(Gjuzi), Fakulteti i Gjuheve te Huaja, Departamenti i Gjuhes Gjermane

I

UNIVERSITETI I TIRANËS FAKULTETI I GJUHËVE TË HUAJA

DEPARTAMENTI I GJUHËS GJERMANE

ROLI I ANAFORËS DHE I DEIKSISIT NË REALIZIMIN E KOHEZIONIT DHE TË KOHERENCËS

– STUDIM TEORIK DHE PËRQASËS MES GJUHËS GJERMANE DHE SHQIPE

Punim për gradën “Doktor” në gjuhësi

Specialiteti: Gjuhësi teksti

Përgatiti Udhëheqës shkencor

Ma. Jonida Bushi (Gjuzi) Prof. dr. Nonda Varfi

Tiranë, 2013

II

KOMISIONI I MBROJTJES

1. Prof. dr. Klodeta Dibra Kryetare ________________

2. Prof. dr. Brikena Kadzadej Oponente ________________

3. Prof. dr. Ilo Stefanllari Oponent ________________

4. Prof. dr. Raul Lilo Anëtar _________________

5. Prof. dr. Enver Hysa Anëtar __________________

III

FALËNDERIM

Realizimi i këtij punimi është fryt i një pune kërkimore dhe shkencore, të asistuar nga shumë persona, të cilët dua t’i falënderoj përzemërsisht.

Së pari, dëshiroj të falënderoj në mënyrë të veçantë profesorin e nderuar dhe udhëheqësin tim shkencor të këtij punimi, prof. dr. Nonda Varfin, për të gjithë ndihmesën e vyer profesionale, mbështetjen, këshillat dhe mendimet shumë të vlefshme që më ka dhënë. Së dyti, një falënderim për të gjithë ata kolegë e miq, që me interesimin, nxitjen dhe mendimet e vlerësimet e tyre, dhanë ndihmesë në formën më të mirë të mundshme në përfundimin e këtij punimi.

Fjalët e vijuese janë mirënjohje e sinqertë ndaj të familjes sime të shtrenjtë, së cilës ia kushtoj këtë punim.

Një falënderim me shumë mirënjohje ua kushtoj prindërive të mi, babait tim, Ramazanit, i cili ka qenë gjithmonë një burim frymëzimi për mua, që pa mbështetjen, nxitjen dhe motivimin e të cilit, ndoshta nuk do e kisha marrë guximin ta mbaroja këtë punim; mamasë sime, Nefaretës, e cila më ka mbështetur me mënyrën e saj, duke më mundësuar të kem qetësinë e kohën e duhur për të punuar; motrave të mia, Albanës dhe Blertës, të cilat më kanë dhënë kurajon, mbështetjen, si dhe ndihmën e tyre të pakushtëzuar. Sigurisht, nuk mund të lë pa përmendur bashkëshortin tim, Arjoldin, duke e falënderuar për ngohtësinë familjare, mbështetjen, durimin dhe mirëkuptimin e treguar gjatë gjithë kësaj kohe, duke theksuar se përkrahja e tij ishte një shtysë e pazëvendësueshme në realizimin e këtij punimi.

Së fundmi, një falënderim të ëmbël, dua t’i përkushtoj edhe trinjakëve të mi dyvjeçarë, Ernit, Anjës e Trevit, të cilët kanë bërë ç’është e mundshme, që të mos e mbaroja dot në kohë punimin, por, nga ana tjetër, thjesht me praninë e tyre, janë kthyer në forcën dhe motivimin më të madh për mua. Kështu, pra, falënderime e mirënjohje për të gjithë Ju, të cilët nuk e kursyet kohën dhe dëshirën Tuaj,që, për të më ndihmuar më keni mbështetur në trajtimin e këtij punimi, realizimi i të cilit me sukses, pa ndihmën e Tuaj, nuk do të kishte qenë i mundshëm.

IV

PASQYRA E LËNDËS

FALËNDERIM ........................................................................................................................ III

HYRJE .................................................................................................................................... VI KREU I. GJUHËSIA E TEKSTIT, TEKSTUALITETI, KOHERENCA DHE KOHEZIONI

I.1. Hyrje ............................................................................................................................ 1

I.2. Kuadri historik i gjuhësisë së tekstit ........................................................................... 1

I.3. Teksti nëpërmjet përkufizimeve të ndryshme ............................................................. 4

I.4. Kohezioni dhe koherenca ............................................................................................ 7 KREU II. ANAFORA, KOHEZIONI ANAFORIK DHE FORMAT E TIJ NË GJUHËN SHQIPE DHE NË GJUHËN GJERMANE II.1. Konceptime të ndryshme për anaforën ...................................................................... 14 II.2. Trajtesa të anaforës në Gjuhësinë Shqiptare ............................................................. 15 II.3. Mbi përkufizimin e anaforës ..................................................................................... 19 II.4. Dallimi anaforë - kataforë ......................................................................................... 21 II.5. Anaforika dhe bashkëreferenca ................................................................................. 24 II.6. Për marrëdhënien ndërmjet anaforës dhe antecedentit .............................................. 29 II.7. Anaforat si sinjale vazhdimësie................................................................................. 35 II.8. Anaforat e drejtpërdrejta, proceset e aktivizimit dhe të riaktivizimit ....................... 40 II.9. Anaforat jo të drejtpërdrejta si fenomen reference tekstore ...................................... 42 II.9.1. Anaforat jo të drejtpërdrejta: Aktivizimi i lidhur me domenet në modelin e botës së tekstit ........................................................................................................... 43 II.9.2. Për rolin e ankorës- anaforat jo të drejtpërdrejta dhe riaktivizimi në lidhje me domenet në modelin e botës së tekstit....................................................................... 48 II.9.3. Togfjalëshat emërorë të pashquar. Parantezë e shkurtër: togfjalëshat emërorë të pashquara si anaforë jo e drejtpërdrejtë ................................................................ 48 II.10. Për hyrjen e referentëve: Proceset e aktivizimit në modelin e botës së tekstit.......... 53 II.10.1. Kushtet për hyrjen e referentëve ............................................................................... 53 II.10.2. Tipat e hyrjes së referentëve...................................................................................... 56 II.11. Tipat e rimarrjes ........................................................................................................ 59 II.11.1. Rimarrja eksplicite .................................................................................................... 59 II.11.2. Rimarrja implicite ..................................................................................................... 60

V

II.11.3. Rimarrja anaforike përmes lidhjes semantiko-emërore ............................................ 61 II.11.4. Rimarrja anaforike përmes lidhjes semantiko-foljore ............................................... 63 II.12. Nyja, rast i veçantë për gjuhën shqipe dhe gjuhën gjermane .................................... 64 II.12.1. Nyja anaforike ........................................................................................................... 64 II.12.2. Nyja kataforike (joshquarësia) .................................................................................. 66 II.12.3. Nyja kataforike në realizimin e koherencës së tekstit ............................................... 67 II.13. Përfundime ................................................................................................................ 68 KREU III. DEIKSISI DHE FORMAT E TIJ NË NË GJUHËN GJERMANE DHE NËGJUHEN SHQIPE III.1. Hyrje .......................................................................................................................... 71 III.2. Kategoritë deiktike dhe shprehja e tyre ne gjermanishte dhe shqipe ....................... 76 III.2.1. Deiksisi i vetës, Personendeixis .............................................................................. 81 III.2.2. Deiksisi i kohës, Zeitdeixis ....................................................................................... 90 III.2.3. Deiksisi i vendit, Raumdeixis.................................................................................... 95 III.2.4. Deiksisi i diskursit, Diskursdeiksis ......................................................................... 101 III.2.5. Deiksisi social, Sozialdeixis .................................................................................... 105 III.3. Përfundime .............................................................................................................. 110

KREU IV. ANAFORA DHE DEIKSISI, NGJASHMËRITË DHE DALLIMET IV.1. Trajtesa teorike të hershme të anaforës dhe deiksisit .............................................. 114 IV.2. Për një dallim të përshkallëzuar të anaforës e deiksisit sipas Windisch dhe Brugmann ................................................................................................................ 122 IV.3. Dallimit mes anaforës dhe të deiksisit në një përqasje bashkëkohore .................... 130 IV.4. Anafora dhe deiksisi si aspekte të përdorimit të gjuhës, Modi des Zeigens, mënyra treguese ...................................................................................................... 139 IV.5. Anafora përkundrejt deiksisit .................................................................................. 142 IV.6. Anafora dhe deiksisi i diskursit ............................................................................... 147

IV.7. Anafora dhe deiksisi si koncepte teorike rrëfyese ................................................... 157

IV.8. Referenca, kuptimi semantik apo pragmatik dhe lidhja e tyre me anaforën dhe deiksisin............................................................................................................ 160 IV.8.1. Përcaktimi, identifikueshmëria dhe common ground ............................................. 170

IV.8.2. Identifikueshmëria dhe unikaliteti ........................................................................... 176

VI

IV.8.3. Shquarsia, anafora dhe deiksisi ............................................................................... 180

IV.8.4. Referenca e dëgjuesit dhe situata e referencës ........................................................ 183

IV.9. Për një model të njësuar të referencës deiktike dhe anaforike ................................ 189

IV.9.1. Përqasjet semantiko-formale (teoria e paraqitjes së diskursit, DRT) ...................... 190

PËRFUNDIME ....................................................................................................... 196 BIBLIOGRAFI........................................................................................................ 200

VII

HYRJE

1. Përligjja e punimit

Në ligjërimin e përditshëm ne nuk komunikojmë me fjalë të shkëputura, as me fjali apo me thënie të veçuara. Në gjuhësinë e tekstit flitet për një njësi gjuhësore që qëndron mbi fjalinë, për tekstin, që është objekti kryesor i kësaj gjuhësie. Kështu, sipas kësaj disipline gjuhësore, teksti përbën shenjën gjuhësore parësore që njeriu përdor në ligjërimin e tij.

Një nga aspektet relativisht me interes në sistemin gjuhësor janë mjetet që ofron gjuha për të krijuar një tekst, prandaj menduam të sjellim një punim, shpresojmë interesant, të analizës së dy elementeve kryesore te tekstit, anaforës dhe deiksisit, duke ndërthurur elemente teorike të studimit të tekstit në të dyja gjuhët, gjermane dhe shqipe, me përdorimin e tyre praktik.

Edhe pse gjuha shqipe dhe gjuha gjermane u përkasin dy degëve të ndryshme të familjes gjuhësore indoevropiane, në tipologjinë e shprehjeve anaforike dhe deiktike , ato dëshmojnë të kenë shumë karakteristika të përbashkëta.

Mendojmë se një analizë e thelluar e anaforës dhe e deiksisit në gjuhën shqipe dhe në gjermanishten është me interes jo vetëm në fushën e gjuhësisë së tekstit, por edhe në fushën didaktike, pasi u jep mundësi atyre që mësojnë gjuhën gjermane të kuptojnë më mirë mekanizmin e rimarrjes së elementeve brenda tekstit, në mënyrë që t’i zbërthejnë ato saktë nga ana semantike e gramatikore, si dhe t’i përdorin në mënyrën e duhur.

2. Objekti dhe hipotezat e punimit

Objekti i këtij punimi është, në kuadrin e një studimi teorik, përqasës e krahasues, të përshkruajë një pjesë të rëndësishme të realizimit të anaforës dhe të deiksisit në gjuhën shqipe dhe në gjuhën gjermane, dallimet dhe ngjashmëritë në të dyja këto gjuhë. Dëshirojmë që tek-tuk të japim edhe përkime mes këtyre dy gjuhëve indoevropiane.

Ky punim synon, brenda caqeve të lejueshme për një punim të tillë, të nxjerrë në pah njohjen, përcaktimin dhe kategorizimin e elementeve anaforike dhe deiktike që realizojnë kohezionin dhe koherencën e tekstit në gjuhën gjermane dhe në gjuhën shqipe. Duke i vënë pranë dhe duke i krahasuar këto elemente mjaft të rëndësishme të kohezionit dhe koherencës në të dyja gjuhët, do të hidhet dritë për ngjashmëritë dhe dallimet ndërmjet tyre. Analiza përpiqet të zbulojë mekanizmat e lidhjeve të njësive leksiko-gramatikore për të realizuar tërësinë e njësuar të tekstit. Kështu do të analizohen çështje të tilla, si: ç’është teksti dhe cilët janë elementet që e karakterizojnë atë; ç’është veçoria e koherencës dhe e kohezionit të tekstit; cilët faktorë ndihmojnë apo pengojnë në realizimin e këtyre dy elementeve në të dyja gjuhët; cilat elemente apo struktura gramatikore mund të lihen pa u thënë; cilat janë të përbashkëtat dhe dallimet e anaforës dhe të deiksisit me elementet e tjera kohezive gramatikore; cila është denduria e përdorimit të tyre në regjistra të ndryshëm gjuhësorë; cilat janë ngjashmëritë dhe dallimet e të dyja gjuhëve në studim. Mbështetur në përvojën e autorëve të huaj dhe shqiptarë për shtjellimin e shumë çështjeve që ngërthen gjuhësia e tekstit, në punimin tonë do të japim një zbërthim më të detajuar të anaforës dhe të deiksisit në të dyja gjuhët në studim.

Duke qenë se ky punim është një nga përpjekjet e pakta në krahasimin e elementeve të anaforës dhe të deiksisit në shqipen dhe në gjermanishten, shpresojmë që përmes përshkrimit, analizimit, krahasimit, përfundimeve dhe hipotezave të trajtuara, të interesuarit në fushën e

VIII

gjuhësisë, në përgjithësi, dhe të gjuhësisë së tekstit, në veçanti, që do të dëshirojnë ta lexojnë këtë punim, të gjejnë tek këtu një ndihmesë, sado të thjeshtë, në lidhje me veçoritë që karakterizojnë tekstin, si dhe në pasurimin e mëtejshëm të fondit të botimeve krahasuese për këtë temë.

Gjithashtu, një qëllim i rëndësishëm i punimit është të ndërgjegjësojë gjithë përdoruesit e gjuhës për rëndësinë që ka përvetësimi i saktë i elementeve të organizimit të tekstit, të shkruar apo gojor, për një zotërim sa më të mirë të gjuhës. Kjo vlen të theksohet edhe më tepër kur bëhet fjalë për gjuhësinë shqiptare, ku janë shumë të pakta ndërmarrje të këtij lloji, sidomos në fushën e gjuhësisë së tekstit.

Duke ditur që tematika e gjuhësisë së tekstit është shumë e gjerë, analiza më e detajuar e elementeve të tekstit, në përgjithësi, dhe të anaforës dhe të deiksisit, në veçanti, në këto dy gjuhë mbetet objekt i punimeve të tjera në të ardhmen.

3. Metodologjia dhe struktura e punimit

Ky është një punim, i cili ka për qëllim analizimin dhe krahasimin e anaforës dhe të deiksisit në realizimin e kohezionit dhe të koherencës në gjuhët, shqipe dhe gjermanishte, ndaj dhe metoda e përdorur është metoda e përqasëse krahasuese. Qasja është bërë duke pasur parasysh strukturën e fjalisë, marrëdhëniet sintaksore dhe semantike mes tyre, si dhe lidhjen kuptimore.

Për realizimin e kësaj përqasjeje, është konsultuar një literaturë shumë e gjerë në të dyja gjuhët, duke filluar nga punimet më të hershme e deri te literatura bashkëkohore. Ndërsa për pjesën empirike është punuar me shembuj të ndryshëm nga vepra e autorë të ndryshmëm.

Punimi përbëhet nga tri pjesë kryesore. Në kreun e parë do të përpiqemi të hedhim një vështrim të përgjithshëm, pa u ndalur në

detaje. Në të synojmë të analizojmë të gjitha trajtimet e mundshme të këtyre dy elementeve të rëndësishme, që nga fillesa, në të dyja gjuhët. Po kështu, paraqesim një kuadër të limituar teorik të kuadrit historik të gjuhësisë së tekstit, për të kuptuar më mirë si lindi ajo në Gjermani, por edhe fillesat e situata të gjuhësisë së tekstit në Shqipëri. Më tej vijohet me një analizë teorike dhe përqasëse të përkufizimeve për tekstni, kohezionin , koherencën.

Në kreun e dytë vijojmë me një analizim të hollësishëm të anaforës, të kohezionit anaforik dhe të formave të tij në gjuhën shqipe dhe ne gjuhën gjermane, duke nisur që nga qëndrimet e ndryshme që janë mbajtur ndër kohëra nga gjuhëtarë të ndryshëm, për të vazhduar më pas me përshkrimin dhe zbërthimin e përbërësve dhe të tipareve që karakterizojnë këto elemente në shqipen dhe në gjermanishten. Një vëmendje e veçantë u kushtohet konceptimeve dhe përkufizimeve të ndryshme për anaforën, një temë kjo e diskutuar dhe e debatuar mes gjuhëtarëve të të dyja gjuhëve, si dhe çështjes së bashkëreferencës, si një veçori interesante. Në këtë pjesë rëndësi i kushtohet edhe çështjes së dallimit ndërmjet anaforës dhe kataforës, të cilat shpesh edhe ngatërrohen. Më tej, paraqesim nyjën e shquar dhe nyjën e pashquar, si një rast i veçantë në gjuhën gjermane, si dhe krahasimin me to në gjuhën shqipe.

Kreu i tretë synon të paraqesë një trajtesë më në imtësi të deiksisit më vete, duke trajtuar rolin e funksionin e tij në realizimin e kohezionit dhe të koherencës. Në këtë pjesë theksojmë përdorimin e deiksisit, ndarjet, llojet e tij, duke u përpjekur të nxjerrim në pah ndryshimet dhe ngjashmëritë në të dyja gjuhët, gjermane e shqipe.

IX

Meqë nga gjerësia e organizimit të tekstit, këto dy elemente, ku kufiri është i brishtë, edhe pse në pamje të parë duket i qartë, në kreun e katërt, kemi dhënë një pasqyrë të teorive të ndryshme, si edhe të gjuhëtarëve, për të vendosur një kufi ndërmjet anaforës dhe deiksisit, si dhe për të krijuar një model të njësuar. Theksojmë, gjithashtu, më në detaje konceptin e anaforës dhe të deiksisit, trajtesat e ndryshme gjuhësore rreth këtyre dy elementeve dhe si qëndron ky problem në të dyja gjuhët.

Për sa më sipër, në konceptimin tonë, meqë në literaturën shqipe për këtë temë thuajse nuk është shkruar, edhe pse nuk mendojmë se është e gjitha risi, ne besojmë se ndihmesa jonë në paraqitjen e një kuadri të përgjithshëm, që lidhet edhe me gjuhësinë e tekstit, do të ishte me shumë vlerë për zgjerimin e tematikës së studimeve gjuhësore.

Për sa thamë më sipër, jemi munduar të shfrytëzojmë të gjithë literaturën e duhur në gjuhët që levrojmë.

Së fundi, japim edhe disa përfundime të përgjithshme teorike dhe përqasëse për përdorimin, rolin dhe funksionin e anaforës dhe të deiksisit, duke shpresuar në dhënien e një ndihmese për trajtime të mëtejshme për çështjet e trajtuara në këtë punim.

Roli i anaforës dhe deiksisit në realizimin e kohezionit dhe koherencës - studim teorik dhe përqasës mes gjuhës gjermane dhe shqipe.

1

KREU I PARË Gjuhësia e tekstit, tekstualiteti, koherenca dhe kohezioni I. Hyrje I.1. Kuadri historik i gjuhësisë së tekstit

Gjuhësia e tekstit në literaturën shkencore jepet shpesh edhe me emërtime të

ndryshme, si: linguistika e tekstit, tekstgjuhësia, gramatika tekstore, gjuhësia tejfrazore, sintaksa tekstore etj. Gjermanishtja bën një dallim mes gjuhësisë dhe linguistikës. Termi Sprachwissenschaft nënkupton shkencën për gjuhën, pra gjuhësinë, ndërsa termi i gjermanishtes Linguistik, jepet i njëjtë edhe në shqipen, linguistika. Kjo ndarje bazohet në mendimet që linguistika është një pjesë e gjuhësisë sepse termi linguistikë është relativisht i ri, pra një term modern, i cili i ka fillesat në “Cours linguistique generale” të Ferdinand de Saussure-it, duke pasur si objekt kryesor studimin e strukturës gjuhësore. Ndërsa termi gjuhësi është pak më i vjetër. Ai e ka zanafillën tek shkrimet e Franc Bopp-it “Mbi sistemin e zgjedhimit të gjuhës sanskrite në krahasim me atë të greqishtes, të latinishtes, të persishtes dhe të gjuhëve gjermanike” dhe merret me studimin e gjuhëve, përshkrimin dhe analizimin e tyre në ndërtim dhe funksion1

Gjuhësia e tekstit lindi nga nevoja për të përmirësuar aftësitë tekstuale të folësve në gjuhën amtare. Lindja e saj u shoqërua me vështirësi, pasi studiuesit u gjendën para një objekti më heterogjen se fjalia, njëkohësisht edhe rregullat e formimit dhe të përbërjes së tekstit ishin një tokë djerr dhe e vështirë për t’u eksploruar

. Edhe në terminologjinë e gjuhës shqipe i hasim të dy termat. Termin gjuhësi e

gjejmë, p.sh.,., në emërtimin e disiplinave gjuhësore të ndryshme, si: gjuhësia e tekstit, gjuhësi e përgjithshme etj., por njëkohësisht kemi edhe terma, si: psikolinguistikë, sociolinguistikë etj.

2. Prandaj është me vend të tërheqim vëmendjen se “Analiza e thënieve që ndjekin njëra-tjetrën është e pashmangshme për analizën e ligjërimit, por edhe një herë, mungesa e një tipologjie të ligjërimeve mjaftueshmërisht të përdorshme ndihet jashtëzakonisht shumë: jemi të çarmatosur në mënyrë të habitshme, sepse i njohim shumë pak proceset e mënyrës së strukturimit që tejkalojnë fjalinë”3

Gjuhësia e tekstit, si disiplinë gjuhësore, është relativisht e re. Ajo e ka fillesën nga mesi i viteve 60 të shekullit të kaluar në Gjermani. Koha kur gjuhësia e tekstit filloi të përkufizohej si e tillë, ishte pikërisht atëherë kur gjenerativizmi amerikan kishte filluar të pushtonte Evropën, kështu që mund të bashkohemi këtu me thënien e Harweg: “Gjuhësia e tekstit lindi nën hijen e gjenerativizmit”

.

4

1 Shih Harweg, R., “Studien zur Textlinguistik”, “Shaker Verlag“, Aachen, 2001 2 Shih Nasufi, E., “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”, punim doktorature, fq. 6 3 Maingueneau D., “Initiation aux méthodes de l’analyse du discours” , “Hachette” , Paris, 1976, fq. 152, vepër e cituar tek E. Nasufi “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”, punim doktorature, fq. 6 4 Harweg, R., “Studien zur Textlinguistik”, “Shaker Verlag”, Aachen, 2001, fq. 20

. Megjithatë, edhe pse në këtë përiudhë po lulëzonte gramatika gjenerativo-shndërruese në Evropë, kur flasim për


2

gjuhësinë e tekstit merret si referencë bazë libri i autorit gjerman Harweg, “Pronomina und Textkonstitution”, 1968, edhe pse këtij autori nuk i njihen meritat e themeluesit të gjuhësisë së tekstit apo siç quhet në gjermanisht Tekstlinguistik. Më 1964, Harald Weinrich përmend, në variantin e tij të parë në “Tempus”, nevojën për të tejkaluar kufinjtë strukturorë të fjalisë. Por, parimet themelore janë trajtuar dhe janë zhvilluar me anë të shkrimeve të shumta edhe nga gjuhëtarë të tjerë, si: Petöfi, Van Dijk, Gulich, Hartmann, Ihwe, Schmidt etj. Shtytjet për lindjen e kësaj gjuhësie erdhën nga shumë anë. Nga njëra anë, ishin vetë shkaqet e brendshme, të cilat u drejtuan nga teksti, sepse, siç thekson edhe Rrokaj, “Ka mjaft dukuri semantiko-sintaksore që zhvillohen në një kontekst më të gjerë sesa një thënie (frazë) e thjeshtë. Për shpjegimin e saj duhet të dilet nga kufinjtë e frazës”5. Nga ana tjetër, ishin edhe kërkesat jashtëgjuhësore, para së gjithash, nga fushat praktike, përpunimi automatik i gjuhëve natyrore, përkthimi etj., të cilat favorizuan tekstin. Dhe kështu lindi edhe kërkesa për të parë jo frazën, siç bëhej deri atëherë, por tekstin si njësia më e lartë gjuhësore6

Për të kërkuar fillesat e gjuhësisë së sotme të tekstit, do të duhet t´u drejtohemi, para së gjithash, disiplinave të tjera, si: retorikës, stilistikës, letërsisë, antropologjisë etj. Thënia e famshme e Peter Hartmann-it, e cituar thuajse në çdo punim të gjuhësisë së tekstit, “Der Text ist das orginare sprachliche Zeichen” / “Teksti është shenja gjuhësore fillestare”

. Kjo kthesë drejt tekstit, çoi edhe deri tek shtrimi i problemit të gjuhësisë së tekstit, duke shtruar disa pyetje, si: “Ç´është teksti?”, “Nga se përbëhet ai?”, “Nga dallohet ai nga fraza?”, “Kur mund të themi që një tekst është i përfunduar?”, “ Si lidhen frazat në një tekst?” etj. Pra, qëllimi kryesor ishte që ky drejtim i ri gjuhësor të mbulonte gjithçka që i përket analizës gjuhësore, duke marrë si pikënisje rrafshin fonetik apo rrafshin fonologjik, për t’u ngjitur shkallë-shkallë deri në rrafshet më të larta të realizimit të komunikimit. Në lindjen dhe në zhvillimin e gjuhësisë së tekstit si shkencë më vete kanë ndikuar rryma të vendeve të ndryshme, si: gjermane, anglosaksone, frankofone, çeke, por peshën më të madhe në hedhjen e themeleve të kësaj shkence, e kanë konceptet e gjuhësisë gjermane dhe anglosaksone.

7

5 Rrokaj, Sh., “Hyrje në gjuhësinë e përgjithshme”, ShBLU, Tiranë, 2001, fq. 127 6 Shih Nasufi, E., “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të shkruarit në gjuhë të huaj”, punim doktorature 7 Hartmann, P., “Texte als linguistisches Objekt”, në “Beiträge zur Textlinguistik”, München, 1971, fq.10

, mund të thuhet lirisht se është pikënisje e kësaj disipline gjuhësore. Sipas tij, njerëzit shprehen jo nëpërmjet frazave, por nëpërmjet teksteve. Dhe ky përcaktim ishte një bum i madh në gjuhësi që në terminologjinë shkencore njihet si kthesa pragmatikore- komunikuese. Kështu, gjuha nuk shihet më si sistem i mbyllur në vetvete dhe për vetveten, por si mjet komunikimi. Nxënësi i tij Rolland Harweg, në tekstin e tij “Pronomina und Textkonstitution” / ”Përemri dhe ndërtimi i tekstit”, 1968, doli në një përfundim të rëndësishëm kur thotë se lidhja e frazave në tekst bëhet sipas disa kritereve bazë, në të cilat përfshin anaforën, kataforën, lidhëzorët apo konektorët e tekstit, thënë shkurt, të gjitha ato mjete që realizohen në strukturën sipërfaqësore të tekstit. Harweg thekson tri parimet që luajnë një rol të rëndësishëm në ndërtimin e teksteve, të cilat janë: linealiteti ose vazhdimësia e rrjedhës së shenjave gjuhësore, sekuencimi i fjalive për


3

ndërtimin e teksteve dhe krijimi i marrëdhënieve përmes zëvendësimit të shenjave të veçanta referuese identike brenda sekuencave të fjalisë për sigurimin e përmbajtjes së tekstit8

Rrugën drejt gjuhësisë së tekstit e vazhduan edhe shumë emra tashmë të njohur, si: Hennig Brinkmann, i cili propozoi termin bisedë, i përcaktuar në terminologjinë shkencore si analiza e bisedës ose analiza e diskursit (gjerm. Gesprächsanalyse dhe Diskursanalyse), që ka marrë hov të madh në Gjermani dhe në botën Perëndimore; Louis Hjelsmslev propozoi termin tekst, ndërsa emërtimin që ka sot, gjuhësia tekstore e mori nga linguisti i mirënjohur gjerman Harald Weinrich. Botimi i tij “Textgrammatik der deutschen Spache”,1968, përveç që konkretizon probleme të rëndësishme në konstituimin e tekstit, dha, gjithashtu, impulse të reja për sa i përket nëndisiplinës së gjuhësisë së tekstit, e njohur sot me emërtimin llojet e teksteve ( gjerm. Textsorten), ku lloji i kohës së foljes përcakton llojin e tekstit. Po kështu, një autor i rëndësishëm i së njëjtës përiudhë, është Peter Hartmann, me punimin e tij “Text, Texte, Klassen von Texten”/ “Teksti, tekstet, klasat e tekseve”, 1964. Sipas tij, teksti është gjuha në gjendjen dhe në formën ku ajo është bërë shprehje, kumtim dhe përmes tyre diçka e kuptueshme. Ai thekson se “me tekst mund të shënohet gjithçka që ndodh në gjuhë në mënyrë të tillë që gjuha është në formën komunikuese ose sociale, e thënë më shkurt, gjuha haset në formën e tekstit dhe se gjuha nuk është hasur në formë tjetër nga forma e tekstit, d.m.th. e shprehur në funksionin gjuhësor”/ “ Mit text kann man alles bezeichnen, was an Srache so vorkommt, dass es Srache in kommunikativer oder wie immer sozialer, d.h. partnerbezogener Form ist, oder kürzer: Sprache kommt beobachtbar vor in Textform”

.

9

Kështu, nga fundi i viteve 60 të shekullit të kaluar, megjithë vështirësitë që u hasën, studiuesit po i largoheshin gjithmonë e më shumë terrenit të fjalisë. Van Dijk në artikullin “Some aspects of text grammars, A study in theoretical Linguistics and Poetics” / “Mbi disa aspekte të gramatikave të tekstit”, ku u mor me bazat e gjuhësisë tekstore, me tekstet poetike dhe letrare, ndër të tjera, thekson se “gramatika e tekstit duhet të numërojë formalisht objektet abstrakte të quajtura tekste që përbëjnë ligjërimet, dhe t`i caktojë përshkrime strukturore teksteve që këto (ligjërimet) japin”

. Përafërsisht, po në të njëjtën periudhë një vepër e traditës anglosaksone, hedh dritë rreth nocionit të tekstit. Halliday e Hasan dhanë një ndihmesë të madhe në fushën e gjuhësisë tekstore me “Cohesion in English”, 1976, punim ky që zuri një vend të rëndësishëm në shkrimet që kanë lidhje me gjuhësinë e tekstit. Në veprën e tyre ata analizojnë kriteret, tek të cilat duhet të bazohemi për të dalluar një tekst nga një fjali, të ilustruara me veçori të gjuhës angleze.

10

Rreth viteve 70-80 të shekullit të kaluar, teksti nuk shihet më si një njësi e ngrirë brenda gjuhës si sistem, por edhe si prodhim i rrethanave të caktuara që përcaktojnë kushtet e ndryshme të realizimit të tij. Kështu filloi të merrë formë një gjuhësi teksti, e

. Studimi i Van Dijk-ut është shumë i rëndësishëm në favor të studimit të gjuhësisë së tekstit si kundërvënie ndaj gramatikave të deriatëhershme të fjalisë.

8 Shih Harweg, R., “Pronomina und Textkonstitution”, München, W. Fink, 1968 9 Hartmann, P., “Text, Texte, Klassen von Texten”, “Bogawus” 2, 1968, fq. 17 10 Van Dijk T., vep. e cit., fq. 3, cituar tek E. Nasufi, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”, punim doktorature


4

cila interesohej jo vetëm për tekstin si njësi gjuhësore, por edhe për kushtet e komunikimit në të cilat realizohet ai. Pra, nën ndikimin e shkrimeve të Bakhtine-s, në Francë studiues të ndryshëm e studiojnë dhe vënë theksin pikërisht tek ky aspekt11. Këtu mund të themi se fillon edhe përkimi i gjuhësisë së tekstit me një disiplinë tjetër që njeh lulëzimin e saj pikërisht pas viteve 80-90 të shekullit të kaluar, analiza e ligjërimit12

Teksti = Ligjërimi - kushtet e prodhimit

. Dallimi ndërmjet këtyre dy disiplinave bëhet i vështirë, duke marrë parasysh se jo rrallë punimet që ekzistojnë në gjuhësi, përdoren edhe në analizën e ligjërimit. Adam për të treguar se nocioni i ligjërimit është më i gjerë se ai i tekstit, ka dhënë një skemë e cila ka njohur sukses në një masë të madhe studiuesish:

Ligjërimi = Tekst + kushtet e prodhimit; 13

Prandaj E. Nasufi arrin në përfundimin se “me kushte prodhimi kihet parasysh fakti se teksti prodhohet në kushte të veçanta dhe të shumëllojshme të komunikimit. Këto kushte mund të kenë të bëjnë me folësin, me veçantitë e gjuhës në të cilën është shkruar apo është kumtuar teksti, me kohën dhe kontekstin social në të cilët prodhohet teksti...”

.

14

Në vitet në vazhdim, gjuhësia e tekstit u shndërrua në një fushë interesimi për studiuesit e rinj, çka solli edhe punime të vyera. Kështu, një grup studiuesish të rinj, të cilët kanë përfunduar apo vazhdojnë studimet e doktoraturës me tema të ndryshme të lidhura me gjuhësinë e tekstit, kanë dhënë tashmë një ndihmesë për hulumtimet e ndryshme për të ardhmen e gjuhësisë së tekstit. Këtu mund të përmendim Klodeta Dibrën për tekstin përshkrues, Eldina Nasufin për shprehjet anaforike, Edlira Manthon për

. Në gjuhësinë shqiptare, gjuhësia e tekstit si fushë e veçantë studimi dhe e

hulumtimi është relativisht e re. Ajo u bë e njohur pas viteve 90 të shekullit të kaluar, kohë kjo kur gjuhësia e tekstit filloi të trajtohej si lëndë e veçantë në kurrikulat e reja universitare. Jani Thomai ka dhënë ndihmesë në këtë fushë me trajtesën e tij për tekstin, por jo duke e trajtuar tekstin nën optikën e gjuhësisë së tekstit. Duhet theksuar, pra, se deri në këtë kohë nuk kishte trajtesa të plota për tekstin, nën konceptin e mirfilltë të gjuhësisë së tekstit. Por, falë ndihmesës së Nonda Varfit, kjo disiplinë e re gjuhësore, u trajtua gjerësisht dhe u përfshi në kurrikulat universitare, fillimisht në departamentin e gjuhës frënge dhe italiane e, më pas, gjuhësia e tekstit gjeti shtrirje edhe në departamentin e gjuhës gjermane dhe spanjolle, në Fakultetin e Gjuhëve të Huaja në Universitetin e Tiranës, duke u shtrirë më tej edhe në fakultetet filologjike të universiteteve në Gjirokastër, Vlorë, Elbasan, Shkodër.

11 Shih Beacco, J.-C., “Trois perspectives linguistiques sur la notion de genre discursif”, tek “Langages“, nr. 153, 2004,vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”, fq.7 12 Shih Nasufi, E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”, fq.7 13 Adam, J-M., (2006), “La translinguistique des textes à l’oeuvre. L’exemple d’un récit de Jorge Luis Borges”, tek “Des discours aux textes: modèles et analyses”, publications des Universités de Rouen et du Havre, fq. 39, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”, fq 8 14 Shih Nasufi, E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”, fq. 8


5

tekstin argumentues, Jolanda Kostarin për tekstet narrative, Bledar Toskën për konektorët në tekstet argumentuese në gjuhën angleze e shqipen, Arbër Çelikun për koherencën gjuhësore, Tefë Topallin me tekstin “Gjuhësi teksti”, Viktor Bakillarin për konektorët e gjuhës frënge e shqipes, Linda Mënikun për konektoret e tekstit etj.

Një ndihmesë të vyer për trajtimin shkencor të gjuhësisë së tekstit në literaturën tonë, shënon botimi i Nonda Varfit e Klodeta Dibrës “Gjuhësia e tekstit”, botim i vitit 1999, i cili hodhi bazat e gjuhësisë së tekstit shqiptare, duke qenë edhe botimi i parë për gjuhësinë e tekstit nga studiues shqiptarë. Më pas, më 2004, studiuesi Hasan Mujaj botoi në Prishtinë tekstin me të njëjtin titull “Gjuhësia e tekstit”. Më 2005, Arbër Çeliku botoi “Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”. Ndërsa Tefë Topalli solli botimin e tij “Gjuhësi teksti”, më 2011.

Si përfundim, tashmë kjo disiplinë ka hyrë në lëmën e vet dhe, çka është më e rëndësishme, është përfshirë në tekstet shkollore. Duhet pranuar, pra, që janë hedhur hapat e parë të suksesshëm në formimin e një grupi studiuesish shqiptarë të gjuhësisë së tekstit. Dhe pikërisht këtu zë vend edhe ky punim doktorature, duke u munduar e duke shpresuar të jap ndihmesën time modeste.

I.2. Teksti nëpërmjet përkufizimeve të ndryshme Përcaktimi i termit tekst ka qenë objekt i shumë diskutimeve. Përkufizime të

tekstit, përveçse në vepra të gjuhësisë, mund të gjejmë gjithashtu edhe në fjalorë gjuhe e në fjalorë konceptesh. Përkufizime për termin tekst kemi edhe në “Fjalorin e shqipes së sotme”15

Ndërsa në fjalori i gjuhës gjermane “Duden”, gjejmë edhe prejardhjen e termit tekst nga lat. Textus = pëlhurë, thurrje / textere : tekst/discours

dhe në fjalorin e gjuhës gjermane (Duden Wörterbuch). Konkretisht, në “Fjalorin e gjuhës së sotme shqipe” në zërin përkatës jepet ky

përkufizim: “1. Fjalë a fjali të një vepre, të një dokumenti etj.; ... përmbajtja e shkruar ose e

shtypur e një vepre, e një akti etj.; ... fjalët e një vepre muzikore, të një kënge etj.; libër, letër etj.

2. Materiale të shkruara ose të shtypura për studimin e diçkaje, lëndë mësimore e shkruar ose e shtypur në një libër a në një dispencë; pjesë të shkëputura nga një vepër ose nga disa vepra letrare të shtypura së bashku për qëllime mësimore...

3. Pjesë e një materiali të shkruar ose të shtypur pa shënimet, shpjegimet e ilustrimet për të.

16

Në kuadrin e gjuhësisë së tekstit ka përkufizime të ndryshme për përkufizimin e konceptit tekst. Klaus Brinker thekson se “Në thelb teksti është njësi gjuhësore e e përcaktuar me shkrim, e cila si rregull përfshin më shumë se një fjali” (Text ist eine

.

15 Akademia e shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, “ Fjalor i gjuhës së sotme shqipe”, Tiranë, 1980, 16 Duden, Deutsches Universalwörterbuch, Dudenverlag, Mannheim, 1996


6

schriftlich fixierte sprachliche Einheit, die in der Regel mehr als einen Satz umfasst)17

Ajo bashkohet me mendimin e pjesës më të madhe të gjuhëtarëve të tekstit, sipas të cilëve, tekst mund të quhet si fjalia më e thjeshtë (a), ashtu edhe njësitë më të ndëlikuara (b) si paragrafë, kapituj, novela, tregime, artikuj, romane etj. Pra, ajo çka e bën një tekst të quhet tekst, nuk është numri i fjalive që mbart ai, por karakteri i tij semantik dhe funksional. Nëse këto fjali arrijnë të tejçojnë një mesazh konkret dhe të qartë, atëherë mund të thuhet me siguri se ato përbëjnë një tekst. Në këtë pikë e vë theksin edhe Broncart, sipas të cilit tekst quhet “çdo njësi që prodhohet me anë të fjalës që mbart një mesazh gjuhësor të organizuar dhe që ka prirjen të prodhojë tek marrësi i tij një efekt koherence”

. Sipas Halliday e Hasan ai “është një njësi e gjuhës në përdorim”. Kështu, sipas tyre, teksti nuk përkufizohet thjesht si shumë fjalish. Ata theksojnë që nuk është vetëm kriteri i gjatësisë ajo çka e dallon tekstin nga fjalia. Tek Nasufi gjejmë si shembuj të tekstit përkatësisht:

a) Është e ndaluar rreptësisht pirja e duhanit! Mbani qetësi, ju lutem! Lart punohet.

b) Ajri i ftohtë i mbrëmjes i kaloi nëpër trup si një drithërimë. Dritat e ndezura dhe reflektimet e zbehta mbi asfalt bënin një lojë dyfishe, me të cilën nuk merrej askush. Njerëzit shëtisnin midis një murmurime anonime. Niku u ngjit në trotuar pa dashur të takohej me askënd. Kalonte përshkitazi xhamave të vitrinave dhe kujdesej të mos i thyente edhe ata (S. Gjikondi, “Atje ku mbarojnë gurët e kalldrëmit”, fq. 69)

18. Sipas Rrokajt, ky efekt koherence nuk realizohet njësoj nga të gjitha elementet që e përbëjnë tekstin, pasi sipas tij “si njësi e ngopur nga pikëpamja strukturore, kuptimore e referuese, teksti veçon në përbërje të tij thënie a elemente, të cilat përbëjnë bërthamën rreth së cilës vërtiten si satelitë njësitë e tjera”19

Ndërsa Charaudeau bën një dallim të tekstit me ligjërimin. Sipas tij.

20

Autori e shpjegon këtë dallim ndërmjet tekstit dhe ligjërimit duke nënvizuar se “një tekst është një objekt, i cili përfaqëson materializimin e vënies në skenë të një gjuhe tjetër. Ai është një rezultat gjithmonë i veçantë i një procesi, i cili varet nga një subjekt folës dhe nga rrethana të veçanta të realizimit të prodhimit. Çdo tekst përshkohet nga shumë ligjërime, secili nga të cilët, lidhet me gjini ose situata të ndryshme. Për

, teksti është një lloj thënie dhe e sheh e pasqyron këtë dallim të skematizuar si më poshtë: THËNIE+ situatë komunikimi= LIGJËRIM përdorim kuptim veçantësi domethënie

17 Brinker, K., “Linguistische Textanalyse”, Erich Schmidt Verlag, 1997, fq. 12 18 Broncart, J.-P., “Activité langagière, textes et discours. Pour un interactionisme socio-discursif”, Delachaux et Niestlé, Lausanne-Paris, 1996, fq.137 19 Rrokaj, Sh., “Hyrje në gjuhësinë e përgjithshme”, ShBLU, Tiranë, 2002, fq. 100 20 Charaudeau, P., “La presse, produit, production, réception”, Didier érudition, Paris, 1988, fq. 28


7

shembull, gjinia politike mund të përshkohet nga një ligjërim didaktik ose nga një ligjërim humoristik”21

Ndërkaq, Chartrand jep katër përbërës të tekstit: “një qëllim që i jepet atij nga autori; një temë për t’u trajtuar sipas rregullave të një gjinie; një marrës i imagjinuar nga autori dhe një vazhdimësi fjalish që formojnë një të tërë koherente”

.

22

Veçanërisht i spikatur është konceptimi i tekstit duke u nisur nga organizimi i tij. Kur flasim për organizim të tekstit, kemi parasysh tre përbërës: mikrostrukturën, superstrukturën dhe makrostrukturën. Adam thekson se ndërtimi i një tipologjie tekstore ka ndeshur në pengesa nga ana e tyre, sepse është e vështirë që në një tekst të gjesh elemente tekstuale që i përkasin vetëm një natyre. Në njësinë tekst mund të gjejmë elemente të ndryshme, ndaj një klasifikim që mbështetet në tipat e sekuencave që gjenden në tekst, duket se ka qenë me i suksesshmi deri më sot. Nëse e konceptojmë tekstin si strukturë sekuence, quhet sekuencë tipi ose mënyra e ligjërimit sundues. Sipas këtij këndvështrimi, dallohen pesë lloje të mëdha tekstesh: tekste me mbizotërime tregimtare, përshkruese, argumentuese, shpjeguese dhe dialoguese

.

23

De Beaugrande dhe Dressler e përkufizuan tekstin si “një ndodhi komunikuese, që përmbush shtatë kriteret e tekstualitetit (ein Text ist eine kommunikative Okkurenz die sieben Kriterien der Textualität erfüllt)”

.

24, kështu ata, krahas termit tekst, sjellin edhe emërtimin tekstualitet (Textualität). Sipas Beaugrande dhe Dressler teksti përbëhet nga 7 kritere të tekstualitetit, të cilat janë: kohezioni, koherenca, qëllimi, pranueshmëria, karakteri informues, karakteri rrethanor dhe ndërtekstualiteti. Po t’i analizojmë këto këndvështrime të ndryshme, vëmë re se në konceptimet e autorëve ndoshta nuk ka të njëjtët faktorë, por një gjë e kanë të përbashkët: mendimin e njëjtë në lidhje me faktin që në një tekst ndërhyjnë disa elemente që ndoshta nuk kanë të njëjtën peshë, por që vetëm një ndërthurje e tyre mund të ketë si rezultat përfundimtar atë që quhet tekst. Pra, kur flitet për studim teksti, duhen marrë parasysh shumë faktorë, ku më kryesori është nëse ai është apo jo koherent (pak më poshtë, kur të trajtojmë më me hollësi koherencën, do të kuptojmë se, një ndër qëllimet kryesore të gjuhësisë tekstore është të zbulojë se cilët elemente duhen marrë parasysh në mënyrë që një tekst të quhet koherent dhe se në ç’mënyrë folësi mund të ndërtojnë tekste që kanë një organizim të brendshëm të kuptueshëm dhe të qartë25

Kur flasim për koherencën, në mënyrë të pashmangshme, duhet të përmendim edhe kohezionin e tekstit, duke qenë se janë dy dukuri të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën. Nëse i rikthehemi konceptimit të Van Dijk-ut, do të themi se koherenca përkon

).

21 Charaudeau, P., (1992) “Grammaire du sens et de l’expression”, “Hachette”, Education, Paris, fq. 69 22 Chartrand, S-G., “Grammaire pédagogique du français d`aujourd`hui”, Graficor, Boucherville, 1999, fq. 53 23 Shih Adam, J-M., (1992) “ Les textes, types et prototypes”, Nathan université, Paris, fq. 57, vepër e cituar tek Nasufi, E., punim doktorature “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 24 Dressler, W. U., “Einführung in die Textlinguistik”, Tübingen, 2002 25 Shih Nasufi, E., punim doktorature ,“Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj“


8

me makrostrukturën e një teksti dhe kohezioni me mikrostrukturën e tij. Të tëra elementet që realizojnë, si kohezionin ashtu edhe koherencën, si, p.sh.,., nocioni i progresionit tematik, koncepti i anaforës, kohët e foljeve, konektorët, referencat, zëvendësimet etj, përbëjnë bërthamën e analizës tekstuale. Analiza e këtyre elementeve nuk ka si të mos jetë pjesë ndihmuese në hartimin e një tipologjie teksti, e cila është një pjesë tjetër e rëndësishme e gjuhësisë së tekstit26

Koherenca dhe kohezioni në kuadrin e gjuhësisë tekstore janë parë tradicionalisht si dy kriteret bazë të tekstualitetit. Duhet thënë se përkufizimi terminologjik i kohezionit dhe i koherencës nuk ka qenë i njëjtë në faza e konteste të ndryshme të zhvillimit të gjuhësisë së tekstit. Elementet gjuhësore në tekst ndërthuren së bashku duke krijuar ndërvarësi. Pikërisht, këto ndërvarësi realizojnë kohezionin. Kohezioni është gramatikor dhe leksikor. Elementet kohezive gramatikore janë referenca, elipsa, zëvendësimi dhe lidhëzimi, ndërsa elementet kohezive leksikore janë përsëritja, rimarrja me një fjalë përgjithësuese, sinonimia, kolokacioni. Ndërsa kohezioni gramatikor realizohet me mjete gramatikore, kohezioni leksikor realizohet me anë të zgjedhjes leksikore

.

I.3. Kohezioni dhe koherenca

27

(1) Cindy was by far the best speaker and so everyone expected that she would win the prize ( Sindi ishte tashmë prezantuesja më e mirë dhe çdo njeri shpresonte që ajo të fitonte çmimin (kohezion gramatikor)

.

28

Si më rëndësi të veçantë për këtë pikpamje cilësohet studimi i Halliday-Hasan (1976), të cilët nuk bëjnë dallim mes kohezionit dhe koherencës, ata për të dy nocionet propozojnë termin cohezion (kohezion), gjë e cila do të nënkuptonte edhe raportet sintaktiko-semantikore të tekstit. Nga ana tjetër, Brinker

. (2) Qysh në çastin që udhëtari më i rëndomtë, me opinga dhe trastë në krahë,

troket në portë dhe të dorëzohet mik, ai, aty për aty, shndërrohet në njeri të jashtëzakonshëm, sovran të paprekshëm, ligjvënës, dritë e botës ( I. Kadare, “Prilli i thyer”).

29 për të dyja nocionet propozon termin Kohärenz (koherencë), sepse “kjo ndarje është e panevojshme; madje ajo shpesh mund të çojë edhe deri tek shumë keqkuptime […]”30. Brinker niset “nga një koncept koherence, i cili diferencohet nga shumë aspekte (gramatikore, tematike, pragmatike, eksplicite, implicite”31

Koherenca si term vjen nga latinishtja cohaerare, që nënkupton të jesh i ndërvarur. Veçanti përcaktuese kjo edhe e tekstit, e cila shpesh ngatërrohet me tërësinë e

etj.

26 Shih Nasufi, E., punim doktorature “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 27 Halliday, M. A. K., Hasan, R., “Cohesion in English”, Longman, 1976, f. 276 28 Greenbaum, S. Quirk, R., (1993), “A student`s grammar of English language”, Longman, fq. 249 29 Brinker K. : „Linguistische Textanalyse„ Botimi i katërt i përpunuar, Erich Schmidt Verlag 1997, fq.18 30 Po aty. 31 Po aty.


9

mjeteve gjuhësore që realizojnë lidhjet intra-dhe interfrastike, lidhje të cilat zakonisht emërtohen me termin kohezion. Përcaktimi i kufinjve të këtyre dy dukurive nuk është i thjeshtë për t`u realizuar për shkak të raportit dialektik që i lidh ato, ndaj çështja kryesore tek e cila duhet vënë theksi është nëse koherenca shihet si lidhje shkak-pasojë me kohezionin apo ndodh e kundërta. Dhe, nëse gjendet një përgjigje rreth kësaj çështjeje në dobi të njërës apo tjetrës dukuri, duhet ditur të përcaktohet se deri në ç’masë të dyja këto dukuri ndërveprojnë32

Të parët që bëjnë një dallim mes këtyre dy nocioneve janë Beaugrande dhe Dressler në tekstin e tyre të mirënjohur “Einführung in die Textlinguistik”

.

33 (Hyrje në linguistikën tekstore). Në modelin e tyre të ashtuquajtur procedural34, ata gjatë interpretimit të koherencës tekstore marrin parasysh si komponentë të përqendrueshëm tekstorë (gjerm. textzentrierte Komponenten), ashtu edhe komponentë që janë të përqendruar në përdoruesit e tekstit (gjerm. verwenderzentrierte Komponenten). Sipas tyre, të parët do të përbënin raportin kuptimor të tekstit, ndërsa të dytët e shohin koherencën si rrjedhojë të proceseve njohëse të realizuesit të tekstit, gjatë së cilave njohurive për tekstin u shtohen edhe njohuritë vetjake të realizuesit të tekstit. Një shembull tjetër me rëndësi, për sa i përket perspektivës semantike, paraqet edhe modeli propozicional i Van Dijk-ut (1980), ku, sipas tij, “një tekst mund të quhet koherent, kur secili nga propozicionet e tij vihen në varësi të makropropozicionit, i cili përfaqëson temën e tekstit”35

Në gjuhësinë e tekstit tashmë është e mirënjohur ndarja në strukturat tekstore lokale dhe globale, gjë e cila ndihmon në dallimin mes koherencës lokale dhe koherencës globale. Puna e Van Dijk-ut “i referohet strukturës globale të tekstit në formë të makropropozicionit dhe në përputhje me këtë definon nocionin global të koherencës”

.

36. Perspektiva pragmatiko-komunikuese përpiqet të shtjellojë dhe të vërë bazat e koherencës lokale. Koherenca globale studion tekstin si një tërësi, ndërsa koherenca lokale relacionet mes propozicioneve në tekst. Sipas Hobbs-it (1979) dhe Hobbs-Agarit (1985) një relacion i këtillë quhet elaboration, d.m.th., ky relacion do të ndihmonte në elaborimin e shumë funksioneve, si, p.sh.,., ”shmangien e një keqkuptimi, respektivisht zgjidhjen e një shumëkuptimësie ose shmangien e një njohurie të integruar në një objekt të mëparshëm diskursi”37

32 Shih Nasufi, E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe tëtë shkruarit në gjuhë të huaj” 33 Shih Beaugrande dhe Dressler, “Einführung in die Textlinguistik” , 1981, fq 5. 34 Shih Beaugrande dhe Dressler, “Einführung in die Textlinguistik”1981, fq 32 35 Shih Rickheit-Schade, 2000, 278, vepër e cituar tek Çeliku, A., “ Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet baze të gjuhësisë se tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni”, Shkup, 2005, fq. 59 36 Shih Rickheit - Schade, po aty, vepër e cituar tek Çeliku, A., “Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, SHhB “Asdreni”, Shkup, 2005, fq. 59 37Po aty, fq.279, vepër e cituar tek Çeliku, A., “Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni”, Shkup, 2005, fq. 59

, që do të thotë për realizmin e koherencës së tekstit ndihmojnë si dhënësi, ashtu edhe marrësi. Siç rezultoi dhe më vonë, edhe në këtë


10

fazë të gjuhësisë tekstore nuk u zgjidh problemi i kohenrencës lokale, ose nga vetë fakti sepse propozicionet pertinente nuk përfillen, ose sepse sasia e propozicioneve rritet vazhdimisht ne tekst

Seidlhofer dhe Widdowson shprehen se “Kohezioni është thjesht tekstualizimi i lidhjeve kontekstuale, të cilat kanë nevojë të qartësohen (të vihen në dukje), ndërsa koherenca është funksioni ligjërimor i realizimit të atyre lidhjeve”38, kështu duke u bazuar këtu, mund të pranojmë faktin se “ka raste kur një tekst mund të jetë koheziv pa qenë koherent dhe anasjelltas, një tekst mund të jetë koherent pa qenë domosdoshmërisht koheziv. Le të japim një shembull normativ në lidhje me këtë fakt”39

Kështu, edhe sipas arsyetimit të Nasufit, këto fjali janë kohezive, përderisa të gjitha përshtatjet gramatikore janë respektuar, por ajo shton se, nëse përpiqemi ta bëjmë edhe më kohezive këtë pjesë, atëherë na duhet të shtojmë edhe më shumë elemente që kanë të bëjnë me sipërfaqen e tij. Ja si e paraqet ajo kete rast: “Anila mori nota të mira në provim. Në të vërtetë ai ishte i thjeshtë si në lëndën që sapo studioi. Për më tepër ai përmbante shumë pyetje të mbyllura. Ai nuk dukej se ishte njësoj”

: Anila mori nota të mira në provim. Ai ishte i thjeshtë si në lëndën që sapo studioi. Ajo përmbante shumë pyetje të mbyllura. Ai dukej se ishte njësoj (I. Kadare, “Prilli i thyer”, 75).

40

Halliday dhe Hasan kur flasin për kohezionin, përfshijnë në këtë rubrikë procedurat e mëposhtme që mund të jenë qoftë me natyrë gramatikore, qoftë me natyrë leksikore: referenca, zëvendësimi, elipsa, lidhëzat dhe kohezioni leksikor

. Më tej, ajo arrin në përfundimin se, pasi kemi shtuar këto elemente, mund të themi se kemi përforcuar lidhjet ndërmjet fjalive, por kjo nuk ka ndikuar në koherencën e tekstit, pasi persëri ka një ``nyje`` në vazhdimësinë e tyre që na pengon të kuptojmë.

41

38 Seidlhofer, B.- Widdowson, H., (1997), “Coherence in Summary: The contexts of Appropriate Discourse”, tek “Coherence in spoken and written discourse, How to create it and how to describe it”, John Benjamins publishing company, Amsterdam-Philadelphia, fq. 207 39 Shih Nasufi, E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”, fq. 13 40 Shembulli tek Nasufi, E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”,» fq 13 41 Shih Apotheloz, D., vep. e cit., fq.106, vepër e cituar tek Nasufi, E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”, fq. 12

. Sipas tyre, kohezioni me natyrë gramatikore ndahet në dy grupe të mëdha:

1. Kohezion strukturor (fjalitë e nënrenditura në një strukturë periudhe a fraze) - varësi (nënrenditje) - barazi (bashkërenditje) 2. kohezion jostrukturor: - anaforë: deiktikë dhe nënmodifikues

: përemra - zëvendësimi: foljor;

: emëror. Ndërkohë kohezioni me natyrë leksikore përfshin: 1. Përsëritjen e një shenje


11

2. Shfaqjen e një shenje të së njëjtës fushë leksikore42

Ndërsa linguisti Reboul, thekson se “koherenca luan për tekstin rolin që nocioni i gramatikalitetit luan për fjalitë. Në këtë mënyrë, ajo është propozuar për të përcaktuar një veçanti që do të ishte tipike për tekstin dhe që fjalitë nuk e kanë”

. Sipas Nasufit, ky konceptim ka të metën që e shikon kohezionin në një

këndvështrim paksa të idealizuar të gjuhës dhe nuk merr parasysh elementet jashtëgjuhësore apo interpretimin që subjektet i bëjnë një teksti. Për të ilustruar këtë mangësi, e cila duket sidomos në elementet që autorët përmendin në kohezionin leksikor, po marrim rastin kur kemi zëvendësim të një termi me anë të një emri: Shtëpia e sapondërtuar dukej e mrekullueshme. Oxhaku kishte dalë mjaft bukur dhe shkonte shumë me ngjyrën e dhomës.

Në pamje të parë, vijon ajo, mund të duket se nuk ka një lidhje të dukshme ndërmjet këtyre fjalive, të tipit në këtë shtëpi, ose shtëpisë, por duke ditur që oxhaku dhe dhoma janë pjesë e shtëpisë, mund të arrijmë në përfundimin se të dyja këto fjali lidhen kuptimisht me njëra-tjetrën. Kjo nuk është një lidhje që ka të bëjë thjesht me anën strukturore të tekstit, por me anën kuptimore dhe interpretuese të tij, ndaj nuk flasim dot vetëm për kohezion, por edhe për koherencë të tekstit.

43

. Dukuria e koherencës është mjaft e gjerë dhe realizohet jo vetëm në kuadrin e gjuhës, aspekt ku e vë theksin Heribert kur thekson se duhen marrë parasysh dy kritere për të folur për koherencë të tekstit: 1) njëri brenda tekstit (sintaksiko-semantike), 2) tjetri, jashtë tekstit (pragmatik) lidhja sintaksoro-semantike A B

Situata lidhja pragmatike A - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - B Situata Lidhje pragmatike A

42 Cit. nga Adam, J-M., (1977), “Ordre du texte, ordre du discours”, Pratiques nr.13, fq. 105, vepër e cituar tek Nasufi, E., punim doktorature, ”Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj“, fq. 12 43 Reboul, A., “(In) cohérence et anaphore: mythes et réalités”, 1997, tek “Etudes de langue et littérature françaises publiées”, Rodopi, Amsterdam-Atlanta, fq. 304.


12

Skema 1.44

Sipas Charolles, “…koherenca ka të bëjë me aftësinë për të interpretuar tekstin” dhe kohezioni ka të bëjë me “shenjat lidhëse ndërmjet thënieve dhe përbërësve të thënieve”

45. Ai flet për dy lloj koherencash: një koherencë të mirëfilltë tekstore dhe një koherencë ligjërimore. Në çdo përpjekje të gjuhëtarëve të bie në sy vështirësia në të cilën ata ndeshin për të përcaktuar një kufi të prerë ndërmjet kohezionit dhe koherencës, madje disa prej tyre janë dyshues dhe mendojnë se këto dy dukuri janë mitizuar dhe një dallim i prerë ndërmjet tyre është praktikisht i pamundshëm46

Por duhet theksuar që koherenca në këtë pikëvështrim nuk kuptohet vetëm si një kriter thjesht tekstor, por si një rezultat të një sërë operacionesh njohëse. Sipas Çelikut, koherenca ndodh në kokën e një folësi të caktuar dhe bashkëbiseduesit të tij, gjë e cila, de facto, ka të bëjë edhe me përpunimin e tekstit dhe të kuptuarit e tij. D.m.th., nëse realizohet një tekst në mënyrë koherente nga dhënësi (folësi apo shkruesi), atëherë teksti kuptohet edhe nga marrësi (bashkëbiseduesi, lexuesi). Kështu, sipas Johnson-Laird

.

47, operacionet për konstituimin e koherencës do të ishin si vijon48

Planifikimi (skicimi) modelues (gjerm. Modellanlage). Po qe se një shprehje gjuhësore nuk i referohet modelit të diskursit çastësor, atëherë skicohet një model i ri.

:

Zgjerimi i modelit (gjerm. Modellerweiterung). Po qe se një shprehje gjuhësore i referohet modelit çastësor të diskursit, atëherë ai zgjerohet.

Pasurimi i modelit (gjerm. Modellanreichung). Në varësi nga backgroundi i dijeve që aktivizon një folës i caktuar me anë të objekteve dhe të relacioneve specifike mund të pasurohet një model diskursi.

Integrimi modelues (gjerm. Modellintegration). Po qe se një shprehje gjuhësoreu u referohet dy modeleve çastësore të diskursit, atëherë këta të fundit integrohen.

Revizionimi modelues (gjerm. Modellrevizion). Po qe se një shprehje gjuhësore bie në kundershtim me modelin çastësor të diskursit, atëherë ai revizohet në varësi me backgroundin e aktivuar të diturive.

44 Shih Nasufi, E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”, fq. 15 45 Charolles, M., “Les études sur la cohérence, la cohésion et la connexité textuelles depuis la fin des années 1960”, tek Modèles Linguistiques nr.10, fq. 53 46 Shih Reboul, A., “(In) cohérence et anaphore: mythes et réalités”, 1997, tek “Estudes de langue et littérature françaises publiées”, Rodopi, Amsterdam-Atlanta, fq. 307 47 Shih Johnson-Laird, 1983, fq. 250, vepër e cituar tek Çeliku, A., “ Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni”, Shkup, 2005, fq. 61 48 Shih Johnson-Laird, 1983, fq.250; shih edhe Rickheit-Schade-Langer-Rutz-Sichelschmidt, 1991, fq.19, vepër e cituar tek Çeliku, A., “Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni”, Shkup, 2005, fq. 61


13

Sipas Rickheit-Schade49

Në rrafshin e njohjes (koherenca brenda përbrenda sistemeve njohëse të një individi të caktuar);

, koherenca realizohet në rrafshet si vijon:

Në rrafshin e komunikimit (koherenca mes pjesëmarrësve në një akt ligjërimor);

Në rrafshin gjuhësor (koherenca mes pjesëve të tekstit).

Duke iu referuar këtyre rrafsheve, ata50

Aspektin tektonik të integrimit. Një sistem përbëhet nga pjesët e brendshme (pjesët e lidhura njëra me tjetrën të sistemit), si dhe nga pjesët e jashtme (vetë natyra e sistemit).

dallojnë edhe tri aspektet sistemore të koherencës:

Aspektin dinamik të stabilizimit. Përshkruan ndryshimet e sistemit që mund të pësojë ai me kohën.

Koherenca tekstore.

Aspektin gjenetik të kreativitetit. Ndryshimet gjenetike çojnë tek krijimi i sistemeve të reja (sisteme, të cilat për nga numri i komponentëve, pra pjesëve sistemore, ndryshojnë nga sistemet e mëparshme në strukturë dhe funksion).

Çeliku shton që këto dy koncepte në terminologjinë shkencore janë përdorur si sinonim për kompaktësinë e teksteve, kuptohet duke përfshirë të gjithë përbërësit gjuhësorë: gramatikor, semantikor, pragmatikor e kështu me radhë. Mirëpo, kur themi për kompaktësinëe teksteve, atëherë e kam fjalën vetëm për tekstet e shkruara dhe jo edhe për diskurset apo nsekuencat e ndryshme ligjërimore. Prandaj, duke iu referuar studimeve më të fundit të kësaj problematike51

49 Rickheit-Schade, 1991:4, fq. 22-27, vepër e cituar tek Çeliku, A., “Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nepermjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni”, Shkup, 2005, fq. 61 50 Po aty, fq. 22-27, vep. e cituar, nga Çeliku, A., tek “Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë se tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni”, Shkup, 2005, fq. 61 51 Shih Rickheit-Schade, 2000:275, vepër e cituar tek Çeliku, A., “Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni”, Shkup, 2005, fq. 62

, mund të themi se kjo perspektivë është plotësuar në dy aspekte: nga njëra anë, bëhen kërkime të koherencës dhe të kohezionit edhe për sa i përket gjuhës së folur dhe, nga ana tjetër, merren në shqyrtim edhe proceset njohëse të folësit e të bashkëbiseduesit për interpretimin dhe sqarimin e këtyre dy koncepteve.


14

KREU II Anafora, kohezioni anaforik dhe format e tij në gjuhën shqipe dhe

në gjuhën gjermane

II.1. Konceptime të ndryshme për anaforën

Dukuria e anaforës përfaqëson në gjuhësinë e tekstit një problem qendror, për shkak të rolit që luan ajo në organizimin e tekstit dhe në realizimin e koherencës së tij. Po të shohim tekste të ndryshme, në të cilat është përdorur ky shënues referencial, vëmë re se raporti ndërmjet shprehjes anaforike dhe termit paraprijës mund të jetë koreferencial, kur të dy këta shënojnë të njëjtin referent të realitetit jashtëgjuhësor, por mund të jetë edhe jokoreferencial, kur anafora është e tërthortë apo inferenciale. Disa veçori të funksionimit të kësaj të fundit, e cila quhet anaforë asociative (shoqërimore), i kemi bërë objekt në këtë shkrim.

Do të përmendim këtu disa konceptime të ndryshme për anaforën: konceptimin pragmatik të Beguelit, konceptimin pragmatiko-semantik të Kleiberit, konceptimin gjuhësor të Corblin-it. Do të pasqyrojmë po ashtu, edhe konceptimin e De Weck-ut dhe të bëjmë dallimin anaforë e lirë-anaforë e lidhur për të përshkruar karakteristikat e këtyre këndvështrimeve dhe për të parë se me cilin prej tyre ne do të pajtohemi.

Reichler-Beguelin52, duke u nisur nga ideja se jo gjithmonë termi, të cilit i referohet anaforiku, gjendet në mënyrë të dukshme në pjesën paraprijëse të ligjëratës, vë theksin në një trajtim pragmatik të anaforës. Një vend i veçantë në teorinë pragmatike të anaforës duket se ka të bëjë me interpretimin inferencial. Nocioni i kujtesës ligjëratore shërben si njësi operatore për autorin për të shpjeguar interpretimin inferencial që subjekti, lexues, i bën anaforës. Shprehjet anaforike shpjegohen si elemente që janë vënë në qendër të kujtesës së folësit. Prandaj arrihet në përfundimin se “Një shprehje anaforike është, para së gjithash, një shprehje që shënon vazhdimësinë me anë të një referenti të vendosur në qendër”53.Kjo kujtesë ligjëratore ushqehet jo vetëm nga ana gjuhësore e tekstit, por edhe nga “njohuritë e mëparshme enciklopedike dhe kulturore, .... vendet e përbashkëta argumentuese që na rrethojnë në një shoqëri të dhënë”54. Kështu, anafora e tipit "Zonja Theçer-zonja e hekurt"55

52 Shih Reichler-Beguelin M.-J., “Anaphore, cataphore et mémoire discursive” tek “Pratiques” nr. 57, 1988. 53 Kleiber, G., 1990), vep e cit., fq.618, vepër e cituar tek Nasufi, E., punim doktorature “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të shkruarit në gjuhë të huaj” 54 Reichler-Beguelin M.-J., Anaphore, cataphore et mémoire discursive» tek Pratiques n˚57. 1988, fq. 18. 55 Reichler-Beguelin M.-J. - Denervaud, M. - Jespersen, J., 1988, “Ecrire en français. Cohésion textuelle et apprentissage de l’expression écrite”, Delachaux et Niestle, Paris, fq.73

, është një rast tipik i përmasës pragmatike në interpretimin e anaforës. Për një perëndimor është e qartë lidhja ndërmjet këtyre dy termave, ndërsa për një anëtar të një bashkësie tjetër shoqërore dhe kulturore, nuk mjafton vetëm njohuria gjuhësore për të ngopur kujtesën ligjëratore. Pjesa e nënkuptuar në lidhjet anaforike paraqet interes të veçantë për autorin dhe është e kundërta e një “këndvështrimi tradicional i cili privilegjon perspektivën e marrësit të mesazhit-


15

shkodues, interesi i të cilit është të prodhojë sa më pak interpretim inferencial gjatë procesit të identifikimit të referentit”56

Sipas analizës së Nasufit, teoria e Kleiberit është e veçantë, sepse në vëmendje të saj vihet ana semantike e vetë shprehjeve anaforike; Kleiberi nuk interesohet në veçanti për mekanizmin referent-anaforizues, por merret me vetë anaforizuesin dhe strukturën e tij kuptimore. Autori merr parasysh edhe karakterin pragmatik, por nuk e sheh si kriter përparësor për të përshkruar funksionimin e shprehjeve anaforike, duke iu kundërvënë kështu pjesërisht teorisë së Beguelinit. Kleiberi kur flet për përqasjen kujtesore, thekson se ajo “bazohet tek mënyra e njohjes që ka bashkëfolësi për referentin, ose në terma konjitivë, lehtësinë për të arritur te referenti”

.

57

Sipas tij, kriteri tekstual i lë vendin kriterit funksional të saillanceve (shfaqjejeve të dukshme) referenciale dhe ka të bëjë me elementin që është vendosur në qendër. Ai vë në pah meritën e një përqasjeje kujtesore kur thotë se “versioni kujtesor ka përparësinë se lë vend për analiza të njësuara atje ku analiza e vendndodhjes kufizohet duke bërë trajtime polisemike”

.

58. Riegeli - Pellati - Riouli janë të të njëjtit mendim për karakterin e njësuar të analizës kujtesore së anaforës, por shprehin edhe rezerva, sepse, duke u shkëputur nga rregullat që përbëjnë tekstin, mund të arrijmë deri aty sa t’i “trajtojmë deiktikët e përdorur në një dialog si anaforikë. Pra, marrja në konsideratë e një paraprijësi tekstual, qoftë ky bashkëreferencial apo jo, mbetet i pëlqyeshëm për të shpjeguar shprehjet anaforike” 59

Duke u bazuar tek E. Nasufi, në këtë tekst do të kishim anaforë dhe jo deiksis, sepse subjekti e ka vënë tashmë në qendër elementin ti dhe herën e dytë mund ta interpretojë si anaforik. Duke mbuluar këtë mangësi të përqasjes kujtesore, Kleiberi - - Schnedeckeri 0 Ujma e shohin këndvështrimin pragmatik si një pjesë plotësuese të përshkrimit semantik që i duhet bërë shprehjeve anaforike. “Pa marrë parasysh kuptimin (përshkrues dhe shpjegues) e shprehjeve referenciale, nuk është e mundshme të shpjegohet në mënyrë të kënaqshme sesi i njëjti referent mund të rimerret në mënyra të ndryshme

. (1) -Çfarë të thonë ata të lagjes? –e pyeti teta Ermioni. –A ke qenë në lagje ti? -Jo s’kam qenë, - tha Rina me një zë të shuar....

-Shih, shih! Vërtet ashtu,- Ermioni u mundua të buzëqeshte..,-.Ti vetëm në rrobaqepësi do që të futesh apo edhe në ndonjë punë tjetër? (V.Koreshi, “Balada e Kurbinit”, fq. 244).

60

56 Reichler-Beguelin M.-J. - Denervaud M. - Jespersen J., “Ecrire en français. Cohésion textuelle et apprentissage de l’expression écrite”, Delachaux et Niestle, Paris, 1988, fq. 19. 57 Kleiber, G., 1990, po aty, fq. 617, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 58 Po aty, fq. 618, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 59 Shih Riegel, M. - Pellat J.-C. - Rioul R, vep. e cit., fq. 616, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”

.

60 Shih Kleiber, G. - Schnedecker, C. - Ujma L., 1994, “L’anaphore associative, d’une conception à l’autre, tek L’anaphore associative (aspects linguistiques, psycholinguistiques et


16

II. 2. Trajtesa të anaforës në gjuhësinë shqiptare

Megjithëse në gjuhësinë botërore ka shumë studime e botime për anaforën, në

gjuhën shqipe janë shumë të pakta studimet e mirëfillta si për gjuhësinë e tekstit, ashtu edhe për elementet dhe parimet e tekstualitetit, ku përfshihet kohezioni me elementet e tij. Anafora është bërë objekt i veçantë studimi në gjuhën shqipe vetëm vitet e e fundit, në disa shkrime e studime. Anafora ka një përdorim të gjerë si në gjuhën e folur, ashtu dhe në gjuhën e shkruar. Ajo është përmendur si dukuri gjuhësore nga autorë shqiptarë, si: Nonda Varfi, Klodeta Dibra, Eldina Nasufi, Linda Meniku, Justin Rrota, Anila Çepani për anaforën, Jolanda Kostari për disa çështje të koherencës anaforike trajtuar në kuadrin e gjuhësisë së tekstit, Tomor Plangarica pë tekstin dhe qasjet ndaj tij, duke u përqendruar në tekstet artistike, Shezai Rrokaj për lidhëzorët e tekstit në gjuhën shqipe. Jashtë kufijve të vendit tonë, studiuesit shqiptarë Hasan Muja (Kosovë) dhe Arbër Çeliku (Maqedoni), më 2004 dhe 2005, publikuan përkatësisht trajtesat “Gjuhësia e tekstit” dhe “Koherenca tekstore”.

Justin Rrota flet për anaforën në gramatikën e tij, një vepër e plotë gjuhësore prej 800 faqesh të daktilorafuara me titull "Gjuha e shkrueme", dorëzuar në arkivin e Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë (fillimi i viteve 60 të shekullit të kaluar), e cila e gjeti dritën e botimit më 2006. Në këtë vepër ai bën dallimin ndërmjrt përdorimit deiktik dhe përdorimit anaforik të përemërit dëftor ky. Konkretisht ai shprehet: "Diftojsi (demonstrativi) ky thirret edhe deiktik, në qoftë se shënjon një gjâsend a vete që e kemi aty ndër sŷ. P.sh.,., Ky pallat nji këtu âsht fort i vjetër. Këtê fjalë, që thue, lidhe mirë në vesh. Por diftojsi në fjalë (ky) thirret anaforik, në qoftë se bihet si prezent një gjasend a vet, të cilën aty për aty nuk e e kemi ndër sŷ. P.sh.,., Mbramë ndesha diku në profesorin e gjuhës; ky më kallëzoi se dje kishe mungue edhe ti në mësim. Matematika! Oh, sa e vështirë më vjen! Kjo m'a plasi shpirtin61

Por vëmendje të veçantë i kanë kushtuar kohezionit N. Varfi dhe K. Dibra në librin e tyre “Gjuhësi teksti” (2005) dhe Tefë Topalli në librin me të njëjtin titull botuar, më 2011. Vepra “Gjuhësi teksti” e Dibrës dhe e Varfit i kushton një rëndësi të veçantë kohezionit dhe koherencës, elementeve kohezive, të cilat përbëjnë kriteret bazë të tekstualitetit, duke realizuar lidhjen reciproke të elementeve të tekstit për të dhënë kuptimin e tij. Në ribotimin me të njëjtin titull te vitit 2007, "Gjuhësi teksti", të Klodeta Dibrës e Nonda Varfit, anafora trajtohet në kuadrin e gjuhësisë së tekstit. Ata trajtojnë shkurtimisht proformat, ku specifikisht gjejmë konceptin e anaforës, të deiksisit dhe të kataforës. Duke folur për kriteret e tekstualitetit, ata e përmendin anaforën si një lloj proforme dhe përpiqen të bëjnë dallimin ndërmjet saj dhe deiksit

".

62

automatiques”, Université de Metz, Centre d’Analyse Syntaxique, Klincksieck, Paris, fq.18, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 61 Rrota, J., “Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore”, botime franceskane, Shkodër, 2006, f. 288, vepër e cituar tek Anila Cepani, punim doktorature, “Anafora në gjuhën shqipe”, fq. 75 62 Dibra, K., Varfi, N.: “Gjuhesi Teksti”, ShBLU, Tiranë 2005, f. 48

. Ata pranojnë që anafora dhe deiksisi janë dy tipa të proformave dhe ajo që e dallon njërin nga tjetri është


17

raporti i tyre me konceptin e referencës63. Më tej ata shprehen: "Përemri anaforik i referohet një element, të cilit i jemi referuar paraprakisht me një shprehje gjuhësore. Kjo lloj anafore është pagëzuar me emrin anaforë bashkëreferese dhe përemri anaforik quhet ndryshe proformë64

Edhe në tekstin akademik “Gramatika e gjuhës shqipe”, I “Morfologjia”, dallohet përdorimi deiktik dhe anaforik i përemërave dëftorë. Atje, p.sh.,., gjejmë: "Në qoftë se dëftori nuk ka kuptim tregues, por anaforik, d.m.th. shërben për të referuar te një emër që është përmendur më sipër, emri i shoqëruar me të mund të jetë edhe i shquar. Qëlloi të ishte mytesarif në Berat një turkoshak me emrin Kadri Pasha. Ky Pashai na kishte bërë para të madhe"

. Siç shihet nga këto pohime, koncepti i proformës herë zgjerohet e herë kufizohet vetëm me përemrin anaforik, ndërkohë që më sipër theksojnë që anafora dhe deiksisi janë dy tipa proformash. Duke u nisur nga lidhjet që krijohen ndërmjet elementit paraprirës dhe atij ndjekës, autorët dallojnë tri lloje rimarrjesh anaforike: sintaksore, semantike dhe pragmatike.

Ndërsa Tefë Topallit në punimin e tij, me objekt studimi tekstin si kategori ligjërimore, pasqyron jo vetëm arritjet dhe përvojën e kolegëve pararendës, por edhe mjaft prurje nga më të rejat prej autorëve dhe literaturës bashkëkohore për gjuhësinë tekstuale, ndër të tjera, për kohezionin dhe koherencën e tekstit gjuhësor.

65. Ky dallim bëhet për të vënë në dukje që emri me të cilin shoqërohet përemëri dëftor mund të vendoset në trajtën e shquar kur dëftori përdoret me kuptimi anaforik. Në këtë tekst bëhet fjalë për përdorim anaforik edhe në rastet kur një emër vihet në trajtën e shquar, pasi është ripërmendur në të njëjtin kontekst. Po atje pohohet se "Një shfaqje të veçantë të shquarsisë anaforike përfaqëson rasti kur fjala e ripërmendur ka lidhje fjalëformuese me fjalën e zënë në gojë më sipër. ... Dalëngadalë filloi të zbardhte. Tok me zbardhëllimën filloi të frynte era e mëngjesit66

Duke analizuar trajtimin në gramatikat e shqipes e kryesisht te “Gramatika e gjuhës shqipe” e Akademisë së Shkencave të përemrave dëftorë ai, ajo, ata, ato si vetorë të vetës së tretë, Menella Totoni është i mendimit se "edhe si anaforikë këta mbeten dëftorë, përderisa ruajnë përbërësin kuptimor të distancës dhe përderisa, në varësi nga konteksti, pas tyre mund të shtohet emri që emërtorn refenentin, gjë që tregon se nuk kanë asnjë ndryshim nga përemrat ky, kjo dhe se përdorimi i tyre është çeshtje e tekstit

.

67”. Ai pranon trajtimin si vetorë të përemrave: të, ta to, tij, saj, tyre në rastet kur ata "kanë vetëm kuptim anaforik dhe në asnjë rast nuk mund të ndiqen nga emri që emërton referentin e tyre”68

63 Po aty, fq. 47 64 Po aty, f. 55 65 “Gramatika e gjuhës shqipe” I, Akademia e Shkencave, Tiranë 2002, f, 130. 66. Po aty, f, 121 67 Totoni, M., “Fraza në marrëdhënie kundërshtore”, dorëshkrim, vepër e cituar tek A. Cepani, punim doktorature, “Anafora në gjuhën shqipe”, fq. 74 68 Po aty, f. 60, Totoni, M., “Fraza në marrëdhënie kundërshtore”, dorëshkrim, vepër e cituar tek A. Cepani, punim doktorature, “Anafora në gjuhën shqipe”, fq. 74

. Më tej, autori thekson ndryshimet ndërmjet përemërave ai, ajo, ata, ato kur nuk kanë kuptim leksikor konkret, por kanë vetëm kuptim referues, që realizohet me rrugë anaforike; referenti gjendet në kontekstin paraprijës, jashtë fjalisë ose brenda saj si në rastin “Megjithëse nuk e përmendi


18

Dorontinën, ndihej një ndjenjë armiqësore ndaj saj”. Lidhjet anaforike ky autor i shquan edhe në tipin e frazave me fjalë mbështetëse përemërore, ku fjalia e nënrenditur drejtohet nga një përbërës emëror i fjalisë kryesore, që kryen funksionin e fjalës mbështetëse, dhe hyn në marrëdhënie përcaktore me të. Totoni pohon: "Karakteristika kryesore e këtij tipi është lidhja anaforike: përemrat a ndajfoljet lidhore, funksioni lidhës i të cilave qëndron te përdorimi anaforik i tyre, i referohen fjalës mbështetëse dhe e zëvendësojnë atë në fjalinë e nënrenditur”69. Një nga këto lloje frazash me fjalë mbështetëse përemërore është dhe fraza kundërshtore me ngjyrim përcaktor, ku, sipas autorit, "një gjymtyrë e fjalisë së dytë vendos lidhje anaforike me një gjymtyrë të fjalisë së parë ose me atë fjalinë në tërësi, të cilën e vlerëson ose e përcakton. Fjalia e dytë ka një gjymtyrë emërore ose përemërore që vendos lidhjen anaforike me një gjymtyrë të fjalisë së parë"70

Ndërsa Aleksandër Murzaku, në një artikull për përemërat ai dhe ky, bën një grupim të tyre sipas vendit ku ndodhet referenti. Duke folur për përemrat që e kanë referentin brenda thënies, autori shprehet se "Këta përemra zakonisht quhen anaforikë ose zëvendësues dhe tradicionalisht janë marrë si përemra vetorë të vetës së tretë"

.

71. M137 tej autori thekson dy mënyrat e ndryshme të përdorimit të këtyre përemrave: përdorimin deiktik dhe atë anaforik, si grup përemrash që i referohen një fjale ose një grupi fjalësh brenda thënies. Ai thekson rënien e pjesës deiktike, duke qenë se ata luajnë kryesisht rolin e zëvendësuesit, pjesa deiktike luan në ato raste një rol dytësor. Ata shërbejnë për të treguar nëse fjala ose grupi i fjalëve, të cilit i referohet është larg ose afër zëvendësuesit72

Një trajtim të detajuar,kemi në punimin e Jolanda Kostarit "Për disa çështje të kohërencës anaforike si dukuri e gramatikës së tekstit", i cili i kushtohet posaçërisht anaforës, e cila gjithashtu e trajton këtë dukuri në kuadrin e gramatikës së tekstit. Duke u marrë me çështje të përgjithshme të funksionimit e të interpretimit në ligjeratën e folur e të shkruar të kohërencës anaforike si dukuri e gramatikës së tekstit, ajo shprehet se rimarrja e elementeve nga njëra frazë në tjetrën realizohet nëpërmjet anaforës, që përbën një fakt me funksion koheziv në përbërjen e tekstit. Ajo pohon se rimarrja mund të shprehet me anaforë përemërore (përemër vetor, pronor, dëftor, lidhor, i përcaktuar), si edhe me anaforë emërore (me shpesh sintagmë emërore e shquar ose dëftore), që ka të bëjë me përsëritjen ose ndryshimin e një elementi leksikor, i cili zotron një referencë të qartë në realitetin jashtëgjuhësor e që përbën temën e tekstit. Më tej, autorja ilustron me shembuj të shumtë raste të funksionimit të kohërencës anaforike në gjuhën shqipe, duke nënvizuar dallimin thelbësor mes anaforave dhe deiktikëve. Ajo pohon se ashtu si anaforat, edhe deiktikët shërbejnë për të realizuar funksionin referencial të gjuhës, por,

.

69 Totoni, M., "Fraza me fjalë mbështetëse analitike përemërore", “Studime filologjike”, 2000, 1-2, f. 126, si dhe Totoni, M., “Fraza në marrëdhënie kundërshtore”, dorëshkrim, vepër e cituar tek A. Cepani, punim doktorature, “Anafora në gjuhën shqipe”, fq. 74 70 Totoni, M., “Fraza në marrëdhënie kundërshtore”, dorëshkrim, vepër e cituar tek A. Cepani,. punim doktorature, “Anafora në gjuhën shqipe” fq. 45 71 Totoni, M., "Përemrat ai dhe ky në gjuhën letrare shqipe", “Studime filologjike”, nr.1, 1989, fq. 36 72 Shih Cepani, A., punim doktorature, “Anafora në gjuhën shqipe”, fq. 45


19

ndërsa deiktikët janë mjete apo shprehje të gjuhës që referohen kontekstit sitacional, pra të dhënave që perceptohen e që janë të pranishme në situanën e komunikimit, anaforat, përkundrazi, i referohen kontekstit ligjërimor të thënies73

Në një tjetër artikull të saj, “Për disa veçori të funksionimit të anaforës aspcoative” të saj, Kostari pohon se dukuria e anaforës përfaqëson në gjuhësinë e tekstit një problem qendror për shkak të rolit që luan në organizimin e tekstit dhe në realizimin e kohërencës së tij. Në këtë artikull, Kostari i shtjellon më tej anaforat, këtë herë duke vënë në pah raportin që vendosin ato me termin paraprirës. Ky raport mund të jëtë bashkëreferencial në rastet kur si anafora, edhe elementi paraprijës shënojnë të njëjtin referent të realitetit jashtëgjuhësor, por mund të jetë dhe jobashkëreferencial, kur anafora është e tërthortë. Për këto të fundit autorja përdor termin anaforë asociative dhe përpiqet të japë disa tipare të funksionimit të saj

.

74

Duke folur për lidhjet jashtë periudhës, autori përqendrohet kryesisht te llojet e konteksteve, marrëdhëniet e paraprijësit dhe të përsëritjes kur ato janë të shprehura me emra, por, gjithashtu, ai vë në dukje se elementet e lidhjes anaforike mund të jenë edhe pjesë të ndryshme të ligjëratës. Përdorimet anaforike më të zakonshme janë kur elementi të cilit i referohet anafora, i paraprin asaj

. Në një plan të përgjithshëm e trajton anaforën Josif Mita. Në artikullin e tij

“Lidhjet anaforike dhe të kontekstit në periudhat rrethanore të kohës", ai i trajton më gjerë llojet e lidhjeve anaforike, duke përfshirë në to jo vetëm lidhjet ndërmjet dy gjymtyrëve emërore, po dhe lidhjet kur paraprijësi është folje. Autori pohon se lidhje anaforike mund të vështrohen si brenda periudhës midis fjalive të saj, ashtu dhe midis periudhës dhe kontekstit dhe, duke u nisur nga kjo, autori shqyrton fillimisht lidhjet brenda periudhës dhe më pas lidhjet anaforike jashtë periudhës. Në grupimin e parë ai dallon lidhjet anaforike të drejtëpërdrejta dhe lidhjet anaforike jo të drejtëpërdrejta.

75

Termi anaforë rrjedh nga retorika klasike, ku emërton përsëritjen e një fjale ose një fraze në fillim të fjalisë ose të pjesës së fjalisë. Anafora është shqyrtuar që në antikitet jo vetëm si figurë e ligjëratës, por edhe si një dukuri gramatikore, si stoiku Apollonius Dyskolos në shprehje të thjeshta dhe komplekse me përdorime anaforike të përemrave

.

II.3. Rreth përkufizimit të anaforës

76

73 Shih Kostari, J., "Për disa çështje të kohërencës anaforike si dukuri e gramatikës së tekstit", “Gjuha jonë”, 1995, 1-4, fq. 66-73 74 Shih Kostari, J., "Për disa veçori të funksionimit të anaforës aspcoative", “Gjuha jonë”, 1999, nr. 3-4, fq. 70 75 Shih Mita, J., "Lidhjet anaforike dhe të kontekstit në periudhat rrethanore të kohës", “Studime albanologjike”, 1996/1, 2, fq. 125 76 Shih për këtë Bosch, P., “Agreement und anaphora. A study of the role of pronouns in syntax and discourse”, New York / London, “Academic Press”, 1983, 2, Egli, U., “Anaphora: Geschichte und Systematik”, te Stechow, A. Von / Schepping, T., “Fortschritte in der Semantik”, Weinheim, VCH, 1988, 53 dhe Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen” Tübbingen, Niemeyer, 1997, 7

.


20

Bühleri77 dallon në kuadrin e përqasjes së tij gjuhësore-psikologjike fjalë emërtuese në varësi të situatës dhe fjalë treguese në varësi të situatës. Fjalët treguese janë sinjale receptimi (marrjeje), që drejtojnë perceptimin e recipientit (marrësit). Deiksisi dhe anafora janë mënyra të të treguarit. Të treguarit në mënyrën e anaforës, një formë e veçantë e deiksisit, Bühleri e karakterizon si retrospektive, si të treguarit “e diçkaje që duhet të kërkohet dhe të gjendet në vende në tërësinë e ligjëratës” 78

Në gjuhësinë moderne me anaforë emërtohet “një shprehje gjuhësore, që përdoret, për t’iu referuar një referenti të përmendur më parë”

.

79

Si rrjedhojë, karakteristike për anaforën është vetvetorja (refleksiviteti) në lidhje me një element gjuhësor të tekstit ose të diskursit të mëparshëm. Sag-Hammer bëjnë pastaj dallimin ndërmjet “surface anaphors” dhe “deep anaphors”

.

80, nëse shprehja anaforike në sipërfaqe të tekstit interpretohet nëpërmjet strategjive gramatikore ose në shkallën e paraqitjes mentale të tekstit nëpërmjet strategjive konjitive. Megjithatë, ky dallim pothuajse nuk gjendet më në kërkimet më të reja të referencës tekstore, duke qenë se shumica e modeleve nisen nga ajo që në të kuptuarit tekstual të anaforës luan gjithmonë një rol thelbësor niveli i paraqitjes konjitive të tekstit81

Anaforat nuk paraqesin një klasë të veçantë elementesh gjuhësore, që dallohen nga cilësi gramatikore të përbashkëta dhe mund të përcaktohen si klasë homogjene fjalësh. Pra, ato marrin statusin anaforë jo për shkak të tipareve në vetvete, por pse janë njësi të përcaktuara funksionalisht, përkufizimi i të cilave rrjedh nga të dhënat e kritereve semantike të tekstit dhe pragmatike të referencës

. Termi i anaforës nuk është i kufizuar në përdorimin gjuhësor të shkruar. Por në

qendër të këtij punimi janë anaforat tekstore të gjuhës së shkruar, duke qenë se duhet të përmbushin kërkesa të tjera (koherence) nga anaforat e prodhuara me gojë, prandaj përdorimi i tyre i nënshtrohet kufizimeve të tjera.

82

77 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934., Jena, Nachdruck, 1965, fq.106, 258 78 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965, fq.12. 79 Shih, ndër të tjera, Singer, M.. “Discourse inference processes”, në Gernsbacher, M.A. “Handbook of Psycholinguistics”, San Diego, “Academic Press”, 1994; shih Bosch, P., “Agreement und anaphora. A study of the role of pronouns in syntax and discourse”, New York/ London, “Academic Press”, 1983 dhe Bosch, P., “Representing and accessing focussed referents. Language and cognitive Processes 3”, 1988; shih Cornish, F., “Anaphoric relations in English and French. A discourse perspective”, London&Canberra, Croom Helm, 1986; shih Carter, P., “Interpreting Anaphors in Natural Language Texts”, Chichester, Ellis Horwood, 1987; shih Pause, P. E., “Anaphern im Text”, te Stechow, A. Von / Wunderlich, D., “Semantik. Ein internationales Handbuch der Zeitgenössischen Forschung”, Berlin/New York, de Gruyer, 1991; shih edhe Stamme, St. / Lorenzetti, R. : “The anaphoric reference: theoretical and research frameworks”, “ International Journal of Psycholinguistics”, 9, 1993 80 Shih Sag/Hammer (1984), vepër e cituar tek Monika Schwarz, “ Konzeptuale Anaphern in Texten”, Tübingen, 2000 81 Shih Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten”, Tübingen, 2000, kapt. 6 82 Shih Ehlich, K., “Anaphora and deixis: Same, similar or different?”, te Jarvella, R.J. / Klein, W., “Speech, Place and Action“, Chichester, Wiley, 1982, fq. 315, i cili e përcakton klasën e përemrave vetorë si anafora.

. Kështu, në shembujt në vazhdim,,


21

shprehjet si përemrat mund të përdoren ose anaforikisht (në funksion që i referohet pas) si te shembulli (2), kataforikisht (i referohem përpara tekstit që vijon) si te shembulli (3) ose deiktikisht (në varësi të situatës) si te shembulli (4).

(2) Ein Mann1 betrat den Raum. Er1 sah übel aus (Një burrë1 hyri në dhomë. Ai1 dukej shumë keq) - Përdorim anaforik.

(3) Er1 war ein sehr alter Mann, der das Meer liebte. Der alte Hannes1 war überall bekannt im Dorf (Ai1 ishte një burrë shumë i vjetër, që e donte detin. Hannes1 i vjetër ishte i njohur kudo në fshat) - Përdorim kataforik.

(4) Er sieht gut aus (Ai duket mirë) - Përdorim kataforik. Në përdorimin kataforik (ndër të tjera, përdoret në fillimet e tekstit për rritje të

tensionit83

Pikëpamja e zakonshme për funksionin e shprehjeve anaforike e pranon si rrjedhojë që anaforat paraqesin forma rimarrjeje referenciale, që i bazojnë në bashkëreferencë dhe janë në varësi të një shprehjeje antecedenti (paraprijësi). Anaforave u atribuohet pjesërisht edhe cilësia për të zëvendësuar një element të shfaqur në tekst dhe për të funksionuar kështu pothuajse si një përfaqësues

) identiteti i referentit mbetet i paqartë, duke qenë se shprehja e referimit interpretuese, postcendenti përmendet fillimisht pas shprehjes (kryesisht me pak informacion) në varësi të interpretimit. Mënyra e përdorimit deiktik dhe anaforik përcaktohen në literaturën përkatëse si çifte të kundërta nga njëra-tjetra. Ndërkohë që anaforat lidhen me diçka të njohur (që është përmendur më parë në kotekst, bashkëtekst) dhe e ruajnë kështu qendrën e vëmendje, mjetet e përdorura deiktikisht paraqesin një referent të ri për t’u lokalizuar në hapësirën e perceptimit.

84

Por, duke qenë se anaforat nuk e kanë gjithmonë të gjithë kuptimin ose kuptimin identik të antecedentit të tyre (veç kësaj mund të jenë të ndryshme nga ana sintaksore), është më e përshtatshme t’i përshkruash ato si forma reference vetvetore, refleksive (nga ana e teorisë së receptimit edhe si udhëzime kërkimi), por jo thjesht si zëvendësuese

.

85

Me shprehjet anaforike një folës i referohet prapa në tekst një elementi tekstor të mëparshëm. Mënyra e të folurit e vetvetores (refleksivitetit) nuk duhet të kuptohet që shprehja anaforike i referohet shprehjes së antecedentit (duke qenë se bëhet fjalë për referencë metagjuhësore). Folësi me një shprehje anaforike më shumë përmend për herë të dytë referentin (jashtëgjuhësor), të cilin e ka përmendur më parë me shprehjen e antecedentit. Pra anafora nuk i referohet vetëm “vendeve të ligjëratës”

.

86, rimarrja e lidhjes preferenciale të vendosur me procedurat e formimit të tekstit, siguron vazhdimësinë tematike 87

83 shih Brinker, K., “Linguistische Textanalyse. Eine Einführung in Grundbegriffe und Methoden”, Berlin, E. Schmidt, 1992, fq.33 84 Për një teori zëvendësimi të tillë krahaso Harweg, R. « Pronomina und Textkonstitution » München, Fink. 1968 , shih edhe Wiemer, B. : “Diskursreferenz im Polnischen und Deutschen”, München: Sagner, 1997, fq.134 për aspekte të reja të këtij konceptimi. 85 Shih Valentin, P. : “Anapher als kognitiver Prozeβ”, në: Perennec, M.H. “Proformen des Deutschen”, Tübingen: Stauffenburg Verlag, 1996, fq. 181. 86 Shih Schwarz M. „Indirekte Anaphern in Texten“ Tübingen 2000, kapt. 2.

.

87 Shih për këtë edhe Cornish, F. : “Anaphoric relations in English and French. A discourse perspective” London&Canberra: Croom Helm, 1986; shih Klein, W. / Ch. von Stutterheim, : “Text strukture and referential movement” Lund: Sprache und Pragmatik 22, 1991; shih Vonk,


22

Përkufizimet e anaforave në literaturën kërkimore përkatëse kanë të përbashkëta kryesore:

• Shprehjet anaforike i referohen referentëve të paraqitur më parë88

• Përdorimi i tyre paramendon që referenti ka një vend në universin e diskursit ose në botën e tekstit. Pra shprehjet anaforike shprehin bashkëreferencë

.

89

• Shprehjet anaforike mbajnë qendrën e vëmendjes, pra sinjalizojnë vazhdimin e temës dhe vazhdimësinë preferenciale, ndërsa shprehjet deiktike e drejtojnë vëmendjen në diçka të re

.

