Zemlja Procenat

zaposlenih u poljoprivredi

Zemlja Procenat zaposlenih u poljoprivredi

Zemlja Procenat zaposlenih u poljoprivredi

Albanija 44,1 Danska 2,4 Japan 3,7 Australija 3,3 Francuska 2,9 Meksiko 13,1 Belgija 1,3 Nemačka 1,6 Holandija 2,5 Kina 36,7 Grčka 12,4 Rumunija 30,1 Hrvatska 15,4 Indija 51,1 SAD 1,6 Izvor: World Bank, 2013.

• Najbrži rast u Srbiji industrija je imala između 1953. i 1964, kada je prosečna godišnja stopa rasta iznosila 12,4%.

• Do 1971. u Srbiji je elektrifikovano 82,8% domaćinstava, a u Vojvodini je puna elektrifikovanost dostignuta 1981

• Tempo deagrarizacije pratio je, logično, tempo industrijalizacije, tj. sa ubrzavanjem industrijalizacije, brže je opadao i udeo poljoprivrednog stanovništva u ukupnom aktivnom stanovništvu. Prema popisu iz 2002. godine poljoprivredno stanovništvo Srbije iznosilo je 817 hiljada, što je činilo 10,9% od ukupne populacije. Ukoliko posmatramo udeo u ukupnoj ekonomski aktivnoj populaciji 2011. godine, udeo poljoprivredne populacije je 14,8% (Popis 2011)

• Zajedničko navedenim pristupima jeste da su društveno-ekonomski razvoj i urbanizacija u slabije razvijenim zemljama posljedica delovanja spoljašnjim uzroka, prvenstveno ekonomskih, tehničkih i kulturnih inovacija koje dolaze iz razvijenih zemlja sveta.

• Urbanizacija i društveno-ekonomski razvoj nisu usklađeni procesi, a u prostoru se manifestuju u naglom širenju gradova i eksplozivnom porastu gradskog stanovništva. Spontana, a u pojedinim zemljama i stihijska urbanizacija dodatno usporava razvoj.

• Da bi se u potpunosti razumjela urbanizacija u slabije razvijenim zemljama potrebno je ukratko objasniti njihov istorijsko-geografski razvoj

• slabije razvijene zemlje sredinom 20. veka ušle su u fazu demografske tranzicije. Vrlo visoke stope prirodnog priraštaja prisutne su i na selu i u gradu. Prenaseljenosti i siromaštvo u ruralnim prostorima s jedne, te ekonomsko jačanje i atraktivnost gradova s druge strane, uzrokuju do tada neviđena preseljavanja iz sela u gradove.

• Ruralni egzodus i koncentracija stanovništva u gradovima glavna su obeležja urbanizacije slabije razvijenih zemalja u drugoj polovini 20. veka.

• Eksplozivan rast gradskog stanovništva doveo je do pojave megagradova. Reč je, dakle, o velikim gradskim aglomeracijama s više od osam miliona stanovnika i gustinom naseljenosti većom od 2000 st/km2 .

• Pedesetih godina 20. veka samo su dva grada u svetu imala više od osam miliona stanovnika (New York i London)

• Dvadeset godina kasnije (1970.) u svetu je bilo 11 megagradova - megalopolisa, a 2000. dvostruko više, dakle 22. Čak 16 od 22 megagrada bilo je u slabije razvijenim zemljama. 2015. godine u svetu je bilo 33 megagrada, od čega 27 u slabije razvijenim zemljama

• nezaustavljiva urbanizacija iz ruralne okoline uzrokuje socijalne, političke i ekološke probleme s kojima se većina megagradova u danas slabije razvijenih zemalja ne može nositi.

• Prema procenama UN-a u megagradovima Azije, Afrike i Latinske Amerike većina stanovništva (ponegde i ¾) živi u divlje podignutim naseljima

Urbanizacija • Danas svaki drugi stanovnik Zemlje živi u gradu (preko 51%), a

svaki osmi u milionskom gradu • Zašto je urbanizacija globalni proces? Zato što nije moguće

govoriti o bilo kojoj pojavi savremene civilizaicj, a da se ne spomene urbanizacija kao relevantna društvena pojava koja se direktno ili indirektno može dovesti u vezu

• Okviri za definisanje urbanizacije • 1. urbanizacija predstavlja porast gradskog stanovništva (i

smanjenje seoskog stanovništva) demografski aspekt • 2. urbanizacija je proces širenja gradskog načina života

(urbanitet kao društvena pojava, sistem vrednosti, obrasci življenja, institucije, grupe itd.); grad proizvodi određen način života, urbanizam kao način života (L.Virt)

• 3. urbanizacija kao faktor prelaska stanovništva u nepoljoprivredne delatnosti; ekonomski aspekt

Deagrarizacija • Ovaj proces posmatra se u uskoj vezi sa procesom urbanizacije

i modernizacije (naročito kod nas posle 2. sv. rata) • Deagrarizacija je kompleksan fenomen – demografski,

kulturni, ekonomski i politički i označava prelazak ljudi iz poljoprivrednih u nepoljoprivredne delatnosti.