90

Janë kështu kriteret e mëposhtme që vlejnë si formuese për anaforat: vetvetorja (refleksiviteti) i shprehjes anaforike, dmth “referenca relative” e saj në tekst (“relativ” nga varësia interpretuese e shprehjes së antecedentit në përpunim), funksioni i saj si sinjal vazhdimësie dhe lidhja e bashkëreferencës që vendoset. Këtyre kritereve do t’u bëhet një shqyrtim kritik.

II.4. Dallimi anaforë - kataforë

.

W. : “The use of referential expressions in structuring dicourse”, Language and Cognitive Processes 7, 1992; shih Tyler, A. : “The role of repetition in perceptions of discourse coherence”, Journal of Pragmatics 21, 1994. 88 shih ndër të tjera Halliday, M.A.K. / Hasan, R. : “Cohesion in English” London:Longman, 1976, fq.31; 314, Clark, H.H. “Bridging”, në : Johnson-Laird, P.N. / Wason, P. “Thinking. Readings in cognitive science” Cambridge: Cambridge University Press, 1977, Bosch 1983: 202, shih Conte, M-E. : “Textreferenten und Typen anaphorischer Wiederaufnahme”. Në: Heydrich, W. / Petöfi J.S. “Aspekte der Konnexität und Kohärenz von Texten” Hamburg: Buske, 1986: 1; shih Pause, P. E. : “Anaphern im Text” . Në: Stechow, A. Von / Wunderlich, D. “Semantik. Ein internationales Handbuch der Zeitgenössischen Forschung” Berlin/New York:de Gruyer, 1991,fq.548; shih Hewson, J. : “Determiners as heads”, Cognitive Linguistics 2, 4, 1991, fq. 331; shih Dahl, Ö. / Hellmann, Ch. : “What happens when we use an anaphor?” Ms., Dept. Of Linguistics, Stockholm, 1995, 1 89 Shih, ndër të tjera, Karttunen, L., “Discourse referents”, Coling Reprint, Stockholm, 1969, 5; Lyons, J., “Deixis und anaphora”, në T. Myers, “The Development of Conversation and discourse”, Edinburgh, “Edinburgh University Press”, 1977b, fq. 673; Cornish, F., “Anaphoric relations in English and French. A discourse perspective”, London&Canberra, Croom Helm, 1986, 1; Ariel, M., “Accessing Noun Phrase antecedents”, New York, Routledge, 1990, 28; Wiemer, B., “Diskursreferenz im Polnischen und Deutschen”, München, Sagner, 1997, 140. 90 Shih, ndër të tjera, Ehlich, K., Anaphora and deixis: Same, similar or different? Në: Jarvella, R.J. / Klein, W., “Speech, Place and Action”, Chichester, Wiley, 1982, fq.329; Sidner, C., “Focusing and discourse”, Discourse Processes 6, 1983, fq.5, Fraurud, K., “Deictic definites and anaphoric demonstratives”, te “International conference on anaphora and (in)coherence”, Antwerpen, 1994, 1, Cornish, F., “Anaphoric relations in English and French. A discourse perspective”, London&Canberra, Croom Helm, 1986, 1; 1996, shih Schecker, M., “Kontakt vs. Distanz: Systematik und Funktionsweise von Pronominalisierungen im Text”, te Perennec, M.H., “Pro-Formen des Deutschen”, Tübingen, Stauffenburg Verlag, 1996, 172


23

Tradicionalisht anafora në teoritë e tekstit përkufizohet si “ rimarrja e një elementi paraprijës në një tekst”91. Shpeshherë ajo studiohet si pjesë përbërëse e dikotomisë anaforë - kataforë, sepse elementet e kësaj dikotomie kanë të përbashkët natyrën e entitetit, të cilit i referohen, domethënë tekstin. Në “Le Nouveau Dictionnaire Encyclopédique des Sciences du Langage”, 1995, gjejmë këtë përkufizim për anaforën dhe kataforën: “Etimologjikisht ... anafora është ajo çka lidhet me pjesën që paraprin (të tekstit), por fjala anaforë merret ... me një kuptim më të përgjithshëm, i cili përfshin, si rast të veçantë kataforën, domethënë aludimin ndaj një segmenti tekstual që vjen më pas”92

(6) Ndoshta kishte nevojë për një pushim të shkurtër, një pushim me veten. I propozova për kafe në vagonin e shërbimit dhe Baltazari pranoi. Po kur u ngritëm, mori në skërë edhe çantën e dorës, që e kishte vënë pranë valixhes sime të udhëtimit (Z.Çela, vep.e cit., fq. 119). Trajta e shkurtër e quhet anaforë dhe në fjalinë e parë kur ajo paraprin elementin të cilit i referohet, quhet si një rast i veçantë i anaforës ose kataforë

. Në këtë përkufizim anafora dhe katafora gati njësohen. Kështu, sipas këtij përkufizimi, Nasufi tregon se në tekstet e mëposhtme:

(5) Te dera e odës u duk gruaja e Çondës dhe Xhemë Kurti i dha shenjë me kokë. Ajo m’u afrua me tabaka në dorë. Më erdhi mirë që nuk më njihte dhe që nuk e dinte se kisha qenë shoqërues i dhëndrrit (Z. Çela, “Gjaku i dallëndyshes”, fq.156).

93. Maillard94 shkon madje deri atje sa t’i përfshijë këta dy terma në një të vetëm, në termin e diaforës, i cili nuk është vektorialisht i orientuar. Për autorin, pavarësisht nëse termi të cilit i referohemi mund të gjendet para ose prapa atij që referon, kemi të bëjmë me të njëjtën dukuri, ndërsa Halliday dhe Hasan i vënë emrin endoforë për të folur vetëm për referencë tekstuale. Anafora dhe katafora edhe pse në pamje të parë janë të ngjashme, nuk funksionojnë njësoj në tekst. Sipas Kesik, ”trajtimi i kataforës nuk është simetrik me atë të anaforës: anafora shfaqet si një lidhje tekstuale, transfrastike, ndërsa katafora kufizohet me fushën intrafrastike, madje intrasintagmatike”95. Si rrjedhojë, mund të shtojmë se anafora është një dukuri që njeh një shtrirje më të gjerë në tekst, ndërsa, nga ana, tjetër katafora ka karakter lokal dhe të kufizuar, duke qenë se kjo e fundit shihet si “Lidhja që vendoset ndërmjrt një shprehjjee treguese (ose me përdorim tregues) dhe kontekstit gjuhësor (ose një pjese të tij) që vjen më pas, dhe që i lejon të identifikojë referentin e kësaj shprehjeje”96

91 Shih Riegel M., Pellat J.-C., - Rioul R, vep. e cit., fq. 160, vepër e cituar tek E.Nasufi, punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 92 Cit. nga O’Kelly D., 2001, “Le problème de l’anaphore sans antécédent”, tek “Anaphores nominale et verbale”, Actes du colloque, Nice, 16-17 Mars, Cycnos, volume 18, Numéro 2, fq.11 93 Shih Nasufi, E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 94 Shih Maillard, M., 1974, “Essai de typologie des substituts diaphoriques”, tek “Langue Française”, n.21, fq. 56 95 Shih Kesik, M., “La cataphore”, “Presses universitaires de France”, Paris, 1989, fq.18 96 Po aty, fq. 36

.


24

II.5. Anaforika dhe bashkëreferenca

Bashkëreferenca përmendet shpesh si tipari formues për anaforikën97. Në disa trajtime gjendet madje një barazim i gjerë i nocionit të anaforikës me bashkëreferencën98. Por një barazim i tillë nivelon ndryshimet e rëndësishme ndërmjet nivelit të referencës dhe nivelit gjuhësor të një teksti dhe përzien në mënyrë të palekueshme të dyja nivelet. Për bashkëreferencë flasim atëherë, kur përdoren disa shprehje gjuhësore për t’iu referuar të njëjtit referent dhe shënojnë kështu identitetin e referencës. Vendimtare, pra, këtu është pika e përbashkët e referimit në botë ose në modelin e botës së tekstit. Së pari, sepse bashkëreferenca mund të shprehet edhe kataforikisht dhe, së dyti, mund të identifikohet jo në mënyrë parësore si lidhje semantike, por më shumë si një lidhje referenciale ndërmjet shprehjeve gjuhësore dhe referentëve jashtëgjuhësorë. Bashkëreferenca paraqet një dukuri specifike reference dhe si e tillë i referohet marrëdhënies gjuhë-botë. Po ta marrim hollë-hollë nuk ka shumë kuptim të flasim për marrëdhënie bashkëreference ndërmjet shprehjeve gjuhësore në tekst ose të përcaktojmë një bashkëreferent99 si pikë referimi për shprehjet anaforike100

Në dukurinë e bashkërferencës nga ana jashtëgjuhësore ka një referent (në referencë në shumës përkatësish disa referentë) në nivelin e botës dhe disa shprehje gjuhësore në nivelin e gjuhës, ku marrëdhënia e këtyre shprehjeve mund të përshkruhet me anë të lidhjeve semantike dhe/ose konceptuale (ndërmjet kuptimeve të shprehjeve gjuhësore mund të ekzistojnë, p.sh.,., lidhja semantike e sinonimisë ose e hiperonimisë)

. Nuk është e qartë se çfarë duhet të jetë një bashkëreferent (këtu nuk bëhet fjalë për një referent të klonuar). Termi bashkëreferencë emërton dukurinë e referimit gjuhësor të shumëfishtë ndaj një dhe po të të njëjtit referent.

Referenti në nivelin e botës është gjithmonë i njëjti, pra nuk nevojitet dallim ndërmjet referentit dhe bashkërferentit. Variacioni te dukuria e bashkëreferencës ndodhet më shumë në nivelin gjuhësor të tekstit.

101

Lidhja e bashkëreferencës nuk ekziston drejtpërdrejt në nivelin e tekstit, por lind në procesin e referencializimit nëpërmjet atribuimit të njësive gjuhësore ndaj një,

.

97 Shih Hobbs, J., “Coference and coreference” , Cognitive Science, 3, 1979, Hauenschild, Ch., “Zur Interpretation russischer Nominalgruppen. Anaphorische Bezüge und thematische Strukturen in Satz und Text”, München, Sagner, 1985. 98 Shih Strohner, H., “Textverstehen. Kognitive und kommunikative Grundlagen der Sprachverarbeitung”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1990; Terhorst, E. M.,: “Textverstehen bei Kindern. Zur Entwicklung von Kohärenz und Referenz”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1995 99 Shih Consten, M., “Sprachliche und außersprachliche Faktoren bei der Interpretation von Pronomina”, Universität Köln, 1993, fq. 86 100 Shih Strohner, H., “Textverstehen. Kognitive und kommunikative Grundlagen der Sprachverarbeitung”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1990, fq.212; Terhorst, E. M., “Textverstehen bei Kindern. Zur Entwicklung von Kohärenz und Referenz”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1995, fq.51. 101 Shih për këtë shembujt tek Schwarz M., “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000


25

njëkohësisht, po të njëjtit referent dhe i përket marrëdhënies ndërmjet nivelit të brendshëm dhe të jashtëm të tekstit.

Në të kundërt anaforika është një dukuri e brendshme i tekstit, që përfshin edhe aspekte të jashtme të tekstit. Figura e mëposhtme e paraqet këtë:

Antecendenti Anafora Ein Mann1(një burrë)...Er1(ai)...Der Mann1(burri)...Der Mensch1(njeriu)...Ein anderer Mann2(një burrë tjetër)... Bashkëreferenca Referenti

Skema (2) për anaforikën dhe bashkëreferencën

Pra, bashkëreferenca realizohet nëpërmjet përdorimit të shprehjeve anaforike ose, e formuluar ndryshe, shprehjet anaforike janë mjetet për të krijuar bashkëreferencën.

Marrëdhënia e identitetit të referencës mund të shprehet nëpërmjet pohimit të thjeshtë të identitetit “referenti 1 është referenti 2”. Identiteti bazohet në vazhdimësinë vendore-kohore të ekzistencës së entitetit. Por “nuk do të ishte i njëjti objekt (me gjithë vazhdimësinë, M. S.), po të mos kishte një sortal F, që zbatohet te objekti në çdo moment të rrugës së tij të jetës”102. Një objekt që nuk i përket llojit tryezë, e humbet si rrjedhojë identitetin, nëse për shembull thyhet në copa dhe sharrohet dhe paskëtaj përfshihet në llojin dru zjarri. Unë nuk do të merrem këtu me problematikën specifike filozofike (veçanërisht ontologjike), që del në diskutimin për dukurinë e identitetit, duke qenë se ajo nuk është më e rëndësishme për tematikën e trajtuar këtu103

102 Shih Tugendhat, E., “Vorlesungen zur Einführung in die sprachanalytische Philosophie”, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1976, fq. 454, fq. 472 103 Shih Tugendhat, E., “Vorlesungen zur Einführung in die sprachanalytische Philosophie”, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1976, fq. 454, fq. 472

. Recipienti (marrësi) has, pa dyshim, në të kuptuarit e tekstit shprehje anaforike,

që emërtojnë referentë të ndryshuar nga ana ontologjike dhe konceptuale. Në përrallën “Mbreti bretk”, për shembull, referenti i paraqitur si bretk nga hedhja në mur bëhet i biri i mbretit, i cili emërtohet paskëtaj si mbreti i ri. Në tregimin e Kafkës “Metamorfoza” Georg Samsa paraqitet si njeri, që më pas është shndërruar në një insekt të frikshëm. Familja e tij ende vazhdon ta thërrasë me er (ai për njerëzit), por në fund me es (ai për insektin). Pra në rrjedhën normale të ngjarjeve në botë ose në botën e tekstit, recipienti (marrësi) niset gjithmonë nga pandryshueshmëria konceptuale-ontologjike të referentëve. Prandaj në këtë sekuencë si (7) ndërmjet referentit porsh (R1) dhe referentit krimb toke (R2) nuk pranohet një lidhje bashkëreference:

(7) Ein gelber Porsche (R11) kam angerast. Das Auto (R21)/#Der Regenwurm (R21) überschlug sich an der Ecke (Një porsh i verdhë (R11) erdhi zhurmshëm. Makina (R21)/#Krimbi i tokës (R21) u mblodh në qoshe).


26

Ndërsa porshi (R11) dhe makina (R21)104

Recipienti (marrësi) përballet me një shprehje gjuhësore, të cilën duhet t’ia atribuojë pastaj një referenti në modelin e botës së tekstit. Edhe shembujt me një “sloppy identity”

mund të vihen në një lidhje identiteti duke qenë se recipienti (marrësi) mund të vendosë një marrëdhënie bashkëreference për pohimin e lidhjes “një porsh është një makinë”. Shifrat e vendosura poshtë tregojnë këtu (dhe në shembujt e mëposhtëm) bashkëreferencën ekzistuese ose joekzistuese. Dallimi te R(eferenti) 1 dhe R(referenti) 2 (i tekstit) tregon se recipienti (marrësi) nuk e di ende në procesin e të lexuarit të drejtpërdrejtë (pra në përpunimin on-line të anaforës), nëse ka bashkëreferencë. Kështu, teksti (7) mund të ishte si rrjedhojë edhe i tillë: Ein Porsche (R11) kam angerast. Das Auto (R22) auf der gegenüberliegender Bahn fuhr ebenfalls mit erhöhter Geschwindigkeit. (Një porsh (R11) erdhi vrullshëm. Makina (R22) në korsinë e kundërt ecte po ashtu me shpejtësi të lartë).

105, tregojnë që bashkëreferenca strikte (në kuptimin e identitetit ontologjik) nuk janë kusht i domosdoshëm për përdorimin e shprehjeve anaforike:

(8) Mein Heim (R11) war einst in Florida. Jetzt ist es (R22) in Maryland. (Shtëpia ime (R11) ishte dikur në Florida. Tani ajo është (R22) në Maryland).

(9) Peter hat sein Geld (R11) auf der Bank. Hans hat es (R22) dagegen im Schrank versteckt, da er den Banken nicht traut. (Peteri i ka paratë e tij (R11) në bankë. Ndërsa Hansi i ka fshehur ato (R22) në dollap, meqë nuk u beson bankave).

(10) Hanna hat die Bonbons (R11) vom Martinssingen verschenkt. Marianne aber will sie (R22) behalten. (Hanna i ka dhuruar bonbonet (R11) nga të kënduarit në ditën e Martinit. Por Mariana (R22) do që t’i mbajë).

(11) Der Kuchen (R11) heute ist längst nicht so gut wie letzte Woche. Da war er (R22) viel saftiger. (Ëmbëlsira (R11) sot nuk është aq e mirë sa javën e kaluar. Atëherë ajo (R22) ishte shumë më e butë).

(12) Das Haus (R11) brannte bis auf das Fundament ab. Wir bauten es (R22) mühevoll wieder auf. (Shtëpia (R11) u dogj deri në themele. Ne e ndërtuam atë

(13) Manch einer wirft die Pillen ein, solange bis die Schachtel leer ist. Ein anderer wirft

(R22) përsëri me mund).

Te “lazy pronouns” (përemrat dembelë) nuk ka bashkërefrencë, por vetëm një identitet kuptimi leksikor (sloppy identity). Por këtu duhet të merren parasysh ndryshime të përshkallëzuara. Ndërkohë që te shembujt (8), (9), (10) dhe (11) bëhet fjalë për entitete-token të ndryshme, të cilat përfshihen në të njëjtin tip, te (12) bëhet fjalë për një entitet-token që është shkatërruar dhe është formuar sërish nëpërmjet strukturës. “Referenca dembele” nuk kufizohet vetëm në përdorimin e përemrave:

sie lieber gleich in den Müll, weil er das „Gift“ nicht schlucken will. Ein dritter schließlich bringt die Überreste

104 Shih Schwarz M., “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, kapt. 6 105 Shih Partee, B., “Opacity, coreference and pronouns” në Davidson, D. - Harman, G., “Semantics of natural language”, Dordrecht, Reidel, 1972, Conte, M-E., “Textreferenten und Typen anaphorischer Wiederaufnahme”, në Heydrich, W. / Petöfi J.S. “Aspekte der Konnexität und Kohärenz von Texten” Hamburg: Buske, 1986, si dhe Pause, P. E., “Anaphern im Text”, në Stechow, A. Von - Wunderlich, D., “Semantik. Ein internationales Handbuch der Zeitgenössischen Forschung” Berlin/New York, de Gruyer, 1991

in die Apothek zurück, weil er nicht weiß, wohin


27

damit. Wohin mit den nicht mehr benötigten Arzneimitteln?(Dikush i hedh tabletat, derisa kutia të jetë bosh. Një tjetër i hedh ato më mirë drejt e në plehra, sepse nuk do të gëlltisë “helmin“. Një i tretë i kthen në fund mbetjet në farmaci, sepse nuk di, ku me këtë. Ku me mdikamentet që nuk nevojiten më

Fjalët që formojnë botë (si ëndërroj, besoj, imagjinoj etj.,

?) (Buletini tremujor i Barmer 1995.4.22). Tek teksti (13) tabletat është shprehje e antecendentit për anaforat e nënvizuara që

nuk shprehin bashkëreferencë, por pjesërisht identitet kuptimi (tek ato; te mbetjet vetëm identitet i pjesshëm), pjesërisht madje vetëm identitet kuptimi kontekstual (te helmi). Shprehja kuti në fjalinë e parë është një anaforë jo e drejpërdrejtë. Referenca anaforike është e mundshme edhe nëse antecendenti e përmend referentin në një botë tjetë (të mundshme):

(14) Anton1 träumt, daß er2 den Nobelpreis für seine? Arbeit über den Schwa-Laut bekommt. In dem Moment, in dem ihm der Preis überreicht werden soll, wird er1 unsaft durch das Klingeln seines1 Telefons geweckt. (Anton1 ëndërron që ai2 do të marrë çmimin “Nobel” për puninim e tij? për tingullin schwa. Në momentin që atij duhet t’i dorëzohet çmimi, ai1 zgjohet vrazhdë nga zilja e telefonit të tij1).

106) lidhin dy botë të mundshme ose (nga perspektiva konjitive) dy struktura referencializimi konjitive. Përemri atij në fjalinë e dytë të këtij teksti i referohet Antonit në ëndërr, ndërsa ai dhe atij i referohet Antonit real. Punimi i tij mund t’i referohet si Antonit në ëndërr, ashtu edhe Antonit të ëndrrës.

Te shembulli (15) recipienti (marrësi) ballafaqohet po ashtu me dy botë të ndryshme:

(15) Neun Reisen nach Jerusalem (CD-ROM-Programm). Neun Reiseleiter, darunter recht prominente, bieten auf “Pathways Through Jerusalem” ihre Dienste an... Interessiert Sie das Leben zur Zeit Sultan Suleiman des Prächtigen? Wunderbar – er selbst wird sie begleiten. Falls Sie Herodes oder König David vorziehen: Auch sie sind sich für Reiseführer-Dienste nicht zu schade/ Nëntë udhëtime në Jerusalem (program CD-ROM). Nëntë guida turistike, ndër to mjaft të njohura, ofrojnë në “Pathways Through Jerusalem” shërbimet e tyre... Ju intereson jeta në kohën e sulltan Sulejmanit të Madhërishëm? Mrekulli – ai vetë do t’ju shoqërojë. Nëse ju parapëlqeni Herodin ose mbretin David, edhe ata

(16) Wenn irgendeine hinfällige, lungensüchtige Kunstreiterin (R11) in der Manege auf schwankendem Pferd vor einer unmündlichen Publikum vom peitschenschwingendem erbarmungslosen Chef (R22)....rundum getrieben würde... Da es aber nicht so ist; eine schöne Dame (R31), weiß und rot hereinfliegt...der Direktor (R42),

nuk janë të këqij për shërbime guide turistike (program CD-ROM - KSTA 53, 2./3.3.96, 7)

Sulltan Sulejmani i referohet personit që ka vdekur prej shumë kohësh, ai i referohet figurës në programin e kompjuterit. Përkatësisht, e njëjta vlen për Herodin dhe mbretin David dhe përemrin anaforik ata. Shembulli (16) tregon një tekst që paraqet dy struktura referencializimi të ndryshme, në varësi të perspektivës dhe shkakton kështu dy modele bote teksti (që në fund integrohen nga modeli i botës së tekstit superior i rrëfyesit), si më poshtë:

106 Shih edhe Fauconnier, G., “Domains and connections”, “Cognitive Linguistics”, 1,1, 1990, fq.155, i cili flet për „space-builders“


28

hingebungsvoll ihre Augen suchend...ihre kunstfertigkeit kaum begreifen kann... Kafka, Auf der Galerie, 129/ Nëse ndonjë kalorëse e cirkut (R11) e brishtë, që vuan nga mushkëritë do të drejtohej rrotull në arenë mbi një kalë që lëkundet para një publiku të palodhshëm nga shefi Chef (R22) i pamëshirshëm që vringëllon kamxhikun ... Por duke qenë se nuk është kështu; një grua e bukur (R31), me të bardhë dhe të kuqe hyn me furi...drejtori (R42), i përkushtuar kërkon sytë e saj ...me zor sa mund ta perceptojë mjeshtërinë e saj... (Kafka “Në Galeri”).

Një tjetër këndvështrim në lidhje me anaforën, është ai i Corblin-it, i cili merret me trajtimin gjuhësor të kësaj dukurie. Corblin-i flet për zinxhirë referencialë, të cilët i përkufizon si “një vazhdimësi shprehjesh të një teksti, ndërmjet të cilave interpretimi vendos një identitet referencial”107

Në të vërtetë, Corblin-i i quan zinxhirët referencialë si ”një formë e mundshme lidhjeje ndërmjet fjalive të një teksti”

. Autori, ndër të tjera, jep një shembull të marrë nga një tekst i mirëfilltë për të ilustruar nocionin e zinxhirit referencial.

(17)Un trapéziste-làrt que ces acrobates exercent dans les airs sous le dôme des grands music-halls est, on le sait, un des plus difficiles auxquels l`homme puisse s`élever, - un trapeziste, poussé dàbord par la seule ambition de se perfectionner, puis par une habitude devenue tyrannique, avait organisé sa vie de telle sorte quìl pût rester sur son trapèze nuit et jour aussi longtemps quìl travaillait dans le même établissement. Des domestiques se relayaient pour pourvoir à tous ses besoins, qui étaient dàilleurs très restreints; ces gens attendaient sous le trapèze, et faisaient monter ou descendre tout ce quìl fallait à làrtiste dans des récipients fabriqués à cet effet (Kafka, “Premier chagrin”) / Një akrobat trapezi-arti që këta akrobatë ushtrojnë në ajër nën kupolën e sallave të shfaqjeve muzikore, është, dihet, një prej më të veshtirëve të cilët njeriu mund të arrijë, -një akrobat trapezi, i shtyrë si fillim vetëm nga ambicja për t’u perfeksionuar, pastaj nga një zakon i kthyer në tiranik, e kishte organizuar jetën e tij në mënyrë të tillë që të mund të rrinte mbi trapezin e tij ditë e natë për aq kohë sa ai të punonte në të njëjtën ndërtesë. Disa shërbyes zëvendësonin njëri-tjetrin për të plotësuar të gjitha nevojat e tyre, të cilat, për më tepër, ishin shumë të kufizuara; këta njerëz prisnin nën trapez, dhe ngjisnin apo zbrisnin gjithçka që i duhej artistit në enë të bëra enkas për këtë gjë (Kafka”Në arenën e cirkut”).

108. Ai e dallon këtë nocion nga anafora, e cila, sipas tij, është ”një raport ndërmjet shprehjeve gjuhësore dhe bëhet fjalë për një raport disimetrik ndërmjet një termi, që në frëngjisht quhet anaforik, dhe një paraprijësi ose burimi”109. Ndërsa bashkëreferenca është ”lidhje simetrike njëjtësie referenciale ndërmjet termave që interpretohen në mënyrë të pavarur nga njëri-tjetri”110

107 Corblin, vep. e cit., fq. 27, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature, ”Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 108 Po aty, fq.27 vepër e cituar tek Nasufi E. punim doktorature « shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të shkruarit në gjuhë të huaj » 109 Po aty. 110 Po aty.

. Duke u bazuar në një shembull të autorit, ne mund të japim një shembull tonin në lidhje me këto koncepte:


29

(18) Në heshtje përshkuam rrugën anash Kryeministrisë. Prej andej u gjendëm te Sheshi i Piramidës dhe Klodi ndaloi... I thashë të shkonim te "Mumja", rrebeshin e kishim mbi kokë. Klodi u bind.. Sidoqoftë, rrebeshit, mundëm t’i shmangeshim (F. Kongoli, “Te porta e Shën Pjetrit”, fq.202) (bashkëreferencë).

(19) Në heshtje përshkuam rrugën anash Kryeministrisë. Prej andej u gjendëm te Sheshi i Piramidës dhe Klodi ndaloi... I thashë të shkonim te "Mumja", rrebeshin e kishim mbi kokë. Klodi u bind.. Sidoqoftë, atij rrebeshi mundëm t’i shmangeshim111

Sipas Curat-it(anaforë).

112

(20) Kam blerë një “Toyota” sepse ato janë të forta dhe të lira

, anafora dhe bashkëreferenca nuk duhen marrë si raste që përjashtojnë njëri tjetrin, por si dy dukuri që kanë përkime. Autori dallon anaforë dhe bashkëreferencë në fjalinë e parë, thjesht bashkëreferencë në fjalinë e dytë dhe thjesht anaforë në fjalinë e mëposhtme:

113

Sipas arsyetimit logjik të Curat-it, nëse [atij rrebeshi] është bashkëreferent me [rrebeshin], atëherë [rrebeshin] është bashkëreferent me [atij rrebeshi]. Në të kundërt, nëse [atij rrebeshi] është anaforik i [rrebeshin], atëherë [rrebeshit] nuk është anaforik i [rrebeshin]. Për të kuptuar si funksionon anafora, Nasufi mendon që duhet të përmendim edhe De Weck

.

114

Përemri ai në këtë rast e gjen referencën vetëm në fjalinë paraprake, kështu merr një kuptim të plotë. Këtu bashkohemi me Nasufin, duke pranuar se, në mënyrë që varësia

, autore, e cila përmend tri kushte kryesore që duhet të plotësohen për realizimin e kësaj dukurie:

- varësi nga bashkëteksti; - prania e një burimi të dallueshëm në pjesën e tekstit që paraprin; - rimarrja e burimit. Kështu, sipas Nasufi, varësia nga bashkëteksti do të thotë se një njësi gjuhësore

(ose një togfjalësh) prodhohet ose interpretohet në funksion të tekstit ose të pjesës së tekstit në të cilën ajo bën pjesë ose ajo ndodhet. Këto njësi, në veçanti përemrat, ndonjëherë përcaktohen si forma boshe. Atëherë lidhja e anaforës me bashkëtekstin bën të mundshme që ajo të quhet e ngopur nga pikëpamja referenciale. Ja një shembull:

(21) Vajta me shpresë se të pranishmit nuk do t’i preknin mollët, asnjëri prej tyre nuk po merrte ndonjë kokërr. Kjo zgjati derisa, autoriteti i lartë e theu akullin i pari. Ai mori pikërisht kokrrën më të madhe, atë që ma bënte me sy dhe i dha një të kafshuar. (F.Kongoli, “Jetë në një kuti shkrepsesh”, fq. 63-64).

111 shembull i modifikuar, për efekt krahasimi. 112 Curat H. (1999): Les déterminants dans la référence nominale et les conditions de leur absence, Librairie Droz, Genève, fq. 24 vepër e cituar tek Nasufi E. punim doktorature « shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të shkruarit në gjuhë të huaj » 113 shembull i huazuar nga Kleiber G., Schnedecker C., Ujma L: L’anaphore associative, d’une conception à l’autre, tek L’anaphore associative(aspects linguistiques, psycholinguistiques et automatiques, Université de Metz: Centre d’Analyse Syntaxique, Klincksieck, Paris 1994, vepër e cituar tek Nasufi E. punim doktorature « shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të shkruarit në gjuhë të huaj » 114 De Weck G., “La cohésion dans les textes d’enfants”, “Delachaux et Niestle, Neuchâtel, Paris, 199, 1fq. 68, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature “ shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”


30

nga teksti të ketë efekt, lidhja e anaforës duhet të bëhet me një njësi të veçantë dhe të dallueshme në mënyrë të qartë në tekst, njësi e cila quhet ose term paraprijës ose burim. Në fjalinë e mësipërme, termi autoriteti i lartë është termi që paraprin përemrin ai, ndërsa për fjalitë e mëposhtme:

(22 )Vajta me shpresë se të pranishmit nuk do t’i preknin mollët, asnjëri prej tyre nuk po merrte ndonjë kokërr. Kjo zgjati derisa autoriteti i lartë e theu akullin i pari. Ai mori pikërisht kokrrën më të madhe, atë që ma bënte me sy dhe i dha një të kafshuar. Kur ai i dha mollës një të kafshuar, më erdhi ta zija për gryke (F.Kongoli, vep.e cit., fq. 63-64).

Tek punimi i saj i doktoraturës “autoriteti i lartë” quhet si burim. Hallka e parë e këtij zinxhiri përfaqësohet nga burimi (autoriteti i lartë) dhe hallkat e tjera përfaqësohen nga anaforat (ai, ai).

Shembujt (23) dhe (24) japin tregim (indikim) në një kalim nga bota reale në botën (e serialeve) televizive, një lloj reference, që gjendet shumë shpesh në revistat e ilustruara:

(23) In Wien freut sich Dagmar Koller, weil Larry Hagman (R11) nach seiner Leber-Transplantion ein sensationelles Comeback feiert. Sie schreibt exklusiv für GALA, warum ihr der Fiesling (R21) aus “Dallas” so sympatisch ist. (GALA, 50, 1996, 5)/ Gëzohet në Vjenë Dagmar Koller, sepse Larry Hagman (R11) feston pas transplantimit të mëlçisë së tij një comeback (rikthim) sensacional. Ajo shkruan ekskluzivisht për GALA, pse ka kaq simpati për atë të neveritshmin (R21) nga “Dallas”).

(24)Pamela Anderson (R11) zieht den Badeanzug aus. Die Rettungsschwimmerin (R21) verläßt das Baywatch-Team. (Neue Post, 48, 1996, 21) / Pamela Anderson (R11) heq kostumin e banjës. Roja e plazhit (R21) braktis grupin e aktorëve të Baywatch.

I neveritshmi ose roja e plazhit janë referentët vetëm në botët përkatëse të transmetimeve televizive. Shprehjet anaforike emërtojnë rolet që kanë aktorët atje (ndërsa antecedentët thonë emrat e aktorëve në botën reale). Bashkëreferenca krijohet nëpërmjet strategjive (r2 është r1) dhe (r1 është aktore dhe luan në filmin r2).

Kur kemi përmendur anaforën dhe vështirësinë e dallimit të saj, thamë se ajo studiohet, veç të tjerash, edhe në gramatikën gjenerative. Themeli i konceptimit të anaforës në aspektin gjenerativ është dallimi anaforë e lidhur - anaforë e lirë. Sipas Milnerit, “...një anaforë e lirë nuk kushtëzohet nga format e termit të specifikuar dhe të fjalive të mbaruara dhe një anaforë e lidhur kushtëzohet nga këto forma. Lidhja e parë shfaqet në ligjërim, përderisa del nga kuadri i fjalisë. Lidhja e dytë ka të bëjë ekskluzivisht me fjalinë”115

115 Milner J.-CL., 1982, “Ordre et raisons de la langue”,, Seuil, Paris, fq. 363, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”

. Trajtimi i anaforës së lidhur është në shqetësimin e Chomsky-it me teorinë e tij të quajtur teoria e liage (e bashkimit). Kështu, nga fjalitë e mëposhtme:

(25) Julie est consciente du fait que l’examen de mathémathiques est difficile. C’est pourquoi elle a préféré suivre des cours à domicile.

Julie est consciente du fait que l’examen de mathématiques est difficile. Mais elle va se débrouiller, en suivant des cours à domicile.


31

Në fjalinë e parë anafora është e lirë, sepse mund ta plotësojë kuptimin e saj në kuadrin që e tejkalon fjalinë. Ndërsa në rastin kur përemri vetvetor mund të ketë si term paraprijës vetëm një term që ndodhet në kuadrin e vetë fjalisë, quhet anaforë e lidhur. Ka disa kontekste ku ky dallim nuk është i qartë aq sa duhet, si, për shembull:

(26) Paul m`a demandé de le rencontrer. Kjo fjali mund të ketë dy interpretime. Në interpretimin e parë, le është e lidhur me interpretuesin e brendshëm, Paul, në të dytin il i referohet një interpretuesi të jashtëm (anaforë ose deiksis). Në rastin e dytë, është e mundshme të zëvendësohet il me ce garçon dhe raporti i bashkëreferencës nuk do të ndryshonte, ndërsa ky modifikim nuk është i mundshëm nëse le lidhet me kryefjalën Paul.

(27) Paul m`a demandé de rencontrer ce garçon. Si përfundim, mund të themi se në punimin tonë do të mbështetemi: 1) Tek konceptimi gjuhësor i Corblin-it për zinxhirët referencialë. 2) Tek konceptimi semantik i De Weck në lidhje me kushtet e realizimit të

anaforës. 3) Tek konceptimi i anaforës së lirë. 4) Tek konceptimi me ngjyrim semantik i Kleiberit në lidhje me konceptin e

saillance (shfaqjes së dukshme)116

Shprehja e antecedentit ose antecedenti (antecedenti përdoret ndërkohë në shumë trajtime bazuar në antecedent në anglishte si sinonim për shprehjen e antecedentit

. Këtë renditje Nasufi e paraqet sipas rëndësisë që do të kenë këto elemente në

analizat që do të kryejmë, nga më i përdoruri tek ai më pak i përdoruri. Këtu duhet të kemi parasysh një gërshetim të këtyre koncepteve qoftë ne korpusin që ka të bëjë me tekste të shkruara, qoftë në atë që ka të bëjë me të lexuarit e teksteve të mirëfillta. Asaj i është dashur t’u referohet dy konceptimeve të para, sepse vijnë si plotësues i njëri-tjetrit dhe një gërshetim i tyre na lehtëson shpjegimin e anaforikëve. Në konceptimin e Corblin-it merret parasysh fakti që jo gjithmonë është i dukshëm burimi i anaforës (përderisa ai e përcakton si raport disimetrik), gjë të cilën De Weck e nënvizon si një ndër kushtet kryesore. Mirëpo, siç do ta shohim më poshtë, ka disa forma të anaforikëve ku burimi i elementit anaforik nuk është edhe aq i dukshëm. Teoria e De Weck na duket se thekson më mirë se të tjerat varësinë nga bashkëteksti, tipar që është në themel të të gjitha shprehjeve anaforike. II.6. Për marrëdhënien ndërmjet anaforës dhe antecedentit

117

116 Shih Nasufi E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 117 Shih Wrobel, H. - Rickheit, G., “Personale und situationale Koreferenzprozesse bei der Textverarbeitung”, në: Felix, S.W. - Ch. Habel - G. Rickheit “Kognitive Linguistik. Repräsentationen und Prozesse”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1994, fq.169

; është elementi i parë gjuhësor, që përdoret në një tekst të caktuar për t’iu referuar një referenti (krahaso shënimet për referencën kataforike). Ai shërben si pikë reference për të gjithë referimet ndaj këtij referenti. Nëpërmjet antecedentit krijohet, normalisht, referenca


32

ndaj botës ose një bote të caktuar teksti. Të gjitha shprehjet e mëposhtme, që përmendin pastaj të njëjtin referent janë të llojit anaforik.

Në trajtimet e mëparshme të gjuhësisë së tekstit është mbrojtur ideja që anafora nuk i referohet vetë drejtpërdrejt diçkaje jashtëgjuhësore, por vetëm në mënyrë jo të drejtpërdrejtë nëpërmjet antecedentit të saj, pra marrëdhënia anaforike krijohet vetëm brenda nivelit të paraqitjes gjuhësore, ku shprehja anaforike prodhon vetëm lidhje në tekst dhe jo referencë të drejtpërdrejtë118. Kjo ide bazohet në dallimin themelor ndërmjet referencës endoforike dhe eksoforike119

Megjithatë si antecedenti, edhe anafora janë preferencial dhe vendosin një lidhje (referim) ndaj një referenti jashtëgjuhësor

. Referenca eksoforike është referimi ndaj botës jashtëgjuhësore me anë të shprehjeve gjuhësore, referenca endoforike është mënyra e referimit në nivelin e tekstit. Në shumicën e rasteve te tekstet gjenden të dyja format e referencës.

120, në të cilin kjo lidhje (referim) në bashkëreferencën strikte përfshin të njëjtin referent, te sloppy identity dy referentë të ndryshëm të së njëjtës kategori konceptuale. Lidhja e brendshme e tekstit ndërmjet shprehjes së antecedentit dhe shprehjes anaforike përcaktohet në shumicën e trajtimeve në atë mënyrë, që interpretimi i shprehjes anaforike varet nga shprehja e antecedentit121

“Anaphora is the special case of cohesion where the meaning (sense and/or reference) of one item..(the anaphor)…can only be properly interpreted by considering the meaning(s) of the other item(s) in the relationship (the antecedent(s))”

. Kjo funksionon si rrjedhojë, si pikë reference interpretuese për përpunimin e

anaforës në strukturën e tekstit.

122. Edhe këtu nuk është i nevojshëm sqarimi dhe dallimi i nivelit të tekstit dhe të referencës, duke qenë se në literaturën përkatëse vërehet shpesh një përzierje e palejueshme e të dyja niveleve123

118 Shih Kallmeyer e të tjerë, “Lektürekolleg zur Textlinguistik”, Königstein, Athenäum, 1980, fq. 216, Ehlich, K., “Anaphora and deixis: Same, similar or different? ”, në Jarvella, R.J. / Klein, W., ”Speech, Place and Action“, Chichester, Wiley, 1982, fq.316, Herbermann, CI. P., “Modi referentiae. Studien zum sprachlichen Bezug zur Wirklichkeit”, Heidelberg, 1988, fq.78 119 shih Halliday, M.A.K. - Hasan, R., “Cohesion in literary texts” The Hague, 1976, fq.33; Thranë 1980, 9v, flet për “infra-level” dhe “inter-level relations”. 120 Shih për këtë edhe Thrane, T., “Referential-Semantic Analysis. Aspects of a Theory of Linguistic Reference”, Cambridge, ”University Press”, 1980, fq.10; Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik”, München, Fink, 1996, fq.133 121 Shih Halliday, M.A.K. - Hasan, R., “Cohesion in literary texts”, The Hague, 1976, Hirst, G., “Anaphora in Natural Language Understanding: a Survey”, Berlin, Springer, 1981, Sidner, C., “Focusing and discourse”, Discourse Processes 6, 1983, Carter, P.,“Interpreting Anaphors in Natural Language Texts”, Chichester, Ellis Horwood, 1987, vepra të cituara tek Schwarz, M., ”Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000 122 Shih Carter, P.,“Interpreting Anaphors in Natural Language Texts”, Chichester, Ellis Horwood, 1987, fq. 33, vepër e cituar tek Schwarz M., ”Indirekte Anaphern in Texte“, Tübingen, 2000, fq. 123 Shih Hirst, G. : “Anaphora in Natural Language Understanding: a Survey”,, Berlin, Springer, 1981, 85

. Terhorst,1995, për shembull, barazon (të paktën nga ana terminologjike) në punimin e tij përgjithësisht referentët me shprehjet preferenciale (antecedentët). Po ashtu


33

tingëllon pak çuditshëm Givon (1992, fq.5) që flet për “referentë të pashquar” ose “referentë emërorë”. Vetëm antecedentët si shprehje gjuhësore mund të kenë tipare sintaksore semantike, por jo referentët (vetëm nëse bëhet fjalë për referencë që i referohet njësive gjuhësore, por që nuk është rasti i Givon-it (1992)).

Antecendenti dhe referenti pra nuk mund të barazohen. Termi antecedent i referohet shprehjes gjuhësore, nëpërmjet së cilës emërtohet referenti jashtëgjuhësor. Ai është pika e referencës gjuhësore (pra e përcaktuar në mënyrë intensionale) në nivelin e tekstit për shprehjet pasuese anaforike. Referenti në nivelin e botës është në të kundërt pika e referimit ekstensionale për antecedentin dhe anaforën124

Në disa punime gjendet pikëpamja që anaforat në përgjithësi janë më të varfra nga ana intensionale sesa shprehjet e antecendentëve të tyre

.

125. Me gjithë kritikën e kryer deri tani ky supozim gjendet ende edhe sot në disa trajtime126

Anaforat për shumicën e kërkuesve sipas përkufizimit janë shprehje të shquara

. Ai sheh “si më të rëndësishme ndër karakteristikat e përmendura deri tani, lidhjen ndërmjet antecedentit dhe anaforës..., kushtin që forma e referimit duhet të jetë më varfër nga ana intensionale sesa antecedenti”. Si rrjedhojë e kësaj “në rimarrjen emërore si rregull i referohet kështu një hiperonim ndaj një hiponimi”.

127. Prandaj mënyra e referimit anaforike konsiderohet shpesh si rasti paradigmatik i referencës së shquar128. Shprehjet e pashquara si rrjedhojë nuk mund të përdoren në funksion anaforik. Kështu rendi i elementeve të shquara dhe të pashquara të tekstit është i përcaktuar dhe i pakthyeshëm. Një referent që është paraqitur më parë, nuk mund të merret nëpërmjet një fraze emërore të pashquar129

124 Shih figurën 6 tek Schwarz M., ”Indirekte Anaphern in Texten”, Tübingen, 2000, fq. 54 125 Shih Steinitz, 980:250, vepër e cituar tek Schwarz M., ”Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000 126 Shih Wiemer, B., “Diskursreferenz im Polnischen und Deutschen”, München, Sagner, 1997, fq.134. 127 Shih Karttunen, L., “What do referential indices refer to?”, Indiana University Linguistic Club, 1968, Karttunen, L., “Discourse referents”, Coling Reprint, Stockholm, 1969; Halliday, M.A.K. - Hasan, R., “Cohesion in literary texts”, The Hague, 1976; Hewson, J., “Article and Noun in English”, Mouton, The Hague, 1972; Hewson, J., “Determiners as heads”, Cognitive Linguistics 2, 4, 1991; Heim, I., “Artikel und Definitheit”, në Stechow, A. / Wunderlich, D., “Semantik. Ein internationales Handbuch der zeitgenössischen Forschung”, Berlin/New York, de Gruyter, 1991, Cornish 1996 128 Shih Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978; por edhe Löbner, S., ”Definites“,”Journal of Semantics”, 4, 1985; Löbner, S., ”Associative Anaphors“, në “Indirect Anaphors”, Lancaster, 1996 129 Shih Kleiber, 1981,155 v., vepër e cituar tek Schwarz M., ”Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, fq. 59

. Përkimet ein N (një E) → ein N (një E) dhe der N (Emri) → ein N (një E) japin interpretime të shkëputura pa bashkëreferencë.

Por ky supozim standard mund të kufizohet. Në (tri) rrethana mund të përdoren shprehjet e pashquara, për të marrë ose për të vazhduar një lidhje reference të vendosur tashmë:


34

(28) Eine Gruppe von Studenten stand auf dem Hof. Ein Student winkte mir zu / Një grup studentësh qëndronte në oborr. Një student ma bëri me dorë. (29) Ich will das Dach reparieren. Einige Ziegel sind zerbrochen / Dua të rregulloj çatinë. Disa tjegulla janë thyer. (30) Banküberfall in Berlin. Die Täter erschießen den Kurier einer Geldtransportfirma. Kassierer Schubart schaltet blitzschnell: Er dreht den Räubern zwei leere Geldkoffer an – läßt 850 000 Mark verschwinden. Abends erhält Schubart ungebetenen Besuch. Am nächsten Morgen fischt die Kripo eine Leiche aus der Spree (Hörzu 37, 1997, 44) / Grabitje banke në Berlin. Autorët qëlluan korrierin e një firme transporti parash. Arkëtari Schubart reagon menjëherë: Ai u lë në dorë hajdutëve dy valixhe parash bosh – lë të zhduken 850 000 marka gjermane. Në mbrëmje Schubart ka një vizitë të pakërkuar. Mëngjesin tjetër policia kriminale peshkon një kufomë nga Spree (Hörzu 37, 1997, 44). (31) Luise1 sinkt auf dem Küchenstuhl zusammen... Und als Frau Körner... heimkehrt, findet sie kein lächendes Hausmütterchen vor, bewahre, sondern... ein Häufchen Unglück1, ein leicht beschädigtes, verwirrtes... Etwas1, aus dessen Mund... (Kästner, Das doppelte Lottchen, 65-66) / Luise1 lëshohet në karrigen e kuzhinës... Dhe kur kthehet në shtëpi zonja Körner..., nuk gjen një nënë shtëpie të buzëqeshur, jo fare, por...një grumbullim trishtimi1, një diçka1 pak të dëmtuar, të ngatërruar, nga goja e së cilës... (Kästner, Lottchen e dyfishtë, 65-66). (32) In den Wochen darauf wuchsen der Kaulquappe1 auch vorne winzige Beine und ihr Schwanz wurde kleiner und kleiner. Und eines Tages kletterte ein richtiger rosch aus dem Wasser. (Lionni, Fisch ist Fisch, 7) / Në javët pas kësaj fulterëz1 iu rritën dhe përpara këmbë të vockla dhe bishti i saj u bë edhe dhe më i vogël. Dhe një ditë u kacavirr një bretk i vërtetë nga uji (Lionni, “Peshku është peshk”, 7). Këtu zgjidhet ose një referent nga një sërë referentësh të përmendur më parë, (shih shembullin (28) ose përmenden pjesë të një referenti të përmendur më parë si te shembulli (29)) ose identiteti i referentit nuk specifikohet më tej me vetëdije, për ta lënë recipientin (marrësin) në paqartësi dhe për të rritur tensionin me këtë (shih shembullin (30)[ ose fraza emërore anaforike e përqendron më fort informacionin që transmetohet nëpërmjet saj, si vazhdimi i lidhjes së referencës. Kështu te shembujt (31) dhe (32) kemi një referim më të saktë, nëpërmjet të cilit nxirret në pah çdo herë ndryshimi i referentit të paraqitur më parë.

Nëse nuk është ndonjëri prej varianteve që përmendëm, referenca anaforike shprehet nëpërmjet shprehjeve të shquara. Edhe teza e Vaterit mbështet që shprehjet e pashquara shfaqen në funksion anaforik, në të cilat bëhet fjalë më shumë për shprehje të kuantifikuara sesa për shprehje të shquara. Kushtet, për marrëdhënien antecedent-anaforë janë si më poshtë: 1. Ndërmjet shprehjeve të antecedentit dhe të anaforës ka përputhje në gjini dhe në numër. (33) Der Mann1 (m; sing) trat ein. Er1 (m; sing) sagte/# Sie1 sagte/#Sie1 sagten...0 / Burri1 (m.; njëj.) hyri. Ai1 (m.. njëj.) tha/# Ajo1 tha/#Ata1 thanë... (34) Drei Männer (plural) betraten den Raum. Sie1 (plural) sagten/# Er1/#Sie1 sagte... / Tre burra (shumës) hynë në dhomë. Ata1 (shumës) thanë/# Ai1/#Ajo1 tha...


35

Shembulli i mëposhtëm, (35), tregon që informacionet e gjinisë nuk përputhen ndonjëherë në lidhjet anaforike: (35) Der Sträfling... hielt den Wachmann1 (m.) in seiner Gewalt. Als die Polizei den Trackt stürmen wollte, drohte er, die Geisel1 (f.) mit einer selbstgebastelte Pistole zu erschießen. (Focus 33, 1994, 123) / I burgosori... e mbante rojën1 (f.) me forcë. Kur policia donte të mësynte në pjesën e ndërtesës, ai kërcënoi që do ta qëllonte, pengun1 (m.) me një pistoletë të bërë vetë.

Bourstin130 përmend po ashtu shembuj ku nuk ka përputhje gjinie: Die Wache...Er....(Roja (në gjuhën gjermane është në gjininë femërore)....Ai...); Der Dekan....Sie....(Dekani.....Ajo...))131.Vetëm nëpërmjet përemrit anaforik recipienti (marrësi) merr informacion për gjininë e referentit në sekuenca të tilla. Te shembulli (36) madje gjenden tri markime (shënime) të ndryshme të gjinisë: (36) Als ich das Auto (n.) kaufte, war es (n.) erst ein Jahr alt. Dann habe ich den Wagen (m.) 5 oder 6 Jahre gefahren und eigentlich nie Ärger mit ihm gehabt (m.). Voriges Jahr schließlich habe ich die alte Kiste (f.) dann verkauft, weil sie (f.) überall anfing zu rosten (Bosch 1988: 221) / Kur e bleva automjetin (m.), ai (m.) ishte një vjeç. Pastaj e ngava makinën (f.) 5 ose 6 vjet dhe në të vërtetë nuk kam pasur kurrë probleme me të (f.). Më në fund, vitin e kaluar e shita karakatinën (f.), sepse ajo (f.) filloi të ndryshkej gjithandej. Edhe te shembulli (37) nuk kemi përputhje (kongruencë):

(37) Niemand weiß, wann er (m) zurückkehrt: eine tschetschenische Frau (f.) flieht mit ihrem Baby im Arm (Askush nuk e di kur do të kthehet ai (m.): një grua çeçene

Megjithatë, te shembulli (37) bëhet fjalë për një rast të veçantë. Së pari, fraza emërore pjesërisht anaforike eine tschetschenische Frau (një grua çeçene) nuk është e shquar; së dyti, te përdorimit i përemrit të antecedentit er (ai) nuk bëhet fjalë për një referencë token ndaj një individi, por për një variant (interpretim) të përgjithshëm; së treti, referencializimi përcaktohet nga informacioni figurativ. Pra bëhet fjalë për një lloj të veçantë të deiksisit, që ka edhe karakteristika anaforike

(f.) arratiset me fëmijën e saj në dorë) (KSTA. 30.12.94, 3; në tekst është një figurë me një grua në plan të parë, pas saj refugjatë të tjerë).

132. Edhe përputhja e numrit nuk jepet gjithmonë në rimarrjen anaforike, siç vërehet në shembuljt në vazydim:

(38) Der Vorstand1 von Bayer beschloss... Die Mitglieder1 stimmten... / Kryesia1 e Bayer vendosi... Anëtarët1 votuan...

(39) Das Fußballteam1... Die Spieler1... / Skuadra e futbollit1... Lojtarët1... (40) Die Klasse1 ist unruhig. Ob die Schüler1 einen Streich vorbereiten? / Klasa1

është e shqetësuar. A po përgatisin nxënësit 130 Bourstin, P., “Wie funktionieren “anaphorische Pronomina?”, në Perennec, M.H. “Proformen des Deutschen”, Tübingen, Stauffenburg Verlag, 1996, fq 16 131 Shih Bosch, P., “Agreement und anaphora. A study of the role of pronouns in syntax and discourse”, New York / London, ”Academic Press”, 1983; Bosch, P., “Representing and accessing focussed referents. Language and cognitive Processes 3”, 1988 132 Shih Glenberg, A. M.- Langston, W. E., “Comprehension of illustrated text: Pictures help to build mental models”, “Journal of Memory and Language”, 31, 1992; Consten, M., “Sprachliche und außersprachliche Faktoren bei der Interpretation von Pronomina”, Universität Köln, 1993

1 një rreng?


36

(41) Sonja, Bettina und Manfred1 spielen im Hof. Die kleine Gruppe1 spielt... / Sonja, Bettina dhe Manfred1 luajnë në oborr. Grupi i vogël1 luan...

(42) Ein alter Mann und eine sehr junge Frau1 kommen... Das Paar1 erregt Aufsehen... (Vijnë një burrë i vjetër dhe një grua shumë e re1... Çifti1 shkakton sensacion...). Te shembulli (43) seinen Namen (emrin e tij) i referohet një referenti femëror, por është kongruent (në përputhje) sintaksore me shprehjen e antecedentit Top-Model (topmodele).

(43) Top-Model Linda Evangelista, stellte bei der Spoga zwei Trimmgeräte vor, die seinen Namen1 tragen. (KSTA 3.9.96, 7) / Topmodelja Linda Evangjelista paraqiti te Spoga dy mekanizma trajnimi që mbanin emrin e tij. Schwarz, pasi ka bërë një test paraprak për kuptimin e anaforës, thekson, që recipientët (marrësit) gjatë dëgjimit të fjalisë kishin si reagim të parë përshtypjen e jogramatikalitetit ose të mospërputhjes. Me sa duket, paraqitja konceptuale që ishte evokuar nëpërmjet emrit Linda Evangelista, ishte në thelb më mbizotëruese në krijimin e përfaqësimit konceptual të fjalisë, sesa informacioni sintaksor. Gjinia natyrore rezulton, në përgjithësi, si faktor konceptual në përpunimin e gjuhës si më i spikatur sesa gjinia gramatikore. Kjo sqaron edhe sekuencat e ndodhura shpesh, në të cilat das Mädchen (vajza) nuk merret me es, por në mënyrë anaforike me sie. 2. Mes antecedentit dhe anaforës ka një ekuivalencë semantike ose të paktën pajtueshmëri (kompatibilitet). (44) Ein Hase1 hoppelte vorbei. Der Hase1/Das Tier1/#Der Mensch1/#Das Gummibärchen1 suchte Futter. (Një lepur1 kaloi duke kërcyer. Lepuri1/Kafsha1/#Njeriu1/#Ariu prej xhelatine1 kërkonte ushqim) (45) Ein Mann1 fuhr um die Ecke. Der Mann1/Der Kerl1/#Das Holzstift1 schwitzte/ Një burrë1 kaloi te qoshja. Burri1/Djali1/#Lapsi prej druri1 ishte i djersitur. Megjithatë, në tekstin e mëposhtëm pajtueshmëria semantike është e dyshimtë ose të paktën ia vlen të konsiderohet: (46) Verdächtigte Geräusche1 (auditorisch) ließen zwei Krankenschwestern des Seniorenheim an der Bischofstraße Sonntag nacht aufhorchen. Beherzt gingen die Frauen der Spur1 (Visuell) nach und entdeckten im Aufzug einen unbekannten Mann (KSTA 49, 27.2.96, 9) / Zhurma të dyshimta (dëgjimore) dëgjuan dy infermiere të azilit të pleqve në Bischofstraße të dielën në darkë. Me guxim gratë ndoqën gjurmën

(48) Er überquerte den Kurfürstendamm... Da stieß jemand1 heftig gegen Fabians Stiefelabsatz. Er drehte sich mißbilligend um. Es war die Straßenbahn gewesen. Der Schaffner fluchte (Kästner, Fabian, 13) / Ai kaloi Kurfürstendamm... Atje u përplas

1 (vizuale) dhe zbuluan në ashensor një burrë të panjohur.

Zhurmat i përkasin fushës së perceptimit dëgjimor, por një gjurmë është një referent i perceptuar nga ana vizuale. Në sekuenca, në të cilat epitetet përdoren si anaforë, ka po ashtu një pajtueshmëri semantike:

(47) Sabine1 (human) hat mich schwer enttäuscht. Diese Kuh1 (tier) will mich nicht bei der Arbeit helfen / Sabine1 (njeri) më ka zhgënjyer rëndë. Kjo lopë1 (kafshë) nuk do të më ndihmojë në punë.

Një rast i veçantë i mospërputhjes semantike ndërmjet shprehjes së antecedentit dhe anaforës mund të shihet edhe te shembulli (48):


37

dikush 1 me forcë në takën e çizmes të Fabianit. Ai u kthye me mosmiratim. Kishte qenë tramvaji. Fatorino mallkoi.

Dikush është një frymor, të paktën shënon diçka të gjallë, por tramvaji është send, pra jofrymor. Efekti i habisë së çastit në leximin e anaforës ka shumë mundësi të ketë qenë qëllimi i prodhuesit të tekstit, përndryshe do të kishte përdorur përcaktuesen diçka si antecedent. 3. Antecendenti dhe anafora qëndrojnë në tekst në një afërsi të përshtatshme, nëpërmjet së cilës mbetet e ruajtur vazhdimësia e referencës tekstuale. (49) Er1 trank einen Kafee.... (erst 5 Seiten später, ein Szenenwechsel)...#Der Kaffee1 schmeckte bitter / Ai1 piu një kafe.... (pas 5 faqesh, një ndryshim skene)...#Kafeja1 kishte shije të hidhur. Këtu bëhet fjalë për një kusht pragmatik koherence, që është me rëndësi të madhe për përpunimin dhe interpretimin e shprehjeve anaforike. Largësia ndërmjet të dyja shprehjeve optimalisht duhet t’i korrespondojë intervalit të vëmendjes, që varet nga kapaciteti i KZG (kujtesës afatshkurtër), që është pra dy deri tre fjali (shih për këtë rezultatet e Clark/Sengul, 1979, që treguan se klasifikimi anaforë-antecendent bëhet më i vështirë dhe harxhon më shumë kohë, nëse të dyja shprehjet nuk dalin në fjali që ndjekin drejtpërdrejt njëra-tjetrën).

Njëkohësisht, ka edhe raste që nuk u përmbahen këtyre kushteve (p.sh.,., në romane krimi ose në “rrjedhën e ndërgjegjes” të prozës moderne): (50) Grasso ging zu einem Kiosk, kaufte eine Zeitung, einen Stadtplan und eine Tüte Süßigkeiten. Dann fur er mit einem Taxi in die Straße der Verlorenen Ideen und trank bei Ninetto einen Kaffee1... (5 Seiten später; ebenfalls Szenenwechsel; dem Protagonisten geht es plötzlich sehr schlecht)...Der Kaffee1! Ninetto hatte Gift in den Kaffee1 getan... / Grasso shkoi në një kioskë, bleu një gazetë, një hartë të qytetit dhe një kaush me ëmbëlsira. Pastaj eci me një taksi në rrugën e ideve të humbura dhe piu një kafe1 te Ninetto... (5 faqe më vonë; po ashtu ndërrim skene; protagonisti ndihet papritur shumë keq)...Kafeja1! Ninetto kishte hedhur helm në kafe Në lidhje me këtë, duhet bërë edhe një shënim për statusin e shprehjeve që paraqesin referentë të rinj në botën e tekstit: Këtu duhet të bëhet një dallim ndërmjet antecedentëve aktualë dhe potencialë. Çdo shprehje e referuar në tekst është një pikë reference e mundshme për referencializime të mëtejshme dhe, si rrjedhojë, antecedent i mundshëm, duke qenë se në parim mund të rimerret nga një anaforë. Por shumë fraza emërore të pashquara (edhe të shquara) fusin referentë teksti, pa ndodhur një rireferim anaforik

1...

133

133 Shih Fraurud, K., “Processing Noun Phrases in Natural Discourse”, Diss., Dept. Of Linguistics, Stockholm, 1992, 17, e cila në një kërkim në bazë korpusi konstatoi se shumë fraza emërore të pashquara në tekste, nuk merren as edhe njëherë në mënyrë anaforike

. Shumë shpesh bëhet fjalë te togfjalëshat emërorë që përmendin për herë të parë referentë, për referime të njëhershme. Për shembull, te (50) kioska, gazeta nuk kanë nevojë të përmenden më. Vetëm te shprehjet, referenti i së cilave përmendet realisht përsëri nëpërmjet shprehjeve pasuese, bëhet fjalë për antecedentë aktualë. Statusi i referentit të përmendur një herë në modelin e botës së tekstit nuk është sqaruar mjaftueshëm. Por duket se është e qartë për shkaqe kapaciteti, që këtyre referentëve t’u jepet një rol më i vogël dhe një spikatje tjetër.


38

II.7. Anaforat si sinjale vazhdimësie Në shumicën e trajtimeve anaforat përshkruhen si mjete referuese, që mbajnë ose vazhdojnë përqendrimin e vëmendjes në receptimin (në marrjen) e gjuhës, duke qenë se i sinjalizojnë recipientit (marrësit) ruajtjen e një pike reference të vendosur më parë: “The anaphoric procedure is a linguistic instrument for having the hearer continue (sustain) a previously estabilished fokus...”134

Prandaj funksioni i shprehjeve anaforike konsiston kryesisht në vazhdimësinë tematike

.

135, pra në riaktivizimin e nyjave të informacionit. Si rrjedhojë e këtij konceptimi, informacionet e reja sillen në modelin e botës së tekstit vetëm nëpërmjet shprehjeve të antecedentit, pra nëpërmjet proceseve të aktivizimit. Në këtë kuptim anaforat kuptohen si “retrieval cue” ose si “jehonë” e antecedentit136. Prandaj ato shihen në kuadrin e analizës tema-rema të gjuhësisë së tekstit, e cila merret me paraqitjen e informacioneve të tekste, si realizimi prototipik i temës . Si rrjedhojë, anaforat marrin përsëri informacione të njohura më parë. Gjithsesi jemi për një rishikim të këtij mendimi. Anaforat sjellin shumë shpesh informacione të reja në modelin e botës së tekstit. Ato, madje, mund të aktivizojnë referentë të rinj. (51) Maria, Elisabeth und Susanne (R1)1 besuchten das Phantasieland. Die Kinder (R2)1/Die Frauen1 / Die Erwachsenen1 / Die Freundinnen1 / Die Rentnerinnen1 amüsierten sich prächtig dort (Maria, Elisabeth dhe Susanne (R1)1 vizituan Phantasieland. Fëmijët (R2)1/ Gratë1 / të rriturit1 /shoqet1 / pesnionistet1 u argëtuan jashtëzakonisht atje. Pas dëgjimit të fjalisë së parë recipienti (dëgjuesi) nuk di gjë tjetër përveç emrave të referentëve (me sa duket femra) për identitetin e tyre. Ai merr informacione shtesë nëpërmjet anaforës përkatëse. Interpretimi i sekuencës përfshin hapat e mëposhtëm të progresit: R2 është identik me R1 (klasifikimi antecedent-anaforë) dhe R1 ka cilësitë e R2 (karakterizimi). Procesi i refencializimit ecën përkatësisht te shembujt : (52) Abnehmen für das Hochzeitskleid. Zwar mußte Eveline S. 1 schon immer auf ihre Figur achten, doch mit der großen Liebe kamen auch mehr Pfunde hinzu. Warum die kaufmännische Angestellte1 nun endlich wieder abnehmen will, hat auch mit Liebe zu tun. (Figura e gruas 7, 1995, 22) / Në të vërtetë Evelinë S. 1 i ishte dashur gjithmonë të kujdesej për paraqitjen e saj, por me dashurinë e madhe erdhën dhe ca kile më shumë. Pse do përsëri të dobësohet punonjësja e biznesit

134 shih Ehlich, K., “Anaphora and deixis: Same, similar or different? ”, në Jarvella, R.J.- Klein, W., Speech, “Place and Action”, Chichester, Wiley, 1982, 330 135 Sidner, C., “Focusing and discourse”, “Discourse Processes”, 6, 1983, Werth, P., “Anaphora as a tracking device”, në “International conference on anaphora and (in)coherence”, Antwerpen, 1994. 136 Shih, p.sh., Hintzman, D. L., “Schema abstraction in a multiple-trace model”, “Psychological Review”, 93, 1987, 412; Carter, P.,“Interpreting Anaphors in Natural Language Texts”, Chichester, Ellis Horwood, 1987; Gernsbacher, M. A., “Mechanisms that improve referential access”, Cognition, 32, 1989, 100

1, ka të bëjë edhe me dashurinë.


39

(53) Den Begriff Reue kennt Noam F. 1 nicht... Der 21jährige israelische Soldat1 glaubt sich zutiefst im Recht...(Focus, 6.1.97, 123) / Noam F. 1 nuk e njeh pendimin... Ushtari 21-vjeçar izraelit Informacionet e reja për referentët e tekstit i transmetohen këtu recipientit (dëgjuesit) të përmbledhura nëpërmjet shprehjeve anaforike

1 beson thellësisht në të drejtën...)

137. E ngjashme është po ashtu në shembullin (54), në të cilin grupi i përmendur më parë specifikohet më tej nga e dhëna Katër vajza dhe një djalë. Anaforat e mëposhtme përmbledhim pastaj ngjeshur dhe pjesërisht edhe në mënyrë vlerësuese referentët përkatës138. (54) Nur mit Hilfe eines mutigen Pasanten entkam eine 17jährige Auszubildende1 einer Gruppe jugendlicher Räuber2. Vier Mädchen und ein Junge2 hatten die Heranwachsende2 in der U-Bahn bedrängt. Die Randalierer2 folgten ihr auch...sie bedrängten ihr Opfer1 ....Das Quintett2... (KSTA, 30.8.96, 15) / Vetëm me ndihmën e një kalimtari të guximshëm një 17-vjeçare stazhiere1 i shpëtoi një grupi hajdutësh të rinj2. Katër vajza dhe një djalë2 i ishin qepur adoleshentes2 në metro. Huliganët2 e ndoqën atë... ata e rrethuan viktimën e tyre1 ... Pesëshja2...) Edhe te shembujt (55) dhe (56) nëpërmjet formës së rimarrjes anaforike vendoset më shumë se një jehonë e thjeshtë ose një vazhdimësi: (55) Sie rief die Polizei. Als die Beamten aber das Haus erreichten, war niemand da / Ajo thirri policinë. Por, kur nëpunësit arritën në shtëpi, nuk kishte asnjeri atje. (56) Sie rief die Feuerwehr. Das Rettungsteam konnte aber nur das Tod des Kindes feststellen/ Ajo thirri policinë. Por skuadra e shpëtimit

Ndërsa shprehja e antecedentit, respektivisht referenca, krijohen në një institucion jo të specifikuar në detaje, anafora i referohet elementeve individuale të këtij institucioni, në të cilin identifikueshmëria e saktë e tyre nuk është e nevojshme. Edhe Vater

mundi vetëm të konstatonte vdekjen e fëmijës.

139

137 Shih edhe Francis, G., “Anaphoric Nouns”, Birmingham, University of Birmingham, 1986, fq.37, i cili flet për “labelling”; Valentin, P., “Anapher als kognitiver Prozeβ”, në Perennec, M.H. “Proformen des Deutschen”, Tübingen, Stauffenburg Verlag, 1996, fq.185, i cili flet për anaforën në rritje. 138 Shih për këtë edhe Polenz von, P., “Deutsche Satzsemantik”, Berlin , New York, de Gruyter, 1988, fq.125, i cili flet për “predikacione (pohime) të referencës”. 139 Shih Vater, H., “Einführung in die Referenzsemantik”, Köln, Klage11, 1986b dhe Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik””, München, Fink,(UTB), 1996.

ka theksuar se lokalizimi dhe identifikueshmëria nuk duhet të përkojnë. Këtu nuk ka një bashkëreferencë strikte. Normalisht, anafora dhe antecedenti i përkasin së njëjtës kategori sintaksore. Por nuk është gjithmonë ky rasti. Te shembulli (57) foljet shërbejnë si antecedentë për anaforat emërore. Atje anaforat der Zugfahrt (udhëtimi me tren) ose der Flug (fluturimi) japin informacione më specifike për llojin dhe mënyrën e udhëtimit. Këtu antecedenti është folja reisten (udhëtuan).

Në mënyrë interesante dy anaforat specifikuese nuk mund të shprehen (ndryshe nga emërzimi i drejtpërdrejtë i ankorës, lidhjes, së foljes) nëpërmjet përemrave dëftorë. Kjo tregon se bëhet fjalë më shumë për anafora jo të drejtpërdrejta ose për “tipa të përzier”.


40

(57) Wir reisten1 im Sommer nach Spanien. Die Reise1/Die Zugfahrt1/Der Flug1 war aber gar nicht schön / Ne udhëtuam1 në verë në Spanjë. Por udhëtimi1/udhëtimi me tren1/fluturimi1 nuk ishte i bukur. (58) Wir reisten1 im Sommer nach Spanien. Diese Reise1/#Diese Zugfahrt1/#Dieser Flug1 war aber gar nicht schön / Ne udhëtuam1 në verë në Spanjë. Por ky udhëtim1/ky udhëtim me tren1/ky fluturim

Renditja e frazave emërore të shquara të anaforikës rezulton nga varësia e përdorimit dhe e interpretimit të elementeve të strukturës së tekstit të mëparshëm. Kjo i dallon ato nga elementet kataforike, interpretimi referues i të cilave përcaktohet vetëm nga informacionet e tekstit vijues dhe përmendja e një postcendenti. Njëkohësxisht, ndryshe nga shprehjet e përdorura deiktikisht, përdorimi dhe interpretimi i tyre nuk është i lidhur me kontekstin e situatës

1 nuk ishte i bukur. Te anaforat komplekse shërbejnë përkatësisht fjali të plota si antecedentë për togfjalëshat emërorë. II.8. Anaforat e drejtpërdrejta, proceset e aktivizimit dhe të riaktivizimit Në vijim do të shtjellojmë sa i përkasin anaforat jo të drejtpërdreja fushës së dukurisë të anaforikës. Do të tregojmë që përdorimi dhe interpretimi i anaforave jo të drejtpërdrejta është i varur nga shprehjet referuese të përmendura në tekstin e mëparshëm, të ashtuquajtura ankora. Pastaj do të shtjellojmë shkurtimisht, nëse dhe deri në çfarë mase, cilësitë tekstore dhe kushtet kanonike për përdorimin e anaforës së drejtpërdrejtë, zbatohen dhe në anaforat jo të drejtpërdrejta.

140

Megjithatë, anaforat jo të drejtpërdrejta qëndrojnë (si anaforat e drejtpërdrejta) në lidhje sistematike me disa njësi që identifikohen nga recipientët (marrësit) e strukturës së tekstit të mëparshëm. Këto njësi (që i mundësojnë recipientit të lokalizojë referentët e anaforave jo të drejtpërdrejta në paraqitjen mentale të botës së tekstit, që Schwarz i quan

. Në këto raste nuk bëhet fjalë për shprehje të shquara që mund të vendosen sipas dëshirës, përdorimi i së cilave është i shpjegueshëm në bazë të një aktivizimi të përgjithshëm të njohurive të botës dhe/ose të një operimi konkludimi thuajse në çdo kohë në botën e tekstit (si kjo veçanërisht te emrat unikë, die Sonne/dielli, der Mond/hëna etj., shprehjet vendore dhe kohore, das Wetter/koha, der Boden/toka, die Zeit/koha dhe pjesërisht te emrat e institucioneve, die Polizei/policia, die Gewerkschaften/sindikatat, die Kirche/kisha etj., që është rast (i kufizuar)). (59) Sie wachte auf. Die Sonne/Der Mond schien durchs Fenster / Ajo u zgjua. Dielli/Hëna ndriçonte nëpërmjet dritares. (60) Er war müde. Die Sonne hatte den ganzen Tag geschienen / Ai ishte i lodhur. Dielli kishte ndriçuar gjithë ditën. (61) Er überquerte die Straße. Der Boden schien zu schwanken. Das Wetter machte ihm zu schaffen / Ai kapërceu rrugën. Toka dukej se lëkundej. Koha e vështirësonte shumë etj.

140 Ndonëse ka disa anafora diskursi jo të drejtpërdrejta, që përcaktohen si nga ana e tekstit, ashtu dhe nga ana e situatës. Shih për këtë Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten”, Tübingen, 2000, kapt. 5


41

ankora, sipas Fraurud141, kanë, sipas paraqitjes së tyre semantike dhe të nyjave dhe marrëdhënieve konceptuale të lidhura me këto paraqitje, një qëllim mental të caktuar, i cili kufizon sistematikisht përdorimin krijues të koherencës së frazave emërore të shquara si anafora jo të drejtpërdrejta. Këtu mund të krahasojmë për këtë shënimet për domenet konjitive, në të cilat futen hyrje semantike në fjalor tek M. Schwarz (62) Ich ging zur Uni. Aber die Vorlesungen/die Professoren/die Kommilitonen/die Seminare (etc.) langweilten mich nur / Unë vajta në universitet. Por leksionet/profesorët/bashkëstudentët/seminaret (etj.) vetëm sa më mërzitën. (63) Ich ging zur Uni. Aber #die Brötchen schmeckten mir nicht/#die Clowns langweiten mich nur/#die Schmuckstücke gefielen mir nicht / Unë vajta në universitet. Por #simitet nuk më shijuan/#klounët vetëm sa më mërzitën/#bizhuteritë nuk më pëlqyen. (64) Ich ging zum Bäcker an der Ecke. Die Brötchen dufteten köstlich / Unë vajta te bukëpjekësi në qoshe. Simitet mbanin aromë të këndshme. (65) Ich ging in den Zirkus. Aber die Clowns langweilten mich nur / Unë vajta në cirk. Por klounët vetëm sa më mërzitën. (66) Ich ging in den Juwelierladen. Aber die Schmuckstücke gefielen mir nicht / Unë vajta në argjendari. Por bizhuteritë nuk më pëlqyen. (67) Sonja hat auf Bettina geschossen. Die Pistole war gestohlen./#Die Windel war gestohlen / (Sonja qëlloi Bettinën. Pistoleta ishte vjedhur./#Pelena ishte e vjedhur. (68) Sonja hat Bettina frisch gewickelt. Die Windel ist aus Baumwolle./#Die Pistole ist aus Stahl / Sonja sapo e ndërroi Bettinën. Pelena është prej pambuku./#Pistoleta është prej çeliku. Siç e tregojnë shembujt e Schwarz-it, anaforat jo të drejtpërdrejta nuk futen lehtë në strukturën e tekstit, kur duhet të arrihet koherenca. Si te anaforika e drejtpërdrejtë, marrëdhënient ndërmjet anaforave jo të drejtpërdrejta dhe të disa shprehjeve të mëparshme luajnë një rol vendimtar në përpunimin (produktiv dhe receptiv). Nuk ka një bashkëreferencë strikte ndëmjet ankorës dhe anaforës jo të drejtpërdrejtë, por një marrëdhënie semantike ose konceptuale. Njëkohësisht, siç e kam treguar në shpjegimet e mia për anaforikën e drejtpërdrejtë, bashkëreferenca (edhe identiteti i kuptimit) te anaforat e drejtpërdrejta nuk janë në asnjë mënyrë kusht i domosdoshëm, por vetëm tipik.

Ndryshe nga anaforat e drejtpërdrejta, anaforat jo të drejtpërdrejta normalisht nuk mund të shprehen me përemra dëftorë: (69) Siegfried fuhr nach Hamburg. Unterwegs brach ihm das Auto/Motorrad/#es/#dieses/#dieses Auto zusammen. (Siegfried udhëtoi për në Hamburg / Rrugës iu shkatërrua makina/motorri/#ajo/ai/#kjo/#kjo makinë.) (70) Es ist nicht einfach zu promovieren. Der Doktortitel /#Er/#Dieser Doktortitel wird niemandem geschenkt / Nuk është e lehtë të përfundosh doktoraturën. Titulli i doktorit

141 Fraurud, K., “Processing Noun Phrases in Natural Discourse”, Diss., Dept. Of Linguistics, Stockholm, 1992, fq. 17

/#Ai/#Ky titull doktori nuk i dhurohet askujt.


42

(71) Hanna zerbrach das ganze Geschirr. Die Scherben/#Sie/#Diese Scherben liegen noch immer da / Hanna theu të gjitha enët. Copat e thyera/#Ato/#Këto copa janë ende atje. Ndërmjet shprehjes së referimit dhe anaforës jo të drejtpërdrejtë nuk duhet të ketë përputhje gjinie dhe numri. (72) Es war nichts los im dem Restaurant. Der Kellner/Die Kellner gähnten. / Nuk ndodhi ndonjë gjë në restorant. Kamerieri/Kamerierët gogësinin. (73) Er fuhr rasend schnell mit dem Auto um die Ecke. Die Reifen quietschten / Ai eci me vrull me makinë te qoshja. Gomat kërcitën. (74) Das Mädchen blinzelte... Die Nase zuckte verräterisch / Vajza kapsiti sytë. Hunda i dridhej duke e tradhëtuar. Të dyja mund t’i përkasin kategorive të ndryshme sintaksore: (75) Er schoß (Verb-Anker) wild um sich. Die Pistole

Kjo nënçështje ka të bëjë me përkufizimin e anaforës jo të drejtpërdrejtë dhe përshkrimin e saj si dukuri referuese tekstore. Për të përshkruar dhe për të sqaruar në mënyrë adekuate anaforat jo të drejtpërdrejta si dukuri tekstore, ka sidoqoftë nevojë për një dallim nga anaforat e drejtpërdrejta. Dukuria e anaforikës jo të drejtpërdrejtë përmendet në shumicën e punimeve linguistike si anaforika asociative ose anaforika e vazhdimësisë (kontiguitetit)

kallte nur so. Ai qëlloi (folje-ankorë) si i tërbuar rreth vetes. Pistoleta kërciti. Te anaforat “jo të drejtpërdrejta” përfshihen gjithmonë procese aktivizimi dhe riaktivizimi, te anaforat jo të drejtpërdrejta vetëm ndonjëherë. Analizat e deritanishme tregojnë që është e vështirë t’i përmbahemi një vendosjeje kufiri të prerë ndërmjet anaforës së drejtpërdrejtë dhe jo të drejtpërdrejtë. Shumë anafora të drejtpërdrejta shfaqin karakteristika të anaforave jo të drejtpërdrejta. Në kapitullin 6 do të diskutoj pse të dyja tipat e referencës duhet të përshkruhen në një vazhdimësi të referencës së tekstit, e cila përmban edhe shkallë të ndërmjetme ose tipa të përzier, pasi procesi i interpretimit të të gjitha tipave duhet të modelohet në mënyrë shumë uniforme.

II.9. Anaforat jo të drejtpërdrejta si dukuri reference tekstore

142, duke qenë se përdorimi i frazave emërore të shquara i atribuohet një lidhje asociative ndërmjet një elementi reference në tekstin e mëparshëm dhe anaforës jo të drejtpërdrejtë143. Halliday - Hasan flasin për collocation dhe japin përkufizimin e mëposhtëm: “items that are in some way associated with one another”144

142 Shih Ullmann, S., “Principles of semantics”, 2, Aufl. Oxford, Blackwell, 1962, fq. 73, i cili e karakterizon kontiguitetin (vazhdimësinë), pra afërsinë kohore ose vendore të të dyja perceptimeve ose të konceptimeve, si një bazë të asociacionit. 143 Shih Harweg R., “Pronomina und Textkonstitution”, München, Fink, 1968; Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978, 123; Pause, P. E., “Anaphern im Text”, në Stechow, A. Von - Wunderlich, D., “Semantik. Ein internationales Handbuch der Zeitgenössischen Forschung” Berlin-New York, de Gruyer, 1991, 555; Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik”, München, Fink, 1996, 131 144 Shih Halliday, M.A.K.., - Hasan, R., “Cohesion in English”, London, Longman, 1976, 287.

.


43

Në punimet kërkimore më shumë me drejtim procedural gjendet shtjellimi i dukirisë me termin inferrables145, inferred entitie”146, bridging147 ose akkodomation148

Anafora është një dukuri tepër e diskutueshme dhe studiohet në kuadrin e disiplinave të ndryshme, të cilat shpeshherë ndërlidhen dhe kanë të përbashkëta me njëra-tjetrën, por të përcaktosh kufijtë e nocionit të anaforës nuk është gjithmonë e lehtë. Mjafton të përmendim këtu një shprehje metaforike në formë pyetjeje për të vënë në pah vështirësinë e të trajtuarit të kësaj dukurie: “Nga cilët brirë duhet kapur demi i anaforës?”

, ku del në pah procesi i interpretimit (të supozuar) dhe jo vetë dukuria tekstore.

149. Një autor tjetër nënvizon se “… termi anaforë nuk ka saktësinë e nocionit që do të donim të kishte, dhe përfshin dukuri të ndryshme, gjë që përbën një problem të vështirë për bashkësinë e gjuhëtarëve: si mund të kuptohemi kur koncepti është i paqartë?” 150

Në të vërtetë anafora nuk studiohet vetëm në gjuhësinë e tekstit dhe në analizën e ligjërimit, por ajo përbën objekt studimi edhe për disiplina të tjera, si, për shembull, gramatika gjenerative, pragmatika dhe semantika, të cilat gjegjësisht merren me kushtet sintaksore apo semantike të realizimit të saj. Përveç këtyre aspekteve, anafora është një mjet edhe për trajtimin automatik të gjuhëve duke iu nënshtruar zbatimit konkret nëpër programe të caktuara kompjuterike nëpërmjet rregullsive që rreket të gjenden

.

151

145 Shih Prince, E. F., “On the inferencing of indefinite this-NPs” në Joshi, A. K./Webber, B.L./Sag, I.L., “Elements of discourse understanding”, Cambridge, Cambridge University Press, 1981, 235; Gundel, J. K., “Relevance theory meets the giveness hierarchy. An account of inferrables”, në Fretheim, T. / Gundel, J. K., 1996, 142 146 Shih Ariel, M., “Accessing Noun Phrase antecedents”, New York, Routledge, 1990; Ariel, M., “Referring and accessibility”, “Journal of Linguistics” 1984, vepër e cituar tek M. Schwarz “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, fq. 70 147 Shih Clark, H.H., “Bridging”, në Johnson-Laird, P.N. / Wason, P., “Thinking. Readings in cognitive science”, “Cambridge Cambridge University Press”, 1977, 411, Matsui, T., “Bridging reference and the notions of “topic” and “focus””, “Lingua”, 90, 1993, 51 148 Shih Heim, I., “The semantics of definite and indefinite noun phrases”, University of Mass., Amherst, 1982, 370; Bosch, P. - Geurts, B., “Proccessing definite NPs”, IWBS Report 78, 1989, 9 149 Shih Kleiber, G., “Anaphore associative”, lexique et référence ou Un automobiliste peut-il rouler en anaphore associative? ”, tek “Anaphores pronominales et nominales. Etudes pragma-sémantiques” , Rodopi, Amsterdam-New York, 2001, fq. 27, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 150 Girard G., “La construction des anaphores”, tek “Actes du colloque”, Nice 16-17 Mars, Cycnos, Volume 18, Numéro 2, 2001, fq. 28, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të shkruarit në gjuhë të huaj” 151 Shih Depain-Delmotte F. : “La notion de cohérence textuelle et le traitement de l’anaphore” tek INIST, Paris , 2002, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”

. Në këtë fushë përdoren shkrimet e psikolinguistikës për të parë se cilët mekanizma konjitivë vihen në punë në të kuptuarit e anaforës.


44

Schwarz parapëlqen termin e përgjithshëm anafora jo të drejtpërdrejta / indirekte Anaphern152, duke qenë se ka tipa të ndryshëm të kësaj anafore, të cilat mund të klasifikohen në lidhje me operimet konjitive dhe paraqitjen e njohurive që nevojiten për interpretimin e saj. Termi asociacion, nga njëra anë, edhe ai vetë ka nevojë për sqarime, pasi nuk thuhet asgjë e prerë për kushtet paraprake procedurale dhe paraqitëse, nga ana tjetër, shumë anafora jo të drejtpërdrejta nuk mund të shpjegohen nëpërmjet një lidhjeje të thjeshtë asociative, por vetëm nëpërmjet një procesi kompleks përfundimi. Pra, nga njëra anë, një lidhje asociative shpesh nuk mjafton si shpjegim për përdorimin dhe shqyrtimin e anaforave jo të drejtpërdrejta, nga ana tjetër, nuk duhet t’i atribuohet gjithashtu çdo anafore jo të drejtpërdrejtë, duhet t’i atribuohet përfundimit, pra Bridging/ Akkomodation”153

Termi anaforë jo e drejtpërdrejtë / indirekte Anapher, duket se është bërë i njohur ndërkohë edhe në nivel ndërkombëtar.Konferenca e parë ndërkombëtare për dukurinë u zhvillua, më 1996 si workshop i anaforës jo të drejtpërdrejtë në Lancaster

.

154

Gjithashtu, bie në sy që përpjekja për një përkufizim eksplicit është bërë shumë rrallë. Shpesh ka më shumë përmendje shembujsh që i shërbejnë ilustrimit të dukurisë. Megjithatë, tipat e renditur nuk e mbulojnë kurrë të gjithë spektrin e anaforikës jo të drejtpërdrejtë, duke qenë se përmenden vetëm anaforat e pjesshme - të plota që bazohen në një lidhje metonimie. Me gjithë përqasjet e shuma ndaj kësaj teme, statusi semantik i tekstit dhe preferencial i tekstit të anaforave jo të drejtpërdrejta është ende kryesisht i pasqaruar. Schwarz propozon, së pari, përkufizimin e mëposhtëm të punës. Te anaforat e drejtpërdrejta bëhet fjalë për shprehje të shquara, që qëndrojnë në varësi interpretuese ndaj shprehjeve të caktuare të strukturës së tekstit të mëparshëm dhe kanë dy funksione referenciale teksti: paraqitjen e referentëve tekstorë të rinj (të papërmendur deri më tani

. Në përshkrimin dhe në analizën e anaforës jo të drejtpërdrejtë lind, së pari, pyetja sesa e përligjur është përdorimi i termit të anaforës për këto fraza emërore pa paraprijës, duke qenë se nuk ka as bashkëreferencë, në kuptimin e identitetit të shtrirjes, as vazhdim të një pike reference të krijuar. Pra, për të kaluar konceptin e anaforikës në këtë lloj specifik të referencës së tekstit, kërkohet një bazë e përbashkët (common ground) të cilësive të caktuara referenciale dhe tekstuale. Por deri më sot nuk ka në literaturën kërkimore një shtjellim të kësaj problematike. Anaforika jo e drejtpërdrejtë, nga njëra anë, i atribuohet kryesisht në mënyrë joreflektive (d.m.th., pa arsyetim eksplicit) dhe në mënyrë intuitive fushës së anaforikës, nga ana tjetër, theksohet, veçanërisht nga perspektiva e përpunimit të tekstit, dallimi ndërmjet anaforës së drejtpërdrejtë dhe jo të drejtpërdrejtë.

152 Shih Schwarz M., “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen. 2000, fq. 60-61 153 Shih Schwarz M., “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, kapt. 5 dhe 6 154 Shih Fraurud, K. - Hellmann, Ch., “Opening remarks”, Vortrag auf dem Workshop “Indirect anaphors”, Lancaster, 1996, Gundel, J. K., “Relevance theory meets the giveness hierarchy. An account of inferrables”, në Fretheim, T. / Gundel, J. K., 1996, Schwarz, M., “Lexikalische und konzeptuelle Restriktionen beim Verstehen direkter und indirekter Anaphern”, në Hundsnurscher, F. / Weigand, E. “Lexical Structures and Language Use”, vol. II, Tübingen, Niemeyer, 1996. Fraurud që më 1992 flet për “first-mention definites”, përdor kohët e fundit edhe termin indirect anaphors; vepër e cituar tek Schwarz M., “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, fq. 105


45

në mënyrë eksplicite) dhe vazhdimin e pikës preferenciale globale. Kështu, anaforat jo të drejtpërdrejta lidhin në refencializimin tekstual procese aktivizimi dhe riaktivizimi. Le të marrim një shembull: (76) Wir besuchten gestern ein Restaurant. Der Kellner (aktivizim i Kellner, riaktivizim latent i Restaurant

Në këtë shembull, nga njëra anë, paraqitet nëpërmjet anaforës jo të drejtpërdrejtë Der Kellner një referent i ri (duke qenë se nuk është përmendur më parë në tekst në mënyrë eksplicite) në modelin e botës së tekstit, nga ana tjetër, vazhdimësia tematike ruhet nga vijimi i domeneve të referencës së fjalisë pararendëse, duke qenë se kamerieri i atribuohet restorantit të njohur, që ka një adresë konceptuale si nyjë (komb) në modelin e botës së tekstit. Në nivelin gramatikor tekstor, njohja ose arritshmëria (aksesibiliteti) i referentit sinjalizohet nga shquarsia e frazës emërore

) war sehr unhöfflich und arrogant / Ne ishim dje në një restorant. Kamerieri ishte shumë i pasjellshëm dhe arrogant.

155

• Në tekstin e mëparshëm nuk ka shprehje eksplicite të antecedentit (paraprijësit), por një shprehje reference, një trigger (shtytës) ose ankorë, që është vendimtar për interpretimin e anaforës jo të drejtpërdrejtë.

. Anaforat jo të drejtpërdrejta i ofrojnë kështu recipientit (marrësit) si informacione të reja, ashtu dhe të njohur, pra lidhin aspektet rematike dhe tematike informative. Anaforat jo të drejtpërdrejta dallohen tipikisht nga cilësitë e mëposhtme në tekst:

• Referentët e ankorës dhe të anaforës jo të drejtpërdrejtë nuk qëndrojnë në lidhje bashkëreference, por në një lidhje tjetër konceptuale të ngushtë. • Interpretimi i anaforave jo të drejtpërdrejta nuk kërkon thjesht një proces kërkimi dhe krahasimi, por një proces konstruktiv të aktivizimit të njohurive nga recipienti (marrësi). • Anaforat jo të drejtpërdrejta nuk mund të shprehen (ndryshe nga anaforat e drejtpërdrejta, ose vetëm në pak raste) me dëftorë156

(77) Sie wollte die Tür aufschließen, als sie die Maus sah. Vor Schreck ließ sie

. Krahaso për këtë (77) dhe (78):

den Schlüssel/ # diesen Schlüssel/ # ihn fallen / Ajo donte të hapte derën, kur pa miun. Nga tmerri i ra çelësi /# ky çelës/# ai. (78) Wir besuchten gestern ein Restaurant. Der Kellner/#Er/??Dieser Kellner war sehr unhöfflich und arrogant. / Ne ishim dje në një restorant. Kamerieri/#Ai/??Ky kamerier

Ky kamerier mund të përdoret në një diskurs, nëse ka një intonacion të veçantë

ishte shumë i pasjellshëm dhe arrogant.

157. Megjithatë, në gjuhën e shkruar përjashtohet përdorimi i dëftorëve158

155 Shih Schwarz M., “Indirekte Anaphern in Texten”, Tübingen, 2000, fq. 78 dhe fq. 133 156 Shih Isenberg, H., “Überlegungen zur Theorie”, në Ihwe, J., “Literaturwissenschaft und Linguistik I”, Frankfurt, Athenäum, 1971; Ziv, Y., “Pronominal reference to inferred Antecedents”, në “International conference on anaphora and (in)coherence”, Antwerpen, 1994; Gundel, J. K., “Relevance theory meets the giveness hierarchy. An account of inferrables”, në Fretheim, T. - Gundel, J. K., 1996 157 Për anaforat jo të drejtpërdrejta të shprehura me gojë, shih Cornish, F., “Antencendentless anaphors: deixis, anaphora, or what? ”, “ Journal of Linguistics”, 32, 1996 158 Shih Schwarz M., “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, pikën 5.6.2.

.


46

Anaforat jo të drejtpërdrejta janë shprehje të kompetencës sonë semantike të tekstit dhe bazohen në disponueshmërinë dhe aktivizueshmërinë e njohurive të përgjithshme të përbashkëta. Le të vështrojmë shembullin (79):

(79) Wir fahren nach Bremen (R1). Wollen wir dort den Zoo (R2) besuchen? / Ne po udhëtojmë për në Bremen (R1). Duam të vizitojmë kopshtin zoologjik (R2) atje?).

Që të kuptoj përmbajtjen e shembullit (79), duhet të di që çdo qytet i madh ka një kopsht zoologjik (pra, R1 është Bremen, R1 është qytet dhe R1 ka R2, R2 është kopshti zoologjik).

Ndërsa, që të kuptojmë në mënyrë adekuate sekuencën tekstore (dhe referencën) në shembullin (80), nevojiten ashtu që komunikuesit të kenë njohuri të përbashkëta.

(80) Wir fahren nach Bremen (R1). Ob der Hase wohl noch da ist? / Ne po udhëtojmë për në Bremen (R1). Nëse është ende atje lepuri?.

Në këtë rast, p. sh., komunikuesit kanë marrë dijeni gjatëë qëndrimit të fundit në Bremen se atje ishte një lepur (në kopsht, në rrugë etj.), i cili ka qenë temë e bisedës. Kjo njohuri është thjesht e llojit individual. Bëhet fjalë për njohuri episodike, pra njohuri specifike, që janë të lidhura me biografinë e bisedës përkatës të komunikuesit dhe janë kështu të varura nga situata dhe nga folësi.

Sipas përkufizimit tradicional të anaforës një shprehje e shquar pa paraprijës (antecendent) nuk është anaforë. Megjithatë, dukuria përfshihet në anaforikë. A ka një korrelacion sistematik ndërmjet anaforës së drejtpërdrejtë dhe jo të drejtpërdrejtë? Që mund t’i përgjigjemi kësaj pyetje në mënyrë të përshtatshme dhe të diferencuar, duhet të shtjellohet fillimisht statusi i anaforës së drejtpërdrejtë.

Tani do t’i kushtohem cilësive të anaforës së drejtpërdrejtë. II.9.1. Anaforat jo të drejtpërdrejta, aktivizimi i lidhur me domenet në modelin e botës së tekstit Proceset e aktivizimit te referencializimi në mes të tekstit kufizohen më shumë nga teksti i mëparshëm përkatës dhe modeli i botës së tekstit të krijuar. Prandaj hyrjet e para të referentëve nëpërmjet përemrave gjenden jashtëzakonisht rrallë atje (dhe në kushte të caktuara; shih për këtë pikën 5.6.1.). (81) në mes të tekstit:.. ??? Er (ai

(82) In jenen letzten Augusttagen des Jahres 1961 erwacht in einem kleinen rankenhauszimmer (Anker) das Mädchen Rita Seidel....

) (nuk është përmendur më parë si referent).... Autonomia referenciale tekstore e shprehjeve që paraqesin një referent në fillim të tekstit, nuk është e zbatueshme te anaforat jo të drejtpërdrejta në tekst. Anaforat jo të drejtpërdrejta paraqesin referentë të rinj, të papërmendur në mënyrë eksplicite deri tani në modelin e botës së tekstit, por kjo paraqitje është e varur nga disa shprehje ankore në tekstin e mëparshëm:

Die Krankenschwester tritt an das Bett... als morgens der Arzt

... (Wolf, “Der geteilte Himmel”, 9) / Në ato ditë të fundit të


47

gushtit të vitit 1961 u zgjua në një dhomë të vogël spitali (ankora) vajza Rita Seidel... Infermierja erdhi te shtrati... kur mëngjeseve mjeku (Wolf, “Qielli i ndarë”, 9).

Nisur nga ky shembullin, bëni krahasimin me shembull në vazhdim: (83)In jenen letzten Augusttagen des Jahres 1961 erwacht in einem kleinen Krankenhauszimmer (Anker) das Mädchen Rita Seidel....#Der Maurer/#Bäcker tritt an das Bett...#als morgens der Juwelier... / Në ato ditë të fundit të gushtit të vitit 1961 u zgjua në një dhomë të vogël spitali (ankora) vajza Rita Seidel...#muratori/#bukëpjekësi erdhi te shtrati...#kur mëngjeseve argjendari... (por do të ishin të kuptueshme pa problem anaforat jo të drejtpërdrejta si Die Mutter/Der Vater (nëna/babai)....; te Maurer/Bäcker (muratori-bukëpjekësi) etj. mund të ndihmonte vetëm një proces akomodimi; (shih pikën 4.4.1.). (84) Gestern traf ich eine attraktive Frau (Anker). Das Haar/#Der Bart war besonders schön / Dje takova një grua tërheqëse (ankorë). Floku/#mjekra ishte veçanërisht i/e bukur). (85) Sabine und Hanna gingen einkaufen, dann bekamen sie Hunger und wollten etwas essen. Das Restaurant/#Das Schuhgeschäft war klein und gemütlich. Sabine gab dem Kellner/#dem Friseur ein Trinkgeld / Sabine dhe Hanna shkuan të psonisnin, pastaj i mori uria dhe donin të hanin diçka. Restoranti/#dyqani i këpucëve ishte i vogël dhe i rehatshëm. Sabina i dha kamerierit Ankorimi postcedental për anaforën jo të drejtpërdrejtë haset më rrallë

/#parukierit bakshish. 159

Zgjedhja krijuese e koherencës përcaktohet sistematikisht nëpërmjet domeneve të shkaktuara në tekstin e mëparshëm. Në receptimin e anaforës jo të drejtpërdrejtë ndërtohet një nyjë e re për paraqitjen konceptuale të referentit në rrjetin e modelit të botës së tekstit. Njëkohësisht, kjo nyjë lidhet me një nyjë ekzistuese (që paraqet adresën konceptuale për referentin të shprehjes së ankorës). Sipas kësaj, hyrja e referentëve me

dhe çon në shumicën e rasteve në ndërprerje koherence ose në një kohë më të gjatë përpunimi: (86) Sabine und Hanna gingen einkaufen, dann bekamen sie Hunger und wollten etwas essen. ??? Sabine gab dem Kellner ein Trinkgeld. Das Restaurant war schön / Sabine dhe Hanna shkuan të psonisnin, pastaj i zuri uria dhe donin të hanin diçka. ??? Sabine i dha kamerierit bakshish. Restoranti ishte i bukur. (87) #Das Haar war besonder schön. Gestern traf ich eine atraktive Frau / #Floku ishte shumë i bukur. Dje takova një grua tërheqëse. Pra te anafora jo e drejtpërdrejtë bëhet fjalë si te anafora e drejtpërdrejtë për një referencë tekstore relative, pasi varet nga shprehjet e referimit. Ndërkohë që në fillim të tekstit, në parim, mund të hyjë çdo referent, kjo nuk është e mundshme në mes të tekstit. Prandaj në receptimin (marrjen) e anaforave jo të drejtpërdrejta nuk rezulton as një rematizim total si në hyrjen e referentëve në fillimet e tekstit.

159 Krahaso për këtë tekstin e mëposhtëm të Monika Schwarz : “Über einen nörgelnden Gast, der sein Truthahnfleisch zu zäh fand und mit dem Trinkgeld geizte, ärgerte sich das Personal eines Restaurants in Cheshire so sehr, dass es auf Rache sann (KSTA 23, 1997, 7) /Për një klient të bezdisur që iu duke mishi i gjeldetit shumë i fortë dhe u tregua i kursyer me bakshishin, u inatos aq shumë personeli i një restoranti në Cheshire, sa kërkonte hakmarrje”. Personeli shërben këtu si referencë kataforike, shprehja ankorë interpretuese është restoranti. Sekuanca të tilla gjenden pa dyshim në tekste natyrale.


48

anë të anaforës jo të drejtpërdrejtë mund të karakterizohet si referencë e lidhur me domenet. Siç e kemi argumentuar më lart, anaforat jo të drejtpërdrejta kanë një funksion të dyfishtë në referencializimin tekstor. Nga njëra anë, paraqesin referentë të rinj në modelin e botës së tekstit (dhe janë kështu rematike), nga ana tjetër, ato sinjalizojnë, gjithashtu, vazhdimësi të pikës globale të referencës dhe janë kështu (pjesërisht) tematike160

Për interpretimin e anaforave jo të drejtpërdrejta janë të nevojshme disa elemente referimi, term që emërtohet trigger te Hawkins

. Recipineti, pra, në përpunimin e tij nuk duhet të kryejë vetëm procese aktivizimi, por edhe riaktivizimi. Proceset e riaktivizimit rezultojnë nga marrëdhënia, ndërmjet së cilës anaforat jo të drejtpërdrejta lidhen me shprehje të tekstit të mëparshëm. II.9.2. Për rolin e ankorës: anaforat jo të drejtpërdrejta dhe riaktivizimi në lidhje me domenet në modelin e botës së tekstit

161, argument te Löbner162, antecedent trigger te Cornish163, në tekstin e mëparshëm. Sidoqoftë termi antecedent është tashmë i zënë për anaforikën e drejtpërdrejtë, termi argument është shumë i lidhur me teorinë e valencës. Prandaj Schwarz parapëlqen, duke e huazuar nga Fraurud, termin Anker / ankorë. Por Fraurud, i cili e merr termin (që përdoret edhe në semantikën e situatës me kuptim të ngjashëm) nga Prince164

Kundrejt trigger, ankora ka , sipas Schwarz, përparësitë e mëposhtme, nuk jep ndonjë arsyetim për preferencën e këtij termi.

165

Termi trigger krijon shumë idenë e inferencave që shkojnë përpara, por që ekzistenca e tyre është tejet e diskutueshme

:

166. Jo çdo shprehje referenciale merr në tekstin vijues edhe funksionin e një pike referimi për shprehjet anaforike167. Koncepti i asocimit, që është i lidhur me trigger, nënkupton idenë që thirret vetëm një potencial asocimi shumë i kufizuar në kujtesën afatgjatë dhe nëpërmjet kësaj përcaktohet mundësia e lidhjes. Por kjo, së pari, i përket vetëm një pjese të anaforave jo të drejtpërdrejta, së dyti, vendosja e marrëdhënies krijohet pas dhe jo para (ose vetëm në mënyrë latente/të fshehur dhe gjysmaktive)168

160 Shih Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, kapt. 4, fq. 73-90 161 Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978, fq.123 162 Löbner, S., “Associative Anaphors“, në “Indirect Anaphors”, Lancaster, 1996 163 Cornish, F., “ Antencendentless anaphors: deixis, anaphora, or what? ”, në “Journal of Linguistics”, 32, 1996, fq. 25, 164 Prince, E. F., “On the inferencing of indefinite this-NPs” në Joshi, A. K.-Webber, B. L.-Sag, I. L., “Elements of discourse understanding”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1981 165 Shih për këtë edhe figurën e skicuar tek M. Schwarz, “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, kapitulli 6.1.2 të hedhjes së ankorës, fq.136 166 Shih Singer, M., “Discourse inference processes”, në Gernsbacher, M. A., “Handbook of Psycholinguistics”, San Diego, “Academic Press”, 1994 167 Krahaso për këtë shënimin për antecedentët potencialë dhe aktualë tek M. Schwarz, “Indirekte Anaphern in Texten”, Tübingen, 2000, fq. 62 168 Shih Schwarz M., “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, pikën 6.1.4., fq.138

.


49

Ndërkohë që Fraurud169, për më tepër, ka një interpretim shumë të gjerë të termit ankorë, që mund të jetë tek ai edhe si një shprehje gjuhësore, ashtu edhe situata (në mënyrë të ngjashme si Hawkins termi trigger: “any element....including other discourse referents as well as elements of the global context”170, ndërsa Schwarz e kufizon fushën e përdorimit të ankorës në nivelin e përfaqësimit gjuhësor. Janë të mundshme shprehjet e shquara, që interpretohen sipas situatës dhe megjithatë nuk kanë një objekt referimi eksplicit. P. sh., përfytyrojmë situatën në të cilën i referohemi një libri të dukshëm dhe shprehet fjalia e mëposhtme: (88) Kennst du den Autor? / E njeh autorin? Fraza emërore der Autor (autori) është një referencializim në varësi të situatës (megjithëse autori nuk është i perceptueshëm). Libri kuptohet këtu si ankorë e situatës. Por natyrisht nuk është aq shumë i rëndësishëm libri konkret, por njohuritë mentale, që janë ruajtur për këtë objekt ose për klasën e këtyre objektve në kujtesën tonë afatgjatë. Një ankorë e situatës për përemrin sie (ata) te (89), do të ishte për shembull një peshkatar i ulur pranë ujërave. (89) Beißen sie? / Kafshojnë ata? Përemri mund të përdoret edhe kur nuk mund të shihet ndonjë peshk. Situata dhe njohuritë përkatëse për botën për qëllimin e veprimtarisë së të pyeturit janë baza e përdorimit dhe e interpretimit të përemrit. Pra, ankorat janë njësitë gjuhësore dhe strukturat në tekst, receptimi ose përpunimi i të cilave i paraprin anaforës jo të drejtpërdrejtë dhe përfaqësimi i tyre semantik dhe/ose informacioni konceptual janë të rëndësishme për interpretimin e anaforave jo të drejtpërdrejta. Edhe një ankorë që krijon referencë jospecifike, mund të shërbejë si pikë referimi për shprehjet anaforike jo të drejtpërdrejta, si në rastet në vazhdim: (90) Ich suche irgendein Haus in Köln. Das Dach sollte aber wenigstens regenundurchlässig sein / Unë kërkoj një shtëpi çfarëdo në Këln. Por të paktën çatia duhet të jetë e izoluar për shiun. (91) Sina will Maja erschießen. Sie hat aber noch nicht die passende Pistole gefunden / Sina do të qëllojë Majan. Por ajo nuk e ka gjetur ende pistoletën e duhur. Shprehja, e cila shërben si ankorë, aktivizon kuptimin thelbësor të ruajtur në leksikun mental, nëpërmjet kësaj arrihen lidhje semantike dhe konceptuale, si dhe një potencial inference i caktuar. Pra, domeni përkatës evokohet çdo herë nëpërmjet strukturës së kompozicionit të shprehjes ose të shprehjeve të ankorës. Shprehjet e ankorës në tekstin e mëparshëm nuk përcaktojnë vetëm qëllimin (skopus) për përdorimin e anaforave jo të drejtpërdrejta, ato përcaktojnë edhe interpretimin e tyre konceptual përkatës:

(92) In Jerusalem (Anker) findet ein Kampf um die Straße statt. Die Orthodoxen wollen den Autoverkehr am Shabbes verhindern / Në Jeruzalem (ankorë) po zhvillohet një luftë për rrugën. Ortodoksët

169 Fraurud, K., “Processing Noun Phrases in Natural Discourse”, Diss., Dept. Of Linguistics, Stockholm, 1992, fq. 25 170 Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978, fq.139

duan të ndalojnë qarkullimin e makinave në Shabbes.


50

(93) Israel (Anker) ist in zwei Lager gespalten. Die Orthodoxen fordern mehr Einfluß auf die Regierung / Izraeli (ankorë) është ndarë në dy kampe. Ortodoksët kërkojnë më shumë ndikim te qeveria.

(94) Diese Tradition ist im Judentum (Anker) seit Generationen verankert. Und die Orthodoxen halten eisern daran fest / Kjo traditë është e rrënjosur në judaizëm (ankorë) prej brezash. Dhe ortodoksët mbahen fort te kjo. (95) Israel und Syrien (Anker) verhandeln wieder. Das Friedensabkommen ist greifbar nahe (KSTA 144, 1995, 3) / Izraeli dhe Siria (ankorë) po negociojnë përsëri. Marrëveshja e paqes

Skema 3 për ankorimin

është e afërt e prekshme. Te shembulli (92) die Orthodoxen (ortodoksët) u referohet hebrenjve fetarë që jetojnë në Jeruzalem, te (93) të gjithë ortodoksëve që jetojnë në izrael dhe te shembulli (94) të gjithë hebrenjve ortodoksë në botë. Interpretimet e ndryshme të të njëjtave shprehje rezultojnë nëpërmjet hapësirave të kërkimir në modelin e botës së tekstit të evokuara nga shprehjet e ankorave (Jeruzalem, Izrael, judaizëm). Ndërsa, shembulli (95) tregon një anaforë jo të drejtpërdrejtë, që ka një ankorim të dyfishtë: në tekstin e mëparshëm dhe në njohuritë për gjendjen politike në Lindjen e Afërt. Pra anaforat jo të drejtpërdrejta janë po aq të varura në përdorimin dhe në interpretimin e tyre nga njësitë e strukturës së tekstit të mëparshme, sa anaforat e drejtpërdrejta. Në këtë kuptim mund të flitet për një referencë teksti të lidhur në mënyrë relative ose interpretuese. E lidhur kuptohet këtu si një marrëdhënie varësie interpretuese, ku anafora jo e drejtpërdrejtë është e varur nga shprehja e ankorës. Si frazë emërore e shquar ajo i sinjalizon recipientit arritshmërinë e referentit. Si te anafora e drejtpërdrejtë sigurohet arritshmëria e referentit, duke qenë se në tekstin pararendës gjendet një shprehje referimi. Kjo mundëson të kuptuarit në procesin e leximit edhe në krijimin e lehtë të koherencës. Në interpretimin e anaforave jo të drejtpërdrejta bën pjesë, nga një anë, identifikimi i shprehjes-ankorë të përshtatshme çdo herë, nga ana tjetër, vendosja e marrëdhënie ndërmjet ankorës dhe anaforës jo të drejtpërdrejtë. Këtë proces Schwarz e quan ankorim. Domenet konjitive Qëllimi (Skopus) konjitiv(a, b, c, d)

Kuptimi (x, y, z) Kuptimi (b)

↑ është i lidhur me ↑

←--------------- Ankora................................................Anafora jo e drejtpërdrejtë

171

171 Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, fq.62


51

Nëse recipienti ndesh në procesin e leximit on-line (në linjë) një anaforë jo të drejtpërdrejtë, ai duhet të identifikojë ankorën përkatëse në strukturën e tekstit të mëparshëm, për të krijuar një lidhje koherence për të dyja fjalitë. Te shembulli (96) recipienti duhet të bëjë klasifikimin e anaforës jo të drejtpërdrejtë die Ärztin (mjekja) përmes nxjerrjes së inferencës (e cila motivohet nga ankora temperatur e lartë), die Dozentin (pedagogia) interpretohet përmes shprehjes-ankorë Vorlesung (leksion) dhe skemës (përkatëse të domenit konjitiv të kësaj shprehjeje) leksion, në të cilën pedagog:u / ia përfaqëson një vlerë-default (e rregulluar paraprakisht). Në skemën e mësipërme paraqitet një rast përkatës (b me të zeza atje është për vlerën default të skemës, të cilën e zë anafora jo e drejtpërdrejtë. (96) Er konnte nicht zur Vorlesung (Anker für Dozentin) kommen, weil er hohes Fieber (Anker für Ärztin) hatte. Die Ärztin sagte, es sei ein exotischer Virus. Die Dozentin sagte, er solle sich schonen / Ai nuk mund të vinte në leksion (ankorë për pedagogen), sepse kishte temperturë të lartë (ankorë për mjeken). Mjekja tha që ishte një virus ekzotik. Pedagogia tha, që ai duhet të kujdesej për veten. Identifikohen lloje të ndryshme ankorash në strukturën e tekstit. Ankora mund të jetë edhe një fjali e plotë ose dhe më shumë fjali. Rezultati i ankorimit është lidhje dhe përfshirja e anaforës jo të drejtpërdrejtë në strukturën e krijuar të referencializimit të modelit të botës së tekstit. Këtu është struktura referenciale globale e domeneve të ankorës, që e mban referentin gjyamaktiv të disponueshëm për anaforën jo të drejtpërdrejtë. Riaktivizimi i përmendur tashmë në përpunimin e anaforave jo të drejtpërdrejta i referohet pjesës së paraqitur në mënyrë implicite dhe të aktivizuar në mënyrë latente (të fshehur) të domeneve konjitive të ankorës, i cli pastaj zihet në mënyrë eksplicite nga anafora jo e drejtpërdrejtë. Ankorimi i suksesshëm drejton kështu arritshmërinë dhe integrimin e referentit të anaforës jo të drejtpërdrejtë në modelin e botës së tekstit. Këtu vlen i njëjti kusht për anaforën jo të drejtpërdrejtë si për anaforën e drejtpërdrejtë. Arritshmëria e shpejtë e referentit nuk siguron ende integrimin optimal në modelin e botës së tekstit. (97) In der Bundesregierung ist wieder einmal Krach. Der Kanzler/??Der Mann von Hannelore Kohl/???Der Saumagen-Gourmet will schlichten / Në qeverinë federale ka përsëri grindje. Kancelari/??Burri i Hannelore Kohl/???Der Gourmet-I (ekspert ushqimesh) i stomakut të derrit dëshiron të pajtohet. Referenti i të tria frazave emërore mund të arrihet lehtë. Eedhe atribuimi i anaforës jo të drejtpërdrejtë ndaj ankorës ecën pa problem. Por shprehjet funksionojnë mirë në mënyrë të ndryshme si anaforë jo e drejtpërdrejtë (në lidhje me koherencën dhe stilin), duke qenë se vetëm anafora jo e drejtpërdrejtë der Kanzler (kancelari) ka një rol të përshtatshëm (pra një vlerë-default) në domenin konjitiv Bundesregierung (qeveria federale)

Në shumicën mbizotëruese të punimeve për anaforikën jo të drejtpërdrejtë analizohen vetëm shprehjet e shquara. Cosse (1996) argumenton se shquarsia nuk është aspak e

. II.9.3. Togfjalëshat emërorë të pashquar. Parantezë e shkurtër: togfjalëshat emërorë të pashquara si anaforë jo e drejtpërdrejtë


52

nevojshme për këtë lloj reference, se edhe shprehjet e pashquara mund të funksionojnë si anafora jo të drejtpërdrejta. (98) Tom hat ein Auto gekauft. Die Reifen sind kaputt / Tomi ka blerë një makinë. Rrotat janë prishur. (99) Tom hat ein Auto gekauft. Ein Reifen ist kaputt / Tomi ka blerë një makinë. Një rrotë është prishur. (100) Tom hat ein Auto gekauft. Zwei Reifen sind kaputt / Tomi ka blerë një makinë. Dy rrota janë prishur. (101) Tom repariert ein Dach. Die Ziegel sind zerbrochen (Einige Ziegel sind zerbrochen) / Tomi riparon çatinë. Tjegullat janë thyer (Disa tjegulla Ndërkohë që togfjalëshat emërorë të shquara, sipas Hawkins

janë thyer). 172, përcaktojnë

tërësinë e sasisë së referencës, togfjalëshat emërorë të pashquara përcaktojnë vetëm pjesë të sasisë së referencës dhe shkaktojnë kështu gjithmonë një variant veçues173. Shprehjet e pashquara mund të përdoren me një funksion pothuajse anaforik. Vateri174, i cili i ka konsideruar togfjalëshat emërorë të pashquara (për shkak të aftësisë së tyre për t’u ndërthurur me përcaktorët) si shprehje të kuantifikuara, e shpjegon me anë të shembujve të mëposhtëm. (102) Nachdem Paul das Auto ausgeschlachtet hat, hat er einige Räder repariert / Pasi i hoqi pjesët e përdorshme makinës, ai riparoi disa rrota. (103) Auf der Straße spielten Kinder. Ein Kind weinte / Në rrugë luanin fëmijë. Një fëmijë qante. (104) Klaus hat ein Buch genommen und eine Seite bekritzelt / Klausi ka marrë një libër dhe ka shkarravitur një faqe

Por në lidhje me interpretimin e tyre konceptual dhe funksionin e koherencës tekstore ato ngjasojnë në të vërtetë me anaforën jo të drejtpërdrejtë, që mund të emërtohet me shprehje të shquara. Ato i sinjalizojnë recipientit vazhdimin e një pike referimi brenda një domeni (madje nga ana teorike e të kuptuarit mbahen parësore në bazë të semantikës së emrit bazë të togfjalëshit emëror dhe jo në bazë të shprehjes

. Në variantin, në të cilin te shembulli (102), rrotat janë pjesë e makinës së përmendur më parë, ndodh një lokalizim dhe interpretim veçues. Vateri flet për “variantin pjesërisht të shquar”. Te shembulli (103) zgjidhet një fëmijë si pjesë e një sasie reference të përmendur më parë. Te shembulli (104) eine Seite (një faqe) shënon një pjesë përbërëse të librit të paraqitur më parë. Duke qenë se, te shquarsia dhe joshquarsia (shprehjet e shquara dhe të pashquara mund të kenë sipas përdorimit konceptual variante specifike ose jospecifike), bëhet fjalë për cilësi sintaksore (që tregojnë variante semantike kompozicionale, nuk na duket e këshillueshme të përzihen interpretimet konceptuale dhe informacionet gramatikore nga ana terminologjike. Fraza të tilla emërore si pjesërisht të shquara, nuk duhet të vlerësohen.

172 Shih Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978 173 Shih Löbner, S., “Associative Anaphors“, në “Indirect Anaphors”, Lancaster, 1996 174 Vater, H., “Zur Abgrenzung der Determination und Quantoren”, në: Vater, H., “Zur Syntax der Determination”, Tübingen, Narr, 1986a, fq.30; Vater, H., “Einführung in die Referenzsemantik”, Köln, Klage11, 1986b, fq.68


53

kuantifikuese). Në këtë kuptim, ato në funksion e tyre janë pjesërisht anaforike. Por, ndryshe nga anaforat e shquara, ato nuk i sinjalizojnë recipientit në momentin e receptimit të tyre on-line kërkimin për një referent të aktivizuar dhe të arritshëm në modelin e botës së tekstit175

Karttunen

. Si paraqitjet semantike edhe përpunimi on-line (në linjë) duhet të modelohen ndryshe. Lidhur me këtë punim, do të merremi vetëm me anaforat jo të drejtpërdrejta të koduara në mënyrë të shquar. II.10. Për hyrjen e referentëve, proceset e aktivizimit në modelin e botës së tekstit II.10.1 Kushtet për hyrjen e referentëve

176 është përpjekur në trajtim, që ndërkohë vlen “si klasik”, të japë kushtet paraprake për hyrjen e referentëve dhe mundësinë e rimarrjes anaforike. Si rrjedhojë, referentët tekstorë janë njësi që hyjnë nëpërmjet frazave emërore të pashquara, të cilave mund t’u referohemi në mënyrë anaforike në vazhdimësinë e tekstit. Hyrja e një referenti dhe mundësia e rimarrjes anaforike janë të lidhura reciprokisht: rimarrja anaforike e një referenti, si rrjedhojë, është e mundshme atëherë dhe vetëm atëherë, kur një referent tekstor ka hyrë më parë dhe hyrja e një referenti tekstor jepet atëherë dhe vetëm atëherë, kur është e mundshme rimarrja anaforike177

Pa hyrjen e mëparshme të referentit për er (ai) dhe das rote (e kuqja) kjo fjali nuk kuptohet (pa patur informacione të tjera) nga ana referenciale për recipientin. Krijimi i referentëve të tekstit, që mund të funksionojnë si antecendentë për shprehjet anaforike, analiza e të cilave mund të shihet si vendimtare për diskutimin në këtë fushë të problemit, i nënshtrohet këtu, sipas Karttunenit

. (105) #Er hat sich für das rote entschieden / #Ai ka vendosur për të kuqen.

178

• Referenti i tekstit duhet të jetë paraqitur nëpërmjet një fraze emërore antecendenti (e pashquar) referuese (jokallëzuesore)

, kufizimeve të mëposhtme:

179. Sipas Hickmann180

(106) Ein Linguist betritt den Raum. Der Linguist ist müde / Një gjuhëtar hyri në dhomë. Gjuhëtari është i lodhur.

, togfjalëshat emërorë të përdorura në mënyrë predikative nuk krijojnë referentë, por shërbejnë vetëm si specifikues.

175 Shih Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, Kapt.6 176 Shih Karttunen, L., “Discourse referents”, Coling Reprint, Stockholm, 1969 177 Shih Karttunen, L., “Discourse referents”, Coling Reprint, Stockholm, 1969 (këtu bëhet fjalë për një konstatim jo të parëndësishëm, i cili i shërben dallimit të referencës anaforike nga referenca deiktike dhe kataforike) 178Shih Karttunen, L., “Discourse referents”, Coling Reprint, Stockholm, 1969; Karttunen, L., “What do referential indices refer to?”, Indiana University Linguistic Club, 1968 179 Shih Karttunen, L., “Discourse referents”, Coling Reprint, Stockholm, 1969, fq.5; shih edhe Fritz, G., “Kohärenz. Grundlagen der linguistischen Kommunikationsanalyse”, Tübingen, Narr, 1982 180 Hickmann, H., “Creating reference in discourse”, në Kreiman, J. - Ojeda, A., “Papers the parasession”, Chicago, Chicago Linguistics Society, 1980


54

(107) Er ist (ein) Linguist. #Der Linguist ist müde / Ai është (një) gjuhëtar. #Gjuhëtari është i lodhur.

• Një referent teksti mohues nuk mund të jetë antecedent për një anaforë. (108) Er hat ein Auto gekauft. Es ist blau / Ai bleu një makinë. Ajo është blu. (109) Er hat kein Auto gekauft. #Es ist blau / Ai nuk bleu një makinë. #Ajo është blu)

• Ndryshimi i një referenti teksti nga një mënyrë në një tjetër pengon mundësinë e rimarrjes anaforike

(110) Ich hätte gerne ein Auto.#Es ist blau / Unë do të kisha me kënaqësi një makinë. #Ajo është blu. (111) Ich hätte gerne ein Auto.#Es müßte blau sein / Unë do të kisha me kënaqësi një makinë.#Ajo duhet të ishte blu. Megjithatë te togfjalëshat emërorë të përdorur si kallëzuesorë me funksion atributiv si te (112) janë të mundshme lidhjet anaforike që krijojnë referencën e përgjithshme (pra referencën e tipit). (112) Martin ist ein Linguist. Linguisten/Die beschäftigen sich mit der Sprache / Martini është një gjuhëtar. Gjuhëtarët/Ata merren me gjuhën. Dhe referenca token anaforike është natyrisht e mundshme, nëse fraza emërore kallëzuesore emërton një objekt specifik: (113) Wir spielen jetzt ein Spiel1. Das Spiel1/Es1 heißt “Abrakkas“ / Tani do të luajmë një lojë1. Loja1/Ajo1 quhet “Abrakkas“. (114) Wir grübelten lange über diese Frage1. Aber sie1 schien unbeantwortbar zu sein / Ne u menduam shumë për këtë pyetje1. Por ajo1 duket se nuk ka përgjigje. Kalimi nga një referencializim në një tjetër është gjithashtu i mundshëm këtu: (115) Karpov zog ein Pferd. Das Pferd ist die Figur beim Schach, die über Eck zieht. (Conte 1986:9)/ (Karpov lëvizi një kalë. Kali është figura në shah, që lëviz me kënd të drejtë. Në fjalinë e parë krijohet një referencë token (një kalë i caktuar u lëviz nga Karpov), ndërsa në fjalinë e dytë (të interpretuar në mënyrë të përgjithshme) një referencë tipi. Edhe në lidhje me mohimin e referentëve dhe faktet mund të konstatohen përjashtime: (116) Er hat jetzt doch kein Auto (gekauft). Es war ihm zu teuer. Er hat sich für ein Motorrad entschieden / Ai nuk ka (blerë) makinë tani. Kjo ishte shumë e shtrenjtë për të. Ai vendosi për një motor. (117) Er hat nie geheiratet. Sie starb kurz vor der Hochzeit / Ai nuk u martua kurrë. Ajo vdiq pak para martesës. (118) Er ist nicht verheiratet.#Die Frau/#Sie ist ihm schon fünf Jahre treu. Vs (Ai nuk është i martuar. #Gruaja/#Ajo i është besnike prej pesë vjetësh.) (119) Er ist nicht verheiratet. Die Frau starb kurz vor der Hochzeit / Ai nuk është i martuar. Gruaja vdiq pak para martesës. (120) Hans hat keine Examen. Im letzten Augenblick hat er es/den Prüfungstermin/ die Prüfung vor lauter Angst abgesagt / Hans nuk ka provime. Ai e anuloi atë (datën e provimit) provimin nga frika e fortë.


55

Pra vendimtar nuk është mohimi vetë, por lloji i lidhjes tematike dhe referencializimi në fjalinë pasuese. Është shqyrtuar hollësisht nga Fauconnier-i181 në se dhe në ç’masë ruajtja e një referenti teksti ndikohet nga kalimi në një modalitet në një tjetër. Në tërësi, konstatohet që kushtet për hyrjen e referentëve marrin parasysh më shumë ndikimin e faktorëve konceptualë dhe duhet të jenë edhe në thelb më të ndjeshëm ndaj kontekstit, sesa janë deri tani. Këtu mund të krahasonim edhe Andreson-Boyle182

Petersoni

, të cilët shqyrtuan hyrjen e referentëve në dialogë dhe mundën të tregonin që njohuritë paraprake të përbashkëta dhe skema e aktivizuar çdo herë kishin ndikim të ndjeshëm në llojin e emërtimit.

183 ka përftuar nëpërmjet kërkimeve empirike, teorinë që fëmijët dyvjeçarë përdornin shënues (markues) kohezioni për krijimin e koherencës, me hyrjen e referentëve të rinj, por kanë ende probleme për shumë kohë184

Hyrja e referentëve ka të bëjë me procesin e aktivizimit (të ri) dhe, njëkohësisht, me aspektin e markimit të remës. Me cilat mjete gjuhësore kryhet hyrja e referentëve në tekste natyrale? Supozimi standard i përhapur gjerësisht për këtë është që normalisht përdoren fraza emërore të pashquara për t’iu referuar për herë të parë një referenti në tekst

. II.10.2. Tipat e hyrjes së referentëve

185. Shembulli i mëposhtëm do të tregonte rastin tipik normal: (121) Ein einfacher junger Mensch reiste im Hochsommer von Hamburg... nach Davos-Platz... (Mann, “Der Zauberberg”, 7) / Një njeri i ri i thjeshtë

181 Shih Fauconnier, G., “Mental Spaces”, Cambridge, Mass., MIT Press, 1985; shih për këtë edhe Croft, W., “The role of domains in the interpretation of metaphors and metonymies”, Cognitive Linguistics 4, 4, 1993.a 182 Shih Anderson, A. H. - Boyle, E. A., “Forms of introduction in dialogues: their discourse contexts and communicative consequences” , Language and Cognitive Processes 9, 1994, fq.101-122 183 Peterson, C., “Identifying referents and linking sentences cohesively in narration”, Discourse Processes, 16, 1993 184 Shih Hickmann, H., “Creating reference in discourse”, në Kreiman, J. - Ojeda, A., “Papers the parasession”, Chicago, Chicago Linguistics Society, 1980, e cila konstaton një hyrje adekuate konsistente të referentëve që nga viti i dhjetë i jetës. 185 Shih Karttunen, L., “Discourse referents”, Coling Reprint, Stockholm, 1969; shih Hickmann, H., “Creating reference in discourse”, në Kreiman, J., - Ojeda, A., “Papers the parasession”, Chicago, Chicago Linguistics Society, 1980; shih Heim, I., “The semantics of definite and indefinite noun phrases”, University of Mass., Amherst, 1982; shih Marslen-Wilson, W.- Tyler, L. K., “The resolution of discourse-anaphors”, Text 2, 1982; shih Ariel, M., “Accessing Noun Phrase antecedents”, New York, Routledge, 1990; Rouchota, V., “On indefinite descriptions.” Journal of Linguistics 30, 1994; shih Schecker, M. : “Kontakt vs. Distanz: Systematik und Funktionsweise von Pronominalisierungen im Text”, në Perennec, M. H., “Pro-Formen des Deutschen”, Tübingen, Stauffenburg Verlag, 1996

udhëtoi në mes të verës nga Hamburgu... për në Davos-Platz... ( Thomas Mann, “Mali magjik”, 7) Jashtëzakonisht rrallë protagonisti ose protagonistja paraqitet në mënyrë kaq eksplicite si referent/e teksti si te shembulli (122):


56

(122) Weibliche Trägerin der Handlung...ist eine Frau von achtundvierzig Jahren, Deutsche; sie ist 1,71 groß, wiegt 68, 8 kg...(Böll, “Gruppenbild mit Dame”, 7) / Personazhi femër...është në grua dyzet e tetë vjeç, gjermane; ajo është 1,71 e gjatë, peshon 68,8 kg... (Heinrich Böll, :Tablo grupi me zonjë”, 7) Por, pa dyshim, që mund të përdoren jo vetëm fraza emërore të pashquara, për të paraqitur referentë në botën e tekstit, e tregojnë shembujt e mëposhtëm:

• Hyrja e referentëve të tekstit nëpërmjet emrave të përveçëm (EN) dhe fraza emërore të shquara:

(123) Alfons Clenin, der Polizist von Twann, fand am Morgen... einen blauen Mercedes, der am Straßenrande stand. (Dürrenmatt, “Der Richter und sein Henker”, 5) / Alfons Clenin, polici i Twann, gjeti në mëngjes.. .një mercedes blu që qëndronte në anë të rrugës. (Dürrenmatt, “Gjyqtari dhe xhelati i tij”, 5). (124) In jenen letzten Augusttagen des Jahres 1961 erwacht in einem kleinen Krankenhauszimmer das Mädchen Rita Seidel. (Wolf, “Der geteilte Himmel”, 9) / Në ato ditë të fundit të gushtit të vitit 1961 u zgjua në një dhomë të vogël spitali vajza Rita Seidel

• Hyrja nëpërmjet emrave të përveçëm:

(Wolf, “Qielli i ndarë”, 9)

(125) “Verflucht” Hanno Hackmanns Hand öffnete sich und schloß sich vergeblich. Zwei Zentimeter entfernt lag der Manschettenknopf auf dem Teppichboden unter dem Biedermeier-Bett, aber er konnte ihn nicht zu fassen kriegen (Schwanitz, “Der Campus”, 5) / “Mallkuar” dora e Hanno Hackmanns hapej dhe mbyllej më kot. Dy centimetra larg ishte butoni i manshetës në dyshemenë me qilim nën krevatin Biedermeier, por ai nuk arrinte ta kapte (Schwanitz, “Kampusi”, 5) (126) Plötzlich drängte Sabine aus dem Strom der Promenierende hinaus... (Walser, “Ein fliehendes Pferd”, 9) / Papritur Sabine u turr nga luzma e shëtitësve... (Walser, “ Një kalë i arratisur”, 9). (127) Ilsebill salzte nach. (Grass, “Der Butt”, 9) / Ilsebill

• Hyrja nëpërmjet frazave emërore të shquara:

i shtoi kripë (Grass, “Shojza”, 9).

(128) Die Frau kam auf Ravic zu. Sie ging schnell, aber sonderbar taumelig. (Remarque, “Arc de Triomphe”, 5) / Gruaja iu afrua Ravicit. Ajo ecte shpejt, por çuditërisht e trallisur (Remarque, “Harku i triumfit”, 5). (129) Im Beginn der Erzählung wird der alte Zigeunerhauptman... in die Schelde geworfen (Mann, “Mondnachtphantasien”, 80) / Në fillim të tregimit kryetari plak i ciganëve... hidhet në Schelde (Mann, “Fantazi nate me hënë”, 80) (130) Der König hat gesiegt. Er hat den Feind besiegt. (Mann, “Henri Quatre”, 5) / Mbreti

• Hyrja nëpërmjet përemrave:

fitoi. Ai e mposhti armikun (Mann, “Henri i Katërt”, 5).

(131) Sie hatte eine Altstimme und hieß Lydia. (Tucholsky, “Schloss Gripsholm”, 10) / Ajo kishte një zë të lartë dhe quhej Lydia. (Tucholsky, “Kështjella Gripsholm”, 10)


57

(132) Da er Raat hieß, nannte ihn die ganze Stadt Unrat (Mann, “Professor Unrat”) Meqenëse ai quhej Raat, i gjithë qyteti e thërriste Unrat (Mann, “Profesor Unrat”). (133) Im Zug wird es nach Gaithain warm. Sie bibbert bis dahin (Hensel, “Veilchen im Knoploch”, 166) / Në tren bëhet ngrohtë pas Gaithain. Ajo

Shprehjet e shquara në përmendjen e parë të referentëve në fillim të tekstit konsiderohen si katafora. Ato prodhojnë një marrëdhënie pashquarsie, e cila duhet të zgjidhet në tekstin vijues. Megjithatë, te tregimi i Hensels protagonistja emërtohet edhe në tekstin vijues vetëm nëpërmjet përemrave. Lexuesi mëson që bëhet fjalë për një grua (ndoshta jo për një fëmijë), vetëm sipas informacioneve të tjera në tekst. Një interpretim postcendent dhe specifikim nëpërmjet një shprehjeje më të pasur me informacion nuk arrihet kurrë. Identiteti i referentit (edhe paraqitja konceptuale në TWM

dridhet deri atje (Hensel, “Manushaqe në vrimën e kopsës”, 166). Tregimi i Deitmer e paraqet protagonistin në fillimin e tekstit si më poshtë: (134) Durch die geschlossene Tür drang das Schreien einer Männerstimme... Ich hasse dich, schrie die Stimme... (Deitmer, “Musik”, 46) / Nëpërmjet dyerve të mbyllura depërtoi ulëritja e një zëri burri... “Unë të urrej”,- ulëriti zëri... (Deitmer, “Muzikë”, 46). Një referenti i atribuohet zëri vetëm pas disa fjalive. Shembujt e diskutuar tregojnë hyrjen e referentëve që ndodh në fillim të një tregimi ose të një romani. Këto procese aktivizimi kanë kështu një status të veçantë referencial teksti. Informacionet, të cilat transmetohen, janë tërësisht rematike. Këtu duhet të theksojmë që tema dhe rema konsiderohen në këtë punim si vlera informacioni konjitiv (nga perspektiva e recipientit).

186) m betet i papërcaktuar. Kjo kundërshton supozimin e Dressler187, që përmendja e një antecedenti specifik në pozicion postcendent është e detyrueshme . Dressler përmend tregimin e Thomas Mann “Ligji”, i cili fillon në mënyrë kataforike (Seine Geburt war...er...Er.. / Lindja e tij ishte... ai... Ai...). Megjithatë disa fjali më pas merr antecedentin e munguar nëpërmjet përmendjes së emrit të referentit, Moses. Në disa tekste, veçanërisht ato që i përkasin llojit të tekstit histori krimi ose roman krimi, referentët paraqiten pjesërisht edhe, me vetëdije nga producenti, me shprehje jo të sakta. (135) Während er noch dorthin blickte..., knallte ein Feuerwerkskörper. Der Knall war nicht laut...er hielt es nicht für einen Knallfrosch... dann überlegte er, ob es sich um Auspuffgeknall eines Autos handeln könnte. (Coxe, “Dreißig Tage Bedenkzeit”, 2) / Ndërsa ai shihte ende atje..., shpërtheu një fishekzjarr

Vetëm pas dhjetë faqesh recipienti informohet që bëhej fjalë për një të shtënë. Pra recipienti përballet me llojet më të ndryshme të hyrjes së referentëve në kuptimin e

. Shpërthimi nuk ishte i lartë... atij nuk iu duk si fishekzjarrët që plasin në tokë... pastaj u mendua, se mos bëhej fjalë për shpërthimin e marmitës të një makine (Coxe, “Tridhjetë ditë kohë për të menduar”, 32)

186 Textweltmodel – modeli botës tekstore 187 Shih Dressler, W., “Cognitive perspectives of “naturalist” linguistic models”,” Cognitive Linguistics”, 1990:90.


58

tekstit. Por nuk ka pengim ose ngadalësim të procesit të të kuptuarit, nëse referentët aktivizohen dhe më vonë riaktivizohen me anë të shprehjeve të shquara, me pak informacion, të paqarta ose madje “false”. Recipienti e pranon informacionin si mjet reference të varur nga kuptimi tërësor i tekstit. Shpërndarja e informacionit në tekste ndjek kryesisht synimet superiore të producentit gjuhësor. Shprehjet kataforike funksionojnë si mbajtëse vendi (place holder) mentalë për nyje që specifikohen më tej në modelin e botës së tekstit. Recipienti pret infroamcione të tjera, që mundësojnë referencializim më të saktë. Megjithatë, nëse këto specifikime nuk ndodhin, lexuesi pranon këtë lloj reference si një zgjedhje informacioni, e varur nga kuptimi i tekstit (superior). Këtu luajnë një rol vendimtar llojet përkatëse të teksteve dhe potenciali i pritshmërisë në lidhje me një lloj të tillë teksti, çka është veçanërisht e dukshme te historitë e krimit. Të gjithë shembujt e diskutuar deri tani për hyrjen e referentëve kanë të përbashkët, që qëndrojnë çdo herë në fillim të tekstit, pra i japin recipientit të dhënat e para për ndërtimin e një modeli të botës së tekstit. Këtu edhe shprehjet e shquara janë plotësisht rematike. Ato nuk janë në asnjë varësi që përshkruhet nga struktura e tekstit ose konceptuale dhe, për rrjedhojë, nuk kanë një ankorë ose antecedent interpretues188

Rimarrja në literaturën tekstgjuhësore trajtohet më së shumti si mjet i kohezionit të tekstit, e cila, sipas Kallmeyer-it

.

II.11. Tipat e rimarrjes

189, është kriteri bazë për konstituimin e strukturës tekstore në përgjithësi. Bellert rimarrjen e elemeneve në tekst e quan si "kushtim kryesor, megjithatë jo të mjaftueshëm, për kohërencën e një teksti"190. Ndërsa Brinker191 dallon mes rimarrjes eksplicite dhe asaj implicite. Një vështrim interesant për sa u përket këtyre dy termeve gjuhësorë, jep Von Polenz-i192

188 Shih Spiel, C. : “Zum Einfluss von Textinhalt, Titel und Vorwissen auf das Textverstehen”, Zeitschrift für experimentelle uind angewandte Psychologie 3, 1990. 189 Shih Kallmeyer et al. : “Lektürekolleg zur Textlinguistik”, Königstein: Athenäum, 1980. 190 Shih Bellert 1974 fq 216, vepër e cituar tek Çeliku, A.: “Koherenca tekstore : Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, SHGB Asdreni, Shkup 2005, fq.132. 191 Shih Brinker K.: „Linguistische Textanalyse„ Botimi i katërt i përpunuar, Erich Schmidt Verlag, 1997 192 Shih Polenz von, P. : “Deutsche Satzsemantik”, Berlin , New York: de Gruyter, 1988.

. Sipas tij, tekstet janë si shkëmbinj akujsh dhe vetëm një pjesë e vogël e tyre dallohet mbi sipërfaqen ujore, pjesa më e madhe mbetet e fshehur nën ujë. Pjesa "mbi sipërfaqe" përbën ekspliciten e tekstit, ndërsa pjesa "e fshehur" nën sipërfaqe implicitin e tij, që nënkupton se rimarrja eksplicite realizohet në strukturat sipërfaqësore të tekstit dhe përbën mjetin e kohezionit të tekstit, ndërsa rimarrja emplicite mjetin e koherencës së tekstit. Çfarë kuptojmë në fakt me këto dy lloje rimarrjesh?

II.11.1. Rimarrja eksplicite


59

Rimarrja eksplicite realizohet atëherë kur rimerren elemente që gjenden të shprehura gjuhësisht në një kontekst (teksti si njësi bazë e sistemit), pra, elementet që kanë të njëjtin referim në tekst. Këto elemente mund të jenë emra (apo grupe emërore) dhe përemra (në gjuhën shqipe edhe trajta të shkurtëra të përemrit vetor). Por kjo nuk do të thotë që nuk mund të jenë edhe pjesë të tjera të ligjëratës, si: folje, ndajfolje, mbiemra etj.

Pra, koherenca emërore në tekst (në të dyja gjuhët) realizohet me anë të përsëritjes së tipareve të caktuara të strukturës, e thënë ndryshe, ajo në mënyrë eksplicite bazohet në anën formale të të tërë tekstit. Edhe mënyra si përsëriten këto shprehje në mbarë tekstin, të lë të kuptosh se bëhet fjalë për një tërësi të organizuar dhe të realizuar mirë nga ana gjuhësore.

Për të ilustruar me shembujt këtë që përmendëm më lart, po i referohemi A. Çelikut, i cili merr përsipër të shqyrtojë një artikull gazete apo edhe një përrallë, pasi, sipas tij, del që të dyja llojet e teksteve kanë një denduri të madhe për sa u përket elementeve të rimarra në tekst.

Konkretisht, ja njoftimi i gazetës: (136) Në Uglar gjendet e varur një 28-vjeçare

GJILAN, 17 ma.- Një vajzë 28 vjeçe është e kanë gjetur të varur në shtëpinë e saj në fshatin Uglar, njoftoj të hënën zëdhënësi rajonal i ShPK-së në Gjilan, Ismet Hashani. Sipas tij, trupi i pajetë i viktimës është gjetur në fundjavë. "Ajo është gjetur e varur në shtëpinë e saj",- ka thënë Hashani, gjë që sipas policisë, familjarët kanë deklaruar se viktima përdorte ilaçe për shkak të problemeve mendore. "Policia dhe prokurori kanë dalë në vendin e ngjarjes me ç'rast prokururi ka urdhëruar që trupi i saj të dërgohej në autopsi në morgun e Rahavecit, ku edhe do të mësohet më shumë për vdekjen e saj”,- ka thënë Hashani

Siç shihet, ngjarja zhvillohet në dy linja. Nga njëra anë, kemi varjen e vajzës 28-vjeçare nga një fshat i komunës së Gjilanit dhe rimarrjet që lidhen me të: një vajzë 28-vjeçare që rijepet me anë të trajtës së shkurtër të përemrit vetor e, pastaj pak më poshtë është ridhënë me anë të përemrit vetor ajo, pastaj me anë të emrit viktima. Rimarrjet e llojit në shtëpinë e saj, trupi i saj dhe vdekja e saj kanë të bëjnë me rimarrjen implicite që do ta shtjelloj në nënkreun pasues. Nga ana tjetër, kemi policinë, e cila heton ngjarjen dhe rimarrjet: zëdhënësi Ismet Hashani (tri herë), prokurori (dy herë) etj. Por përsëritja e vazhdueshme e të njëjtit emër, grup emëror apo përemër në tekst mund të rezultojë me një monotoni stilistikore, p.sh.,., sikur në artikullin e mësipërm vazhdimisht të rimerrnim grupin emëror një vajzë 28-vjeçare me të njëjtin grup emëror e jo me përemrin ajo ose me elementin e të njëjtës klasë viktima, atëherë lexuesi, kuptohet, në sekuenca më të gjata sa vetë artikulli, do të fillonte të lodhej dhe t'i vinte mërzi nga leximi i tekstit

. ("Koha Ditore", 18 maj 2004)

193

Rimarrjet e këtilla, me sa mund të konstatojmë nga analiza e artikullit të mësipërm, në radhë të parë, i shërbejnë identifikimit të personave, të objekteve, të sendeve të menduara në tekst, me qëllim që të fitohet vëmendja e marrësit. Pikërisht, kjo rimarrje (emërore apo përemërore) e strukturuar në tekst realizon, sipas Çelikut,

.

193 Shih Çeliku A., “Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni”, Shkup, 2005, fq.133


60

koherencën tekstore, e cila për marrësin është një indikator i mirë për sa u përket marrëdhënieve përmbajtjesore në tekst.

II.11.2. Rimarrja implicite

Rimarrja implicite, përkundër rimarrjes eksplicite, nuk i ka drejtpërsëdrejt këto

elemente, por në mëyrë të tërthortë ndihmon situata për kuptimine tyre, domethënë, elementet jashtëgjuhësore vijnë në ndihmë për të kuptuar se për çfarë bëhet fjalë dhe rimarrja ka të bëjë pikërisht me lidhjen dhe shprehjen gjuhësore të këtyre elementeve. Pra, elementet nuk e kanë të njëjtin referim në tekst siç e ka rimarrja eksplicite. Çeliku zgjedh shembujt e mëposhtëm në shqyrtim:

(137) Agimi për çdo ditë udhëton me autobus për të shkuar në Tetovë. Nga stacioni i autobusit ai merr një taksi për të shkuar në Universitet

• Logjike: Një akt terrorizmi - Bin Ladeni, pyetje – përgjigje etj.

. Këtu fjala Tetovë nuk rimerret drejtpërsëdrejti nga stacioni i autobusit, por kjo e

fundit është pjesë e çdo qyteti. Dimë që çdo qytet ka të paktën një stacion autobusi. Rimarrje implicite në shembullin e mësipërm mund ta kthejmë pa problem në rimarrje eksplicite:

(137') Agimi për çdo ditë udhëton me autobus për të shkuar në Tetovë. (Tetova ka një stacion autobusi). Nga stacioni i autobusit ai merr një taksi për të shkuar në Universitet.

Në shtesë e tillë do të ishte e panevojshme, sepse të gjithë e dinë nga përvoja jetësore se çdo qytet ka minimalisht një stacion autobusi apo një stacion treni. Diskutime apo përqasje të tilla, të tipit që një qytet ka një stacion autobusi, një kinema apo një lulishte, apo se një shtëpi ka një oborr, një derë të madhe, një dhomë, në gjuhësinë e tekstit do të quhen me termin kontiguiteti semantik, që në studimin e Çelikut e gjejmë në shqip të njehsuar me termin shqip puqje. Sipas tij, elementet qëndrojnë përkrah njëri-tjetrit, të puqur njëri me tjetrin. Dhe kjo "puqje" nuk është rastësore. Ajo ka të bëjë me faktin se ndërmjet tyre ekziston një lidhje që mund të jetë e natyrave të ndryshme: kuptimore, sintaksore, referuese, strukturore, leksikore etj., e cila vetvetiu nënkuptohet, pa qenë nevoja të shprehet.

Sipas R. Harweg, raportet e puqjes mes fjalëve në një tekst mund të jenë tri llojesh:

• Ontologjike: Njeriu - fytyra; elefanti - feçka; fëmija - e ëma etj.

• Kulturore: Qyteti – stacioni i autobusit; xhamia - minarja; spitali - mjeku etj.194

II.11.3. Rimarrja anaforike përmes lidhjes semantike-emërore

.

Siç përcakton R. Harweg, “Rimarrja semantike është rimarrja e një elementi paraprirës me një sinonimi ose hiperonimi”195

194 Harweg, R., “Pronomina und Textkonstitution“, München, Fink, 1968, fq.192

. Shumë anafora konceptuale në tekste


61

mund të sqarohen me lidhjet e tipit një-pjesë nga-e-tëra (në gjuhësinë gjermane, për këtë lidhje gjejmë termin meronimi), të cilat shqyrtohen nga shumë studiues të semantikës si pjesë e njohurive encikopedike. Shembulli i mëposhtëm tregon një tip të tillë:

(138) Alphons Clenin ... fand einen blauen Mercedes... Es war ihm, als sei der Fahrer auf das Steuer gesunken… Er bemerkte jedoch im gleichen Augenblick, dass der Mann tot war. Die Schläfen waren durchschossen (Dürrenmat , “Der Richter und sein Henker”, 5) / Alfons Klenin... gjeti një Mercedes blu... iu duk, sikur shoferi ishte mbështetur mbi timon... ai vuri re po në atë cast, se burri kishte vdekur. E kishin qëlluar në tëmth ...

Këtu përmendet elementi paraprirës, një Mercedes blu, që emërton një referent dhe anafora konceptuale “das Steuer – mbi timon“ një pjesë të këtij referenti. Përkatësisht, po e njëjta situatë paraqitet edhe tek “Mann – burri“ dhe “die Schläfe – në tëmth“. Ky interpretim bazohet tek renditja e një lidhjeje semantike mes elementit paraprijës dhe anaforës jo të drejtpërdrejtë. Mund të dallohen disa tipe meronimie tek lidhja semantikore një-pjesë nga-e-tëra, të cilat përbëjnë thelbin e përdorimit dhe përpunimit të anaforës konceptuale196.

1. Grupi i parë. Elementi paraprirës emërton kundrinorin dhe anafora konceptuale një pjesë integrale të tij.

(139) Nimm nicht die rote Tasse. Da ist der Henkel kaputt / Mos merr filxhanin e kuq. I është thyer bishti.

2. Grupi i dytë. Elementi paraprirës emërton kundrinorin dhe anafora konceptuale materialin apo përbërjen.

(141)Die schöne Vase von Tante Helga ist leicht zerbrechlich. Das Porzellan ist so fein / Vazoja e bukur e teze Helgës është lehtësisht e thyeshme. Porcelani është shumë i brishtë.

(142)Nimm diesen Topf hier. Der Strahl hält viel aus. 2. Grupi i tretë. Elementi paraprirës emërton masën dhe anafora konceptuale

pjesë të caktuara. (143)Der Kuchen steht auf der Anrichte. Die vorderen Stücke sind leider etwas

klein gerate / Embëlsira ndodhet në bufe. Copat e sipërme dolën pak të vogla. (144) Ich will wieder ans Meer. Ich liebe das Rauschen der Wellen / Dua të shkoj

përsëri në plazh. E dashuroj zhurmën e valëve. 4. Grupi i katërt. Elementi paraprirës emërton një ndodhi dhe anafora

konceptuale episode të saj. (145) Die Opernaufführung war wunderschön. Besonders das Schlußduett hat mich zu Tränen gerühr. / Shfaqja operistike ishte fantastike. Vecanërisht dueti përmbyllës

195 Dibra, K. - Varfi, N., “Gjuhësi teksti”. ShBLU, Tiranë, 2005, fq. 55 196 Shih Tversky, B., “Components and categorization“, 1986, shih edhe Strand, K., “Ataxonomy of linking relations”, te “Indirect Anaphors“, Lancaster, 1996; shih edhe Schwarz M., “Indirekte Anaphern in Texten“, Tübingen, 2000, fq. 106

më preku aq sa më dolën lot.


62

5. Grupi i pestë. Elementi paraprirës emërton një sasi apo një kolektiv dhe anafora konceptuale anëtarë të caktuar.

(146) Der Wald ist schon ganz herbstlich. Die Laubbäume haben gelbe und rote Blätter / Pylli është tashmë krejt vjeshtor. Drurët gjethorë kanë gjethe të verdha dhe të kuqe.

(147) Die Klasse ist schwer zu unterrichten. Besonders die Mädchen sind renitent / Klasës është e vështirë t’i bësh mësim. Sidomos vajzat janë të pabindura.

6. Grupi i i gjashtë. Elementi paraprirës emërton rajonin apo qarkun dhe anafora konceptuale vendin apo lokalitetin.

(148) Mein Aufenthalt in Israel war wundervoll. Die Wüste hat mich besonders fasziniert./Qëndrimi im në Israel ishte fantastik. Shkretëtira më mahniti në mënyrë të vecantë.

Shembujt vijues, në të cilët modelet i përkasin marrdhënies së njohurive semantike dhe konceptuale, i përkasin, njëkohësisht, jo drejtpërdrejt përsëritjes semantike të domethënies thelbësore, por skopusit konceptual të leksikut dhe ndërtojnë kështu së bashku një fushë kognitive. Natyrshëm, shtrohet pyetja sesi mund të jenë lidhjet një-pjesë nga-e-tëra si të varura nga marrësi. Jo domosdomshmërisht të gjitha lidhjet e meronimisë duhet të jenë të ruajtura në leksikun aktiv të çdo folësi si komponentë të njohurive enciklopedike. Këtu bëhet fjalë pjesërisht për informacione të njohurive të përgjithshme ose të njohurive të specializuara, si, p.sh.,., një marrës/dëgjues a lexues pa njohuri të shumta kompjuterike nuk ka ruajtur në kujtesë që hardware, software, procesorë kërkues, kapaciteti i kujtesës së brendshme etj., janë pjesë të kompjuterit. Shembulli vijues ilustron lidhjen e qartë një-pjesë nga-një e tërë:

(149)…durch ein Fenster drangen Einbrecher in ein Einfamilienhaus… Die Kellertür erwies sich bei einem Haus in der Erntestraße als Schwachpunkt… / ... përmes një dritareje hajdutët hynë në një shtëpi... Dera e bodrumit e një shtëpie në rrugën “Ernte” mësohet se ishte pika e dobët....

Normalisht në një shtëpi ka shumë dritare, por vetëm një derë bodrumi. Prandaj referenca është e mundshme vetëm tek lidhja që në një shtëpi ekziston një derë bodrumi. Por një lidhje një-pjesë nga-një-e-tërë nuk është një kusht i domosdoshëm. Shpjegimet tregojnë deri tani që në shumë raste vendosja e lidhjes mes elementit paraprirës dhe anaforës nuk shpjegohet vetëm mes ndërhyrjes për kuptimet e ruajtura në leksik. Po kështu, jo gjithmonë gjendet një renditje një-pjesë nga-një-e-tërë të shprehjes paraprirëse me anaforën konceptuale. Shpesh nuk mjafton informacioni semantik i strukturës tekstore, as shprehjet eksplicite dhe as potenciali semantik i shprehjes paraprirëse të përshkruar, për të vendosur lidhjen mes elementit paraprirës dhe anaforës konceptuale. Informacionet kontekstuale duhet të bashkangjiten dhe/ose të aktivizohet paraqitja konceptual ose të futen në përdorim strategjitë kognitive të inferencës, për të bërë të mundshme të kuptojmë anaforën konceptuale.

II.11.4. Rimarrja anaforike përmes lidhjes semantike - foljore


63

(150) Ich wollte gerade die Tür abschließen, als Georg aus dem Gebüsch sprang. Vor Schreck ließ ich den Schlüssel fallen / Unë në atë moment sa doja të kyçja derën, kur Georg-u kërceu nga shkurrja. Nga frika çelsi

Në shumë gjuhë të të ndryshme, po kështu edhe në shqipe e gjermanishte, me përdorimin e nyjës së shquar dhe të nyjës të pashquar në tekst sinjalizohet domethënia determinuese, respektivisht indeterminuese e emrit, si kategori gramatikore. Pra, nyja është mjeti shprehës i kategorisë morfologjike të determinimit, respektivisht të indeterminimit

më ra përdhe. Lloji i kësaj anafore, i parë në shembullin e mësipërm, mbështetet në aktivizimin

e njohurive leksikore: anafora konceptuale der Schlüssel / çelësi bazohet në lidhjen semantike - foljore të elementit paraprirës në fjalinë e parë. Elementi paraprirës ështe në këte rast folja abschließen / mbyll, kyç, që realizohet nëpërmjet çelësit. Përmes aktivizimit të bagazhit tonë njohurive të zakonshme realizohet vazhdimësia tematike në fjalinë tjetër. Pra, duke folur për të kyçur apo për të mbyllur derën, nuk është e vështirë që të kuptojmë që emri çelës, ka një lidhje kuptimore me foljen e sipërpërmendur. Rimarrja anaforike realizohet mbi një udhëzim semantik të roleve.

Tipi i anaforës konceptuale, i mbështetur në aktivizimin e paraqitjes semantike -folje, është një tip shumë i përdorur në tekstet e tipologjive të ndryshme. Le të shikojmë dy shembuj të tjerë:

(151) Howard Brown glaubt, ein Wildschwein zu sehen. Hurtig feuert er einen Schuß (Anker) auf das “Ungeheuer“ ab. Max und Thomas müssen mit ansehen, wie die Kugel Howards Sohn trifft / Howard Brown duke menduar se pa një derr të egër, e qëlloi përbindëshin. Maksi dhe Tomasi panë sesi fisheku goditi djalin e Howardit.

(152) Seinen Sohn statt eines Wildschweines traf ein 45 Jahre alter Jäger (Anker). Die Kugel schlug dem 18jährigen in den Oberschenkel / Në vend të derrit të egër, një gjahtar 45-vjecar, goditi djalin e tij. Fisheku e kapi 18-vjeçarin në kofshë.

Ndërkohë që paraqitja e tekstit semantik tek shembulli i dytë përmes shprehjeve paraprirëse “feuert ab / qëlloi” dhe „Schuss / goditje” mundëson përdorimin e anaforës konceptuale “Kugel / fishek”, tek shembulli i tretë nuk kemi të përmendur asnjë element paraprirës specifik foljor, pasi në këtë shembull “goditja” mund të jetë edhe nga një gur, nga ndonjë degë peme etj., pra nuk është domosdoshmërisht e lidhur me anaforën konceptuale, fisheku. Por përmendja e gjahtarit në fjalinë e paravendosur luan një rol të rëndësishëm. Fjala gjahtar i hap dëgjuesit apo lexuesit një potencial specifik referimi dhe vetëm përmes anaforës konceptuale, marrësi, pra dëgjuesi a lexuesi, e kupton që gjahtari qëlloi me armë.

II.12. Nyja, rast i veçantë për të dyja gjuhët, shqipe dhe gjermane

197

Thuajse të gjitha tekstet shkollore të gramatikës, qofshin këto të gjuhës gjermane apo të gjuhës shqipe, dallojnë mes nyjes së shquar dhe nyjës së pashquar. Për sa i përket

.

197 Shih Celiku, A., “Koherenca tekstore, hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni”, 2005, fq. 125


64

nyjes së shquar në gramatikën e Akademisë sonë të Shkencave198

Numri

e gjejmë edhe termin anaforik, ndërsa nyja e pashquar emërohet vetëm si e tillë. Atëherë, meqë nyjat, e shquar apo ajo e pashquar, përbëjnë një oponencë kuptimore njëra me tjetrën, edhe nyja e shquar do të emërtohej nyja kataforike. Këtë do të mundohemi ta argumentojmë në vazhdim.

II.12.1. Nyja anaforike

Nyja anaforike ka format si vijon në gjermanishten dhe në shqipen: Njëjës Shumës

Gjinia Rasa

mashkullore femërore asnjëanëse M+F+A

Nominativ/ emërore

Der Mann/ burri

Die Frau/ gruaja

Das Kind/ fëmija

Männer / burrat die Frauen / gratë Kinder / fëmijët

Akkusativ/ kallëzore

Den Mann/ burrin

Die Frau/ gruan

Das Kind/ fëmija

Männer / burrat die Frauen (gratë) Kinder (fëmijët)

Dativ / dhanore

Dem Mann burrit

Der Frau gruas

Dem Kind fëmijës

Männern (burrave) Den Frauen (grave) Kindern (fëmijëve)

Genitiv / gjinore

Des Mannes / i (e) burrit

Der Frau / i (e) gruas

Des Kindes / i (e) fëmijës

Männer / i (e) burrave Der Frauen / i (e) grave Kinder / i (e) fëmijëve)

Skema 3. Nyja anaforike në gjermanishten e shqipen199

Gjermanishtja e shpreh shquarësinë me anë të nyjes së përparme dhe së bashku me emrin ajo formon kornizën emërore (gjerm. Nominalklammer), që nënkupton se mes nyjes anaforike dhe emrit shpesh mund të qëndrojnë mbiemra në përdorimin e tyre atributiv, p.sh.,., gjer. Der gute Mann, die gute Frau, das gute Kind; shq. burri i mirë, gruaja e mirë. Ndërsa shqipja, siç e dimë, e shpreh shquarësinë me anë të nyjes së pasme

Duke analizuar këtë paradigmë të nyjës anaforike në gjermanishten dhe në shqipen, del që:

200

Gjermanishtja, me dallim nga shqipja, perveç nyjës anaforike mashkullore e femërore dallon edhe nyjën anaforike të gjinisë asnjënëse (das), që në shqipen

.

198 Akademia e Shkencave, “Gramatika e gjuhës shqipe”, vëll I, Tiranë, 1995, fq.121 199 Çeliku, A., “Koherenca tekstore, hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni“, Shkup, 2005, fq 125 200 Po aty


65

përkthehet herë në mashkullore e herë në femërore, varësisht çfarë gjinie ka emri në shqipen.

Në gjermanishten, në dhanore shumës (gjinia mashkullore dhe asnjëanëse), si dhe në gjinore njëjës (mashkullore dhe asnjëanëse) nyja theksohet dy herë, me nyjë të shquar dhe me mbaresë: Den Männern (burrave), den Kindern (fëmijëve); des Mannes (i/e burrit), des Kindes (i/e fëmijes), gjë që në shqipen ndodh vetëm në gjinore njëjës dhe shumës për të dyja gjinitë: i(e) burrit, i(e) gruas, i(e) grave.

Shqipja për dallim nga gjermanishtja, siç e dimë, dallon edhe rasën rrjedhore: prej burrit, prej gruas, gjë që në gjermanishte shprehet me anë të parafjalës von, dhe kërkon gjithmonë dhanoren: von dem Mann, von der Frau.

Gjithsesi, duhet sqaruar se ç'kuptojmë me nyjen anaforike, nisur nga teoria tekstgjuhësore. Me nyjen anaforike (shquarësinë) realizuesi i tekstit i jep sinjal marrësit që determinantët në rrjedhën e tekstit t'i kërkojë duke iu referuar informacioneve tashmë të dhëna në tekst. Si informacione të dhëna, këtu duhen kuptuar ato informacione, të cilat nuk njihen vetëm nga realizuesi i tekstit, por edhe nga marrësi. P.sh.,., “Ka qenë një hërë moti një princeshë. Princesha ishte shumë e bukur dhe...”. Dhe marrësi mund t'i përdorë ata sipas nevojës komunikuese nga kujtesa kontekstuale. Tipari semantik në këtë rast do të jetë (+i njohur). Duhet thënë që informacionet e dhëna në tekst mund të jenë tri llojesh201

Informacionet e dhëna kontekstuale. Janë lidhjet logjike të dukurive apo të sendeve ndërmjet tyre, raportet e ndërsjella që ekzistojnë mes tyre, të cilat ruhen në kujtesën kontekstuale të marrësit, që ai të mund të gjejë determinantet e caktuara për emrin përkatës gjatë realizimit të një teksti. P.sh.,.: “Nuk ka shumë që e kam ndërtuar shtëpinë, kuzhina është nga druri i pastërt, ndërsa banjoja është e gjitha nga mermeri”

.

202

Informacionet e dhëna situative. Janë situata jogjuhësore, të cilat mund të dalin shpesh si determinante të një emri në tekst. P.sh.,., ngatërresat e ndryshme situative të njerëzve, kur ata janë të shqetësuar apo të gëzuar tej mase, si, p.sh.,., mban lapsin (apo syzet) në duar dhe prapëseprapë pyet: “Ku e lashë lapsin (ku i kam lënë syzat)?”

.

Informacionet e dhëna në tekst duke iu referuar njohurive për gjuhën dhe njohurive për botën. Sqarime të mëtejshme për këtë problematikë gjejmë në botimin e ASh-së “Gramatika e gjuhës shqipe”203

201 Weinrich, H. : « Textgrammatik der deutschen Sprache », Mannheim, 1993:415. 202 shih Çeliku, A.: “Koherenca tekstore : Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, SHGB Asdreni, Shkup 2005, Kapt. 5.3.2. 203 Akademia e shkencave, Gramatika e gjuhës shqipe I, Tiranë, 1995, fq.123.

, nën pikën 5, kur nyja anaforike shënon sende unike: dielli, hëna, toka, etj.; emrat e stinëve, të muajve të vitit dhe të disa erërave: veri, jug, kur shënon ngjarje historike, reformacioni, ngritja e flamurit, epoka historike dhe letrare, mesjeta, rilindja etj. etj.


66

II.12. 2. Nyja kataforike (joshquarësia)

Nyja kataforike ka këto forma në gjermanishten dhe në shqipen:

Numri Njëjës Shumës

Gjinia Rasa

mashkullore femërore asnjëanëse M+F+A

Nominativ / emërore

Ein Mann / një burrë

Eine Frau / një grua

Ein Kind / një Fëmijë

Männer (burrat) Ø Frauen (gratë) Kinder (fëmijët)

Akkusativ / kallëzore

Einen Mann / Një burrë

Eine Frau / Një grua

Ein Kind / Një fëmijë

Männer (burrat) Ø Frauen (gratë) Kinder (fëmijët)

Dativ / dhanore

Einem Mann / Një burri

Einer Fraun / Një gruaje

Einem Kind / Një fëmije

Männern (burrave) Ø Frauen (grave) Kindern (fëmijëve)

Genitiv / gjinorje)

eines Mannes / i (e) një burri

einer Frau / i(e) një gruaje

eines Kindes / i(e) një fëmije

Männern / i(e) burrave) der Frauen / i(e) grave) Kindern / i(e) fëmijëve)

Duke shqyrtuar paradigmat e nyjes kataforike në skemën e mësipërme del që: Nyja e pashquar, në dallim nga nyja e shquar, e cila në gjermanishten shprehet

me anë të nyjes së përparme, ndërsa në shqipen me anë të nyjës së pasme, në të dyja gjuhët qëndron përpara emrit: ein Mann, ein Frau, ein Kind / një burrë, një grua, një fëmijë dhe së bashku me emrin formon kornizën nominale në tekst.

Format fleksive në njëjës të nyjës kataforike në gjermanishten i kanë të njëjtat fleksione si format përkatëse të nyjës anaforike, format me të zeza në tabelë, si: dem Mann-einem Mann, der Frau - einer Frau e kështu me radhë.

Shumësi i nyjës së pashquar në të dyja gjuhët del në formën zero, përveç në gjinore shumës (në gjermanishten) ku kemi parafjalën von (nga), e cila në këtë rast hyn në marrëdhënie paradigmatike me emrin në vend të nyjes së pashquar.

Çeliku pohon se në dallim nga nyja anaforike, ku realizuesi i tekstit i jep sinjal marrësit që determinantën në rrjedhën e tekstit t'i kërkojë duke iu referuar informacioneve tashmë të dhëna në tekst, në rastin e nyjes kataforike ai i kërkon duke iu referuar informacioneve që do të pasojnë më pas në tekst dhe tipari semantik në këtë rast është (i


67

njohur). P.sh.,., për të ditur se për cilin person bëhët fjalë në artikullin e gazetës, duhet të kërkosh informacionet që pasojnë në tekst:

(153) “Tre persona të panjohur kanë vrarë një qytetar derisa pinte kafe. GJILAN, 17 maj. Vritet një person gjatë orëve të vona të së dielës, bëri të ditur,

të hënën, policia rajonale në Gjilan... Policia nuk ka bërë të ditur motivin e kësaj ngjarjeje, pos asaj se trupi i pajetë është dërguar në autopsi në morgun e Rahavecit... Sipas burimeve tona, i vrari në pompën e benzinës "Niki Petroll" në Pozhoran është Avni Musa (42), nga Pozhorani, baba i 7 fëmijëve. (“Koha ditore”, 18 maj 2004)”

Sipas Çelikut, informacionet e dhëna (karakteristike për nyjen anaforike), ashtu edhe informacionet që pasojnë në tekst, janë tri llojesh:

Informacionet kontekstuale që pasojnë në tekst;

Informacionet situative që pasojnë në tekst;

Informacionet që pasojnë në tekst, duke iu referuar njohurive për gjuhën dhe njohurive për botën.

II.12.3. Nyja kataforike në realizimin e koherencës së tekstit

Ndryshe nga nyja anaforike, ku tipari semantik është gjithmonë i njohur dhe dihet

se për cilin person, send apo objekt bëhet fjalë, d.m.th., kohërenca tekstore realizohet pa kurrëfarë problemi, nyja kataforike po ashtu luan një rol me rëndësi për realizimin e koherencës së tekstit, si në rastet që do të shtjellojmë në vijim.

Në shprehjet e tipit një njeri, një mace, një shtëpi tipari semantik është gjithmonë (i njohur), d.m.th, "emri i përgjithshëm del thjesht si emërtim i mbarë klasës së sendeve, të cilat bashkohen nga tiparet e tyre të përbashkëta" 204

204 Akademia e Shkencave e RSh-së “Gramatika e gjuhës shqipe”, I, Tiranë, 2002, fq.127

dhe është njëri nga e gjitha. A. Çeliku ka analizuar, p.sh.,., realizuesit e tekstit që më parë kanë caktuar objektin e bisedës së tyre, d.m.th., A-ja di se për kë apo për çka flet B-ja dhe se nuk është e domosdoshme të ceket në mënyrë eksplicite në tekst për arsye nga më të ndryshmet apo thjesht se ata të dy nuk duan të marrin vesh të tjerët se për kë (apo për çka) flasin ata mes tyre. Lojën e luajnë në këtë rast vetëm A-ja dhe B-ja, kuptohet se sipas rregullave të tyre, C-ja dhe të tjerët, si të thuash, janë jashtë loje. Mund të ndodhë që të tjerëve t'u zgjodhet kërshëria të marrin vesh se për kë (apo për çka) flasin ata të dy:

(154) A: “ E di se ku ndodhet X për momentin?” B: “Është në banesën e tij me një shoqe”. C: “E njoh unë shoqen?”... “Ma thua dot cila është?”... “Pranoje që është filanja”. (A dhe B heshtin duke qeshur nën vete) “Epo unë do të shkoj në banesën e tij dhe do t’i them se kisha nevojë për ndonjë gjë dhe do marrë vesh se me kë është”...

Përveç heshtjes dhe qeshjes nën vete, në raste të këtilla mund të pasojnë përgjigje të këtilla nga A ose B:

(155) A ose B, si, a) “ Ti nuk e njeh atë”, b) “Nuk të hyn në punë ty se kush është”, c) “Nuk ta them dot”.


68

Në këtë rast, mbase përgjigjja e A-së ose e B-së shpreh reaksione jokooperuese, të cilat rezultojnë edhe në një sjellje jomiqësore ndaj C-së. Ndërsa, në rastin e mëposhtëm reaksionet e këtilla të A-së ose të B-së, si:

(156) A dhe B: a) “As që e kam idenë se kush është” ose b) “Me njërën”, flasin qartë për indiferentizmin e A-së ndaj C-së, gjë që mund të shkojë edhe më ashpër si në rastin e mëposhtëm:

(157) A: “As që më intereson se cila është” Një përgjigje e tillë d.m.th.: “Mmos pyet më!”.

Në këtë kontekst, e sidomos gjatë debateve të ndryshme politike dhe interaksioneve të ndryshme shoqërore, për ë përçmuar oponentin politik apo kolegun e punës, d.m.th., për t'ia zvogëluar vlerën atij, përdoret përemëri i pakufishëm njëfarë, diçka etj.:

(158) Kryetar partie u bë njëfarë Hasan Hyseni, që nuk e di as tabelën e shumëzimit.

(159) Ku ta di unë, njëfarë

Në këtë titull të artikullit të gazetës, edhe pse emri është në trajtën e shquar shumës, del që "të vegjëlit" (shërbëtorët, guzhinierët, shoferët, etj.) janë njërëz si hije, njerëz pa emër në krahasim me "të mëdhenjtë" e Ministrisë së Arsimit, si: ministri, drejtorët, këshilltarët e ministrit, inspektorët etj. Ose ndryshe është kryetari i shtetit ose i ndonjë partie, të cilët në një shoqëri kanë tiparin semantik (+i njohur) nga të gjithë dhe ndryshe njeriu i rëndomtë ose aktivisti i rëndomtë i një partie, të cilët kanë tiparin semantik (-i njohur), shpesh dhe frazat: “Kush e njeh atë!”, “Atë s'e njeh kush”, “Ai është njeri pa emër”

filan fisteku... Në këtë kontekst mund të përdoret edhe nyja anaforike: (160) Ministria e Arsimit shpall 500 "të vegjëlit" tepricë teknologjike? (“Flaka”,

19 maj 2004)

205

205 Shih Çeliku A., “Koherenca tekstore, hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni”, Shkup, 2005, fq 131

.

II.13. Përfundime Anaforat nuk duhet të kuptohen në asnjë mënyrë vetëm si jehona e antecedentit të tyre dhe të përshkruhen nga ana procedurale si sinjale vazhdimësie të riaktivizueshme. Shumë anafora tekstore i transmetojnë recipientit (dëgjuesit) informacione shtesë dhe karakterizime të reja të referentit përkatës. Kështu që janë si tematike, ashtu edhe rematike. Prandaj të kuptuarit e anaforës duhet sqaruar në shumë raste si një bashkëveprim i proceseve të aktivizimit dhe të riaktivizimit. Kërkimi i deritanishëm është përqendruar shpesh në marrëdhëniet sintaksore dhe semantike që ekzistojnë ndërmjet anaforës dhe antecedentit. Megjithatë, përshkrimi i lidhjes ndërmjet dy shprehjeve nuk është i mjaftueshëm për sqarimin e kësaj dukurie tekstore. Informacionet kontekstuale, njohuritë për botën dhe parashikimi ose zbatimi i strategjive konjitive luan një rol të rëndësishëm në përdorimin dhe në interpretimin e anaforave.


69

Tiparet dhe kushtet që mendohen si formuese të anaforikës dalin të gjitha si karakteristika tipike, por jo të mjaftueshme dhe të nevojshme. Nga të gjitha cilësitë e diskutuara, prania e një antecendeti të përmendur në një tekst të mëparshëm mbetet ajo nga e cila mund të heqë më pak dorë anaforika.

Duke u mbështetur në idetë që vumë në dukje rreth koncepteve të sipërpërmendur, si edhe në shembujt e studiuar, mund të nxjerrim përfundimet e mëposhtme:

Ka raste të mjaftueshme kur procedurat anaforike janë të njëjtat në të dyja gjuhët, shqipe dhe gjermanishte, gjë që vë në dukje se rregullat bazë të ndërtimit të kohezionit anaforik dhe të koherencës nuk ndryshojnë ndjeshëm nga njëra gjuhë tek tjetra. Anafora mund të quhet si kategori themelore e realizimit të kohezionit anaforik të tekstit dhe nëpërmjet kësaj vetie sjell informacion të rëndësishëm edhe për koherencën tekstore. Anaforat emërore, në mënyrë të veçantë, realizojnë jo vetëm vazhdimësinë referenciale, por edhe mund të përbëjnë hallka të pashmangshme të llojeve të ndryshme të progresioneve tematike. Një faktor ndikues domethënës në ndryshimet që shfaqen ndërmjet të dyja gjuhëve në lidhje me anaforikët, është mënyra si thuren këto procedura në zinxhirët referencialë. Sa më i gjatë të jetë zinxhiri referencial, aq më të shumta janë mundësitë që të mos shfaqen të njëjtat procedura anaforike. Po ashtu, e rëndësishme për këto ndryshime është sintaksa e fjalisë. Ka disa forma të fjalisë në gjuhën shqipe që kërkojnë përdorimin e të anaforikave të tjera në gjuhën gjermane dhe anasjelltas. Fakt ky që mbështetet edhe në dukurinë që në gjuhën gjermane vendi apo renditjja e gjymtyrëve brenda fjalisë ndryshon rrënjësisht nga ajo në gjuhën shqipe. Nga ana tjetër, ndryshimet në leksikun e të dyja gjuhëve për sa i përket tipave, numrit ose shpeshtësisë së përdorimit të sinonimeve, sjellin si pasojë ndryshime të procedurave anaforike që mund të përbëjnë anafora me përsëritje, me sinonimi ose me referencë deiktike ndërtekstore sipas rastit. Nëse për termin e rimarrë ekziston një sinonim si në frëngjishte, kemi të njëjtën procedurë anaforike ose referencë deiktike ndërtekstore. Në rast të kundërt, procedura ndryshon. Procedura e shquarsisë në gjermanishten realizohet me anë të nyjes së shquar + emër, ndërsa në shqipen kjo procedurë realizohet me anë të emrit + mbaresën e tij. Një faktor tjetër, nga ku rrjedhin mospërputhjet ndërmjet formave të referencës, është efekti stilistik i kërkuar nga autori. Kjo është e vlefshme jo vetëm për tekstin në gjermanishte, por edhe për përkthimin në gjuhën shqipe. Në lidhje me këtë pikë, theksojmë se është zgjedhja e autorit ajo që përcakton përdorimin e një forme në vend të një tjetre ose përdorimin e së njëjtës forme anaforike.

Pasi shqyrtuam shembujt e përzgjedhur për të ilustruar rimarrjen anaforike përmes lidhjes semantike emërore dhe foljore, si rezultat i kësaj analize të anaforës konceptuale, e cila bazohet në ndikimin e lidhjeve semantike, mund të dalim në përfundimet e mëposhtme:

Jo të gjitha rastet e anaforës konceptuale me element paraprirës foljor apo nominal mund të zgjidhen apo të arrihen përmes njohurive leksikore. Po kështu, duke shfrytëzuar njohuritë tona rreth botës e jetës, pra njohuritë tona enciklopedike, mund të


70

ndërtojmë një anafora konceptuale, pa përmendur më parë një element paraprirës foljor ose emëror në strukturën tekstore paraprirëse.

KREU III Deiksisi dhe format e tij në gjuhën gjermane dhe në gjuhën shqipe

III.1. Hyrje

Marrëdhënia ndërmjet gjuhës dhe kontekstit pasqyrohet më qartë në strukturat e gjuhës tek deiksisi.

Termi deiksis rrjedh nga fjala greke për tregoj ose dëftej (indikoj). Përdorimet e tij prototipike ose kryesore u përkasin përemrave dëftorë, përemrave vetorë të vetës së parë dhe të dytë, kohës, disa ndajfoljeve për vendin dhe kohën, si: hier / këtu dhe jetzt / tani, si dhe një sërë dukurish të tjera gramatikore, që janë në lidhje të drejtpërdrejtë me rrethanat e të shprehurit.

Në thelb, deiksisi ka të të bëjë me mundësitë si gjuhët kodojnë ose gramatikalizojnë karakteristika të kontekstit të të shprehurit ose të ngjarjes gjatë komunikimit, kështu edhe llojin dhe mënyrën e interpretimit si varet interpretimi i shprehjeve nga analiza përkatëse e kontekstit të shprehjes. Kështu, përemri dies / ky nuk përshkruan në të gjithë kontekstet të njëjtin entitet. Është më shumë një variabël ose një vendshënues / Platzhalter206 për një entitet të caktuar të specifikuar nga konteksti (për shembull, nëpërmjet gjesteve). Veçoritë e deiksisit duhet t’i kujtojnë vazhdimisht gjuhëtarët për faktin e thjeshtë, por tejet të rëndësishëm, që gjuhët janë të orientuara në mënyrë parësore ndaj përdorimit në bashkëveprime personale dhe që ndeshemi shpejt me kufij, nëse këto lihen pa u marrë në konsideratë gjatë analizës207

Kuptimi i informacionit deiktik për interpretimin e shprehjeve, zbulohet atëherë kur këto informacione mungojnë

.

208. Për shembull, le të mendojmë se gjejmë shënimin e mëposhtëm në një derë zyre:

(161) Bin in einer Stunde zurück / Kthehem për një orë. Duke qenë se nuk e dimë kur është shkruar shënimi, nuk mund të kuptohet kur do

të kthehet shkruesi. Ose përfytyrojmë që ikin dritat pikërisht para se dikush të thotë: (162) Hört zu, ich ärgere mich nicht wegen dir, sondern wegen dir, und nicht

über das, sondern über das / Dëgjoni, unë nuk inatosem për shkakun tënd, por për shkakun tënd dhe jo për këtë, por pë

206 Fjalë për fjalë nga termi në gjermanisht Platzhalter / mbajtës, ruajtës vendi. 207 Shih Lyons, J., “Semantics”, volumes 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 208 Shih Fillmore, C., “Santa Crus Lectures on Deixis”, 1975, fq. 38-39

r këtë. Ose supozojmë që gjejmë një shishe me letër me mesazhin e mëposhtëm:


71

(163) Triff mich hier in einer Woche mit einem Stock, der ungefähr so groß ist / Më tako këtu për një javë, me një bastun që është afërsisht kaq i madh

(164) Letizia de Ramolino war die Mutter von Napoleon / Letizia de Ramolino ishte nëna e Napoleonit

. Ne nuk e dimë kë duhet të takojmë, ku ose kur duhet ta takojmë atë dhe aq më

tepër nuk kemi si ta dimë sa i madh duhet të jetë bastuni. Deiksisi me aspektet e tij të ndryshme është aq i gjithëpranishëm në gjuhët

natyrale dhe i rrënjosur aq thellë në gramatikë, sa mbahet pothuajse në mënyrë të pashmangshme si një pjesë bazë e semantikës. Po të nisemi nga ajo që semantika përfshin të gjitha aspektet konvencionale të kuptimit, atëherë, ndoshta, duhet të pranohen dhe shumica e aspekteve deiktike si semantike. Deiksisi i përket drejtpërdrejt lidhjeve ndërmjet strukturës së gjuhës dhe konteksteve në të cilat përdoren. Sidoqoftë, të gjitha këto kategorizime janë të varura nga teoria përkatëse dhe që pragmatika ka të bëjë me ato aspekte të kuptimit dhe të strukturës së gjuhës që nuk mund t’i përfshijë semantika funksionale e vërtetësisë, prandaj kategoria gramatikore e deiksisit duhet të vendoset në kufirin ndërmjet semantikës dhe pragmatikës. Atje ku vendosen kufijtë ndërmjet pragmatikës dhe semantikës, është vendimtare që deiksisi i përket kodifikimit të shumë aspekteve të ndryshme të kontekstit të të shprehurit në vetë të shprehurin. Prandaj të shprehurit në gjuhët natyrore, janë drejtpërdrejt të lidhura (të ankoruara, të vendosura) në këto aspekte konteksti.

Një qasje e arsyeshme ndaj objektit të deiksisit ose, siç e thonë kryesisht më mirë filozofët, të shprehjeve indeksikale (thjesht indeksikalet) paraqitet kur hulumtohet si semantika funksionale e vërtetësisë trajton shprehje të caktuara nga gjuhët natyrore. Supozojmë se barazojmë përmbajtjen semantike të një fjalie me kushtet e saj të vërtetësisë, atëherë përmbajtja semantike i korrespondon, si në shembullin në vazhdim,

209, atëherë përcaktimit të rrethanave, në të cilat fjalia do të ishte e vërtetë, që pikërisht një femër, e njohur si Letizia de Ramolino do të ishte në të vërtetë personi nëna e Napoleonit. Vërtetësia e shembullit (164) nuk varet kurrsesi se kush e shpreh (164), por thjesht nga faktet historike. Dallimi që bëhet këtu ndërmjet referencës së pavarur nga konteksti dhe të varur nga konteksti nuk mund të nxirret shumë qartë. Në fund të fundit, ka mundësi që shumë lloje të shprehjeve të referencës të jenë të varura nga informacioni kontekstual. Megjithatë le të analizojmë shembullin e Levinson-it: (165) Ich bin die Mutter von Napoleon / Unë jam nëna e Napoleonit.

Ne nuk mund ta gjykojmë vërtetësinë e kësaj fjalie pa kuptuar se cili është folësi. Shembulli (165) është i vërtetë vetëm atëherë kur personi që shpreh këtë fjali, është është vetë nëna e Napoleonit, përndryshe ai është i rreme. Që të mund të gjykojmë vërtetësinë e këtij shembulli, përveç fakteve historike duhet të dimë edhe disa hollësi për kontekstin në të cilin është shprehur fjalia (këtu identiteti i folësit). Natyrisht, nuk shkakton shqetësim vetëm shprehja ich në gjermanishte, e njëjta gjë ndodh edhe me unë në shqipe. Në shembujt e mëposhtëm, të Levinsonit, bëhet fjalë për të njëjtin lloj problemi:

(166) Du bist die Mutter von Napoleon / Ti je nëna e Napoleonit; (167) Das

209 Shembulli tek Stephen C. Levinson “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq 60

ist ein Fußangel aus dem 18. Jahrhundert / Ky është një kurth nga shekulli i 18-të;


72

(168) Maria ist in den Typ dort drüben verlieb. / Maria është e dashuruar me atë tipin atje tej

(169) Es ist .

jetzt 12.15 Uhr / Tani është ora 12.15210

(170) Es

. Fjalitë janë përkatësisht të vërteta vetëm atëherë, kur personi, të cilit i drejtohemi,

është në të vërtetë nëna e Napoleonit, nëse objekti i cili tregohet është në të vërtetë një kurth i shekullit të 18-të, nëse Maria është në të vërtetë e dashuruar me tipin që gjendet në vendim e përshkruar nga folësi dhe nëse në momentin që flasim, është në të vërtetë ora 12 e 15. Në secilin nga rastet e dhëna, varësia nga konteksti, ka të bëjë me shprehje të caktuara deiktike ose indeksikale. Fjalitë që përmbajnë këto shprehje dhe vlera e vërtetësisë së tyre, varet në këtë mënyrë nga aspekte të caktuara të kontekstit të të shprehurit (identiteti i folësit, i personit, të cilit i drejtohemi, i objekteve që tregohen ose i vendit dhe i kohës, pra, ku kur ndodh) nuk janë kurrsesi të pazakonshme ose të çuditshme. Pothuajse çdo fjali e shfaq këtë varësi të kontekstit dhe kjo qëndron, në gjuhën gjermane dhe në gjuhën shqipe, po kështu edhe në disa gjuhë të tjera, te koha (e foljes). Shprehja:

gibt einen Mann auf dem Mars / Ka / Është një burrë në Mars 211

Dijetarët interesohen shumë për shprehjet me këtë varësi nga konteksti, si: përemrat dëftorë, përemrat vetorë të vetës së parë e të dytë dhe morfemat që japin kohën e foljes. Burks, citon Pierce-n, i cili, i quante këto shprehje si shenjë e parë indeksikale dhe pretendonte që përcaktojnë një objekt reference për një marrëdhënie ekzistenciale ndërmjet shenjës dhe objektit të referencës

, e thënë në vija të trasha, është e vërtetë atëherë kur, në momentin e të folurit, ekziston një burrë në Mars, ndërsa shprehja (170) është e vërtetë atëherë kur, në çfarëdolloj kohe para momentit të të folurit (171) ka qenë e vërtetë,

(171) Es gab einen Mann auf dem Mars / Ishte një burrë në Mars.

212. Kategoria e Pierce-s, sipas Bean-it, përfshinte në të vërtetë diçka më shumë se shprehjet të drejtpërdrejta të varura nga konteksti që përcaktohen si deiktike ose indeksikale dhe sistemi i kategorive të tij nuk është zbatuar në mënyrë shumë të dobishme në pragmatikën gjuhësore213

Interesi filozofik në këtë fushë bazohet pjesërisht në çështjet nëse (a) të gjitha shprehjet indeksikale mund të përmblidhen në një shprehjeje parësore (primare) të vetme dhe nëse (b) kjo mbetje mund të përkthehet pastaj në një gjuhë artificiale pa kontekst të përhershme. Për shembull, Russell-i besonte që reduktimi në (a) është i arritshëm, duke qenë se të gjitha shprehjet indeksikale ose, siç thoshte ai më mirë “egocentric particulars”

.

214 mund të kaloheshin në shprehje që përmbanin atë që i referohej një përvoje subjektive. Përemrit ich / unë i korrespondon atëherë “personit që e përjeton atë”215

210 Shembujt tek Levinson, S. C., “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq 60 211 Shih Levinson, S. C., “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq 60 212 Shih Burks, A. W., “Icon, index and symbol”, në “Philosophy and Phenomenological Research” 9, 1949 213 Shih Bean, S.,: “Symbolic and Pragmatik Semantics”, Chicago, “University of Chicago Press”, 1978 214 Russell, B., “Mr. Strawson on Referring”, në Mind 66, 1957 215 Gale, R. M., “Indexical signs, egocentric particulars, and token-reflexive words”, P. Edwards, “Encyclopedia of Philosophie”, vol 4”, New York, Collier Macmillan, 1968

. Reichenbach pretendonte (edhe për mbështetjen e (a) dhe me (b) në synim), që të


73

gjitha shprehjet indeksikale përmbajnë një element të refleksivitetit ekzemplar / Exemplar – Reflexivität token-reflexivity216, që i referohen vetvetes, kështu që unë do të thotë‚ personi që shpreh këtë ekzemplar të fjalës unë. Ky këndvështrim mund të duket tërheqës në shikimin e parë, megjithatë ka shumë proleme të lidhura me të. Në gjuhët natyrale në fakt ka shprehje refleksive-ekzemplare ose shprehje që i referohen vetvetes si te (172) dhe po ashtu te (173): (172) Dieser Satz enthält fünf Wörter / Kjo fjali përmban pesë fjalë. (173) Ich entschuldige mich hiermit / Unë kërkoj falje

Nga pikëpamja linguistike, çështja të çon në (b), nëse shprehjet deiktike mund të kalohen si përfundim në të pavarura nga konteksti pa humbjen e kuptimit, mundësisht me një udhëtim të rremë filozofik. Te gjuhët natyrale ka shprehje indeksikale dhe është detyrë e analizës linguistike ta paraqesë këtë të modeluar, për të përshkruar mënyrat e përdorimit të tyre. Megjithatë duhet të theksohet që disa argumente të mira flasin kundër realizueshmërisë së një reduktimi të fundit

me këtë. Sidoqoftë, në analizën logjike ato shkaktojnë vështirësi të mëdha dhe nuk fitohet

ndonjë gjë duke barazuar shprehjet indeksikale me refleksivet-ekzemplare, nëse kjo edhe mund të shmangej.

217

Megjithatë, nëse duam të zgjerojmë teknikat logjike në kuadrin e një programi të përgjithshëm të një analize semantike, që ato mund të analizojnë edhe fjali me shprehje indeksikale, atëherë, duhet marrë parasysh, në njëfarë mënyre, varësia nga konteksti. Sintaksa dhe semantika e logjikës klasike (të themi logjika e predikatit / kallëzuesit) e rendit të parë) nuk janë në gjendje për këtë. Si mund të klasifikohen shprehjet indeksikale në këtë mënyrë që, sipas nocionit të rrjedhimit logjik, përfundimet nga (176) te (177) mund të nxirret po ashtu si nga (174) te (175)

.

218

Në mënyrë që (177) të mund të jetë një përfundim i vlefshëm nga (176), objekti i referencës ich / unë natyrisht duhet të përcaktohet në njëfarë mënyre (përfundimi nuk vlen nëse (176) dhe (177) shprehen nga folës të ndryshëm. Ka disa mundësi për të përshtatur logjikën për këtë qëllim ndaj kontekstit përkatës së shprehjes. Ta konsiderojmë siç është tani e zakonshme në semantikën logjike, një propozicion (përmbajtjen e fjalisë) si një funksion të botëve të mundshme në vlerat e vërtetësisë (d.m.th., si një klasifikim abstrakt i vlerës së vërtetë pikërisht për rrethanat, që e përshkruan në mënyrë të saktë

? (174) John Henry McTavitty ist 1, 90 m groß und wiegt 90 kg / John Henry

McTavitty është 1.90 m i gjatë dhe peshon 90 kg. (175) John Henry McTavitty ist 1, 90 m groß / John Henry McTavitty është 1,90

m i gjatë. (176) Ich bin 1, 90 m groß und wiege 90 kg / Unë jam 1,90 m i gjatë dhe peshoj

90 kg (177) Ich bin 1, 90 m groß / Unë jam 1,90 m i gjatë.

216 Shih Reichenbach, H., “Elements of Symbolic Logic”, London, Macmillian, 1947 217 Shih Bar-Hillel, Y., “Aspects of Language”, Amsterdam, North-Holland, 1970, fq.77 dhe Lyons, J., “Semantics”, volumes 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 218 Shih Levinson, C., “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq 63


74

propozicionin), një paraqitje themelore gjendet te Allwood, Anderson & Dahl219. Varësia nga konteksti vendoset atëherë kur thamë që nëpërmjet propozicionit shprehur nëpërmjet një fjalie në një kontekst është një funksion i botëve të mundshme dhe atij konteksti në vlerat e vërtetësisë. Atëherë një kontekst do të ishte një sërë treguesish (indeksesh) pragmatikë, koordinatash ose pikash reference (siç mund të quhen sipas zgjedhjes) për folësin, personit të cilit i drejtohemi, për kohën e të shprehurit, për vendin e të shprehurit, për objektet e përcaktuara dhe çdo gjë tjetër që nevojitet. Si pasojë, fjalitë në situata të ndryshme përdorimi mund të shprehin propozicione të ndryshme. Kështu përfundimi nga (176) te (177) vlen vetëm atëherë kur indeksi (treguesi) i folësit dhe indeksi i kohës mbahen konstantë220

Shprehjet indeksikale mund të përshkruhen, gjithashtu, kur përmbajtja e një shprehjeje specifikohet në dy nivele: kuptimi i një shprehjeje është një funksion kontekstesh (sasi indiksesh) në propozicionet që nga ana e tyre janë funksione të botëve të mundshme në vlerat e vërtetësisë

.

221

Duke qenë se përemrat dëftorë zakonisht shoqërohen me një gjest tregues, është e vetëkuptueshme që të përfshihen veprime të tilla reference në teoritë e përgjithshme të veprimit. Nëse mund të tregohet që llojet e tjera të shprehjeve të referencës janë të ngjashme me përemrat dëftorë, mund të mbrohet në mënyrë të besueshme që referenca, në përgjithësi, të konsiderohet si një lloj veprimi. Në këtë kontekst, Tanz, pretendon, që referenca deiktike qëndron ontogjenetikisht para llojeve të tjera të referencës dhe është baza për përftimin e tyre

. E parë kështu, pragmatika merret (të paktën pjesërisht) me atë se deri në çfarë mase konteksti i një fjalie të shprehur të caktuar përcakton propozicionin. Semantika pastaj merret jo drejtpërdrejt me gjuhën natyrale, por vetëm me një, madhësitë abstrakte të quajtura propozicione, të cilat përcaktohen së bashku nëpërmjet fjalive dhe të konteksteve. Kjo përqasje, para së gjithash, bën të qartë sa më poshtë.

Vetëm të shprehurit e fjalive në kontekste të caktuara shpreh të dhëna të caktuara, duke qenë se kontekstet plotësojnë parametrat pragmatikë, variablat e të cilëve janë shprehjet indeksiale. E parë kështu, pragmatika e semantikës, paraprin në mënyrë logjike, sepse output-i i komponentëve pragmatikë të teorisë është input-i për komponentët semantikë.

222. Por vetëm kohët e fundit filozofët janë të interesuar nga semantika logjike edhe për lidhjen e referencës, në përgjithësi, me shprehjet indeksikale. Donnellan theksoi, së pari, ndryshimin ndërmjet dy mënyrave të përdorimit “të përshkrimeve të shquara / definiter Kennzeichnung / ang. definite description”223

219 Shih Allwood, J.- Anderson, L.-G.- Dahl, Ö., “Logik für Linguisten”, Tübingen, Niemeyer, 1973, fq.17 220 Shih Montague, R., “Pragmatics”, në R. Klibansky, “Contemporary Philosophy”, Florenz, “La Nuova Italia” Editrice, 1968, shih Scott, D., “Advice on modal logic”, në K.Lambert: “Philosophical Problems in Logic”, Dordrecht, Reidel, 1970; shih dhe Lewis, D., “General semantics”, në Davidson, Harman, 1972 221 Shih Montague, R., “Pragmatics and intensional logic”, në “Synthese” 22, 1970, Stalnaker, R. C., “Pragmatics”, në Davidson, Harman, 1972 222 Shih Tanz, C., “Studies in the Acquisition of Deictic Terms”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1980 223 Shih Donnellan, K., “Reference and definite descriptions”, “Philosophical Review”, 75, 1966

në këto


75

frazat nominale në anglishte me nyjën e shquar the; shembujt janë të transferueshëm në gjermanishte, sikurse edhe në shqipe:

(178) Der Mann, der gerade Champagner trinkt, ist Lord Godolphin / Burri, i cili po pi shampanjë tani, është lordi Godolphin.

(179) Der Mann, der diesen Stein heben kann, ist stärker als ein Ochse / Burri, i cili mund ta ngrejë këtë gur, është më i fortë se një ka.