• Kod nas, deagrarizacija spada među najdramatičnije procese u posleratnoj istoriji jugoslovenskog društva. Radi se o vrlo brzom smanjenju populacije koja se bavi poljoprivredom. procenjuje se da je za istu promenu za koju je Jugoslaviji trebalo 50-tak godina, u visoko razvijenim zemljama bilo potrebno između 83 i 110 godina.

• ono što se desilo naziva se ruralnim egzodusom, jer je prelaskom u nepoljoprivredne delatnosti došlo do masovnih migracija u gradove (industrijalizacija, razvoj fabrika, potrebna radna snaga itd.). Time se smanjila agrarna prenaseljenost i glad, ali odlazak sa sela značio je migraciju najvitalnijih delova stanovništva. Posledice ovakvih procesa vide se u današnjem ostarelom seoskom stanovništvu, umiranju sela

• Trenutno u Srbiji 43, 6% stanovništva živi na selu, ali četvrtina stanovnika starija je od 60 godina, u preko 200 naselja nema mlađih od 20 godina, veliki broj praznih kuća (procena 40 000), veliki broj neoženjenih momaka u ruralnim podrucjima (procena je 250 000 momaka koji se bliže 50-toj godini života), u 86% sela stanovništvo opada

Postindustrijski period • vezuje se za najnovije promene u industrijskom društvu, za najnoviji talas modernizacije koji je pokrenut u

drugoj polovini 20. veka, pod uticajem tzv. treće tehnološke revolucije, koju neki još nazivaju i informatičkom (kompjuterskom) revolucijom.

• Elementi informatičkog društva brzo prodiru u sva savremena industrijska društva, uključujući i ona relativno nerazvijena, koja su do nedavno bila pretežno agrarna i seljačka društva. Na delu su nove proizvodne snage zasnovane na primeni najnovijih naučnih znanja koja se primenjuju posredstvom novih tehnologija proizvodnje, novih načina komunikacije i novih oblika društvene organizacije.

• Odigravaju se suštinske promene u predmetima, sredstvima, društvenoj organizaciji i karakteru ljudskog rada, u strukturi i obrazovanju radne snage, u proizvodnim i ukupnim društvenim odnosima i načinu vakodnevnog života ljudi.

• Težište privrednog života prenosi se sa primarnog i sekundarnog na tercijarni (uskužni) sektor, a sve veći značaj imaju kvartarni (trgovina, finansije, osiguranje) i kvintalni sektor (zdravstvo, obrazovanje, nauka, uprava, rekreacija) u kojima se zapošljava sve veći broj ljudi. Novu fazu tehnološkog razvoja obeležava korišćenje atomske i termonuklearne, a u poslednje vreme i solarne energije.

• Elektronika, mikroprocesori (čipovi) i na njima zasnovana veštačka inteligencija, informatika i robotika omogućuju automatizaciju fizički i psihički najtežih poslova.

• Postindustrijsko društvo: • naučno-tehničko znaje i druge važne informacije pretvaraju se u osnovu

proizvodnje i razvoja društva; • raste značaj obrazovanja za društvenu promociju i vertikalnu pokretljivost

pojedinaca i društvenih grupa; • promena strukture proizvodnje menja strukturu radne snage i profesionalnu

strukturu društva tako što se težište rada pomera sa primarnog i sekundarnog sektora na tercijarni (materijalne usluge) i kvartarni (administrativne i socijalne usluge) i kvintalni (duhovne usluge i informacije);

• intelektualizuje se radna snaga koja sve više postaje visokoobrazovana, a na sve većoj ceni su samostalni, kreativni i preduzetnički orijentisani pojedinci;

• utrošak materijalne energije i sirovina u novim tehnologijama znatno je manji nego u starim tehnologijama industrijskog društva

• moderna komunikacijska tehnologija brzo prenosi informacije i time štedi materijale, energiju i vreme, bitno proširuje društveno polje ljudske komunikacije

• sve su manje razlike između sela i grada u pogledu načina društvenog života, a telekomunikacije ukidaju vekovnu odsečenost i marginalnost ruralnih područja

• Protok informacija uvećava se i ubrzava širom sveta, koji sve više postaje jedno "veliko globalno selo”

Slide Number 1Globalni razvojni procesiSlide Number 3Industrijalizacija / periodiSlide Number 5Slide Number 6Slide Number 7Slide Number 8Slide Number 9Srbija: oko 20%Slide Number 11Slide Number 12Slide Number 13Slide Number 14Slide Number 15UrbanizacijaDeagrarizacijaSlide Number 18Slide Number 19Postindustrijski period Slide Number 21