Shprehja e parë përdoret normalisht në mënyrë referuese, ku përshkrimi në të vërtetë mund të jetë dhe i rremë (mbase burri në të vërtetë po pi, por jo shampanjë, ai po pi një limonadë), por në çdo rast referenca është e suksesshme. Shprehja e dytë përdoret normalisht në mënyrë atributive, ku folësi nuk mendon për një person të caktuar, sipas Levinsonit224, mund ta parafrazojmë (179) me faktin se “kush mund ta ngrejë këtë gur, është më i fortë se një ka”. Por, shumë shpesh janë të dyja mundësitë e përdorimit për një shprehje. Vendimtare në rastin e parë janë qëllimi i folësit dhe lokalizimi i suksesshëm i objektit të referencës nga personi të cilit i drejtohemi, jo saktësia e përshkrimit. Prandaj këto mënyra përdorimi, Donnellani i quan “referenca e folësit / Sprecher-referenz”, ndryshe nga “referenca semantike / semantischer Referenz”225

(180) Der Mann dort (der Sprecher zeigt auf den Mann der gerade Champagne trinkt)) ist Lord Godolphin / Burri atje (folësi tregon burrin që pi tani shampanjë) është lordi Godolphin

. Po ashtu, si te përdorimi i një përemri dëftor, personit të cilit i drejtohemi, i kërkohet në njëfarë mënyre të shohë rreth e rrotull për të dalluar objektin e referencës. Më pas është edhe një hap i vogël për të zbuluar te shprehja (178) një ngjashmëri të madhe me (180) dhe për t’ia atribuuar atë elementeve dëftore ose indeksikale:

226

Edhe gjuhëtarët kanë theksuar lidhjen e ngushtë ndërmjet përemrave dëftorë, nga njëra anë, dhe nyjës së shquar, si dhe të përemrave vetorë të vetës së tretë, nga ana tjetër. Në shumë gjuhë indoevropiane, këta të fundit, e kanë prejardhjen nga të parët

.

227, prandaj kushtet për përdorimin e tyre janë shumë të ngjashme228 dhe në mësimin e hershëm të gjuhës të dyja llojet e referencës nuk janë të ndara qartë nga njëra-tjetra, siç është përmendur më sipër229

Si pasojë, duket, pak nga pak, sikur shprehjet e shquara të referencës, në përgjithësi, përdoren për referencën e folësit ose edhe për referencën semantike (o atributive) dhe vetëm konteksti i përdorimit e jep si duhet t’i kuptojmë ato

.

230

224 Shih C. Levinson, S., “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 63 225 Shih Donnellan, K., “Speaker reference, descriptions and anaphora”, 1978, Kaplan, D., “Dthat”, në Cole, 1978 226 Shembulli tek C. Levinson, S., “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq 68. 227 Shih Lyons, J., “Semantics”, volumes 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 228 Shih Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978 229 Shih Lyons, J., “Deixis and the source of reference”, në Keenan, E., “Formal semantics of natural language”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1975, Lyons, J., “Semantics”, volumes 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 230 Shih Donnellan, K., “Speaker reference, descriptions and anaphora”, 1978, Kaplan, D., “Dthat”, në Cole, 1978

. Në këto rrethana,


76

pragmatika (në kuptimin indeksikal) merr një rëndësi shumë të madhe në përcaktimin e propozicionit që shpreh një fjali. Sidoqoftë, asnjë nga këto përqasje filozofike nuk e përmbush dot kompleksitetin dhe shumëllojshmërinë e shprehjeve deiktike në gjuhët natyrale, në mënyrë që ne t’i drejtohemi përqasjeve dhe rezultateve gjuhësore.

III.2. Kategorite deiktike dhe shprehja e tyre ne gjermanishte dhe shqipe Duke marrë parasysh rëndësinë e padiskutueshme të deiksisit për përqasjet

filozofike, psikologjike dhe linguistike për analizën gjuhësore, ka çuditërisht pak punime deskriptive në këtë fushë. Rrjedhimisht, nga kjo thuajse nuk ka teori dhe modele analize të përshtatshme. Nga punimet e hershme gjuhësore më të rëndësishme në këtë fushë përmenden Bühler231, Frei232, Fillmore233 dhe Lyons234

Sidoqoftë, shumë nga këto trajtime janë përmbledhur dhe janë sistemuar te Lyons

.

235 dhe Fillmore236. Prandaj, për trajtimet sa më poshtë do të bazohemi në pjesën më të madhe tek këto vepra. Veç kësaj, ka gjithnjë e më shumë literaturë për mësimin e shprehjeve deiktike nga fëmijët. Shumica e këtyre punimeve janë dhëne te Wales237, Tanz238 dhe një përmbledhje ndihmuese e vërejtjeve intersentenciale gjendet te Anderson & Keenan239

231 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena Nachdruck, 1965, fq. 79-148 232 Frei, H., “Systemes de deictiques”, “Acta Linguictica”, 4, 1944, vepër e cituar tek C. Levinson, S., “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 68 233 Shih Fillmore, C. J., “Deictic categories in the semantics of come”, “Foundations of Language”, 2, 1966 234 Shih Lyons, J., “An Introduction to Theoretical Linguistics”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1968, si dhe Lyons, J., “Einführung in die moderne Linguistik”, München, Beck, 1971 235 Lyons, J.: “Semantics.” Volumes 1-2, Cambridge: Cambridge University Press, 1977a; Lyons, J.: “Semantik”, München: Beck, 1980 & 1983, Lyons, J.: “Deixis und anaphora”, në T.Myers: The Development of Conversation and discourse, Edinburgh: Edinburgh University Press, 1977b. 236 Fillmore, C. J. : “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971b; Fillmore, C. J. : “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975. 237 Shih Wales, R. : “Deixis”, në: Fletcher, Garman, 1979. 238 Shih Tanz, C. : “Studies in the Acquisition of Deictic Terms”, Cambridge : Cambridge University Press, 1980. 239 Shih Anderson, S. R. / Keenan, E. L. : “Deixis”, Shopen, 1985.

. Ndërsa, literatura për deiksisin apo për shprehjet deiktike në gjuhën shqipe, është mjaft e pakët. Këtu mund të përmendim vetëm disa artikuj të shkurtër tek-tuk. Meqë kjo përbën një vështirësi për trajtimet dhe referimet, këtu do të përpiqemi të bëjmë një përqasje të teorive të ndryshme, për të parë nëse ato vlejnë edhe për elementet deiktike në gjuhën shqipe. Kategoritë deiktike tradicionale janë veta, vendi dhe koha. Duke qenë se do ta trajtojmë hollësisht secilën kategori më poshtë, po i paraqesim ato shkurtimisht.


77

Deiksisi i vetës (Personendeixis) ka të bëjë me kodifikimin e rolit të pjesëmarrësit në ngjarjen gjuhësore, ku bëhet shprehja në fjalë. Kështu, kategoria e vetës së parë është gramatikalizimi i referencës së folësit ndaj vetes, veta e dytë është kodifikimi i referencës së folësit ndaj një ose më shumë personave të cilëve u drejtohet, dhe veta e tretë kodifikimi i referencës ndaj personave dhe entiteteve që nuk janë as folës, as persona të cilave u drejtohemi me shprehjen në fjalë. Mundësitë e njohura të kodifikimit gjuhësor të këtyre roleve të pjesëmarrësve janë natyrisht përemrat dhe përkimi (kongruenca) e kallëzuesit. Deiksisi i vendit (Raumdeixis) ka të bëjë me kodifikimin e vendeve në lidhje me vendin e qëndrimit të pjesëmarrësit në ngjarjen gjuhësore. Supozohet që shumica e gjuhëve gramatikalizojnë të paktën dallimin ndërmjet proksimal (afër folësit) dhe distal240

Këto dallime kodifikohen normalisht te përemrat dëftorë (në gjermanishte. p.sh.,., Dieser, Jener, ndërsa në shqipe për këto do të ishin ekuivalente ky, ai ose te ndajfoljet deiktike të vendit (në gjermanishte, p.sh.,., hier, dort, në shqipe këtu , atje). Deiksisi i kohës ka të bëjë me kodifikimin e momenteve dhe të periudhave kohore në lidhje me kohën në të cilën bëhet një shprehje (ose hartohet një njoftim me shkrim). Sipas Fillmoreit, këtë e quajmë koha e kodimit / coding time ose CT; kjo ndoshta dallohet nga koha e receptimit / receiving time

(joproksimal, ndonjëherë edhe afër personit të cilit i drejtohemi), por shumë prej tyre u bëhen dhe mjaft ndryshime të vogla, siç do të shohim më vonë.

241

Këtyre kategorive tradicionale u shtojmë, duke u bazuar te Lyons dhe Fillmore, deiksisin e diskursit (ose deiksisin e tekstit) dhe deiksisin social / Diskursdeixis, oder Textdeixis, und Sozialdeixis

ose RT, siç na ka treguar shembulli (1). Ashtu siç deiksisi i vendit kodifikon vende në koordinata që nisen nga vendi i të shprehurit, deiksisi i kohës kodifikon momente në koordinata që nisen nga koha e të shprehurit. Deiksisi i kohës gramatikalizohet në përgjithësi nga ndajfoljet deiktike të kohës (në gjermanishte, p.sh.,., jetzt dhe damals, gestern dhe dieses Jahr; në shqipe, p.sh.,., tani dhe atëherë, dje dhe këtë vit), por para së gjithave nga koha (gram.).

242. Deiksisi i diskursit ka të bëjë me kodifikimin e referencës në pjesë të diskursit aktual, nga i cili rrjedh të shprehurit me shprehjen përkatëse të referencës. Si pasojë, refleksiviteti ekzemplar është një rast i veçantë i deiksisit të diskursit. Si das te (181), edhe dies te (182) janë diskursedeiktike, por vetëm dies është refleksiv ekzemplar. Shprehjet diskursdeiktike janë, për shembull, das dhe dies në fjalitë e mëposhtme:

(181) Mmh, mmh, mmh - das war alles, was er hervorbrachte / (Mmh, mmh, mmh – kjo

240 C. Levinson “Pragmatik” Tübingen: Niemeyer 2000, fq 67. 241 Shih Fillmore, C. J. : “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971.b. 242 Shih Lyons, J., “An Introduction to Theoretical Linguistics”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1968; Lyons, J., “Einführung in die moderne Linguistik”, München, Beck 1971; Lyons, J., “Semantics” , volumes 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a dhe Fillmore, C. J., “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971.b

ishte gjithë çfarë ai nxori.


78

(182) Dies ist ein Beispiel für eine Knarrstimme / Ky

Sistemet e deiksisit në gjuhët natyrale nuk janë të renditura në mënyrë arbitrare rreth veçorive të ndonjë prej shumë medieve dhe konteksteve të ndryshme, në të cilat përdoret gjuha. Baza e tyre është më shumë konteksti bisedor personal, në të cilin përvetësojnë gjuhën të gjithë njerëzit. Lyons e ka formuluar këtë në mënyrë tepër të prerë: “Gramatikalizimi dhe leksikalizimi i deiksisit kuptohet më mirë në lidhje me, siç mund ta quajmë, situata kanonike të të shprehurit. Kjo nënkupton që në median fonike sinjalizohet në kanalin vokal-auditiv nga një tek një ose nga një tek disa, ku të gjithë që marrin pjesë në këtë situatë, e shohin njëri-tjetrin, mund t’i perceptojnë veçoritë paralinguistike jovokale të shprehjeve të tyre dhe secili merr përsipër duke e alternuar rolin e dërguesit dhe të marrësit... Shumë veçori të strukturave gjuhësore mund të shpjegohen vetëm duke u pranuar që ato janë zhvilluar në lidhje me komunikimin ballë për ballë. Për aq sa ka të bëjë me deiksisin, kjo është me siguri e saktë / Grammatikalisierung und Lexikalisierung von Deixis versteht man am besten in Relation zur, wie man sie nennen könnte, kanonischen Äuβerungssituat ion: Diese impliziert, daβ im phonischen Medium auf dem stimmlich-auditiven Kanal von einem zu einem oder von einem zu vielen signalisiert wird, wobei alle, die an der Situation teilnehmen, einander sehen und die nicht-vokalen paralinguistischen Merkmale ihrer Äuβerungen wahrnehmen können und jeder abwechselnd die Rolle von Sender und Empfänger überstimmt...Viele Merkmale von Sprachstrukturen lassen sich nur dadurch erklären, daβ man unterstellt, daβ sie sich im Hinblick auf Kommunikation von Angesicht zu Angesicht entwickelt haben. Soweit die Deixis betroffen ist , ist das sicher richtig”

është një shembull për një zë gërvishtës.

Të njëjtën analizë mund të bëjmë ketu edhe për versionet e fjalive në gjuhën shqipe. Kështu, edhe ky, edhe kjo janë, në këtë rast, diskursdeiktike. Duke përmbledhur, trajtimet e mësipërme, del se deiksisi social ka të bëjë me kodifikimin e dallimeve shoqërore në lidhje me rolet e pjesëmarrësve, veçanërisht nga aspektet e lidhjes sociale ndërmjet folësit dhe personit të drejtuat ose folësit dhe një objekti reference. Në shumë gjuhë ka dallime të përshkallëzuara hollë ndërmjet statusit relativ të folësit dhe të personit të drejtuar, që, për shembull, janë të kodifikuara në sistemin morfologjik si forma të mirësjelljes. Dallime të tilla manifestohen në gjuhët e njohura për ne, por edhe në zgjedhjen e përemrave, të formave urdhërore ose thirrore dhe titujve.

243

Këtë e bëjnë të qartë shumë gjuhë nga familje të ndryshme, që kodifikojnë dallimin bazë ndërmjet objekteve që janë të dukshme për pjesëmarrësit dhe të objekteve që nuk janë të dukshme

.

244

Tek arsyetimi i Lyons, kuptojmë se, përveç kësaj, deiksisi, në përgjithësi (nëse jo gjithmonë), është i strukturuar në mënyrë egocentrike. Nëse përfytyrojmë (për qëllime të interpretimit semantik ose pragmatik), që shprehjet deiktike janë të ankoruara (të lidhura)

. Ky dallim shpesh i atribuohet deiksisit të vendit, duke qenë se del te përemrat dëftorë, por në të vërtetë ai është një përmasë e pavarur dhe paralel e sistemit deiktik, që duhet t’u shtohet pesë kategorive kryesore të deiksisit të trajtuara më sipër.

243 Shih Lyons, J., “Semantics”, volumes 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 244 Shih Anderson, S. R. - Keenan, E. L., “Deixis”, Shopen, 1985


79

në disa pika të ngjarjes së komunikimit, atëherë, normalisht, nisemi nga ajo që qendra deiktike / deiktische Zentrum ndërtohet nga pikat e pashënuara të ankorimit të mëposhtme: (I) personi qendror është folësi, (II) koha qendrore është koha në të cilën folësi prodhon shprehjen, (III) vendi qendror është vendi i qëndrimit të folësit në momentin e të shprehurit ose CT, (IV) qendra e diskursit është pika e diskursit në cilën gjendet folësi në prodhimin e shprehjes së tij dhe (V) qendra sociale janë statusi dhe rangu social i folësit, në marrëdhënie me të cilat qëndron statusi/rangu i personit të cilit i drejtohemi ose objektet e referencës. Sa më sipër, ka disa përjashtime. Kështu, disa gjuhë zotërojnë përemra dëftorë që mund të referohen që nga vendi i qëndrimit të pjesëmarrësve të tjerë245

Përveç kësaj, përdorime të ndryshme që rrjedhin nga shprehjet deiktike mund të shkaktojnë një zhvendosje të qendrës deiktike në pjesëmarrës të tjerë ose në protagonistë në rrëfime. Lyons e quan këtë projektimi deiktik / deiktische Projektion

.

246, ndërkaq Fillmore flet për një zhvendosje të pozicionit / Verschiebungen des Standpunktes247

Kjo qendër deiktike e pashënuar mund të përfytyrohet më mirë, nëse pëpiqemi të përdorim idenë e Levinson-it, i cili propozon që të përfytyrojmë një mjedis prej katër përmasash, që përbëhet nga tri përmasa hapësinore plus përmasën kohore, në mes të së cilës gjendet folësi. Nga folësi nisen shumë rrathë koncentrikë që markojnë (shënojnë) zona të ndryshme afërsie hapësinore. Nëpërmjet folësit kalon një linjë kohore, në të cilën janë të renditura në mënyrë lineare ngjarjet para shprehjes së tashme të tij, ngjarjet më të hershme dhe, përkatësisht, ngjarjet që janë në të ardhmen. Edhe diskursi në të cilin merr pjesë folësi, kalon përgjatë kësaj linje kohore

. Proceset e ndodhura në këto zhvendosje janë me rëndësi të madhe për të kuptuar zhvillimin diakronik të shumë fjalëve deiktike, si dhe për përdorime në diskursin jobashkëbisedor.

248

Për të kuptuar aspektet sociale të deiksisit, duhet të fusim të paktën një përmasë tjetër, për shembull, atë të rangut shoqëror përkatës, në të cilin folësi është vendosur më lart, më poshtë ose në të njëjtin nivel në lidhje me personin, të cilit i drejtohemi, a me personat e tjerë të cilëve mund t’u referohemi. Nëse folësi dhe personi të cilit i drejtohemi, shkëmbejnë rolet e tyre të pjesëmarrësit, atëherë koordinatat e gjithë kësaj situate zhvendosen në qendrën hapësinore-kohore-sociale të personit që i drejtoheshim më parë

.

249

245 Shih Lyons, J., “Semantics”, volumes 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 246 Shih Lyons, J., “Semantics”, volumes 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 247 Shih Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975 248 Shih C. Levinson, S., “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 71 249 Shih Tanz, C., “Studies in the Acquisition of Deictic Terms”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1980

. Për të qenë sa më të qartë për çka po trajtojmë, është e domosdoshme të kemi të qartë se ç’kuptojmë me shprehje deiktike, si dhe të dallohen përdorime të ndryshme të tyre. Me shprehje deiktike ne kuptojmë njësitë gjuhësore ose morfemat që përdoren kryesisht ose në mënyrë parësore deiktikisht, sepse për shumicën e këtyre shprehjeve ka edhe përdorime jodeiktike.


80

Njëkohësisht, krahas përdorimeve deiktike dhe jodeiktike dallohen dhe llojet e ndryshme të përdorimeve deiktike. Duke u bazuar te Fillmore, krahasojmë, së pari, dy përdorime deiktike, pikërisht përdorimin gjestor dhe përdorimin simbolik / gestische Verwendung und symbolische Verwendung250. Nocionet deiktike të përdorura në mënyrë gjestore mund të interpretohen vetëm me anë të një vëzhgimi auditiv-vizual-taktil (dëgjimor-pamor-i prekshëm), i thënë në përgjithësi fizik, të ngjarjes gjuhësore. Si rregull kryesor, mund të përfytyrojmë që këto përdorime gjestore kërkojnë të paktën një regjistrim videoje të ngjarjes gjuhësore, nëse duam të interpretojmë saktë një foto. Shembuj do të ishin përemrat dëftorë që shoqërohen nga një gjest i zgjedhur, si në: (183) Dies ist echt, aber dies ist eine Fälschung / Ky është origjinal, por ky është një falsifikim.

Po kështu, kemi edhe përemra të vetës së dytë ose të tretë, ku objekti i referencës tregohet me gjuhën e trupit (p. sh., nëpërmjet drejtimit të shikimit): (194) Er ist nicht der Herzog, er ist es. Er ist der Diener / Ai nuk është duka, ai është. Ai Në një gjuhë ka normalisht vetëm pak fjalë, të cilat, mund të përdoren në mënyrë gjestore. Shembuj janë të ashtuquajturit Präsentativa, si voici në frëngjishte dhe dollitë si Prost në gjermanishte

është shërbëtori.

251. Përkundrazi për interpretimin e përdorimeve simbolike të shprehjeve deiktik (në thelb) duhet të dihen vetëm parametrat bazë hapësinoro-kohorë të ngjarjes gjuhësore (ndonjëherë edhe roli i pjesëmarrësit, si dhe parametri i diskursit dhe social). Pra, na duhet të dimë vetëm vendin e përgjithshëm apo aktual të qëndrimit të pjesëmarrësit, që të mund të interpretojmë shprehjet e mëposhtme: (185) Diese Stadt ist wirklich schön / Ky qytet është me të vërtetë i bukur.

Në shembullin (186), na duhet të dimë sa është numri i personave të mundshëm, të cilëve u drejtohemi:

(186) Ihr könnt alle mit mir kommen, wenn ihr wollt / Ju mund të vini të gjithë me mua nëse dëshironi.

Ndërsa, në shembullin vijues, (187), duhet të dihet kur ndodh bashkëveprimi, për të përcaktuar vitin përkatës kalendarik:

(187) Dieses Jahr können wir uns keinen Urlaub leisten / Këtë

Duke u nisur sa më sipër, përdorimet gjestore kanë nevojë për një vëzhgim fizik të pandërprerë të ngjarjes gjuhësore, ndërsa përdorimet simbolike i referohen vetëm koordinatave tekstore, të cilat janë të arritshme për pjesëmarrësit para shprehjes

vit nuk mund t’ia lejojmë vetes të bëjmë pushime.

252. Prandaj përdorimet e mëposhtme janë gjestore, megjithëse gjesti këtu kryhet natyrisht me zë:

(188) Hermann kann etwa so laut sprechen / Hermann mund të flasë me

250 Shih Fillmore, C. J., “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971.b 251 Shih Trugdill, P., “Sociolinguistic Patterns in British English”, London, Arnold, 1978, fq. 8, i cili përshkruan fushën në rritje të aplikimit të dollisë angleze cheers 252 Shih Stephen C. Levinson “Pragmatik” Tübingen: Niemeyer 2000, fq 71

zë kaq të lartë


81

(189) Tu es nicht sofort, sondern SOFORT! / Mos e bëj menjëherë, por MENJËHERË

Këto dy lloje deiktike përdorimi janë në kontrast me përdorimet jodeiktike të të njëjtave fjalë ose morfema. Disa shembuj duhet ta bëjnë të qartë këtë ndarje treshe. Rastet në a janë përdorime gjestore, rastet në b simbolike dhe rastet në c janë jodeiktike

!)

253

253 Shembuj tek Stephen C. Levinson “Pragmatik” Tübingen: Niemeyer 2000, fq 72

. (190) a. Sie und Sie sind entlassen, Sie nicht / Ju dhe ju jeni të pushuar, ju jo) b. Was haben Sie gesagt? / Çfarë thatë ju? c. Sie können heutzutage die Jungen nicht mehr von den Mädchen unterscheiden / Ju nuk mund t’i dalloni më sot djemtë nga vajzat. (191) a. Dieser Finger tut weh / Ky gishti më dhemb. b. Diese Stadt stinkt? / Ky qytet kutërbon? c. Neulich habe ich diesen komischen Kautz getroffen / Së fundi kam takuar këtë tipin e çuditshëm (192) a. Drücke nicht jetzt, sondern jetzt / Mos e shtyp tani, por tani b. Gehen wir lieber jetzt statt morgen? / Shkojmë mirë tani sesa nesër c. Das ist jetzt aber dumm / Tani kjo është budallallëk. (193) a. Nicht das, du Idiot, das / Jo kjo, mor idiot, kjo. b. Das ist eine schöne Aussicht / Kjo është një pamje e bukur. c. Oh, ich habe so dies und das gemacht / Oh, kam bërë atë dhe këtë. (194) a. Bringe es von da nach da/ Çoje nga atje, atje. b. Hallo, ist Hermann da? / Përshëndetje, është Hermann atje? c. Da kannst du mal sehen / Mund të shohësh njëherë. Duhet të theksohet se fjalive në shumicën e rasteve i sugjerohet një interpretim i

caktuar. Këtu duhet theksuar që në disa raste, në gjuhën shqipe, këto shprehje deiktike, do të ishin të vështira të përktheheshin apo të përdoreshin njësoj si në gjermanishte. Po të shohim, p.sh.,., shembujt 193 c, 194 a, b, Da e gjermanishtes mund të përkojë edhe si me aty, ashtu edhe me atje të shqipes. Po ashtu, në fjalinë (190) b, do të ishte e vështirë ta kuptonim nëse fjalia i drejtohet një grupi njerëzish apo një personi të vetëm. Në gjuhën gjermane na ndihmon fakti që Sie është shkruar me shkronjë të madhe, shenjë dalluese kjo e formës së mirsjelljes, pra fjalia i drejtohet dikujt, të cilit ne i drejtohemi me Ju.

Më tej, Levinsoni e zgjeron ilustrimin, me disa çifte fjalish të tjera me dy nga tri përdorimet, siç u emërtuan më sipër, me a, b dhe c (195) a. Si përgjigje e: “Wer will noch eins?”, Ich /Unë b. Si përgjigje e: “Betoheni të thoni të vërtetën, vetëm të vërtetën dhe asgjë tjetër përveç të vërtetës?”: Ich schwöre / Unë betohem. (196) a. Ich habe es vor zehn Jahren gebaut / Unë e kam ndërtuar para dhjetë vjetësh. c. Hermann hatte es vor zehn Jahren gebaut / Hermann e ka ndërtuar para dhjetë vjetësh. (197) a. Jan wohnt gegenüber / Jani banon përballë. c. Jan wohnt gegenüber Ben / Jani banon përballë Benit.


82

(198) a. Wir können den Affen nicht sehen, weil er hinter dem Baum hockt / Nuk mund ta shohim majmunin, sepse është mbledhur pas

Ich

pemës. c. Als Hermann der Keilriemen riß, war er hinter einem Lastwagen / Kur Hermann-it iu këput rripi i transmisionit, ishte pas një kamioni. Disa vërejtje të vogla duhet të mjaftojnë këtu. Te (195a) dikush nga një grup përdor përemrin ich në mënyrë gjestore, për t’u përgjigjur, te (195b) përdoret thjesht në mënyrë simbolike. Te (196c) vendos kohën e ndërtimit në lidhje me kohën në të cilën ngjarja është shfaqur në rrëfim. Te (197b) përballë (dhe përkatësish në afërsi ose te qoshja) është në lidhje me vendin e shprehjes, te (197c) në lidhje me vendin e qëndrimit të Benit. Te (198b) pas e vendos majmunin në anën e kundërt të pemës në lidhje me pjesëmarrësit dhe te (198c) e vendos Hermanin në anën e pasme të kamionit. Në këto çifte shembujsh, mund të interpretojmë njësoj si për gjuhën gjermane, ashtu edhe për shqipen.

Vor gegenüber hinter Unë Para përballë pas

Këto ndoshta janë dallimet më të rëndësishme në përdorimin e shprehjeve

deiktike, por jo të vetme. Në trajtimin e deiksisit të diskursit do të shohim që përdorimet jodeiktike ndahen në anaforike dhe joanaforike. Këto përdorime jodeiktike mund të mendohen në atë mënyrë, që shprehjet deiktike janë në lidhje me tekstin në vend të situatës së të shprehurit. Të para kështu, përdorimet anaforike janë në njëfarë mënyre të ngjashme me përdorimet joanaforike, jodeiktike, për shembull, me zhvendosjen e interpretimit deiktik në ligjëratën e zhdrejtë254

Këtu duhet të theksojmë, që një nocion deiktik siç e ka treguar Lyons

. Të gjitha rastet e mësipërme në c janë jodeiktike, nëse interpretohen normalisht, si edhe joanaforike. Ka një përdorim anaforik, nëse nocioni zgjedh të njëjtin entitet (ose klasë objektesh) si objekt reference, të pazgjedhur më parë në diskurs një nocion tjetër. Si rrjedhojë, er / ai interpretohet normalisht në fjalinë e mëposhtme në atë mënyrë, që t’i referohet pikërisht personit (që është gjithmonë ai) të cilit i referohet, Jani:

(199) Jan kam herein, und dann machte er das Feuer an / Jani hyri brenda dhe pastaj ndezi zjarrin.

255, pa dyshim, mund të përdoret si në mënyrë anaforike, ashtu edhe deiktike. Vëmë re te shembulli që ai propozon:

(200) Ich bin in London geboren und habe seither immer dort gelebt / Unë kam lindur në Londër dhe qysh atëherë kam jetuar gjithmonë atje. Dort / atje i referohet përsëri të njëjtit vend, që i referohet Londra, por njëkohësisht në përmasën hapësinore deiktike është në kundërshtim me hier / këtu, duke qenë se tregon se shprehja është bërë jashtë Londrës. Edhe përdorimi gjestor, mund të jetë i shoqëruar me përdorimin anaforik jodeiktik:

(201) Ich habe mir in den Finger geschnitten – in diesen / Preva gishtin – këtë. 254 Shih Anderson, S. R. - Keenan, E. L., “Deixis”, Shopen, 1985, Fillmore, C.J., “Pragmatics and the description of discourse”, në Cole, 1981 255 Shih Lyons, J., “Semantics”, volumes 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a


83

Këtu diesen / këtë i referohet asaj çka i referohet gishti, por njëkohësisht duhet të tregohet gishti në fjalë. Pa dyshim, shumëllojshmëria e mënyra të ndryshme të përdorimit të shprehjeve deiktike mund të krijojë një konfuzion të ndjeshëm në analizë. Përmbledhja e mëposhtme ndoshta ndihmon në sqarim. (202) Përdorime të ndryshme të shprehjeve deiktike256

“Një melamed (mësues hebraishteje) zbuloi se kishte harruar pantoflat e tij të rehatshme në shtëpi dhe dërgoi një nxënës me një shënim te gruaja e tij, për t’i marrë. Shënimi thoshte: “Jepi këtij djali pantoflat e tua me vete”. Kur nxënësi e pyeti pse ai kishte shkruar “pantoflat e tua”, melamedi u përgjigj: “Por, por! Po të kisha shkruar pantoflat e mia, ajo do të lexonte pantoflat e mia dhe do të më dërgonte pantoflat e saj. Ç’të bëja unë me pantoflat e saj? Kështu shkrova pantoflat e tua, sepse ajo do të lexojë pantoflat e tua dhe do të më dërgojë të miat / Ein Melamed [Hebräischlehrer] entdeckte, daβ seine bequemen Pantoffeln zuhause gelassen hatte und schickte einen Schüler mit einer Notiz zu seiner Frau, sie zu holen. Die Notiz lautete: “Gib diesem Jungen deine Pantofeln mit”. Als der Schüler fragte, warum er “deine Pantoffeln” geschrieben habe, erwiderte der Melamed: “Aber, aber! Wenn ich ‘meine Pantoffeln’ geschrieben hätte, würde sie lesen ‘meine Pantoffeln und mir ihre Pantoffeln schicken. Was könnte ich mit ihren Pantoffeln anfangen? So habe ich ‘deine Pantoffeln’ geschrieben , denn dann wird sie ‘deine Pantoffeln’ lesen und mir meine schicken”

: 1. Deiktik: a. gjestor b. simbolik 2. Jodeiktik: c. joanaforik d. anaforik Këto vështirësi rriten nga dukuria e projektimit deiktik, pra të zhvendosjeve nga qendra egocentrike, dhe forcohen më tej nga bashkëveprimi i kategorizimeve jodeiktike (veçanërisht) të hapësirës dhe të kohës me modifikuesit deiktikë. Pesë kategoritë kryesore të deiksisit do t’i trajtojmë njërën pas tjetrës (deiksisin e vetës, të kohës, të vendit, të diskursit dhe deiksisin social), për të sqaruar kompleksitetet që rezultojnë. Gjatë trajtimeve do të tregohet sa e ndërlikuar dhe sa pak e studiuar është dukuria e deiksisit në të vërtetë dhe që përqasjet filozofike për analizën e shprehjeve indeksikale mund të përfshijnë vetëm një pjesë të vogël të këtyre problemeve, sidomos në gjuhën shqipe.

III.2.1. Deiksisi i vetës / Personendeixis

Në rastin kur ndryshojmë folësit, zhvendoset menjëherë qendra deiktike, nga e cila varet pjesa tjetër e sistemit deiktik, nga njëri pjesëmarrës tek tjetri. Vështirësitë që mund t’i shkaktojnë këto një marsiani ose një fëmije, ilustrohen bukur nga historia hebraishte e mëposhtme.

257

Deiksisi i vetës pasqyrohet pasqyrohet në kategoritë gramatikore të vetës, megjithatë, sipas Levinsonit, na duhet të zhvillojmë një sistem pragmatik të pavarur të

.

256 Shih Stephen C. Levinson, “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq 73 257 Shih Rosten, L., “The Joys of Yiddish”, New York, McGraw-Hill, 1968, fq. 443


84

roleve të mundshme të pjesëmarrësve, që të bëhet e qartë në çfarë mase dhe shtrirjeje janë gramatikalizuar këto role në gjuhë të ndryshme. Një sistem i tillë do të vërente që folësi ose zëdhënësi dallohet nga burimi i një shprehjeje, marrësi nga qëllimi dhe dëgjuesi ose i pranishmi nga personat që i drejtohemi ose qëllimet dhe që gramatikalizimi i dallimeve të tilla nuk është aq i dukshëm258

Kështu, me fjalinë gjermane “Willi soll jetzt hereinkommen”, ndër të tjera, kodifikohet nga ana gramatikore, që marrësi nuk është qëllimi (qëllimi është Willi); në të kundërt te “Willi, komm jetzt herein”, marrësi dhe qëllimi janë identikë

.

259

Megjithatë, dallimet gramatikore bazë janë këtu kategoritë e vetës së parë, të dytë dhe të tretë. Nëse duam të bëjmë një analizë të komponentëve (ose analizë përbërëse) të sistemeve përemërore

. Nëse do i përkthejmë në gjuhën shqipe, këto dy fjali për arsye krahasimi, do të thoshim të njëjtën gjë: “Willi duhet të hyjë brenda tani” dhe “Willi, hyr brenda tani”. Pra, siç shihet, në të dyja gjuhët, kjo funksionon njësoj. Thelbi i historisë hebraishte të mësipërme bazohet, natyrisht, në dallimin ndërmjet burimit dhe folësit dhe bëhet menjëherë i qartë, nëse lexohet me zë të lartë.

260, atëherë do të na nevojiteshin për sistemet e njohura veçoritë e mëposhtme: për vetën e parë duke përfshirë folësin (+S), për vetën e dytë duke përfshirë person:in/at të cilëve u drejtohemi (+A) dhe për vetën e tretë përveç folësit dhe person:it/ave të cilëve u drejtohemi (- S. –A)261. E rëndësishme është të theksohet që veta e tretë duhet të ndahet qartë nga e para dhe e dyta, sepse ajo nuk përkon me një rol pjesëmarrësi ose partneri në ngjarjen gjuhësore262

Sistemet përemërore, që janë shënuesit më të qartë të vetës, nxjerrin në përgjithësi në pah këtë ndarje treshe

.

263

258 Shih Levinson, 1987, vepër e cituar tek C. Levinson, S., “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 74 259 Shembulli origjinal vjen nga Gazdar 1979a, vepër e cituar tek C. Levinson, S.,“Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 74 260 Lyons, J., “An Introduction to Theoretical Linguistics”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1968; Lyons, J., “Einführung in die moderne Linguistik”, München, Beck, 1971, fq. 481-492; Lyons, J., “Semantics”, volumes 1-2, Cambridge:, “Cambridge University Press”, 1977a Lyons, J., “Semantik”, München, Beck,1980 & 1983, fq. 327-345 261 Shih Burling, R., “Man’s Many Voices”, New York, Holt, Rinehart & Winston,1970, fq. 14-17; shih dhe Ingram, D., “Typology and universals of personal pronouns”, në J.H. Greenberg, “Universals of Human Language”, vol 3, “Word Structure”, Standford, “Standford University Press”, 1978 262 Shih Lyons, J., “Semantics”, volumes 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a; Lyons, J., “Semantik”, München, Beck,1980 & 1983,fq.250 263 Shih Ingram, D., “Typology and universals of personal pronouns”, në J.H. Greenberg, “Universals of Human Language”, vol. 3, Word Structure, Standford, “Standford University Press”, 1978

. Megjithatë, në disa sisteme përemërore ka edhe 15 përemra elementarë (pa format e mirësjelljes si alternativë), në të cilat, p.sh.,., kryhen dallime të tjera në lidhje me numrin (dual, trial e shumës) ose gjininë. E rëndësishme është që kategoria tradicionale e shumësit zbatohet ndryshe në vetën e parë nga veta e tretë, wir / ne nuk emërton disa folës në kuptimin që sie / ata emërton më shumë se një


85

entitet në vetën e tretë264. Përveç kësaj, në shumë gjuhë ka dy përemra shumësi të vetës së parë, që do të thonë ‘ne me personin të ciliti drejtohemi’ dhe ‘ne pa personin të cilit i drejtohemi’. Në anglishte ky dallim tregohet vetëm në mënyrë të tërthortë. Forma let’s praktikohet në mënyrë të dobishme, nëse kuptojmë në mënyrë përfshirëse us265

Në gjuhët e tjera ka sisteme përemërore shumë më komplekse sesa në anglisht, në gjermanisht apo shqip. Në japonisht përemrat dallojnë dhe gjininë e folësit, statusin social të objektit të referencës dhe shkallën e afërsisë me objektin e referencës. Kështu, përemri i vetës së dytë kimi / ti e thënë prej këtij folësi mashkull i afërt për ty

: (203) Let’s go to the cinema (204) ?Let’s go to see you tomorrow

Nëse krahasojmë gjuhën gjermane me shqipen, do të thoshim që në të dyja këto gjuhë indoevropiane, kemi vetëm një përemër të vetës së parë shumës. Pra, wir (gjermanisht) / ne (shqip), që do të thonë ‘ne-me-personin-të cilit-i drejtohemi’ dhe nuk eksiston një formë përemri që të nënkuptojë ‘ne-pa-personin-të cilit-i drejtohemi’.

266. Dhe në gjuhën tamile ka deri në gjashtë përemra të vetës së dytë njëjës, që japin statusin përkatës ndërmjet folësit dhe personit të cilit i drejtohemi267

Dallime të tjera, të cilat nuk janë të dukshme vetëm duke iu referuar përemrave, shihen ndonjëherë edhe nga përkimi (kongruenca) morfologjike. Një shembull të thjeshtë sjellin gjuhët, që, për formën e mirësjelljes të vetës së dytë njëjës, huazojnë përemra të shumësit, ku të dy përemrat nuk dallohen nga ana e jashtme. Edhe foljet finite të gjermanishtes përkojnë në të dyja rastet me përemrat në shumës. Megjithatë, në një emër kallëzuesor ndryshimi dallohet nga ana morfologjike. Kallëzues të tillë përkojnë me numrin real të objekteve të referencës

.

268

Kommen Sie morgen!

. Në këtë çështje, kemi një ndryshim mes gjuhës gjermane dhe shqipes.

Le ta shohim më qartë në tabelën e mëposhtme:

(Ju, )Ejani nesër. (Fjali dëftore: Ju, do të vini nesër.)

Përemri Ju për formën e mirsjelljes,

Ihr kommt morgen.

Ju do të vini nesër. Përemri ju veta e dytë, shumës.

Sie kommt Ajo do të vijë nesër. Përemri ajo i vetës së tretë, 264 Shih Lyons, J.,“An Introduction to Theoretical Linguistics”, Cambridge. “Cambridge University Press”, 1968; Lyons, J.. “Einführung in die moderne Linguistik”, München, Beck, 1971, fq. 281 265 Shih Fillmore, C. J., “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971.b 266 Shih Uyeno, T. Y., “A study of Japanese Modality: a Performative Analysis of sentence particles”, University of Michigan, 1971, fq.16; shih dhe Harada, S. I., “Honorifics”, në M. Shibatani, “Syntax and Semantics”, 5, Japanese Generative Grammar, New York, “Academic Press”, 1976, fq. 511, vepër e cituar tek C. Levinson, S., “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq 76 267 Brown, P. - Levinson, S., “Universals in language usage: politeness phenomena”, Goody, 1978, fq. 206 268 Shih Comrie, B., “Aspect: an Introduction to the study of verbal aspect and related problems”, 1975.


86

morgen. njëjës, gjinia femërore Sie kommen morgen.

Ata / ato do të vijnë nesër. Përemrat ata / ato veta e tretë , shumës

Kështu pra, në gjermanishte kemi tre herë përemrin Sie, ku veta e tretë shumës

është e njëjtë me formën e mirsjelljes, ndërsa veta e tretë njëjës bën dallim me anë të formës së foljes. Në gjuhën shqipe, folja në të gjitha rastet ndyrshon, kështu që, do të ishte i thjeshtë dallimi. Për sa i përket përemrave, do të kishte disa vështirësi për të dalluar përemrin e vetës së dytë shumës ju, me formën e mirsjelljes Ju, pasi edhe folja në këtë rast është njësoj. E njëjta gjë ndodh me shembullin (205), në frëngjishte, ku mbetet e hapur nëse bëhet fjalë për një ose më shumë persona, të cilëve u drejtohemi, por shembulli (206) mund të shprehet vetëm ndaj një personi të vetëm. (205) Vous parlez français? (206) Vous êtes le professeur? Po ashtu, siç vëren Fillmore269, we në kryeartikullin e New Yorker kërkon në mënyrë të ngjashme një folje në shumës (është we are, jo we am), megjithatë te përemrat vetvetorë njëjësi në të vërtetë shprehet në fraza si as for ourself. Siç u përmend tashmë, përemrat përdoren shpesh edhe si jodeiktikë. Sidoqoftë, shumëllojshmëria reale e përdorimit është shumë më e madhe sesa përfytyrohet zakonisht 270

Përveç përemrave dhe kallëzuesve përkues, ka edhe shumë mundësi të tjera për të shënuar vetën dhe rolin e pjesëmarrësit. Për antropologët është e njohur që ka emërtime farefisnore dhe lloje të tjera titujsh ose emrash të përveçëm në dy versione: njëri përdoret te titujt, mënyrat e të drejtuarit, si rasa thirrore (vokativ) në vetën e dytë, dhe tjetri për referencën, pra në referimin e personave në vetën e tretë. Edhe kur leksemat janë të njëjta, ato mund të dallohen ndjeshëm në përdorimin e tyre te titujt, te mënyrat e të drejtuarit dhe te referenca

.

271

Në disa gjuhë australiane ka deri në katër grupe emërtimesh farefisnore primare (në dallim nga plotësueset): (a) një grup shprehjesh thirrore (vokative), (b) një grup prej

ose përdoret vetëm një pjesë e shprehjes së referencës te titulli (mënyra e të drejtuarit). Kjo e fundit, i përket emërtimeve farefisnore në anglishte që mund të thuhet si “Henry is my uncle”, edhe “Henry is my cousin”, por të paktën në anglishten e sotme standarde, përdoret vetëm “Hello, Uncle!”, por jo “Hello Cousin!”. Në ndryshim me këtë, në gjuhën shqipe dhe në gjuhën gjermane mund t’i përdorim që të dyja format e emërtimevë farefisnore, qoftë si menyrë të drejtuari, qoftë si referim ndaj personave në vetën e tretë. Kështu do të kishim:

Henry ist mein Onkel, Henry ist my Cousin. / Hallo Onkel! Hallo Cousin! Henri është daja im. Henri është kushëriri im. / Përshëndetje dajë? Përshëndetje

kushëri!

269 Shih Fillmore, C. J., “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971.b. 270 Shih Watson, R., “The interactional uses of pronouns”, në “Pragmatics Microfiche”, 1.3, 1975, Sacks, H., “Paradoxes, pre-sequences and pronouns”, në “Pragmatics Microfiche”, 1.8, 1976 271 Shih Beck, B., “Peasant Society in Konku.”, Vancouver, “University of British Columbia Press”, 1972, fq. 290


87

shprehjesh me një veçori pronore implicite të vetës së parë (që për shembull do të thonë ‘vëllai i nënës sime’), (c) një grup shprehjesh me një veçori pronore të vetës së dytë (që, për shembull, do të thonë ‘vëllai i nënës së tij ose të saj’). Disa gjuhë australiane kanë madje emërtime farefisnore ‘trekëndore’, ku një shprehje X mund të emërtojë një individ x vetëm atëherë kur x për shembull është babai i folësit dhe gjyshi i personit që i drejtohemi. Kështu që grupe të tilla plotësuese shprehjesh kodojnë veçori deiktike të vetave në shprehje që, në thelb, përdoren në mënyrë referuese dhe jo për titull (mënyrë të të drejtuari) 272

Format e titujve (mënyrës së të drejtuarit), thirrore (vokative), në përgjithësi janë një kategori gramatike interesante dhe deri tani të studiuara shumë pak. Format e titujve (mënyrës së të drejtuarit) janë fraza emërore që i referohen personit që i drejtohemi, por nuk janë të përfshira nga ana sintaksore ose semantike si argumente të një kallëzuesi në fjali. Ato qëndrojnë më shumë të ndarë në mënyrë prozodike nga pjesa e fjalisë, që mund t’i përkasin. Tek format e titujve (mënyrës së të drejtuarit) dallohen thirrjet (në gjerm. Anrufen ose Aufrufen) si te shembulli (207) dhe titujt si te (208), të cilat vlejnë si për gjuhën gjermane, ashtu edhe për gjuhën shqipe

. Në gjuhën gjermane, gjejmë dy grupe emërtimesh farefisnore primare, që janë Onkel / Tante, të cilat duke i krahasuar me gjuhën shqipe, do të kishim: për Onkel = dajë / xhaxha dhe për Tante = teze / hallë. Nëse do të na duhet ta specifikojmë në gjuhën gjermane, nëse bëhet fjalë për tezen apo për hallën, atëherë do ta plotësonim emërtimin me një togfjalësh emëror të tipit “nga ana e babait apo nga ana e nënës / von der Vaterseite – von der Mutterseite”.

273. (207) Hey Sie, Sie haben gerade me Ihrer Frisbescheibe meinen Wagen zerkratzt! / Hej ju, ju sapo gërvishtët makinën time me diskun e frisbit tuaj! (208) Man muß leider sagen, gnädige Frau, daß heutzutage nichts mehr so ist wie früher / Për fat të keq, zonjë Dallimi korrespondon pikërisht, ndërmjet përdorimit gjestor dhe simbolik. Thirrjet qëndrojnë, natyrisht, në fillim të një shprehjeje, madje në fillim të bisedës dhe në thelb janë akte të foluri / Sprechakte

, duhet të themi që sot asgjë nuk është si më parë.

274 të pavarura. Titujt janë si paranteza dhe shfaqen atje ku mund të rrinë edhe paranteza të tjera. Jo të gjitha format thirrore mund të përdoren si tituj. Kështu, he Sie nga (207) nuk mund të shfaqet në vendin e gnädige Frau te shembulli (208). Vokativet nga gjuhë të ndryshme janë dukshëm shumë idiosinkratike dhe komplekse. Edhe përshëndetjet, si dhe formula rituale të ndryshme, si. p.sh.,., “Shëndet!”, pas teshtimës sime, janë sipas llojit të tyre në njëfarë masë vokative275

272 Shih Heath, J. - Merlan, F. - Rumsey A., “The languages of Kinship in Aboriginal Australia”, Sudney, “Oceania Linguistic Monographs”, nr 24, 1982 273 Shih Zwicky, A., “Hey, whatsyaname!”, në Proceedings of the Tenth Regional Meeting of the 1974. 274 Shih Schegloff, E. A., “Sequencing in conversational openings”, në Gumperz, Hymes, 1972a 275 Shih Zwicky, A., “Hey, whatsyaname!”, në Proceedings of the Tenth Regional Meeting of the 1974, 791

. Në shembullin (209), shohim përdorimin e këtyre elementeve edhe në gjuhën

shqipe.


88

(209) E more, shoku dhëndër, si ja çove?- tha Liria me një ton gazmor. Zana gati sa s`kafshoi buzën. Asaj iu duk se, në kishte fjalë që nuk duhej thënë në atë çast, ishte pikërisht kjo “shoku dhëndër”. (I.Kadare, “Dimri i madh”, fq.188). Për deiksisin e vetës duhet të thuhet edhe që në rast mungese kontakti shikimi, zgjidhet shpesh një procedurë tjetër, për shembull, për ta përfytyruar vetë. Nëse unë në një takim personal mund të them Ich bin Peter Meier / Unë jam Peter Meier), në telefon duhet të them: “Hier ist Peter Meier / Këtu është Peter Meier” ose “Hier spricht Peter Meier / Këtu flet Peter Meier”, pra përdor folja e vetës së tretë276

Së fundmi, duhet të kihet parasysh, që jo vetëm dy rolet bazë të pjesëmarrësve, folës dhe personi të cilit i drejtohemi, janë gramatikisht të dallueshme. Disa gjuhë, p.sh.,., gjuha filipinase samal, kanë përemra dëftorë, që specifikojnë një vend në afërsi të pjesëmarrësve të tjerë, në këtë rast të dëgjuesve, por jo të folësve ose të pranishmëve, por të palëve që nuk marrin pjesë. Gjuha australiane dyirbal ka një leksik alternativ tërësisht të pavarur, që duhet të përdoret në të tashmen nga të afërmit tabu, pavarësisht nëse ata janë apo jo pjesëmarrës

. Mirëpo në shqipen fjalia e saktë do të ishte: “Unë jam Peter Meier”; në rastin e një takimi personal, ndërsa në telefon, nëse do e perkthenim shembullin e gjermanishtes, në shqip kjo fjali do të ishte: “Këtu flet Peter Meier” ose “Ju flet Peter Meier”, por këto dy fjali në përdorimin e përditshëm gjuhësor nuk hasen shpesh, në vënd të tyre do përdornim thjesht: “Jam Peter Meier”. Nëse do të donim të ishim edhe më të saktë e të qartë, mund të thoshim: “Unë që po ju telefonoj, jam Peter Meier”. Pra, në çdo rast parapëlqyem përdorim e foljes jam, ndryshe nga shembujt në gjuhën gjermane, ku në rastin e paraqitjes përdorëm foljen sein / jam, e në rastin e telefonatës, foljen sprechen / flas. Dallimi tjetër mes gjuhës gjermane dhe shqipes në këtë pikë, është edhe fakti që në gjermanishte paraqitja e vetes në telefon bëhet në vetën e tretë njëjës, ndërsa në gjuhën shqipe në të dyja rastet, përdorim vetën e parë njëjës.

277

(209) Darf Sarah ein Eis haben, Papa? / Mund të marrë një akullore Sarah, babi?

. Përveç kësaj, në shumë gjuhë, si, p.sh.,., në gjermanishten, është e zakonshme që nëna në prani të Sarah së vogël të thotë:

278

Kjo formë është e zbatueshme edhe në gjuhën shqipe. Kështu, fare thjesht mund të dëgjonim këtë fjali, diku ku të pranishëm janë, prindërit e Anjës dhe Anja: “Babi, a mund të marrë Anja një akullore?”. Kjo formë është mjaft e zakonshme, në gjuhën e folur, sidomos në bashkëbisedim me fëmijët. Me këtë formë thirrori ajo merr perspektivën e dëgjuesit. Në bazë të këtij dallimi është e rëndësishme që ne mos t’i ngatërrojmë kategoritë e personit të cilit i drejtohemi dhe dëgjuesit, siç ndodh shpesh në literaturën gjuhësore dhe filozofike. Të gjithë këta shembuj bazohen, siç ndodh shpesh në analizën deiktike, në ndërprerjet e pesë kategorive të deiksisit, përshëndetjet i përkasin

.

276 Shih Schegloff, E. A., “Identification and recognition in telephone conversation openings”, në Psathas, 1979a 277 Shih Dixon, R. M. W., “The Dyirbal Language of North Queensland”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1972, fq. 32 278 Shih Hymes, D., “Foundations in Sociolinguistics: an Ethnographic Approach”, Philadelphia, “University of Pennsylvania Press”, 1974, fq. 56


89

normalisht deiksisit të kohës, të vetës dhe të diskursit, dëftorët deiksisit të vendit dhe të vetës apo vokativi (thirrori) deiksisit social dhe të vetës. Pavarësisht nga folësi, personi të cilit i drejtohemi dhe dëgjuesi (ku veta e tretë natyrisht duhet të përcaktohet me anë të dy të parëve) duhet që brenda deiksisit të vetës të bëhen një sërë dallimesh të tjera. Në bashkëveprim shpesh bëhet një dallim ndërmjet dëgjuesve (të rastësishëm), pjesëmarrësve të autorizuar dhe jo të autorizuar, ku tek të fundit bëhet edhe dallimi ndërmjet personave të cilëve u drejtohemi dhe pjesëmarrësve të cilëve nuk u drejtohemi etj.279

(210) Bitte anschnallen und das Rauchen einstellen / Ju lutem, vendosni rripin dhe ndaloni duhanin. Në këtë rast, ajo është folësja, por jo burimi i urdhrave, dhe kjo duket se është e koduar në formën e infinitivit si në gjuhën gjermane, ashtu edhe në gjuhën shqipe. Në chinook në ceremonitë zyrtare nuk duhet të jetë i pranishëm domosdoshmërisht, as burimi (p.sh.,., një kryetar), as qëllimi (p.sh.,., shpirtrat). Me kohën mund të zbulohet që shumë nga këto dallime pasqyrohen në kategoritë gramatikore të njërës ose tjetrës gjuhë

. Siç e kemi parë tashmë, ndonjëherë duhet të dallohet dhe folësi nga burimi dhe personi të cilit i drejtohemi nga qëllimi. Për shembull, stjuardesa thotë:

280

Deiksisët e kohës dhe të vendit ndërlikohen shumë, ngaqë koordinatat deiktike bashkëveprojnë me konceptualizimin jodeiktik të vendit dhe të kohës. Për të kuptuar me të vërtetë aspektet e deiksisit, duhet të kuptojmë, së pari, si janë të strukturuara në përgjithësi nga ana semantike vendi dhe koha

.

III.2.2 Deiksisi i kohës / Zeitdeixis

281. E thënë shkurt, baza për sistemet e matjes dhe të llogaritjes së kohës në shumicën e gjuhëve janë ciklet natyrore dhe të dukshme të ditës dhe të natës, të muajit (hënor), të stinëve dhe të viteve. Njësi të tilla shërbejnë edhe si masë, që qëndron në lidhje me një pikë interesi të përcaktuar (veçanërisht me qendrën deiktike) ose që përdoren në mënyrë kalendarike për të lokalizuar ngjarje në kohën absolute në lidhje me një origjinë absolute ose të paktën në lidhje me një pjesë të këtij cikli natyror, që vlen si fillim i këtij cikli282

Si të gjitha aspektet e deiksisit, deiksisi i kohës i referohet përfundimisht rolit të pjesëmarrësit. Kështu jetzt / tani mund të perifrazohet përkohësisht me kohën në të cilën folësi prodhon shprehjen, që përmban jetz’. Është e rëndësishme të bëhet një dallim

. Me këto njësi kalendarike dhe jokalendarike bashkëvepron deiksisi i kohës.

279 Shih Goffman, E. : “Replies and responses”, në: Language in Society 5, 1976: 260, Goodwin, C. : “Conversational Organisation: Interaktion between Speakers and Hearers”, New York: Academic Press, 1981, Goodwin, C. , “The interactive construction of sentence in natural conversation”, Psathas, 1979a. 280 Shih Hymes, D. : “Foundations in Sociolinguistics: an Ethnographic Approach”, Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1974, fq. 56 281 Shih Leech, G. N., “Towards semantic discription of english”, London: Longman, 1969, shih edhe Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975, Lyons 1977a 282 Shih Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975


90

ndërmjet momentit të të shprehurit (ose të shkrimit) e kohës së kodimit ose CT-së, si dhe momentit të marrjes e kohës së receptimit ose RT-së. Siç e thamë, në situatën kanonike me kushtin paraprak të qendrës deiktike të pamarkuar, RT-ja normalisht është identike me CT-në. Lyons flet për simultanitetin (njëkohshmërinë) deiktike283. Sapo të devijohet nga ky kusht paraprak, për shembull, në të shkruarit e letrave ose në regjistrimin paraprak të programeve të medias, rezultojnë ndërlikime në përdorimin e kohës, të ndajfoljeve të kohës dhe të morfemave të tjera deiktike të kohës. Atëherë duhet të vendoset nëse qendra deiktike do të mbetet si në shembullin (211) te folësi dhe te CT-ja apo do të projektohet si në shembullin (212) te personi të cilit i drejtohemi dhe te RT-ja284

(212) a. Dieses Progamm wurde den letzten Mittwoch, den 1 April, aufgezeichnet und wird heute ausgestrahlt / Ky program u regjistrua të mërkurën e kaluar, më 1 prill, dhe do të transmetohet sot.

. (211) a. Dieses Progamm wird heute, Mittwoch, den 1 April, aufgezeichnet

und am kommenden Donnerstag ausgestrahlt / Ky program do të regjistrohet sot, e mërkurë, më 1 prill, dhe do të transmetohet të enjten tjetër.

285

Në situata, ku RT-ja nuk përputhet me CT-në, normat (rregullat) gjuhësore e rregullojnë shpesh përdorimin. Kështu, sipas Lakoff, në “Epistolartempora”/“Kohët e foljes të letrës” shprehet se në latinishten përdoret e pakryera për ngjarje që përfshijnë CT-në dhe e kryera e plotë për ngjarje para CT-së. Pra, qendra deiktike u projektua në të ardhmen, koha e marrësit

286

Jetzt / tani është e kundërta e damals / atëherë dhe dann / pastaj, që perifrazohen me ‘jo tani’ dhe i referohen përkatësisht të shkuarës dhe të ardhmes. Në anglishten then mund të përdoret si për të shkuarën, ashtu dhe për të ardhmen. Ndonjëherë pretendohet që then është detyrimisht i llojit anaforik dhe nuk mund të përdoret deiktikisht, megjithatë ka edhe kundërshembuj kompleksë. Kështu dikush mund të thotë, ndërsa tregon një model “Chevrolet” të 1962

. Ka edhe disa aspekte të deiksisit të kohës ‘së mirëfilltë’, tek i cili nuk ndodh një bashkëveprim i drejtpërdrejtë me metodat deiktike të llogaritjes së kohës. Këtu i përkasin koha dhe ndajfoljet deiktike të kohës, si, për gjermanishten: jetzt, dann, damals, bald, kürzlich dhe për shqipen: tani, pastaj, atëherë, së shpejti, shkurtimisht. Perifrazimin tonë të mësipërm të jetzt / tani, mund ta përmirësojmë kështu ‘intervali kohor i dhënë pragmatikisht, që përfshin CT-në’, ku ky interval kohor mund të jetë momenti në të cilin prodhohet vetë morfema, si në përdorimin gjestik te (213), ose periudha kohore që mund të jetë e pafundme, siç bëhet fjalë te (214): (213) Drück den Schalter jetzt / Shtyp çelësin tani. (214) Jetzt promoviere ich gerade / Tani sapo diplomohem.

287

283 Shih Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 284 Shih Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975 285 Shembujt tek C. Levinson, S., “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 80 286 Lakoff, G., “Linguistics and natiral logic”, në “Synthese”, 22, 1970, fq. 847 287 Nunberg, G., “The pragmatics of reference”, Bloomington, IULC, 1978, fq. 33

: (215) I was just a kid then.

Ose përkatësisht në gjermanishten dhe në shqipen: (216) Damals war ich noch ein Kind;


91

(216’) Atëherë isha ende një fëmijë. Për të parë sesi ndërvepron deiksisi i kohës në mënyrë absolute ose jodeiktike me masa kohore të përcaktuara nga ana kulturore, do të trajtojmë, së pari, fjalët, si: sot, dje dhe nesër. Këto ndajfolje kërkojnë një ndarje të kohës në intervale ditore. Në vija të përgjithshme, heute / sot perifrazohet me intervalin ditor që përfshin CT-në dhe gestern / dje me intervalin ditor që i paraprin intervalit ditor që përfshin CT-në. Megjithatë, Fillmore (1975) thekson që këto dy shprehje kanë dy lloj objektesh reference: ose i referohen intervalit kohor të përgjithshëm si në (216), ose një momenti brenda intervalit përkatës, si te (217) 288. (217) Morgen ist Mittwoch / Nesër është e mërkurë. (218) Gestern

Në përputhje me këtë, duhet të thuhet morgen / nesër, nëse të shprehurit ndodh të mërkurën. Ndoshta kjo preferencë i fjalëve të mirëfillta deiktike i korrespondon një prirjeje të përgjithshme. Kështu duhet të përmbushen marrëveshje të veçanta, para se një folës t’i referohet vetvetes me emrin e tij dhe do të dukej e pazakontë të thoshte: “Tu es um 10 Uhr 36”/“Bëje në orën 10 e 36” , në vend të: “Tu es jetzt” / “Bëje tani”, nëse në atë moment ora është 10 e 36 minuta. Përjashtime janë lirshëm titujt, që përdoren në vend të përemrave të vetës së dytë, si në “Hoheit sollte so handeln, wie es ihr beliebt”/ “Madhëria duhet të veprojë, si të dëshirojë”, ku folja korrespondon me vetën e tretë. Përveç kësaj, nëse gjendet në Londër, mund të thuhet Londër në vend të hier / këtu

hat Dennis Manfred mit dem Tennisschläger verprügelt / Dje Dennis-i e ka rrahur Manfredin me raketën e tenisit. Duhet theksuar që referenca me fjalët deiktike gestern (dje), heute (sot) dhe morgen (nesër) ka përparësi ndaj fjalëve përkatëse kundrejt referencës kalendarike ose absolute, në gjermanishte dhe në shqipe. Kështu, nëse shprehja e mëposhtme bëhet në një ditë të enjte, ajo mund t’i referohet të enjtes së ardhshme (ose edhe një të enjte të mëvonshme), sepse përndryshe folësi duhet të thoshte sot: (219) Wir treffen uns Donnerstag / Takohemi të enjten.

289

Gjuhët ndryshojnë nga njëra-tjetra për sa i përket numrit të këtyre ditëve deiktike. Në gjuhën indiane chinantec ka emërtime për përkatësisht katër ditë para dhe pas ditës së sotme, në japonishte emërtohen tri ditë para sot dhe dy ditë pas, në Hindi ka vetëm një fjalë për dje dhe sot (pra mund të perifrazohet si ‘dita që kufizohet me ditën që përfshin CT-në’

.

290

Tjetërpardje (në gjuhën e folur)

. Ndërsa në gjermanishten dhe në shqipen do të kishim këto shprehje deiktike të ditëve:

Vorvorgestern (në gjuhën e folur) Pardje Vorgestern Dje Gestern Sot Heute Nesër Morgen Pasnesër Übermorgen Tjetërpasnesër (në gjuhën e folur) Überübermorgen (në gjuhën e folur)

288 shih Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975 289 Stephen C. Levinson “Pragmatik”, Tübingen. Niemeyer, 2000, fq. 82 290 Shih Nunberg, G., “The pragmatics of reference”, Bloomington, IULC, 1978


92

Aspekte të tjera të bashkëveprimit ndërmjet llogaritjes kalendarike të kohës dhe të deiksisit të kohët dalin në trajtimin e rrethanorëve të kohës, si në gjermanishten: letzten Montag, nächstes Jahr ose diese Woche; në shqipen: të hënën e kaluar, vitin tjetër ose kësaj jave. Këto përbëhen nga një modifikator, letzten, nächstes ose diese, dhe një emër ose tregues të sasisë (sasior) të llojit jodeiktik. Interpretimi i rrethanorëve të tillë në gjermanishten dhe në shqipen përcaktohet sistematikisht nga (a) mënyra e llogaritjes së kohës kalendarike ose jokalendarike (veçanërisht deiktike) dhe (b) nga dallimi ndërmjet emrave të përgjithshëm, si: javë, muaj, vite dhe i emrtimeve të ditëve të javës e të muajve të vitit, si: e hënë, e martë... ose janar, shkurt..., që nuk janë të përdorshëm si sasiorë.

Prandaj dieses Jahr (ky vit) ka dy kuptimet ‘njësi kalendarike që zgjat nga 1 janari deri më 31 dhjetor dhe përfshin CT-në’ (ka edhe mundësi të tjera që vijnë nga lloje të tjera pikash fikse kalendarike, si, p.sh.,., viti ekonomik ose viti shkollor) dhe ‘sasia e 365 ose 366 ditëve që fillojnë në ditën që përfshin CT-në’. Në përgjithësi, fraza dieses X, ku X përfshin shprehjet javë, muaj, vit, i referohet njësisë X që përfshin CT-në dhe lejon ose interpretimin kalendarik ose jokalendarik. Ky përdorim i dies- ka mundësi të vijë nga përdorimi proksimal në deiksisin e vendit; këtu jepen intervale kohore që janë afër CT-së ose e përfshijnë atë. Përkatësisht nächstes X (X tjetër) i referohet njësisë X, që ndjek atë njësi me të njëjtën radhë, që përfshin CT-në. Në të kundërt do të thotë dieses Y (këtë Y), ku Y është një emër i përgjithshëm për një njësi që bie në intervalin kohor të madh Z, shpesh ‘njësia Y, që bie në intervalin kohor kalendarik të madh, që përfshin CT-në’. Kështu, diesen August / këtë gusht nuk përshkruan detyrimisht muajin aktual, ashtu siç përshkruan diese Woche / këtë javë, normalisht javën aktuale; diesen August / këtë gusht më tepër gushtin e atij viti kalendarik që përfshin CT-në. Në anglishten dhe në shqipen, ky rregull vlen edhe për kohët e ditës, this morning / këtë mëngjes emërton mëngjesin e asaj dite që përfshin CT-në (në gjermanishte do të thuhej heute morgen). Pra this morning mund ta përdorim si në mëngjes, ashtu edhe pasdite dhe t’i referohem të njëjtit interval kohor, në gjuhën shqipe mund të themi të njëjtën gjë për këtë mëngjes, por nuk përjashtohet forma tjetër sot në mëngjes, madje kjo e fundit është më e përdorshme, sidomos në gjuhën e shkruar. Ndërsa në chinatec, sipas Fillmore, duhet të përdoren dy fjalë të ndryshme, nëse i referohemi në mëngjes mëngjesit (pra kur intervali kohor përfshin CT-në) dhe nëse i referohemi pasdite mëngjesit (pra kur intervali kohor i përshkruar nuk e përfshin CT-në, por është brenda të njëjtit interval më të gjatë të ditës si CT)291

291 Fillmore, C. J. : “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975, fq. 47.

. Një dykuptimësi tjetër rezulton kur përdoret nächst / tjetër me emërtime ditësh kalendarike, nächsten Donnerstag / të enjten tjetër, që mund t’i referohet ose të enjtes së javës që përfshin CT-në, ose të enjtes së parë që vijon pas CT-së. Në një të premte, të shtunë ose të diel kjo nuk luan rol dhe sipas rregullit, që heute / sot dhe morgen / nesër të kenë përparësi ndaj emërtimeve kalendarike të ditëve, nächsten Donnerstag të mërkurën ose të enjten mund të përshkruajë vetëm të enjten e javës tjetër. Nga kjo rrjedh që nächsten Donnerstag është ambige (e dykuptimshme) vetëm të hënave dhe të martave. Këtu vlen e njëjta analizë edhe për gjuhën shqipe.


93

Ky shembull e bën të qartë problematikën, deri në çfarë shkalle duhet të sqarojë kuptimin e gjuhës një teori gjuhësore e përgjithshme. Këtu ndodh një bashkëveprim kompleks ndërmjet fjalëve deiktike (qartazi një problem gjuhësor), sistemeve të llogaritjes së kohës të një kulture (më pak qartazi një problem gjuhësor) dhe përdorimit përparësor të fjalëve deiktike (që është diku ndërmjet). Nisemi nga synimi i gjerë i pragmatikës, që kjo (së bashku me pjesën tjetër të teorisë së gjuhësisë) duhet të sqarojë plotësisht kuptimin e gjuhës, kështu që përfundime të tilla si ato që u kryen më sipër, paraqiten në mënyrë gjithëpërfshirëse292

Së fundmi, shkojmë shkurtimisht te koha (e foljes). Te gjuhët që e markojnë qartazi, koha është një nga faktorët kryesorë, të cilët sigurojnë që të gjitha fjalitë në të shprehurit e tyre të ankorohen (lidhen) deiktikisht në një kontekst të shprehuri. Megjithatë, disa gjuhë kërkojnë për të gjitha fjalitë një formë tjetër të lidhjes deiktike. Kështu, sipas Anderson dhe Keenan, në gjuhën indiane të Amerikës së Veriut kwakwala duhet të kodohet praktikisht në çdo frazë nominale, qoftë ajo e dukshme apo e padukshme për folësin

.

293

Këtu bashkohemi me interpretimin e Anderson-it dhe Keenan-it, pasi, duke bërë të njëjtën analizë gjuhësore, mund të dalim në përfundimin, që kjo paqartësi krijohet edhe në gjuhën gjermane dhe në shqipen. Ndërkaq, Lyons

, ndërsa, po atje, kuptojmë që në gjuhët aziatike lindore, si: koreane dhe japoneze, pothuajse për çdo fjali kërkohet kodimi i deiksisit social dhe në gjuhë të tjera kodimi i deiksisit të diskursit (në formën e temës së diskursit). Pjesërisht kjo rrjedh nga kuptimi tejet i paqartë i termit kohë, që nuk është gjithmonë e qartë nëse fjalitë si këto më poshtë janë pa kohë (foljeje) ose ‘pa kohë’ në kuptimin fizik. (220) Zwei und zwei ist vier/ Dy dhe dy bëjnë katër. (221) Leguane fressen Ameisen / Iguanat hanë milingona

294, nxjerr në pah dallimin ndërmjet kategorisë semantike ose teorike të kohës, të cilën e quan koha metalinguistike ose shkurt koha-M (M-Tempus), dhe zgjedhimeve të foljeve, që në gramatikën tradicionale të një gjuhe emërtohen si kohët (Tempora) dhe që këtu i quajmë kohët-L (L-Tempora) (nga ang. language tenses). Koha-M interpretohet thjesht deiktikisht dhe e lidhur ngushtë me kohën, por sa vlen kjo dhe për kohën-L, është një pyetje empirike. Prandaj mund të thuhet që shembujt (219) dhe (220) kanë një kohë-L, por jo një kohë-M, dhe nuk janë deiktike (edhe pse ndoshta në mënyrë tjetër janë jodeiktike295

Tani mund të analizojmë cilësitë e sistemeve me kohën-M, pavarësisht nga realizimi i tyre i pjesshëm dhe i paplotë në sisteme me kohën-L, si, për shembull, çfarë bën logjika e kohës (së foljes)

.

296

292 Shih Fillmore, C. J., “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971.b 293 Shih Anderson, S. R. - Keenan, E. L., “Deixis”, Shopen, 1985 294 Shih Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 295 Shih Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 296 Shih Reichenbach, H., “Elements of Symbolic Logic”, London, Macmillian, 1947, fq. 288; shih edhe Prior, A. N., “Time and Tense”, Oxford, “Clarendon Press”, 1968

. Megjithatë, nëse koha-M dhe koha-L largohen shumë nga njëra-tjetra, atëherë koha-M nuk ka ndonjë dobi të madhe për analizën gjuhësore. Në një sistem me kohë-M e shkuara (ngjarje që kanë përfunduar para CT-së) dallohet lehtë nga e tashmja (ngjarje, intervali kohor i të cilave përfshin CT-në) dhe e ardhmja (ngjarje


94

që vazhdojnë pas CT-së). Përveç kësaj, mund të bëhet një dallim ndërmjet momenteve dhe periudhave ose intervaleve kohore297, duke u përpjekur të përshkruajmë kohët komplekes, si e kryera e plotë, duke paraqitur ngjarje që nga ana kohore janë para ngjarjeve të tjera, të cilat përsëri janë para CT-së298

Duke u mbështetur në arsyetimin e Lyons, mendojmë se në gjuhën shqipe dhe në atë gjermane, këto kohë-M nuk i korrespondojnë thjesht kohës-L, sepse këto kodifikojnë pothuajse gjithmonë edhe karakteristikat shtesë të aspektit / Aspekt dhe të mënyrës / Modus. Kështu, kohët-L në të ardhmen, merret me mend se përmbajnë pa përjashtim një element modal (mënyror), dhe përputhja më e madhe ndërmjet kohës-M dhe kohës-L është në dallimin e së shkuarës dhe jo të shkuarës

. Në varësi me këtë, te shembulli (222) do të ishte e vërtetë, nëse do të kishte një kohë reference (për shembull, një ngjarje tjetër) para CT-së, për të cilën te shembulli (223) koha është e vërtetë, kurse te shembulli (223) do të ishte përsëri e vërtetë, nëse (224) do të kishte qenë e vërtetë në ndonjë moment para kohës së të shprehurit të shembulit (223). (222) Peter hatte Maria gesehen / Peteri kishte parë Marien. (223) Peter sah Maria / Peteri pa Marien. (224) Peter sieht Maria / Peteri sheh Marien.

299

297 Shih Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 298 Shih Reichenbach, H., “Elements of Symbolic Logic”, London. Macmillian, 1947, fq. 288; shih edhe Allwood, Allwood, J. / Anderson, L.-G. / Dahl, Ö., “Logic in Linguistics”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977, fq. 121 299 Shih Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “ Cambridge University Press”, 1977a dhe Lyons, J., “Semantik”, München, Beck,1980 & 1983, fq.285

. Çdo teoricien që mund të pretendojë, për shembull, që në anglishte e tashmja-L

dhe e ardhmja-L përputhen me të tashmen-M dhe të ardhmen-M, gjen lista të tëra të rasteve problematike të ndërlikuara te Huddleston, 1969, Lakoff, 1970, Lyons, 1977 dhe në veprat, të cilat ata u referohen. Ndërsa një studim i tillë për gjuhën shqipe mungon. Megjithatë sistemi i kohës-M, deiktik i mirëfilltë, së bashku me aspektin dhe mënyrën duket se janë një komponent thelbësor i shumicës së sistemeve të kohës-L. Natyrisht ndryshon nga gjuha në gjuhë se cilat koncepte të kohës-M nevojiten për një përshkrim gjuhësor. Përveç kësaj, pritet që në kohët-L të tregohet një bashkëveprim ndërmjet koncepteve deiktike të mirëfillta të kohës-M dhe ndarjes e matjes kulturore të kohës. Së fundmi, duhet theksuar që deiksisi i kohës është me rëndësi edhe për disa elemente të tjera deiktike në një gjuhë. Kështu, përshëndetjet normalisht janë të kufizuara në një kohë të caktuar, për shembull, (225) Guten Morgen! / Mirëmëngjes!, mund të thuhet vetëm paradite. Një kuriozitet është që (225), të paktën në gjermanishten standarde moderne, përdoret vetëm si përshëndetje, ndërsa (226) vetëm për lamtumirë: (226) Gute Nacht! / Natën e mirë!

Këtu ka një bashkëveprim ndërmjet deiksisit të kohës dhe të diskursit. Duke përmbledhur edhe njëherë, të gjitha elementet më të rëndësishme të deiksisit të kohës, po paraqesim tabelën e mëposhtme përmbledhëse të shembujve të diskutuar në të dyja gjuhët:


95

Heute, morgen, gestern, vorgestern, übermorgen

Sot, nesër, dje, pardje, pasnesër

Am kommenden Donnerstag, letzten Montag, nächstes Jahr, diese Woche, dieses Jahr usw.

Të enjten tjetër, të hënën e kaluar, vitin tjetër , kësaj jave, këtë vit etj.

jetzt, dann, damals, bald, kürzlich usw. Tani, pastaj, atëherë, së shpejti, shkurtimisht etj.

Heute morgen, (diese morgen X) Sot në mëngjes, këtë mëngjes

III.2.3. Deiksisi i vendit / Raumdeixis

Deiksisi i vendit i përket përcaktimit të vendeve në lidhje me pikat e ankorimit në

ngjarjet gjuhësore. Rëndësinë e madhe të specifikimeve të vendit e kuptojmë, në përgjithësi, nga fakti që ka dy mundësi kryesore, për t’iu referuar objekteve: t’i përshkruajmë apo t’i emërtojmë ato ose t’i lokalizojmë300. Vendet mund të specifikohen, nga njëra anë, në lidhje me objekte të tjera ose pika reference, si në shembujt e mëposhtëm:

(227) Der Bahnhof ist zweihundert Meter vom Dom entfernt / Stacioni i trenit është dyqind metra larg nga katedralja.

(228) Kabul liegt auf dem 34 Breitengrad und dem 70 Längengrad / Kabuli ndodhet në 34 gradë gjerësi gjeografike dhe 70 gradë gjatësi gjeografike. Nga ana tjetër, mund t’i specifikojmë deiktikisht në lidhje me vendin e qëndrimit të pjesëmarrësit në kohën që flitet (CT), si në:

(229) Er ist zweihundert Meter entfernt / Ai është dyqind metra larg. (230) Kabul liegt sechshundert Kilometer westlich von hier / Kabuli ndodhet

gjashtëqind kilometra në perëndim prej këtej Në të dyja rastet mund të nevojiten njësi mase ose përshkrime të drejtimit dhe të vendndodhjes. Kështu arrihet në një bashkëveprim kompleks ndërmjet deiksisit të vendit dhe strukturimit jodeiktik të vendit

.

301

Përdorimi simbolik i hier, si në (231), mund të perifrazohet me njësia vendore e paraspecifikuar nga ana pragmatike, që përfshin vendin e qëndrimit të folësit në CT / die

. Megjithatë ka disa fjalë deiktike të mirëfillta. Në anglishte këto janë veçanërisht ndajfoljet here dhe there, si dhe përemrat dëftorë this dhe that. Në gjermanishte është ndarja treshe hier-da-dort (me forma të zgjeruara si hierher ose dorthin) dhe dies-das-jenes. Ndërsa në shqipe kemi këtu-aty-atje, ky-kjo, edhe format më të zgjeruara atje tej etj.

300 Shih Lyons, J.: “Semantics.” Volumes 1-2, Cambridge: Cambridge University Press, 1977a. 301 Shih Leech, G. N., “Towards semantic discription of english”, London, Longman, 1969; shih edhe Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975, fq.16-28


96

pragmatisch vorgegebene Raumeinheit, die den Aufenthaltsort des Sprechers bei CT einschlieβt” 302.

(231) Ich wollte dir schreiben, daß es mir hier gut geht / Doja të të shkruaja që jam mirë këtu Perifrazimi i përdorimit gjestor duhet të formulohet disi ndryshe me hapësirën e paraspecifikuar nga ana pragmatike, që është në afërsi të vendit të qëndrimit të folësit në CT dhe përfshin pikën ose vendin e treguar me gjest / der pragmatisch vorgegebene Raum, der in der Nähe des Aufenthaltsortes des Sprechers bei CT liegt und den gestisch angezeigten Punkt oder Ort einschlieβt

.

303. Modifikatori i paraspecifikuar nga ana pragmatike/ pragmatisch vorgegeben304 është i domosdoshëm në këto përkufizime. Shprehja e shembullit (232) kërkon nga një drejtues ekskavatori një saktësi krejt ndryshe nga një kirurg. (232) Setzen Sie hier an / Filloni këtu

Megjithatë, ky nuk është gjithmonë rasti, sepse megjithëse da / atje kryesisht do të thotë i larguar në CT nga vendi i qëndrimit të folësit / vom Aufenthaltsort des Sprechers bei CT entfernt ose distal / larg nga, mund të ketë edhe kuptimin se është afër personit të cilit i drejtohemi në RT / in der Nähe des Angesprochenen bei RT ose proksimal (afër)

. Edhe nëkëtë rast kryhet një bashkëveprim ndërmjet njohurive enciklopedike dhe njohurive gjuhësore, sepse të dyja bashkë përcaktojnë përherë vendin e saktë. Përsëri këtu nuk na ndihmojnë më tej përqasjet filozofike për shprehjet indeksikale. Propozicioni i zgjedhur i shprehjes tek shembulli (232) varet, po ashtu si objekti i referencës nga nächsten Donnerstag / e enjtja tjetër, nga bashkëveprime komplekse ndërmjet faktorëve deiktikë dhe jodeiktikë. Ndajfoljet hier, da, dort në gjermanishte, këtu, aty, atje në shqipe dhe zgjerimet e tyre trajtohen shpesh si kontraste të thjeshta në një përmasë afër-larg, që shtrihet nga larg vendi i qëndrimit të folësit, si në shembullin (233): (233) Bring das hierhin und dies dahin / Sille këtë këtu dhe atë atje

305

pra, në përgjithësi, jo si duket në një vend të larguar nga folësi / wie sieht es an einem vom Sprecher entfernten Ort aus, por më shumë si duket në vendin ku gjendet personi të cilit i drejtohemi / wie sieht es an dem Ort aus, an dem sich der Angesprochene befindet’

. Duke parë shembullin (234), në kuptimin joanaforik do të thotë: (234) Wie sieht’s denn dort aus? ? Si duket atje?;

306

302 Shih Stephen C. Levinson, “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq87 303 Shih Stephen C. Levinson, “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq 87 304 Shih Stephen C. Levinson, “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq87 305 Shih Stephen C. Levinson, “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq 87 306 Stephen C. Levinson “Pragmatik” Tübingen: Niemeyer 2000, fq 88

. Përdorimi gjestor i dort është më afër interpretimit të parë, ndërsa simbolik më afër të dytit. Natyrisht, dort ose da, mund të përdoren dhe në mënyrë anaforike (krahaso shembullin (40)), dhe kjo sqaron edhe pse fjalia e mëposhtme nuk është detyrimisht devijuese nga ana pragmatike: (235) Wir sind da / Ne jemi atje.


97

Këtu da i referohet vendit, të cilin kemi përshkruar më parë si destinacionin tonë307. Por, siç duket, mund të shprehim edhe shembullin (75), nëse objekti i referencës së da nuk është përmendur në të vërtetë, por është paraspecifikuar nga ana pragmatike. Lyons308

Të paktën përemrat dëftorë në anglishte, gjermanishte dhe shqipe, ndoshta janë të renditur më qartë në një përmasë të thjeshtë proksimal-distal; këtu this, das / ky, kjo mund të ketë kuptimin e një objekti në një hapësirë të paraspecifikuar pragmatike pranë vendit të qëndrimit të folësit në CT dhe that, dies/ ai ,ajo mund të ketë kuptimin e një objekti përtej hapësirës së paraspecifikuar pragmatike pranë vendit të qëndrimit të folësit në CT. Te Lyons

thekson që një referencë anaforike nuk kërkon patjetër një përmendje të mëparshme. Mjafton që objekti i referencës të jetë i qartë për t’u përcaktuar nga situata përkatëse për pjesëmarrësit dhe t’i përkasë kështu domeneve të diskursit, pra numrit të objekteve të referencës, për të cilat flitet.

309 propozohen perifrazimet për anglishten: the one here dhe the one there, që respektivisht do të thoshim për gjermanishten dhe shqipen: das hier, dies dort / ky, kjo këtu / ai, ajo atje. Por, çështja për anglishten ndërlikohet, sepse me kalimin nga that në this mund të shprehet eupati dhe me kalimin nga this në that largësi emocionale. Lyons310 flet për deiksisin empatetik, edhe Fillmore dhe Lakoff 311

Disa gjuhë me përemrat e tyre dëftorë bëjnë dallimin ndërmjet tri ose katër largësive në përmasën distal-proksimal (larg-afër). Kështu, në gjuhën tlingit në Amerikën e Veriut ka përemra dëftorë që perifrazohen me ky pikërisht këtu, ky në afërsi, ai atje tej dhe ai atje përtej. Malagassi bën, madje, një dallim të gjashtëfishtë në të njëjtën përmasë

merren me hollësitë e përdorimit gjuhësor të anglishtes. Përveç kësaj largësie, distal-proksimal neutralizohet sistematikisht, nëse nuk është veçanërisht i rëndësishëm. Kështu, p.sh.,., gjatë kërkimit në një pirg me shtiza për një shtizë me trashësi 9 mund të thuhen të dyja: (236) This is it! (237) That’s it!

312

Megjithatë, në analizën e gjuhëve të panjohura duhet të kihet parasysh që përemrat dëftorë janë të drejtuara ndaj kundërvënies së roleve të pjesëmarrësve dhe nuk pasqyrojnë thjesht një largim në rrathë koncentrikë nga një qendër deiktike e palëvizshme (vendi i qëndrimit të folësit në CT). Kështu në latinisht hic (dhe përkatësisht në turqisht bu) do të thotë afër folësit, iste (turqisht şu) do të thotë pranë personit, të cilit i drejtohemi dhe ille (turqisht o) do të thotë larg nga folësi dhe nga personi të cilit i

. Në gjermanishte dhe në shqipe përemrat dëftorë nuk e kanë këtë karakteristikë apo aftësi.

307 Fillmore, C. J. : “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971.b, fq. 226 308 Shih Lyons, J.: “Semantics.” Volumes 1-2, Cambridge: Cambridge University Press, 1977a. 309 Shih Lyons, J.: “Semantics.” Volumes 1-2, Cambridge: Cambridge University Press, 1977a. 310 Shih Lyons, J.: “Semantics.” Volumes 1-2, Cambridge: Cambridge University Press, 1977a. 311 Shih Fillmore, C. J. : “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971, fq. 227; shih dhe Lakoff, G.: “Linguistics and natiral logic”, në: Synthese 22, 1970 312 Shih Frei, H. : “Systemes de deictiques”, Acta Linguictica 4, 1944: 115, Anderson, S. R. / Keenan, E. L. : “Deixis”, Shopen, 1985.


98

drejtohemi313. Në mënyrë të ngjashme, në gjuhën filipine samar ka një dallim të katërfishtë, që bazohet në katër lloje rolesh pjesëmarrësish: (I) afër folësi, (II) afër personit të cilit i drejtohemi, (III) afër dëgjuesve (anëtarë të tjerë të grupit të bisedës), (IV) pranë personave që janë të pranishëm, por nuk i përkasin grupit të bisedës prej folësit, personit të cilit i drejtohemi dhe dëgjuesve. Ky sistem (veçanërisht kalimi nga një përemër dëftor që kodon (II) ose (III), në një që kodon (IV)) ofron mundësi elegante për të shmangur persona, duke i nxjerrë ata nga biseda në mënyrë dëftore314. Pra, ka sisteme përemrash dëftorë që nuk janë parësorë ose nuk i drejtohen vetëm vendit të qëndrimit të folësit. Përveç kësaj, ka gjuhë në Australi dhe në Guinenë e Re, në sistemet demonstrative të të cilave dallohen tri vendndodhje, pasi përemrat dëftorë mund të perifrazohen, si: (I) kjo mbi folësin, (II) kjo nën folësin dhe (III) kjo në të njëjtën lartësi me folësin, si dhe largimi përkatës ndaj folësve bëhet i ndryshëm315

Disa sisteme ndërthurin parametra ‘ekzotike’ shtesë, si: në të lartë të lumit/ në të poshtë të lumit nga folësi ose i dukshëm/i padukshëm për folësin dhe me këtë krijojnë një numër të gjerë shprehjesh dëftore me deri më tridhjetë ose më shumë njësi

. Këtë karakteristikë, nuk e gjejmë në përemrat dëftor të gjuhës gjermane dhe të shqipes. Nëse duam ta cilësojmë me patjetër këtë vendndodhjen, atëherë përmrat dëftorë mund t’i shoqërojmë edhe me ndajfolje vend.

316

(240) Die Katze ist hinter dem Auto / Macja është pas makinës. Në këtë rast, hinter / pas mund të përdoret ose deiktikisht (d.m.th., makina gjendet ndërmjet maces dhe

. Së bashku me shprehjet jodeiktike për strukturimin e hapësirës, determinuesit (përcaktuesit) dëftorë mundësojnë përshkrime deiktike komplekse të vendit. Strukturim konceptuale jodeiktik i hapësirës përfshin të gjitha dallimet ndërmjet sipërfaqeve, hapësirave, rrethimeve ose enëve, ndërmjet faqeve të përparme, të prapme, të sipërme e të poshtme të objekteve, si dhe mes gjerësive, gjatësive ose lartësive. P.sh.,., shem. (238), (238) Diese Seite der Schachtel / Kjo faqe e kutisë, mund të ketë kuptimin e sipërfaqjes së kutisë’ që mund të quhet si faqe dhe është më afër vendit të qëndrimit të folësit në CT’, por në shembullin në vazhdim, (239) Diese Seite des Baumes / Kjo anë e pemës, tregon pjesën e pemës, e cila është e dukshme nga vendndodhja e folësit në CT (ose zona ndërmjet kësaj pjese dhe këtij vendqëndrimi). Perifrazimet e ndryshme për shembujt (238) dhe (239) vijnë ngaqë kutitë kanë faqe në vetvete, ndërsa pemët jo (te një makinë dallimi bëhet edhe më i qartë, sepse ajo ka një renditje të sajën, kështu që ana e poshtme mbetet ana e poshtme edhe nëse është kthyer mbrapsht dhe ana e përparme mbetet ende ana e përparme, nëse udhëton mbrapsht. Ndryshimi ndërmjet shembullit (78) dhe shembullit (239) është një tjetër nga shumëkuptimësia që kemi në shembullin vijues:

313 Shih Lyons, J., “An Introduction to Theoretical Linguistics”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1968 dhe Lyons, J., “Einführung in die moderne Linguistik”, München, Beck 1971, fq. 283; shih dhe Anderson, S. R. - Keenan, E. L., “Deixis”, Shopen, 1985 314 Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975, 43 315 Shih Dixon, R. M. W., “The Dyirbal Language of North Queensland”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1972, 262v. 316 Shih Anderson, S. R. - Keenan, E. L., “Deixis”, Shopen, 1985


99

vendndodhjes së folësit) ose jodeiktikisht (d.m.th., macja gjendet në fundin e pasmë të vetë makinës). Por, në fund të fundit, problematika ka të njëjtën prejardhje: disa objekte kanë një renditje të vetën me anë të përcaktuara ndryshe dhe kjo mundëson si zgjedhjen deiktike në një nivel të renditur në një mënyrë të caktuar, edhe referencën jodeiktike në një nivel të tillë. Si rrjedhojë, ambiguiteti (dykuptimësia) deiktik/jodeiktik është shumë i përgjithshëm dhe vështirëson interpretimin e shprehjeve si: (241) Robert ist der Mann links von Markus / Robert është burri majtas Markus, sepse Robert mund të qëndrojë në anën e majtë të Markusit (jodeiktik) ose majtas vendndodhjes së folësit (deiktik). Siç e kemi përmendur tashmë, ka lidhje mjaft të ngushta ndërmjet determinantëve (përcaktorëve), përemrave të vetës së tretë dhe nyjës së shquar317. Të tria kategoritë janë të shquara dhe shquarsia ndoshta është një koncept bazë deiktik. Lyons pretendon që this x përmban një element përemëror, si dhe një element ndajfoljor të ngjashëm me here. Pastaj the x dallohet nga this x dhe that x vetëm nga ajo që this x zotëron karakteristikën +proksimale, that x karakteristikën -proksimal dhe the x është i pamarkuar në lidhje me afërsinë, d.m.th., një shprehje deiktike neutrale318

Së fundmi, po shqyrtojmë edhe disa folje lëvizjeje që shfaqin komponentë deiktikë të instaluar. Çifti i foljeve kommen/gehen dallon drejtime lëvizjeje në lidhje me pjesëmarrësit në ngjarjen gjuhësore

.

319

317 Lyons, J., “An Introduction to Theoretical Linguistics”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1968 ; Lyons, J., “Einführung in die moderne Linguistik”, München, Beck 1971, fq. 283; Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a; Lyons, J., “Semantik”, München, Beck,1980 & 1983, fq. 257, Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978. 318 Shih Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a; Lyons, J., “Semantik”, München, Beck,1980 & 1983, fq. 265 319 Shih Fillmore, C. J., “Deictic categories in the semantics of come”, Foundations of Language 2, 1966, Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975, fq.50

. Fillimisht duket se: (242) Er kommt / Ai vjen, mund të perifrazohet se ai lëviz në drejtim të vendqëndrimit të folësit në CT.

Ndërsa, (243) Er geht / Ai shkon, mund të perifrazohet se ai lëviz nga vendqëndrimi i folësit në CT.

Perifrazimi për kommen do të ishte disi i përshtatshëm për venir në spanjisht ose kuru në japonisht, por nuk vlen për përdorimet gjermane dhe shqipe, si:

(244) Ich komme / Unë vij, sepse kjo nuk mund të merret se folësi lëviz drejt vendqëndrimit të folësit. Kjo do të thotë më shumë se folësi lëviz në drejtim të vendqëndrimit të personit, të cilit i drejtohet më CT. Kjo lidhje mund të jetë zhvilluar historikisht nga një zhvendosje deiktike e sjellshme në perspektivën e personit të drejtuar. Në këtë rast, në japonishte duhet përdorur ekuivalentja e ich gehe / unë vij. Si rrjedhojë, kommen / vij mund të perifrazohet si lëvizje në drejtim të vendqëndrimit të folësit ose të personit të cilit i drejtohemi në CT. Por edhe kjo nuk do të ishte shumë e saktë, sepse mund të thuhet, si në shembullin (245):


100

(245) Wenn ich im Büro bin, können Sie zu mir kommen / Kur të jem në zyrë, mund të vini tek unë, në të cilin kommen perifrazohet si lëvizja në drejtim të vendqëndrimit të folësit në kohën e një ngjarjeje tjetër të përshkruar hollësisht (këtë kohë e quajmë koha e referencës). Ky përdorim është përsëri deiktik në thelb, sepse i referohet një roli pjesëmarrësi. Megjithatë nuk është më drejtpërdrejt deiktikisht vendi, sepse nuk ka ankorim (lidhje) me vendin e ngjarjes gjuhësore aktuale. Në rrëfim, madje, heqim dorë nga kjo mbetje e fundit e përmbajtjes deiktike, nëse e vendosim kommen jo në marrëdhënie me vendqëndrimet e pjesëmarrësit, por me ato të protagonistëve, një përdorim jodeiktik ky që do ta trajtojmë më vonë. Prandaj përpjekja jonë e tretë për kommen është se kemi lëvizje në drejtim të vendqëndrimit të folësit ose të personit të cilit idrejtohemi në CT ose në kohën e referencës. Përsëri analiza jonë është ende jo e plotë, sepse ka përdorime deiktike të kommen, që nuk bazohen në vendqëndrimin aktual të pjesëmarrësit, por në vendin e tyre normal të qëndrimit ose në bazën e tyre. Kështu, edhe nëse si folësi, edhe personi të cilit i drejtohemi, nuk janë në shtëpi, mund të thuhet:

(246) Ich bin ein paarmal rübergekommen, aber du warst nich da / Kalova disa herë, por nuk ishe atje.

Prandaj duhet të bëjmë edhe një shtesë tjetër në perifrazimin tonë: ose lëvizja në drejtim të bazës, që ka ose folësi ose personi të cilit i drejtohemi në CT. Në mënyrë të ngjashme mund të analizohen gehen / shkoj dhe folje si bringen / sjell dhe holen /marr320

Shumë gjuhë indiane kodifikojnë referencën ndaj bazës në mënyrë më sistematike. Kështu, në chinantec ka katër mundësi shprehjeje nëse duam të themi se Pedro lëvizi në X. Kriteret për këtë janë: (I) përdoret një formë e caktuar foljeje, nëse folësi S në CT gjendet në vendin X dhe baza është X S, (II) një formë tjetër foljore, nëse S gjendet në vendin X, por X nuk është baza e S, (III) një të tretë nëse S nuk gjendet në vendin X, por X S është baza dhe (IV) një të katërt, kur S nuk gjendet në vendin X dhe X nuk është baza e S

.

321

Duke i parë këta shembuj, lind pyetja nëse është më themelor deiksisi i kohës apo deiksisi i vendit. Lyons

. Gjithashtu, deiksisi i vendit bëhet më i ndërlikuar, kur folësi gjendet në lëvizje. Atëherë ekziston, pa dyshim, mundësia për t’iu referuar vendeve deiktike me shprehje kohore, si: (247) Dieses komischen Rattern habe ich zum ersten Mal vor zehn Kilometern gehört / Këtë kërcitje të çuditshme e dëgjova për herë të parë para dhjetë kilometrave; (248) Nur zehn Minuten von hier ist ein gutes Restaurant / Vetëm dhjetë minuta prej këtej është një restorant i mirë.

322

320 Shih Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975, fq. 50 321 Fillmore, C. J., “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971 b, fq.16 322 Shih Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a

përfaqëson më shumë mendimin që deiksisi i vendit është më themelor se deiksisi i kohës, sepse shprehjet deiktike të vendit, si: this dhe that, mund të përdoren edhe në një kuptim kohor (veçanërisht për t’iu referuar pjesëve proksimale / të afërta dhe distale / të largëta të një diskursi aktual). Kjo pikëpamje mbështet lokalizimin,


101

teori, e cila përpiqet të reduktojë shprehjet jovendore në vendore323

Deiksisi i diskursit ose i tekstit ka të bëjë me përdorimin e shprehjeve në një të komunikim, me të cilat i referohemi një pjese të diskursit, i cili përmban këtë të shprehur (duke përfshirë vetë të shprehurit). Deiksisit të diskursit i përkasin edhe shumë mundësi të tjera. Ai i sinjalizon të shprehurit lidhjen me tekstin që e rrethon. Kështu, anyway / gjithsesi në fillim të të shprehurit duket se tregon që kjo e shprehur nuk lidhet drejtpërdrejt me pjesën e diskursit të mëparshme, por kthehet një ose më shumë hapa pas (sinjale të tilla janë deiktike, sepse kanë relativitetin tipik të referencës, duke qenë se janë të ankoruar / të lidhur me vendin e diskursit të të shprehurit aktual). Paraqitjet e vetme të detajuara të kësaj fushe të deiksisit gjenden përsëri te Fillmore dhe Lyons

. Por shembujt (247) dhe (248) mund të flasin edhe për të kundërtën dhe, në përgjitthësi, si vendi, ashtu edhe koha ofrojnë material të mjaftueshëm për ndërtimin e metaforave për fushën tjetër përkatësisht. Përveç kësaj, rrethanorët e kohës deiktikë duhet të marrin gjithmonë parasysh vendqëndrimin e një pjesëmarrësi në kohën e koordinimit. Kjo do të thotë që deiksisi i vendit përmban gjithmonë një element deiktik kohor implicit, ndërsa nuk është rasti i kundërt.

III.2.4. Deiksisi i diskursit / Diskursdeiksis

324

Harald dhe er janë bashkëreferues, koreferues / koreferentiell

. Meqë diskursi shtrihet në një interval kohor të caktuar, duket e natyrshme që mund t’u referohemi edhe me fjalë deiktike pjesëve të tij. Përkatësisht për letzte Woche / javën e kaluar dhe nächsten Donnerstag / të enjten tjetër mund të thuhet im letzten Abschnitt / në paragrafin e fundit dhe im nächsten Kapitel / në kapitullin tjetër. Në këto raste përdoren përsëri shprehje deiktike vendore, veçanërisht përemrat dëftorë dies dhe das. Me dies i referohemi si te shembulli (249) një pjese vijuese të diskursit dhe me das një pjese të mëparshme, si te shembulli (250):

(249) Ich wette, diese Geschichte kennst du noch nicht / Vë bast që nuk e di këtë histori; (250) Das war die lustigste Geschichte, die ich je gehört habe / Ajo ishte historia më gazmore që kam dëgjuar ndonjëherë) Këtu mund të krijohet një konfuzion i madh nëse nuk bëhet menjëherë një dallim ndërmjet deiksisit të diskursit dhe anaforës. Siç e përmendëm te anafora, normalisht, i referohemi me një përemër një objekti reference, të cilit i jemi referuar më parë me një shprehje tjetër, si te shembulli në vijim: (251) Harald ist ein Schatz; er ist so rücksichtsvoll / Harald është i mrekullueshëm; ai është shumë i kujdesshëm.

325

323 Shih Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 324 Shih Fillmore, C. J. : “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975 dhe Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 325 Shih Stephen C. Levinson, “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer 2000, fq 94

, sepse ato emërtojnë të njëjtin objekt reference. Anaforat vlejnë brenda fjalive, por ato mund të shtrihen edhe përtej kufijve të fjalisë dhe, në një bisedë, përtej kufijve të kontributit. Me


102

shprehjet e referencës deiktike ose me shprehje reference të tjera të shquara paraqitet shpesh një objekt reference dhe me përemrat anaforikë i referohet më pas këtij entiteti (njësie). Megjithatë, dhe kjo është e rëndësishme, përdorimet deiktike dhe anaforike nuk përjashtojnë njëri-tjetrin. Sidoqoftë, në parim ndryshimi është i qartë: Nëse një përemër i referohet një shprehjeje gjuhësore ose dhe një pjese të diskursit si e tillë, përdoret në mënyrë deiktike diskuri; nëse një përemër i referohet po këtij entiteti, siç i është referuar më parë një shprehjeje tjetër gjuhësore, ka një përdorim anaforik. Nga kjo del që ndërmjet deiksisit të diskursit dhe citimit ose përmendjes ekziston një lidhje e ngushtë, edhe pse jo shumë e analizuar. Kështu në shembullin e mëposhtëm326: (252) A. Das ist ein Rhinozeros / Ky është një rinoceront; B. Buchstabier’ es mir bitte / Të lutem, ma gërmëzo atë; es nuk i referohet objektit të referencës, pra kafshës prej mishi dhe gjaku, por fjalës rinoceront. Këtu es nuk hyn për të përfaqësuar rinocerontin, por është një kërkesë gjuhësore për shqiptimin e emërtimit të tij. Edhe cilësia e refleksivitetit ekzemplar / Exemplar-Reflexivität327

Fillmore

, si në përdorimin e mëposhtëm të dies, është vetëm një rast i veçantë i deiksisit të diskursit intrasentencial, si në shembullin në vazhdim: (253) Dieser Satz ist nicht wahr / Kjo fjali nuk është e vërtetë.

328 shpreson që të zgjidhen paradokset e njohura në lidhje me fjalitë si te shembulli (253) se nëse është e rreme, është e vërtetë dhe nëse është e vërtetë, është e rreme, në përgjithësi, me refleksivitetin ekzemplar, nëpërmjet një teorie të deiksisit të diskursit. Punimet e shumta për përemërzimin kanë shqyrtuar një sërë problemesh të thella në dallimin ndërmjet anaforës dhe deiksisit të diskursit329.

Së pari, janë të ashtuquajturit përemra për lehtësi / Pronomen-aus-Bequemlichkeit330, si në fjalinë e njohur të Karttunes331: (254) Der Mann, der seine Frau einen Blankoscheck gab, hat klüger gehandelt als der Mann, der ihn seiner Geliebten gab / Burri që i dha gruas së tij një çek të bardhë, ka vepruar më me zgjuarsi sesa burri që ia dha atë të dashurës së tij. Këtu ihn / atë nuk është bashkëreferues me një çek të bardhë, por i referohet asaj së cilës i referohej përsëritja e një fraze emërore në vend të ihn – çekut të bardhë të burrit që ia dha të dashurës. Ndoshta mund të themi që përemri këtu nëpërmjet referencës deiktike i referohet me sukses një fraze emërore të mëparshme.

Së dyti

326 Shih Lyons, J., “Semantics”, vol 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 327 Shih Stephen C. Levinson, “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 94 328 Shih Fillmore, C. J., “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971b, fq. 240 329 Shih Lyons, J., “Deixis und anaphora”, në T. Myers, “The Development of Conversation and discourse”, Edinburgh, “Edinburgh University Press”, 1977b; Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “ Cambridge University Press”, 1977a; shih dhe Heny, F. - Schnelle, H., “Syntax and Semantics 10: Selections from the third groningen round table”, New York, “Academic Press”, 1979 330 Shih Geach, P. T., “Referenze and generality”, Ithaca, “Cornell University Press”, 1962, fq. 125 331 Shih Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge “Cambridge University Press”, 1977a

, ka këmbim fjalësh si më poshtë: (255) A: Ich habe ihn nicht gesehen / Nuk e kam parë atë.


103

B: Das ist eine Lüge / Kjo është një gënjeshtër332

Me sa duket, në shembullin B përemri das nuk është anaforik (vetëm nëse pretendohet që i referohet të njëjtit entitet si shprehja e shembullit A, d.m.th., një propozicion ose një vlere vërtetësie); as nuk duket se është deiktik i diskursit, sepse nuk i referohet fjalisë, por ndoshta pretendimit që bëhet me shprehjen e fjalisë. Një përdorim i tillë është më shumë një gjë e ndërmjetme. Lyons

.

333 e quan këtë deiksis tekstor jo të mirëfilltë / unreine textuelle Deixis.

Së treti

E parë kështu, mund të mbrojmë mendimin që anaforika së fundmi krijohet deiktikisht

, Lyons thekson sa më poshtë se, nëse një anaforë konsiderohet si referencë ndaj entiteteve që ekzistojnë në domenet e diskursit, atëherë në një referencë anaforike merret parasysh normalisht, se në çfarë radhe kanë hyrë në rrjedhën e diskursit. (256) Peter und Maria kamen ins Zimmer. Er lachte, aber sie weinte / Peter dhe Maria hynë në dhomë. Ai qeshte, por ajo qante (257) Peter und Maria kamen ins Zimmer. Dies lachte, aber jenes weinte / Peter dhe Maria hynë në dhomë. Ky qeshte, por ajo qante

334

Ka një mirëkuptim të përgjithshëm që këto fjalë kanë të paktën një komponent kuptimi që i shmanget trajtimit funksional të vërtetësisë

. Një pranim i tillë do të kishte ndikime të rëndësishme në çështjet e ngritura nga filozofët për natyrën deiktike të referencës. Por le t’i kthehemi pyetjeve të thjeshta për deiksisin e diskursit. Në shqipen dhe në gjermanishten, pa dyshim, edhe në shumicën e gjuhëve ka shumë fjalë dhe fraza, të cilat tregojnë lidhjen e një të shprehuri me diskursin mëparshëm. Shembuj janë përdorimi në fillim të një ligjërate me aber / por, deshalb / prandaj, dagegen / në të kundërt, jedoch / sidoqoftë, freilich / sigurisht, jedenfalls / gjithsesi, also / pra, übrigens / meqë ra fjala, eigentlich / në të vërtetë, insgesamt / gjithsej, so / kështu, schließlich / së fundmi etj.

335. Siç duket, ato shpesh japin në një mënyrë shumë komplekse, deri në ç’masë është të shprehurit ku ata qëndrojnë, një përgjigje ndaj një pjese të diskursit të mëparshëm apo një vazhdim të tij. Në disa gjuhë ka edhe morfema që markojnë / shënojnë koncepte që i përkasin qartë diskursit, siç janë veprimet kryesore. Kështu, në gjuhën indiane cubeo protagonistët më të rëndësishëm të një historie dhe veprimet e tyre dallohen kaq sistematikisht nga një pjesëz, saqë merret një përmbledhje kuptimi e saktë, nëse zgjedhim vetëm fjalitë me këtë pjesëz. Anderson & Keenan336

332 Shembujt nga Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 333 Po aty, Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 334 Po aty, Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a 335 Shih Grice, H. P., “Logic and Conversation”, Cole, Morgan, 1975; Wilson, D., “Presuppositions and Non-Truth Conditional Semantics”, New York, “Academic Press”, 1975; Levinson, S. C., “Pragmatics and Social Deixis”, në Proceedings of the Fifth Annual Meeting of the Berkeley Linguistic Society, 1979b 336 Shih Anderson, S. R. - Keenan, E. L., “Deixis”, “Shopen”, 1985

, kategorinë e së ashtuquajturës vetës së katërt në gjuhët algokine, e cilësojnë si një kategori deiktike diskursi e mirëfilltë. Po ashtu, dihet që në disa gjuhë, si: japonishtja dhe tapaloge, ka markues (shënues) të temës / Topikmarker, të cilat dallohen nga shënuesit e rasës. Fjalia japoneze: (258) ano-hon-wa Jakob-ga kat-ta


104

Jenes Buch-Topik Jakob-Subjekt kaufte / Ai libër-tema Jakob-kryefjala bleu337

do të thotë si rrjedhojë afërsisht ‘për sa i përket atij libri ose duke qenë se flasim pikërisht për këtë libër, Jakob e bleu atë, ku wa markon temën dhe ga kryefjalën gramatikore “nëse tema dhe kryefjala janë identike, përdoret vetëm wa”

338. Në disa gjuhë topikalizimi i kodifikuar në mënyrë gramatikore është aq mbizotërues, sa është e paqartë, nëse nocioni i kryefjalës ka atje po të njëjtën pozitë, si, për shembull, në analizën e gjuhëve indoevropiane339

Ky funksion, me sa duket, plotësohet në gjermanishten, në shqipen dhe në gjuhë të tjera me një renditje relativisht të caktuar të fjalëve nëpërmjet ndryshimit të radhës së fjalëve. Kështu, fjalitë me zhvendosje nga e majta / Linksverschiebung

. Në shqyrtimin e këtyre markuesve të temës bëhet fjalë kryeshit për renditjen intersentenciale të informacioneve si të dhëna (tema/Topik) ose si të reja (koment). Pa dyshim, që një funksion i rëndësishëm i markimit të temës qëndron në atë që shprehja e markuar të vendoset në një lidhje me një temë të caktuar në diskursin e mëparshëm, pra të jetë deiktik diskursi.

340

Ross

, si këto më poshtë, e markojnë temën e fjalisë nëpërmjet zhvendosjes së saj në formim: (259) Die Bluse, die sieht einfach toll aus / Bluza, ajo duket thjesht fantastike. (260) Den Proffesor, hast du den getroffen? / Atë, profesorin, e ke takuar?

341

Kërkimet e përdorimit real gjuhësor kanë treguar se njësitë e zhvendosura në këtë pozicion i korrespondojnë pikërisht temës së diskursit ose të asaj për të cilën flasin pjesëmarrësit, edhe pse jo gjithmonë në mënyrë të thjeshtë

propozoi që zhvendosja nga e majta të trajtohej si shndërrim, por një analizë e tillë sjell probleme serioze dhe duket se është më mirë që fraza të tilla teme të trajtohen si fraza emërore apozicionale / ndajshtimore, në mënyrë të ngjashme me vokativet, megjithëse nuk ka ende teori të larmishme për trajtimin e sintaksës dhe të semantikës së tyre.

342. Tani për tani është ende mjaft e paqartë se cilat probleme dalin nga dallimi temë-koment. Njëkohësisht, diskutimi vështirësohet edhe më shumë nga paqartësia terminologjike343

337 Shih Levinson, Ct. S., “Pragmatik – neu übersetzt von Martina Wiese”, Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 2000, fq. 96 338 Shih Gundel, J. K. : “Role of topic and comment in linguistic theorie”, dorëshkrim, Indiana University Linguistic Club, 1977, fq. 17. 339 Shih Li, C. N. / Thompson, S. A. : “Subject and topic: a new typology of language”, në: Li, C. N.: “Subject and Topic”, New York: Academic Press, 1976. 340 Shih Ross, J. R. : “Constraints on Variables in Syntax”, Diss. MIT, 1967 341 Shih Ross, J. R. : “Constraints on Variables in Syntax”, Diss. MIT, 1967 342 Shih Duranti, A. / Ochs, E. : “Left-dislocation in italian conversation”, Givon, 1979. 343 Shih Gundel, J. K. : “Role of topic and comment in linguistic theorie”, dorëshkrim, Indiana University Linguistic Club, 1977, shih Lyons, J.: “Semantics.” Volumes 1-2, Cambridge: Cambridge University Press, 1977a ; Lyons, J.: “Semantik”, München: Beck,1980 & 1983, fq. 122.

, por, pa dyshim, tematika për teorinë e pragmatikës është me rëndësi të madhe. Në këtë pjesë paraqitëm vetëm sferën që mund të jepte sqarime për një teori të mirë të deiksisit të diskursit. Siç u tregua, sfera mund të jetë shumë e gjerë dhe mund të arrijë nga anaforika deri te problematika temë-koment.


105

III.2.5 Deiksisi social / Sozialdeixis Deiksisi social i përket “den Aspekt von Sätzen, der bestimmte Gegebenheiten der sozialen Situation, in der der Sprechakt erfolgt, widerspiegelt oder einführt oder von ihnen festgelegt wird” / “aspektit të fjalive, që pasqyron, vendos ose përcaktohet nga realitete të caktuara të situatës sociale në të cilën ndodh akti i të folurit”344. Për fat të keq, Fillmore dobëson pastaj nocionin e deiksisit social, duke qenë se fut aty një pjesë të madhe të teorisë së aktit të të folurit. Këtu do ta kufizojmë nocionin në ato aspekte të strukturës së gjuhës që kodifikojnë identitetin shoqëror të pjesëmarrësve ose, më mirë, të zotëruesit e roleve të pjesëmarrjes, si dhe të marrëdhënies shoqërore ndërmjet tyre ose ndërmjet njërit prej tyre dhe personave ose madhësive të cilave u referohet. Natyrisht, shumë aspekte të përdorimit të gjuhës varen nga këto marrëdhënie, por këto përdorime janë të rëndësishme për temën e deiksisit social për aq sa janë të gramatikalizuara. Shembuj të qartë për gramatikalizime të tilla janë përemrat dhe titujt e mirësjelljes, por deiksisi social ka edhe shumë shfaqje të tjera345

Sipas arsyetimit të C. Levinson.

346

Në të kundërt, në shumë gjuhë (veçanërisht gjuhët aziatike perëndimore, si: koreane, japoneze dhe javaneze) mund të thuhet, për shembull, një fjali që perifrazohet me fjalinë “Die Suppe ist heiß” / “Supa është e nxehtë” dhe me një alternativë gjuhësore

, ka dy lloje kryesore informacioni deiksisi social që duket se janë të kodifikuara në gjuhët në të gjithë botën, informacioni relativ dhe informacioni absolut. Varianti relativ është më i rëndësishmi dhe relacionet që shprehen në mënyrë tipike, janë ndërmjet:

(I) Folësit dhe objektit të referencës (p.sh.,., format e mirësjelljes për objektet e referencës);

(II) Folësit dhe personit të cilit i drejtohet (p.sh.,. format e mirësjelljes për personin të cilit i drejtohemi);

(III) Folësit dhe të pranishmëve (p.sh.,., format e mirësjelljes për personat e pranishëm ose dëgjuesit);

(IV) Folësit dhe situatës (p.sh.,., nivelet e formalitetit). Në këto raste, bëhet fjalë për forma mirësjelljeje vetëm atëherë kur marrëdhënia te

(I)-(III) i përket rangut ose respektit relativ. Sidoqoftë, ka shumë lloje të tjera lidhjesh të gramatikalizueshme, si: lidhjet farefisnore, lidhje totemike ose përkatësia fisnore, që ekzistojnë përkatësisht në sistemin social përkatës. Në përshkrimet tradicionale ngatërrohen shpesh (I) dhe (II). Dallimi qëndron se te (I) respekti mund të shprehet duke iu referuar qëllimit të respektit, ndërsa te (II) nuk është patjetër e nevojshme. Në gjuhën gjermane dhe në gjuhën shqipe, relacionet që shprehen në mënyrë tipike janë të tipave (II) dhe (III).

344 Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975, fq. 76 345 Shih Brown, P. - Levinson, S., “Universals in language usage: politeness phenomena”, Goody, 1978, fq. 183-192, 281-285; shih dhe Levinson, S. C., “The Semantics of Metaphor”, Baltimore, “Johns Hopkins University Press”, 1977; shih dhe Levinson, S. C., “Pragmatics and Social Deixis”, në Proceedings of the Fifth Annual Meeting of the Berkeley Linguistic Society, 1979b 346 Levinson, Ct. S., “Pragmatik – neu übersetzt von Martina Wiese”, Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 2000, fq. 88


106

(p. sh., për ‘Suppe’) të kodojë respektin për personin, të cilit i drejtohemi, pa iu referuar atij. Atëherë ky do të ishte një sistem i kategorisë (II). Përgjithësisht, në këto gjuhë pothuajse të gjitha shprehjet përmbajnë një markim sociolinguistik, i cili tregon se për kë lloj personi të drejtuar është e përshtatshme shprehja. Në praktikë, regjistrat gjuhësorë të sofistikuar të gjuhëve aziatike, sidoqoftë, janë shkrirje komplekse të formave të mirësjelljes për objektet e referencës dhe personat të cilëve u drejtohemi347

Lloji i tretë i informacionit relativ ndërmjet folësit dhe të pranishmëve është i rrallë dhe kodifikohet në format e mirësjelljes për të pranishmit (nocioni të pranishmit përfshin këtu pjesëmarrësit në rolin e dëgjuesit, si dhe bashkëdëgjues që nuk janë pjesëmarrës). Shembuj për këtë janë leksiku alternativi i lartpërmendur në dyirbal, që përdoren në të tashmen nga të afërm tabu

. Në gjuhën gjermane dhe në shqipen, nuk ka elemente të tilla që të përmbajnë një markim sociolinguistik e të tregojnë që x element është i përshtatshëm për x person.

348 dhe karakteristika të caktuara të gjuhëve nga zona e Paqësorit, si aspekte të formave të mirësjelljes mbretërore në ponapeanishte349. Këtyre tri llojeve të informacionit relativ i shtohet një i katërt, lidhja ndërmjet folësit (ndoshta dhe pjesëmarrësve të tjerë) dhe situatës (ose veprimtarisë shoqërore). Shumica e gjuhëve zbatohen ndryshe në situata formale, por në disa prej tyre dallimi formal/informal është i gramatikalizuar në mënyrë të qëndrueshme. Kështu, në japonishte, nëpërmjet të ashtuquajturit stilit mas, dhe në tamile, nëpërmjet një varianti diglosik të gjuhës standarde. Ndërkohë që tri llojet e para të informacionit, që u përmendën, qëndrojnë në lidhje të fortë me qendrën deiktike (këtu për statusin social të folësit), formaliteti bazohet në njëfarë mase në lidhjen ndërmjet të gjitha roleve të pjesëmarrësit dhe të situatës350

Ndoshta, dallimi në të vërtetë nuk është dhe aq i rëndësishëm. Me sa duket, ka edhe sisteme me forma mirësjelljeje, që kodifikojnë lidhjen ndërmjet personit, të cilit i drejtohemi, dhe objektit të referencës. Prandaj folësi, mbase, nuk luan fare një rol qendror në tri llojet e para të deiksisit social. Lloji tjetër kryesor i informacionit social deiktik, që kodifikohet shpesh, nuk është relativ, por absolut. Kështu, ka forma që u rezervohen folësve të caktuar. Këtu, duke u bazuar te Fillmore 1975, mund të flasim për folës të autorizuar. Për shembull, morfema khráb në tajlandishte është një pjesëz mirësjelljeje, që mund të përdoret vetëm nga folës meshkuj, ndërsa forma përkatëse e përcaktuar për

. Gjë, të cilën nuk mund ta themi për gjuhën gjermane dhe shqipen.

347 Shih Geertz, C., “The religion oj Java”, Glencoe, Ill, “Free Press”, 1960 dhe Comrie, B., “Aspect: an Introduction to the study of verbal aspect and related problems”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1976b për javanishten; Kuno, S., “The structure of the Japanes Language”, Cambridge, Mass., “Harvard University Press”, 1973 dhe Harada, S. I., “Honorifics”, në M. Shibatani, “Syntax and Semantics” 5, Japanese Generative Grammar, New York, “Academic Press”, 1976 për japonishten 348 Shih Haviland, J. B., “Guugu Yimidhirr brother-in-low language”, “Language in Society” 8, 1979, për Guugu Yimidhirr 349 Shih Garvin & Reisenberg, 1952: 2003, vepër e cituar tek Stephen C. Levinson, “Pragmatik” Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 99 350 Shih Irvine, J.T., “Formality and informality in speech events”, në “American Anthropologist” 81.4, 1979; Atkinson, J. M., “Understanding formality: the categorization and production of ‘formal’ interaction”, në “British Journal of Sociology” 33.1, 1982


107

folëse femra është khá351. Në mënyrë të ngjashme, ka një formë të përemrit të vetës së parë që është e rezervuar për perandorin japonez352

E rëndësishme është që vetëm në llojin e parë të informacionit relativ ndërmjet folësit të objektit të referencës ka kufizime të brendshme për mundësitë e një kodifikimi përkatës – që janë shprehjet e referencës dhe kongruenca (përshtatja) morfologjike ndërmjet tyre. E parë nga ana sociologjike, është e arsyeshme që forma të tilla mirësjelljeje për objektet e referencës u përkasin akantëve, si dhe grupeve sociale, në të cilat ata bëjnë pjesë, veprimeve të tyre dhe zotërimit të tyre

. Përveç kësaj, në mjaft gjuhë ka forma që janë të përcaktuara vetëm për marrës të autorizuar. Këtu bëjnë pjesë edhe kufizime përdorimi për shumicën e titujve (p.sh.,., në gjermanishten: Euer Ehren ose Herr Bundeskanzler apo në shqipen: Zotëria Juaj, Hirësia Juaj, Zoti Kryeministër etj.). Në gjuhën shqipe ka përemra që nuk ndryshojnë vetëm në varësi të gjinisë së objektit të referencës, por edhe në varësi të gjinisë së personit, të cilit i drejtohemi. Kështu, për shembull, ekzistojnë për përemrin e vetës së tretë njëjës dhe shumës forma (ai/ajo për njëjësin dhe ata/ato për shumësin, sipas rastit nëse i flitet një burri apo një grupi burrash dhe një gruaje apo një grupi grash, në ndryshim nga gjermanishtja, e cila për të dyja rastet përdor të njëjtin përemër, pa dallim gjinie). Pas këtij vështrimi të përgjithshëm për llojet kryesore të informacionit sociodeiktik, që është i gramatikalizuar në gjuhë të ndryshme, do të merremi tani se ku janë kodifikuar dallime të tilla në një sistem gramatikor.

353

Ngjashmëri të tilla hasen edhe në shqipen e në gjermanishten në shprehje ‘të ngritura’, si: Heim (për ‘Zuhause’) (banesë/shtëpi), speisen (për ‘essen’) ushqehem (ha), Dame (për Frau) zonjë për grua) ose Roß (për Pferd’) (kalë). Veçanërisht shprehjet që i referohen personit, të cilit i drejtohemi, kodifikojnë shpesh marrëdhënien ndërmjet folësit dhe objektit të referencës. Arsyeja për këtë është, pa dyshim, që personi, të cilit i drejtohemi, vëren në mënyrë të drejtpërdrejtë qëndrimin e folësit ndaj tij. Kështu sqarohet edhe që në mbarë botën në gjuhë dhe kultura që nuk janë fare të afërta me njëra-tjetrën, shfaqet dallimi T/V në përemrat e vetës së dytë njëjës

.

354

Ka një ndikim të ndjeshëm në tërësinë e sistemeve të kongruencës që forma e përemrit-V të mirësjelljes huazohet shpesh nga përemra të vetës së dytë shumës, si dhe të vetës së tretë njëjës dhe shumës

.

355

351 Shih Haas, M. R., “ Men’s and women’s speech in Koasaki”, Hymes, 1964 352 Shih Fillmore, C. J., “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971.b, fq. 6 353 Shih Geertz, C., “The religion oj Java”, Glencoe, Ill, “Free Press”, 1960 dhe Horne, E. C., “Javanese-English Dictionary”, New Haven, “Yale University Press”, 1974, xxi në javanishte, vepër e cituar tek Stephen C. Levinson, “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 100 354 Shih Head, B., “Respect degrees in pronominal reference”, J.H. Greenberg “Universals of Human Language, vol 3, Standford, “Standdford University Press”, 1978; shih Brown, R. - Gilman, A., “The pronouns of power and solidarity”, Sebeok, 1960 dhe Lambert, W. E. - Tucker G. R., “Tu, vous, usted”, Rowley, Mass, Newbury House, 1976. 355 Shih Comrie, B., “Polite plurals and predicate agreement”, “Language”, 51, 1975; Corbett, G., “Syntactic destructors (problems with address especially in Russian)”, “Pragmatics Microfiche”, 1.7, 1976, Levinson, S. C., “Pragmatics and Social Deixis”, në Proceedings of the Fifth Annual Meeting of the Berkeley Linguistic Society, 1979b

. Siç përmendet, emrat e predikatit (kallëzuesit)


108

përshtaten kryesisht me numrin dhe vetën reale, por foljet e fundme (finite) me vetën dhe numrin që është i kodifikuar morfologjikisht në formën e mirësjelljes të përemrit. Predikatat (kallëzuesit) që krijojnë një diçka të mesme ndërmjet këtyre të dyjave, trajtohen në mënyrë specifike nga ana gjuhësore. Mundësia tipike e dytë për t’iu referuar personit të cilit i drejtohemi, përdorimi i titujve, shkakton probleme kongruence; duhet të vendoset nëse kongruenca duhet të kryhet me vetën e dytë ose të tretë dhe, ku është e nevojshme, cili titull mund të shfaqet së bashku me cilën shkallë respekti që është e kodifikuar në kongruencën e foljes356

Së fundmi. duhet të theksojmë që titujt dhe të gjithë format vokative pa përjashtim markojnë (shënojnë) marrëdhënien ndërmjet folësit dhe objektit të referencës, kështu që duket se nuk ka diçka si thirrje ose mënyra të të drejtuarit

. Këtu, sidomos, në kalimin e formave të mirësjelljes nga gjuha shqipe në atë gjermanen, kongruenca e mirësjelljes mund të bëhet një aspekt i ndërlikuar i morfologjisë, që nuk mund të trajtohet gjithmonë formalisht pa referimin ndaj vlerave sociodeiktike të morfemave të caktuara. Këtu bëhet fjalë për një nga shembujt më të rëndësishëm dhe më pak të pavënë re për bashkëveprimin e drejtpërdrejtë ndërmjet pragmatikës dhe sintaksës.

357

Gjuhëtarët që duan të kufizojnë shtrirjen e një teorie linguistike gjithëpërfshirëse, ndoshta druhen që përshkrimi i deiksisit social thjesht kalon në fushën e sociolinguistikës dhe prandaj duan ta mënjanojnë komplet trajtimin e deiksisit social nga përshkrimet formale të gjuhës. Kjo nuk do të ishte e mirë. Sepse, së pari, mund të vendoset, pa dyshim, një kufi ndërmjet problemeve deiktike dhe atyre sociolinguistike. Deiksisi social merret pikërisht me gramatikalizimin e informacionit social, pra me kodifikimin në strukturën e gjuhës, ndërsa sociolinguistika merret, ndoshta, në radhë të parë, me çështjet për përdorimin e gjuhës. Edhe pse në përqasje të caktuara konsiderohet me sa duket kuptimi dhe përdorimi i shprehjeve deiktike si njësi

. Sidoqoftë, në studimin e Levinson, llojet e tjera të informacionit socioldeiktik praktikisht mund të jenë të kodifikuara kudo në sistemin gjuhësor. Kështu, shfaqen forma të mirësjelljes për personin të cilit i drejtohemi, duke përfshirë format që shprehin mungesë mirësjelljeje dhe markim të familjaritetit, në alternativat leksikore ose në format supletive, në morfologji, te pjesëzat ose afikset (ndajshtesat), në fonologjinë segmentale, në prozodi dhe shpesh si një përzierje e këtyre mundësive.

358

356 Shih Levinson, S. C., “Pragmatics and Social Deixis”, në Proceedings of the Fifth Annual Meeting of the Berkeley Linguistic Society, 1979b 357 Shih Zwicky, A., “Hey, whatsyaname!”, në Proceedings of the Tenth Regional Meeting of the Chicago, 1974, fq.795 për anglishten. 358 Shih Ervin-Tripp, S., “On sociolinguistic rules: alternation and co-occurrence”, Gumperz, Hymes, 1972

, për shembull, mundësia për të praktikuar format e mirësjelljes ndaj fëmijëve në mënyrë ironike, tregon që kuptimet janë të përcaktuara që më parë dhe janë të pavarura nga rregullat e përdorimit. Deiksisi social merret me kuptimin dhe gramatikën (p.sh.,., për probleme përputhjeje të mirësjelljes) të shprehjeve të caktuara gjuhësore, ndërkohë që sociolinguistika shqyrton, ndër të tjera, si


109

përdoren realisht këto njësi në kontekstet konkrete sociale, të cilat përcaktohen sipas parametrave të sistemit social përkatës359

Megjithatë, mbetet pyetja qendrore, nëse analizimi i deiksisit i përket semantikës apo pragmatikës. Por, edhe po të ishin të një mendimi të gjithë gjuhëtarët se ku mund të vendoset kufiri ndërmjet pragmatikës dhe semantikës, nuk do të kishte një përgjigje të thjeshtë për këtë pyetje. Montague

. Si rrjedhojë, deiksisi social kufizohet sistematikisht në shqyrtimin e fakteve që

ndodhen qartazi në fushën e analizës strukturore të sistemeve gjuhësore.

III.3. Përfundime Në këtë kre u bë fjalë kryesisht për paraqitjen e disa dallimeve analitike logjike dhe për një pamje të përgjithshme në lidhje me disa nga shumë hollësitë deiktike në gjuhë të njohura dhe më pak të njohura. Mungesa e diskutimeve teorike për për këto probleme pasqyron gjendjen tonë aktuale të njohurive. Nga njëra anë, janë përqasjet e thjeshta filozofike për trajtimin e shprehjeve indeksikale (që mbulojnë vetëm disa aspekte të deiksisit të vetës, të kohës dhe të vendit) dhe, nga ana tjetër, janë një sërë faktesh të ndërlikuara gjuhësore, tek të cilat kanë vënë pak rregull, veçanërisht punimet e Fillmore dhe Lyons.

360

Megjithatë, do të përjetojmë disa zhgënjime, sepse ka aspekte deiktike që duket qartë se nuk janë në funksion të vërtetësisë. Si rrjedhojë, kufiri ndërmjet semantikës dhe pragmatikës pret një zonë gjuhësore të përbashkët. Edhe nëse përpiqemi që të heqim një vijëndarëse, nuk dihet se ku do të ishte ajo saktësisht. Siç e kemi parë, nuk mund të formulohen kushtet e vërtetësisë të fjalive me shprehje indeksikale, pa referimin ndaj funksionit deiktik. Sidoqoftë, nisemi nga ajo që do të bashkëpërcaktohen kushtet e vërtetësisë së folësve, të personave të cilëve u drejtohemi, të kohës, të vendit ose të objekteve të treguara, kështu që duket se shumë aspekte të deiksisit përfshihen nga

ka pretenduar që analiza e një gjuhe me shprehje indeksikale, do të ishte e marrë në vetvete pragmatikë. Megjithatë, nga kjo rrjedh, siç e thamë, që gjuhët natyrale kanë vetëm sintaksë dhe pragmatikë, por jo semantikë. Pra, nëse ndarja e semantikës nga pragmatika do të kishte ndonjë kuptim, atëherë mund të përpiqemi t’ia kalojmë semantikës analizën e shprehjeve indeksikale. Dhe, duke qenë se të paktën disa aspekte të deiksisit ndikojnë në kushtet e vërtetësisë, mund të shpresojmë që kjo zhvendosje t’i korrespondojë vendimit që semantika të kufizohet në aspektet e kuptimit në funksion të vërtetësisë.

359 Shih Levinson, S. C., “Pragmatics and Social Deixis”, në Proceedings of the Fifth Annual Meeting of the Berkeley Linguistic Society, 1979b 360 Montague, R., “Formal Philosophy: Selected Papers”, New Haven, “Yale University Press:, 1974, vepër e cituar tek Stephen C. Levinson, “Pragmatik”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 103


110

semantika në funksion të vërtetësisë. Në këtë version të semantikës në funksion të vërtetësisë propozicionet u atribuohen, pa dyshim, jo fjalive, por vetëm shprehjeve të lidhura me kontekstin, të cilat i shprehin ato. Përndryshe, përpjekjet e tanishme për të përkufizuar nocionin e rrjedhojës logjike pothuajse drejtpërdrejt në lidhje me fragmentet e gjuhëve natyrale361

Prandaj duhet të merret parasysh mundësia që mund të duhet të përpilohet një listë e pafundme indicesh ose koordinatash. Si përgjigje, Cresswell

, si program i përgjithshëm semantik, nuk do të kishin shumë kuptim. Gjithsesi, përsëri dalin shumë probleme nëse duam ta përfshijmë deiksisin në semantikë, duke qenë se përpilohet thjesht një listë indicesh (treguesish) ose pikash reference kontekstuale, sipas të cilave mund të formulohen kushte vërtetësie. Kështu që deri tani nuk është ndërmarrë ndonjë përpjekje për të analizuar dallimet ndërmjet përdorimeve gjestore, jogjestore dhe përdorimeve të ndryshme jodeiktike të fjalëve deiktike. Për përdorimet gjestore mund të përpilohet thjesht një listë koordinatash abstrakte, por duhet të vërehen plotësisht cilësitë fizike të ngjarjes gjuhësore. Kështu, një indeks deiktik i veçantë nuk mjafton për kohën e të shprehurit; më shumë varet nga vetë të shprehurit se sa indice kohore janë të nevojshme:

(261) Schieß nicht jetzt, sondern jetzt, jetzt und jetzt! / Mos qëllo tani, por tani, tani dhe tani!

362

361 Montague, R., “Formal Philosophy: Selected Papers”, New Haven, “Yale University Press”, 1974, fq. 104 362 Cresswell, M., “Logic and Languages”, London, Methuen, 1973, fq. 111

ka paraqitur me një aftësi teknike një formulim që mënjanon një përcaktim paraprak të indiceve të nevojshme. Por kjo nuk e zgjidh problemin sesi gjendet indici i përshtatshëm, kur nevojitet. Një problem tjetër paraqesin shprehje si më poshtë: (262) Harald kann nur so laut sprechen / Harald mund të flasë vetëm me zë kaq të lartë. Këto janë refleksive ekzemplare në lidhje me cilësitë fizike të vetë shprehjes, kështu që nuk duhet të kapërcehen vetëm vështirësitë e mëdha teknike në analizën logjike të refleksive ekzemplare, por edhe të gjitha cilësitë fizike të një shprehjeje duhet të jenë të disponueshme si indicie. Vetëm për shkak të këtyre problemeve duket se ekziston pak shpresë që të mund të trajtohen fjalitë deiktike në mënyrë të thjeshtë brenda semantikës funksionale të vërtetësisë. Ndoshta është më e dobishme të pranohet që këtu kemi të bëjmë me mundësi pragmatike shumë komplekse sesi bashkëveprojnë një fjali dhe një kontekst të shprehuri për të zgjedhur një propozicion, duke qenë se bazohen në vëzhgimin audio-vizual të ngjarjes gjuhësore aktuale. Por, si gjithmonë, vendoset së fundmi, ku i përkasin deiksisi i vetës, i vendit dhe i kohës. Pothuajse nuk mund të vihet në dyshim që shumica e aspekteve të deiksisit social dhe të diskursit duhet të trajtohen jashtë një semantike funksionale të vërtetësisë. Kjo është thjesht për shkak se këto aspekte deiktike nuk kanë në thelb ndikim në kushtet e vërtetësisë.

Të shohim fjalitë e mëposhtme. (263) Sie sind Napoleon (Ju jeni Napoleoni) (264) Du bist Napoleon (Ti je Napoleoni)


111

Kushtet, nën të cilat ato janë të vërteta, janë të njëjta për të dyja. Ndoshta personi që shpreh fjalinë e parë pranon që personi të cilit i drejtohet, është i vendosur më lart nga ana sociale ose ekziston një largësi sociale ndërmjet tyre, por kjo nuk vazhdon nga (263). Nëse nga (263) do të vazhdonte:

(265) Sie sind Napoleon und Sie sind sozial höher gestellt als ich, der Sprecher (oder efinden sich in sozialer Distanz zu mir) / Ju jeni Napoleoni dhe ju jeni vendosur më lart nga ana sociale sesa unë, folësi (ose gjendeni në largësi sociale me mua), atëherë për (266) duhet të kishte një variant që i korrespondon (267) dhe, me sa duket, nuk është ky rasti: (266) Sie sind nicht Napoleon / Ju nuk jeni Napoleoni. (267) Sie sind nicht Napoleon und Sie sind nicht sozial höher gestellt als ich, der Sprecher (oder befinden sich in sozialer Distanz zu mir) / Ju nuk jeni Napoleoni dhe ju nuk jeni vendosur më lart nga ana sociale sesa unë, folësi (ose gjendeni në largësi sociale me mua). Pikërisht, këto dhe argumente të tjera mund të citohen për format e mirësjelljes komplekse të gjuhëve ‘ekzotike’. Këto aspekte të gjuhëve kanë kuptime konvencionale, por jo funksionale të vërtetësisë. Prandaj, në përgjithësi, janë të të njëjtit mendim që fjalët diskursdeiktike, si: überdies / veç kësaj, übrigens / fundja, jedenfalls / gjithsesi ose also / pra në fillim të një shprehjeje nuk i ndryshojnë kushtet e vërtetësisë363. Edhe këtu duket se ka njësi gjuhësore, që kanë një kuptim konvencional, por jo (ose vetëm pjesërisht) një përmbajtje funksionale të vërtetësisë. Nëse i bashkohemi semantikës funksionale të vërtetësisë, jemi kështu të detyruar t’i vendosim kuptime të tilla në teorinë e pragmatikës. Janë bërë përpjekje për t’i përfshirë ato në koncepte pragmatike të ndryshme, p.sh.,., në presupozimin pragmatik / pragmatische Präsupposition364 ose, siç do ta shohim në kapitullin e ardhshëm, në implikimet konvencionale / konventionellen Implikaturen365

363 Shih Grice, H. P., “The causal theorie of perception”, Proceedings of the Aristotelian Society, Supplementary, vol. 35, 1961 dhe Grice, H. P., “Logic and Conversation”, Cole, Morgan, 1975, Wilson, D., “Presuppositions and Non-Truth Conditional Semantics”, New York, “Academic Press”, 1975 364 Shih Keenan, E. L., “Two kinds of presupposition in natural language”, tek Fillmore, “Langendoen”, 1971 365 Shih Keenan, E. L., “Two kinds of presupposition in natural language”, tek Fillmore, “Langendoen”, 1971.

. Përfundimi i përgjithshëm është që shumica e aspekteve të deiksisit të diskursit, ndoshta, dhe të gjitha aspektet e deiksisit social duhet të vendosen brenda fushës së semantikës funksionale të vërtetësisë. Pra, deiksisi nuk mund të reduktohet në tërësinë e tij, ndoshta fare, në probleme të semantikës funksionale të vërtetësisë.

Në botimin e Akademisë së Shkencave “Gramatika e gjuhës shqipe“, vëll. I, Tiranë, 2002, ndajfoljet trajtohen thjesht në këndvështrimin gramatikor, nuk flitet apo nuk përmendet funksioni i tyre i mundshëm deiktik. Ndajfoljet që gjejmë të pasqyruara aty, po i përmbledhim në tabelën vijuese:

Ndajfoljet në gjuhën shqipe


112

Ndajfolje të mënyrës Ndajfolje të sasisë

Ndajfolje të kohës Ndajfolje të vendit

Ndajfolje të shkakut

mirë, keq, bukur, ëmbël hollë, lehtë, mbarë, pastër qartë, qetë, shkurt, shtrembër thjesht, vështirë, fuqishëm, furishëm, gëzueshëm hareshëm, mendueshëm natyrshëm, shterueshëm rrjedhshëm, menjëherë pak nga pak, papritur papandehur, rëndom shpesh, vazhdimisht cekët, gjerë, gjatë, thellë ulët, artistikisht, besnikërisht ashpërsisht,

shumë, fort së tepërmi tepër fort e më fort, një herë, dy herë, tri herë, njëfish dyfish, trefish aq, kaq, mjaft pak

dje, nesër pardje, pasdreke sonte, sot, tani vjet, dikur, njëherë njëditë, njëditë prej ditësh njëherë e një kohë, një moti së lashti, gjatë gjithmonë, gjithnjë kurdoherë, dendur përditë, ndonjëherë së shpejti, rrallë nganjëherë, shpesh shpeshherë, kohë pas kohe, ditë për ditë, javë për javë natë për natë, herë pas here, aty për aty, menjëherë, njëherë përnjëherë, motmot,

Afër, atje Aty, djathtas këtu, larg majtas, pranë matanë, rreth përtej, diku gjëkund gjëkundi gjetiu, kudo ngado, tekdo anembanë anekënd gjithandej und asgjëkundi askundi gjëkundi kurrkund ku, nga

Pse përse prandaj andaj


113

bujarisht, burrërisht, djallëzisht, egërsisht, dhelpërisht fizikisht, fshetësisht, gjallërisht, heroikisht, hollësisht, imtësisht lehtësisht, ushtarakisht përzemërsisht, pjesërisht teorikisht, thjeshtësisht, vullnetarisht, zyrtarisht, shqip, frëngjisht, rusisht, anglisht, gjermanisht, bullgarisht, rumanisht, turqisht, si, qysh

një copëherë, një çikë një grimë, një hop, pak, asnjëherë, kurrë kurrën e kurrës, nuk

Materiali i shfrytezuar: Akademia e shkencave, “Gramatika e gjuhës shqipe” I, Tiranë, 2002, fq. 359-366.

KREU IV Anafora dhe dieksisi, ngjashmëri dhe dallime

IV.1. Trajtesa teorike të hershme të anaforës dhe deiksisit Dukuria e anaforës, si dhe e deiksisit janë trajtuar që herët, në antikitet. Koncepti i

përemrave anaforikë e ka fillimin, sipas Windisch366

366 Windisch, E. : “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen” Leibzig: Melzer 1869b, fq. 54.

, te gramatikani i sanskritishtes Panini. Termit grek anaforë i korrespondon termit të indishtes së vjetër anvâdêça, që do


114

të thotë përmendje e përsëritur. Përqasja para antike nuk përpiqet të krijojë një klasë fjalësh anaforike të veçantë: Të njëjtat forma përemërore përdoren si në mënyrë anaforike, ashtu edhe dëftore; në përdorimin anaforik janë të patheksuara, në dëftorët të theksuar367

Më shumë se shkrimet e Paninit, linguistët bashkëkohorë kanë marrë në konsideratë punimet e gramatikanit grek të antikitetit, Appolonius Dyskolus

. Siç do ta shohim në vazhdim, kjo teori më shumë se 2000-vjeçare përkon me teoritë më të pranueshme të kohës.

368. Lenz369 kritikon që disa kërkues, p.sh., Ehlich370

Morfologjia antike merrej, veç të tjerash, edhe me marrëdhënien e fjalëve të caktuara (të shquara) me pjesë të tjera të ligjëratës. Kështu, anafora, përkrah teorisë së zëvendësimit të saj si funksion tekstor i fjalëve, nxirrte në qendër veçanërisht përemrat vetorë

, i paraqesin idetë e Apollonius si krijim të vetin. Ne paragrafin tjetër do të tregojmë që Apollonius në punën e tij për përemrat gjen të gjitha kriteret të cilat në literaturën kërkimore moderne merren me dallimin e anaforës nga deiksisi, njëkohësisht, se këtu nis tashmë një ndarje në linjën e përkufizimit me orientim nga diskursi dhe forike (me orientim referimi). Përkufizimet e anaforës dhe të deiksisit po i trajtohen kryesisht me anë të përemrave vetorë, por kjo nuk do të thotë që nuk mund të përdoren dhe format e tjera anaforike ose deiktike.

371. Po ashtu si dhe Panini, Apollonius bazohet në analizën e tij të përemrave më pak në dallimin gramatikor të formave fjalëve se në funksionet372. Duke u mbështetur tek Apollonius Dyskolus, Prisciani, sipas Hülsen373

367 Po aty. 368 Shih Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer 1869b; shih edhe Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen” Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq.7-22; Bosch, P., “The modes of pronominal reference and their constraints”, në Kreiman, J. - Ojeda, A. “Papers from the parasession on pronouns and anaphora”, “Chicago Linguistic Society”, 1980, fq. 64-68; Wrobel, U., “Anaphora und Deixis in DGS”, punim masteri, Uni. Köln, 1999; Egli, U., “Anaphora: Geschichte und Systematik”, në Stechow, A. Von - Schepping, T., “Fortschritte in der Semantik”, Weinheim, VCH, 1988 369 Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq.17 370 Shih Ehlich, K., “Anaphora and deixis: Same, similar or different?”, në Jarvella, R.J. - Klein, W., “Speech, Place and Action“, Chichester, Wiley, 1982 371 Shih Bosch, P., “The modes of pronominal reference and their constraints”, në: Kreiman, J. / Ojeda, A. “Papers from the parasession on pronouns and anaphora”, Chicago Linguistic Society, 1980. 372 Bosch, P. : “The modes of pronominal reference and their constraints”, Në Kreiman, J. - Ojeda, A., “Papers from the parasession on pronouns and anaphora”, “Chicago Linguistic Society”, 1980, fq. 68 373 Shih Hülsen, R., “Zur Semantik anaphorischer Pronomina. Untersuchungen scholastischer und moderner Theorien”, Leiden, Brill, “Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters XLI”, 1994, fq. 49

, arriti në përfundimin që përemrat pa ndonjë rol lidhor apo dëftor, pra pa funksion dëftues apo lidhor me një tjetër pjesë të ligjëratës, të tillë pa kontekst, do të ishin pa kuptim.


115

Kjo përqasje me orientim nga funksioni gjendet përsëri te Bühler374 dhe në literaturën më të re. Wiemer375

Siç vërehet, Apollonius e shikon funksionin e përemrave në “Rückweisung dhe Hinweisung”, ai përdor dy terma të cilat në gjuhën shqipe mund t’i përkthenim, si: kthim mbrapa dhe udhëzim-njoftim. Ndërsa, sipas Lenz, përemrat e vetës së parë dhe të dytë janë deiktikë, ata të vetës së tretë janë anaforikë ose deiktikë. Anafora kërkon që referenti të jetë i njohur, ndërsa deiksisi që referenti te jetë i pranishëm

kthehet kundër supozimit të leksemave anaforike ose deiktike dhe flet për fusha funksionesh të ndryshme të të njëjtave terma.

376

Windisch.

377, indogjermanisti i parë bashkëkohor, që nxori përsëri në dritë veprën e Appolonius, e interpreton këtë pohim si më poshtë vijon: ”Deiksisi është referimi (i parë) i drejtpërdrejtë ndaj objektit realisht të pranishëm ose që mendohet si i pranishëm në botën e jashtme”, anafora, nga ana tjetër, paraqet rimarrjen apo ripërmendjen e një objekti të përmendur më parë në ligjërim” / “Deixis ist das unmittelbare (erste) Hinweisen auf das in der Aussenwelt wirklich gegenwärtige oder als gegenwärtig zu denkende Object, Anaphora dagegen die Rückbeziehung auf ein in der Rede schon genanntes Object”378. Po atje, ai vazhdon: “Deiksisi i mirëfilltë dallohet nga anafora, në atë që ai i referohet drejtpërdrejt objektit real në botën e jashtme, i cili deri në atë moment është i panjohur apo së paku i papërmendur më parë gjatë fjalimit, ndërkohë që anafora zë vend, kur një objekt i përmendur më parë në një fjalim, rimerret përsëri përmes një përemri” / “Die echte Deixis unterscheidet sich aber von der Anaphora dadurch, dass sie sich direct auf das wirkliche Object in der Aussenwelt bezieht, das bisher unbekannt oder wenigstens bisher noch nicht in die Rede eingeführt war, während Anaphora stattfindet, wenn ein in die Rede vorher schon erwähntes Object nochmals durch ein Pronomen aufgenommen wird”379

Gjithsesi, nuk është shumë e qartë nëse Appolonius duhet kuptuar në këtë mënyrë, pra që anafora duhet identifikuar me të përmendurën më parë ose duhet të jetë thjesht një lidhje e lirshme. Në disa raste, përcaktimi i Apolloniusit për anaforën, mund të interpretohet më tej sipas kësaj të fundit, p.sh.,., sipas anaforës asociative ose jo të drejtpërdrejtë, çka e bën këtë interesante për këtë punim: “Në rastin e anaforës te Apollonius i referohemi objekteve në hapësirën imagjinare, që skicohet nga diskursi i deritanishëm” / “Im Falle der Anaphora [wird bei Appolonius auf] Objekte in dem Vorstellungsraum [verwiesen], der durch den bisherigen Diskurs umrissen ist”

.

380

374 Shih Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965 375 Wiemer, B., “Diskursreferenz im Polnischen und Deutschen”, München, Sagner, 1997, fq. 142 376 Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 14 377 Shih Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer, 1869b 378 Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer, 1869b, fq. 394 379 Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer 1869b, fq. 52 380 Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 16

. Bashkëreferenca (koreferenca), pra, është një përmendje e mëparshme e të njëjtit referent,


116

nuk është paskëtaj kusht për anaforën, çka i korrespondon përkufizimeve më moderne të anaforës381

Përkufizimi i parë ka të bëjë me gjendjen e diskursit. Lidhja me të njohurën nënkupton anaforën dhe ripërmendja nënkupton deiksisin

. Por, nga ana tjetër, mund të theksojmë se përmes trajtimit të konceptit të diskursit, në përkufizimet e anaforës dhe të deiksisit përfshihen dy kritere: së pari, statusi i një referenti në diskurs (shih përkufizimin 1) dhe, së dyti, domenet e referimit, në të cilën identifikohet një referent (shih përkufizimin 2).

382. Appolonius veçon “praninë” si “identifikueshmërinë në një botë fizike” nga një identifikueshmëri brenda një “bote diskursi”, të cilën ai e përshkruan si më poshtë: “Por, kur përemrat nuk dëftojnë një objekt që mund të shihet me sy, por përfytyrimin e tij, atëherë na duhet të mendojmë që një emërtim i tillë është i bazuar tek paraqitja. Pra, emërtimi në rastin e parë vlen si konkret, ndërsa në tjetrin si përfytyrim nëpërmjet mendjes” / “Wenn aber die [ansonsten deiktischen Demonstrativpronomina...] nicht auf das mit den Augen wahrnehmbare hinweisen, sondern nur in die Anschauung zurückführen, so muss man denken, dass eine solche Hinweisung an die Vorstellung gerichtet ist, so dass die Hinweisung in einem Falle körperlich, im anderen dem geistigen Auge gilt”383

Apoloniusit i mungon një term diskursi eksplicit, por në mënyrë implicite ai ndjek idetë moderne të nivelit të përfaqësimit, në të cilën referentët mund të përmenden dhe rikthehen përsëri . Bota e diskursit nuk është krejt e pavarur nga “bota fizike”, por duhet të konsiderohet si e ndarë prej saj. Po për këtë, Consten

.

384, shprehet se nuk ka asnjë ndryshim nëse këtë e quajmë “botë e projektuar” ose diçka të ngjashme. Gjatë një bisede mund të shohim njerëz, pemë, makina etj. Megjithatë, të gjitha këto mund të mos luajnë ndonjë rol për diskursin, por ato mund të bëhen pjesë e botës së diskursit në çdo kohë përmes një referimi deiktik385

Kështu pra, “një botë diskursi” paraqet, nga njëra anë, një përzgjedhje të gjërave nga bota fizike, të cilat janë të rëndësishme për ligjëratën, nga ana tjetër, në botën e diskursit mund të (ri)përfshihen gjëra, të cilat nuk janë (më) fizikisht të perceptueshme, por që gjenden në kujtimet e folësit dhe/apo të dëgjuesit. Ky rasti i fundit do të trajtohej si anaforik, sipas Appoloniusit, pra referimi ndaj gjërave të botës fizike, të cilat deri me tani nuk kanë qenë pjesë e botës së diskursit, është deiktik

. Sigurisht, duhet bërë një dallim dhe te konceptet pa korrespondues fizik, si: dashuria ose shpirtrat, ndërmjet vendosjes së përgjithshme si pjesës e një komuniteti kulturor dhe paraqitjes së tij në një diskurs konkret.

386

Përqasjet që veprojnë kështu, Consten.

387

381 Shih Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen“, Tübingen,Niemeyer, 2000 382 Consten M. “Anaphorische und deiktische Referenz” 2002, fq 8. 383 Lenz, F. : “Diskursdeixis im Englischen” Tübbingen: Niemeyer, 1997, fq.16. 384 Consten M. “Anaphorische und deiktische Referenz” 2002, fq 8. 385 Cornish, F. : “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford: Clarendon Press, 1999, fq. 153. 386 Consten M. “Anaphorische und deiktische Referenz” 2002, fq 8. 387 Consten M. “Anaphorische und deiktische Referenz” 2002, fq 8

i quan me orientim nga diskursi. Këtu përfshihen edhe disa përqasje të historisë së gjuhës ose të interesuara për pjesët e


117

ligjëratës para Bühler388

Përkufizimi i dytë ka të bëjë me fushën e përmendjes, në të cilën është i arritshëm, i pranishëm një referent. Referenca tekstuale e një referenti të përmendur më parë në kotekst nënkupton anaforën. Referenca fizike e një referenti konkret të pranishëm nënkupton deiksisin

. Pra, këto përqasje mbështeten, e thënë në vija të trasha, në çiftin e kritereve ‘lidhje ndaj përmendjes së re’. Në kundërshtim me këtë, qëndron çifti i dytë i përkufizimit.

389. Këto përkufizime, Consten i quan forike (me orientim nga referimi), duke qenë se anafora dhe deiksisi dallohen pastaj se në cilën hapësirë referimi duhet gjetur referenti, në hapësirën tekstual apo jashtëtekstuale. Termi forik vjen nga greqishtja ferrin “transportoj, lidhem, referohem”.390 Në këtë përqasje anafora dhe deiksisi janë deri diku të dyja një “mënyrë për të identifikuar një referent”391, referentët anaforikë duhet të kërkohen dhe të gjenden në hapësirën tekstore, ndërsa deiktikët në hapësirën fizike jotekstore392

Ky çift përkufizimesh kërkon një përkufizim të qartë të tekstit.

393. Nëse arsyetojmë si Cornish394, i cili, në fakt, zgjeron përkufizimin e Lyons395

Përkufizimet 1 dhe 2 paraqesin çifte kriteresh, me anën e të cilëve deri më sot mund të dallojmë anaforën dhe deiksisin. Për këtë shkruan edhe Lenz: “Diese beiden Gegensatzpaare, Neueinführung, vs. Aufnahme von bereits Bekanntem einerseits sowie sinnlich wahrnehmbar vs. im sprachlichen Kontext enthalten anderseits, tauchen als Unterscheidungskriterien in der Deixis-Anaphora-Diskussion in unterschiedlicher Gewichtung bis heute immer wieder auf.” / “Këto dy çifte të kundërta, paraqitja e re vs. marrjes së të njohurës, nga njëra anë, si dhe asaj të perceptueshme nga ana ndijore vs asaj që merret në kontekstin gjuhësor, dalin gjithmonë deri më sot si kritere dallimi me

, edhe gjestet treguese dhe drejtimet e shikimeve, zgjidhet përkufizimi 2), sepse atëherë një referim nëpërmjet gjesteve treguese (një akt reference tipik deiktik) do të ishte anaforik.

388 Shih Bühler, K. : “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache” Stuttgart: Gustav Fischer, 1934., Jena. Nachdruck : 1965. 389 Ehlich, K., “Verwendungen der Deixis beim sprachlichen Handeln“, Frankfurt am Main, Peter Lang, 1979, fq. 913; Bosch, P., “The modes of pronominal reference and their constraints”, Në Kreiman, J. - Ojeda, A., “Papers from the parasession on pronouns and anaphora”, “Chicago Linguistic Society”, 1980, fq. 68 390 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, 2002, fq. 8 391 Shih Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, “Groom Helm”, 1978; Vater, H., “Referenz und Determination im Text”, në Rosengren, I., “Sprache und Pragmatik”, Lunder Symposium, 1984; shih dhe Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq.15 392 Shih Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena. Nachdruck, 1965, i cili e merr pjesërisht këtë nocion të anaforës dhe të deiksisit, megjithatë heq kufizimet ndaj përemrave dhe flet në vend të tyre për fjalë treguese. Fenomet që futen në fushën ‘asociative-anaforike’, ‘common ground’ dhe të tjera të ngjashme nuk përfshihen në këtë përkufizim. 393 Shih Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik”, München, Fink, (UTB), 1996, kap. 1-2 394 Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999, fq. 33 395 Lyons, J., “Deixis und anaphora”, në T.Myers, “The Development of Conversation and discourse”, Edinburgh, “Edinburgh University Press”, 1977b, fq. 631


118

peshë të ndryshme në diskutimin anaforë-deiksis”396

Së pari, janë ndjekur më tej të dyja linjat e përkufizimit brenda të njëjtave përqasje. Në vazhdimësi të Appoloniusit, skolastiku Priscian-i dalloi “dy role bazë të përemrit: dëftues dhe lidhor”

. Çështja është se në ç’marrëdhënie qëndrojnë ato me njëra-tjetrën.

Më poshtë, do të përpiqemi të bëjmë të qartë se, në fakt, bëhet fjalë për përkufizime të ndryshme dhe jo për aspekte të të njëjtit përkufizim.

397. Si do të bëhet e qartë dhe më poshtë, këto kategori të Priscian-it i korrespondojnë, për aq sa është me interes këtu, dallimit ndërmjet deiksisit dhe anaforës: “Es ist verlockend, beide Begriffe [relativum grammaticale und anaphorische Pronomina...] miteinander zu identifizieren, denn beide werden erklärt als Ausdrücke, die sich auf andere Ausdrücke ‘zurückbeziehen’, beide werden an strukturell ähnlichen Beispielen diskutiert [...]. Dennoch ist Vorsicht geboten” / “Është tunduese të identifikohen me njëri-tjetrin dy nocionet [përemrat lidhorë gramatikorë (relativum grammaticale) dhe anaforikë...], sepse që të dyja sqarohen si shprehje që u referohen shprehjeve të tjera, të dyja diskutohen me shembuj strukturalisht të njëjtë [...]. Megjithatë nevojitet kujdes”398

Autori, pas një diskutimi të hollësishëm, del në këto dallime: “Die Űbereinstimmung geht weit, ist aber nicht vollständig: Relativa des Akzidens [vs. Substanz] und Relativa der Verschiedenheit wie das Pronomen ander(-er, -es) stehen offenbar auβerhallb der Klasse der anaphorischen Pronomina. Andererseits überschneiden sich die Klassen der Ausdrücke und einige der Erklärungen und Fragestellungen so weit, daβ es berechtigt ist, von einem gemeinsamen Kern der beiden Begriffe zu sprechen” / “Përputhja shkon larg, por nuk është e plotë: lidhorët e rastësisë [vs. substancës (esencës)] dhe lidhorët e dallueshmërisë si përemri ander(-er, -es) janë dukshëm jashtë klasës së përemrave anaforikë. Nga ana tjetër, klasat e shprehjeve dhe disa nga sqarimet dhe shtrimet e pyetjeve ndërpriten me njëra-tjetrën aq larg, sa kemi të drejtë të flasim për një bërthamë të përbashkët të të dyja nocioneve”

.

399. Priscian-i e përkufizon, sipas përkufizimit 1 me orientim nga diskursi, dëftimin si një ‘konceptim të parë (cognitio) dhe lidhjen si ‘konceptim të dytë’: “(d)er, von dem ich schon gesprochen habe (ai për të cilin kam folur)”400

396 Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen” Tübbingen: Niemeyer, 1997, 16 vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, 2002, fq.10 397 Hülsen, R., “Zur Semantik anaphorischer Pronomina. Untersuchungen scholastischer und moderner Theorien”, Leiden, Brill, “Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters XLI”, 1994, fq. 34; diskuton që dëftimi ndaj lidhjes nuk është i njëjtë me përemrin pronor ndaj përemrin lidhor. 398 Hülsen, R., “Zur Semantik anaphorischer Pronomina. Untersuchungen scholastischer und moderner Theorien”, Leiden, Brill, “Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters XLI”, 1994, fq. 70 399 Hülsen, R., “Zur Semantik anaphorischer Pronomina. Untersuchungen scholastischer und moderner Theorien”, Leiden, Brill, “Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters XLI”, 1994, fq. 126 400 Priscian inat. Gramm XII, 579, përkth. dhe cit. Hülsen, R., “Zur Semantik anaphorischer Pronomina. Untersuchungen scholastischer und moderner Theorien”, Leiden, Brill, “Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters XLI”, 1994.

.


119

Kjo bëhet problematike në marrjen (receptimin) e mëvonshëm. Ndryshimi ndërmjet konceptimit të parë dhe të dytë (cognitio) nuk është t’i kuptojnë thjesht si një radhë, por konceptimi i dytë është i varur, “parazitar”. Me këtë tregohet “që lidhja ndërmjet përemrave anaforikë dhe antecedentit (paraprijësit) nuk përfshihet mjaftueshëm me termin e koreferencës (bashkëreferencës)” / “dass die Beziehung zwischen anaphorischem Pronomen und Antezedens durch den Begriff der Koreferenz nicht hinreichend erfasst wird”401

Pastaj, një referent i paraqitur nuk do të ishte një njësi diskursive ose konceptuale, së cilit mund t’i referohemi disa herë me mjete anaforike. Referenca anaforike do të ishte më shumë lidhja ndaj një shëmbëlltyre të perceptimit fillestar që ka hyrë nëpërmjet dëftorit (demostratio). Kjo duket sikur struktura gjuhësore e lidhjeve anaforike një me një transferohet në një strukturë konceptuale, në mënyrë që pas përmendjes së shumëfishtë multiplikohet edhe koncepti i referencës. Por, diskutimi i burimeve këtu nuk është shumë i madh për shkak të dallimeve terminologjike, kryesisht të paqarta të nivelit gjuhësor, fizik dhe konceptual. Çështja nëse “koreferenca”, në fakt, nënkupton gjithmonë referimin ndaj një shëmbëlltyre, bëhet përsëri interesante, nëse një rimarrje anaforike përcakton, njëkohësisht, edhe një ndryshim ontologjik, si në Ich fur mein Auto zur Schrottpresse. Das Blechpaket konnte ich unterm Arm nachhause tragen

.

402

Njëkohësisht, sipas përkufizimit forik 2, duket se prania fizike e referentit është një kriter për dëftimin dhe mosprania për lidhjen. Martinus Dacus, duke komentuar Priscian-in, shkruan: “Të treguarit është mënyra e përfytyrimit ose e tregimit me sigurinë më të madhe të mundshme, që do të thotë si e pranishme. Lidhja është gjithmonë mënyra e përfytyrimit të diçkaje si jo të pranishme” / “Zeigen ist die Weise des mit gröβmöglicher Sicherheit Vorstellens oder Zeigens, nämlich als gegenwärtig. Die Relation ist immer die Weise des Vorstellens der Sache als abwesend”

.

403

Kështu, anafora dhe deikisi përcaktohen çdo herë dyfish nëpërmjet dy çifteve të kritereve dhe kjo duket se sugjeron që këto çifte kriteresh rrjedhin prej njëri-tjetrit ose të paktën janë të lidhur me njëri-tjetrin. Sipas Lenz, “Kjo karakteristikë dalluese [hyrja e re vs. të njohurës] shoqërohet me një të dytë, që, në përpjekjet e mëvonshme të përkufizimit, ka qenë shpesh në plan të parë. Këtu kjo mund të konsiderohet si një tjetër perspektivë e së njëjtës dukuri. Gjithashtu, nga përcaktimi që te deiksisi objekti i referencës duhet të jetë drejtpërdrejt i pranishëm, mund nxirret përfundimi që është i lidhur me perceptueshmërinë, d.m.th., me situatën e shprehjes. Përkundrazi anafora me referimin ndaj së njohurës, veçanërisht në lidhje me konceptin e zëvendësimin, duhet kuptuar që këtu objekti i referencës me të përmendurën më parë, pra me kontekstin gjuhësor, duhet të jetë i lidhur në kuptimin e ngushtë” / “Dieses Unterscheidungsmerkmal

.

401 Hülsen, R., “Zur Semantik anaphorischer Pronomina. Untersuchungen scholastischer und moderner Theorien”, Leiden, Brill, “Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters XLI”, 1994, fq.109 402 Shembull i ngjashëm Schwarz M. ”Indirekte Anaphern in Texten“ Tübingen 2000, fq148. 403 Hülsen, R. : “Zur Semantik anaphorischer Pronomina. Untersuchungen scholastischer und moderner Theorien”, Leiden: Brill, Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters XLI, 1994, fq.52


120

[Neueinführung vs. Bekanntheit] geht aber mit einem zweiten einher, das bei späteren Definitionsversuchen häufig im Vordergrund stand. Dabei könnte man es als eine andere Sichtweise desselben Phänomens betrachten. Man kann nämlich aus der Bestimmung , dass bei der Deixis das Referenzobjekt unmittelbar gegenwärtig sei, auch folgern, dass es an die Wahrnehmbarkeit, d.h. die Äuβerungssituation gebunden ist. Die Anaphora mit der Rόckbeziehung auf Bekanntes ist dagegen – vor allem in Verbindung mit dem Sustitutionskonzept – auch so zu verstehen, dass hier das Referenzobjekt mit vorher Erwähntem, also mit dem sprachlichen Kontext im engeren Sinne verknüpft sein muss”404

Diçka që ekziston, pra që është e njohur, në botën e imagjinatës ose kujtim i folësit a i dëgjuesit, sipas mendimit të Appoloniusit, duhet të ketë hyrë atje vetëm nëpërmjet tekstit të mëparshëm. Kjo, e njohura dhe kotekstualiteti , i korrespondon të dyja përkufizimeve të anaforës. Dukuritë, si e njohura nëpërmjet ‘common ground’ ose unikaliteti, nuk përfshihen nëpërmjet kësaj, kështu që referenca unikale e përcaktuar si die Sonne (dielli), der Papst (papa) duhet të jenë anaforike, nëse referenti nuk është i pranishëm. Diskutimi i rasteve të tilla është bërë veçanërisht nga Hawkins

. Përkufizimi i dyfishtë i Appoloniusit rrjedh nga mendimi se diçka që nuk është

ende e njohur nga diskursi, duhet të jetë e pranishme fizikisht, që të mund të prezantohet në diskurs (bota e imagjinatës e folësit dhe e dëgjuesit). Ky prezantim i ri dhe bashkëprezencë, u korrespondon të dyja përkufizimeve të deiksisit. Ndërlikimet bashkëkohore, si prezantimi i referentëve fiktivë, nuk i interesonin Appoloniusit, sepse ai, në të vërtetë, kishte një interes gramatikor, morfologjinë.

405. Termi i tij, larger situation use, shpjegon që ai njohuritë në lidhje me diskursin e folësit dhe të dëgjuesit e konsideron si pjesë të situatës së referencës. Përballë tij qëndron associative anaphora, e cila bazohet, po ashtu, në njohuritë e folësit dhe të dëgjuesit, por përdor një pikë lidhjeje në paratekst (Vortext) (the village ...the church) dhe në këtë aspekt është indirekt anaforik406. Nëse përcaktohet anaforikisht si “i njohur, sepse është përmendur më parë në tekst” dhe deiktikisht si “i paraqitur si i ri në diskurs nga bota fizike”, përputhen me përkufizimet 1 dhe 2. Megjithatë, këto kritere të tekstit mund të shfaqen pavarësisht nga njëri-tjetri dhe në disa raste çojnë në rezultate kontradiktore. Këtu bëhet fjalë për “perspektiva të të njëjtës dukuri”407

(268) “Diese Frau hat ihren Mann, der sie liebte, grausam ermördet. Sie hat ihn zunächst in die Garage gelockt, dort hat sie ihn erwürgt und zerstückelt. Die Teile

. Kriteret përkatëse nuk duhet të përmbushen gjithmonë të dyja njëherësh, ato mund edhe të bien ndesh me njëra-tjetrën. Një rast problematik përkufizues është, p.sh.,., rasti i mëposhtëm shumë i thjeshtë dhe i përditshëm: referenca ndaj referentëve të pranishëm fizikisht (pra referenca deiktike sipas përkufizimit 2) nuk duhet të jetë gjithmonë prezantues i ri, mund t’u referohemi disa herë edhe një të pranishmi fizikisht. Përfytyrojmë një skenë para gjyqit, ku një prokuror ka lexuar akuzat e tij ndaj të akuzuarit të pranishëm. Ai mund të thotë:

404 Lenz, F. : “Diskursdeixis im Englischen” Tübbingen: Niemeyer, 1997, fq. 16 405 Shih Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, “Groom Helm”, 1978 406 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, 2002, kapitujt 1.5.4.2 dhe 2.2. 407 Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 16


121

hat sie im Garten vergraben. Diese Frau hat einen Mord begangen, damit sie an das Vermögen ihres Gatten kommen konnte” / “Kjo grua ka vrarë mizorisht burrin e saj, të cilin e donte. Në fillim ajo e ka tërhequr në garazh, atje e ka mbytur dhe e ka copëtuar. Pjesët i ka varrosur në kopsht. Kjo grua ka bërë një vrasje me qëllim që të merrte pasurinë e bashkëshortit të saj”408

Edhe Windisch

. Sipas përkufizimit 1 me orientim nga diskursi, të gjitha rimarrjet e referentes si

me sie ashtu, edhe me diese Frau, janë anaforike, sepse lidhen me të njohurën, të përmendurën më parë. Kjo përmbush edhe pjesën e parë të përkufizimit relatio (lidhor), të cituar më sipër të Prician-it: “(d)er, von dem ich schon gesprochen habe” / “ai për të cilin kam folur më parë”. Sipas përkufizimit të dytë forik, referenca do të ishte njëkohësisht edhe deiktike edhe anaforike, sepse referentja është e pranishme si fizikisht (pra e perceptueshme në mënyrë ndijore), ashtu edhe tekstualisht (pra është përmendur më parë në kotekst). Sipas pjesës së dytë të përkufizimit të Prician-it, nuk mund të bëhet fjalë për përemër relativ (lidhor), pasi “lidhja është gjithmonë mënyra e imagjinimit të sendit si jo të pranishëm”. Pra duhet të bëhet fjalë për përemër demostratio (dëftues), deiksis.

409

Duke iu referuar Windisch

, e sheh dukshëm problemin për të ndërthurur kriteret: hyrje e re- lidhje dhe i pranishëm-jo i pranishëm. Ai e përcakton deiksisin në atë mënyrë që një referent jo vetëm duhet të jetë i perceptueshëm në mënyrë ndijore, por edhe nuk duhet të jetë përmendur më parë në mënyrë gjuhësore. Ndryshe nga Priscian-i, rasti i konfliktit i quajtur këtu, që një referent është i pranishëm dhe i përmendur më parë, nuk mund të jetë deiktik pastaj. Kjo është një zgjidhje e qartë, por edhe një zgjidhje tërësisht arbitrare.

Në (268) referencat me përemrat vetorë (që mendohet se janë të patheksuar, pjesërisht të patheksueshëm) konsiderohen si anaforikë dhe rimarrja e frazave emërore të theksuara diese Frau si deiktik. Por thjesht theksimi është një kriter shumë i pakët për dallimin ndërmjet anaforës dhe deiksisit, meqë dhe anaforat janë shpesh të theksueshme. Nëse synohet dallimi i pjesëve të ligjëratës ndërmjet përemrave vetorë dhe frazave nominale (fraza emërore) dëftuese, bëhet, gjithashtu, një barazim i pjesëve të ligjëratës me mënyrat e përdorimit.

Së fundmi, i njëjti tekst (268), deri te frazave nominale (fraza emërore) paraqitëse, e cila nuk mund të jetë dëftuese, mund të mendohet pikërisht kështu dhe me të njëjtat marrëdhënie theksimi, sikur referenti të mos ishte i pranishëm.

IV.2. Për një dallim të pëshkallëzuar të anaforës dhe të deiksisit sipas Windisch dhe Brugmann

410

408 Shembulli tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, 2002, fq 12 409 Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer, 1869b, fq. 252 410 Shih Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer1869a,b

dhe Brugmann, nënvizojmë se Windisch bën një analizë kritike me dallimet anaforë/deiksis të Apollonius Dyskolous dhe largohet për herë


122

të parë nga një përcaktim i ngurtë. Brugmann i zhvillon më tej këto mendime dhe thekson ngjashmërinë e të dyja llojeve të referencës nëpërmjet konceptit të tij të imazhit perceptual. Kjo referohet (në mënyrë implicite) nga të gjitha përqasjet moderne me orientim nga ligjërata. Windisch411 i nxjerr konstatimet e tij nga një hulumtim i proformave të greqishtes së vjetër, të cilat i sheh si përfaqësuese ideale tipike të anaforës ose të deiksisit. Nga ana metodike, ky është një hap prapa kundrejt përqasjes me orientim ndaj përdorimit, që u përmend në 1.1. Windisch është përshtaturr pak; gjithsesi një përmbledhje gjendet edhe te Bosch412 dhe te Lenz413

Puna e Windisch bazohet në klasifikimin anaforë-deiksis të Appolonious Dyskolus, të cilat ai i vendos në një kontekst gjuhësor-historik: “...i japim kaq rëndësi klasifikimit të përemrave në deiktikë dhe anaforikë, sepse bazohen në zhvillimin natyral të përemrave të veçantë...” / “... legen wir auf die Einteilung der Pronomina in deiktische und anaphorische deshalb soviel Gewicht, weil sie auf dem natürlichen Entwicklungsgange des Einzelpronomens beruht”

.

414

Në fillim të zhvillimit, jo vetëm të përemrave, por edhe të emërtimeve gjuhësore, kanë qëndruar deiktikët, duke qenë se nuk ka pasur ende përcaktime emërore të pavarura nga situata

.

415. Duke qenë se këto reflektime me karakter spekulativ, për të cilat gjuhëtarët e sotëm nuk guxojnë më sot, janë mjaft zbavitëse, po i paraqesim këtu: “Përcaktimi fillestar dhe i parë i përemrit nuk ka qenë aspak të përfaqësojnë një emër të përmendur më parë, që të mos jetë nevoja të thuhet e njëjta gjë dy herë njëra pas tjetrës” / “Die ursprüngliche und erste Bestimmung des Pronomens ist keineswegs gewesen, ein zuvor genanntes Nomen zu vertreten, damit man dasselbe nicht zweimal hinter einander zu sagen brauche” 416

411 Po aty 412 Bosch, P., “Agreement und anaphora”, London, “Academic Press”, 1983, 5-9, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, 2002, fq. 11 413 Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, LA, Niemeyer, 1997, fq 18-21 414 Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer, 1869b, fq. 401 415 Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer, 1869b, fq.401. 416 Windisch E. “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen” Leibzig:Melzer 1869b, fq.401

. Po atje, ai shton se përemrat janë më të vjetër se të folurit në fjali me lidhje logjike (koherente), ata u përkasin komponentëve më të vjetër të gjuhës. Të gjithë përemrat dikur tregonin objektet në botën e jashtme dhe funksioni i tyre fillestar ishte të inkorporonin në ligjëratën njerëzore objektin e ndodhur në botën e jashtme, për të cilin ende nuk ishte përcaktuar emri i saktë. Duke qenë se përshkruan në një moment këtë objekt, në një tjetër atë objekt, të cilin tregon përemri, ai inkorporohej vetëm momentalisht në gjuhë. Ai i flet po këtu për deiktikë të pastër: “ Lidhja e drejtpërdrejtë me botën e jashtme që duhet të kenë pasur në kohët e hershme të gjitha rrënjët e përemrave, është ruajtur relativisht në pak nga gjuhët e kultivuara indoevropiane: këta janë përemrat e quajtur prej nesh përemra deiktikë të pastër / Die directe Beziehung zur Aussenwelt, welche in den Urzeiten alle Pronominalstämme gehabt haben müssen, ist in


123

den ausgebilddeten idg. Sprachen bei verhältnismässig wenigen erhalten: es sind dies die von uns “echt deiktisch” genannten Pronomina”417

Pastaj kanë dalë emra me përmbajtje kuptimore të pandryshueshme nga konteksti, të cilat lejuan dhe referim ndaj objekteve jo të pranishme

.

418. Kjo ishte përsëri kusht për tekstet e strukturuara, (“Vetëm tani, pasi kishte marrë një pasqyrim të vërtetë ekzistenca e botës së jashtme tek emrat dhe jetesa e tyre te folja, ligjërata e njeriut mund të shoqëronte ekzistencën dhe jetesën e botës së jashtme në rrjedhë të pandërprerë dhe folësi mund ta paraqiste pa e pasur të mishëruar para tij”419), në të cilat përemrat, në zbutjen ose më mirë, në heqjen e funksionit të tyre fillestar deiktik, shënonin referenca brenda tekstit. Vindisch shprehet se “Por, veçanërisht tani përemri i pavarur mund të ruante rolin e mesëm ndërmjet ligjëratës dhe botës së jashtme si më parë, jo vetëm të tregonte objektin në botën e jashtme, por edhe pasqyrimin e saj, fjalën e shqiptuar. E trajtuar në këtë mënyrë, anafora del edhe si deiksis, po jo si deiksis i perceptimit, por si deiksis i psikikës” / “Im besonderen aber konnte jetzt das selbständige Pronomen, das seine Mittlerrolle zwischen Rede und Aussenwelt nach wie vor beibehielt, nicht bloss auf das wirkliche Object in der Aussenwelt hinweisen, sondern ausserdem auf das Abbild desselben, das ausgesprochene Wort. So betrachtet erscheint Anaphora allerdings auch als eine Deixis, aber nicht als Deixis der Wahrnehmung, sondern als Deixis des Geistes”420

Më tej, ai trajton dallimin mes anaforës dhe deiksisit: “Por ekzistenca e këtij të fundit është shprehur shumë qartë në fjalën anaforë; deiksisi në të kundërt të anaforës përshkruan gjithmonë deiksisin e perceptimit [...] Por, nga sa u tha, del se deiksisi dhe anafora e mirëfilltë fillimisht nuk dalloheshin nga njëri-tjetra nga përemra të veçantë, por përemrat që i shërbenin ekskluzivisht deiksisit të mirëfilltë, përderisa nuk kishte anaforë, morën përsipër këtë” / “Das Wesen der Letztern ist aber weit deutlicher in dem Wort Anaphora ausgedrückt; Deixis im Gegensatz zu Anaphora bezeichnet stets die Deixis der Anschauung. [...] Aus dem Gesagten geht aber hervor, dass echte Deixis und Anaphora ursprünglich nicht durch besondere Pronomina auseinandergehalten wurden, sondern dass die Pronomina, welche der echten Deixis, solange es keine Anaphora gab, ausschliesslich dienten, diese mit übernahmen”

.

421

Një zbutje e tillë në përdorimin anaforik të përemrave, “diversiteti i energjisë të anaforës dhe të deiksisit” / “Verschiedenheit der Energie von Anaphora und Deixis”

.

422

417 Po aty, fq. 401 418 Adelung, J. C., “Umständliches Lehrgebäude der Deutschen Sprache zur Erläuterung der Deutschen Sprachlehre für Schulen”, Bd. 1, Leipzig, 1782, fq. 541 419 Windisch, E. : “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen” Leibzig: Melzer 1869b, fq.404 420 Deiksisi dhe anafora dhe termat e përbëra prej tyre shkruhen gjithmonë në greqisht tek Windisch. 421 Windisch, E. : “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen” Leibzig: Melzer 1869b, fq.404 422 Windisch, E. : “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen” Leibzig: Melzer 1869b, fq.404; Brugmann, K. : „Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig: Teubner, 1904, fq.9

,


124

shprehet në hierarkinë e përdorshmërisë: “Kështu, të gjithë përemrat indogjermanikë deiktikë janë të përdorshëm edhe anaforikisht, por ata anaforikë më të butë nuk janë të përdorshëm deiktikisht” / “So seien alle idg. Deiktischen Pronomen auch anaphorisch verwendbar, die schwächsten anaphorischen aber nicht deiktisch”423

Ndërkohë që Windisch në analizën e tij të formave përemërore të greqishtes së vjetër pohon ndryshimin anaforë / deiksis të Appolonius, ai bën një kufizim për gjuhët e tjera indogjermanike: “Ajo që i mungon shumicës së gjuhëve indogjermanike, është dallimi i fortë ndërmjet përemrave dëftorë të mirëfilltë dhe përemrave dëftorë anaforikë. […] Në […] dialektet më të vjetra gjermane (në gjermanishten e re standarde nuk e marrim parasysh, sepse me kalimin e kohës kanë hyrë përsëri zbutje), është dukshëm ky, kjo (dieser diese dieses) përemri deiktik i fortë, funksioni më i rëndësishëm pra është që mund të përshkruajnë drejtpërdrejtë objekte në botën e jashtme” / “ Das was den meisten idg. Sprachen fehlt, ist die scharfe Scheidung zwischen echtem Demonstrativpronomen und anaphorischem Demonstrativpronomen. [...] In den [...] älteren deutschen Dialekten – vom Nhd. Sehen wir ab, weil im Laufe der Zeit wieder Schwächungen eingetreten sind – ist offenbar dieser diese dieses das scharf deiktische Pronomen, dessen wichtigste Funktion also ist, direct die Objekte in der Aussenwelt bezeichnen zu können”

.

424

Megjithatë, për të përcaktuar ndryshimin anaforë-deiksis, Windisch zhvillon idenë që përemrat në një gjuhë të renditen në një shkallë përdorshmërie deiktike ose anaforike: “Apollonius ka pranuar, që parimi i tij [anafora vs deiksisit] nuk është i zbatueshëm me përpikëri matematike dhe ky pohim duhet të përsëritet edhe për të gjitha gjuhët e tjera. Por duhet të përmbushë jo vetëm që një përemër të përdoret si tjetri pa ndryshim herë deiktikisht dhe herë anaforikisht, por që një përemër i tillë të zotërojë një prirje të caktuar për të funksionuar qoftë në këtë apo në atë mënyrë” / “Bereits Apollonius hat zugestanden, dass sich sein Princip [Anaphora vs. Deixis] nicht mit mathematischer Schugeständniss muss auch für alle andern Sprachen wiederholt werden. Aber es muss genügen, dass nicht ein Pronomen wie das andere unterschiedlos bald deiktisch bald anaphorisch gebraucht wird, sondern dass ein jedes eine entschiedene Neigung besitzt entweder in dieser oder in jener Weise zu fungieren“

. Këtë ai e mbështet nëpërmjet dëshmisë etimologjike të elementeve deiktike fonetike në ky dieser (metoda e Windisch) është të provojë, së pari, përdorimin e formave dhe pastaj të nxjerrë prejardhjen etimologjikisht.

425

Windisch parashtron një vazhdimësi të vendosur ndërmjet një poli anaforik dhe një deiktik, në të cilin çdo formë përemërore mbulon një fushë përdorshmërie të caktuar: “Ky ndryshim ndërmjet deiksisit dhe anaforës ka në këtë aspekt një vlerë praktike, duke qenë se nuk përdoret aspak i njëjti përemër sipas dëshirës si deiksis dhe si anaforë, por në çdo gjuhë janë përfaqësuar të paktën ekstremet (skajet) nga dy përemra të ndryshëm” / “Dieser Unterschied zwischen Deixis und Anaphora hat insofern einen praktischen

.

423 Windisch, E. : “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen” Leibzig: Melzer 1869b, fq.405 424 Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer, 1869b, fq.280 425 Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer, 1869b, fq. 400


125

Wert, als keineswegs ein und dasselbe Pronomen je nach Belieben zur Deixis und zur Anaphora verwendet wird, sondern es hat eine jede Sprache wenigstens die Extreme durch zwei verschiedene Pronomina verterten”426

Njëkohësisht, tek Windisch bëhet fjalë për potencialin e pjesëve të ligjëratës në përdorshmërinë aforike kundrejt deiktikes. Në dallim me këtë, objektivi im është që të vendosen në një shkallë të tillë rastet e referencës së përcaktuar të lidhura me një domen. Ky është edhe kusht për një model përpunimi të njësuar. Te Windisch është gjithashtu një shkallë e mënyrave të përdorimit, në të cilën vendosen fjalët, ndërsa sipas Consten, një shkallë anaforiciteti dhe deikticiteti, në të cilën vendosen mënyrat e përdorimit. Edhe brenda deiksisit, Windisch

.

427

Përdorimi tipik i klasës së fjalëve, të analizuara nga Brugmann, të përemrave dëftorë, është përdorimi deiktik, në të cilin informacioni gjuhësor sillet si plotës për një informacion të transmetuar në mënyrë ndijimore, imazhi i perceptimit/ Wahrnehmungsbild

pranon kufij të turbullt: deiksisi ndijimor, pra referenca ndaj të pranishmes fizikisht, është një formë veçanërisht e fortë e deiksisit. Kjo është pika e nisjes për Brugmann.

Në punën e Brugmann për përemrat dëftorë mendimi i kufijve të turbullt brenda llojeve të deiksisit dhe ndërmjet deiksisit dhe anaforës është i theksuar qartë. Përqasja është formale, madje me orientim nga klasët e fjalëve, por ndan me Windisch mendimin e një vazhdimësi ndërmjet llojeve të referencës (që i përfshin në deiksis, si term të përgjithshëm për deiksisin dhe anaforën). Pikat thelbësore janë:

1) Integrimi i deiksisit ndijimor dhe të deiksisit fantazmë në një nivel përfaqësimi abstrakt.

2) Ngjashmëria e anaforës dhe e deiksisit në bazë të idesë që referentët si gjuhësorë, ashtu edhe fizikë, mund të vihen në këtë nivel përfaqësimi. Përfaqësimi përcaktohet në lidhje me cilësitë e diskursit (të ligjëratës). Këtë duam ta vërtetojmë më poshtë me disa citate, ku duhet të bëhet e qartë, që nga terminologjia e përdorur nga Brugmann, e ka prejardhjen ideja moderne e një përfaqësimi të ligjëratës ose të një modeli të botës së tekstit.

428. Bëhet fjalë për të folurit eliptik / elliptisches Sprechen me ndihmën e gjesteve (treguese dhe të situatës). Në këtë mënyrë, “Ato japin së bashku imazhin e perceptimit vizual, nga i cili dhe nëpërmjet të cilit ligjërata e dëgjuar merr plotësin e saj pak a shumë të nevojshëm në lidhje me qëllimin e saj. Ose më mirë, imazhi i perceptimit / Sie geben das Anschauungsbild ab, aus welchem und durch welches die gehörte Rede im Hinblick auf ihren Zweck ihre mehr oder weniger notwendige Ergänzung erfährt. Oder besser das Wahrnehmungsbild”429

426 Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer, 1869b, fq. 394 427 Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer, 1869b, fq. 258 428 Shih Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904 429 Po aty

, sepse plotësi nuk është gjithmonë vizual. Ai është auditiv, nëse dikush e identifikon vendin e tij me zërin (si, p.sh.,., Ku je ti? – këtu) ose nëse ai është i prekshëm:“Dhe, p.sh.,., dikush ka një njollë


126

papastërtie në ballë dhe unë e prek, për t’i treguar vendndodhjen e njollës, te fjalët këtu është ajo me gishtin tim vendin, atëherë kjo është një ndjenjë shtypjeje, e cila ndihmon të sigurohet arritja e qëllimit të informimit” / “Und hat z.B. jemand einen Schmutzflecken auf der Stirn , und ich berühre, um ihm den genaueren Sitz des Fleckens mitzuteilen, bei den Worten ‘hier ist er’ mit meinem Finger die Stelle, so ist es eine Druckempfindung, welche die Erreichung des Mitteilungszwecks sichern hilft”430

Kështu sipas Brugmann, “sa më i pasur dhe i qartë të jetë imazhi i perceptimit që i ofrohet personit të drejtuar pjesërisht nga situata, pjesërisht nga bërja e gjesteve (gjestet) të folësit, për aq më pak fjalë ka nevojë ai” / “Je reicher und klarer das Wahrnehmungsbild ist, das dem Angeredeten teils durch die Situation teils durch Geberden [Gesten] des Sprechenden geboten wird, um so weniger Worte bedarf es”

.

431

Në këtë ide të deiksisit fizik, deiksisi ad oculos, në terminologjinë e Bühler-it, Brugmann integron dukurinë që Bühler e quan deiksis phantasma.“Por [...] edhe ky rast [anafora dhe deiksisi i ligjëratës] mund të përfshihet me siguri në nocionin imazh i perceptimit vizual. Sepse ky mund të zgjerohet sipas dëshirës nga folësi, duke trajtuar imazhet e kujtimit që rrjedhin nga perceptimet ndijore dhe asociacionet e tyre në analogji të perceptimit vizual ndijimor të tashëm”

.

432

Një argument shumë praktik, me orientim ndaj procesit sugjeron një dallim të përshkallëzuar ndërmjet deiksisit ad oculos dhe deiksisit phantasma: “Nëse objekti i deiksisit është i perceptueshëm aktualisht dhe i pranishëm gjatë bisedës, atëherë perceptimi mund ta lërë pas ose jo momentin e shqiptimit të përemrit. I pari është, p.sh.,., rasti, kur unë them se ky njeriu këtu është shoku im ose gjatë një bubullime të fortë thërras [...] se kjo është e fuqishme” / “Ist der Gegenstand der Deixis während des Gesprächs wahrnehmbar gegenwärtig und anwesend, so kann die Wahrnehmung den Moment des Aussprechens des Pronomens überdauern oder sie überdauert ihn nicht. Ersteres ist z.B. der Fall, wenn ich sage ‘dieser mann hier ist mein freund’ oder während eines starken Donners ausrufe [...]’ das ist kräftig!’”

.

433

430 Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904, fq.3 431Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904, fq. 4 432 Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904, fq. 6 433 Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904, fq.14

. Kur përemri dëftor vjen pas saj, atëherë shkon në një imazh kujtimi. “Kështu është kur i them dikujt pa gjestin që shoqëron një përemër se ky ishte zoti N., pasi një zotëri ka kaluar pranë nesh ose nëse pas bubullimës them se kjo ishte e fortë... Por nuk mund vihet një kufi i caktuar ndërmjet këtyre të dyjave, kur bëhet fjalë për perceptime të fytyrës. Sepse nëse tek fjalët ky ishte zoti N., e kthej pak kokën nga ana që ka kaluar personi, ky gjest i jep përemrit karakterin e një deiksisi ndijimor” / “So ist es wenn ich ohne das Pronomen begleitende Geberde zu jemandem sage ‘dies war herr N.’, nachdem ein Herr an uns vorübergegangen ist, oder wenn ich nach dem Donnern sage ‘das war kräftig!’... Dabei lässt sich aber , namentlich wenn es sich um Gesichtswahrnehmungen handelt, eine feste Grenze zwischen beidem


127

nicht ziehen. Denn wenn ich bei den Worten ; dies war herr N.’ Nur etwa den Kopf nach der Seite wende, an der die Person vorübergegangen ist, so gibt diese Geberde dem Pronomen den Charakter einer sinnlichen Deixis”434

Kështu është dhënë një nocion i deiksisit, i cili nuk bazohet tej pranisë fizike e një referenti, por tek referimi ndaj një imazh perceptimi abstrakt, ku llogariten dhe njësitë e kujtuara. Përveç kësaj, duket se Brugmann, në mënyrë të ngjashme me idetë moderne të një përfaqësimi të diskursit ose të një modeli mental të botës së tekstit, pranon se përmendjet çojnë që një referent të lidhet në këtë imazh perceptimi, “Por kësaj, udhëzimit për një imazh perceptimi, i përket dhe rasti që një objekt jo i pranishëm është përmendur pak më parë dhe jepet udhëzim për të me anë të një përemri dëftor, si, ndeshëm me një grua, e cila na kërkoi lëmoshë”/ “Aber dazu [zum Hinweis auf ein Wahrnehmungsbild] gehört auch der Fall, dass ein nicht gegenwärtiger Gegenstand kurz vorher erwähnt war und auf ihn mittels eines Domonstrativums hingewiesen wird, wie : es begegnete uns ein weib, das bettelte uns an”

.

435

Si rrjedhojë, ai thekson ngjashmërinë e përdorimit deiktik dhe anaforik, ndryshe nga Bühler, që bën një ndryshim referueshmërie ndërmjet deiksisit dhe anaforës. Brugmann

. Pasi, sipas interpretimit të Brugmann, edhe nëse objekti nuk perceptohet në

mënyrë ndijimore në momentin kur përemri tregon për të, ai zhvendoset para syve mendorë të personit që i drejtohet. Kështu ai është aq i gjallë në fantazinë e folësit dhe personit që i drejtohet, saqë trajtohet si një element i imazhit të perceptimit vizual aktual.

436

Sipas Brugmann, i njëjti ndryshim i përemrit ekziston (në shembullin anaforik), në rastin kur, p.sh.,., nga njëra anë, themi: “Unë isha dje bashkë me A; ruaju nga (ky) njeri”/ “ ich war gestern mit dem A zusammen; vor dem (diesem) menschen nimm dich in acht”. Dhe, nga ana tjetër, themi: “Unë isha dje bashkë me A; nuk më pëlqen ky burrë” /

provon pretendimin e ngjashmërisë të përdorimeve të tilla anaforike dhe deiktike në shembullin ky-ai / dieser-jener, të cilët përdoren si për vendin, ashtu edhe në strukturën e ligjëratës në lidhje me afërsinë e largësinë. Një karakteristikë tjetër e përbashkët është një theksim i ndryshëm në varësi të asaj nëse folësi duhet ose jo të specifikojë një nga shumë referentët e mundshëm. Gjithashtu, në të dyja rastet (anafora dhe deiksisi) rishfaqen shkallët e ndryshme të fortësisë së deiksisit. Brugmann e ilustron këtë me anë të situatës hipotetike në vazhdim: Një roje pylli, i cili shkon përditë në pyll me pushkën e gjahut, i thotë djalit të tij teksa po largohen: “Më kalo pushkën e gjahut, (këtë ose atë) pushkë gjahu” / “reich mir die (diese, jene) flinte”, sepse nga shumë pushkë gjahu zgjidhet një, por të nesërmen ndërsa janë në gjueti, kur merret parasysh pra vetëm një, fjalia do të ishte: “Më kalo pushkën e gjahut...” / “reich mir die flinte” [shembull deiktik].

434 Brugmann, K. : „Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig: Teubner, 1904, fq. 14 435 Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904, fq. 5 436 Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904, fq.14


128

“ ich war gestern mit dem A zusammen; ich mag den kerl nicht”437(në gjuhën shqipe, në të dyja rastet do të përdorej përemri ai në vend të përemrit ky, pasi A nuk është i pranishëm). Brugmann është qartazi kundër dallimit anaforë-deiksis të Apollonius Dyskolous. Ja si shprehet ai konkretisht: “Kjo ndarje nuk... i përket natyrës së klasës së përemrave tanë” / “ Diese Einteilung trifft [..] das Wesen unserer Pronominalklasse”438

Po ashtu. në kuptimin e një dallimi të përshkallëzuar, Brugmann shqyrton një rast që duket se luhatet ndërmjet anaforës dhe deiksisit. Vetë Brugmann e quan atë sa anaforik, aq edhe deiktik: (269) Dikush vë një gotë vere bosh, të cilën e ka pirë të gjithë, para gojës dhe thotë: “Kjo (ose kjo verë) ishte shumë e thartë” / “Der (oder dieser Wein) war recht sauer”. Përemri dëftor kjo, në këtë rast sipas tij është përdorur në mënyrë anaforike (nuk e kam shumë të qartë pse), por, njëkohësisht, edhe deiktik, nga ana ndijimore, nëse folësi tregon me sy ose gjeste nga gota

.

439. Ndërsa Consten i quan raste të tilla, si deiksisi jo i drejtpërdrejtë / indirekte Deixis440, duke qenë se referenti duhet të nxirret në mënyrë jo të drejtpërdrejtë nga një karakteristikë e perceptueshme e situatës (në terminologjinë e Brugmann, një element përbërës i hapësirës së perceptimit vizual, në këtë rast, gota e verës). Por që një karakteristikë e tillë e situatës ekziston fizikisht, si spirancë referuese / referenzieller Anker”441, kjo dallon rastin e Bühler-it, deiksisi fantazmë / Deixis am Phantasma ose, të paktën, e bën një rast të veçantë të kësaj442. Po kështu, duke vazhduar arsyetimin e tij, Consten është i mendimit se zgjerimi “i imazhit të perceptimit vizual”/“Anschaaungsbildes” në “imazhin e perceptimit”/ “Wahrnehmungsbild”443 i korrespondon konceptit modern të diskursit. Imazhi i perceptimit përcaktohet në lidhje me “ligjëratën e dëgjuar për sa i përket qëllimit të saj”, e cila nëpërmjet kësaj “kupton plotësin e saj pak a shumë të nevojshëm / ihre mehr oder weniger notwendige Ergänzung erfährt”444

Si pasojë, Brugmann heq dorë krejtësisht nga një klasifikim që është i lidhur me statusin e një referenti si “i paraqitur në mënyrë ndijimore ose kontekstuale”, duke hequr dorë nga përkufizimi forik anaforë - deiksis në favor të tëpërkufizimit me orientim nga diskursi

. Informacioni tekstual dhe jotekstual integrohen në një nivel mendor diskursi.

445. Përqasja me orientim nga diskursi do të zhvillohet më tej446

437 Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904, fq. 14 438 Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904, fq. 14 439 Cheang, K., “Semantik der Deixis”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1990, fq. 77 440 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 18 441 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 18 442 Cheang, K., “Semantik der Deixis”, Opladen, “Westdeutscher Verlag”, 1990, fq. 77, e klasifikon shembullin si deiksis fantazmë, duke qenë se deiksisi është pa perceptim vizual 443 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq 19 444 Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904, fq. 3

, derisa Bühler, të krijojë bazat për një shpjegim të përqasjes forike konkurruese.

445 Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer,1869b, fq. 258; Bosch, P., “Agreement und anaphora. A study of


129

Brugmann ende nuk i sheh të dyja përkufizimet në konkurrencë me njëri-tjetrin. Përkundrazi, ai përpiqet të nxjerrë përcaktimin me orientim nga diskursi nga ai forik, duke u nisur nga historia e gjuhës. Sipas tij, fillimisht përemrat dëftorë, si elemente tipike deiktike, duket se lidheshin vetëm me elemente të perceptimit ndijimor të drejtpërdrejtë. Por pastaj folësi trajtonte të gjithë imagjinatën e tij në analogji të perceptimit vizual të pranishëm dhe natyrës së kësaj klase përemrash, siç janë përdorur kudo në kohët historike, përcaktohen më mirë, pasi “ato janë udhëzimi-njoftimi gjuhësor për diçka, të cilës folësi i ka kushtuar vëmendjen e tij dhe i kërkohet personit të cilit i drejtohemi, të sjellë ndër mend po ashtu objektin. Nëse pastaj bëhet një klasifikim i të gjithë rasteve përkatëse, në të cilat qëndron ndryshimi ndërmjet deiksisit dhe anaforës, atëherë e vetmja ndarje që gjendet në përputhje me natyrën e çështjes do të bëhej, nëse diçka, pa u njohur më tej, nuk është bërë e njohur vetëm nga situata e momentit, në të cilën tregohet apo diçka së cilës nuk i përket kjo veti” / “sie sind die sprachliche Hinweisung auf etwas, dem der Sprechende seine Aufmerksamkeit zugewendet hat, und fordern den Angesprochenen auf, den Gegenstand ebenfalls ins Auge zu fassen. Will man alsdann eine Enteilung der sämtlichen einschlägigen Fälle in der Richtung vornehmen, in der die Unterscheidung nach Deixis und Anaphora liegt, so wäre die einzige mit dem Wesen der Sache in Übereinstimmung befindliche Scheidung darnach zu machen, ob es etwas ohne Weites Bekanntes, nicht erst durch die augenblickliche Situation bekannt Werdendes ist, worauf hingewiesen wird, oder etwas, dem diese Eigenschaft nicht zukommt”447

Më tej, do të ndjekim karakteristikën e përkufizimit me orientim nga diskursi, “e njohura versus hyrjes së re / Bekanntheit’ versus ‘Neueinführung’

.

448

Në linguistikën e re kjo përqasje u paraqit nga Hallyday - Hasan

diçka që bëhet e njohur nga situata e momentit, si shenjë dalluese e shumë përqasjeve moderne. Këtu po e mbyllim paraqitjen e renditur sipas kërkimit historik dhe do të ndjekim më tej zhvillimin e përqasjes me orientim nga diskursi të linguistikës moderne të tekstit. ` IV.3. Dallimet mes anaforës dhe deiksisit në një përqasje bashkëkohore

449 dhe veçanërisht nga Ehlich450. Përkufizimi i anaforës si ruajtje / Beibehaltung451

the role of pronouns in syntax and discourse”, New York / London, “Academic Press”, 1983, fq.7 dhe Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 20 446 Brugmann,K.-Delbrück, B., “Grundriss der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen”, 2.Bd., 2.Teil. 2. Bearb.v.Brugmann, Strasburg, Trübner, 1911, fq. 310; Bosch, P., “Agreement und anaphora. A study of the role of pronouns in syntax and discourse”, New York / London, “Academic Press”, 1983, fq. 8; Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 21 dhe Ehrich, V., “Hier und Jetzt. Studien zur lokalen und temporalen Deixis im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 1992, fq. 8 447 Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904, fq15 448 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 19 449 Shih Halliday, M.A.K. - Hasan, R., “Cohesion in literary texts”, The Hague, 1976

e një


130

referenti të fokusuar , aty rrjedh nga supozimi i një lidhje identiteti ndërmjet anaforës dhe antecedentit (paraprijësit), siç i ka karakterizuar gramatika e shndërrimit në teorinë e zëvendësimit të anaforës. Termi ‘fokus’ ka shumë kuptime; ai mund të jetë, si nëtë rast, pragmatik (d.m.th., i lidhur me strukturat e diskursit) ose sintaksor (me strukturën e fjalisë). Këto nocione të fokusit nuk janë të pavarura nga njëri-tjetri, por jo 1:1. Prandaj në të ashtuquajturën teoria center452 njësitë e rëndësishme të diskursit nuk emërtohen si të fokusuara, por si “center”. Duke qenë se kjo teori është e kufizuar në anaforën brenda fjalisë, kjo nuk paraqitet më tej këtu. Megjithëse Ehlich453 do të shkëputet nga kjo, ai megjithatë merr mendimet bazë të tyre, kur shprehet se vazhdimësia lind nga fakti që mbetet tek i njëjti referent, duke qenë se anafora dhe antecedenti (paraprijësi) janë identikë dhe kështu të shkëmbyeshëm454. Përqasja u vendos më vonë nëpërmjet koncepteve eksplicite të aktivizimit ose fokusit, në një kuadër konjitiv455. Bourstin456

450 Shih Ehlich, K., “Verwendungen der Deixis beim sprachlichen Handeln“, Frankfurt am Main, Peter Lang, 1979, Ehlich, K., “Anaphora and deixis: Same, similar or different?“, në Jarvella, R.J. - Klein, W., “Speech, Place and Action“, Chichester, Wiley, 1982, Ehlich, K., “Deixis und Anapher“, në:Rauh, G., “Essays on Deixis“, Tübingen, Narr, 1983. Krahaso edhe Chafe, W.,: “Givenness, contrastiveness, definiteness, subjects, topics an point of view”, në Li, C., “Subject and topic”, New York, “Academic Press”, 1976; Clark, H. H., “Bridging”, në Johnson-Laird, P.N. - Wason, P., “Thinking. Readings in cognitive science”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977 dhe Pause, P. E., “Anaphern im Text”, në Stechow, A. Von - Wunderlich, D., “Semantik. Ein internationales Handbuch der Zeitgenössischen Forschung”, Berlin/New York, de Gruyer, 1991 451 Shih Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999, kapt. 5.3.2 452 Shih Sidner, C., “Focusing and discourse”, “Discourse Processes” 6, 1983; Sidner, C., “Focusing in the comprehension of definite anaphora”, në Grosz, B.J., “Readings in natural language processing”, Los Aitos / California, Kaufmann, 1986 453 Ehlich, K., “Verwendungen der Deixis beim sprachlichen Handeln“, Frankfurt am Main, Peter Lang, 1979, fq. 718 454 Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 70 455 Shih Sidner, C., “Focusing and discourse”, “Discourse Processes” 6, 1983 ; Shih Cornish, F., “Anaphoric relations in English and French. A discourse perspective”, London&Canberra, “Croom Helm”, 1986; Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999; Dahl, Ö. - Hellmann, Ch., “What happens when we use an anaphor?”, Ms., Dept. Of Linguistics, Stockholm, 1995; Gundel, J. K. - Hedberg, N.-/ Zacharski, R., “Cognitive Status and the form of referring expressions in discourse”, “Language” 69, 1993, Gundel, J. K., “Relevance theory meets the giveness hierarchy. An account of inferrables”, në Fretheim, T. - Gundel, J. K., 1996; Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen“, Tübingen, Niemeyer, 2000 dhe Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999 456 Shih Bourstin, P., “Wie funktionieren “anaphorische Pronomina”?, në:Perennec, M. H., “Proformen des Deutschen” Tübingen: Stauffenburg Verlag, 1996.

flet për një nocion anafore konjitive të mirëfilltë (në dallim nga ai gramatikor), duke qenë se referueshmëria e anaforës përshkruhet jo si kërkim në tekst, por si kërkimi në kujtesën e diskursit. Përdorimi i të ashtuquajturës anaforë diskursi, sipas tij, “nuk mund të kuptohet


131

në terma thjesht linguistikë, por duhet të konceptohet në aspektin e ndihmesës së saj për krijimin dhe ruajtjen e modelit të diskursit të të adresuarit” / “ cannot be understood in purely linguistic terms, but must be conceived of in terms of its contribution to the establishment and maintenance of the addressee’s discourse model” në kuadrin e një “grupi udhëzimesh të nënkuptuara ndaj të adresuarit për të sintetizuar një model diskursi që përkon sa më afër të jetë e mundshme me atë të folësit” / “ set of tacit instructions to the addressee for synthesizing a discourse model which matches as closely as possible that of the speaker”457

Po kështu, shkruan edhe Bosch, “ Shprehjet e përdorura në mënyrë anaforike... lidhen vetëm me termat që janë paraqitur tashmë në diskurs para se të përdoret anafora” / “ Anaphorically used expressions... relate only to terms already introduced into discourse before the anapher is used”. Më tej, megjithëse më përgjithësisht, ai vazhdon se “Referenti i synuar për përemrin anaforik... duhet të jetë objekti më i spikatur në domenin e diskursit në momentin e shqiptimit, të paktën më i spikatur se çdo objekt tjetër që mund të referohet nga e njëjta formë” / “ The intendend referent for an anaphoric pronoun [...] must already be the most salient object in the domain of discourse at the moment of utterance, more salient at least than any other object that could possibly be referred to by the same form.”

.

458

Cornish.

459 e përshkruan përqasjen me orientim nga diskursi në mënyrë më eksplicite se cognitive approach, duke qenë se synon në aktivizimin dhe fokusimin e referentëve “memory-managment conception of deixis and anaphora”. Në dallim me këtë, e përshkruan përqasjen forike si pragmatike. Ky çift i kundërt, forik = pragmatik me orientim nga diskursi = konjitiv, sipas mendimit tim nuk e prek saktësisht çështjen. Në këtë paragraf do të përpiqem të tregoj, që nuk mjafton vetëm kriteri me orientim nga diskursi i papërmendur më parë/ i përmendur më parë për një përkufizim me orientim konjitiv të deiksisit kundër anaforës dhe se duhet marrë parasysh, gjithashtu, kriteri forik, domeni jotekstual – tekstual si masë konjitive. Anasjelltas, mund ta quaja po aq mirë statusin tekstual të referentit (i papërmendur më parë/ i përmendur më parë) pragmatik460

Për rastet e anaforës pa antecendent / antezedensloser Anaphora.

461

457 Cornish, F., “Anaphoric relations in English and French. A discourse perspective”, London&Canberra, “Croom Helm”, 1986, fq.141 458 Bosch, P., “Agreement und anaphora. A study of the role of pronouns in syntax and discourse”, New York / London, “Academic Press”, 1983, fq. 202 459 Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999, fq. 25 460 Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999; Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, kapt. 2.2.3 461 Shih Cornish, F., “Anaphoric relations in English and French. A discourse perspective” London&Canberra, “Croom Helm”, 1986; Cornish, F., “ ‘Antencendentless’ anaphors: deixis, anaphora, or what?” , “Journal of Linguistics” 32, 1996; Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999

, Cornish bën të qartë që aksesibiliteti (accessibility) dhe spikatja e referentit janë kushte të domosdoshme dhe të mjaftueshme për referencën anaforike.


132

Por nga çfarë spikat një referent? Pse shpesh te përkufizimet e anaforës dhe deiksisit paramendohet teorikisht, çka nuk mund të paramendohet në procesin e referimit natyral, lihet shpesh e hapur, pse referenti është më i spikaturi në diskurs , ai, p.sh.,., mund të bëhet i spikatur, p.sh.,., tekstualisht nga folësi; por ai mund të bëhet dhe papritur i pranishëm si te “Kjo është e fuqishme!” / “ das ist kräftig” pas një bubullime, shembull i Brugmann462, ku referenti bëhet pothuajse vetë i spikatur nëpërmjet domenit fizik. Në këtë rast, ai futet në diskurs me anë të një shprehjeje deiktike, çka, siç e tregon shembulli, është e mundshme edhe me një përemër të theksuar. Për Cornish-in, raste të tilla mund të jenë anaforike, në rastin kur përemri është i patheksuar463. Kështu, përemrat e përdorur deiktikisht dhe një pjesë e përemrave të përdorur anaforikisht (që do të thotë ata që nuk janë variabëla të lidhur dhe tipa E) konsiderohen shpesh në klasifikimet semantike si variante të përdorimit të caktuar të kushtëzuar nga spikatja464

Cornish.

465 në shkrimet e tij nuk dallon spikatje deiktike kundër anaforike. Ai deklaron në kuadrin e përqasjes së tij “me orientim nga diskursi” / “diskurs-orientierten” si të parëndësishëm nëpërmjet cilave domene u bë paraqitja e një objekti diskursi të spikatur. Veç kësaj, citati i mëposhtëm mund të interpretohet në atë mënyrë, që supozimi i një përfaqësimi diskursi konceptual, përjashton dallimin e domeneve të referencës, siç kryhet në diferencimin forik të anaforës dhe deiksisit466

462 Brugmann, K., ”Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen“, Leibzig, Teubner, 1904, fq.14 463 Shih Cornish, F., “Antencendentless’ anaphors: deixis, anaphora, or what? ”, “Journal of Linguistics” 32, 1996; Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999 464 Shih Geach, P. T., “Referenze and generality”, Ithaca, “Cornell University Press”, 1962; Lasnik, H., “Remarks on Coreference”, “Linguistic Analysis” 2, 1976; Cooper, R., “The Interpretation of Pronouns”, në Heny, F.- Schnelle, H., “Syntax and Semantics 10: Selections from the third groningen round table”, New York, “Academic Press”, 1979; Evans, G., “Pronouns”, “Linguistic Inquiry” 11, 1980; shih Von Heusinger, K., “Salienz und Referenz: der Epsilonoperator in der Semantik der Nominalphrase und anaphorischer Pronomen”, Berlin, Akad.-Verlag, “Studia gramatica” 43, 1997, fq. 151-160; si dhe Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002 465 Shih Cornish, F. : “Anaphoric relations in English and French. A discourse perspective” London&Canberra: Croom Helm, 1986; Cornish, F. : “ ‘Antencendentless’ anaphors: deixis, anaphora, or what?’ ” Journal of Linguistics 32, 1996, Cornish, F. : “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford: Clarendon Press, 1999. 466 Këtu i del një kontradiktë me konceptin e ‘antecedentit që mungon’ Tasmowski-De Ryck, L. / Verluyten, S. P. : “Control mechanisms of anaphora”, Journal of Semantics 4, 1985; Tasmowski-De Ryck, L. / Verluyten, S. P. : “Linguistic control of pronouns”, Journal of Semantics 1(4), 1982, sepse anafora jo e drejtpërdrejtë nuk është pa antecedent, por është e sqarueshme brenda gjuhës nëpërmjet një lidhje anaforë-antecendent. Megjithatë Cornish, F. : “ ‘Antencendentless’ anaphors: deixis, anaphora, or what?’ ” Journal of Linguistics 32, 1996. 36, Cornish, F. : “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford: Clarendon Press, 1999, fq.144) mund të tregojë se nxjerrja e një antecedenti që mungon (p. sh. shoferi nga makina e përmendur më parë) përfshin supozimin e një përfaqësimi diskursi.

: “Spikatja e referentit në fjalë mund të jetë nxitur nga përmendja e mëparshme eksplicite në bashkëtekstin, nga një


133

interferencë e shkaktuar nga një përmendje e caktuar, ose nga interferenca nga, ose perceptimi i përbashkët i një karakteristike të kontekstit të dhënë të situatës, ose atij më të gjerë kulturor. Minimalisht një gjest (duke përfshirë drejtimin e vështrimit ngultas) ndaj një karakteristike fizikisht e pranishme të kontekstit të situatës është i mjaftueshëm për ta bërë këtë karakteristikë të spikatur... Në të gjitha rastet është brenda një përfaqësim konceptual në mendjen e folësit dhe të të adresuarit që referenti është gjetur dhe është i arritshëm dhe jo, ose në bashkëtekstin, ose në kontekstin fizik të situatës.” / “The saliency of the referent concerned may have been induced by explicit prior mention in the co-text, by an inference triggereg by a given mention, or by inference form, or direct mutual perception of, a feature of the shared situational or wider cultural context. Minimaly, a gesture (including gaze direction) towards a physically present feature of the situational context is enough to make that feature salient... In all cases, it is within a conceptual representation in the mind of speaker and addressee that the referent is located and accessed – and not in either the co-text or the physical situational context.”467. Ndërsa Consten, mendon që Cornish e tejkalon pak. Ai shprehet se me të vërtetë domenet e ndryshme të referencës mund të ndihmojnë njësoj në fiksimin e një objekti të spikatur të diskursit, por, megjithatë, ato duhet të dallohen, sepse mund të bashkëveprojnë në mënyrë të shumëllojshme si në mënyrë koalicionale, ashtu dhe në mënyrë konfliktuale468

Lewis.

469 prek ndryshimin ndërmjet spikatjes së prodhuar tekstualisht dhe jotekstualisht, Konkretisht, i shprehet: “Ka mënyra të ndryshme që diçka të fitojë spikatje. Disa kanë të bëjnë me rrjedhën e bisedës, disa jo” / “ There are various ways for something to gain salience. Some have to do with the course of conversation, others do not”. Këto lloj spikatjesh, Lewis 470 i rendit në një hierarki. Këtë e përdor për sqarimin e përcaktueshmërisë: “F (një frazë emërore) shënon x nëse dhe vetëm nëse x është F më e spikatur në domenin e diskursit, sipas një renditje spikatjeje të përcaktuar kontekstualisht.” / “ the F (eine definite NP) denotes x if and only if x is the most salient F in the domain of discourse, according to some contextually determined salience ranking.”471

Kështu Lewis i përket kapitullit të përcaktueshmërisë në lidhje me pretendimin e tij. Rezultati i tij, sipas të cilit anafora është një referencë ndaj referentit më të spikatur, ose te Von Heusinger

.

472

467 Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999, fq. 147 468 Consten, M. : “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002.fq 22 469 Lewis, D. : “Scorekeeping in a Language Game”, në: Bäuerle, R./ Egli, U./ Von Stechow, A. : “Semantics from a different point of view”, Berlin: Springer, 1979, fq.179. 470 Lewis, D. : “Scorekeeping in a Language Game”, në: Bäuerle, R./ Egli, U./ Von Stechow, A. : “Semantics from a different point of view”, Berlin: Springer, 1979, fq.178. 471 Shih Lewis, D. : “Scorekeeping in a Language Game”, në: Bäuerle, R./ Egli, U./ Von Stechow, A. : “Semantics from a different point of view”, Berlin: Springer, 1979.

, një referencë në bazë të një funksioni zgjedhjeje spikatjeje të

472 Shih Von Heusingen, K. : “Formal aspects of a pragmatic theory of definiteness”, në Baerentzen, P. “Aspekte der Sprachbeschreibung”, Tübingen: Niemeyer, 1995, Von Heusinger, K. : “Definite Kennzeichnung, Anaphora und Salienz”, Linguistische Berichte 163, Von


134

krijuar, duket se bie dakord me kriteret e diskutuara këtu për përkufizimin e anaforës dhe të deiksisit. Kjo, mbase, nga fakti që anafora subtekstuale shihet si rasti normal i referencës së përcaktuar.

Von Heusinger e integron hierarkinë e spikatjes një përshkrim sematik formal të referencës së përcaktuar. I ashtuquajturi operatori (vepruesi) epsilon është një funksion zgjedhjeje, i cili përcakton referentin më të spikatur, sipas një hierarkie salience të dhënë. Von Heusinger thotë pak për vetë hierarkinë e saliencës dhe kufizohet në mënyrë të qartë në formalizimin e saj: “Teoria nuk pretendon ndonjë gjë për prejardhjen e këtyre hierarkive të spikatjes, por e integron një hierarki të dhënë në përfaqësimin semantik”/ “ The theory does not claim anything about the derivation of such salience hierarchies, but it integrates a given hierarchy into the semantic representation”473

Për parashikime empirike mbetemi të drejtuar te rezultatet e Lewis. Por, për fat të keq, ato janë mjaft të varfra në pikat që na interesojnë këtu. Kështu nuk ndiqet më tej dallimi i përmendur spikatje tekstuale kundër jotekstuale. Edhe Von Heusinger thekson: “Hierarkia e spikatjes është një veti e konteksit gjuhësor dhe jashtëgjuhësor, në lidhje me të cilin interpretohet një frazë emërore” / “Eine Salienzhierarchie ist eine Eigenschaft des sprachlichen Kontext, bezüglich dessen eine definite NP gedeutet wird”

.

474

Lewis vendos rregulla sistemimi për caktimin e spikatjes te referentët konkurrues, që, p.sh.,., mund të ilustrohen:“Nëse në kohën t thuhet diçka që kërkon, nëse është e pranueshme, që x të jetë më i spikatur se y; dhe nëse, para t, është nuk është më i spikatur se y; atëherë, ceteris paribus (në të njëjtat kushte) dhe brenda disa kufijve të caktuar – në t, x bëhet më i spikatur se y” / “If at time t something is said that requires, if it is to be accetable, that x be more salient than y; and if , just before t, x is no more salient than y; then – ceteris paribus and within certain limits – at t, x becomes more salient than y.”

. Por nuk analizohet si bashkëveprojnë të dyja kontekstet.

475

Kjo duhet quajtur në formë rrethi, sepse ndërsa hierarkia e spikatjes këtu rezulton nga pranueshmëria e përdorimit të përcaktuar, përcaktueshmëria u përkufizua më parë si referencë ndaj objektit më të spikatur të diskursit. Pra, një referent është i spikatur, sepse atij i referohemi në mënyrë të përcaktuar dhe kjo referencë e përcaktuar është e mundshme, sepse është e spikatur. Kështu nuk mund të bëhen as parashikime për variantet tek variantet anaforike konkurruese, as për variantet anaforike kundër deiktike. Kriteri i spikatjes më duket se nuk është i përshtatshëm për përkufizimet forike të anaforës kundër deiksisit. Më i qartë është Lyons, kur shprehet: “Anafora presupozon se referenti duhet të ketë tashmë vendin e tij në universin e diskursit... deiksisi nuk e bën

.

Heusinger, K. : “Salienz und Referenz: der Epsilonoperator in der Semantik der Nominalphrase und anaphorischer Pronomen”, Berlin: Akad.-Verlag, Studia gramatica 43, 1997. 473 Von Heusingen, K. : “Formal aspects of a pragmatic theory of definiteness”, në Baerentzen, P. “Aspekte der Sprachbeschreibung”, Tübingen: Niemeyer, 1995, fq. 83; 474 Von Heusinger, K., “Salienz und Referenz: der Epsilonoperator in der Semantik der Nominalphrase und anaphorischer Pronomen”, Berlin, Akad.-Verlag, “Studia gramatica” 43, 1997, fq. 83 475 Lewis, D., “Scorekeeping in a Language Game”, në Bäuerle, R.- Egli, U.- Von Stechow, A., “Semantics from a different point of view”, Berlin, “Springer”, 1979, fq. 179


135

këtë; në të vërtetë deiksisi është një nga mjetet kryesore të hapura për ne për të vendosur njësi në universin e diskursit në mënyrë që t’u referohemi më vonë.” / “ Anaphora presupposes that the referent should already have its place in the universe-of-discourse... deixis does not; indeed, deixis is one of the principal means open to us of puting entities into the universe-of-discourse so that we can refer to them subsequently.”476

Ashtu si Lyons, edhe Garcia, arrin në përkufizimin e saj pa veti të referentëve. Ndryshe nga Lyons, ajo përdor në mënyrë eksplicite kritere të lidhura me dëgjuesin dhe dallon shprehjet “low-deixis” nga “high deixis”.

. Ky është përsëri kriteri i së njohurës i Brugmann-it, me ndryshimin që deiksisi

paraqitet në mënyrë eksplicite si proces hyrjeje të re i filluar nga folësi. Kështu, duket se është arbitrare në ç’bazë të cilave cilësi të referentit ndodh kjo hyrje e re, spikatje, unikalitet, përkatësi te Common Ground (elementet e përbashkëta) ose çfarëdo tjetër.

477 Garcia duket se në shqyrtimin e saj të gjuhës spanjolle lidhen me pjesët e ligjëratës dhe kritere, si: theksimi (→deiktik i fortë) dhe Klitisierung (→deiktik i butë), gjë që Cornish478

Kjo përqasje pajtohet me linjën e përkufizimit të Lyons, sipas së cilës deiksisi është hyrja e re një referenti të diskursit, sepse nga ana intuitive është e qartë që kjo kërkon më shumë veprimtari se ruajtja e një referenti të diskursit. Përveç kësaj, ai, ndoshta, ka përparësinë të mund të përshkruajë në mënyrë të përshkallëzuar nivelin e deikticitetit, pra, ai mund të rendisë përdorimet e shprehjeve të lidhura me domenet në një shkallë ndërmjet deiktikeve të buta dhe deiktikeve të forta. Kjo paramendon që të gjenden funksionet përkatëse të përshkallëzuara të diskursit, ndërsa dallimi i Lyons, hyrje e re kundër ruajtjes, duket se është shumë binar ose është a nuk është tashmë një element në botën e diskursit. Koncepti bëhet i përshkallëzuar, kur dallohen nivele të ndryshme të botës së diskursit. Kjo, p.sh.,., mund të dallohet në sferën e anaforës jo të drejtpërdrejtë, ku koncepti aktual i referencës nuk është identik, por nga ana konceptuale është më shumë ose më pak i lidhur ngushtë me një referent diskursi të hyrë dhe aktivizohet prej tij më fort ose pak më fort

e kritikon. Ai është i bindur që bëhet fjalë për funksione të ndryshme të diskursit; kontrasti del brenda një konteksti. Të parat, që korrespondon me përdorimet anaforike, tregojnë se “nevojitet një shkallë e ulët vëmendjeje për të identifikuar entitetin e referuar”, ndërsa shprehjet e forta deiktike sinjalizojnë që është e nevojshme një shkallë e lartë vëmendje për të identifikuar referentin.

479

476 Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a, fq. 673; shih dhe Cornish, F., “Anaphoric relations in English and French. A discourse perspective”, London&Canberra, “Croom Helm”, 1986, fq. 153 477 Garcia, E., “On the practical consequences of theoretical principles”, “Lingua” 43, 1977, fq.153 478 Cornish, F., “Anaphoric relations in English and French. A discourse perspective”, London & Canberra, Croom Helm, 1986, fq. 156 479 Shih Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen“, Tübingen, Niemeyer, 2000

. Aktivizimi i një referenti anaforik të hyrë me anë të një referenti të hyrë është, në lidhje me anaforën jo të drejtpërdrejtë dhe anaforën komplekse, më bindës se konceptimi i anaforës si ruajtje e një referenti. Kështu,


136

Schwarz480 i referohet asaj që anafora mund të vendosë referentë të rinj481

“ A: “E ke provuar keçapin e ri prej domatesh të Kraft?” (në këtë moment bubullin) dhe B: “Kjo është e fuqishme!“/ A : “Kennst du das neue Tomaten-Ketchup von Kraft? (In diesem Moment donnert es) und B: “das ist kräftig!”

. Megjithatë, për modelin e referencës anaforike dhe deiktike mbetet pyetje se në ç’mënyrë aktivizohet një koncept reference që të arrihet nëpërmjet referimeve anaforike ose deiktike. Pavarësisht nga kritika ndaj konceptit të spikatjes, përsëri nuk rezulton e kënaqshme, që të shmangen plotësisht vetitë e referentëve nga përkufizimet. Në shembullin e bubullimës te Brugmann-it, që bubullima njihet pa vështirësi si referent për një përemër (dhe jo një insekt që zvarritet anës rrugës ose çfarë ofron tjetër situata), lidhet sigurisht me spikatjen e këtij referenti.

Ndërsa Consten e ndërlikon këtë shembull si më poshtë: Situata: A dhe B shëtisin gjatë një stuhie dhe bisedojnë për ushqimet.

482

Përemri kjo është, edhe në formën e tij të theksuar, ambig (i dykuptimtë); ka një variant deiktik (bubullima, siç ka për qëllim te Brugmann dhe një anaforik, keçapi). Cili prej këtyre dy referentëve është më i spikatur në këtë situatë, bubullima, që mbase e ka trembur aq shumë folësin dhe dëgjuesin, sa e kanë ndërprerë diskursin në këtë pikë dhe i kanë çaktivizuar referentët e diskursit, apo referenti i diskursit keçap, sepse sapo u fut dhe, me gjithë bubullimën, ka ende një pritshmëri përgjigjeje ndaj B në lidhje me këtë? Në të dyja variantet përemri është i theksuar. Kjo flet kundër supozimit që përemrat e theksuar janë deiktikë, të patheksuarit anaforikë , si te Cornish

.

483

Koncepti i spikatjes na ndihmon më tej po aq pak, sa klasifikimi, pak bindës, i Garcias, sipas të cilit për variantin deiktik të fortë, starkdeiktische (bubullima) është e nevojshme më shumë vëmendje sesa për atë deiktik të butë, schwachdeiktische

. Theksimi i një përemri tregon që një referent nuk është ende në fokus, por është i aktivizuar. Sipas kësaj terminologjie në shembullin e bubullimës do të ishin të aktivizuar të dy referentët e mundshëm (bubullima dhe keçapi), por vetëm keçapi tashmë në fokus.

484

480 Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen“, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 62-65 481 Shembuj dhe diskutime për anaforën komplekse, shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, kapt.1.4.2 482 Shembulli tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq 25 483 Cornish, F. : “ ‘Antencendentless’ anaphors: deixis, anaphora, or what?’ ” Journal of Linguistics 32, 1996,fq 24, 32 484 Shih Garcia, E. : “On the practical consequences of theoretical principles”, Lingua 43,1977.

. Këto përqasje mund të shpjegojnë pa vështirësi pse një referent është i arritshëm

për referencën e lidhur me domenet, por jo çfarë domenesh zgjidhen në cilat rrethana. Për të kuptuar këtë ndryshim nga ana terminologjike, duhet të dallohen, në bazë të përqasjeve forike, spikatje fizike dhe diskursive.

Referentët e diskursit janë të spikatur brenda domeneve tekstuale të aktivizuar ose të fokusuar dhe mund të arrihen kështu me pak përpjekje; referentët e lidhur deiktikisht janë të spikatur ose të aktivizuar në domenet jotekstuale (si bubullima e Brugmann ose bëhen të spikatur, p. sh., me gjeste treguese) dhe pastaj mund të futen në nivelin tekstual.


137

Jemi përpjekur të tregojmë se nuk mund të hiqet dorë nga dallimi i domeneve tekstuale dhe jotekstuale (me gjithë vështirësitë dhe supozimin e një vazhdimësie të mënyrave të përdorimit), nëse synohet një model psikologjikisht i përshtatshëm.

Me këtë arrijmë përsëri tek përkufizimet forike, të cilat u shpjeguan nga Bühler me dallimin e tij të domeneve tekstuale dhe fizike të referimit, që trajtohen në paragrafin pasues.

IV.4. Anafora dhe deiksisi si aspekte të përdorimit të gjuhës (Modi des Zeigens / mënyra treguese)

Megjithëse konceptimet themelore për përkufizimin e deiksisit dhe të anaforës

ekzistonin që para Bühler-it485, kjo çështje qëndron në qendër të një literature kërkimore të gjerë, p.sh.,., te Diewald486. Vështrime të përgjithshme të shkurtra gjenden te Bosch487, Buhl488, Lenz489 dhe Vater490. Bühler491

• Fjalët emërtuese përbëjnë kuptim të pavarur nga situata në fushën e simboleve, janë simbole

përfaqëson një përqasje gjuhësore-psikologjike dhe kritikon përqasjet me orientim nga pjesët e ligjëratës, në të cilat bëhet fjalë për ekuivalencën sintaksore të shprehjeve me emra. Ai klasifikon në mënyrë të pavarur nga sintaksa fjalë treguese (ato janë deiktike, çka përfshin tek ai anaforikën) dhe fjalë emërtuese. Klasifikimi i Bühler-it bazohet në lloje të ndryshme identifikimi të objekteve të referencës në dy fusha të ndryshme (nga kjo kemi edhe teorinë e dy fushave):

492

• Fjalët treguese janë sinjale marrjeje

493, të cilat marrin vlera kuptimore në fushën treguese nga rasti në rast, Bühler494

485 Bühler, K. : “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache” Stuttgart: Gustav Fischer, 1934., Jena. Nachdruck : 1965, fq. 12. 486 Diewald, G. M.: “Deixis und Textsorten im Deutschen” Tübingen, 1991, kapt.1dhe7. 487 Bosch, P. : “Agreement und anaphora. A study of the role of pronouns in syntax and dis Buhl, H. : “ Wissenserwerb und Raumreferenz”, Tübingen: Niemeyer, 1997. course” New York / London: Academic Press 1983, fq. 9-12. 488 Buhl, H. : “ Wissenserwerb und Raumreferenz”, Tübingen: Niemeyer, 1997, fq.54. 489 Lenz, F. : “Diskursdeixis im Englischen” Tübbingen: Niemeyer, 1997, fq. 23-32 490 Vater, H. : “Einführung in die Textlinguistik””, München: Fink,(UTB), 1996, fq. 14-16. 491 Shih Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965. 492 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965, fq.104, 149 493 Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq.24 494 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965, fq. 149

. Fjalët treguese drejtojnë perceptimin e recipientit ( të marrësit). Kjo i përket jo vetëm orientimit lokal, por edhe referencës personale dhe temporale. Orientimi në fushën treguese përcaktohet nga origo (pika e referimit në të cilën bazohen marrëdhëniet deiktike) unë – këtu – tani. Karakteri tregues nuk duhet të krijohet patjetër, si në shumë raste të deiksisit, nga ndihmat shtesë (gjestet


138

treguese...)495, por është “zbatuar vetë në fjalët treguese”, Lenz496

Deiksisi dhe anafora dallohen vetëm në fushën treguese. Janë mënyra treguese / Modi des Zeigens

, në mënyrë që anafora t’i dalë vetë pa ndihma të tilla.

497, jo pjesë të ndryshme të ligjëratës498

• Deixis ad oculos at aures Referent, në hapësirën perceptuale të folësit dhe dëgjuesit;

. Kështu, Bühler-i u përket autorëve që e konsiderojnë anaforën dhe deiksisin jo si veti leksikore, por si aspekte të përdorimit të gjuhës. Bühler-i dallon tri llojet e mëposhtme të deiksisit:

• Deixis phantasma, “situata kujtimi dhe fantazie me karakter të ngjashëm me perceptimin”499

• Tregimi anaforik “për diçka, që duhet kërkuar dhe gjetur në vende në tërësi të ligjëratës” / “auf etwas, was an Plätzen im Garten der Rede aufgesucht und vorgefunden werden soll”

;

500

Ehrich. Fusha treguese anaforike është ligjërata (modern: diskursi).

501

Vater

flet për “tregimin deiktik objektiv” dhe, me sa duket, me këtë kupton çdo referencë ndaj “personave në mjedisin e tyre jashtëgjuhësor”. Ndërsa Consten, këtë e konsideron zgjerim të konceptit të Bühlerschen pak të dobishëm, sepse nënkuptohet që janë të njëllojta referenca (e objektit) dhe deiksisi.

502 beson se “deixis phantasma bëhet një supozim i tepërt, nëse supozohet që bota e referentit sidoqoftë është një botë e projektuar”, nëse lejohen shtyrje të pikës së referimit. Për të njëjtën çështje, Consten shprehet: “Me gjithë mirëkuptimin për kritikën e njohjes, mbetet një ndryshim, nëse duhet të identifikohet një referent i perceptueshëm në mënyrë ndijore, i cili konceptualizohet në bazë të procesit të perceptimit, ose një që ekziston si koncept mendor pa ekuivalent në hapësirën e perceptimit. E konsideroj shumë të dobishëm nocionin prototipik të deiksisit, i cili i korrespondon edhe idesë së Bühler-it; të tjerat arrihen nga shtyrja e origos. Këtu mund të krahasojmë edhe Herbermann503

495 Shih Wegener, Ph., “Untersuchungen über die Grundfragen des Sprachlebens”, Halle, Max Niemeyer, 1885; shih Cheang, K., “Semantik der Deixis”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1990, fq.76 496 Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 26 497 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965, fq. 89; shih Ehrich, V., “Hier und Jetzt. Studien zur lokalen und temporalen Deixis im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 1992, fq. 8; shih dhe Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 26 498 Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 31 499 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965, fq.133 500 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965, fq.121 501 Ehrich, V., “Hier und Jetzt. Studien zur lokalen und temporalen Deixis im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 1992, fq. 43 502 Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik”, München, Fink, UTB, 1996, 16 503 Herbermann, CI. P., “Modi referentiae. Studien zum sprachlichen Bezug zur Wirklichkeit”, Heidelberg, 1988, fq. 55

se “në figurën e tij kryesore ose në cilësinë prototipike”/ “in ihrer Grundfigur oder prototypischen Beschaffenheit” deiksisi del nga folësi (egocentr.), por ka edhe deiksis


139

aliocentrik = zhvendosje / Versetzung e origos në persona të tjerë; ndërsa Ehrich504

Brenda përqasjeve forike duhet të dallohet një nocion i gjerë deiksisi

flet për deixis ad oculos si “rasti paradigmatik”. Dy pika janë interesante këtu në konceptimin e anaforës së Bühler-it:

1) Së pari, që anafora pranohet si rast i veçantë i deiksisit, shënon një element të përbashkët të anaforës dhe të deiksisit, që përshkruhet në të gjitha përqasjet forike, konkretisht ajo për të identifikuar një referent nga referimi. Pra, Bühler-in e përfshijmë në përqasjet forike, sepse kriteri i së njohurës nuk shfaqet tek ai në mënyrë eksplicite. Përcaktimi i deiksisit si hyrje e re në një botë diskursi nuk shkon në terminologjinë e tij, sepse bota e diskursit për të luan një rol vetëm në fushën anaforike.

505 nga një nocion i ngushtë i deiksisit (deiksisi kundër anaforës). Bühler-i e bazon mendimin e tij me udhëzimin e tij që në gjuhët indogjermanike shumë leksema janë të përdorshme në mënyrë deiktike dhe anaforike (p.sh.,., da / atje si shprehje hapësinore, në mënyrë anaforike te da-rum / prandaj dhe da / sepse). Në mënyrë të ngjashme argumenton Ahlgren-i506

Ebert i drejtohet një hulumtimi për nyjat e shquara në dialektin friezian verior (nordfriesisch) kundrejt mendimit të Bühler-it, sipas të cilit tregimi në mjedisin fizik dhe tregimi i pjesëve të mëparshme të tekstit janë raste të ngjashme, megjithëse përdor termin deiksis i tekstit, ai shprehet: “Vetëm në analizën gjuhësore trajtohet një pjesë teksti e mëparshme si objekt, për të cilin tregon drejtpërdrejt një shenjë anaforike. Në funksionin komunikues nyja e shquar (NP anaforike) sinjalizon vetëm njohjen e referentit... Ndërsa në deiksisin e situatës përemri dëftor (Nyja D në friz. Veriut) ka vetë funksion specifikues, nyja anaforike (me formë të njëjtë) presupozon specifikimin e referentit. Prandaj mua më duket e nevojshme të dalloj funksionin anaforik ose kataforik të nyjës D nga funksioni i saj dëftor te deiksisi i situatës” / “Nur in der linguistischen Analyse wird ein vorangegangenes Textstück als Gegenstand behandelt, auf den ein anaphorisches Zeichen direkt hinweist. In kommunikativer Funktion signalisiert der bestimmte Artikel [der anaphorischen NP] lediglich die Bekanntheit des Referenten... Während in der situativen Deixis das Demonstrativum [der nordfries. D-Artikel] selber spezifische Funktion hat, setzt der [formgleiche] anaphorische Artikel die Spezifikation des Referenten bereits voraus. Daher erscheint es mir notwendig , die anaphorische bzw.

për suedishten, se përdorimi anaforik i përemrave rrjedh nga shkëputja e fortë nga ai deiktik, i ngjashëm me deiktikat e vendit të përdorura në mënyrë anaforike.

Vater-i nënvizon aspektin gjuhësor historik si argument kryesor për nocionin e deiksisit të gjerë të Byler-it. Në të kundërt, unë mendoj që klasifikimi i Byler-it rezulton edhe pa argumentin gjuhësor historik nga kriteret e përqasjes forike. Këtë argument unë sidoqoftë e konsideroj jo shumë bindës, sepse shembujt e përmendur nga Byler-i për shprehjet deiktike në përdorimin anaforik do të përfshiheshin, nga ata autorë që dallojnë deiksisin e diskursit nga anafora, te deiksisi i diskursit dhe jo te anafora.

504 Ehrich, V., “Hier und Jetzt. Studien zur lokalen und temporalen Deixis im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 1992, fq. 8 505 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck,1965, fq. 12 506 Shih Algren, 1990, fq. 169, vepër e cituar tek Consten, M., “Sprachliche und außersprachliche Faktoren bei der Interpretation von Pronomina”, Universität Köln, 1993


140

Kataphorische Funktion des D-Artikels von seiner demonstrativen Funktion in der situativen Deixis zu unterscheiden”507

2) Së dyti, megjithëse Byler-i thekson kështu afërsinë e ngushtë të anaforës dhe të deiksisit, ai bën një dallim thelbësor (ose ai e shmang atë), sepse nuk ka në dispozicion një nocion reference modern: Anafora e Byler-it është tregimi i një pike të ligjëratës, jo një objekt jashtëgjuhësor

. Kundër kësaj kritike flet fakti që në gjuhën frieziane veriore të shqyrtuar përdoret

e njëjta nyjë për të dyja, megjithëse disponohet një nyjë tjetër e shquar.

508. “Mjetet gjuhësore anaforike... tregojnë shprehje, që në ligjëratë përfaqësojnë njësi të mjedisit jashtëgjuhësor” / “Die anaphorischen Sprachmittel... zeigen auf Ausdrücke, die in der Rede für Einheiten der auβersprachlichen Umwel stehen”509. Shprehjet e përdorura në mënyrë anaforike, si pasojë, nuk janë referuese, në kundërshtim me deiktiket, me të cilat tregohen referentët. Edhe termi i Bühler-it, tregimi sintaksor510

Ky konceptim bëhet i qartë në terminologjinë endofora (i korrespondon anaforës) kundër eksoforës (i korrespondon deiksisit) të Halliday - Hasan

, shpreh idenë e një lidhjeje anaforike vetëm në brendësi të tekstit.

511. Kjo, madje, shpreh elementin e përbashkët të referencës forike, por dallon nga parashtesat ndërmjet tregimeve nga brenda (innerhalb) dhe nga jashtë (nach außerhalb) nivelit të tekstit512

Kjo ide vazhdon të përfaqësohet. Krahasojmë këtu Herbermann.

513, për shembull, Anafora është “referencë në brendësi të tekstit” / “ textinterne Referenz” ndaj antecedentëve (paraprijësve) me “referencë jashtë tekstit”. Në të kundërt, Thrane514 supozon një marrëdhënie trekëndore ndërmjet anaforës, antecedentit dhe referentit, në të cilën ndërmjet anaforës dhe antecedentit ekziston një marrëdhënie bashkëreference brenda gjuhës, por njëkohësisht ndërmjet antecedentit dhe referentit dhe

507 Ebert, K., “Referenz, Sprechsituation und die bestimmten Artikel in einem nordfriesischen Dialekt”, “Studien und Materialien” 4, Bredstedt, Nordfriisk Instituut, 1971, fq. 107 508 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965, fq.388-390, shih dhe Ehrich, V., “Hier und Jetzt. Studien zur lokalen und temporalen Deixis im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 1992, fq. 9 dhe Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 29 509 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965, fq. 388-390; shih dhe Ehrich, V., “Hier und Jetzt. Studien zur lokalen und temporalen Deixis im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 1992, fq. 9 510 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965, fq. 388 511 Halliday, M.A.K. - Hasan, R., “Cohesion in English”, London, Longman, 1976, fq. 33 512 Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik”, München, Fink, UTB, 1996, fq. 15; shih dhe Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999, fq.116 513 Herbermann, CI. P., “Modi referentiae. Studien zum sprachlichen Bezug zur Wirklichkeit”, Heidelberg, 1988, fq. 78 514 Thrane, T., “Referential-Semantic Analysis. Aspects of a Theory of Linguistic Reference”, Cambridge, “University Press”, 1980, fq.10

ndërmjet anaforës dhe referenti përkatësisht një marrëdhënie reference.


141

Në terminologjinë e Thrane-s ekziston pra një lidhje ndërnivelore ndërmjet nivelit 0 / Level 0, të nivelit jashtëgjuhësor dhe nivelit 1 / Level 1, të nivelit gjuhësore, si dhe njëkohësisht një marrëdhënie ndërnivelore / Intralevel-Beziehung me nivelin 1 / Level 1. Kështu, për Bühler-in deixis ad oculos dhe deixis phantasma në bazë të karakterit të tyre referues janë më afër bashkë, sesa deiksis fantazmë dhe anafora joreferuese. Këto të fundit kanë të përbashkët mungesën e një referenti fizik të pranishëm. Diewald-i thekson po ashtu elementin e përbashkët të deiksisit real / Realdeixis dhe të deiksisit fantazmë, duke qenë se të dy janë “të lidhur me kontekstin jashtëgjuhësor” / “ auf den auβersprachlichen Kontext bezogen”515

Kështu, sipas Bühler-it, referueshmëria është një kriter i qartë për të dalluar deiksisin nga anafora. Kjo duhet të ndalojë një dallim të përshkallëzuar, siç është propozuar nga konceptimet para Bülerit. A. Bühler

.

516 e anashkalon këtë fakt kur përmbledh K. Bühler se “Ky klasifikim i llojeve treguese bazohet në shkallët [!] e pranisë ndijore të asaj që tregohet: Në rastin e parë [deixis as oculos et aures] e treguara gjendet në fushën e perceptimit akustik ose vizual, në rastin e dytë [anafora] në fushën e perceptimit të kuptueshëm të ligjëratës dhe të tekstit, së fundmi në rastin e tretë [deixis phantasma] e treguara është e pranishme vetëm në kujtim ose fantazi” / “Diese Klassifikation von Zeigarten beruht auf Graden [!] der sinnlichen Präsenz des Gezeigten: Im ersten Fall [Deixis ad oculos et aures] befindet sich das Gezeigte im Feld der akustischen oder visuellen Wahrnehmung, im zweiten Fall [Anaphora] im Bereich der verständigen Wahrnehmung von Rede und Text, im dritten Fall [Deixis am Phantasma] schlieβlich ist das Gezeigte allein in Erinnerung oder Vorstellung prδsent.517

Megjithatë, dallimi i referueshmërisë së deiksisit kundër anaforës bëhet i mjegullt dhe në vetë pasazhet e K. Bühler-it

518, që çon në një klasifikim në tri nivele të njëjta në deixis ad oculos et aures, anafora dhe deiksisi fantazmë. Po kështu, kjo çështje trajtohet edhe tek Ehrich-u519

Kjo hierarki është e diskutueshme nga ana empirike, pasi nuk ka pse duhet të jenë më lehtë të arritshëm referentët e përçuar (e dhënë) në mënyrë anaforike, p.sh.,., në lidhje bashkëreference vendore, si: “Zonja Meyer nuk ka ardhur, sepse është e sëmurë” / “Frau Meyer ist nicht gekommen, weil sie krank ist”

. Ia vlen të përmendet që një klasifikim konsekuent sipas shkallëve të pranisë ndijore / Graden der sinnlichen Präsenz, anafora mund të paraqitet te A. Bühler-i si mesi ndërmjet deiksisit fizik dhe deiksisit fantazmë. Kjo rezulton nga ajo, që hapësirën treguese fizike ai e konsideron më lehtë të arritshme sesa tekstualja, dhe këtë përsëri më lehtë të arritshme sesa konceptualeja.

520

515 Diewald, G. M., “Deixis und Textsorten im Deutschen”, Tübingen, 1991, fq.117 516 Bühler, A., “Karl Bühlers Theorie der Deixis”, në Eschbach, A., “Karl Bühler’s Theory of Language”, Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins, 1988, fq. 291 517 Bühler, A., “Karl Bühlers Theorie der Deixis”, në Eschbach, A., “Karl Bühler’s Theory of Language”, Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins,1988, fq.291 518 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965, fq. 80 519 Ehrich, V., “Hier und Jetzt. Studien zur lokalen und temporalen Deixis im Deutschen” Tübingen, Niemeyer, 1992, fq. 8 520 Shembulli tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 29

, sesa ato në mënyrë deiktike. Çështje e një hierarkie arritshmërie aksesibiliteti të domeneve treguese nuk sqarohet


142

mjaftueshëm as nga teoritë moderne të spikatjes dhe aksesibilitetit / die modernen Salienz- und Accessibility-Theorien521. Pra, mbetet që të dallojmë anaforën dhe deiksisin nëpërmjet domeneve treguese tekstuale kundrejt jotekstualeve. Ky kriter nuk thotë ende ndonjë gjë për aksesibilitetin e lehtë ose të vështirë, prandaj nuk duhet të ngatërrohet me kriterin e referencës së drejtpërdrejtë kundër jo të drejtpërdrejtës / direkte versus indirekte Referenz”522

.

IV.5. Anafora përkundrejt deiksisit

Anafora përkundrejt deiksisit është çështja më e diskutuar dhe më e debatuar ndërmjet gjuhëtarëve të gjuhësisë së tekstit. Në bazë të këtij dallimi, janë dy faktorë, të cilët Halliday dhe Hasan i marrin parasysh kur flasin për aktin referues, domethënë ndërthurjen ndërmjet referimit dhe kërkesës për të interpretuar. Këto dy kritere shpeshherë mund të përkojnë kur anaforikët apo deiktikët shfaqen në një pjesë të caktuar të tekstit. Corblin-i përmend dy mënyra të të trajtuarit të dallimit anaforë - deiksis: mënyrën përshkruese dhe funksionalen. Përqasja përshkruese bëhet në kuadrin teorik te Halliday dhe Hasan, të cilët flasin për anaforë - ekzoforë, ku parashtesa ana përdoret për referim të brendshëm në ligjërim dhe exo për lidhje të jashtme.

Tabela Referimi kontekstor

Natyra e kontekstit Ligjërimi Bota Anaforë Ekzoforë

Autorët dallojnë dy lloje lidhjesh: 1. Lidhjen e emërtimit që mund të vendoset ndërmjet shfaqjes së një termi

gjuhësor dhe një objekti të botës. Ky objekt përcaktohet si referent i termit. 2. Lidhjen e referencës, e cila mund të vendoset ndërmjet shfaqjes së një termi

gjuhësor dhe shfaqjes së një termi tjetër gjuhësor në ligjërim. Termi i parë quhet paraprijësi i të dytit.

Ndërsa perspektiva funksionale523 i sheh këto procedura dhe dallimin mes tyre si të lidhura ngushtë me aktin e komunikimit ndërmjet një folësi dhe një marrësi të mesazhit. Kështu: “Procedura deiktike është një instrument gjuhësor për të realizuar përqendrimin e vëmendjes së marrësit të mesazhit tek një njësi specifike, e cila i përket hapësirës deiktike të përshtatshme. Procedura deiktike realizohet me anë të shprehjeve deiktike”524, “Procedura anaforike është një instrument gjuhësor për të bërë të mundshme që marrësi i mesazhit të vazhdojë të përqendrohet në një njësi tek e cila ai e kishte përqendruar më parë vëmendjen e tij. Procedura anaforike realizohet me anë të shprehjeve anaforike”525

521 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 29 522 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 30 523 Corblin F., “Les formes de reprise dans le discours. Anaphores et chaînes de référence”, coll, "Langue/discours", “Presses universitaires de Rennes”, 1995, fq. 21 524 Po aty, fq. 43 525 Po aty, fq. 43

.


143

Sidoqoftë, pavarësisht se në ç’formë e trajtojmë dallimin mes anaforës dhe deiksisit, lloji i situatës në të cilën e plotëson njëri apo tjetri element kuptimin, është vendimtar. Nasufi përqendrohet më tepër tek disa karakteristika kryesore të deiksisit, gjë që do të na lehtësonin pastaj të orientohemi drejt një trajtimi të hollësishëm të anaforës. Sipas Kleiber-it, shprehjet deiktike janë ato, “…interpretimi i të cilave nënkupton në mënyrë të detyruar referimin në situatën e kumtimit për të gjetur referentin e synuar”526. Deiksisi, ashtu si anafora, paraqet një shumëllojshmëri formash. Kështu, Fillmore dallon: deiksis personal / person deixis / Personaldeixis ; deiksis hapësinor / space deixis / Ortsdeixis; deiksis kohor / time deixis / Zeitdeixis527

Deiksisi shoqërohet me gjeste të ndryshme, si: gjesti i të drejtuarit të gishtit, gjesti i lëvizjes së kokës, gjesti i drejtimit të shikimit

. Me ndarjen e deiksisit do merremi më hollësisht ne kapitullin përkatës. Nasufi jep këta shembuj për çdo lloj deiksisi:

Deiksis hapësinor, deiksis personal “Po të ishim diku mënjanë, do të më thoshte me siguri: “Dhe me mend në kokë tani, ë?”. Por edhe në s’mi tha me gojë, gjithë qëndrimi i tij, vështrimi, rënia me dorë mbi supe alla-kinostudio”Shqipëria e re”, m’i kaluan ato fjalë, madje më fort. Unë zgjata dorën për t’u marrë me të, por ai tha gjithë gëzim:

-Ku vete? Rri këtu. Është vend i mirë për të parë. -Por unë…” (I.Kadare, “Vajza e Agamemnonit”, fq. 58-59). Deiksis kohor: “Në këtë pikë ka rrezik të mbytem sapo të nxjerr nga goja fjalën e

parë: kisha rënë në dashuri me atë grua. Deri këtu nuk ka ndonjë gjë për t’u habitur, unë kisha rënë në dashuri me nënën time. Por në rastin e dytë qe ndryshe. Atë grua, nuk e kisha takuar kurrë. Unë kisha rënë në dashuri me portretin e saj, mbyllur në kapakët e një medaljoni. Një ditë ajo doli prej andej. Kur u ndodh përballë meje, mendova se isha në ëndërr” (Fatos Kongoli, “Lëkura e qenit”, fq.47).

528. Bourquin-i shprehet: “I zbatuar në gjuhë, nocioni i deiksisit ka marrë dhe vazhdon të marrë një përkufizim, i cili disa herë kufizohet me të treguarit me anë të gjestit..., disa herë shtrihet në çdo lloj operacioni orientimi që në aktin e të folurit, kumtuesi bën në lidhje me veten e tij529

Po kështu, mund të paraqesim edhe të tjera konceptime që, në pamje të parë, duken të thjeshtëzuara, por që mund të jenë po aq të efektshme sa shtjellimet e stërholluara teorike. Apollonius Dyscole quan deiksis mënyrën e parë të njohjes dhe anaforë mënyrën e dytë të njohjes

.

530

526 Shih Kleiber G., 1986 fq.12, vep. e cit., tek Nasufi, punim doktorature “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 527 Cit. nga Conte M-E., “Deissi testuale ed anafora”, 1978, tek “Sull’anafora, Atti del seminario”, “Accademia della Crusca”, 14-16 dicembre, Firenze, fq. 38 528 Shih Perret M., “L’énonciation en grammaire du texte”, Nathan, Paris, 1994, fq.63 529 Bourquin G., “Ambiguités de la deixis”, 1990, tek “La deixis”, Colloque en Sorbonne , 8-9 juin, “Presses Universitaires de France”, Paris, fq. 385 ; Nasufi E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”

. Ndërsa Buhler-i, në teorinë e gjuhës dallon dy lloje

530 Cituar nga Kleiber, G., 1990, “Anaphore-déixis, deux approches concurrentes” tek “La deixis“, Colloque en Sorbonne, 8-9 juin, “Presses universitaires de France, Paris, fq. 618;


144

fjalësh, ato që i përkasin fushës simbolike, funksioni i të cilave është të emërtojnë dhe ato që i përkasin fushës deiktike, funksioni i të cilave është të tregojnë531

REFERENCË

.

[situacionale] [tekstuale] ekzoforë endoforë

[tekstit paraprijës ] [tekstit që vijon ] anaforë kataforë Skema 4.

Përveç formave të sipërpërmendura të deiksisit, ka edhe deiksis tekstual. Kjo formë, në veçanti, përbën një burim paqartësish në krahasim me deiksisin e formave të tjera dhe me anaforën. Së pari, mund të theksojmë se ka disa forma të deiksisit hapësinor që përkojnë me ato të deiksisit tekstor, si, për shembull, kronodeiktikët dhe topodeiktikët, të cilët shpesh përdoren për të realizuar edhe deiksisin tekstual. Në dy fjalitë e mëposhtme e gjejmë të konkretizuar këtë aspekt:

Deiksis tekstual: “... Nga sa u tha më lart, arritëm në mendimin se kemi të bëjmë me dy lloje (A dhe B) kur ndërmjet tyre ka një "mur" që nuk lejon kalimin e "rrymës" së gjeneve...” (Biologjia, viti III, 2001, fq. 11).

Deiksis hapësinor: “E ç’kohe mund të ishte banesa që kishte përpara? Sytë e tij rrëshqitën disa herë nga strehët e nxira, nëpër faqet e mureve, deri lart” (S.Gjikondi, “Atje ku mbarojnë rrugët e kalldrëmit”, fq. 132).

Siç e shikojmë, i njëjti mjet përdoret si për të realizuar deiksisin hapësinor, ashtu edhe për të realizuar deiksisin tekstual. Ndryshimi ndërmjet këtyre dy elementeve qëndron tek njësia së cilës i referohen, që do të thotë se ky lloj deiksisi plotësohet si kuptim, duke iu referuar një pjese të tekstit. Sipas Fillmore-s, “deiksisi tekstor është nje akt referimi ndaj një pjese të ligjërimit në vazhdim (ongoing discourse), ndaj një segmenti ose çasti të këtij ligjërimi. Me anë të tij, i referohemi (Wird Berzug genommen auf) një pjese të atij ligjërimi, në të cilin termi deiktik shfaqet”532

Duket se edhe Braunmuller-i, një autor tjetër i njohur, e vë theksin tek rëndësia e një pjese të tekstit për të interpretuar deiksisin tekstor. Kështu, ai pohon se objekti i

.

Nasufi E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” 531O’Kelly D., “Le problème de l’anaphore sans antécédent” tek “Anaphores nominale et verbale”, Actes du colloque”, Nice 16-17 Mars, Cycnos, Volume 18, Numéro 2, 200, vep. e cit., fq. 11, te Nasufi E., punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të shkruarit në gjuhë të huaj” 532 Conte M-E., “Deissi testuale ed anafora”, 1978,tek “Sull’anafora”, Atti del seminario, “Accademia della Crusca” 14-16 dicembre, Firenze, fq. 38


145

deiksisit tekstor “ ... nuk është thjesht një objekt jashtëgjuhësor, por një objekt gjuhësor, një segment i tekstit”533

Për ta kuptuar më mirë këtë dukuri, po japim një tabelë me kronodeiktikë që shërbejnë edhe si deiksis kohor, edhe si deiksis tekstual

. Format kryesore të deksisit tekstor janë topodeiktikët, si: mbi, ndërmjet, nën, këtu, atje dhe kronodeiktikët, si: më parë, më pas, në kapitullin pararendës, në vazhdim etj.

534

Deiktikë Pika e referencës : Koha 0, çasti kur flasim

.

Tabela 2 Deiksisi tekstual Pika e referimit: K1, kohë e dhënë në bashkëtekst

Tani, në këtë çast Sot Nesër Pasnesër Pardje Deri këtu U bë kaq kohë që, Për..., sapo Që tani, që tani e tutje Tashmë Së afërmi Të hënën Këtë mëngjes Ditën që vjen Vjeshtën qe shkoi Verën që vjen

Atëherë, në atë moment Atë ditë, po atë ditë Të nesërmen Një ditë para, dy ditë para Dy ditë më parë Deri atëherë Kishte kohë qe…, …më parë Pas, më pas, më vonë, Që atëherë, duke filluar nga ky moment Që prej Pak më pas Atë të hënë Atë mëngjes Disa ditë më parë Vjeshtën që shkoi Në verën që pasoi

Si kriter më të saktë për të përcaktuar nëse kemi deiksis apo anaforë, Dibra dhe

Varfi i referohen përkufizimit të Lyons-it, sipas të cilit, “tek anafora shprehja paraprijëse dhe rimarrja anaforike i referohen të dyja një elementi jashtëgjuhësor, tek deiksisi tekstual rimarrja nuk i drejtohet një njësie tjetër gjuhësore, që nga ana e vet, ka një referues jashtëgjuhësor, por i drejtohet një pjese (ose vendi) të tekstit të kuptuar si objekt jashtëgjuhësor (ose me saktë metalinguistik)”. Autorët i paraqesin këto dy dukuri në formën e skemave535

533 Conte M-E., po aty, fq. 36 534 Reichler-Beguelin M.-J. - Denervaud M. - Jespersen J., “Ecrire en français. Cohésion textuelle et apprentissage de l’expression écrite”, Delachaux et Niestle, Paris, 1988, fq. 57 535 Dibra K., Varfi N. : «Deiksisi dhe shprehjet deiktike në gjuhën shqipe» tek Studime albanologjike, 2000fq. 35

që do të japim pak më poshtë dhe të cilat do t’i ilustrojmë me anë të dy teksteve:

Kam parë makinën e re të Polit. Ajo është blu. Siç e përmendëm edhe më lart, do të shikojmë problemin e ndotjes.


146

Objekti: makina Makinën e re….........................ajo (skema 1, anaforë) ………………….. më lart (skema 5, deiksis).

Në rast se i referohemi këtij konceptimi, si rrjedhojë, edhe këtyre skemave, përsëri kufiri ndërmjet anaforës dhe deiksisit tekstual mbetet i paqartë, sepse ka disa forma të anaforës me anë të të cilave mund të rimerret një fjali e tërë ose një pjesë e tërë e tekstit. Sa herë që duhet të dallohen disa forma të rimarrjes dhe të deiksisit nga njëra-tjetra, lind nevoja të kemi më shumë kritere për ta realizuar këtë.

Një ndër kriteret që gjuhëtarët përdorin për të dalluar më me saktësi deiksisin tekstual dhe anaforën, në përgjithësi, është se deiksisi nuk ka të bëjë me “…vazhdimësinë referenciale (siç është rasti i anaforës), por ka të bëjë me organizimin e tekstit”536

Sipas E. Nasufit, në rastin e parë, topodeiktiku këtu shërben për t’u orientuar në tekst, pra shënon një fazë të caktuar të tij. Aty, si rrjedhojë, nuk mund të flasim për

. Le të vëmë përballë për herë të fundit dy raste të anaforës dhe të deiksisit tekstual për të ilustruar këtë që sapo thamë:

Rasti I.“...Nuk duhet harruar se emfaza, ndoshta e çuditshme, për kujtimet fëminore të jetës së poetit bazohet në analizën e hipotezës që, si vepra krijuese, ashtu dhe ëndrra me sy hapur janë një vazhdim dhe një zëvendësim i lojës së vjtër fëminore. Megjithatë, të mos lëmë mënjanë e të mos kthehemi në atë kategori të veçatë të veprave krijuese që duhet t’i quajmë jo krijime origjinale, por përpunime të materialit tashmë të njohur e të gatshëm. Edhe këtu shkrimtari mban një lloj pavarësie, që mund të shprehet në zgjedhjen e materialit dhe në modifikimet e tij.” (Sigmund Freud, “Psikanaliza e artit dhe e letërsisë”, fq.25).

Rasti II. “Diana pyeti prapë diçka për prejardhjen princërore të zotërve te kullës dhe Besianit iu duk se ajo e bëri atë pyetje me po atë mënyrë të thjeshtë, kur një grua kërkon të dijë nëse janë apo s’janë vërtet prej floriri stolitë që bëhen gati t’i vënë përpara.” (Ismail Kadare, “Prilli thyer”, fq. 112).

536 Conte, M-E.: “Deissi testuale ed anafora” në: “Sull’anafora, Atti del seminario, Accademia della Crusca 14-16 dicembre”, Accademia della Crusca, Firenze, 1978, vep.e cit. fq.42


147

vazhdimësi referenciale, por thjesht për një çast të tekstit. Siç e thotë edhe Fillmore, teksti “shihet këtu si shtrirje hapësirë-kohë”537

Lyons-i thekson origjinën deiktike të anaforës dhe të deiksisit të diskursit, duke u bazuar tek Windisch-i

. Ndërsa në fjalinë e dytë, togëfjalëshi atë pyetje vjen si vazhdimësi e pyeti, domethënë një ide, e cila, edhe pse shfaqet në formë tjetër (folje), rimerret dhe shfaqet përsëri në tekst. Kjo formë mund të vazhdojë, gjithashtu, të shfaqet në tekst me anë të një hallke tjetër të zinxhirit anaforik. Kjo nuk ndodh për rastin e deiksisit, ku ai shfaqet vetëm një herë në një pjesë të tekstit dhe nuk ka më vazhdimësi referenciale. Aftësia e tij referuese mbaron në çastin që ai shfaqet për të rimarrë një fjali, një sintagmë apo një paragraf.

Si përfundim, mund të themi se ndërmjet anaforës dhe deiksisit në të gjitha format e tij ekzistojnë shumë ngjashmëri. Për t`i dalluar këto dy forma duhet të dijmë se nga cili këndvështrim nisemi dhe cilin element analize konsiderojmë më të përshtatshëm dhe më të dobishëm. Shumica e kritereve që marrim parasysh për të analizuar se në cilat pika anafora ndryshon nga deiksisi tekstual, të çojnë drejt ngjashmërive. Vetëm pak prej tyre na ndihmojnë për të vendosur në mënyrë të saktë se çfarë përbën të veçantën e secilës prej këtyre dy dukurive.

IV.6. Anafora dhe deiksisi i diskursit Pas përkufizimeve të deritanishme të deiksisit, të cilat synojnë për një lidhje

specifike të përdorimit ndërmjet vendit ose kohës së folësit dhe vendit ose kohës së referentit, duhet të pyesim veten se në ç’masë është deiksisi i diskursit, një dimension i deiksisit.

538

537 Shih Dibra, K. / Varfi, N. : “Gjuhësi teksti”, Shblu , Tiranë, 2005, fq.54 538 Shih Windisch, E. : “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen” Leibzig: Melzer 1869b.

, dhe sheh te referimet brenda diskursit një karakter kohor: “Anafora përfshin transferimin e atyre që janë nocione bazë për dimensionin kohor të kontekstit të të shprehurit dhe riinterpretimin e vendndodhjes deiktike në aspektin e asaj që mund të quhet vendndodhje në universin e diskursit... Komponenti deiktik themelor në një shprehje anaforike drejton vëmendjen e të adresuarit ndaj një pjese të caktuar të tekstit… dhe i tregon atij, si të thuash, që do ta gjejë referentin atje... Sigurisht, që nuk është vetë referenti që është në tekst ose në bashkëtekst. Referenti është në universin e diskursit, i cili krijohet nga teksti dhe ka një strukturë kohore impodes on it nga teksti” / ”Anaphora involves the transference of what are basically notions to the temporal dimension of the context-of-utterance and the reinterpretation of deictic location in terms of what may be called location in the universe-of-discourse... The basically deictic component in an anaphoric expression directs the attention of the addresse to a certain part of the text... and tells him, as it were, that he will find the referent there... It is not of course the referent itself that is in the text or co-text. The referent is in the universe-of-discourse, which is created by the text and has a temporal strukture impodes on it by the


148

text”539. Pra, pikat e referencës së deiksisit të diskursit janë pika kohore në diskurs540

Në diskurs si domene treguese shprehjet kohore dhe hapësinore vendore janë qartë metafora që janë të shkëmbyeshme ndaj njëra-tjetrës. Konkretisht, “Këtu unë lexoj për...” / “ Hier rede ich über...” = “Unë lexoj tani për...” / “ Ich rede jetzt über...”

, kështu që deiksisi i diskursit është një lloj deiksisi kohor. Atij i korrespondon fjalori deiktik kohor për deiksisin e diskursit, si në rastin: “Siç u tha më parë” / “Wie vorhin gesagt”. Deiksisi i diskursit në tekstet e shkruara mund të konceptohet edhe si deiksis hapësinor, siç tregojnë shprehjet hapësinore vertikale përkatëse: “Siç u tha më lart” / “ Wie oben gesagt”.

541

Conte konstaton, se “Te deiksisi i tekstit i referohemi me një term topodeiktik, p.sh.,.,

.

lart ,“Siç kam treguar më lart” ose me një term kronodeiktik, p.sh.,,. më vonë, “Kësaj teze do t’i kthehem më vonë” një segmenti ose momenti të bashkëteksti.” / “Man verweist bei der Textdeixis mit einem topodeiktischen Terminus, z.B. oben “Wie ich oben gezeigt habe” oder mit einem chronodeiktischen Terminus, z.B. später “Auf diese These werde ich später noch zurückkommen” auf ein Segment oder einen Moment des Ko-Textes”542. Pra, bëhet fjalë për referime me karakter deiktik, duke qenë se tregohen pjesët e diskursit në mënyrë analoge me deiksisin kohor ose vendor/hapësinor - diskursi në rrjedhën kohore të tij ose teksti i shkruar si objekt kohor/hapësinor i ndarë horizontalisht. Megjithatë, autorët e përmendur nuk e konsiderojnë deiksisin e diskursit si një rast të veçantë të deiksisit kohor ose vendor (edhe pse Lenz-i thekson veçanërisht karakterin kohor të deiksisit të diskursit. Dallimin e tij të deiksisit të diskursit nga deiksisi kohor ai e argumenton me metadiskursivitetin e tyre) 543, por si dimension më vete, krahaso deiksisin e diskursit / tekstit vs. deiksisit të botës / Weltdeixis ose deiksisit real / Realdeixis te Harweg 544

Këto konceptime e bëjnë karakterin deiktik të deiksisit të diskursit të padepërtueshëm dhe ngrenë probleme të dallimit me anaforën: Termi i krijuar nga Fillmore, deiksis i diskursit. i korrespondon në thelb anaforës te Bühler-i

.

545. Si deiksisi i diskursit, ashtu dhe anafora janë referencë ndaj pjesëve të mëparshme të tekstit; por, sipas Fillmore-s546

Një dallim të tillë nxjerr Conte nga kritika e tij ndaj konceptit të anaforës së Bühler-it, kur shprehet se“Nga karakterizimi i tri mënyrave të të treguarit te Bühler-i, më duket se karakterizimi i anaforës nuk është adekuat në të gjitha formulimet. Konteksti i

, anafora është vetëm nëse shprehjet janë bashkëreferuese (ndërsa Bühler-i nuk ka nocion të bashkëreferueshmërisë).

539 Shih Lyons, J., “Deixis und anaphora”, në T. Myers, “The Development of Conversation and discourse”, Edinburgh “Edinburgh University Press”, 1977b, fq. 670 540 Shih Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 62, 65 541 Lenz, F. : “Diskursdeixis im Englischen” Tübbingen: Niemeyer, 1997, fq.63. 542 Conte, M-E., “Zeigzeichen”, në Eschbach, A., “Karl Bühler’s Theory of Language”, Viennese Heritage/ Wiener Erbe, Bd. 2, Amsterdam/ Phladephia, John Benjamins, 1988, fq 240 543 Shih Lenz, F. “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997 544 Shih Harweg, R., “Deixis und variable Referenz”, “Zf Phonetik”, 2/78, 1990 545 Shih Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena, Nachdruck, 1965; shih dhe Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 34 546 Shih Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975, fq. 40


149

zhvilluar i një ligjërate ngrihet vetë në fushën treguese, është një formulim që, më shumë se anaforës, i përket një tjetër lloj tregimi, i cili nuk përmendet nga Bühler-i: deiksisi i tekstit ose deiksisi i ligjëratës (discourse deixis). Te deiksisi i tekstit konteksti gjuhësor (bashkëteksti në përdorimin e gjuhës te Petöfi dhe, në përgjithësi, në gjuhësinë e tekstit dhe në pragmatikën e sotme) bëhet konkretisht fushë treguese… / Von der Charakterisierung der drei Modi des Zeigens bei Bühler scheint mir die Charakterisierung der Anapher nicht in allen Formulierungen adäquat zu sein. Daβ ‘der werdende Kontext einer Rede selbst zum Zeigfeld erhoben wird’, ist eine Formulierung, die mehr als auf die Anapher auf eine andere Art des Zeigens zutrifft, die von Bühler nicht erwähnt wird: die Textdeixis oder Rededeixis (discourse deixis). Bei der Textdeixis wird nämlich der sprachliche Kontext (Ko-Text im Sprachgebrauch von Petöfi und allgemein in der heutigen Textlinguistik und Pragmatik) zum Zeigfeld...”547

Conte propozon që skema e Bühler-it e tri mënyrave të të treguarit të plotësohet me një mënyrë të katërt, nga deiksisi i tekstit. Ai mendon që deiksisi i tekstit shpesh ngatërrohet me anaforën, duke qenë se supozohet në mënyrë jokritike, që përemrat anaforikë i referohen paraprijësve të tyre në tekst. Një përemër anaforik tregon në të kundërt një referent, të cilit i jemi referuar në bashkëtekst nëpërmjet një paraprijësi. Anafora bazohet në një marrëdhënie identiteti. Në të kundërt, te deiksisi i tekstit nuk ka marrëdhënie identiteti, pasi referimi tekstdeiktik kryhet brenda tekstit në një pjesë të tekstit në vazhdimësi. Edhe shumica e përqasjeve pragmatike, të gjuhësisë së tekstit

.

548, nisen nga identiteti i referencës si karakteristikë e veçantë e anaforës, por e shohin anaforën si nënlloj të deiksisit të tekstit ose të diskursit, së cilës i shtohet identiteti i referencës si karakteristikë plotësuese. Siç është kritikuar nga Conte, haset shpesh konceptimi i diskutueshëm, që anaforat nuk janë vetë referuese. Kështu, te përkufizimi i Herbermann-it për deiksisin tekstual / textualen Deixis, si referencë metakomunikuese, anafora është referencë brenda tekstit / textinterne Referenz ndaj antecedentëve (paraprijësve) me referencë jashtë tekstit / textexterner Referenz549. Si te Lenz-i dhe Canisius-i - Sitta550, dallimi i Herbermann-it të deiksisit të tekstit dhe të anaforës të çon në formulën: deiksisi i tekstit + identiteti i referencës = anaforicitet551

Levinson-i përmbledh për përemrat: “Kur një përemër i referohet vetë shprehjes gjuhësore (ose një pjese të diskursit), është deiktik diskursi; kur një përemër i referohet të njëjtit entitet, siç i referohet një shprehjeje gjuhësore e mëparshme, është anaforik” /

.

547 Shih Conte, M-E., “Zeigzeichen”, në Eschbach, A., “Karl Bühler’s Theory of Language”, Viennese Heritage/ Wiener Erbe, Bd. 2, Amsterdam/ Philadephia, John Benjamins, 1988, fq. 240 548 Shih Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997 549 Shih Herbermann, CI. P., “Modi referentiae. Studien zum sprachlichen Bezug zur Wirklichkeit”, Heidelberg, 1988, fq. 78 550 Shih Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 67; shih dhe Canisius, P. - Sitta, G., “Textdeixis: Zum Verhältnis von Deixis, Substitution und Anaphora”, në Wagner, K. – H., “Akten des 24. ling. Kolloquiums. Bd.2, Tübingen, Niemeyer, 1991, fq. 144 551 Shih Herbermann, CI. P., “Modi referentiae. Studien zum sprachlichen Bezug zur Wirklichkeit”, Heidelberg, 1988, fq. 77


150

“Where a pronoun refers to a linguistic expression (or chunk of discourse) itself, it is discourse deictic; where a pronoun refers to the same entity as a prior linguistic expression refers to, it is anaphoric”552. Pas kësaj, përemri it (ai, ajo) është përdorur në tekstin e mëposhtëm si deiktik diskursi, ashtu edhe anaforik, sepse është identik nga referenca me një shprehje deiktike të diskursit: (270) “Diskutimi i mëparshëm më ka dhënë informacione të reja. Ai ka ngritur gjithashtu probleme të reja” / “ The preceeding discussion has given me new insides. It has also raised new problems“553

Në mënyrë të ngjashme flet Harweg-u.

554

Conte dhe Lenz-i

në rastin e anaforës për një identitet ndërmjet referentëve të dy shprehjeve, të cilët janë përdorur pavarësisht nga situata e të shprehurit. Kjo shpjegohet nga fakti që ai nuk e konsideron kotekstin (bashkëtekstin) si pjesë të situatës së të shprehurit (pra kotekst versus kontekst) dhe supozon që referencat anaforike kuptohen pa njohuritë kontekstuale. Kjo vlen, pa dyshim, vetëm për anaforat që komandohen nga paraprijësi (antecedenti) c (si: vetvetorët, principi i lidhjes A te Chomsky, 1980), por jo te përemrat e lirë (principi i lidhjes B). Nga ana empirike, këtë e tregojnë rastet e shpeshta të përemrave vetorë ambigë ( të dykuptimtë).

555 kritikojnë përcaktimin e identitetit të referencës, ku janë veçanërisht të përshtatshëm shembuj për të ashtuquajturat laziness-pronouns (edhe sloppy identity, i njohur nga fjalia: “The man who gave his paycheque to his wife was wiser than the man who gave it to his mistress” / “Burri që ia dha çekun e pagesës (rrogës) gruas së tij, ishte më i mençur sesa burri që ia dha atë dashnores”. Në këtë rast, referneti i paycheque nuk mund të jetë i njëjti me atë të it556. Aty nuk ka referentë identikë, por identitet kuptimi. Në të vërtetë, koncepti i anaforës largohet nëpërmjet kësaj nga koreferenca (bashkëreferenca) si kusht i domosdoshëm, por mbetet te kriteri i përkufizimit, identitet ndërmjet dy shprehjeve. Sipas Lenz-it, “Për dallimin [e anaforës] nga deiksisi i diskursit duket se është e rëndësishme, që anafora në çdo rast të bazohet në një marrëdhënie identiteti” / “Zur Abgrenzung [der Anaphora] von der Diskursdeixis scheint lediglich bedeutsam zu sein, daβ die Anaphora in jedem Fall auf einer Identitätsrelation beruht”557

Një propozim tjetër për përcaktimin e deiksisit të diskursit në dallimin e anaforës është meta-komunikativiteti”

. Identiteti i referencës zëvendësohet nga një lloj tjetër identiteti, përkufizimi i të cilit nuk është i qartë, sepse nuk do të donim të supozonim sinoniminë, pra identitetin e kuptimit ndërmjet një fraze emërore antecedenti dhe një përemri. Në kuadrin e një koncepti të gjerë të anaforës, i cili merr parasysh edhe anaforën jo të drejtpërdrejtë, një kriter i tillë është, në përgjithësi, i paaftë për një përkufizim të anaforës, kështu që edhe për dallimin e anaforës nga deiksisi i diskursit.

558

552 Shih Levinson, S. C., “Pragmatics”, “Cambridge University Press”, 1983, fq. 86 553 Shih Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 69 554 Shih Harweg, R., “Deixis und variable Referenz”, Zf Phonetik 2/78, 1978, fq. 135 555 Shih Conte, M-E., “Zeigzeichen”, në Eschbach, A. “Karl Bühler’s Theory of Language, Viennese Heritage/ Wiener Erbe, Bd. 2. Amsterdam/ Philadephia, John Benjamins, 1988 dhe Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 68 556 Shih Karttunen, L., “Discourse referents”, Coling Reprint, Stockholm, 1969 557 Shih Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 69 558 Shih Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, kap. 3

. Ajo çka nënkuptohet këtu, del paksa e paqartë te Fillmore, kur shprehet se “Deiksisi i diskursit ka të bëjë me zgjedhjen e elementeve


151

leksikore ose gramatikore që tregojnë a i referohen disa pjesëve ose aspekteve të diskursit në vazhdim, diçka, si, për shembull, i mëparshëm” / “ Discourse deixis has to do with the choice of lexical or grammatical elements which indicate or otherwise refer to some portion or aspect of the ongoing discourse – something like, for example, ‘the former’”. 559 Për një dallim të anaforës duhet të specifikohen cilat pjesë ose aspekte të diskursit janë pikat e referimit të deiksisit të diskursit. Koeppel-i nuk ia arrin kësaj kur shkruan: “Deiksisi i tekstit (deiksisi tekstual, referimi tekstor, deiksisi referues i ligjëratës) presupozon (kërkon) një formë materiale të tekstit, së cilës mundi t’i referohet si tërësi ose në pjesët e saj” / “Textdeixis (textual deixis, Textverweis, referierende Rededeixis) setzt eine materielle Gestalt des Textes voraus, auf die als Ganzes oder in ihren Teilen referiert werden kann”560

B: A what? Spell

. Së fundmi, një formë materiale, si shkrim ose tingull, i përket domosdoshmërish

nocionit të tekstit. Prandaj përshkrimi nuk është i përshtatshëm për dallimin e anaforës, sepse edhe kjo presupozon tekst. Edhe fakti që me deiktikët e diskursit i referohemi njësive më të mëdha se objektet e referencës emërore, nuk është një kriter i përshtatshëm, sepse kjo i përket edhe të ashtuquajturës anaforë komplekse.

Një mundësi bindëse për ta interpretuar nocionin e formës materiale të tekstit është shembulli i mëposhtëm: (271) “ A: This is a rhinoceros. “A: Ky është një rinoceront.

it for me” / B: Një çfarë? Ma gërmëzo mua (atë)” 561

Në fakt, këtu nuk ka një bashkëreferencë, por, sipas Lyons-it, deiksis diskursi

562

Tek Ehlich është theksuar varësia e “deiksisit të diskursit” nga “deiksisi”. Deikisi është “orientimi ndaj elementëve të situatës së të folurit jo të fokusuar deri tani ose të një hapësire tjetër referimi” / “Orientierung auf bisher nicht fokussierte Elemente der Sprechsituation oder eines anderen Verweisraumes”, së cilës i përket edhe “hapësira e ligjëratës”/ “Rederaum” si hapësirë referimi

, ku B i referohet në mënyrë eksplicite metatekstuale formës së shkrimit dhe jo referencës së rhinoceros. Sigurisht do të ishte shumë e ngushtë që të kufizonim termin deiksis i diskursit në përdorime të tilla. Por ka edhe shembuj të tjerë metatekstualë të Koeppel, si : “in diesem Aufsatz, der vorliegende Beitrag, an dieser Stelle...” Këta shembuj dallohen nga ajo që përcaktojnë në mënyrë eksplicite ‘vende’, ose, siç u parashtrua më sipër, edhe ‘kohë (momente kohore)’, të diskursit.

563

559 Shih Fillmore, C. J., “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975, fq.70 560 Shih Koeppel, R., “Satzbezogene Verweisformen: eine Datenbankgestützte Untersuchung zu ihrer Distribution und Funktion in mündlichen Texten, schriftlichen Texten und schriftlichen Fachtexten des Deutschen”, Tübingen, Narr., (Tübingen Beiträge zur Linguistik, 386), 1993, fq. 94 561 Shembulli tek Lyons, J., “Deixis und anaphora”, në T. Myers, “The Development of Conversation and discourse, Edinburgh:, Edinburgh, “University Press”, 1977b, fq. 667 562 Shih Koeppel, R., “Satzbezogene Verweisformen: eine Datenbankgestützte Untersuchung zu ihrer Distribution und Funktion in mündlichen Texten, schriftlichen Texten und schriftlichen Fachtexten des Deutschen”, Tübingen, Narr., (Tübingen Beiträge zur Linguistik, 386), 1993, fq. 94 563 Ehlich, K., “Deixis und Anapher“, në Rauh, G., “Essays on Deixis“, Tübingen. Narr, 1983, fq. 88

. Te kriteri “hyrje e re”, që te Ehlich


152

është karakteristikë e përkufizimit të deiksisit, shfaqet gjithashtu për deiksisin e diskursit – si rast i veçantë i deiksisit – një funksion metakomunikues, të cilin anafora nuk e ka. Ekziston një kontradiktë që deiksisi i diskursit “fut diçka të re”, por njëkohësisht i referohet një pike të njohur të diskursit? Këtë problem e zgjidh Ehlich me supozimin e referueshmërisë së ndryshme. Te deiksisi ashtu si tek anafora ndodh një lidhje / “Verknüpfung”564

Lenz thekson si karakteristikë të deiksisit të diskursit (në ndryshim nga deiksisi kohor ose vendor) “metaizimin e domosdoshëm” / “notwendige Metaierung

e një shprehjeje me një shprehje tjetër. Ky element i përbashkët është arsyeja për Bühler-in dhe të tjerë, që konsideron anaforën si pjesë të deiksisit . Por ndryshe nga paraprijësit e anaforës te deiksisi i diskursit shprehja e parë nuk ka pasur akoma një lidhje referuese, madje nuk ishte një shprehje e përdorur në mënyrë referuese. Pjesa e diskursit si referent është një objekt, që formohet tani. Ky ndoshta është një supozim i stimuluar artificialisht. P.sh.,. pse nuk duhet të jenë më lart te (270) The preceeding discussions referuese dhe ta ndërtojnë referueshmërinë kur i referohemi pas me it? Por është e drejtë që në disa raste ndërtohen koncepte komplekse reference vetëm nga të ashtuquajturat anafora komplekse, krahaso pikën e mëposhtme “anaforat komplekse dhe vlerësimi anaforik”.

565” të tyre të objekteve të referencës. Objektet e referencës janë ngjarje komunikuese dhe “referenca deiktike e diskursit nuk i drejtohet njësive gjuhësore në vetvete, por përdorimit të tyre në kuadrin e ndërtimit të këtyre ngjarjeve” / “die diskursdeiktische Referenz richtet sich nicht auf sprachliche Einheiten an sich, sondern auf ihren Gebrauch im Rahmen der Konstitution dieser Ereignisse”566. Edhe kjo nuk është plotësisht e kënaqshme, nëse synohet dallimi i deiksisit të diskursit dhe anaforës, duke qenë se edhe bashkëreferenca anaforike nuk është çështje e një njësie gjuhësore ‘në vetvete’, por rezulton, si të gjithë fenomenet e referencës, vetëm në diskurs. Pra mbetet e vështirë të dallohet deiksisi i diskursit nga anafora, çka nuk ndodh gjithmonë edhe në literaturën kërkimore. Kështu Greber-i567, i etiketon përdorimet deiktike të diskursit si anaforikë me implikim metatekstual” / “Anaphorik mit metatextueller Implikation”568

Por ne, ashtu si edhe Consten-i, jemi dakord që anafora nuk e ka, ose jo domosdoshmërisht, karakteristikën e metadiskursivitetit. Këtë do ta sqarojmë, së fundmi, në ndryshimin ndërmjet deiksisit të diskursit dhe të ashtuquajturës anaforë komplekse. Anaforat komplekse kanë në këtë aspekt një afërsi me deiksisin e diskursit, sepse të dy i referohen një strukture teksti komplekse dhe jo koncepteve emërore të thjeshta të referencës. Ato janë raste të veçanta të anaforave, të cilat përmbledhin dhe eventualisht vlerësojnë një objekt reference kompleks në një referent të njësuar: “Testi i dopingut

.

564 Shih Ehlich, K., “Deixis und Anapher“, në Rauh, G., “Essays on Deixis“, Tübingen Narr, 1983 565 Shih Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 108 566 Po aty 567 Greber, 1993, 402v , vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 41 568 Po aty


153

ishte pozitiv/ ky rezultat/ ky/kjo katastrofë” / “Der Dopingtest war pozitiv... dieses Ergebnis/ dies/diese Katasrophe”569

Megjithëse anaforat komplekse janë një mjet thelbësor për ndërtimin e koherencës dhe të ekonomisë në tekste të çdo lloji, ato pothuaj nuk janë shqyrtuar deri tani. Prandaj termi anaforë komplekse ngatërrohet shpesh me deiksisin e diskursit. Koeppel jep vetëm një kriter përkufizimi formal, konkretisht që paraprijësi duhet të jetë të paktën një fjali dhe si rrjedhojë e kësaj flet për “forma referimi në lidhje me fjalinë” / “satzbezogenen Verweisformen”

.

570, si klasë e veçantë anaforike. Ai pranon mbivendosjen / Überlappungen571 (mbulimin e njëra-tjetrës) ndërmjet “formave të referimi në lidhje me fjalinë” dhe deiksisit të tekstit. Halliday - Hasan572 krijon çiftin e termave extended reference, dallimi i të cilit nga textual reference mbetet i pakuptueshëm. Te Krenn-i këto të dyja dukuri dhe dukuri të tjera futen te referime të zgjeruara / erweiterte Verweise573. Greber-i flet për anaforikë në lidhje me propozicionin / propositionsbezogener Anaphori574. Në rastet e diskutuara këtu i referohemi koncepteve komplekse ose më mirë të themi propozicionale. Por Eschenbach - Habel - Harweg - Rehkamper përdorin termin kompleks për objekte reference në shumës, d.m.th., ato që përbëhen nga disa objekte të veçanta fizike. Ata shqyrtojnë, veçanërisht, anaforat në shumës pa paraprijës në shumës, d.m.th., ato tek të cilat paraprijësi duhet të ndërtohet nga pjesë të vogla, si: “Hansi dhe Maria ... ata” / “ Hans und Maria ....sie”575

E njëjta gjë vlen për anaforat e ndërthurjes / Kombinationsanaphern

. Këtë proces ata e kuptojnë në një ndërtim kompleks. Nuk është kryer një dallim i shumësit versus kompleksit, por duket i domosdoshëm për arsyen se me të vërtetë ndërtimi i anaforave në shumës lejon një lloj specifikimi përmbledhës anaforik, si në këtë tekst: “Hans und Maria... die Geschwister/das Liebespaar” / “Hansi dhe Maria ... vëlla e motër/çift i dashuruar”, por në këtë aspekt bëhet fjalë për anafora emërore të zakonshme, duke qenë se edhe te paraprijësit (antecedentët), ashtu si te anafora bëhet fjalë për koncepte emërore, jo propozicionale.

576

569 Shembulli tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 41 570 Shih Koeppel, R., “Satzbezogene Verweisformen: eine Datenbankgestützte Untersuchung zu ihrer Distribution und Funktion in mündlichen Texten, schriftlichen Texten und schriftlichen Fachtexten des Deutschen”, Tübingen, Narr., (Tübingen Beiträge zur Linguistik, 386), 1993 571 Po aty 572 Shih Halliday, M.A.K. - Hasan, R., “Cohesion in English”, London, Longman, 1976 573 Shih Krenn, 1985, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 41 574 Shih Greber, 1993, 393v, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 42 575 Shih edhe skemën DRT për ndërtimin e objekteve të referencës tek Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer, 1993, fq. 91. 576 Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 122

, të cilat nga një ose më shumë referentë nominalë nëpërmjet një ndërthurjeje, e cila, në shumicën e rasteve, specifikohet në mënyrë verbale në fjalinë antecedent, ndërtojnë një koncept të


154

ri reference: “ Das Pulver in das Wasser einrühren. Die Lösung in einem Zug trinken” / “Përziejmë pluhurin në ujë. Tretësirën e pimë menjëherë”577

Anaforat e ndërthurjest i referohen, pra, një koncepti reference emëror, megjithatë antecedenti i saj është i strukturuar nga ana propozicionale. Kjo i përket edhe disa rasteve, të cilat Greber-i i quan anaforikë integruese koncepti / konzeptintegrierende Anaphorik

. Koncepti i ri i referencës është emëror dhe konkret si objekt, ndryshe nga

anaforat komplekse, tek të cilat lind një koncept reference abstrakt, si, p.sh.,., aksidenti / Unfall , që në një shkallë të madhe hap një skenar, elementet e të cilit janë të arritshme në diskurs dhe mund të shprehen në mënyrë të përcaktuar: Aksident – fajtori, viktima, dëmi / Unfall – der Schuldige, die Opfer, der Schaden. Ndërsa: tretësirë - ? laboranti / kuzhinieri / “Lösung - ? der Laborant / der Koch) kuptohen vetëm nëpërmjet interferencës specifike për situatën. Megjithëse mund të argumentohet, ndryshe nga anaforat në shumës, në këtë rast ekziston një element veprimi propozicional i strukturuar. Tretësira nuk është thjesht shtesa e dy referentëve (pluhur + ujë), si tek “Hansi + Maria = vëlla e motër”, por lind nga veprimi i përzierjes. E parë kështu, e gjithë fjalia “Das Pulver in das Wasser einrühren”, nuk është vetëm dy frazat emërore në të, paraprijës të anaforës së ndërthurjes tretësirë.

578: “Sie hatte sich in der Nacht vergiftet. Morgens wurde die Leiche gefunden” / “Ajo u vethelmua natën”579. Në mëngjes u gjend kufoma”. Për të tilla raste, Consten-i propozon termin anaforë rezultati / Resultatsanaphora580

Po cili është ndryshimi me përdorimet deiktike të diskursit në shembullin (272)? Tek shembulli (273) nuk është fjala për një referim të thjeshtë ndaj një vendi ose momenti kohor në diskurs, por anafora sjell informacion të ri; ajo kryen njëkohësisht një klasifikim dhe/ose vlerësim. Mundësia e një specifikimi ose e një vlerësimi të tillë semantik, të cilin, nëse del nga krijimi i anaforës, Costen-i e quan specifikim anaforik

. Anaforat e ndërthurjes dhe të rezultatit janë, pra, më komplekse se anaforat në shumës. Ato gjenden pothuaj në mes të rrugës ndërmjet anaforës komplekse dhe anaforës së shumësit. Metadiskursiviteti është i mundshëm te anaforat komplekse, por jo i domosdoshëm. Kështu shprehje, si:

(272) “... zu Beginn meines Vortrags, wie oben gesagt” / “... në fillim të prezantimit tim, siç u tha më lart”, janë referime deiktike diskursi, por jo anafora komplekse, u referohet njësive tekstuale më të mëdha, por nuk formohet një kompleks. Ndryshe ndodh te (273), në të cilin edhe i referohet në mënyrë metadiskursive, edhe formohet një kompleks: (273) “Die zu Beginn meines Vortrags entwickelte These; mein Scherz von vorhin” / “Teza e zhvilluar në fillim të paraqitjes sime; shakaja ime nga më parë”.

577 Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 122 578 Shih Greber, 1993, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 42 579 Shih Greber, 1993, 390, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002 580 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 42


155

ose vlerësim anaforik / anphorische Spezifizierung bzw anaphorische Evaluation581

Te shembulli (273) ndodh e njëjta gjë, një pjesë e gjatë teksti klasifikohet pa u dashur që kjo të ketë ndodhur më parë, ndoshta dëgjuesit do t’i bëhet e qartë vetëm nga ky krijim anafore, që pjesa e diskursit e kapur përsëri duhet të jetë një tezë ose ishte menduar si shaka. Pra, anafora dërgon, ndryshe nga referimi deiktik në shembullin (272), informacion të ri semantik. Anaforat komplekse “presupozojnë dhe klasifikojnë (në mënyrën (X ←[është një] Y; Ngjarja është një fatkeqësi” / “prädizieren und klassifizieren (in der Art (X ← [ist ein] Y; Der Vorfall ist ein Unglück”

(kjo në kundërshtim me pikëpamjen e përfaqësuar më parë, p.sh.,., në gramatikën e shndërrimit (një anaforë nuk mund të përmbajë më shumë informacion semantik se paraprijësi i saj), jepet edhe te anafora në lidhje me emrat, kur nuk bëhet fjalë për përemra ose përsëritje të së njëjtës frazë emërore: (274) “Dje ishte një mackë në kopsht. Por kafsha nuk donte të afrohej” / “Gestern war ein Kätzchen im Garten. Das Tier wollte aber nicht näherkommen”; këtu kemi klasifikim semantik nëpërmjet hiperonimisë. (275) “Kam takuar (takova) zotin Mayer. Zotëria i vjetër/ Idioti ankohej për vapën” / “Ich habe Herrn Mayer getroffen. Der alte Herr/ Der Schwachkopf jammerte über die Hitze”; ndërsa në këtë shembull kemi shtim të karakteristikave specifikuese ose vlerësuese të kuptimit.

582

Ndryshe nga rastet e lidhura me emrat në shembujt (274) – (275), përveç këtij vlerësimin ndodh edhe një krijim kompleks. D.m.th., një përfaqësim që mund të përbëhet nga një ose më shumë propozicione, transferohet në një koncept emëror abstrakt, si: “tezë, shaka ose paturpësi” / “These, Scherz ose Unverschämtheit” Në një drejtim të ngjashëm shkoi edhe dallimi i Raible-së “zëvendësim në nivel teksti” dhe “zëvendësim në nivel abstraktioni” / “Substitution auf Textebene” und “Substitution auf Abstraktionsebene”

. Po ashtu, në mënyrë të ngjashme, është i mundshëm një vlerësim anaforik për

shembullin (275). (275) “Teoria e gabuar / ideja gjeniale / paturpësia në fillim të paraqitjes suaj” /

“Die zu Beginn Ihres Vortrages geäußerte Irrlehre / geniale Idee / Unverschämtheit”.

583

Ky koncept nominal abstrakt vendoset si referent i ri në diskurs, p. sh., folësi mund t’i referohet këtij më tej me përemra vetorë. Ky është një nga funksionet tekstuale thelbësore të anaforave komplekse

.

584

581 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 42 582 Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen“, Tübingen:Niemeyer, 2000, fq.123 583 Shih Raible, 1972, fq. 194-196, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 42 584 Shih Schwarz, M., ”Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 63-65

. Njëkohësisht, në shembullin (273) është dhënë një përcaktim i vendndodhjes me analogji hapësinore vendore ose kohore, si në shembullin (272), prandaj Consten-i e ka kalsifikuar shembullin (273) si anaforë komplekse dhe deiktik diskursi.

Nuk është ky rasti në shembujt e mëposhtëm:


156

(276) “Ai donte të përpiqej të kalonte pa u vënë re para truprojave dhe të fshihej deri në mbarimin e koncertit në autobusin e toureve të Björk. Ky mendim /Kjo ide e çmendur/ “Er wollte versuchen, unbemerkt an den Leibwächtern vorbei zu kommen und sich bis zum Ende des Konzerts in Björks Tourbus zu verstecken. Dieser (der Gedanke / Diese (die) Wahnsinnidee / Dieses (das Resultat jahrelanger Besessenheit nahm immer klarere Formen an/ Ky (rezultat i një ideje të ngulët prej vitesh, merrte forma gjithnjë e më të qarta“/.585

(277) “... nëse tiristori ndizet dhe fiket shumë shpejt, në rrethana të caktuara njëqind herë në sekondë. Kjo frekuencë e lartë përdoret që...” / “... wird der Thyristor në sehr schneller Folge aus- und wieder eingeschaltet, u.U. mehrere hundert mal in der Sekunde. Diese [auch: die] hohe Frequenz wird dazu ausgenutzt...”

586

Greber-i i quan rastet e tilla “sinonimi interpretuese në nivel diskursi” / “interpretative Synonymie auf Diskursebene”

. Te shembulli (276) ka përsëri një vlerësim semantik, po ashtu një formim

kompleks në kuptimin e një transferimi të disa propozicioneve në një koncept nominal. Te shembulli (277) formimi i kompleksit konsiston si në klasifikimin, duke qenë se të ndodhurit në mënyrë të përsëritur i një ngjarjeje përfshihet në konceptin fizik frekuencë, si dhe një vlerësim, duke qenë se një frekuencë prej disa qindrash në sekondë vlerësohet si e lartë. Por tek shembujt (276) dhe (277) mungon një lidhje metadiskursive, pra një referim eksplicit ndaj diskursit si i tillë. Pra, bëhet fjalë për anaforat komplekse pa deiksisin e diskursit.

587, p.sh.,., “Zezakët nuk kanë të njëjtat të drejta si të bardhët. Ky diskriminim...” / “Schwarze haben nicht die gleichen Rechte wie Weiße. Diese Diskriminierung...”588

585 Shembulli tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002. Fq. 43 586 Shembull i përdorur nga Koeppel, R., “Satzbezogene Verweisformen: eine Datenbankgestützte Untersuchung zu ihrer Distribution und Funktion in mündlichen Texten, schriftlichen Texten und schriftlichen Fachtexten des Deutschen”, Tübingen, Narr., “Tübingen Beiträge zur Linguistik”, 386, 1993, fq. 20 587 Shih Greber,1993, fq. 94, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq, 44 588 Shih Greber, 1993, fq. 394, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 44

, duke modifikuar termin e sinonimisë interpretuese të Harweg-it, i cili nuk lidhet me antecedentë prepozicionalë, pra nuk përmban një formim kompleks, por një vlerësim. Nëpërmjet nocionit të diskursit që mund të konceptohet metaforikisht si konstrukt hapësinor (vendor) ose kohor, të dyja llojet e referencës kanë ardhur pranë njëra-tjetrës. Bashkëveprimi i të dyjakoncepteve në lidhje me diskursin na çon në një ekskurs, i cili i shtrin termat pjesëmarrëse, anaforë, deiksis, diskur, në një fushë (gati) jogjuhësore.

IV.7. Anafora dhe deiksisi si koncepte teorike rrëfyese


157

Casetti589 zhvilloi në bazë të Benveniste-s590 një koncept të analizës së filmit, që mbështetej në dallimin gjuhësor të anaforës nga deiksisi. Ndërkohë, pikëpamjet teorike rrëfyese dhe estetike të filmit nuk janë të rëndësishme këtu, Metzler591

Së pari, të sqarojmë disa terma që zhvilloi Benveniste, duke plotësuar ndryshimin e Saussure të langue dhe parole

bën të qartë në kuadrin e një debati kritik me Casetti-n problemet e dallimit të anaforës nga deiksisi në kontekste të caktuar të diskursit, të cilat janë interesante edhe për një hulumtim të gjuhësisë së tekstit.

592: “Enunciati” / “Enunziat” (frën. énoncé – që është përkthyer edhe e thëna, e shprehura) është teksti i shprehur dhe dallohet nga enuncimi (frën. énonciation – që është përkthyer edhe të shprehurit, akti i të shprehurit, mënyra e të shprehurit, forma e të shprehurit). Enuncimi nënkupton si procesin e prodhimit të tekstit, “kalimin nga instanca virtuale e sistemit të gjuhës në atë konkrete... të të shprehurit” / “Übergang von der virtuellen Instanz des Sprachsystems zur konkreten... Äuβerung”, edhe procesin korrelativ (i lidhur reciprokisht) nga ana e dëgjuesit. Këto procese përcaktohen si “përvetësim i tekstit nga folësi (dhe dëgjuesi)” / “Aneignung des Textes durch (u. Hörer)” 593

Koncepti deiktik i përfaqësuar nga Benveniste i enuncimit niset nga ajo që ky përvetësim shfaqet kryesisht nëpërmjet deiksisit, “d.m.th.. nëpërmjet shenjave që i referohen mbrapsht folësit dhe situatës së tij” / “über die Deixis” zeigt “d.h. über Zeichen, die auf den Sprechenden und seine Situation zurückverweisen”

.

594, veçanërisht nëpërmjet përemrave du, ich / ti, unë. Si dhe tek Casetti595, enuncimi identifikohet gjerësisht me përdorimin e deiktikëve596. Kjo bëhet më e qartë nëse shtohet dallimi i Benveniste-s, i historisë dhei diskursit. Diskursi (frën. discours) është prodhimi i tekstit, në të cilin folësi manifestohet qartë (veçanërisht në deiksisin e vetës së parë dhe të dytë gramatikore). Pra, diskursi përcaktohet në mënyrë deiktike. Historia (frën. histoire) ose enunzimi historik / historische Enunziation është prodhimi i tekstit, në të cilin “duket se ngjarjet tregohen vetë” / “die Ereignisse sich selbst zu erzählen scheinen”597

589 Shih Casetti, F., “Dentro lo sguardo. Il film e il suo spettatore”, Milano, “Bompiani”, 1986 590 Benveniste, E., “Problèmes de Linguistique Générale” I, Paris, “Gallimard”, Bibliothèque des Sciences Humaines, 1966 591 Shih Metzler 1991 / 1997, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 44 592 Shih Metz, C., “Die unpersönliche Enunziation oder der Ort des Films”, Münster, Nodus, 1991, përkthyer në gjermanishte, më 1997, viii 593 Shih Metz, C. : “Die unpersönliche Enunziation oder der Ort des Films”, Münster: Nodus, 1991/ përkthyer në gjermanisht në 1997), viii 594 Shih Benveniste, E., “Problèmes de Linguistique Générale” I, Paris, “Gallimard”, Bibliothèque des Sciences Humaines, 1966 595 Shih Casetti, F., “Dentro lo sguardo. Il film e il suo spettatore”, Milano, “Bompiani”, 1986 596 Metz, C., “Die unpersönliche Enunziation oder der Ort des Films”, Münster, Nodus, 1991, përkthyer në gjermanishte, më 1997, ix, 4 597 Shih Benveniste, E., “Problèmes de Linguistique Générale” I, Paris, Gallimard, Bibliothèque des Sciences Humaines, 1966, fq. 241; cit. Metz, C., “Die unpersönliche Enunziation oder der Ort des Films”, Münster, Nodus, 1991, përkthyer në gjermanishte, më 1997), ix

. Nga ana estetike-filmike, kjo luan një rol në debatin kritik të ideologjisë me kinemanë e


158

Hollivudit, “që fshin gjurmët e produksionit të tij” / “das die Spuren seiner Produktion verwicht”598

Ndryshimi ndërmjet diskursit deiktik dhe historisë anaforike bëhet i qartë nëpërmjet nocionit indekset e dyfishta / doppelte Indices (indeksi – termi i përgjithshëm për shprehjet anaforike dhe deiktike). Këto kanë forma të ndryshme për përdorimin e diskursit dhe të historisë P.sh.,., gestern (dje)

, gjithashtu nuk shënon enuncimim. Kjo është e dukshme vetëm në përdorim e vetës së tretë, prandaj historia lidhet me anaforën.

599

Te deiktikët par exellence”

është një shprehje deiktike që lidhet me karakteristikat e diskursit, konkretisht kohën e folësit. Në të kundërt, tags zuvor (ditë më parë) është anaforike; shprehja lidhet me karakteristikat e historisë, pasi, momenti të cilit i referohemi, rezulton pavarësisht nga folësi (pavarësisht nga diskursi) nga teksti i mëparshëm.

600, si: ich, du / unë, ti; morgen, gestern / nesër, dje, lidhja e diskursit i përket kuptimit të fjalëpërfjalshëm (literal), në të cilin kuptimi dhe shfaqja “pasqyrohen reciprokisht deri në kuptimin literal të enunciatit” / “reflektieren sich wechselseitig bis in den wörtlichen Sinn des Enunziats”601

Benveniste dhe Casetti

. Teoria lidhet veçanërisht me tekstet estetike. Consten-i e ka përmendur, pavarësisht nga fusha e ndikimit të saj të ngushtë dhe mbase jogjuhësor, sepse duket se këtu përsëriten përpjekjet gjuhësore për të përkufizuar anaforën dhe deiksisin që arrijnë deri në antikitet, të përdorura në një objekt estetik.

602

Këtë e tregon Metz

përfaqësojnë një koncept deiksisi, në mënyrë të ngjashme me Bühler-in, që bazohet në një referim situativ të drejtpërdrejtë ndaj folësit dhe situatës së tij. Anafora, në të kundërt, trajtohet si e ndryshm, sepse domenet e saj nuk janë situata e drejtpërdrejtë (këtu historia në literaturën linguistike teksti). Siç e pamë më sipër, në bazë të nocionit të deiksisit të diskursit, një koncept i tillë nuk ka qëndrueshmëri, sepse situata, si domene deiktike, dhe domenet anaforike nuk dallohen qartë.

603

598 Shih Metz, C., “Die unpersönliche Enunziation oder der Ort des Films”, Münster, Nodus, 1991, përkthyer në gjermanishte, më 1997, fq.5, ix 599 Shih Metz, C., “Die unpersönliche Enunziation oder der Ort des Films”, Münster, Nodus, 1991, përkthyer në gjermanishte, më 1997, fq. 6 600 Shih Metz, C., “Die unpersönliche Enunziation oder der Ort des Films”, Münster, Nodus, 1991, përkthyer në gjermanishte, më 1997, fq.7 601 Shih Metz, C., “Die unpersönliche Enunziation oder der Ort des Films”, Münster, Nodus, 1991, përkthyer në gjermanishte, më 1997, fq.7 602 Shih Benveniste, E., “Problèmes de Linguistique Générale” I, Paris, “Gallimard”, Bibliothèque des Sciences Humaines, 1966; shih dhe Casetti, F., “Dentro lo sguardo. Il film e il suo spettatore”, Milano, “Bompiani”, 1986 603 Shih Metz, C., “Die unpersönliche Enunziation oder der Ort des Films”, Münster, Nodus, 1991, përkthyer në gjermanishte, më 1997, fq. 8

, duke paraqitur probleme të një kalimi të tillë të nocioneve në analizën rrëfyese dhe filimike. Për shkak të rasteve në kufi ndërmjet anaforës dhe deiksisit, ky çift termash gjuhësorë nuk është i përshtatshëm si koncept enuncimi. Ai përmend si shembull përzierjen e deiksisit dhe të anaforës në ridhënien e ligjëratës ose të situatës në një roman, duke u shprehur: “Diskursi realizohet nga elementet deiktike të kopjuara, si edhe, veçanërisht në paragrafët e historisë, nga anaforat. Shpesh këto të


159

dyja shprehen nëpërmjet një fjale të vetme (si, p.sh.,., die/das), që të vazhdojnë të japin përshtypjen e një njësie. Perceptimi spontan i ndryshimit ndërmjet historisë dhe diskursit turbullohet shpesh nga këto nocione deiktike-anaforike, duke qenë se diskursi, nëse duam të mbetemi te kjo... do të shndërrohej në histori, ku roli i situatës do të zëvendësohej mekanikisht nga ai i kontekstit (në terminologjinë e pragmatikës kjo do të përshkruhej si zëvendësim i konteksit nga koteksti). Përveç kësaj, anafora në formën e saj të shkruar është më pak larg nga deiksisi, duke qenë se operon në bazë të situatave që janë prodhime të mirëfillta të enunciatit. Si diskurs, një figurë e romanit mund të flasë për diesem Hund (këtij qeni), nëse e dimë nga libri që në moment gjendet një në dhomë; si histori tregimtari i të njëjtit roman mund të thotë “dieser Hund (ky qen)”, nëse i referohet fjalisë së mëparshme, në të cilën kemi mësuar se në këtë moment gjendet një qen në dhomë: në një rast, kemi të bëjmë me një deiksis të rindërtuar, në rastin tjetër, me një anaforë të zakonshme / Der Diskurs ist von ‘nachgeahmten’ deiktischen Elementen ebenso wie – insbesondere in Abschnitten der ‘Geschichte’ – von Anaphern durchsetzt. Beide werden oftmals durch ein und dasselbe Wort (wie z. B. die / das) ausgedrückt, um weiterhin den Eindruck einer Einheit entstehen zu lassen. Die spontane Wahrnehmung des Unterschiedes zwischen Geschichte und Diskurs wird oft durch diese deiktisch-anaphorischen Begriffe vernebelt, da sich der Diskurs, wenn wir uns an diesen halten wollten... in Geschichte verwandeln würde, wobei die Rolle der Situation mechanisch durch die des Kontextes ersetzt würde. Auβerdem ist die Anapher in ihrer schriftlichen Form weniger weit von der Deixis entfernt, da sie auf der Basis von ‘Situationen’ operiert, die selbst reine Produkte des Enunziats sind. Als Diskurs kann eine Romanfigur von “diesem Hund” sprechen, wenn wir aus dem Buch wissen, daβ sich im Augenblick einer im Zimmer befindet; als “Geschichte” kann der Erzähler desselben Romans “dieser Hund” sagen, wenn er sich auf den vorangehenden Satz bezieht, in dem wir erfahren, dass sich in diesem Augenblick ein Hund im Zimmer befand: In einem Fall haben wir es mit einer rekonstruierten Deixis, im anderen Fall mit einer gewöhnlichen Anapher zu tun”604

Më lart, konstatuam se, sipas Bühler-it, anafora dhe deiksisi kryesisht janë trajtuar bashkë në fushën terminologjike të deiksisit të diskursit mjaft të paqartë. Në bazë të një nocioni reference eksplicit, ideja që shqyrtohet për marrëdhënien ndërmjet gjuhës dhe botës jashtëgjuhësore, natyrisht ekziston në mënyrë implicite edhe te autorët e përmendur deri tani. Prandaj Consteni, përdor termin referencë edhe në mënyrë të përshpejtuar

. Pra, shumë gjëra na sugjerojnë që të heqim dorë nga dallimi rigoroz i deiksisit / situatës dhe të tekstit/anaforës dhe ta shohim diskursin me të gjitha veçoritë e tij tekstuale dhe jotekstuale si pjesë e situatës.

IV.8. Referenca, kuptimi semantik apo pragmatik dhe lidhja e tyre me anaforën dhe deiksisin

605

604 Shih Metz, C., “Die unpersönliche Enunziation oder der Ort des Films”, Münster, Nodus, 1991, përkthyer në gjermanishte, më 1997, fq. 8 605 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 47

, veçanërisht të shqyrtimit të përcaktueshmërisë dhe të referencës, konsiderimi i anaforës dhe i deiksisit në një përqasje të njësuar, është bindës dhe i


160

domosdoshëm, duke qenë se të dy mund të përfshihen si lloje të rëndësishme reference. Kërkimi i mëtejshëm i anaforës dhe i deiksisit duhet të shihet, pra, si pjesë e kërkimit të referencës dhe të përcaktueshmërisë.

Nocioni gjuhësor i referencës është krijuar nga dikotomia (Dichotomie, ndarja në dy pjesë) ndërmjet dy përqasjeve krejtësisht të ndryshme. Konkretisht:

a) Një nocioni reference të semantikës logjike, i cili është krijuar nga ideja e një marrëdhënieje statike gjuhë-botë. Kjo marrëdhënie është objekt i një konsiderimi filozofik ose formal-logjik, e cila veçohet nga përdoruesi i gjuhës, në të cilin “forma gjuhësore kalon, si të thuash, nga koka drejpërdrejt në botë” / “die sprachliche Form geht gleichsam am Kopf vorbei direkt zur Welt”606. Referueshmëria, si pasojë e këtij mendimi, është një veti e leksemave (këtu nuk merret parasysh që si rregull frazat emërore, jo emrat, janë referues me böse Katze / macja e keqe, nuk i referohet vetëm böse dhe Katze, por një objekti të vetëm reference)607

b) Përveç kësaj, ka lindur dhe një nocion reference me orientim psikologjik, i cili merr parasysh sistemin mendor të përdoruesit të gjuhës si pika e ndërprerjes ndërmjet shprehjes gjuhësore dhe referentit, duke vendosur në qendër rolin e folësit dhe të dëgjuesit. Referenca konsiderohet (në mënyrë implicite ose eksplicite) jostatike, por në proces

, përshkrimi i të cilës nëpërmjet veçorive dhe të kushteve të së vërtetës qëndron në plan të parë. Në literaturën përkatëse filozofike, semiotike dhe gjuhësore ka mospërputhje nëse do të dallohen referenca nga potenciali i referencës (denotacioni) e kuptimi dhe si do të dallohen.

608

Ndërmjet këtyre poleve ka shkallë të ndërmjetme. Kështu Ogden, Richards dhe Morris

, në të cilin përfshihen aftësitë mendore të mëposhtme: (I) njohuritë gjuhësore, (II) njohuritë për objektet, perceptimet e objekteve dhe (III) bashkëveprimi komunikues ndërmjet folësit dhe dëgjuesit. Referueshmëria sipas kësaj përqasjeje është një veti e të shprehurit.

609 paraqesin, madje, përdorues shenjash në modelet e tyre. Por ideja e një bashkëveprimi ndërmjet folësit dhe dëgjuesit, përfshirja në modele prodhimi ose marrjeje (recepsioni) mbetet me rezerva në përqasjet e reja me orientim psikolinguistik610

606 Shih Stutterheim Von, C., “Einige Prinzipien der Textaufbasis”, Tübingen, Niemeyer, 1997, fq. 50 607 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 47 608 Shih Schwarz, M., “Reference as a process”, Vortrag 16, Laud-Symposium, Duisburg, 1991; shih edhe Schwarz, M., “Accessing semantic information in memory – the mental lexicon as a semi-module”, në Dirven, R. - Vanparys, J., 1995 609 Shih Ogden, C. H. - Richards, I. A., “The meaning of Meaning”, London, Routledge & Kegan Paul, 1923; shih dhe Morris, C. W., “Foundations of the Theory of Signs”, në Neurath, Carnap, Morris, 1938 610 Shih Schwarz, M., “Lexikalische und konzeptuelle Restriktionen beim Verstehen direkter und indirekter Anaphern”, në Hundsnurscher, F. - Weigand, E., “Lexical Structures and Language Use”, vol. II, Tübingen, Niemeyer, 1996, kap. 5-6

. Megjithatë, ata e shpërfillin kryesisht që të dallojnë në mënyrë eksplicite nga njëra-tjetra përqasjet a) dhe b) dhe anojnë më shumë ndaj një nocioni reference ekzistuese, në vend që të guxojnë një përkufizim të ri. Nga kjo, arrihet në paqartësi terminologjike, veçanërisht për shkak të hendekut në rritje që prej viteve 1970 ndërmjet semantikave me


161

orientim formal-logjik dhe me orientim psikologjik, termi referencë gjuhësore përdoret në sistemet e teorisë, që nuk kanë më asnjë lloj pike kontakti.

Ndërkohë që Russell-i611 e pranon referimin si pretendim të ekzistencës dhe të unikalitetit të një objekti612, Von Heusinger e cilëson Russell-in si “përqasja më e parapëlqyer për përcaktueshmërinë ndërmjet semantikës formale edhe sot e kësaj dite” / “the most favorite approach to definiteness among formal semantics even today”613, por ai konstaton se kushti i unikalitetit krijon probleme të pazgjidhshme dhe se përdorimi anaforik dhe deiktik nuk mund të kuptohet me Russell-in614. Pastaj lind pyetja si e mbështet semantika formale këtë përqasje. Ndërsa, te Strawson615 jepet të paktën në mënyrë implicite (të nënkuptuar) mendimi i një veprimi komunikues ndërmjet folësit dhe dëgjuesit: referenca është identifikimi i një objekti për dëgjuesin. Ekzistenca e një objekti të tillë nuk pretendohet, por presupozohet; nuk duhet të jetë dhënë unikaliteti616. Mënyra sii arrihet (materializohet) një identifikim i objektit të referencës në rastin e referencës së përcaktuar, është një nga pyetjet kryesore të kërkimit të referencës. Më tepër si kusht për referencën e përcaktuar, varet nga pritja e folësit që referenti të jetë i identifikueshëm në bazë të kontekstit617

Strawson-i nxjerr në pah që duhet të ketë një marrëdhënie të caktuar ndërmjet objektit, folësit dhe kontekstit (contextual requirement / kërkesa kontekstuale)

. Strawson niset, të paktën, në mënyrë implicite nga ajo që folësi merr parasysh njohuritë e dëgjuesit dhe përfundimi i aktit të referencës mbetet në përgjegjësi të dëgjuesit.

618. Koncepti i aktit të referencës së Strawson-it përgatit konceptimin e Searle619, të referencës si pjesë e aktit të të folurit. Edhe Searle620

611 Shih Russell, B., “On denoting”, Mind, 14, 1905 612 Shih Richter, H., “Indexikalität”, Tübingen, Niemeyer, 1988, fq.152 613 Von Heusingen, K., “Formal aspects of a pragmatic theory of definiteness”, në Baerentzen, P., “Aspekte der Sprachbeschreibung”, Tübingen, Niemeyer, 1995, fq. 82 614 Po aty 615 Shih Strawson, P. F., “On Referring”, Mind, 59, 1950 616 Shih Richter, H., “Indexikalität”, Tübingen, Niemeyer, 1988, fq.153. 617 Shih Mangold-Allwinn, R. - Barattelli, S.- Kiefer, M.-Koelbing, H., “Wörter für Dinge. Von flexiblen Konzepten zu variablen Benennungen”, Opladen: Westdeutscher Verlag, 1995, fq. 20 618 Shih Strawson, P. F., “On Referring”, Mind, 59, 1950, fq.336 619 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969 620 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, :Cambridge University Press”, 1969, fq. 81

e sheh referencën si identifikim. E reja është që dëgjuesi merret parasysh në mënyrë eksplicite dhe gjithëpërfshirëse: folësi merr parasysh njohurit dhe mundësitë e dëgjuesit për të identifikuar një objekt si referent. Për këtë qëllim duhet të jenë përmbushur kushtet e ekzistencës. Për nocionin e ekzistencës, duhet të jetë patjetërt një objekt, të cilit i përket shprehja. Problematike janë rastet e ekzistencës në një bote imagjinare (joreale) dhe shprehjet negative të ekzistencës “Den Weihnachtsmann gibt es nicht” / “ Nuk ekziston babagjyshi i Vitit të Ri” , siç u diskutuan nga Russell se “kryefjalët e shprehjeve të ekzistencës nuk janë treguese (nuk janë referuese). Mosreferueshmëria rrjedh kështu si zgjidhje emergjence, pavarësisht nga struktura, e cila në shprehjet e ekzistencës, si e predikacionet mund të jetë e njëjta” / “Subjekte von Existenzaussagen seien nicht hinweisend (nicht referenziell). Nicht-


162

Referenzialität ergibt sich damit als pragmatische Notlösung unabhängig von der Struktur, die bei Existenzaussagen wie bei Prädikationen dieselbe sein kann”621. Problematike është edhe papërcaktueshmëria preferenciale, e cila lë të hapur ekzistencën e një referenti, që, sipas Schwarz, “Der ehrlicher Finder möge sich melden (wenn es einen gibt)” / “Gjetësi i ndershëm mund të njoftojë (nëse ka një të tillë)”; “Mein Sohn soll nie Germanistik studieren” (in der Leseart “falls ich mal einen Sohn haben sollte) / “Djali im nuk duhet të studiojë kurrë gjermanistikë (në variantin, nëse do të kem ndonjëherë ndonjë djalë)”622. Këto probleme zgjidhen nëse referenca kuptohet si proces mendor dhe, në përputhje me rrethanat, lejon referencën ndaj njësive mendore të ndërtuara. Një shprehje ekzistence negative, si, “Den Weihnachtsmann gibt es nicht”, mund të konceptohet përkatësisht në një predikacion, meqë “referenti mendor Weinachtsmann nuk është një njësi në botën e perceptueshme” / “Der mentale Referent Weihnachtsmann ist keine Einheit der perzeptiven Welt”623

Problematike është që referenca ndodh edhe brenda shprehjes [

dhe “identifikueshmëri” “essential condition” i aktit të referencës, i ngjashëm me “kushtin thelbësor” te aktet ilokutive. Searle e përfshin terorinë e referencës së tij në teorinë e aktit të të folurit.

Referenca është pjesë e aktit propozicional, që përbëhet nga akti i referencës dhe akti i predikacionit: folësi zgjedh një objekt (e identifikon atë), për të cilin thotë diçka.

Björk (liebte Goldie)], gjë që klasifikimi i Searle nuk e merr parasysh624. Kjo i korrespondon parimit të bashkëpunimit të Griece-s. Parimi i identifikueshmërisë dhe ai i ekzistencës përputhen me parimin e shprehshmërisë (expressibility), sipas të cilit, nëse ekziston pikërisht një objekt që ka parasysh folësi, atëherë folësi ka edhe aftësinë t’i referohet atij, d.m.th., t’i mundësojë dëgjuesit identifikimin. Për këtë, si rregull, janë në dispozicion mjete të caktuara sintaksore. P.sh.,., folja tregoj në vend të foljes them është një rast në kufi, sepse parimi i shprehshmërisë i referohet faktikisht shprehshmërisë gjuhësore. Kjo lidhje strukturore mund të jetë një problem për përshkrimin e akteve të referencës, duke qenë se një përdorim deiktik mund të mbishtresojë kufizime brenda strukturës së gjuhës. Si rrjedhojë, nga kushtet e ekzistencës / Existenz dhe të identifikueshmërisë / Identifizierbarkeit625, del se Searle (siç është përhapur në filozofinë e gjuhës që prej Russell-it, më 1905) merret vetëm me referencë në njëjës të përcaktuar. Prandaj ai merr vetëm sende të botës dhe jo objekte të bisedës (nga bota e diskursit) si referentë. Searle626

1

kufizohet vetëm te referencat e përcaktuara në njëjës, sepse vetëm atje ka me siguri unikalitet dhe identifikueshmëri. Kështu përmbushet essential condition për referencën. Shprehje referuese janë:

) Emrat e përveçëm.

621 Shih Russell, B., “On denoting”, Mind, 14, 1905 622 Shih Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 2000 623 Shih Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 2000 624 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969, fq. 95 625 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969, fq. 95 626 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969, fq. 95

Ata duhet të jenë lidhur në mënyrë analitike me vetitë e objektit të cilit i referohen, ose me njohjen konceptuale përkatëse. Kjo duhet të jetë


163

kështu, sepse ndryshe emrat e përveçëm nuk mund t’i shërbejnë identifikimit, duke qenë se nuk kanë (përveç emrave të përveçëm transparentë) kuptim semantik.

2) Shprehjet emërore të përbëra [NP], Der Mann, der rote Haare hat / Burri që ka flokë të kuqe

3) Përemrat 4) Titulli

Nuk jepet unikalitet te emrat në shumës, Kontinuativa Der Schnee / bora dhe emrat kolektivët / Kollektiva, Das Vieh / gjedhët, si dhe referencë e përgjithshme; identifikueshmëria nuk jepet te të papërcaktuarit. Megjithatë, frazat emërore janë referuese me kuptimin e thjeshtë që i referohen një koncepti jashtëgjuhësor. Edhe te Thrane merren parasysh vetëm frazat emërore me referencë sendesh / Dingreferenz

(Papa...). Kështu ai mbulon një fushë dukurish mjaft të ngushtë nga pikëpamja e sotme.

627

“Në karakterizimin e të pashquarve si një makinë…, siç po i referoheshim, unë nuk dua të them që ka një objekt të veçantë për të cilin po mendon folësi si motivim në zgjedhjen e përshkrimit” / “In characterizing indefinites like a car..., as referring, I mean no more than that there is a particular object which the speaker is thinking of as motivating the choise of description”

. Një përkufizim të tillë të ngushtë të referencës, siç është formuar nga Russell dhe Searle, e ofron edhe C. Lyons, por që ajo e zgjeron aq shumë, sa përfshin të pashquarit:

628

Në mënyrë të ngjashme Searle.

629 e përkufizon referencën e Lyons630

Por Lyons

si ngjarje në të cilën vëmendja e dëgjuesit drejtohet në një objekt.

631 e zgjeron nocionin e referencës në referencën jo në njëjës dhe pastaj në referencë të pacaktuar (specifike). Nga ana referuese përdoren shprehje që mund të rimerren në mënyrë anaforike; kjo i korrespondon Karttunen632. Lenz633 thekson që te Lyons634 referenti duhet të jetë specifik në një univers diskursi (konteksti, njohuritë e pjesëmarrësve). Ai kritikon te përkufizimi i përcaktueshmërisë përzierjen e klasifikimit gramatikor dhe të diskursit, që u anulua nga Givon635

627 Shih Thrane, T., “Referential-Semantic Analysis. Aspects of a Theory of Linguistic Reference”, Cambridge, “University Press”, 1980, shih dhe Searle, J. R. “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969 628 Shih Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq. 166 629 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969 630 Shih Lyons, J., “Semantics”, Volumes 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a, fq. 184 631 Shih Lyons, J., “Deixis und anaphora”, në T. Myers, The Development of Conversation and discourse, Edinburgh “Edinburgh University Press”, 1977b, fq. 184 632 Shih Karttunen, L., “Some observations on factivity”, në “Papers in Linguistics” 4, 1971 633 Shih Lenz, F. : “Diskursdeixis im Englischen” Tübbingen: Niemeyer, 1997.: 42f 634 Shih Lyons, J. “Deixis und anaphora”, në T. Myers, The Development of Conversation and discourse, Edinburgh, “Edinburgh University Press”, 1977b, fq. 570v 635 Shih Givon, 1989, 174v, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002; shih edhe Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 43

, pasi referentët e pacaktuar nga ana gramatikore mund të jenë përcaktuar në diskurs, d.m.th., folësi angazhohet për ekzistencën e një referenti të caktuar në universin e diskursit. Në të kundërt. frazat


164

emërore të përcaktuara mund të jenë me referencë të papërcaktuar, si: “Der Letzte macht das Licht aus” / “I fundit mbyll dritën” dhe me Sloppy Identity, si: “Das Steak ist heute zäher als gestern” / “Bifteku është sot më i fortë se dje”636

Përcaktueshmëria e diskursit i korrespondon, gjithashtu, familjaritetit te Christopherson

.

637. Përcaktueshmëria në diskurs nuk nënkupton (sipas Lyons. 1977) që referenti duhet të jetë i identifikueshëm jashtë botës së diskursit për të gjithë pjesëmarrësit. Identifikueshmëria, pra, nuk është cilësi e marrëdhënies shprehje – referent, por rezulton nga cilësitë e situatës, së cilës i përkasin edhe supozimet reciproke për njohuritë e folësit dhe të dëgjuesit638. Në literaturën kërkimore me orientim psikologjik. që prej Searle639

Kripke dhe Donnellan

, referenca konceptohet shpesh në mënyrë eksplicite si një proces në të cilin folësi dhe dëgjuesi bashkëpunojnë.

640 dallojnë speakers reference (referenca e folësit) (=referencë) dhe semantics reference (referenca semantike) (=kuptimi)641

Clark - Murphy.

642 krijojnë termin audience design, si cilësia e shprehjeve për të qenë të prera për dëgjuesin. Clark - Wiles-Gibbs në vend të audience design, flasin për “parimin e përgjegjësisë reciproke” / “ Prinzip der gegenseitigen Verantwortlichkeit”643. Më e vonë, me Lyons644

Duke qenë se supozohet referenca ndaj objekteve të diskursit, nocioni i referencës zgjerohet nga referenca e objekteve në të gjitha njësitë e mundshme të një bote diskursi deri në referencën vendore, kohore, të gjendjes dhe të ngjarjes. Jackendoff

nocioni i referencës me orientim komunikues është zhvendosur me synimin që të mos analizohet më një lidhje e drejtpërdrejtë e gjuhës dhe botës fizike, por një lidhje ndërmjet gjuhës dhe njësive të një bote diskursi specifike të folësit dhe të dëgjuesit, si dhe ndërmjet kësaj bote diskursi dhe botës fizike.

645

Me hyrjen e botës së diskursit në teorinë e referencës dhe të zgjerimit përkatës të nocionit të referencës është e lidhur pasoja që referentët nuk ekzistojnë në mënyrë të

pranon si shprehje preferenciale edhe frazat foljore, frazat ndajfoljore, frazat parafjalore dhe fjalitë, e shprehur ndryshe, të gjitha përveç fjalëve funksionale (fjalë sinsemantike). Kjo shoqërohet, natyrisht, edhe me zgjerimin e sasisë së shprehjeve referuese.

636 Shih Givon, 1993, 215, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 50 637 Shih Christopherson, P., “The Articles: A Study of their Theorie and Use in English”, Copenhagen, Munksgaard, 1939 638 Shih Stenning, K., “Anaphora as an approach to pragmatics”, në Halle, M. - Bresnan, J. - Miller, G., “Linguistic theory and psychological reality”, Cambridge, “MIT-Presss”, 1978 639 Shih Searle, J. R. : “Speech Acts”, Cambridge: Cambridge University Press, 1969. 640 Shih Donnellan, K., “Speaker reference, descriptions and anaphora”, 1978 641 Shih Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 36; shih dhe Richter, H., “Indexikalität”, Tübingen, Niemeyer, 1988, fq. 155 642 Shih Clark, H. H. – Murphy, 1982, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 50 643 Shih Clark, H. H. - Wiles-Gibbs 1986, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 50 644 Shih Lyons, J., “Deixis und anaphora”, në T. Myers, The Development of Conversation and discourse, Edinburgh, “Edinburgh University Press”, 1977b 645 Shih Jackendoff, R., “Semantics and Cognition”, Cambridge, Mass, “MIT Press”, 1983


165

pavarur nga folësi dhe dëgjuesi, por ndërtohen prej tyre dhe mund të ndryshohen mentalisht. Kështu Lenz646, kritikon mospërputhjen që të trajtohet referenca në kuadrin e një teorie komunikimi dhe të mos arrihet në idenë që objektet e referencës formohen fillimisht në komunikim. Schwarz dallon “dy fusha referueshmërie kryesore për shprehjet gjuhësore” / “zwei grundlegende Referentialitätsbereiche für sprachliche Ausdrücke”647, nga njëra anë, fushën e referentëve perceptues në botën e projektuar të përjetuar si reale, duke lëvizur këtu në kuadrin konstruktivist të Jackendoff-it. Për përparësitë e kësaj përqasjeje, në lidhje me formulimet negative ose hipotetike të ekzistencës, shih më sipër sipër në këtë paragraf, të cilat janë të pandryshueshme për ne. Nga ana tjetër, fusha e referentëve mendorë, që lindin nga prodhimi ose riprodhimi i njësie mendore648. Nga kjo rezultojnë aspektet e mëposhtme për një model reference si tek Schwarz649

• Organizimi i bazës së njohurive në kujtesën afatgjatë, këtu veçanërisht (pa-) ndashmëria e njohurive leksikore si bazë e kuptimit të fjalëve të njohurive konceptuale;

:

• Aktivizimi i kësaj baze të njohurive në procesin e referencës, në mënyrë që referenca të paraqitet si një proces, të aktivizohet në njësitë e kujtesës afatgjatë nëpërmjet gjuhës dhe të thirret në kujtesën afatshkurtër nën ndryshime në varësi të situatës, pra të bëhet e ndërgjegjshme; (Jackendoff-i650 sheh në këtë proces një projektim të njësive konceptuale në strukturën sintaksore. Modeli i tij është shumë i thjeshtë për të shpjeguar një ndryshim në varësi të situatës së konceptit të referencës si instancimi në varësi të kotekstit , shembull i njohur: “Zonjë... teatër → aktore” / “ Frau... Theater → Schauspielerin651

• Bashkëveprimi i këtij procesi me procese të tjera kognitive.

).

Pika e fundit është veçanërisht interesante për proceset anaforikë dhe deiktikë të

referencës sipas ndryshimeve dhe të përbashkëtave, sepse në shqyrtimin e deixis ad oculos duhet të jetë dhënë një bashkëveprim me procese perceptimi vizual. Por procesi i referencës kërkon aktivizimin e një përfaqësimi tekstual. Duke qenë se nuk është përcaktuar apriori një proces reference për këtë, në cilat domene mund të gjendet referenti, duhet të merren parasysh dhe të peshohen kundrejt njëra-tjetrës të gjitha informacionet nga të gjitha domenet. Në lidhje me të drejtpërdrejtënë / Direktheit ose jo

646 Shih Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997, fq. 40 647 Shih Schwarz,M., “Kognitive Semantiktheorie und neuropsychologische Realität. Repräsentationale und prozedurale Aspekte der semantischen Kompetenz”, Tübingen, Niemeyer, 1992, fq. 45 648 Shih Schwarz, M., “Accessing semantic information in memory – the mental lexicon as a semi-module”, në Dirven, R. - Vanparys, J., 1995, fq. 463 649 Shih Schwarz, M., “Accessing semantic information in memory – the mental lexicon as a semi-module”, në: Dirven, R. - Vanparys, J., 1995, fq. 465-468 650 Shih Jackendoff, R., “Semantics and Cognition”, Cambridge, Mass., “MIT Press”, 1983 651 Shih Schwarz, M., “Accessing semantic information in memory – the mental lexicon as a semi-module”, në Dirven, R. - Vanparys, J., 1995, fq. 446


166

të drejtpërdrejtën / Indirektheit652

Termat kuptim dhe referencë për fat të keq shfaqen shumë jouniformë (inkonsistentë), në rastin e Frege

e referencës anaforike ose deiktike një model reference duhet të marrë parasysh që sasi më të vogla ose më të mëdha të njohurive konceptuale që mund të hyjnë në proces.

653, madje, të kundërt654

Logjikë (Carnap 1947) ekstension (shtrirja e një nocioni) intension (domethënia, përmbajtja e një nocioni) Linguistikë Potenciali i referencës Frege, 1892 kuptim domethënie

. Në vija të trasha dallohet një nocion i gjerë i kuptimit, i cili përfshin domethënien dhe referencën, p.sh.,., Lyons, 1977, nga një nocion i ngushtë i kuptimit që ndahet nga referenca në kuptimin e tabelës 1

Ogden-Rich, 1923 referencë655, mendim kuptim Brekle 1972 përshkrim kuptim Lyons 1977, referencë denotacion domethënie Black, 1949 Përkufizimi: Referencë ndaj njësisë Marrëdhënie e shprehjeve reale ose konceptuale ndërmjet tyre, sasia e karakteristikave

Tabela 1 : domethënia vs. kuptimi656

Logik (Carnap, 1947) Extension Intension Linguistik Referenzpotenzial Frege, 1892 Bedeutung Sinn

652 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002; shih Consten, M., 2002, fq. 52 653 Shih Frege, G., “Über Sinn und Bedeutung”, në “Funktion, Begriff, Bedeutung. Fünf logische Studien”, Göttingen, Vandenhoeck& Ruprecht, 1892, 1969 654 Shih Ogden, C. H. - Richards, I. A., “The meaning of Meaning”, London, Routledge & Kegan Paul, 1923 655 Reference, përkthimin (1974) Bezug (referencë), por objekti i referimit quhet referent. 656 Shih Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik”, München, Fink, UTB, 1996, fq. 112


167

Ogden-Rich, 1923 Referenz657, Gedanke Bedeutung Brekle, 1972 Bezeichnung Bedeutung Lyons, 1977 Referenz Denotacion Sinn Black, 1949 Definition: Bezug auf reale oder Verhältnis sprachl. Ausdrücke konzeptuelle Einheit untereinander, Merkmalsmenge

Abbildung 1, Sinn vs. Referenz658

Por këtu, bashkohemi me Consten-in, duke mos rënë dakort se as kjo nuk është zgjidhja. Consten-i beson që Frege na implikon me lloje të ndryshme referentësh. Nga njëra anë, si referentë, një perceptim i botës së projektuar (të perceptuar si realë), nga ana tjetër, si domethënie, dy koncepte këto, që në thelb kanë një referencë kohore të ndryshme (po ashtu si koncepti i mëngjesit / Frühstück mund të mos përmbajë vetëm idenë e kafesë dhe të simites, por edhe idenë se në cilën kohë të ditës mund të merren ato, mund të përjashtohen kafet studentore. Fakti që kjo referencë kohore del nga një zbërthim morfologjiko-semantik i kompozitave, nuk mund të fshehë faktin që të dyja konceptet Morgenstern dhe Abendstern mund dhe duhet të konsiderohen me siguri si referentë të ndryshëm. E shprehur ndryshe, përmbajtja semantike e kufizon përdorueshmërinë e një lekseme për një akt reference. Pasi, nëse unë në mbrëmje, me shprehjen: “Shiko aty, ylli i mëngjesit!” / “Schau mal, der Morgenstern!”, i referohem Venusit, kjo nuk duhet të jetë problematike sipas Ferge, duke qenë se referenti është i njëjti si ai i yllit të mbrëmjes / Abendstern, por në këtë rast unë do të isha i çorientuar të

Frege tregon në shembullin e tij Morgenstern / ylli i mëngjesit dhe Abendstern / ylli i mbrëmjes, që edhe në një model reference statik (i pandryshueshëm), referenca a, bëhet një dallim ndërmjet referencës dhe domethënies. Të dyja shprehjet kanë të njëjtën referencë (jo në terminologjinë e tij, por te Lyons, shih tabelën 1), sepse të dyja shprehjet i referohen të njëjtit objekt, domethënë, Venusit.

Por domethënia është e ndryshme, sepse, mendohet që bëhet fjalë për emra të përveçëm të qartë, që, në fund të fundit, tregojnë një domethënie: njëri është një shfaqje në qiellin e mëngjesit, tjetri në qiellin e mbrëmjes, pra një referent, dy përmbajtje kuptimore. Këtu fillon dyshimi: “Mos ndoshta është e kundërta?”. Sipas Consten-it, nëse e emërtojmë Venusin në mëngjes ose në darkë, ky është një dallim në nivelin e të shprehurit konkret (sepse vetëm të shprehurit, jo shprehjet, kanë vend dhe kohë). Pra, ky dallim i përket referencës ose, nëse shkëputesh nga një e shprehur e caktuar, potencialit të referencës. Pjesa e pandryshueshme nga konteksti e kuptimit, domethënia semantike, sipas përkufizimit, nuk mund të preket nga momenti i të shprehurit.

657 Reference, përkthimin,1974, Bezug (referencë), por objekti i referimit quhet referent. 658 Shih Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik”, München, Fink, UTB, 1996, fq.112


168

paktën për sa i përket kohës. Pra, Ferge përpiqet, në mënyrë të pasuksesshme, të mbledhë si përmbajtjen semantike të shprehjes, ashtu edhe kushtet e përdorueshmërisë referuese në termin e domethënies, ndërkohë që termi i referencës mund të plotësohet vetëm me një lidhje statike, të çliruar nga situata shprehje-send659

Në të kundërt, tregohet një përparësi e përqasjeve dinamike,referenca b, të cilat lejojnë një dallim të qartë ndërmjet (→ referencës) e lidhur me situatën / situations-bezogen dhe (→ domethënies, kuptimit semantik) të pandarë nga leksema / lexemin-härent

.

660

Ndërkohë që duket se është relativisht e padiskutueshme që referenca të përfshihet ashtu si edhe kuptimi në semantikë, nuk diskutohet kudo pjesa e pragmatikës në fushën e dukurisë. Kështu, Lyons ia njeh referencën, si dhe domethënien dhe denotacionin, kuptimit deskriptiv (përshkrues), të cilin ai e dallon nga “kuptimi social dhe shprehës” / “sozialer und expressiver Bedeutung”

. Nga kjo del nevoja për një nocion reference të lidhur me situatën, që të hidhet dritë për lidhjen e njohurive semantike dhe pragmatike në aktin e referencës.

661. Duke qenë se të dyja llojet e kuptimit janë dukshëm fusha pragmatike, është logjike që kuptimin deskriptiv t’ia njohim semantikës. Kriter për kuptimin deskriptiv nuk është invarianca e kontekstit, por vlera (rëndësia) e së vërtetës dhe pikërisht kjo është tejet e varur nga konteksti në të shprehurit jotautologjik662 dhe jo të përgjithshëm, siç e tregon shembulli nga Vater, “Augenblicklich regnet es in Köln” / “Në këtë moment po bie shi në Këln”663

Nëse semantika merret me aspektet e pandryshueshme nga konteksti dhe pragmatika me aspektet e varura nga konteksti (çështje më vete është edhe diskutimi i gjerë rreth caktimit të kufijve semantiko-pragmatikë)

. E pandryshueshme nga konteksti është vetëm që fjalia ka një vlerë të vërtete, por jo se cilën vlerë ka. Elementet pragmatike duken se janë vështirë për t’u mbajtur jashtë analizës së kuptimit, çka sjell me vete rrezikun e një nocioni jo të rregullt pragmatike.

664

Në referencën e lidhur me domenet, të dyja llojet e njohurive janë të lidhura veçanërisht ngushtë me njëra-tjetrën, p. sh., të një përemri dëftor, që përmban udhëzim për të plotësuar hapësira informacioni të caktuara në mënyrë kontekstuale. Prandaj aksesi te të gjitha burimet e mundshme të informacionit të njohurive semantike deri te

, referenca a, duhet të jetë, si cilësi statike e shprehjeve, një dukuri semantike e pastër; në të kundërt, referenca b, si dukuri që ndodh vetëm në kontekste konkrete, pragmatike. Në një përkufizim për referencën duhet të merret në konsideratë në mënyrë eksplicite referenca pragmatike. Por kjo nuk do të thotë që të mos merret parasysh semantika, për më tepër, një model reference me orientim receptimi (marrjeje), duhet të sqarojë cilën pjesë kanë njohuritë semantike në identifikimin e një referenti dhe si këto njohuri bashkëveprojnë me njohuritë kontekstuale.

659 Shih Frege, G., “Über Sinn und Bedeutung”, në “Funktion, Begriff, Bedeutung. Fünf logische Studien”, Göttingen, Vandenhoeck& Ruprecht,1892, 1969. 660 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq 54 661 Shih Lyons, J., “Deixis und anaphora”, në T. Myers, The Development of Conversation and discourse, Edinburgh, “Edinburgh University Press”, 1977b 662 Shih Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik”, München Fink, UTB, 1996, fq. 171 663 Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik”, München, Fink, UTB, 1996, fq. 171 664 Shih Levinson, S. C., “Pragmatics”, “Cambridge University Press”, 1983; shih edhe Reis, M., “Grundbegriffe der Semantik”, Köln, 1980


169

perceptimi ndijor duhet të jetë pjesë përbërëse e nocionit të referencës665

Referenca e objektit, siç e përcakton Consten, përfshin “determinimin dhe kuantifikimin” (përcaktimin e sasisë) / Determinierung und Quantifizierung”

. Elementi thelbësor i përbashkët i referencës anaforike dhe deiktike qëndron në atë që bëhet fjalë për lloje reference të shquar. Kështu, në këtë paragraf do të merremi me nocionin (shumë problematik) të shquarsisë dhe kushtet e saj, para se të arrijmë në një përkufizim përfundimtar për referencën.

IV.8.1. Përcaktimi, identifikueshmëria dhe common ground

666. Me kuantifikim / Quantifizierung kuptojmë një përcaktim preferencial me sasiorë Quantoren, si: ein, einer, alle, jeder...667. Vater-i vë në dukje që i kuantifikuar nuk është e njëjtë me i pashquar dhe për këtë jep shembullin: “...nahm eine respektvoll erschütterte Welt Abschied...” (Thomas Mann, “Tod in Venedig”), ku fraza emërore është e kuantifikuar, por e shquar668

Sasiorët kanë një variant specifik dhe një jospecifik: Nina will einen Norwegen heiraten – një të caktuar apo një çfarëdo. Pavarësisht nga kjo, Vater i emërton sasiorët, si: ein, zwei, drei.../ një, dy, tre..., si specifikë, dhe einige, manche, mehrere... / ca, disa, shumë, si jospecifikë

.

669

Ndërsa determinimi / Determinierung, kryesisht, shihet si funksioni më i rëndësishëm referues i nyjës shquese. Adelung

.

670

665 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, kapt. 1.5.6 666 Shih Vater, H., “Referenz und Determination im Text”, në Rosengren, I, “Sprache und Pragmatik”, Lunder Symposium, 1984 667 Sasiorët në kuptimin linguistik, mund të përdoren në mënyrë referuese, ndryshe nga sasiorët në kuptimin logjik. 668 Shih Vater, H., “Referenz und Determination im Text”, në Rosengren, I, “Sprache und Pragmatik”, Lunder Symposium, 1984 669 Shih Vater, H., “Referenz und Determination im Text”, në Rosengren, I, “Sprache und Pragmatik”, Lunder Symposium, 1984 670 Adelung, J. C., “Umständliches Lehrgebäude der Deutschen Sprache zur Erläuterung der Deutschen Sprachlehre für Schulen”, Bd. 1, Leipzig, 1782, fq. 542

vë në dukje se nyja shquese nuk ka vetëm funksion morfologjik (tregimin e gjinisë dhe të numrit), por përcakton edhe emrin, d.m.th., zgjedh nga sasia e referentëve që i përkasin potencialit të kuptimit të emrit njërin prej tyre: “[Me nyjën shquese] mund të përshkruhen një ose më shumë individë nga i gjithë lloji, të cilët parashtrohen si të njohur. Nëse unë, p.sh.,., them, die Blume ist schon aufgebrochen, atëherë lulja është një fjalë emërtuese e llojit, e cila përfshin një sasi të madhe sendesh të ndryshme, por unë kam vetëm një prej tyre në mendje dhe, duke qenë se kjo një mund t’i parashtrohet dëgjuesit si e njohur nga sa më parë, atëherë unë këtë fakt e konstatoj me nyjën [shquese] dhe jam i sigurt që ai me të cilin unë flas, nga gjithë sasia e madhe e sendeve të pavarura që përfshin në vetvete fjala lule, nuk do të gabojë se kë kam unë ndër mend” / “Mann kann [mit dem bestimmten Artikel] ein oder mehrere Individua aus der ganzen Gattung, welche als bekannt voraus gesetzt werden, bezeichnen. Wenn ich z.B. sage, die Blume ist schön aufgebrochen, so ist Blume ein


170

Gattungswort, welches eine groβe Menge einzelner Dinge unter sich begreift, Ich habe aber nur eines derselben in Gedanken, und da dieses eine dem Zuhörer aus dem vorhergehenden schon als bekannt voraus gesetzt werden kann, so bemerke ich diesen Umstand durch den [bestimmten] Artikel, und bin gewiβ, daβ derjenige, mit welchem ich rede, unter der groβen Menge selbstständiger Dinge, welche das Wort Blume unter sich begreift, dasjenige, welches ich im Sinne habe, gewiβ nicht verfehlen wird”671

Në mënyrë të ngjashme me këtë, Adelung kupton edhe referencën gjenerike (të përgjithshme): “Me anë të një fjale emërtuese të llojit mund të përshkruhen si të njohur një ose më shumë individë në llojin e mësipërm dhe të kuptohet e gjithë klasa ose lloji ose të paraqiten si një send i bashkuar i pavarur. “Der Mensch ist sterblich (Njeriu është i vdekshëm)” me këtë përshkruaj nga individët e shumtë që i përfshin fjala “Mensch / njeri”, një të vetëm si të njohur (apo të përmendur më parë), por ama nënkuptoj me këtë të gjithë ata individë që bëjnë pjesë këtu, ose përshkruaj më shumë gjithë klasën si një send të bashkuar e të pavarur” / “Mann kann vermittelst eines Gattungswortes eines oder mehrere Individua auf die vorige Art als bekannt bezeichnen, und doch die ganze Classe oder Gattung verstehen, oder sie als ein einiges selbstständiges Ding darstellen.’Der Mensch ist sterblich’ da bezeichne ich von den vielen Individuis, welche das Wort Mensch unter sich begreift, ein einiges als schon bekannt, verstehe aber alle darunter gehörige Individua, aber bezeichne vielmehr die ganze Classe als ein einiges selbständiges Ding”

.

672

Si referenca e veçantë, ashtu dhe ajo përgjithshme merren në konsideratë edhe me frazat emërore, me të cilat Adelung është më shumë përshkrues se Searle dhe Thrane, të cilët lejojnë vetëm referencën e veçantë

.

673. Adelung674 paraqet (siç është e vetëkuptueshme) një aspekt i cili merret në konsideratë në mënyrë sistematike fillimisht te Searle: Referenca si akt komunikues, e thënë më saktë, bashkëveprimi i folësit dhe dëgjuesit dhe supozimet që bën folësi për njohuritë e dëgjuesit675

Kërkimi i shquarsisë i dyqind vjetëve të mëvonshme ka krijuar një sërë termash të reja, por nuk ka shkuar shumë larg në shpjegimin e referencës së shquar. Supozimi i Adelung që një referencë e caktuar zgjidhet, identifikohet, nga një sasi e madhe referencash, është tejet e diskutueshme. Problematik është shpjegimi se mbi ç’bazë të cilave cilësi të situatës ose të referentit arrihet kjo. Edhe më e ndërlikuar bëhet çështja nga ajo që shquarsia nuk do të thotë patjetër identifikueshmëri. Këtë e tregojnë shembujt

.

671 Shih Adelung, J. C., “Umständliches Lehrgebäude der Deutschen Sprache zur Erläuterung der Deutschen Sprachlehre für Schulen”, Bd. 1, Leipzig, 1782, fq. 542 672 Shih Adelung, J. C., “Umständliches Lehrgebäude der Deutschen Sprache zur Erläuterung der Deutschen Sprachlehre für Schulen”, Bd. 1, Leipzig, 1782, fq. 543 673 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969; shih edhe Thrane, T., “Referential-Semantic Analysis. Aspects of a Theory of Linguistic Reference”, Cambridge, “University Press”, 1980. 674 Shih Adelung, J. C., “Umständliches Lehrgebäude der Deutschen Sprache zur Erläuterung der Deutschen Sprachlehre für Schulen”, Bd. 1, Leipzig, 1782, fq. 543 675 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969


171

e tipave të referencës së shquar, si, Er legt ihr die Hand aufs Knie676 dhe Peter hat sish das Bein gebrochen677

b. Gestern ist mir das Auto kaputt gegangen / Dje mu prish makina (unikale / e vetme, në këtë situatë ka vetëm një që është e mundshme = inklusive/ përfshirëse)

. Bëhet fjalë për raste të veçanta ekskluziviteti, që shprehet normalisht nëpërmjet

pashquarsisë (papërcaktueshmërisë), kur folësi nuk i referohet të gjitha objekteve që i përkasin emërtimit, por nuk është e rëndësishme se cilit prej tyre. Krahaso:

a. Gestern ist mir ein Auto kaputt gegangen / Dje mu prish një makinë. (ekskluzive / përjashtuese, pasi subjekti s’ka shumë makina)

678. Sipas rrethanave, ekskluziviteti mund të shprehet në mënyrë të pashquar ose të shquar, siç e tregojnë shembujt das Knie / das Bein ( gjuri / këmba): Müller traf den Pfosten ( einen Pfosten) / Müller-i takoi postierin (një postier)679. Në këtë rast, ka dy a më shumë postierë, por nënkuptohet vetëm njëri prej tyre, prandaj Hawkins, 1978, këtu parashikon pashquarsi. Në të kundërt, sipas Bisle-Müller680

Në thelb, Hawkins

vendimtar nuk është realiteti, por përfaqësimi kognitiv i referentëve të mundshëm: folësi dhe dëgjuesi e dinë që në të njëjtën kohë mund të takohet vetëm një postier, prandaj nuk është nevoja të theksohet ky fakt. Megjithëse, edhe me një mbështetje të tillë në njohuritë pragmatike vështirësohet një përcaktim i qartë i shquarsisë, sepse mundëson shpjegime të ndryshme dhe ciklike.

681

• në mënyrë anaforike;

ka zhvilluar një klasifikim të përdorimeve të shquara, që në fund të fundit tregon mundësitë pse një referent mund të supozohet se është i njohur dhe të lokalizohet / të veçohet, domethënë:

• në përdorim situativ të drejtpërdrejtë (imediate situation use = deiktik, por duke përfshirë referentët jo të perceptueshëm, si në Warnung vor dem Hund, një tabelë paralajmëruese që i referohet pranisë së qenit në situatën e drejtpërdrejtë, nëse ai nuk shihet apo nuk dëgjohet). Nuk është joproblematike të barazohen raste të tilla të deixis ad oculos, sepse, sipas Schwarz682

676 Shih Löbner, S., “Definites“, “ Journal of Semantics” 4, 1985, fq. 304 677 Shih Mangold-Allwinn, R. - Barattelli, S.- Kiefer, M.-Koelbing, H., “Wörter für Dinge. Von flexiblen Konzepten zu variablen Benennungen”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1995, fq. 21 678 Shih Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978; shih Bisle-Müller, H., “Artikelwörter im Deutschen. Semantische und pragmatische Aspekte ihrer Verwendung”, Tübingen, Niemeyer, 1991; shih Mangold-Allwinn, R. / Barattelli, S./ Kiefer, M./Koelbing, H. : “Wörter für Dinge. Von flexiblen Konzepten zu variablen Benennungen”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1995, fq. 29 679 Shih Mangold-Allwinn, R. - Barattelli, S.- Kiefer, M.-Koelbing, H., “Wörter für Dinge. Von flexiblen Konzepten zu variablen Benennungen”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1995, fq. 29 680 Shih Bisle-Müller, H., “Artikelwörter im Deutschen. Semantische und pragmatische Aspekte ihrer Verwendung”, Tübingen, Niemeyer, 1991 681 Shih Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978 682 Shih Schwarz, M., “Accessing semantic information in memory – the mental lexicon as a semi-module”, në Dirven, R. - Vanparys, J., 1995, fq. 463

, kemi të bëjmë me tipa krejt të


172

ndryshëm referentësh: nga një anë, me referentë perceptues dhe, nga ana tjetër, me referentë mentalë.

• në mënyrë asociative-anaforike. Kjo marrëdhënie bazohet në njohuritë konceptuale që ndahen nga folësi dhe dëgjuesi. Emërtimi si anaforik është i përligjshëm përderisa ka një pikë lidhjeje në tekstin e mëparshëm, përmbajtja përshkruese e të cilit siguron aktivizimin e njohurive konceptuale përkatëse (wir kamen in eine Stadt... das Rathaus/ der Bürgermeister.../ ne erdhëm në një qytet..., bashkia/ kryebashkiaku...).

Përkundrejt kësaj qëndron: • “larger situation use”; një referim ndaj njohurive të folësit a të dëgjuesit, që nuk

lidhet pas referencave në tekstin e mëparshëm (die Polizei, das Wetter/ policia, moti si pjesë të njohura të ‘larger situation’, pra bota e jetës së folësit dhe të dëgjuesit). Termi bën të qartë që Hawkins i konsideron njohuritë përkatëse të diskursit të folësit dhe të dëgjuesit si pjesë e situatës së referencës. Vater683

Çështja që trajton Consten-i, dallimi apo mosdallimi i referencës anaforike dhe deiktike, tregohet këtu e mishëruar në problematikën e shquarsisë: Të dyja janë karakteristika në varësi të situatës të identifikueshmërisë, e cila mund të dallohet sipas llojeve të njohurive të përfshira. Njëkohësisht del, përveç diferencimit sipas njohurive tekstuale vs. Perceptuese, një diferencim i dytë, pikërisht ai i identifikueshmërisë së drejtpërdrejtë dhe jo të drejtpërdrejtë (asociative, abstrakte, larger situation). Me terma të tjera kjo gjendet edhe te C. Lyons

e përshkruan termin e tij abstrakt-situativ si “jo shumë të përshtatshëm / nicht ganz glücklich”, por, megjithatë. ky term përçon që e përfshira është një pjesë e situatës, por jo e arritshme në mënyrë të drejtpërdrejtë (p.sh.,., vizualisht ose tekstualisht).

684

• Prania fizike ose lidhja tekstuale . Identifikueshmëria mund të rezultojë nga:

• “common ground” ose “familjariteti” (Christopherson, 1939)685. Kjo është përsëri e dallueshme nga njohuritë e situatës vs. njohurive të përgjithshme / situational vs. gjeneral knwoledge686

Termi common ground gjendet tek Clark / Murphy.

687

683 Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik”, München, Fink, UTB, 1996, fq.131 684 Shih Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq. 2-7 685 Nocioni i familjaritetit i Christophersen, P., “The Articles: A Study of their Theorie and Use in English”, Copenhagen, Munksgaard, 1939, i cili nuk duhet të ngatërrohet me atë të Heim, I., “The semantics of definite and indefinite noun phrases”, University of Mass., Amherst, 1982, familjariteti nga përmendja e mëparshme në diskurs, që rrjedh nga anaforiciteti 686 Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq. 4 687 Shih Clark/ Murphy, 1982, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002

, ku ata përshkruan njohuritë e përbashkëta të folësit dhe të dëgjuesit. Sipas Clark/ Murphy, referenca e shquar lejohet, nëse folësi beson që dëgjuesi mund ta përcaktojë qartë referentin në bazë të common


173

ground-it. Nëse dëgjuesi ia atribuon këtë besim folësit, do të përpiqet (nëse është e nevojshme) nëpërmjet përfundimeve, të gjejë referentin brenda common ground688

Po kur është diçka common ground? Në përgjigje të kësaj pyetje, siç e japin Clark/ Murphy, nuk gjejmë përsëri më shumë gjëra të tjera se kategoritë e Hawkins-it

.

689

• Folësi dhe dëgjuesi janë pjesë e një bashkësie (kulturore). Ky është kushti paraprak për “larger situation use” të Hawkins-it.

:

• Afërsia fizike (physical co-presence), çka përfshin afërsinë fizike të kujtuar në mënyrë të përbashkët, pra që shkon përtej fushës treguese të përbashkët sipas Bühler-it dhe kështu përtej deixis ad oculos-it. Kështu, ky koncept i përket “imediate situation use” te Hawkins-it.

• Afërsia gjuhësore. Referim ndaj pjesëve të mëparshme të diskursit, pra anafora, eventualisht, duke përfshirë anaforën asociative. Problemi më i madh i common ground dhe i përqasjeve të ngjashme është që

bazohen në supozime për njohuritë konceptuale (që janë të përbashkëta për folësin dhe dëgjuesin në një situatë të caktuar). Por kjo është shumë e vështirë për t’u kategorizuar dhe për t’u renditur në mënyrë universale. Kështu, Mangold-Allwinn690 e shohin problemin që, nëpërmjet përfshirjes së njohurive të përbashkëta të folësit dhe të dëgjuesit, bëhet e pamundushme të formulohen kushte të verifikueshme për referencën e shquar. Koncepti i paqartë i njohurive për botën / Weltwissen nuk na jep të dhëna se çfarë informacioni i vjen në ndihmë dëgjuesit dhe me çfarë peshe. Ky është një problem themelor i konceptit sqarues të ndërveprimit / Interaktivität691, larger situation, shared set of objekt692, common ground dhe përfaqësimit të diskursit693

688 Shih Mangold-Allwinn, R. - Barattelli, S. - Kiefer, M. - Koelbing, H., “Wörter für Dinge. Von flexiblen Konzepten zu variablen Benennungen”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1995, fq. 25 689 Shih Mangold-Allwinn, R. - Barattelli, S. - Kiefer, M. - Koelbing, H., “Wörter für Dinge. Von flexiblen Konzepten zu variablen Benennungen”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1995, fq. 26 690 Shih Mangold-Allwinn, R. - Barattelli, S. - Kiefer, M. - Koelbing, H., “Wörter für Dinge. Von flexiblen Konzepten zu variablen Benennungen”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1995, fq. 27 691 Shih Marslen-Wilson, W. - Tyler, L. K., “Towards a psychological basis for a theory of anaphora”, në Kreiman, J. / Ojeda, A., “Papers from the parasession on pronouns and anaphora”, “Chicago Linguistic Society”, 1980 692 Shih Sgall P. - Hajiova, E. - Benesova, E., “Topic, Focus and Generative Semantics”, Kronberg, 1973; Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978 693 Shih Strohner, H., “Textverstehen. Kognitive und kommunikative Grundlagen der Sprachverarbeitung”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1990

. Për përkatësinë në një bashkësi, ku përfshihen njohuritë përkatëse të rëndësishme për aktin e referencës, ndërtohen konstrukte të ndryshme. Kështu, nuk mund të shmanget në të gjitha këto përqasje një farë cirkulariteti: “Një frazë nominale mund të jetë e shquar, nëse referenti i saj i përket common ground-it, që ky është ai rast, e shoh te ajo që fraza emërore është e


174

shquar... / Eine NP kann definit sein, wenn ihr Referent zum common ground gehört – dass dies der Fall ist, dass die NP definit ist...”694

Një problem tjetër i përket kategorizimi të këtyre njohurive të common ground-it. Për shembull, C. Lyons-i

. Nëse problemi i njohurive për botën, që është po ashtu kompleks, nuk mund të shmanget, atëherë duhet të shihet, ndryshe nga përqasjet e përmendura, përkatësia e konceptit të referencës në një common ground, të paktën jo si i mjaftueshëm, por si një kusht i domosdoshëm për shquarsinë.

695

Behagel-i

diskuton ndryshimin ndërmjet një unikaliteti individual, të lidhur me situatën dhe një unikaliteti të vlefshëm, pavarësisht nga situata, si, p.sh.,.: “der Hund muss mal raus” / “qeni duhet të dalë përjashta” (në këtë rast, kemi qenin e vetëm që njohin folësi dhe dëgjuesi) kundrejt, die Welt, der Papst, die Sonne / bota, papa, dielli. Por vetë këta shembuj për unikalitetin e pavarur nga situata janë të përcaktuara vetëm, p.sh.,., për një kohë të caktuar (papa i tanishëm) ose një sistem diellor të caktuar (dielli ynë).

696

C. Përgjithësimet: për sa më sipër, trupat qiellorë morën nyjën shquese : die Sonne / dielli, der Mond / hëna, stinët e vitit; muajt...; erërat: der Föhn / feni..., sëmundjet: der Typhus / tifoja...; lojërat: das Kegeln / bouling, das Tanzen / kërcimi; pijet: das Bier, der Wein; nocionet e përgjithshme: die Ewigkeit / përjetësia, das Gewissen / ndërgjegjja...”

vëren për konceptin e tij të anaforës së përgjithshme / allgemeinen Anaphora, që, sipas termave të sotëm, përfshin referencën gjenerike (të përgjithshme) dhe unikale, se “familjariteti i një dimensioni, në të cilin bazohet anafora e përgjithshme, mund t’i referohet një publiku me shtrirje shumë të ndryshme. Konkretisht, kemi tri raste:

A. Një personi të vetëm. B. Një rrethi të caktuar personash, p.sh.,., familja, kështu që, der Vater, die Alte,

das Madl / babai, e moshuara, vajza janë dimensione të njohura ose në fshat, në qytet, land, në të cilat der Lehrer, der Pfarrer, der Bürgermeister, der Großherzog / mësuesi, prifti, kryetari i bashkisë, duka i madh mund të jenë objekt i bisedës.

697

Von Heussinger-i mendon se, nëse kjo kritikë, mund t’i duket dikujt si tepër e hollë dhe mbahet te dallimi i njohurive individuale dhe kolektive, do të ketë vështirësi me vendosjen e saktë të kufijve. Duhet,- thekson ai,- vetëm të zvogëlojmë në mënyrë të

. Siç e tregon kjo larmi shembujsh, Behagel-i këtu ka menduar vetëm për tërësinë e

një bashkësie gjuhësore, sepse ai nuk ka pranuar që feni, tifoja, kërcimi dhe birra janë po ashtu koncepte universale si dielli. Kështu, është më e logjikshme të pranohet nga A deri te C një vazhdimësi në tërësinë e grupit, për të cilin një referent është i vetëm, ashtu siç nënkuptohet brenda kategorisë B. Gjithashtu, duhet të sqarohet se një grup i tillë nuk është një njësi e pandryshueshme sociale ose kulturore, por një njësi që formohet në bazë të situatës së referencës.

694 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 59 695 Shih Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq. 8 696 Shih Behagel, O., “Deutsche Syntax”, Bd. I, Heidelberg, Carl Winter, 1923 697 Shih Behagel, O., “Deutsche Syntax”, Bd. I., Heidelberg, Carl Winter, 1923, fq. 44; shih edhe Heinrichs, H. M., “Studien zum bestimmten Artikel in den germanischen Sprachen”, Beiträge zur deutschen Philologie, Bd.1, Gieβen, W. Schmitz, 1954, fq. 27


175

përshkallëzuar fushën në të cilën një referent është i vetëm, kështu tregohet një vazhdimësi sipas situatës, nga i pavarur deri në individual698. Fakti, që folësi dhe dëgjuesi gjenden në të njëjtin sistemi diellor dhe mund t’i referohen kështu në mënyrë të shquar diellit të tyre, nuk duhet parë si i kushtëzuar nga situata, por vetëm sepse është një karakteristikë e situatës, që, sipas gjendjes së tanishme të teknikës, është gjithmonë e zënë. Në një botë teksti science-fiction / fantashkence mund të jetë krejt ndryshe. Po ashtu, me unikalitetin brenda një common ground-i shpjegohet edhe referenca e shquar si der Bundeskanzler / kancelari, gjë që për një rreth të madh folësish dhe dëgjuesish të mundshëm do të ishte një referencë e vetme. P.sh.,., për gjermanër, por jo më nëse këtë rreth e shtrijmë përtej Gjermanisë edhe në Austri (pasi bëhen dy kancelarë)699

Ndryshimi gjendet vetëm nga ana sasiore dhe shkallëzimi / quantitativ und skalar”

. Nuk ka ndryshim cilësor ndërmjet karakteristikave të situatës, ku gjendesh nga ana hapësinore dhe/ose me mendime brenda sistemit tonë diellor, brenda Gjermanisë, brenda të njëjtit qytet (në këtë rast Oberbürgermeister / kryetari i parë i bashkisë bëhet i vetëm) ose edhe në një mjedis ku bëhet fjalë vetëm për një qen të caktuar si referent.

700

Löbner dhe Russell

, domethënë në përcaktimin e hapësirës ose të rrethit, në të cilin diçka do të vlente si common ground. Si rezultat i kësaj analize, Consten-i niset nga ajo që çdo njohuri që përfshihet në aktin e referencës, mund të përshkruhet si “situativ”. Atij i duket i arsyeshëm vetëm një dallim ndërmjet njohurive të transmetuara tekstualisht dhe jo tekstualisht.

IV.8.2. Identifikueshmëria dhe unikaliteti

701, përfaqësojnë nocionin specifik për situatën e unikalitetit (të së vetmes), kështu kritika e tyre qëndron në faktin që ngatërrohen termat: unikalitet “uniqueness” dhe jo-ambiguitet (njëkuptimësia) “non-ambiguity”702. Përkundrazi, përdorimi i uniqueness i C. Lyons-it703 duket se përfshin si unikalitetin (a), ashtu edhe joambiguitetin (b) të Löbner-it: (a) Në një situatë të caktuar reference ka vetëm një entitet, që mund të mendohet; (b) Lyonse quan edhe shkallën sipërore uniqueness. 704

Unikaliteti është një cilësi e rastësishme e një shprehjeje, që në një situatë të caktuar shkon vetëm një referent

705

698 Shih Von Heusinger, K., “ Definite Kennzeichnung, Anaphora und Salienz”, “Linguistische Berichte”, 163, 1996, fq. 202 në kritikën e tij ndaj kushtit të unikalitetit 699 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq 60-61 700 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq 60 701 Shih Löbner, S., “Definites“, “ Journal of Semantics “ 4, 1985; Russell, B., “On denoting”, Mind, 14, 1905 702 Shih Löbner, S. “Definites“, “ Journal of Semantics”, 4, 1985 703 Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq.7 704 Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq. 9 705 Shih Löbner, S., “Definites“, “Journal of Semantics” 4, 1985, i cili flet për koncept në shembujt e tij, por herë pas here ngatërrohet nëse e ka fjalën për shprehje apo për koncepte

. Kjo nënkupton një referim ndaj njohurive të folësit dhe të dëgjuesit në situatën përkatëse. Kështu, fraza emërore “eine Frau mit roten Haaren / një grua me flokë të kuqe” është e vetme në një grup në të cilin ka vetëm një


176

grua të tillë. Në të kundërt, joambiguiteti (njëkuptimësia) është i pandarë nga shprehja, si në “die älteste Frau aus der Gruppe / gruaja më e vjetër e grupit”706. C. Lyons-i thekson në këtë kontekst, se nyja e pashquar është e papajtueshme me shkallën sipërore. Kjo na duket e diskutueshme, të paktën për gjermanishten. Një fjali, si, “In der Zeitung stand etwas von einer der ältesten Frauen Deutschlands...” / “Në gazetë kishte diçka për një nga gratë më të moshuara të Gjermanisë...”, është e saktë nga ana gramatikore dhe e pranueshme. Ajo do të thotë që folësi nuk di diçka më të saktë për referentin, prandaj referenti, megjithëse joambig nga ana semantiko-logjike, mund të mos interpretohet si i vetëm. Kjo mund të sqarohet me supozimin e Vater-it, që nyja e pashquar nuk tregon pashquarsinë, por e lë të paspecifikuar këtë karakteristikë707. Në këtë mënyrë joambiguiteti është një koncept semantik që mund të integrohet në nocionet e referencës statike, ndërsa unikaliteti përfshin faktorë pragmatikë dhe paramendon një nocion reference dinamike. Por me një nocion (të çfarëdolloji) të unikalitetit nuk i jepet përgjigje pyetjes së bërë në fillim se çfarë e mundëson referencën e shquar dhe çfarë e bën të identifikueshëm një referent. C. Lyons-i708

(278) “I’ve just been to a wedding. The bride wore blue” / “Sapo isha në një dasëm. Nusja ish veshur me blu”

thekson që, në shumë raste, të cilat sipas Hawkins-it, janë asoziative-anaforike, ose, sipas terminologjisë, të tërthorta anaforike, ose, ndryshe, të lidhura me situatën, nuk përcaktohet referenti. Këtu referenti është në kontekstin përkatës i vetëm, por i papërcaktueshëm:

709

Referenca e shquar the bride te (278) është e suksesshme, sepse dëgjuesi e di që dasmat përshijnë nuse dhe nxjerr përfundimin e natyrshëm që referenca është ndaj nuses në një dasmë të veçantë të sapopërmendur. Por a është e saktë të themi që dëgjuesi e identifikon referentin në kuptimin e vërtetë? Ai ende nuk e di kush është ajo ose nuk di asgjë për të. Nëse e pyesim më vonë se kush u martua në mëngjes, ai nuk do të ishte në gjendje të thoshte në bazë të shembullit (278), edhe nëse të sapomartuarit i kalojnë para në rrugë ditën e nesërme, ai nuk do ta njohë si personin e referuar / The definite reference the bride in (278) is successful because the hearer knows that weddings involve brides, and makes the natural inference that the reference is to the bride at the particular wedding just mentioned. But is it accurate to say that the hearer identifies the referent in any real sense? He still does not know who she is or anything about her. If asked later who got married that morning he would be in no position to say on the basis of [(278)], and if he passes the newly-wed in the street the next day he will not recognise her as the person referred to”

.

710

“Një përdorim i shquar është i mundshëm sepse e marrim të mirëqenë që operacionet përfshijnë anestezistë. Por është e qartë, nga sa u tha te (279), që folësi nuk

. Një shembull tjetër , po ashtu te C. Lyons-i, është: (279) Infermierja duke hyrë në sallën e operacionit : "Pyes veten kush është

anestezisti sot."

706 Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq. 9 707 Shih Vater, H. : “Referenz und Determination im Text”. Në:: Rosengren, I. “Sprache und Pragmatik”, Lunder Symposium, 1984 708 Lyons, C.: “Definiteness”, Cambridge: Cambridge University Press, 1999, fq. 7 709 Shih Lyons, C.: “Definiteness”, Cambridge: Cambridge University Press, 1999. 710 Lyons, C.: “Definiteness”, Cambridge: Cambridge University Press, 1999, fq. 7


177

mund ta identifikojë referentin e frazës emërore të shquar dhe nuk pret detyrimisht dëgjuesin të jetë në gjendje të bëjë këtë. Të dy pjesëmarrësit e dinë që është ose do të jetë një individ i tillë, por ky nuk është identifikim” / “A definite is possible because we take it for granted that operations involve anaesthetists. But it is clear from that is said in (279) that the speaker cannot identify the referent of the definite noun phrase, and does not necassarily expect the hearer to be able to. Both participiants know there is or will be such an individual, but that is not identifikation”711

Pra, referenca e shquar, sipas C. Lyons, nuk duhet të barazohet me përcaktueshmërinë, por duhet të përfshijë identifikueshmërinë dhe unikalitetin. Një variant tjetër i referencës së shquar, inkluziviteti (përfshirja), sipas C. Lyons

.

712 mund të përmblidhet së bashku me unikalitetin në një koncept të vetëm. Sipas Hawkins-it713 dhe C. Lyons-it, kemi inkluzivitet nëse i referohemi një tërësie objektesh (me emra përmbledhës ose në shumës): Ich habe das Geschirr abgewaschen/ ?# ... aber nicht alles./ I lava enët..., por jo të gjitha714

Një dokument tjetër për një koncept të unifikuar vjen nga kërkimi gjuhësor krahasues. Kështu, C. Lyons-i

. Në një shembull, si më lart, referenti unikal (nusja) është, njëkohësisht, tërësia e

sasisë së referentëve të mundshëm, sepse kjo përmban vetëm një person. Kështu, nuk do të kishte ndryshim nëse shquarsinë në këtë shembull e shpjegojmë me referencë inklusive ndaj tërësisë së referentëve të mundshëm ose me referencën unikale. Kjo mund të duket sikur ka shkuar shumë larg, por gjithsesi është përpjekje për të arritur në një koncept të njësuar të shquarsisë. Bashkimi i koncepteve unikalitet dhe identifikueshmëri do të ishte i përshtatshëm për të arritur në një koncept të njësuarr të shquarsisë, pa u dashur të përshkruajmë kushtet për referencën e shquar vetëm nëpërmjet një koncepti common ground me prirje për cirkularitet (qarkore) dhe shumë të vështirë për t’u përcaktuar.

715

(280) Gib mir mal den Schraubenschlüssel / Folësi punon me një dado (në këtë situatë folësi punon me një dado). Pra, në kutinë e veglave, që i përket fushës treguese të folësit dhe të dëgjuesit, ka shumë çelësa, por vetëm njëri prej tyre ka madhësinë që përkon me dadon që po punohet)

dallon se nuk ka ndonjë gjuhë në të cilën konceptet identifikueshmëri dhe unikalitet të leksikalizohen në mënyrë të ndryshme, por, në fakt, pikërisht kjo duhet pritur nëse do të ishin me të vërtetë koncepte të ndryshme. Ndonëse ka edhe raste, në të cilat të dyja konceptet janë të ndarë qartë. Në shembujt e mëposhtëm, sipas C. Lyons-i, ka identifikueshmëri të shpjegueshme përsëri vetëm nëpërmjet njohurive të situatës, por nuk ka unikalitet ose inkluzivitet:

716

711 Lyons, C.: “Definiteness”, Cambridge: Cambridge University Press, 1999, fq.7 712 Lyons, C.: “Definiteness”, Cambridge: Cambridge University Press, 1999, fq.12 713 Shih Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978 714 Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq. 12 715 Shih Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq. 158 716 Shih Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq. 14

. (281) Mach mal das Fenster zu / Mbylle dritaren! (Situata: në dhomë ka disa dritare, por vetëm njëra prej tyre është e hapur.)


178

Consten nuk është dakord me këtë interpretim të shembujve. Ai përpiqet të paraqesë fakte që unikaliteti (po ashtu si identifikueshmëria) ekziston gjithmonë vetëm në lidhje me situatën. Situata bën një përcaktim të përzgjedhjes nga masa e referentëve të mundshëm, kështu që brenda një situate (e cila mund të kufizohet nga ana hapësinore, personale ose konceptuale), por nuk mund të shihet absolutisht, një referent është i vetëm717. Larson-Segal718 flasin në këtë kuadër për domain selection / domosdoshmërinë e një përzgjedhje domenesh, që mund të mendohen si përzgjedhje nga një sërë rrathësh koncentrikë, kjo karakterizon edhe shprehjen ‘origo’ deiktike primare si: hier (në këtë qoshe të dhomës/ në këtë qytet/ në këtë planet/ në këtë sistem diellor), tani (në këtë sekondë, ... në periudhën që ekziston sistemi ynë diellor). Sipas tyre,“Sugjerimi këtu është që kur përdorim të shquarit, domeni i kuantifikimit nuk është tërë universi, por një nëndomen i tij që është mjaftueshëm i vogël për të lejuar vetëm një gjë për të plotësuar një nominal” / “The proposal here is that when we use definites, the domain of quantification is not the universe at large, but rather a subdomain of it that is small enough to allow just one thing to satisfy a nominal719

Në shembullin (281) domeni përkues i referencës është sasia e dritareve të hapura, të cilat gjenden në fushën treguese të folësit; në shembullin (280) është sasia e atyre çelësave që shkojnë me dadon që gjendet në qendër të vëmendjes. A ndihmon më tej kjo? Larson - Segal pranojnë: “Nuk ka rëndësi sesi folësi ose dëgjuesi e konceptojnë domenin; thjesht duhet të jetë e qartë cili është domeni” / “It doesn’t matter how speaker or hearer conceive of the domain; it simply has to be clear what the domain is”

”.

720

Dhënia e situatës (mënyrë joreflektuese) kuptohet në atë mënyrë, se bëhet fjalë pikërisht për anestezistin që merr pjesë në operacionin e ardhshëm. Por, gjithashtu, është

. Pra, duket se për një model reference psikologjike shpjegimi nuk është i përshtatshëm, sepse për këtë ka rëndësi sesi i gjejnë folësi dhe dëgjuesi domenet përkuese të referencës.

Një domen reference me shtrirje të paparashikuar krijon këtë barsoletë: “Sie glauben nicht, wie leid uns das tut, aber wir haben gestern in all der Hektik das falsche Bein amputiert” / “Nuk e besoni sa keq na vjen, por dje me gjithë atë nxitim kemi prerë këmbën e gabuar” (revista “Stern”, 51/1999, 98). Barsaleta shoqërohej atje me një skicë, nga e cila kuptohej se këto fjalë ia drejtonte mjeku pacientit.

Kemi arritur përsëri te problemi i cirkularitetit ose rastësia që Consten-i ka kritikuar në lidhje me përqasjen e commoun ground. Ndër të tjera, për çdo shprehje është e mundshme një sasi e ndryshme domenesh në varësi të pjesëve përbërëse të situatës që konsiderohen vendimtare. Kështu, le t’i kthehemi edhe njëherë shembullit të Lyons-it, që trajtuam më sipër: (279) “(Nurse entering operating theatre) I wonder who the anaesthetist is today” / “(Infermierja duke hyrë në sallën e operacionit) Pyes veten kush është anestezisti sot”.

717 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, kapt 1.5.4 718 Shih Larson, R.- Segal, G., “Knowledge of meaning. An introduction to semantic theory”, Cambridge, MIT-Press, 1995, fq. 332 719 Shih Larson, R. - Segal, G., “Knowledge of meaning. An introduction to semantic theory”, Cambridge, “MIT-Press”, 1995, fq. 332 720 Shih Larson, R. - Segal, G.,“Knowledge of meaning. An introduction to semantic theory”, Cambridge, “MIT-Press”, 1995, fq. 332


179

e mundshme, ngasa mund të dihet që infermierja e ka zakon të joshë përditë një anestezist, që folësja pyet veten se kë anestezist do të joshë infermerja në atë rast. Edhe këtu është dhënë unikaliteti, por sasia e referencës është një tjetër. Pra, ndonëse përcaktohet sasia e referentëve të mundshëm, nga e cila zgjidhet referenti i vetëm, edhe në bazë të njohurive të situatës, në fakt, referenti nuk bëhet i ditur. Këtu nuk qartësohet nëse bëhet fjalë te anestezistja jonë vetëm për anestezistët e pavijonit të saj, për ata të spitalit apo të të gjithë qytetit. Kështu, një vendim ndërmjet njërit nga variantet e ndryshme rezulton vetëm nga ajo se cili fragment i njohurive për situatën e dëgjuesit aktivizohet më fort. Pra, njohuritë që për çdo operacion paraqitet një anestezist ose njohuritë për zakonin e folëses721

Larson - Segal theksojnë se “Nocioni i rëndësishëm është, duhet pranuar, asnjë nuk është shumë i qartë… Nuk jemi në dijeni të ndonjë përgjigjeje parimore ndaj këtyre pyetjeve” / “The relevant notion is, one must admit, none too clear... We are not aware of any principled answers to these questions”

. Duke përmbledhur çka trajtuam, mund të shtrojmë pyetjet: (1) “Nga cilat procese

kufizohen domenet?” dhe (2) “Si bashkëveprojnë ose konkurrojnë komponentët e njohurive të situatës?”.

722

Së pari, mund të nisemi, si, p.sh., sipas Lyons

. Pikërisht, ky problem i bashkon gjithsesi konceptet të identifikueshmërisë dhe të unikalitetit. Në të dyja rastet referenti është i përcaktueshëm në bazë të faktorit të situatës, e cila mund të mos paraqesë problem për dëgjuesin dhe folësin, por për gjuhëtarët një problem të madh.

IV.8.3. Shquarsia, anafora dhe deiksisi

Në kërkimin për një koncept përkufizimi të njësuar, hasim në mënyrë të pashmangshme problemin e kategorizimit të faktorëve të situatës, sepse ky është kushti për supozimet përgjithësuese në kuadrin e një modeli të referencës si proces. Te kjo vlen (përkohësisht) kategorizimi më i qartë i dallimit të faktorëve tekstualë dhe jotekstualë. Ky faktor e ka çuar kërkimin e deritanishëm në zgjidhje në dukje të kundërta:

723 dhe Clark / Marshall724, nga identifikueshmëria e perceptueshme dhe të konsiderojmë kështu referencën deiktike të drejtpërdrejtë të sendeve si rastin bazë të shquarsisë. Përdorimet e tjera të shquara do të rrjedhin nga kjo (një këndvështrim që sugjerohet nga prejardhja etimologjike e nyjave shquese dhe të përemrave vetorë nga përemrat dëftorë725). Fraurud-i726

721 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 64 722 Larson, R. - Segal, G., “Knowledge of meaning. An introduction to semantic theory”, Cambridge “MIT-Press”, 1995, fq. 332 723 Shih Lyons, J., “Deixis and the source of reference”, në Keenan, E., “Formal semantics of natural language”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1975 724 Shih Clark, H. H. - Marshall, C. R., “Definite reference and mutual knowledge”, te Joshi, A. K. - Webber, B. L. - Sag, I.A., “Elements of discourse understanding”, New York, “Cambridge University Press”, 1981 725 Shih Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer, 1869b, fq. 316, 401 726 Shih Fraurud, 1988, vepër e cituar tek Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002

e mbështet këtë


180

mendim nga ana sasiore me një analizë korpusi, ku dy të tretat e të gjitha frazave emërore nuk janë anaforike. Që te Bühler-i, siç edhe e kemi përmendur, kjo përqasje përdoret për një përshkrim sistematik të referencës së lidhur me domenet, ku koncepti fillestar i deiksisit ad oculos zgjerohet me raste si deiksis phantasma dhe, me kufizime, si anaforë727

Shquarsia (më saktë, nyja shquese), sipas Löbner-it, tregon se një frazë emërore mund të përdoret në mënyrë funksionale (vs. ‘nga ana e llojeve’)

.

728, p.sh., për përdorimin nga ana e llojeve, “Dies ist ein Bett, kein Sofa” / “Ky është një krevat, jo një divan”; për përdorimin funksional, “Dies ist mein Bett”/ “Ky është krevati im” (këtu referenti mund të jetë edhe një divan që përdoret si shtrat). “Konceptet funksionale” dyvendëshe (“FC2”) – ku më shumë nënkuptohen shprehjet sesa konceptet, kanë vende argumentesh [të hapura] për zotëruesin dhe situatën (si die rechte Hand / dora e djathtë, ku është e hapur çështja, si dora e djathtë e kujt, ashtu edhe në bazë të cilave karakteristikave të situatës është e identifikueshme ajo. Në të kundërt, konceptet funksionale njëvendëshe (“FC1”) kanë vetëm një vend të hapur për situatën Marys rechte Hand / Dora e djathtë e Mary-t729. Përqasja e Löbner-it mund ta kapë mirë referencën deiktike dhe është e qartë kundër (si DRT) që t’ia atribuojë shquarsinë anaforicitetit730. Prejardhja deiktike e nyjës së shquar tregohet në atë që ajo e lidh frazën emërore me një argument situate731. Tipi-koncept (nga ana e llojeve/ nga ana lidhore) dhe statusi anaforik vs. deiktik i referencës i atribuohen frazës emërore nëpërmjet statusit të argumentit të zotëruesit ose të situatës, p.sh.,., the footsteps of a yeti / gjurmët e një yeti është krejtësisht jo e shquar; die Telefonnummer von dir / numri yt i telefonit është krejtësisht deiktik732

Së dyti, është bindëse dhe rruga e kundërt, pra të konsiderohet anafora si koncept bazë i shquarsisë, se edhe ajo është një rast veçanërisht i qartë i identifikueshmërisë

.

733, veçanërisht i qartë, sepse referenti është i paraqitur në diskurs. Problematike është çështja se me ndihmën e cilëve faktorë ka hyrë atje. Mendojmë se, duhet të trajtojmë edhe konceptin e spikatjes / Salienz të Lewis-it dhe të Von Heusinger-it734

727 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, kapt.1.3.1 e 1.3.2 728 Shih Löbner, S., “Definites“, “ Journal of Semantics” 4, 1985, fq. 31 729 Shih Löbner, S., “Associative Anaphors”, te “Indirect Anaphors”, Lancaster, 1996, fq. 4 730 Löbner, S., “Associative Anaphors”, te “Indirect Anaphors”, Lancaster, 1996, fq.10 731 Löbner, S., “Associative Anaphors”, te “Indirect Anaphors”, Lancaster, 1996, fq. 6 732 Po aty 733 Shih Kempson, R., “Presupposition and the delimitation of semantics”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1975; Heim, I., “The semantics of definite and indefinite noun phrases”, University of Mass., Amherst, 1982 734 Shih Lewis, D., “Scorekeeping in a Language Game”, te Bäuerle, R.- Egli, U.- Von Stechow, A., “Semantics from a different point of view”, Berlin, “Springer”, 1979 dhe Von Heusinger, K., “Salienz und Referenz: der Epsilonoperator in der Semantik der Nominalphrase und anaphorischer Pronomen”, Berlin, Akad.-Verlag, “Studia gramatica” 43, 1997; Von Heusinger, K., “ Definite Kennzeichnung, Anaphora und Salienz”, “Linguistische Berichte” 163, 1996; Von Heusingen, K., “Formal aspects of a pragmatic theory of definiteness”, te Baerentzen, P., “Aspekte der Sprachbeschreibung”, Tübingen, Niemeyer, 1995

. Spikatja /Salienz është një alternativë për konceptin e unikalitetit të shquarsisë. Von Heusinger-i përshkruan një formalizëm semantik për një funksion përzgjedhjeje operatori epsilon /


181

“Epsilon-Operator”735

Shtrirja e nevojshme e shquarsia joanaforike arrihet vetëm me vështirësi. Kështu, Heim-i, duke u mbështetur te koncepti i Lewis-it, supozon rregulla akomodimi (rregullimi) / Akkomodationsregeln

, i cili zgjedh në bazë të një hierarkie spikatjeje të dhënë, referentin më të spikatur. Frazat emërore të shquara interpretohen me një funksion përzgjedhjeje ekzistues, ndërsa, për frazat emërore të pashquara duhet të krijohet një funksion i ri përzgjedhjeje.

736, të cilat pastaj formojnë variante bindëse në rrugë pragmatike, nëse nuk gjendet një lidhje bashkëreference e përshtatshme. Një përparësi e semantikës (që i atribuohet vetëm anaforës) është e dukshme. Kjo plotësohet vetëm në rastin e një procesi reference të dështuar nga mjete pragmatike të përcaktuara. Von Heusinger-i flet për “pragmatik determined repair of the semantik interpretation process”737. Prirja për të përdorur pragmatikën si zgjidhjen e fundit për modelet semantike që nuk funksionojnë, ekziston jo vetëm në lidhje me interpretimin e shprehjeve të shquara joanaforike, por edhe në lidhje me interpretimin e përemrave anaforikë me shumë kuptime738. P.sh., Charniak-u dhe Stanford-i parashtrojnë modele sekuenciale, në cilat kryhet një interpretim i mirëpërcaktuar sintaksor dhe semantik i përemrave që, në rastin kur kjo dështon, bëhet një hap pragmatik i formuluar turbullt ose jepet një nxjerrje përfundimi / Inferenzziehung739. Pse duhet të kryhet edhe brenda proceseve anaforike një dallim i tillë ndërmjet proceseve semantike dhe pragmatike/konkluduese, Heim-i e bën shumë të lehtë, kur ia atribuon anaforën krejtësisht semantikës740. Prova për përqasjen e dytë vjen nga kërkimi gjuhësor krahasues, me anën e të cilit C. Lyons-i741

Ndërkohë që një grup gjuhësh dallon të shquarit (Definita) anaforik dhe joanaforik (të bazuar në njohuritë jotekstuale të situatës) (pra [+def, +ana] versus [+def, -ana]), ndërsa në gjuhët

diskuton modelin e mëposhtëm:

742

735 Shih Von Heusinger, K., “Salienz und Referenz: der Epsilonoperator in der Semantik der Nominalphrase und anaphorischer Pronomen”, Berlin, Akad.-Verlag, “Studia gramatica” 43, 1997; Von Heusinger, K., “ Definite Kennzeichnung, Anaphora und Salienz”, “Linguistische Berichte” 163, 1996; Von Heusingen, K., “Formal aspects of a pragmatic theory of definiteness”, te Baerentzen, P., “Aspekte der Sprachbeschreibung”, Tübingen, Niemeyer, 1995 736 Shih Heim, I., “The semantics of definite and indefinite noun phrases”, University of Mass., Amherst, 1982 737 Von Heusingen, K., “Formal aspects of a pragmatic theory of definiteness”, te Baerentzen, P., “Aspekte der Sprachbeschreibung”, Tübingen, Niemeyer, 1995, fq. 82 738 Shih Consten, M., “Sprachliche und außersprachliche Faktoren bei der Interpretation von Pronomina”, Universität Köln, 1993, fq.78-80 739 Shih Sanford, A. J., “Aspects of pronoun interpretation”, te Rickheit, G.- Stohner, H., “Inferences in Text Processing”, Amsterdam, North Holland, 1985, fq. 198 740 Shih Heim, I., “The semantics of definite and indefinite noun phrases”, University of Mass., Amherst, 1982 741 Shih Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq. 159 742 Shih Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999

e tjera të shquarit (definita) janë gjithmonë anaforikë. E thënë më mirë, vetëm shprehjet anaforike plotësojnë në këto gjuhë kriteret për shquarsi [+def, +ana] vs *[+def, -ana]. Kjo shpjegohet me domene me madhësi të ndryshme për identifikueshmërinë: Në gjuhët e fundit kjo është vetëm diskursi, por në anglishte dhe


182

gjermanishte është diskursi plus dhe pjesët jotekstuale të situatës, në gjermanishte dhe frëngjishte, por jo në anglishte, përveç kësaj janë edhe domenet e referencës së përgjithshme. Në të kundërt, nuk ka rast që faktorët jotekstualë të lejojnë referencën e shquar, por jo anaforicitetin (*[+def, -ana])743

Wissen über Type-Konzepte / Njohuritë për konceptet tip

. Nga ana grafike, mund t’i paraqesim kushtet për referencën e shquar si sasi të

pjesshme. Kështu, sasia më e vogël përmban vetëm referencë anaforike, e cila pastaj zgjerohet në anaforën të tërthortë, pas kësaj referenca deiktike, shquarsia në bazë të njohurive jotekstuale të situatës (larger situation use?) dhe, së fundmi, si mundësia më e gjerë e përdorimit të shquarsisë, referencë e përgjithshme e shquar:

Situationsgebundenes Wissen / Njohuritë e lidhura me situatën

Koreferenz / Bashkëreferenca

Diskurs / diskursi

Wissen über Token-Konzepte / Njohuritë për konceptin token

Tabela 2. Kushtet për referencën e shquar, të renditura sipas domeneve744

Nocioni i referencës karakterizohej për një kohë të gjatë nga një dikotomi / Dichotomie ndërmjet pikëpamjeve statike, semantiko-logjike, nga njëra anë, dhe procedurale, pragmatike ose psikologjike, nga ana tjetër. Kjo është veçanërisht e qartë në nocionin e Donnellan-it referenca e folësit / Sprecher-Referenz

IV.8.4. Referenca e dëgjuesit dhe situata e referencës

745. Ky qëndron si nocion reference i orientuar nga veprimi në kundërshtim me referencën semantike = kuptimi. Nga ana intuitive është e qartë që, pavarësisht nga termi, edhe dëgjuesi duhet të jetë pjesë përbërëse e një përkufizimi të tillë reference sepse “The speaker intends to refer to something and intends his audience to recognize his reference...” / “Folësi ka për qëllim t’i referohet diçkaje dhe nënkupton që audienca të njohë referencën e tij...”746

743 Shih Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999, fq. 159 744 Shih Consten, M. : “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2000, fq 67 745 Shih Donnellan, K. : “Speaker reference, descriptions and anaphora”, 1978. 746 Shih Donnellan, K. : “Speaker reference, descriptions and anaphora”, 1978, fq.53

. Duket, pra, që për praninë dhe për arritjen e një akti të tillë reference është vendimtar qëllimi


183

komunikues i folësit. Rechter-i thekson: “Sipas konceptimit të Donnellan-it,1971 [1966], 109, mund të themi që përpjekja për të referuar ka dështuar” / “when there is nothing that I am willing to pick out as that to which I referred” / “kur nuk ka asgjë që dëshiroj të zgjedh si ajo së cilës iu referova”747

Këtu lidhja semantike ndërmjet shprehjes dhe referentit është e parëndësishme, siç diskutohet me anë të shembujve për referencën me emërtime të pasakta semantike. Por është pikërisht kjo që i mundëson dëgjuesit të kuptojë aktin e referencës. Kështu, Consten-i, për shembull, e konsideron antiintuitive / “kontra-intuintiv”

.

748 që të flasim për një referencë të arritur në një akt reference të synuar nga folësi, por të painterpretueshëm nga dëgjuesi. Por kjo pranohet, nëse e përkufizojmë referencën nga ana e folësit. Ndërsa, Searle, fut shprehimisht dëgjuesin në përkufizimet e referencës. Ai dallon një successful reference / referencë të suksesshme749. dëgjuesi nuk mund të identifikojë referentët, por folësi pas kërkesës mund të bëjë përmirësime sipas përshkrimit, nga një fully consumated reference / referencë tërësisht e konsumuar750, në të cilën dëgjuesi e identifikon referentin751. Përveç ekzistencës dhe unikalitetit të një objekti përkatës reference, Searle jep si kusht për fully consumated reference, se “The hearer must be given sufficient means to identify the object from the speakers utterance” / “Dëgjuesit duhet t’i jepen mjete të nevojshme për të identifikuar objektin nga të shprehurit e folësit”752. Searle operon me termin e identifikimit në mënyrë pak të paqartë. Sipas tij, ndonjëherë identifikimi kryhet nga dëgjuesi, si në shembullin e mësipërm, ndonjëherë kryhet nga folësi për dëgjuesin: “If a speaker refers to an object, then he identifies or is able on demand to identify that object for the hearer...” / “Nëse një folës i referohet një objekti, atëherë ai identifikon ose është i aftë pas kërkesës të identifikojë atë objekt për folësin...”753

Richter.

754 e interpreton këtë paqartësi me faktin, që folësi dhe dëgjuesi, duhet të kryejnë një identifikim, ku identifikimi nga folësi është i domosdoshëm, por jo kusht i mjaftueshëm për identifikimin edhe nga dëgjuesi. Kjo nuk e bën më mirë çështjen. Me sa duket, me identifikim këtu kuptohen procese të ndryshme mendore ose, më mirë, fragmente të ndryshme nga një proces mendor. Në lidhje me dëgjuesin, në bazë të informacionit gjuhësor dhe të situatës, theksohet një percept / Perzept”755

747 Shih Rechter 1988: 154 , vepër e cituar tek Consten, M. : “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 67. 748 Consten, M. : “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq 67 749 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969 750 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969 751 Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969, fq. 82; shih edhe Richter, H., “Indexikalität”, Tübingen, Niemeyer, 1988, fq. 164 752 Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969, fq. 82 753 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969, fq. 79 754 Shih Richter, H., “Indexikalität”, Tübingen, Niemeyer, 1988, fq. 166 755 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 68

dhe përfaqësohet si pjesë e botës aktuale të diskursit. Me identifikimin nëpërmjet folësit, si kusht paraprak për një akt reference të suksesshëm, mund të nënkuptohet vetëm një përshkrim verbal, që i nënshtrohet zhvillimit të një bote diskursi dhe aktivizimit të një


184

koncepti të nevojshëm për të, duke qenë se ky i fundit është rasti për synimin e folësit që të verbalizojë konceptin.

Por kur ka ndodhur identifikimi? Diskutimi i mësipërm për referencën e dështuar tregon sesa e vështirë është që të

përcaktohet kjo. Synimi i thjeshtë i të shprehurit të folësit paramendon aktivizimin e një koncepti si të rëndësishëm për diskursin, por nuk mund të mjaftojë, sepse deri në atë kohë nuk ka ndodhur ende një akt gjuhësor. Gjithashtu, pothuajse çdo akt gjuhësor, mbase shumë deficitar / defizitärer756

Pra, duhet të diskutohet çfarë cilësie duhet të ketë të paktën akti gjuhësor, për të kaluar si identifikim. Kriteri i vetëm për këtë, është ndikimi mbi dëgjuesin. Pra, nëse dëgjuesi e kupton se kujt i referohet folësi, do të thotë që bëhet fjalë për një fully consummated reference

, siç duket i mjaftueshëm për Donnellan-in si kriter përkufizimi, nuk mjafton në përkufizimin e Searle, sepse bëhet fjalë për një identifikim për dëgjuesin.

757, atëherë akti nga ana e folësit është i suksesshëm, përndryshe jo. Përkufizimet e përmendura të referencës bazohen, pra, në mënyrë implicite në proceset e dëgjuesit, pa e vendosur atë në mënyrë eksplicite në qendër. Kështu, skema e mëposhtme, e cila paraqet supozimet e Searle në stilin e një skeme përpunimi dhe që të plotësojë se në çdo rast veprimet e dëgjuesit janë vendimtare për suksesin e një akti reference.

1) Successful reference

Verbalizimi duke përfshirë faktorët e situatës / Versprachlichung unter Einbeziehung situativer Faktoren

Referenca e folësit/ Sprecher-Referenz

Zhvillim (i mëtejshëm) i një bote diskursi aktuale / (Weiter-)Entwicklung einer aktuellen Diskurswelt

↓ Aktivizimi i një koncepti të nevojshëm për këtë / Aktivierung eines hierzu erforderlichen

Konzeptes ↓

Përpunimi i informacionit gjuhësor duke përfshirë faktorët e situatës / Verarbeitung sprachlicher Information unter Einbeziehung situativer Faktoren

ose /entweder ↓ ose me kërkesë përsëri te/oder durch Nachfrage zurück zu aktivizimi i një koncepti / Aktivierung eines Konzeptes

↓

‘Referenca e dëgjuesit’ / ‘Hörer-Referenz’

756 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 68 757 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969


185

Integrimi i konceptit në botën aktuale të diskursit / Integration des Konzeptes in die aktuelle Diskurswelt

2) Fully consummated reference

Referenca e folësit / Sprecher-Referenz

Zhvillim (i mëtejshëm) i një bote diskursi aktuale / (Weiter-)Entwicklung einer aktuellen Diskurswelt

↓ Aktivizimi i një koncepti të nevojshëm për këtë / Aktivierung eines hierzu erforderlichen

Konzeptes ↓

Verbalizimi duke përfshirë faktorët e situatës/ Versprachlichung unter Einbeziehung situativer Faktoren

Skema 6. Krahasimi i supozimeve në lidhje me folësin dhe në lidhje me dëgjuesin për aktet e referencës të suksesshëm

Referenca e dëgjuesit/ Hörer-Referenz

Verbalizimi i informacionit gjuhësor duke përfshirë faktorët e situatës / Verarbeitung sprachlicher Information unter Einbeziehung situativer Faktoren

↓ aktivizimi i një koncepti / Aktievierung eines Konzeptes

↓ Integrimi i konceptit në botën aktuale të diskursit / Integration des Konzeptes in die

aktuelle Diskurswelt

758

Vetëm fragmentet me gri konsiderohen nga Searle për identifikimin e suksesshëm të një referenti / Identifikation eines Referenten

759

758 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969 759 Shih Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969

. Proceset nga ana e folësit në aktivizimin e një koncepti reference në të vërtetë nuk konsiderohen, bëhet fjalë vetëm për një aktivizim për dëgjuesin. Te successful reference është në vendimin e dëgjuesit, për aq kohë sa kërkohet, derisa kjo të bëhet një fully consummated reference, d.m.th., derisa dëgjuesi të arrijë aktivizimin e një koncepti reference. Shumë më praktik sesa të kapemi duke pasur dyshime te perspektiva e folësit, është një përkufizim konsekuent reference i përqendruar te dëgjuesi. Në mënyrë implicite, kjo nuk është e re. Kështu, e përkufizoi Morris-i, 1938, 3, referencën, duke përfshirë dëgjuesin, pa marrë në


186

konsideratë folësin: “ S [Sign] is a sign of D [Designatum] for I [Interpret, pra dëgjuesi] to the degree that I takes account of D in virtue of the presence of the presence of S”760

Clark/ Marshall.

761 flasin për referencën folës-dëgjues. Por kjo do të thotë vetëm që folësi merr në konsideratë interesat e dëgjuesit / audience design. Pra, në thelb, përkufizimi largohet te folësi. Nocioni i referencës i përqendruar te dëgjuesi do të shërbejë më poshtë si bazë pune. Consten-i e interpreton referencën si proces nga ana e dëgjuesit, që shkaktohet nëpërmjet recepsionit (marrjes) së gjuhës dhe, duke përfshirë faktorë të situatës, synon në identifikimin e një referenti. Pra, aktivizohet një koncept reference përkatës dhe integrohet në përfaqësimin aktual të diskursit. Procesin e fundit Consten-i e përfshin shprehimisht në përkufizimin e referencës, sepse integrueshmëria në diskursin aktual është kriteri më i rëndësishëm për zgjedhjen nga konceptet e ndryshme të mundshme të referencës, si, p.sh.,., në rastin e një reference ambige (dykuptimëshe), si dhe për Instanziierung e referentëve762

Që të mund të përmbledhim të gjitha llojet e referencës, duhet të përcaktojnë fushën e njohurive të rëndësishme për referencën në mënyrë të gjerë. Schwarz-i shpreh një të vërtetë të dukshme të kërkimit të receptivit. Duke theksuar se “Këtu do të përdoren nga recipientët (marrësit) të gjitha informacionet për të arritur qëllimin e kuptimit të tekstit” / “Es werden vom Rezipienten alle Informationen benutzt, um das Ziel des Textverstehens zu erreichen”

. Këtij përkufizimi reference i mungon folësi, i cili merret në konsideratë vetëm për aq sa është fillues i procesit të receptimit (të marrjes) shkaktues të referencës. Kjo është tërësisht një përparësi për modelin me orientim receptivin kundrejt përkufizimeve të referencës që nisen nga qëllimi i folësit, që nuk mund të paramendohet në një model receptimi. Kjo tregon shtrimin e çështjes së këtij punimi (shih më sipër) nga duhet ta dijë një dëgjues, nëse një shprehje e lidhur me domen duhet të kuptohet në mënyrë deiktike apo anaforike.

763. Për sa i përket pyetjes se cilat informacione janë të rëndësishme për referencën, klasifikohen shembuj nga Donnellan-i764, nga Richter-i765

760 Shih Morris, C. W., “Foundations of the Theory of Signs”, te Neurath, Carnap, Morris, 1938, 3 761 Shih Clark, H. H. - Marshall, C. R., “Definite reference and mutual knowledge”, te Joshi, A. K.- Webber, B. L.- Sag, I.A., “Elements of discourse understanding”, New York, “Cambridge University Press”, 1981; shih edhe Clark, H. H. - Schreuder, R. - Buttrick, S., “Common Ground and the Understanding of Demonstrative Reference”, “Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior” 22, 1983 762 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 70-71; shih edhe Schwarz, M., “Accessing semantic information in memory – the mental lexicon as a semi-module”, te Dirven, R. - Vanparys, J., 1995, fq. 466 763 Shih Schwarz, M., “Lexikalische und konzeptuelle Restriktionen beim Verstehen direkter und indirekter Anaphern”, te Hundsnurscher, F.-/ Weigand, E., “Lexical Structures and Language Use”, Vol. II, Tübingen, Niemeyer, 1996, fq. 163 764 Shih Donnellan, K., “Reference and definite descriptions”, “Philosophical Review” 75, 1966; Donnellan, K., “Speaker reference, descriptions and anaphora”, 1978 765 Richter, H., “Indexikalität”, Tübingen, Niemeyer, 1988, fq. 158

si më poshtë:

1) Sfondi i njohurive; 2) Situata e drejtpërdrejtë, gjesti;


187

3) Situata jo e drejtpërdrejtë. Gjithashtu, një përpjekje për të përshkruar situatën e referencës dhe për ta

klasifikuar me anë të elementeve të saj, e gjejmë te Wunderlich766 dhe Ebert767. Ndërkaq, Consten-i përpiqet të tregojë nga diskutimi i unikalitetit dhe i identifikueshmërisë se ato njohuri që mundësojnë referencën e shquar janë në varësi të situatës. Sigurisht, mbetet një dallim në lidhje me modelet e kujtesës, “nëse e di për përkatësinë time në këtë sistem diellor (njohuri konceptuale të kujtesës afatgjatë) apo për faktin që personi përkundrejt meje ka bërë një gjest (percept në kujtesën afatshkurtër). Por në të dyja rastet është në varësi të situatës rëndësia dhe aktivizimi që rrjedh prej saj i këtyre njohurive për aktin përkatës të referencës. Prandaj unë e quaj tërësinë e rrethanave që ndihmojnë në një akt reference te situata e referencës / Referenz-Situation”768

Këtij koncepti i përngjan koncepti i diskursit që diskuton Cornish, për aq sa i përfshin si pjesë përbërëse tekstuale dhe jotekstuale: “Discourse is created in terms both of linguistic and of extralinguistic factors: on the one hand, the verbal content of the information bearing elements of the utterance...; and on the other, extralinguistic factors such as relevant features of the context of utterance, mutually assumed general and particular world and cultural knowledge on the part of the communicators, as well as their personal beliefs and attitudes” / “Diskursi është krijuar në lidhje me faktorët gjuhësorë dhe jashtëgjuhësorë: nga ana tjetër, përmbajtja verbale e informacionit që mban elemente të ligjëratës...; dhe, nga ana tjetër, faktorët jashtëgjuhësorë, si: karakteristikat e rëndësishme të kontekstit të ligjëratës, fjalë të përgjithshme dhe të veçanta të supozuara dhe njohuritë kulturore nga ana e komunikuesve, si dhe besimi dhe qëndrimet e tyre personale”

.

769

Situata e referencës është materiali i informacionit, nga i cili mund të ndërtohet paraqitja e diskursit (ose një model i botës së tekstit / Textweltmodell

.

770). Ajo jep paraqitjen mendore të një zgjedhjeje të strukturuar nga ky material. Kështu, termi për situatën e referencës i Manfred Consten-it, i perceptuar detyrimisht me një shtrirje të gjerë, të paktën, duhet të jetë më i saktë sesa termat e përdorur kryesisht në mënyrë të pacaktuar si, situata e komunikimit, ligjërata / Kommunikations, Äuβerungssituation771

766 Wunderlich, D., “Pragmatik, Sprechsituation, Deixis”, Univ. Stuttgart, “Lehrstuhl für Linguistik”, Paper nr.8, 1968-1969; shih edhe Ebert, K., “Referenz, Sprechsituation und die bestimmten Artikel in einem nordfriesischen Dialekt”, Studien und Materialien 4, Bredstedt, Nordfriisk Instituut, 1971, fq. 175. 767 Ebert, K. : “Referenz, Sprechsituation und die bestimmten Artikel in einem nordfriesischen Dialekt”, Studien und Materialien 4. Bredstedt, Nordfriisk Instituut, 1971, fq. 175 768 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 71 769 Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999, fq. 34 770 Për nocionin e modelit të botës, shih Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen“, Tübingen, Niemeyer, 2000, fq. 39-43 771 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 72

, para së gjithash, sepse ka në qendër dëgjuesin dhe përfshin kushtet e folësit vetëm kur janë të dallueshme për dëgjuesin. Situatës së referencës i përkasin sipas drejtimit nga disa anë, si:


188

• Nga ana gjuhësore / sprachlich: aftësitë gjuhësore të dëgjuesit, si dhe supozimet e tij për aftësitë gjuhësore të folësit. Një shembull për rëndësinë e kësaj pikës së fundit gjejmë tek Consten-i: “Nëse e njohura ime L., e cila nuk e ka gjuhë amtare gjermanishten, më pyet për një Mappe të Këlnit, unë këtë e kuptoj pa problem si hartë të Këlni”, duke qenë se metanjohuritë e mia për aftësitë gjuhësore të L., si dhe njohuritë e mia që angl. map do të thotë hartë, bashkëveprojnë. Te një me gjuhë amtare gjermanishten, përkundrazi, do të kërkoja një interpretim tjetër”772

• .

Nga ana tekstuale / textuell

•

: shprehja që do të merret, si dhe paraqitja e diskursit që paraprin. Sigurisht, nga ana tekstuale është edhe nga ana gjuhësore. Consten-i e përdor këtë term për të përcaktuar kufijtë e paraqitjes së diskursit aktual nga aftësia gjuhësore e përgjithshme, e cila përfshin njohuritë paraqitëse dhe procedurale. Nga ana perceptuale / perzeptuell

•

: Karakteristikat e perceptuara në mënyrë ndijore të fushës treguese/ Zeigfeld. Nga ana konceptuale / konzeptuell

Duke përmbledhur, për sa më sipër, del se referenca anaforike dhe referenca deiktike janë forma të referencës së shquar, karakteristika më e rëndësishme e së cilës është një referim i domosdoshëm ndaj njohurive të situatës, me ndihmën e së cilave mund të identifikohet një referent i shquar. Identifikueshmëria e një referenti është çështje e përzgjedhjes së domeneve, nga e cila arrihet veçanërisht një dallim ndërmjet referencës anaforike dhe referencës deiktike. Njohuritë nga të gjitha domenet dhe rëndësia e tyre për procesin e referencës përmblidhen në nocionin e situatës së referencës.

IV.9. Për një model të njësuar të referencave deiktike dhe anaforike

Te kreu i krahasimit të anaforës dhe të deiksisit, kemi dhënë një pamje të përgjithshme të vështirësive teorike, duke përfshirë edhe punime historike, që rezultojnë nga përshkrimi i referencës anaforike kundrejt referencës deiktike. Kështu, mund të përmbledhim se është thelbësor dallimi i hasur që nga antikiteti i referencave anaforike ndaj pikave të lidhjes në domenet tekstore dhe të referencave deiktike ndaj pikave të lidhjes në domenet jotekstore. Pasi Windisch dhe Brugmann bënë përpjekeje përqasjesh për zgjidhjen e këtij dallimi fiks, nëpërmjet shpjegimit të Bühler-it të deiksisit si orientim origo, u largua përsëri modeli gradual anaforë-deiksis.

Vetë konceptet, si, deiksisi i diskursit ose deiksisi i tekstit, tek të cilat domeni tekstor në analogji me mjedisin fizik i atribuohet hapësirës së referencës deiktike, kanë sjellë përsëri në diskutim çështje të përcaktimit ndërmjet anaforës dhe deiksisit.

: Sasia e njohurive konceptuale jogjuhësore të dëgjuesit që, për fat të keq, menaxhohet me vështirësi, duke përfshirë edhe supozimet e tij për njohuritë konceptuale të folësit.

Së fundmi, tema u fut në çështjen e përgjithshme të kërkimit të referencës, çfarë mundëson shquarsia. Identifikueshmëria e një referenti, i cili luan një rol në të gjitha modelet e shquarsisë, paramendon përzgjedhjen e një domeni, në të cilin referenti është i identifikueshëm. Ky identifikim mund të ndodhë në çdo domen në mënyrë të 772 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 72


189

drejtpërdrejtë ose të tërthortë, pra me një pjesëmarrje më të vogël ose më të fortë të njohurive të situatës. Siç e kemi treguar me anë të disa shembujve të Consten-it, në përzgjedhjen e domeneve mund të arrihet në ambiguitete. Le krahasojmë një shembull:

Situata. A dhe B shëtisin gjatë një stuhie dhe bisedojnë për ushqimet. Ndërsa A i thotë: “E di keçapin e ri prej domatesh të Kraft?”, në këtë çastbubullin dhe B shprehet: “Kjo është e fuqishme!”.

Një model reference të lidhur me domenet që do të kuptojë këto raste, duhet të kuptojë në parim si të të njëjtit lloj komponentët tekstorë dhe jotekstorë, sepse ky është një kusht paraprak për një model konkurrimi të përzgjedhjes së domeneve, në të cilin faktorët tekstorë dhe jotekstorë mund të konkurrojnë (ose edhe të bashkëpunojnë).

IV.9.1. Përqasjet semantike e formale - teoria e paraqitjes së diskursit

Teoria e paraqitjes së diskursit nga ana metodike orientohet drejt semantikës formale dhe logjikës së predikatit773. Objektet e tyre janë, para së gjithash, shquarsia774 dhe anafora, megjithatë kryesisht të kufizuara te variablat e lidhura dhe tekstet e thjeshta me dy fjali775. Në trajtimin e mëposhtëm i referohemi, veçanërisht Asher-it776, sepse ai është përpjekur të zgjerojë fushën e dukurive të analizuara te rastet e ndërlikuara të referencës anaforike, te anafora komplekse / Kompex-Anaphora, te referenca e diskursit, madje, dhe te deiksisi. Në parim, teoria e paraqitjes së diskursit pretendon të japë përkthime semantike të strukturës semantike777

773 Shih Kamp, H. - Reyle, U., “From Discourse to Logic”, Dordrecht:.Kluver, 1993 774 Shih Heim, I., “The semantics of definite and indefinite noun phrases”, University of Mass., Amherst, 1982; Heim, I., “File change semantics and the familiarity Theory of Definiteness”, te Bäuerle, R.-/ Schwarze, C. - Von Stechow, A., “Meaning, use and interpretation of language”, Berlin, de Gruyter, 1983; Heim, I., “The semantics of definite and indefinite noun phrases”, New York, Garland, 1988; Heim, I., “Artikel und Definitheit”, te Stechow, A. - Wunderlich, D., “Semantik. Ein internationales Handbuch der zeitgenössischen Forschung”, Berlin/New York, de Gruyter, 1991 775 Shih Heim, I., “E-Type Pronouns and Donkey Anaphora”, “Linguistics and Philosophy”, 13, 1990 776 Shih Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer , 1993 777 Shih Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer , 1993

. Si rrjedhojë, struktura e paraqitjes së diskursit / Diskursrepräsentations-Struktur (DRS) është mjaft e orientuar nga struktura sintaksore. Te Asher-i, 1993, ndarja është arritur më shumë sipas dukurive sintaksore dhe jo sipas tipave të referentëve, pasi ka interes më të madh për strukturat e përshkrimit sesa për tipat e ndryshëm të referentëve, të cilat nuk dallohen në nivelin e botës së diskursit (DRS): “I have introduced a great many new types of entities at the level of DRSs. I have treated facto, eventualities, propositions, and projective propositions as distinct types at this level. There are a number of distinctions one can draw at the level of the DRS-distinctions between types of discourse referents and distinctions between types of discourse referents and distinctions between types of characterizing structures. While distinctions of type between discourse referents are relevant for natural language metaphysics, they need not carry over to the domain of real metaphysics. The natural


190

language metaphysical entities need only be mapped onto DR-theoretic structures to satisfy the characterization constraints. The distinctions between the projective DRSs, DRSs, predicative DRSs and spatio temporal regions are the ones that are fundamental for real metaphysics. Nothing for instance, precludes facts and propositions from being reduced to some other type of object at the level of the model theory / Kam prezantuar disa lloje te reja entitetesh ne nivelin e DRS-së. Kam trajtuar gjithashtu faktet, eventualitetet (ngjarjet), propozimet dhe propozimet e projektuara si lloje të ndryshme të këtij niveli. Ka disa dallime që mund të rrjedhin në nivelin e DRS-së mes llojeve të dikurseve referuese dhe dallime mes llojeve të strukturave përshkruese. Ndërsa dallimet mes llojeve të diskurseve referuese lidhen me metafizikën e gjuhës natyrale, ata s’duhet të varen tërësisht në fushën e metafizikës së vërtetë. Entitetet metafizike të gjuhës naturore duhet të hartohen në struktura teorike DR për të plotësuar kufizimet e përshkrimit. Dallimet mes DRS projektuese, DRS-së, DRS-së përcaktuerse dhe rajonet hapësinoire janë themelore për metafizikën e vërtetë. Për shembull, asnjë gjë s’i përjashton faktet dhe propozimet nga reduktimi i ndonje tipi objekti në nivelin e teorisë së modelit”. 778

DTR merr parasysh faktorët sintaksorë dhe, përveç tyre, edhe koncepte semantike, si: referenca, interpretimi i variablave dhe kushtet e vërtetësisë. Për anaforën dhe deiksisin synohet një model i njësuar: “The DTR account highlights the close connection between deictic and anaphoric uses of pronouns. Deixis uses as referents those non-linguistically described objects that are part of the discourse context, while anaphoric reference is dependent upon a linguistically expressed antecedent. As a cognitive theory, however, DTR postulates a common form of representation for information derived from different sources. DRT is thus able to exploit the similarities between deictic and anaphoric reference / DTR-ja nenvizon lidhjet e ngushta mes përdorimeve deiktike dhe anaforike të përemrave. Deiksi përdor si referues objekte të përshkruara jolinguistikiht që janë pjesë e kontekstit të diskursit, ndërsa refernca anaforike varet nga paraprijësi i shprehur gjuhësisht. Si një teori konjitive, DTR-ja mbron idenë e një forme të përgjithshme përfaqësimi për informacioniunn që rrjedh nga burime të ndryshme. DRT-ja ka kështu mundësinë për të shfrytëzuar ngjashmëritë mes referentëve dietikë dhe anaforikë”.

Çfarë pasojash ka kjo për një model të njësuar reference të lidhur me domenet, që integron forma të ndryshme të anaforës si dhe të deiksisin?

Asher-i i kritikon përqasjet thjesht sintaksore dhe thekson që teoria e lidhjes së anaforës është e papërshtatshme në shumë fusha, duke qenë se përemrat dhe foljet nuk mund të përputhen, siç do të ishte e nevojshme për referencën e ngjarjes, edhe pjesë të tëra të diskursit fare. Gjithashtu, anafora intersentenciale nuk do të ishte e përcaktueshme.

779

Ndryshe nga teoria e zëvendësimit të gramatikës së shndërrimit, ato nuk rrjedhin nga anafora leksikore. Kështu që nuk interpretohen nëpërmjet një shprehjeje antecedenti (për t’u kërkuar), gjë që paraqet një përparim të dukshëm, krahasuar me modelet e kërkimit të antecendentit

Në përputhje me këtë, anaforat përemërore trajtohen si më poshtë në DTR.

780

778 Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer , 1993, fq. 221 779 Shih Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer, 1993, fq. 231 780 Shih Kamp, H. - Reyle, U., “From Discourse to Logic”, Dordrecht, Kluver, 1993

. Për më tepër, çdo përemër paraqet një referent të veçantë në


191

DRS, i cili, së pari, është i paspecifikuar (poshtë në shembullin (18) z). Ky pastaj lidhet (bashkohet) me një referent që ekziston në DRS. Pra, interpretimi i një anafore nuk kryhet në nivel tekstor ndërmjet anaforës dhe antecedentit, por në nivel referencial ndërmjet dy njësive të DRS-së.

Në përgjithësi, kjo teori duhet të jetë jashtëzakonisht e përshtatshme për të kuptuar anaforën e tërthortë781. Por në praktikë është zhgënjyes procesi primitiv i zgjidhjes së anaforës, që nuk i përmbush pretendimet e përmendura. Për formalizëm duhet të sqarohet, që DRS-ja përmban një univers diskursi (pjesa e sipërme e kutisë), që rendit njësitë e diskursit, pra referentët (discourse-individuals). Pjesa e poshtme (nën vizën) është sasia e kushteve të diskurseve (condition set), që i atribuon predikata (kallëzues) referentëve. DRS-ja ndërtohet dhe zgjerohet fjali për fjali. Kështu paraqitet zgjidhja e anaforave, sipas Cornish:

(282) A boy kicked Fred. He cried. DRS-ja për këtë fjali është kështu:

identifikohet me y ekzistues].

x, y, z boy (x) Fred (y) kick (x, y) [për sa i përket DRS-së për fjalinë e parë] cry (z) [z është për përemrin he] z = ? [ky rresht jep që referenti është i paspecifikuar nga z] z = y [kjo është zgjidhja e anaforave: referenti i paspecifikuar

782

Por këtu nuk thuhet si bëhet zgjidhja e anaforave, kështu që çështja thelbësore e kërkimit psikolinguistik të anaforës thjesht mënjanohet. Është e qartë që referenti i kërkuar duhet të jetë një nga referentët e diskursit të lartpërmendur. Si rrjedhojë, variantet deiktike ose të tërthorta anaforike përjashtohen që nga fillimi. Cornish-i

783

Ndërsa, Consten-i

kritikon që caktimi i një referenti për anaforën zakonisht orientohet vetëm nga cilësitë e gjinisë, prandaj nuk është fare i zbatueshëm për disa gjuhë. Cornish, shtron me të drejtë pyetjen pse paraqitja e paspecifikuar e referentëve (në shembullin z) është pjesë e universit të diskursit, kur referenti është identik me një referent tjetër (y). Së fundmi, universi i diskursit në shembullin (18) përmban faktikisht vetëm dy referentë (FRED dhe A BOY). Është e pakuptimtë të supozohet që çdo konceptim anaforik i një referenti shumëfishon paraqitjen e tij.

784

781 Shih Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999, fq. 185 782 Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press, 1999, fq. 185, 188 783 Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999, fq. 185, 188 784 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 72

, mendon se paraqitja e universit të diskursit i përmbahet tepër strukturës së fjalisë, nëse çdo frazë emërore referuese paraqitet veçan. Të njëjtin


192

problem synon dhe kritika e përgjithshme e Von Stutterheim-it785 ndaj përpjekjeve të semantikës logjike dhe modelteorike, për të bërë pohime për strukturat dhe proceset konjitive. Ai thekson se këto përqasje “lidhja ndërmjet formës gjuhësore dhe botës, qoftë botë reale apo e mundshme, është e drejtpërdrejtë… Forma gjuhësore kalon në kokë pothuaj drejtpërdrejt në botë… Madje ndonjëherë, si në teorinë e paraqitjes së diskursit, merret me mend një nivel i ndërmjetëm konceptual, në të cilin bëhet interpretimi i fjalive. Por ky nivel, në parim, është i strukturuar sipas të njëjtave parime logjike, siç supozohet në kuadrin e teorisë së modelit për semantiken… Aspektet e njohjes ose të formimit të koncepteve njerëzor… nuk luajnë rol në të” / “die Beziehung zwischen der sprachlichen Form und der ‘Welt’ – sei es die reale oder eine mögliche Welt – eine direkte... Die sprachliche Form geht gleichsam am Kopf vorbei direkt zur Welt... Zwar wird gelegentlich – so in der Diskursrepräsentationstheorie – eine konzeptuelle Zwischenebene angenommen, auf der die Interpretation von Sätzen geleistet wird. Aber diese Ebene ist im Prinzip nach denselben logischen Prinzipien strukturiert, wie sie im Rahmen der Modelltheorie für die semantische angenommen wird... Aspekte der menschlichen Kognition oder Konzeptbildung... spielen darin keine Rolle”786

Te Kamp - Reyle

. Në këtë mënyrë nuk mund të shprehet ngjashmëria e anaforës me procese të tjera

të referencës së shquar të lidhur me kontekstin. Një referent i konceptuar anaforikisht është i paraqitur dyfish, një referent i konceptuar deiktikisht ose tërthort anaforikisht jo.

787, gjithashtu, nuk mund të ketë qenë e synuar diçka e tillë, sepse ka vetëm një rrugë sesi referentët mund të arrijnë në DRS, domethënë nëpërmjet strukturës sintaksore. Ky supozim rrjedh nga objektivat e DRT-së për të bërë transparente pikën e prerjes së sintaksës dhe të semantikës. Strukturat hierarkike sintaksore (e thënë trashë) shfrytëzohen për sa i përket shprehjeve që ato përmbajnë. Ato pastaj projektohen përkatësisht në DRS dhe vendosin atje referentët. Duke qenë se çdo referenti të diskursit duhet t’i korrespondojë saktësisht një shprehje referuese, referenca e paspecifikuar gjuhësisht (p.sh.,., anafora e tërthortë) nuk mund të paraqitet në DRS. Paraqitje të reja të DRT-së e kritikojnë këtë788

785 Stutterheim Von, C., “Einige Prinzipien der Textaufbasis”, Tübingen, Niemeyer, 1997, fq. 50 786 Stutterheim Von, C., “Einige Prinzipien der Textaufbasis”, Tübingen, Niemeyer, 1997, fq. 50 787 Shih Kamp, H. - Reyle, U., “From Discourse to Logic”, Dordrecht, Kluver, 1993 788 Shih Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999, fq. 188

dhe gjejnë rrugëdalje, duke qenë se ato formalizojnë edhe cilësitë e situatës, përfundimet e ndryshme etj. Që më parë është thënë se problemet që kanë bërë parametra të tillë “të butë”, të vështirë për t’u kufizuar për çdo teori linguistike, nuk bëhen më të vogla edhe nëpërmjet formalizimit. Veçanërisht, edhe te DRT-ja përzgjedhja e komponentëve të situatës, që në fund përdoren për interpretimin e shprehjeve të lidhura me domenet, është tërësisht arbitrare. Prandaj formalizimi i problemit nuk ndihmon më tej, sepse strukturat dhe variantet (interpretimet), që dëgjuesi real duhet të gjejë fillimisht, janë paramenduar në mënyrë arbitrare para se të formalizoheshin. Cornish-i duke e përmbledhur këtë shprehet se “there is nothing


193

mechanistic or deterministic about the construction of segmented discourse representations [termi sqarohet më poshtë]. As we have just seen, the attachment of such-and-such a constituent to give node in an emerging SDRS is almost a prohabilistic move, as indeed is the resolution of anaphors, depending on a variety of contextual factors; and, where a given discourse relation is not explicitly signalled in the text, such relations are posited on the basis of background features such as real world knowledge, genre convictions, or stylistic considerations. As Asher insightfully notes (1993: 298), there is no such thing as a uniquely correct interpretation or discourse structure for a given text / S’ka asnjë mekanike apo përcaktuese në ndërtimin e segmentëve të diskursit. Siç e kemi parë, ngjithja e një përbërësi të tillë??? Për të dhënë rrënjën e një SDRS-je të formuare është gati një lëvizje e ndaluar, siç ndodh edhe me anaforat, që varen nga një variacion faktorësh kontekstual dhe ku një lidhje e dhënë diskurive s’është e shenjuar qartësisht në tekst, lidhjue të tilla varen nga tiparet e përgjitshme, siç është njohura mbi botën reale, bindjet mbiu gjininë, ose disa lidhje stilistikore. Siç e thekson edhe Asheri (1993:298), nuk eksziston interpretimi unikdhe i saktë ose struktura e diskursit e saktë për një tekst të caktuar”789

Për aksibilitetin e elementeve të diskursit për lidhjet anaforike, SDRT-ja (S është për segmented) bën parashikime. SDRT-ja është një zhvillim i mëtejshëm, që duhet ta sjellë DRT-në në gjendje (ndryshe nga Kamp-Reyle, 1993) të përshkruajë tekste më të mëdha si tekstet artificiale me dy fjali të tipit (18). Në SDRT strukturat e pjesshme, DRS-ja lidhen në mënyrë të veçantë. Aksesibiliteti (accessibility) i referentëve të diskursit përcaktohet nga vendosja e tyre në këto nënstruktura

.

790. Te DRS-ja e mbyllura nuk janë më të gjitha elementet me akses, por vetëm referentët globalë të diskursit. Me anë të kësaj mund të përshkruhen disa kufizime për anaforën791. Megjithatë këto ide në parim nuk janë të reja, por gjenden në teoritë e qendrës792

Në rastet në kufi ndërmjet anaforës dhe deiksisit DRT ka zbrazëti të mëdha. Një vështirësi del nga çështja e statusit të DRS-së. Kjo bëhet e qartë te përpjekja e DRT-së e Keller-it

. Mendimi kryesor është gjithmonë që me mjete anaforike mund t’u referohemi elementeve të diskursit.

793 për gjuhët e shenjave (DGS dhe ASL). Veçanërisht këtu rezulton, për shkak të karakterit hapësinoro-vizual të gjuhëve të shenjave, problemi i dallimit të anaforës nga deiksisi, siç edhe e kemi përmendur. Por, a tregon një folës i gjuhës së shenjave me një përemër vetor (deiktikisht) një referent të pranishëm ose (anaforikisht) një të ashtuquajtur shënues reference /Referenzmarker794

789 Shih Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999, fq. 197 790 Shih Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer , 1993, fq.76 791 Shih Asher, N.: “Reference to Abstract Objects in Discourse” Dordrecht: Kluwer , 1993, fq. 79 792 Shih Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999, fq. 203 793 Keller, J. : “Aspekte der Raumnutzung in der Deutschen Gebärdensprache”,Hamburg,1998 794 Shih Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq. 78

, i cili është vendosur si element tekstor në vendin ku gjendet referenti përkatës? Duke qenë se vetë referenti dhe elementi tekstor, me të


194

cilin ai futet në diskurs, përkojnë nga ana hapësinore, pyetja, së pari është thjesht terminologjike, së dyti, vë në dyshim terminologjinë. Ndërkohë që Liddell-i795 i sqaron si deiktikë përemrat vetorë të përdorur kështu, Keller-i796 e shtyn problemin në anën anaforike. Pozicioni i Keller-it rezulton drejtpërdrejt nga logjika e DRT-së që secili referent është kapur (verankert) në DRS dhe kjo ka një karakter gjuhësor (si projektim i një strukturë sintaksoreo-semantike). Prandaj referimet ndaj referentëve të tillë janë anaforike. Në të kundërt, Asher-i797 thotë që statusi i DRS-së është i diskutueshëm. Ai mbron që DRS-ja duhet kuptuar si strukturë informacionesh konjitive, jogjuhësore, dhe ngre pretendimin që fizikisht është një strukturë homomorfe / homomorphe. Referenca ndaj njësive të DRS-së, e paraqitur tekstualisht ose jotekstualisht, është kështu një proces i njësuar. Prandaj është një pyetje e pakuptimtë, nëse bëhet fjalë në të për referencë anaforike ose deiktike. Vërejtja e tij kritike : “Deictic reference, as opposed to anaphoric reference (insofar as this is a real distinction)” 798

Një formë e përbashkët paraqitjeje të referentëve të lidhur deiktikisht dhe anaforikisht është formalisht e shprehshme nëpërmjet një operimi DRT. që e sjell Asher-i

nuk e çon asgjëkund Asher-in. Problemi qëndron në atë, se si kanë ardhur njësitë në DRS. Dallimi anaforë - deiksis, duhet vendosur, brenda DRT-së, atje ku arrijnë njësitë në DRS – nëse ndodh kjo për shkak të lidhjes tekstore apo jotekstore?

799. Ai niset nga problemi për të sjellë shprehje të shquara në njëjës, si emrat e përveçëm, në DRS, të cilat në semantikën formale, kanë të njëjtën referencë në çdo botë diskursi dhe prandaj nuk duhet që të paraqiten në mënyrë të veçantë. Këto shprehje interpretohen në mënyrë referuese te Asher-i nëpërmjet ankorave të jashtme / external anchors dhe madje drejtpëdrejt në DRS ku shfaqen.

(283) A boy kicked Fred.

gjarpërushe]

x, y, z boy (x) Fred (y) kick (x, y) {<y, Fred>} [Kjo është ankora e jashtme, e treguar nëpërmjet një kllape

800

Si në procedurën e thjeshtë të zgjidhjes së anaforës te shembulli (282) bëhet fjalë vetëm për një zgjidhje brenda formalizmit. Tregohet që për një dëgjues është i njohur

.

795 Shih Liddell, S., “Four functions of a focus. Reexaming the structure of space in ASL”, te Lucas, C., “Sign Language Research: Theoretical Issues”, “Gaullaudet Unniv. Press”, Washington, 1990 796 Shih Keller, J., “Aspekte der Raumnutzung in der Deutschen Gebärdensprache”, Hamburg, 1998 797 Shih Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer, 1993, fq. 64 798 Shih Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer, 1993, fq 231 799 Shih Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer, 1993, fq. 82 800 Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer , 1993, fq. 83


195

referenti FRED për shkak të informacionit jotekstor. Nuk thuhet pse është ky rasti dhe si bashkëveprojnë në të informacionet tekstore dhe jotekstore.

Po kështu bëhet dhe paraqitja e referentëve të kuptuar deiktikisht801:

(284) This boy kickd Fred.

Brenda formalizmit të DRT-së mund të paraqesim që, por jo si, një referent të papërmendur më parë (në shembullin e mësipërm FRED) që identifikohet për shkak të singularitetit (veçantisë) së emërtimit të tij dhe që identifikohet një referent tjetër i papërmendur më parë (A BOY) për shkak të bashkëpranisë fizike. Sfera e dukurisë që mund të përshkruhet në DRT, është zgjeruar mjaft nëpërmjet konceptit të ankorës së jashtme, por, përveç përshkrimit formal, nuk bëhet ndonjë përfitim njohurish. Dallimi ndërmjet koncepteve tekstor dhe i jashtëm është një kategorizim në vija të përgjithshme, siç e tregon shembulli i gjuhëve të shenjave, i cili nuk jep një shpjegim për bashkëveprimin e ankorave tekstore dhe jotekstore. Veçanërisht, theksohen vetëm variante (interpretime) që thjesht paramendohen. Me kllapat gjarpërushe dhe shkrimin me të zeza nuk bihet në gjurmët e proceseve mendore

x, y, z boy (x) Fred (y) kick (x, y)

___________ {<x, a>, <y, Fred>} [a duhet të jetë diçka si objekti i perceptuar në mënyrë

ndijore, që identifikohet me referentin x të diskursit. Shkrimi me të zezë tregon që bëhet fjalë për informacion të perceptuar në mënyrë ndijore].

Çfarë fitohet me këtë?

802

801 Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer , 1993, fq.83 802 Shih Consten, M. : “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002, fq 79

. Duke përmbledhur, çka trajtuam më sipër, me modelin e anaforës së DRT është

zgjeruar ndjeshëm sasia e dukurive gjuhësore të përfshira kundrejt modeleve thjesht sintaksore (veçanërisht anafora intersentenciale, antecedentët e ndarë ose kompleksë). Një përparësi e DRT-së ndaj përqasjeve të tjera të diskursit (të gjuhësisë së tekstit, common ground...) është me siguri se mund të argumentohen kufizimet për përdorshmërinë anaforike brenda modelit (gjë që mund të gjendet edhe me modele të tjera). DRT-ja ofron mundësinë parimore për të trajtuar anaforën dhe deiksisin në një përqasje të vetme, por (si model logjik formal) nuk bën pohime psikologjike bindëse për proceset anaforike ose deiktike, me të cilat një element arrin në DRS. Veçanërisht, nuk merret parasysh bashkëveprimi i informacionit tekstor dhe jotekstor. Zgjidhja e referencës së lidhur me domenet merret me mend, por nuk sqarohet në rezultat.


196

V. PËRFUNDIME TË PËRGJITHSHME

Ky është një punim, i cili kishte për qëllim analizimin dhe krahasimin e anaforës

dhe të deiksisit në realizimin e kohezionit dhe të koherencës në gjuhën shqipe dhe në gjuhën gjermanishte, ndaj dhe metoda e përdorur është ajo përshkruese, përqasëse- krahasuese. Qasja është bërë duke pasur parasysh strukturën e fjalisë, marrëdhëniet sintaksore dhe semantike mes pjesëve përbërse, si dhe lidhjen kuptimore. Për realizimin e kësaj përqasjeje, është konsultuar një literaturë shumë e gjerë në të dyja gjuhët, duke filluar nga punimet më të hershme e deri te literatura bashkëkohore. Ndërsa për pjesën empirike është punuar me shembuj të ndryshëm, nga vepra e autorë të ndryshëm.

Punimi përmban katër pjesë kryesore. Siç e kemi theksuar, në kreun e parë jemi përpjekur të hedhim një vështrim të

përgjithshëm, pa u ndalur në detaje. Kemi analizuar trajtimet e këtyre dy elementeve të rëndësishme, që nga fillesa, në të dyja gjuhët. Kemi paraqitur një kuadër të limituar teorik të kuadrit historik të gjuhësisë së tekstit, për të kuptuar më mirë si lindi ajo në Gjermani, por edhe fillesat e situatat e gjuhësisë së tekstit në Shqipëri. Më tej është vijuar me një analizë teorike dhe përqasëse të përkufizimeve për tekstin, kohezionin e koherencën.

Në kreun e dytë kemi vijuar me një analizim të hollësishëm të anaforës, të kohezionit anaforik dhe të formave të tij në gjuhën shqipe dhe në gjuhën gjermane, duke nisur që nga qëndrimet e ndryshme që janë mbajtur ndër kohëra nga gjuhëtarë të ndryshëm, për të vazhduar më pas me përshkrimin dhe zbërthimin e përbërësve dhe të tipareve që karakterizojnë këto elemente në shqipen dhe në gjermanishten. Një vëmendje e veçantë i është kushtuar konceptimeve dhe përkufizimeve të ndryshme për anaforën, një temë e diskutuar dhe e debatuar mes gjuhëtarëve të të dyja gjuhëve, si dhe çështjes së bashkëreferencës, si një veçori interesante. Në këtë pjesë, rëndësi i është kushtuar edhe çështjes së dallimit ndërmjet anaforës dhe kataforës, të cilat shpesh edhe ngatërrohen. Më tej kemi paraqitur nyjën e shquar dhe të pashquar, si një rast i veçantë në gjuhën gjermane dhe krahasimin me gjuhën shqipe.

Kreu i tretë paraqet një trajtesë më në imtësi të deiksisit më vete, duke trajtuar rolin, funksionin e tij në realizimin e kohezionit dhe të koherencës. Në këtë pjesë theksohet përdorimi i deiksisit, ndarjet dhe llojet e tij, ngjashmëritë dhe dallimet mes deiksisit në gjuhën gjermane dhe në gjuhën shqipe.

Në kreun e katërt, meqë nga gjerësia e organizatorëve të tekstit, janë pikërisht këto dy elemente tek të cilat kufiri është i brishtë, edhe pse në pamje të parë duket i qartë, kemi dhënë një pasqyrë të teorive të ndryshme, si edhe të gjuhëtarëve, për të vendosur një kufi ndërmjet anaforës dhe deiksisit dhe për te krijuar një model të njësuar. Këtu kemi theksuar më në detaje konceptin e anaforës dhe të deiksisit, trajtesat e ndryshme gjuhësore rreth këtyre dy elementeve dhe si qëndron ky problem në të dyja gjuhët. Kështu, mund të përmbledhim që anaforat nuk duhet të kuptohen në asnjë mënyrë vetëm si jehonë e antecedentit të tyre dhe të përshkruhen nga ana procedurale si sinjale vazhdimësie të riaktivizueshme. Shumë anafora tekstore i transmetojnë recipientit (dëgjuesit) informacione shtesë dhe karakterizime të reja të referentit përkatës, kështu që janë si tematike, ashtu edhe rematike. Prandaj të kuptuarit e anaforës duhet sqaruar në


197

shumë raste si një bashkëveprim i proceseve të aktivizimit dhe të riaktivizimit. Tiparet dhe kushtet që mendohen si formuese të anaforikës, dolën të gjitha si karakteristika tipike, por jo të mjaftueshme dhe të nevojshme. Nga të gjitha cilësitë e diskutuara, prania e një antecendeti të përmendur në një tekst të mëparshëm mbetet ajo nga e cila mund të heqë më pak dorë anaforika.

Duke u mbështetur në idetë që vumë në dukje rreth koncepteve të sipërpërmendur, si edhe në shembujt e studiuar, mund të nxjerrim përfundimet e mëposhtme:

Ka raste të mjaftueshme kur procedurat anaforike janë të njëjtat në të dyja gjuhët, gjë që vë në dukje se rregullat bazë të ndërtimit të kohezionit anaforik dhe të koherencës nuk ndryshojnë ndjeshëm nga njëra gjuhë tek tjetra. Anafora mund të quhet si kategori themelore e realizimit të kohezionit anaforik të tekstit. Nëpërmjet kësaj vetie sjell ajo informacion të rëndësishëm edhe për koherencën tekstore. Anaforat emërore, në mënyrë të veçantë, realizojnë jo vetëm vazhdimësinë referenciale, por edhe mund të përbëjnë hallka të pashmangshme të llojeve të ndryshme të progresioneve tematike. Një faktor ndikues domethënës në ndryshimet që shfaqen ndërmjet dy gjuhëve në lidhje me anaforikët, është mënyra si thuren këto procedura në zinxhirët referencialë. Sa më i gjatë të jetë zinxhiri referencial, aq më të shumta janë mundësitë që të mos shfaqen të njëjtat procedura anaforike. Po ashtu, e rëndësishme për këto ndryshime është sintaksa e fjalisë. Ka disa forma të fjalisë në shqipe që kërkojnë përdorimin e anaforikë të tjerë në gjuhën gjermane dhe anasjelltas. Fakt ky që mbështetet edhe ne faktin se vendi dhe renditja e gjymtyrëve brënda fjalisë gjermane ndryshon rrënjësisht nga ajo në gjuhën shqipe. Nga ana tjetër, ndryshimet në leksikun e të dyja gjuhëve për sa u përket tipave, numrit ose shpeshtësisë së përdorimit të sinonimeve, sjellin si pasojë ndryshime të procedurave anaforike që mund të përbëjnë anafora me përsëritje, me sinonimi ose me referencë deiktike ndërtekstore sipas rastit. Nëse për termin e rimarrë ekziston një sinonim si në frëngjishte, kemi të njëjtën procedurë anaforike ose referencë deiktike ndërtekstore. Në rast të kundërt, procedura ndryshon. Procedura e shquarzimit në gjermanishte realizohet me anë të nyjes së shquar + emër, ndërsa në shqipe kjo procedurë realizohet me anë të emrit + mbaresën. Një faktor tjetër, nga ku rrjedhin mospërputhjet ndërmjet formave të referencës, është efekti stilistik i kërkuar nga autori. Ky është i vlefshëm jo vetëm për tekstin në gjermanishte, por edhe për përkthimin në shqipe. Në lidhje me këtë pikë, theksojmë se është zgjedhja e autorit ajo që përcakton përdorimin e një forme në vend të një tjetre ose përdorimin e së njëjtës forme anaforike.

Siç e kemi parë në kreun e tretë, nuk mund të formulohen kushtet e vërtetësisë së fjalive me shprehje indeksikale, pa referimin ndaj funksionit deiktik. Sidoqoftë, nisemi nga ajo që do të bashkëpërcaktohen kushtet e vërtetësisë së folësve, personave të cilëve u drejtohemi, kohës, vendit ose objekteve të treguar, kështu duket se shumë aspekte të deiksisit përfshihen nga semantika në funksion të vërtetësisë. Në këtë version të semantikës në funksion të vërtetësisë, propozicionet u atribuohen pa dyshim jo fjalive, por vetëm shprehjeve të lidhura me kontekstin, të cilat i shprehin ato. Përndryshe, përpjekjet për të përkufizuar nocionin e rrjedhojës logjike pothuajse drejpërdrejt në lidhje


198

me fragmentet e gjuhëve natyrale803

Prandaj duhet merret parasysh mundësia që mund të duhet të përpilohet një listë e pafund indicesh ose koordinatash. Si përgjigje Cresswell-i

, si program i përgjithshëm semantik, nuk do të kishin shumë kuptim. Gjithsesi, dalin shumë probleme, nëse duam ta përfshijmë deiksisin në semantikë, duke qenë se përpilohet thjesht një listë indicesh (treguesish) ose pikash reference kontekstuale, sipas të cilave mund të formulohen kushte vërtetësie. Në fakt, deri tani nuk është ndërmarrë ndonjë përpjekje për të analizuar dallimet ndërmjet përdorimeve gjestore, jogjestore dhe përdorimeve të ndryshme jodeiktike të fjalëve deiktike. Për përdorimet gjestore mund të përpilohet thjesht një listë koordinatash abstrakte, por duhet të vërehen plotësisht cilësitë fizike të ngjarjes gjuhësore. Kështu, një indeks deiktik i veçantë nuk mjafton për kohën e të shprehurit. Më shumë kjo varet nga vetë të shprehurit sa indice kohore janë të nevojshme.

804

Prandaj, në përgjithësi, janë të të njëjtit mendim që fjalët diskursdeiktike, si: überdies / veç kësaj, übrigens / fundja, jedenfalls / gjithsesi ose also / pra, në fillim të një shprehjeje nuk i ndryshojnë kushtet e vërtetësisë

, ka paraqitur me një aftësi teknike një formulim që mënjanon një përcaktim paraprak të indiceve të nevojshme. Por kjo nuk e zgjidh problemin si gjendet indici i përshtatshëm, kur nevojitet. Ndoshta, është më e dobishme të pranohet që këtu kemi të bëjmë me mundësi pragmatike shumë komplekse, si bashkëveprojnë një fjali dhe një kontekst të shprehuri për të zgjedhur një propozicion, duke qenë se bazohen në vëzhgimin audio-vizual të ngjarjes gjuhësore aktuale. Por si gjithmonë vendoset së fundmi, ku përfshihen deiksisi i vetës, i vendit dhe i kohës, pothuajse nuk mund të vihet në dyshim që shumica e aspekteve të deiksisit social dhe të diskursit duhet të trajtohen jashtë një semantike funksionale të vërtetësisë. Kjo është thjesht për shkak se këto aspekte deiktike nuk kanë në thelb ndikim në kushtet e vërtetësisë. Pikërisht, këto dhe argumente të tjera mund të citohen për format e mirësjelljes komplekse të gjuhëve të ashtuquajtura ekzotike. Këto aspekte të gjuhëve kanë kuptime konvencionale, por jo funksionale të vërtetësisë.

805. Edhe këtu duket se ka njësi gjuhësore, që kanë një kuptim konvencional, por jo (ose vetëm pjesërisht) një përmbajtje funksionale të vërtetësisë. Nëse i bashkohemi semantikës funksionale të vërtetësisë, jemi të detyruar t’i vendosim kuptime të tilla në teorinë e pragmatikës. Janë bërë përpjekje për t’i përfshirë ato në koncepte pragmatike të ndryshme, për shembull, në presupozimin pragmatik / pragmatische Präsupposition806 ose, siç u trajtua në kapitullin përkatës, në implikimet konvencionale / konventionellen Implikaturen807

803 Montague, R., “Formal Philosophy: Selected Papers”, New Haven, “Yale University Press”, 1974, fq. 104 804 Cresswell, M., “Logic and Languages”, London, Methuen, 1973, fq. 111 805 Shih Grice, H. P., “The causal theorie of perception”, Proceedings of the Aristotelian Society, Supplementary”, Vol. 35, 1961; shih edhe Grice, H. P., “Logic and Conversation”, Cole, Morgan, 1975; Wilson, D., “Presuppositions and Non-Truth Conditional Semantics”, New York, “Academic Press”, 1975 806 Shih Keenan, E. L., “Two kinds of presupposition in natural language”, te Fillmore, Langendoen, 1971 807 Shih Keenan, E. L., “Two kinds of presupposition in natural language”, te Fillmore, Langendoen, 1971

. Përfundimi i përgjithshëm


199

është që shumica e aspekteve të deiksisit të diskursit, ndoshta, të gjitha aspektet e deiksisit social duhet të vendosen brenda fushës së semantikës funksionale të vërtetësisë. Pra, deiksisi nuk mund të reduktohet në tërësinë e tij, ndoshta fare në probleme të semantikës funksionale të vërtetësisë.

Siç e kam theksuar, në gjuhësinë e tekstit shqiptare, rreth deiksist është shkruar shumë pak, ndaj në këtë nënkre kam pasqyruar ngjashmëritë dhe dallimet mes gjuhës gjermane dhe gjuhës shqipe. Në botimin e Akademisë së Shkencave, “Gramatika e gjuhës shqipe” I, Tiranë, 2002, ndajfoljet trajtohen thjesht në këndvështrimin gramatikor, nuk flitet apo nuk përmendet funksioni i tyre i mundshëm deiktik. Ndajfoljet që gjejmë të pasqyruara atje, i kami përmbledhur dhe i kam paraqitur në kreun e tretë.

Jam munduar të shfrytëzoj të gjithë literaturën e duhur në gjuhët që lëvroj. Kam pasqyruar përfundime të përgjithshme teorike dhe përqasëse për përdorimin, rolin dhe funksionin e anaforës dhe të deiksisit, duke shpresuar në dhënien e një ndihmese për punime të mëtejshme për çështjet e trajtuara në këtë punim.


200

BIBLIOGRAFI

Adam J-M., “Les textes, types et prototypes”, Nathan université, Paris, 1992 Adam J-M., “La translinguistique des textes à l’oeuvre. L’exemple d’un récit de Jorge Luis Borges”, tek “Des discours aux textes: modèles et analyses”, publications des Universités de Rouen et du Havre, 2006 Adam J-M., “Ordre du texte, ordre du discours”, “Pratiques”, nº13, 1977 Adelung, J. C., “Umständliches Lehrgebäude der Deutschen Sprache zur Erläuterung der Deutschen Sprachlehre für Schulen”, Bd. 1., Leipzig, 1782 Akademia e Shkencave, “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe”, Tiranë, 1972 Akademia e Shkencave, “Gjuha letrare shqipe për të gjithë”, Tiranë, 1976 Akademia e Shkencave, “Gramatika e gjuhës shqipe” I, Tiranë, 1995 Akademia e Shkencave, “Gramatika e gjuhës shqipe” I, Tiranë, 2002 Akademia e shkencave, “Fjalor i gjuhës së sotme shqipe”, Tiranë, 1980 Allwood, J. - Anderson, L.-G. - Dahl, Ö., “Logic in Linguistics”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977 Allwood, J. - Anderson, L.-G. - Dahl, Ö., “Logik für Linguisten”, Tübingen, Niemeyer, 1973 Anderson, A. H. - Boyle, E.A., “Forms of introduction in dialogues: their discourse contexts and communicative consequences”, Language and Cognitive, “Processes” 9, 1994 Anderson, S. R. - Keenan, E. L., “Deixis”, Shopen, 1985 Apotheloz D., “Rôle et fonctionnement de l’anaphore dans la dynamique textuelle”, Librairie Droz, Genève-Paris, 1995 Ariel, M., “Accessing Noun Phrase antecedents” New York, Routledge, 1990 Ariel, M., “Referring and accessibility”, “Journal of Linguistics”, 1984 Asher, N., “Reference to Abstract Objects in Discourse”, Dordrecht, Kluwer, 1993 Atkinson, J. M. “Prerequisites for reference”, Ochs, Schieffelin, 1979. Atkinson, J. M., “Understanding formality: the categorization and production of ‘formal’ interaction”, te “British Journal of Sociology” 33.1, 1982 Bar-Hillel, Y., “Aspects of Language”, Amsterdam, North-Holland, 1970 Beacco J.-C., 2004, “Trois perspectives linguistiques sur la notion de genre discursif”, tek “Langages”, nr.153 Bean, S., “Symbolic and Pragmatik Semantics”, Chicago, “University of Chicago Press”, 1978 Beaugrande, R. A. - Dressler, W. U., “Einführung in die Textlinguistik”, Tübingen, Niemeyer, “Konzepte der Linguistik” 28, 1981 Beck, B., “Peasant Society in Konku.”, Vancouver, “University of British Columbia Press”, 1972


201

Behagel, O., “Deutsche Syntax”, Bd. I., Heidelberg, Carl Winter, 1923 Bellmann, G., “Pronomen und Korrektur. Zur Pragmalinguistik der persönlichen Referenzformen” , Berlin, de Gruyer, 1990 Benveniste, E. : “Problèmes de Linguistique Générale” I. Paris: Gallimard, Bibliothèque des Sciences Humaines, 1966. Bisle-Müller, H., “Artikelwörter im Deutschen. Semantische und pragmatische Aspekte ihrer Verwendung”, Tübingen, Niemeyer, 1991 Bosch, P. - Geurts, B., “Proccessing definite NPs”, “IWBS Report” 78, 1989 Bosch, P., “The modes of pronominal reference and their constraints”, te Kreiman, J. - Ojeda, A., “Papers from the parasession on pronouns and anaphora”, Chicago, “Linguistic Society”, 1980 Bosch, P., “Agreement und anaphora. A study of the role of pronouns in syntax and discourse”, New York – London, “Academic Press”, 1983 Bosch, P., “Representing and accessing focussed referents. Language and cognitive Processes” 3, 1988 Bourquin G., “Ambiguités de la deixis”, te La deixis. Colloque en Sorbonne (8-9 juin), “Presses Universitaires de France”, Paris, 1990 Bourstin, P. : “Wie funktionieren “anaphorische Pronomina”?” në: Perennec, M.H. “Proformen des Deutschen” Tübingen: Stauffenburg Verlag, 1996. Brinker K. : „ Linguistische Textanalyse„ Botimi i katërt i përpunuar, Erich Schmidt Verlag 1997 Brinker, K., “Linguistische Textanalyse. Eine Einführung in Grundbegriffe und Methoden”, Berlin, E. Schmidt, 1992 Broncart J.-P., “Activité langagière, textes et discours. Pour un interactionisme socio-discursif”, Delachaux et Niestlé, Lausanne-Paris, 1996 Brown, P. - Levinson, S., “Universals in language usage: politeness phenomena”, Goody, 1978 Brown, R. - Gilman, A., “The pronouns of power and solidarity”, Sebeok, 1960 Brugmann, K. - Delbrück, B., “Grundriss der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen”, 2.Bd., 2.Teil., 2.Bearb.v.Brugmann, Strasburg, Trübner, 1911 Brugmann, K., “Die Demonstrativpronomina der indogermanischen Sprachen”, Leibzig, Teubner, 1904 Brugmann, K., “Grundriss der vergleichenden Grammatik der indogermanischen Sprachen”, Band 2, Teil 1, 1892 Buhl, H., “ Wissenserwerb und Raumreferenz”, Tübingen, Niemeyer, 1997 Bühler, K., “Sprachtheorie. Die Darstellungsfunktion der Sprache”, Stuttgart, Gustav Fischer, 1934, Jena Nachdruck, 1965


202

Bühler, A., “Karl Bühlers Theorie der Deixis”, te Eschbach, A., “Karl Bühler’s Theory of Language”, Amsterdam-Philadelphia, John Benjamins, 1988 Burks, A. W., “Icon, index and symbol”, te Philosophy and Phenomenological Research 9, 1949 Burling, R., “Man’s Many Voices”, New York, Holt, Rinehart & Winston, 1970 Canisius, P. / Sitta, G., “Textdeixis: Zum Verhältnis von Deixis, Substitution und Anaphora”, te Wagner, K. – H., “Akten des 24. ling. Kolloquiums”, Bd.2, Tübingen, Niemeyer, 1991 Carter, P.,“Interpreting Anaphors in Natural Language Texts”, Chichester, Ellis Horwood, 1987 Casetti, F., “Dentro lo sguardo. Il film e il suo spettatore”, Milano, “Bompiani”, 1986 Çeliku, A., “Koherenca tekstore. Hyrje në konceptet bazë të gjuhësisë së tekstit nëpërmjet një qasjeje krahasuese të shqipes me gjermanishten”, ShGB “Asdreni”, Shkup, 2005 Chafe, W., “Givenness, contrastiveness, definiteness, subjects, topics an point of view”, te Li, C., “Subject and topic”, New York, “Academic Press”, 1976 Charaudeau, P., 1988, “La presse, produit, production, réception”, Didier érudition, Paris, fq.2 8

Charaudeau P., 1992, “Grammaire du sens et de l’expression”, Hachette-Education, Paris, fq. 69

Charolles, M., 1988, “Les études sur la cohérence, la cohésion et la connexité textuelles depuis la fin des années 1960”, tek “Modèles Linguistiques”, nr.10, fq. 53, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” Chartrand. S-G., 1999, “Grammaire pédagogique du français d`aujourd`hui”, Graficor, Boucherville, fq. 53 Cheang, K., “Semantik der Deixis”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1990 Christophersen, P., “The Articles: A Study of their Theorie and Use in English”, Copenhagen, Munksgaard, 1939 Clark, H. H. - Marshall, C. R., “Definite reference and mutual knowledge”, te Joshi, A. K. - Webber, B. L. - Sag, I. A., “Elements of discourse understanding”, New York, “Cambridge University Press”, 1981 Clark, H. H. - Schreuder, R. - Buttrick, S., “Common Ground and the Understanding of Demonstrative Reference”, Journal of Verbal Learning and Verbal Behavior 22, 1983 Clark, H. H., “Bridging”, te Johnson-Laird, P.N. - Wason, P., “Thinking. Readings in cognitive science”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977 Cloitre, M. - Bever, T.G., “Linguistic anaphors, levels of representation, and discourse”, “Language and Cognitive Processes” 3, 1988


203

Comrie, B., “Aspect: an Introduction to the study of verbal aspect and related problems”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1976 Comrie, B., “Polite plurals and predicate agreement”, “Language” 51, 1975 Consten, M., “Anaphorische und deiktische Referenz”, Jena, 2002 Consten, M., “Sprachliche und außersprachliche Faktoren bei der Interpretation von Pronomina”, Universität Köln, 1993 Conte, M-E., “Textreferenten und Typen anaphorischer Wiederaufnahme” te Heydrich, W. - Petöfi J.S., “Aspekte der Konnexität und Kohärenz von Texten”, Hamburg, Buske, 1986 Conte, M-E., “Zeigzeichen”, te Eschbach, A., “Karl Bühler’s “Theory of Language, Viennese Heritage, Wiener Erbe”, Bd. 2, Amsterdam/ Philadephia, John Benjamins, 1988 Conte, M-E., “Deissi testuale ed anafora”, te “Sull’anafora”, “Atti del seminario, Accademia della Crusca 14-16 dicembre”, Accademia della Crusca, Firenze, 1978 Cooper, R., “The Interpretation of Pronouns”, te Heny, F.- Schnelle, H., “Syntax and Semantics” 10, “Selections from the third groningen round table”, New York, “Academic Press”, 1979 Corbett, G., “Syntactic destructors (problems with address especially in Russian)”, Pragmatics Microfiche 1.7, 1976 Corblin F., 1995, “Les formes de reprise dans le discours. Anaphores et chaînes de référence”, coll."Langue/discours", “Presses universitaires de Rennes”, fq. 21 Corblin F., “Les formes de reprise dans le discours. Anaphores et chaînes de référence”, coll. "Langue/discours", “Presses universitaires de Rennes”, 1995 Cornish, F. : “Antencendentless anaphors: deixis, anaphora, or what?”, “Journal of Linguistics” 32, 1996 Cornish, F., “Anaphora, Discourse and Understanding: Evidence from English and French”, Oxford, “Clarendon Press”, 1999 Cornish, F., “Anaphoric relations in English and French. A discourse perspective” London&Canberra, Croom Helm, 1986 Cornish, F. : “Coherence: the lifeblood of anaphora” Belgian Journal of Linguistics, 1996. Cresswell, M., “Logic and Languages”, London, Methuen, 1973 Croft, W., “The role of domains in the interpretation of metaphors and metonymies”, “Cognitive Linguistics” 4, 1993 Curat H., 1999, “Les déterminants dans la référence nominale et les conditions de leur absence”, Librairie Droz, Genève, fq. 24, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature, ”Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj”


204

Curat H., “Les déterminants dans la référence nominale et les conditions de leur absence”, Librairie Droz, Genève, 1999 Dahl, Ö. - Hellmann, Ch., “What happens when we use an anaphor?”, Ms., Dept. Of Linguistics, Stockholm, 1995 De Weck G., 1991, “La cohésion dans les textes d’enfants”, Delachaux et Niestle, Neuchâtel, Paris, fq. 68, vepër e cituar tek E. Nasufi, punim doktorature, “Shprehjet anaforike dhe roli i tyre në didaktikën e të lexuarit dhe të të shkruarit në gjuhë të huaj” De Weck G., “La cohésion dans les textes d’enfants”, Delachaux et Niestle, Neuchâtel, Paris, 1991 Depain-Delmotte F., “La notion de cohérence textuelle et le traitement de l’anaphore” te INIST, Paris, 2002 Dibra K. - Varfi, N., ”Deiksisi dhe shprehjet deiktike në gjuhën shqipe”, te “Studime Albanologjike”, 2000 Dibra, K. - Varfi, N., “Gjuhësi teksti”, ShBLU , Tiranë, 2005 Diewald, G. M., “Deixis und Textsorten im Deutschen” Tübingen, 1991 Dixon, R. M. W., “The Dyirbal Language of North Queensland”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1972 Donnellan, K., “Reference and definite descriptions”, “Philosophical Review” 75, 1966 Donnellan, K., “Speaker reference, descriptions and anaphora”, 1978 Dressler, W., “Cognitive perspectives of “naturalist” linguistic models”, “Cognitive Linguistics”, 1990 Dressler, W. U., “Einführung in die Textlinguistik”, Tübingen, 2002 Duden, “Deutsches Universalwörterbuch”, Dudenverlag, Mannheim, 1996 Duranti, A. - Ochs, E., “Left-dislocation in italian conversation”, Givon, 1979 Ebert, K., “Referenz, Sprechsituation und die bestimmten Artikel in einem nordfriesischen Dialekt”, “Studien und Materialien” 4, Bredstedt, Nordfriisk Instituut, 1971 Ebert, K., “Zwei Formen des bestimmten Artikels”, te Wunderlich, D., “Probleme und Fortschritte der Transformationsgrammatik”, München, Hueber, 1971b Egli, U., “Anaphora from Athenes to Amsterdam” , te Von Heusinger, K. - Egli, U., “Reference and anaphoric relations”, “Studies in Linguistics and Philosophy” 72, Dordrecht, Kluwer, 2000 Egli, U., “Anaphora: Geschichte und Systematik”, te Stechow, A. Von - Schepping, T., “Fortschritte in der Semantik”, Weinheim, VCH, 1988 Egli, U., “The Stoic Concept of Anaphora”, te Bäuerle, R. - Egli, U., “Semantics from a different point of view”, Berlin, Springer, 1979 Ehlich, K., “Deixis und Anapher“, te Rauh, G., “Essays on Deixis“, Tübingen, Narr, 1983


205

Ehlich, K., “Verwendungen der Deixis beim sprachlichen Handeln“, Frankfurt am Main, Peter Lang, 1979 Ehlich, K., “Anaphora and deixis: Same, similar or different?”, te Jarvella, R.J. - Klein, W., “Speech, Place and Action“, Chichester, Wiley, 1982 Ehrich, V., “Hier und Jetzt. Studien zur lokalen und temporalen Deixis im Deutschen”, Tübingen, Niemeyer, 1992 Ervin-Tripp, S., “On sociolinguistic rules: alternation and co-occurrence”, Gumperz, Hymes, 1972 Evans, G., “Pronouns”, “Linguistic Inquiry” 11, 1980 Fauconnier, G., “Domains and connections”, “Cognitive Linguistics” 1, 1990 Fauconnier, G., “Mental Spaces”, Cambridge, Mass., “MIT Press”, 1985 Ferguson, C. A., “Diglossia”, Hymes, 1964 Fillmore, C. J. : “Deictic categories in the semantics of come”, Foundations of Language 2, 1966. Fillmore, C. J. : “Santa Crus Lectures on Deixis”, dorëshkrim, 1975. Fillmore, C. J., “Towards a theory of deixis”, the PCCLLU Papers, Dept. Of linguistics, University of Hawaii, 1971.b Fillmore, C.J., “Pragmatics and the description of discourse”, te Cole, 1981 Francis, G., “Anaphoric Nouns”, Birmingham, University of Birmingham, 1986 Fraurud, K. - Hellmann, Ch., “Opening remarks”, Vortrag auf dem Workshop “indirect anaphors”, Lancaster, 1996 Fraurud, K., “Deictic definites and anaphoric demonstratives”, te “International conference on anaphora and (in)coherence”, Antwerpen, 1994 Fraurud, K., “Processing Noun Phrases in Natural Discourse”, Diss., Dept. Of Linguistics, Stockholm, 1992 Frege, G., “Über Sinn und Bedeutung”, te “Funktion, Begriff, Bedeutung. Fünf logische Studien”, Göttingen, Vandenhoeck& Ruprecht (1892), 1969 Frei, H., “Systemes de deictiques”, “Acta Linguictica” 4, 1944 Fritz, G., “Kohärenz. Grundlagen der linguistischen Kommunikationsanalyse” Tübingen, Narr, 1982 Gale, R. M., “Indexical signs, egocentric particulars, and token-reflexive words”, P. Edwards, “Encyclopedia of Philosophie”, Vol. 4, New York, Collier Macmillan, 1968 Garcia, E., “On the practical consequences of theoretical principles”, “Lingua” 43, 1977 Garvin, R. L. - Reisenberg, S. H., “Respect behavior on Ponape: an athnolinguistic study”, “American Anthropologist” 54, 1952 Gazdar, G., “Pragmatics: Implicature, Presupposition and Logical Form”, New York, “Academic Press”, 1979a Geach, P. T., “Referenze and generality”, Ithaca, “Cornell University Press”, 1962


206

Geertz, C., “The religion oj Java”, Glencoe, Ill, “Free Press”, 1960 Gernsbacher, M. A., “Mechanisms that improve referential access”, Cognition 32, 1989 Girard G., “La construction des anaphores”, te “Actes du colloque Nice”, 16-17 Mars, Cycnos, Volume 18, Numéro 2, 2001 Glenberg, A. M. - Langston, W. E., “Comprehension of illustrated text: Pictures help to build mental models”, “Journal of Memory and Language” 31, 1992 Goffman, E., “Replies and responses”, te “Language in Society” 5, 1976 Goodwin, C., “Conversational Organisation: Interaktion between Speakers and Hearers”, New York, “Academic Press”, 1981 Goodwin, C., “The interactive construction of sentence in natural conversation”, Psathas, 1979a Greenbaum, S. - Quirk, R., “A student`s grammar of English language, Longman”, 249, 1993 Grice, H. P., “Logic and Conversation”, Cole, Morgan, 1975 Grice, H. P., “The causal theorie of perception”, Proceedings of the Aristotelian Society, Supplementary, Vol.35, 1961 Gundel, J. K. - Hedberg, N. - Zacharski, R., “Cognitive Status and the form of referring expressions in discourse”, “Language” 69, 1993 Gundel, J. K., “Relevance theory meets the giveness hierarchy. An account of inferrables”, te Fretheim, T. - Gundel, J. K., 1996 Gundel, J. K., “Role of topic and comment in linguistic theorie”, dorëshkrim, “Indiana University Linguistic Club”, 1977 Haas, M. R., “ Men’s and women’s speech in Koasaki”, Hymes, 1964 Halliday, M. A. K. - Hasan, R., “Cohesion in literary texts”, The Hague, 1976 Halliday, M. A. K. - Hasan, R., “Cohesion in English”, London, Longman, 1976 Harada, S. I., “Honorifics”, te M. Shibatani, “Syntax and Semantics” 5, “Japanese Generative Grammar”, New York, “Academic Press”, 1976 Hartmann, P., “Texte als linguistisches Objekt”, te “Beiträge zur Textlinguistik, München, 1971 Harweg R., ”Pronomina und Textkonstitution”, München, Fink, 1968 Harweg, R., “Formen des Zeigens und ihr Verhältnis zur Deixis”, “Zf Dialektologie und Linguistik” 43, 1976 Harweg, R., “Deixis und variable Referenz”, “Zf Phonetik” 2/78, 1978 Harweg, R., “Studien zur Textlinguistik“, Shaker Verlag, Aachen, 2001 Hauenschild, Ch,. “Zur Interpretation russischer Nominalgruppen. Anaphorische Bezüge und thematische Strukturen in Satz und Text”, München, Sagner, 1985 Haviland, J. B., “Guugu Yimidhirr brother-in-low language”, “Language in Society” 8, 1979


207

Hawkins, J., “Definiteness and Indefiniteness: A study in Reference and Grammatically Prediction”, London, Groom Helm, 1978 Head, B., “Respect degrees in pronominal reference”, J.H. Greenberg, “Universals of Human Language”, vol 3, Standford, “Standdford University Press”, 1978 Heath, J. - Merlan, F. - Rumsey A., “The languages of Kinship in Aboriginal Australia”, Sudney, “Oceania Linguistic Monographs”, nr. 24, 1982 Heim, I., “E-Type Pronouns and Donkey Anaphora”, “Linguistics and Philosophy” 13, 1990 Heim, I., “File change semantics and the familiarity Theory of Definiteness”, te Bäuerle, R. - Schwarze, C. - Von Stechow, A., “Meaning, use and interpretation of language”, Berlin, de Gruyter, 1983 Heim, I., “The semantics of definite and indefinite noun phrases”, University of Mass., Amherst, 1982 Heim, I., “Artikel und Definitheit”, te Stechow, A. - Wunderlich, D., “Semantik. Ein internationales Handbuch der zeitgenössischen Forschung”, Berlin-New York, de Gruyter, 1991 Heim, I., “The semantics of definite and indefinite noun phrases”, New York, Garland, 1988 Heinrichs, H. M., “Studien zum bestimmten Artikel in den germanischen Sprachen”, “Beiträge zur deutschen Philologie Bd.1”, Gieβen, W. Schmitz, 1954 Heny, F. - Schnelle, H., “Syntax and Semantics” 10, Selections from the third Groningen Round Table, New York, “Academic Press”, 1979 Herbermann, CI. P., “Modi referentiae. Studien zum sprachlichen Bezug zur Wirklichkeit”, Heidelberg, 1988 Hewson, J., “Article and Noun in English”, Mouton, The Hague, 1972 Hewson, J., “Determiners as heads”, “Cognitive Linguistics” 2, 4, 1991 Hickmann, H., “Creating reference in discourse”, te Kreiman, J. - Ojeda, A., “Papers the parasession”, Chicago, “Chicago Linguistics Society”, 1980 Hintzman, D. L., “Schema abstraction in a multiple-trace model”, “Psychological Review” 93, 1987 Hirst, G., “Anaphora in Natural Language Understanding: a Survey”, Berlin, Springer, 1981 Hobbs, J., “Coference and coreference” , “Cognitive Science” 3, 1979 Horne, E. C., “Javanese-English Dictionary”, New Haven, “Yale University Press”, 1974 Hülsen, R., “Understanding the semantics of “relativa grammaticalia”: Some Medieval Logicians on Anaphoric pronouns”, te Von Heusinger, K.- Egli, U., “Reference and anaphoric relations”, “Studies in Linguistics and Philosophy” 72, Dordrecht, Kluwer, 2000


208

Hülsen, R., “Zur Semantik anaphorischer Pronomina. Untersuchungen scholastischer und moderner Theorien”, Leiden, Brill, “Studien und Texte zur Geistesgeschichte des Mittelalters XLI”, 1994 Hymes, D., “Foundations in Sociolinguistics: an Ethnographic Approach”, Philadelphia, “University of Pennsylvania Press”, 1974 Ingram, D., “Typology and universals of personal pronouns”, te J. H. Greenberg, “Universals of Human Language”, vol 3, Word Structure, Standford, “Standford University Press”, 1978 Ingram, D., “Typology and universals of personal pronouns”, te J. H. Greenberg, “Universals of Human Language”, Vol.3, “Stanford University Press”, 1978 Irvine, J. T., “Formality and informality in speech events”, te “American Anthropologist” 81.4, 1979 Isenberg, H., “Überlegungen zur Theorie”, te Ihwe, J., “Literaturwissenschaft und Linguistik” I, Frankfurt, Athenäum, 1971 Jackendoff, R., “Semantics and Cognition”, Cambridge, Mass., “MIT Press”, 1983 Johnson-Laird, Ph. N., “Mental Models. Towards a cognitive science of language, Inference and Consciousness”, Cambridge, Mass., “Harvard University Press”, 1983 Kallmeyer et al., “Lektürekolleg zur Textlinguistik”, Königstein, Athenäum, 1980 Kamp, H. - Reyle, U., “From Discourse to Logic”, Dordrecht, Kluver, 1993 Kaplan, D., “Dthat”, te Cole, 1978 Karttunen, L., “Discourse referents”, Coling Reprint, Stockholm, 1969 Karttunen, L., “Some observations on factivity”, te “Papers in Linguistics” 4, 1971 Karttunen, L., “What do referential indices refer to?”, “Indiana University Linguistic Club”, 1968 Keenan, E. L., “Two kinds of presupposition in natural language”, te Fillmore, Langendoen, 1971 Keller, J., “Aspekte der Raumnutzung in der Deutschen Gebärdensprache”, Hamburg, 1998 Kempson, R., “Presupposition and the delimitation of semantics”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1975 Kesik, M., “La cataphore”, “Presses universitaires de France”, Paris, 1989 Kleiber, G., “Anaphore associative, lexique et référence ou Un automobiliste peut-il rouler en anaphore associative?”, te “Anaphores pronominales et nominales. Etudes pragma-sémantiques”, Rodopi, Amsterdam-New York, 2001 Kleiber, G. – Schnedecker, C. – Ujma, L., “L’anaphore associative, d’une conception à l’autre”, tek “L’anaphore associative(aspects linguistiques, psycholinguistiques et automatiques”, Université de Metz, Centre d’Analyse Syntaxique, Klincksieck, Paris 1994


209

Kleiber, G., “Anaphore-déixis, deux approches concurrentes”, tek “La deixis. Colloque en Sorbonne, 8-9 juin”, “Presses universitaires de France”, Paris, 1990 Klein, W. - Ch. von Stutterheim, “Text strukture and referential movement”, Lund, “Sprache und Pragmatik” 22, 1991 Klein, W. - Rieck, B., “Der Erwerb der Personalpronomina im ungesteuerten Spracherwerb”, Lili 12/45, 1982 Klein, W., “Wo ist hier? Präliminarien zu einer Untersuchung der lokalen Deixis”, “Linguistische Berichte” 10/58, 1978 Koeppel, R., “Satzbezogene Verweisformen: eine Datenbankgestützte Untersuchung zu ihrer Distribution und Funktion in mündlichen Texten, schriftlichen Texten und schriftlichen Fachtexten des Deutschen”, Tübingen, Narr., (Tübingen Beiträge zur Linguistik 386), 1993 Kostari, J., "Për disa çështje të kohërencës anaforike si dukuri e gramatikës se tekstit", Gjuha jonë, 1995. Kostari, J. : "Për disa veçori të funksionimit të anaforës asociative", “Gjuha jonë” 3, 1999 Koster, J. - Reuland, E., “Long-Distance Anaphors”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1991 Kuno, S., “The structure of the Japanes Language”, Cambridge, Mass., “Harvard University Press”. 1973. Lakoff, G., “Linguistics and natiral logic”, te “Synthese” 22, 1970 Lambert, W. E. - Tucker G. R., “Tu, vous, usted” , Rowley, Mass., Newbury House, 1976 Larson, R. - Segal, G., “Knowledge of meaning. An introduction to semantic theory”, Cambridge, “MIT-Press”, 1995 Lasnik, H., “Remarks on Coreference”, “Linguistic Analysis” 2, 1976 Leech, G. N., “Towards semantic discription of english”, London, “Longman”, 1969 Lenz, F., “Diskursdeixis im Englischen”, Tübbingen, Niemeyer, 1997 Levinson, Ct. S., “Pragmatik – neu übersetzt von Martina Wiese”, Max Niemeyer Verlag, Tübingen, 2000 Levinson, S. C., “Putting linguistics on a proper footing: explorations in Goffman’s participation framework”, te P. Drew - A. Wootton, “Goffman: exploring the interaction order”, Oxford, “Polity Press”, 1987 Levinson, S. C., “Activity types and language”, te “Linguistics” 17. 5/6, 1979a Levinson, S. C., “Pragmatics and Social Deixis”, në: Proceedings of the Fifth Annual Meeting of the Berkeley Linguistic Society, 1979b Levinson, S. C.: “The Semantics of Metaphor”, Baltimore. “Johns Hopkins University Press”, 1977 Levinson, S. C., “Pragmatics”, “Cambridge University Press”, 1983


210

Lewis, D., “General semantics”, te Davidson, Harman, 1972 Lewis, D., “Scorekeeping in a Language Game”, te Bäuerle, R. - Egli, U. - Von Stechow, A., “Semantics from a different point of view”, Berlin, “ Springer”, 1979 Li, C. N. - Thompson, S. A., “Subject and topic: a new typology of language”, te Li, C. N., “Subject and Topic”, New York, “Academic Press”, 1976 Liddell, S., “Four functions of a focus. Reexaming the structure of space in ASL”, te Lucas, C., “Sign Language Research: Theoretical Issues”, “Gaullaudet Unniv. Press”, Washington, 1990 Löbner, S., “Definites“, “Journal of Semantics” 4, 1985 Löbner, S., “Associative Anaphors“, te “Indirect Anaphors”, Lancaster, 1996 Lyons, C., “Definiteness”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1999 Lyons, J., “Deixis and the source of reference”, te Keenan, E., “Formal semantics of natural language”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1975 Lyons, J., “Einführung in die moderne Linguistik”, München, Beck, 1971 Lyons, J., “Semantics”, vol. 1-2, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1977a Lyons, J., “An Introduction to Theoretical Linguistics”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1968 Lyons, J., “Deixis und anaphora”, te T. Myers, “The Development of Conversation and discourse”, Edinburgh, “Edinburgh University Press”, 1977b Lyons, J., “Semantik”, München, Beck, 1980 & 1983 Maillard, M., “Essai de typologie des substituts diaphoriques”, te “Langue Française”, nr. 21, 1974 Maingueneau, D., ”Initiation aux méthodes de l’analyse du discours”, “Hachette”, Paris, 1976 Mangold-Allwinn, R. - Barattelli, S. - Kiefer, M. - Koelbing, H., “Wörter für Dinge. Von flexiblen Konzepten zu variablen Benennungen”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1995 Marslen-Wilson, W. - Tyler, L. K., “The resolution of discourse-anaphors”, Text 2, 1982 Marslen-Wilson, W. - Tyler, L. K., “Towards a psychological basis for a theory of anaphora”, te J. Kreiman - Ojeda, A., “Papers from the parasession on pronouns and anaphora”, “Chicago Linguistic Society”, 1980 Matsui, T., “Bridging reference and the notions of “topic” and “focus””, “Lingua” 90, 1993 McCawley, J. D., “Everything that Linguists have Always Wanted to Know about Logic but were Ashamed to Ask”, Oxford, Blackwell, 1981 Metz, C., “Die unpersönliche Enunziation oder der Ort des Films”, Münster, Nodus, 1991, përkthyer në gjermanishte, më 1997 Milner J.-CL., “Ordre et raisons de la langue” , Seuil, Paris, 1982


211

Mita, J., "Lidhjet anaforike dhe të kontekstit në periudhat rrethanore të kohës", te “Studime albanologjike”, 1996 Montague, R., “Formal Philosophy: Selected Papers”, New Haven, “Yale University Press”, 1974 Montague, R., “Pragmatics and intensional logic”, te “Synthese” 22, 1970 Montague, R., “Pragmatics”, te R. Klibansky, “Contemporary Philosophy”, Florenz, “La Nuova Italia” Editrice, 1968 Morris, C. W., “Foundations of the Theory of Signs”, te Neurath, Carnap, Morris, 1938 Morris, C. W., “Grundlagen der Zeichentheorie, Ästhetik der Zeichentheorie”, München, Hanser, 1972. Nunberg, G., “The pragmatics of reference”, Bloomington, IULC, 1978 O’Kelly, D., “Le problème de l’anaphore sans antécédent”, tek “Anaphores nominale et verbale”, “Actes du colloque Nice, 16-17 Mars”, Cycnos, Volume 18, Numéro 2, 2001 Ogden, C. H. - Richards, I. A., “The meaning of Meaning”, London, Routledge & Kegan Paul, 1923 Partee, B., “Opacity, coreference and pronouns”, te Davidson, D. - Harman, G., “Semantics of natural language”, Dordrecht, Reidel, 1972 Pause, P. E., “Anaphern im Text”, te Stechow, A. Von - Wunderlich, D., “Semantik. Ein internationales Handbuch der Zeitgenössischen Forschung”, Berlin-New York, de Gruyer, 1991 Perret, M., “L’énonciation en grammaire du texte”, “Nathan”, Paris, 1994 Peterson, C., “Identifying referents and linking sentences cohesively in narration”, “Discourse Processes” 16, 1993 Polenz von, P., “Deutsche Satzsemantik”, Berlin, New York, de Gruyter, 1988 Prince, E. F., “On the inferencing of indefinite this-NPs”, te: Joshi, A. K. - Webber, B. L. - Sag, I. L., “Elements of discourse understanding”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1981. Prior, A. N., “Time and Tense”, Oxford, “Clarendon Press”, 1968 Reboul, A., “(In) cohérence et anaphore: mythes et réalités”, tek “Etudes de langue et littérature françaises publiées”, Rodopi, Amsterdam, Atlanta, 1997 Reichenbach, H.,: “Elements of Symbolic Logic”, London, Macmillian, 1947 Reichler-Beguelin, M.-J. : «Anaphore, cataphore et mémoire discursive» në: Pratiques n˚57. 1988. Reichler-Beguelin M.J., - Denervaud, M. – Jespersen, J., “Ecrire en français. Cohésion textuelle et apprentissage de l’expression écrite”, Delachaux et Niestle, Paris, 1988 Reinhart, T., “Anaphora and semantic interpretation”, London, Groom Helm, 1983 Reis, M., “Grundbegriffe der Semantik”, Köln, 1980 Richter, H., “Indexikalität”, Tübingen, Niemeyer, 1988


212

Ross, J. R., “Constraints on Variables in Syntax”, Diss. MIT, 1967 Rosten, L., “The Joys of Yiddish”, New York, McGraw-Hill, 1968 Rouchota, V., “On indefinite descriptions”, “Journal of Linguistics” 30, 1994 Rrokaj, Sh., “Hyrje në gjuhësinë e përgjithshme”, ShBLU, Tiranë, 2002 Rrota, J., “Gjuha e shkrueme ase vërejtje gramatikore”, botim i franceskanëve, Shkodër, 2006 Russell, B., “Mr. Strawson on Referring”, te Mind 66, 1957 Russell, B., “On denoting”, Mind 14, 1905 Sacks, H., “Paradoxes, pre-sequences and pronouns”, te “Pragmatics Microfiche” 1.8, 1976; Sag, I. A. - Hankamer, J., “Toward a theory of anaphoric processing”, “Linguistics and Philosophy” 7 Sanford, A. J., “Aspects of pronoun interpretation”, te Rickheit, G. - Stohner, H., “Inferences in Text Processing”, Amsterdam, North Holland, 1985 Schecker, M., “Kontakt vs. Distanz: Systematik und Funktionsweise von Pronominalisierungen im Text”, te Perennec, M. H., “Pro-Formen des Deutschen”, Tübingen, Stauffenburg Verlag, 1996 Schegloff, E. A., “Sequencing in conversational openings”, te Gumperz, Hymes, 1972a Schegloff, E. A., “Identification and recognition in telephone conversation openings”, “Psathas”, 1979a Schwarz, M., “Indirekte Anaphern in Texten. Studien zur domänen-gebundenen Referenz und Kohärenz im Deutschen“, Tübingen, Niemeyer, 2000 Schwarz, M., “Accessing semantic information in memory – the mental lexicon as a semi-module”, te Dirven, R. - Vanparys, J., 1995 Schwarz, M., “Einführung in die kognitive Linguistik”, Tübingen, Francke, 1996 Schwarz, M. “Lexikalische und konzeptuelle Restriktionen beim Verstehen direkter und indirekter Anaphern”, te Hundsnurscher, F. - Weigand, E., “Lexical Structures and Language Use”, Vol. II, Tübingen, Niemeyer, 1996 Schwarz, M., “Reference as a process”, Vortrag 16, Laud-Symposium, Duisburg, 1991 Schwarz, M., “Kognitive Semantiktheorie und neuropsychologische Realität. Repräsentationale und prozedurale Aspekte der semantischen Kompetenz“, Tübingen, Niemeyer, 1992 Scott, D., “Advice on modal logic”, te K.Lambert, “Philosophical Problems in Logic”, Dordrecht, Reidel, 1970 Searle, J. R., “Sprechakte”, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1971 Searle, J. R., “Speech Acts”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1969 Seidlhofer, B. – Widdowson, H., “Coherence in Summary: The contexts of Appropriate Discourse”, tek “Coherence in spoken and written discourse, How to create it and how to describe it”, John Benjamins publishing company, Amsterdam, Philadelphia, 1997


213

Sgall, P. - Hajiova, E. - Benesova, E., “Topic, Focus and Generative Semantics”, Kronberg, 1973 Sidner, C., “Focusing and discourse”, “Discourse Processes” 6, 1983 Sidner, C., “Focusing in the comprehension of definite anaphora”, te Grosz, B.J., “Readings in natural language processing”, Los Aitos, California, Kaufmann, 1986 Singer, M., “Discourse inference processes”, te Gernsbacher, M. A., “Handbook of Psycholinguistics”, San Diego, “Academic Press”, 1994 Spiel, C., “Zum Einfluss von Textinhalt, Titel und Vorwissen auf das Textverstehen”, “Zeitschrift für experimentelle uind angewandte Psychologie” 3, 1990 Stalnaker, R. C., “Pragmatics”, te Davidson, Harman, 1972 Stamme, St. - Lorenzetti, R., “The anaphoric reference: theoretical and research frameworks”, “International Journal of Psycholinguistics” 9, 1993 Stenning, K., “Anaphora as an approach to pragmatics”, te Halle, M. - Bresnan, J. - Miller, G., “Linguistic theory and psychological reality”, Cambridge, “MIT-Presss”, 1978 Strand, K., “A taxonomy of linking relations”, te “Indirect Anaphors“, Lancaster, 1996 Strawson, P. F., “On Referring”, Mind 59, 1950 Strohner, H., “Textverstehen. Kognitive und kommunikative Grundlagen der Sprachverarbeitung”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1990 Stutterheim Von, C., “Einige Prinzipien der Textaufbasis”, Tübingen, Niemeyer, 1997 Tanz, C., “Studies in the Acquisition of Deictic Terms”, Cambridge, “Cambridge University Press”, 1980 Tasmowski-De Ryck, L. - Verluyten, S. P., “Control mechanisms of anaphora”, “Journal of Semantics” 4, 1985 Tasmowski-De Ryck, L. - Verluyten, S. P., “Linguistic control of pronouns”, “Journal of Semantics” 1(4), 1982 Terhorst, E. M., “Textverstehen bei Kindern. Zur Entwicklung von Kohärenz und Referenz”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1995 Thrane, T., “Referential-Semantic Analysis. Aspects of a Theory of Linguistic Reference”, “Cambridge University Press”, 1980 Totoni, M., "Përemrat ai dhe ky në gjuhën letrare shqipe", “Studime filologjike”, 1989 Totoni, M., "Fraza me fjalë mbështetëse analitike përemërore", “Studime filologjike”, 2000 Totoni, M., “Fraza në marrëdhënie kundërshtore”, dorëshkrim, vepër e cituar tek Cepani, A., punim doktorature Totoni, M., "Fraza me fjalë mbështetëse analitike përemërore", “Studime filologjike”, 2000, 1-2, f. 126 Trugdill, P., “Sociolinguistic Patterns in British English”, London, Arnold, 1978


214

Tschauder, G., “Anaphorik, Deixis und Metadeixis”, ZPSK 43/6, 1990 Tugendhat, E. : “Vorlesungen zur Einführung in die sprachanalytische Philosophie”, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1976 Tversky, B., ”Components and categorization“, 1986 Tyler, A., “The role of repetition in perceptions of discourse coherence”, “Journal of Pragmatics” 21, 1994 Ullmann, S., “Principles of semantics”, 2.Aufl., Oxford, Blackwell, 1962 Uyeno, T. Y., “A study of Japanese Modality: a Performative Analysis of sentence particles”, University of Michigan, 1971 Valentin, P., “Anapher als kognitiver Prozeβ”, te Perennec, M. H., “Proformen des Deutschen”, Tübingen, Stauffenburg Verlag, 1996 Van Dijk T., “Textwissenschaft. Eine interdisziplinäre Einführung”, München, 1980 Vater, H., “Einführung in die Referenzsemantik”, Köln, Klage11, 1986b. Vater, H., “Einführung in die Textlinguistik”, München, Fink, 19962 Vater, H., “Referenz und Determination im Text”, te Rosengren, I., “Sprache und Pragmatik”, Lunder Symposium, 1984 Vater, H., “Zur Abgrenzung der Determination und Quantoren” te Vater, H., “Zur Syntax der Determination”, Tübingen, Narr., 1986a Von Heusingen, K. : “Formal aspects of a pragmatic theory of definiteness”, te Baerentzen, P., “Aspekte der Sprachbeschreibung”, Tübingen, Niemeyer, 1995 Von Heusinger, K., “ Definite Kennzeichnung, Anaphora und Salienz”, “Linguistische Berichte” 163, 1996 Von Heusinger, K., “Salienz und Referenz: der Epsilonoperator in der Semantik der Nominalphrase und anaphorischer Pronomen”, Berlin, Akad.-Verlag, “Studia gramatica” 43, 1997 Vonk, W., “The use of referential expressions in structuring dicourse”, “Language and Cognitive Processes” 7, 1992 Wales, R., “Deixis”, te Fletcher, Garman, 1979 Watson, R., “The interactional uses of pronouns”, te “Pragmatics Microfiche” 1.3, 1975 Wegener, Ph., “Untersuchungen über die Grundfragen des Sprachlebens”, Halle, Max Niemeyer, 1885 Weinrich, H., “Textgrammatik der deutschen Sprache”, Mannheim, 1993 Werth, P., “Anaphora as a tracking device”, te “International conference on anaphora and (in)coherence”, Antwerpen, 1994 Wiemer, B., “Diskursreferenz im Polnischen und Deutschen”, München, Sagner, 1997 Wilson, D., “Presuppositions and Non-Truth Conditional Semantics”, New York, “Academic Press”, 1975


215

Windisch, E., “Untersuchungen über den Ursprung des Relativpronomens in den idg. Sprachen”, Leibzig, Melzer, 1869b. Wrobel, H. - Rickheit, G., “Personale und situationale Koreferenzprozesse bei der Textverarbeitung”, te Felix, S.W. - Ch. Habel - G. Rickheit, “Kognitive Linguistik. Repräsentationen und Prozesse”, Opladen, Westdeutscher Verlag, 1994 Wrobel, U., “Anaphora und Deixis in DGS”, punim masteri, Uni. Köln, 1999 Wunderlich, D., “Pragmatik, Sprechsituation, Deixis”, Univ. Stuttgart, “Lehrstuhl für Linguistik”, Paper, nr.8, 1968/1969 Ziv, Y., “Pronominal reference to inferred Antecedents”, te “International conference on anaphora and (in)coherence”, Antwerpen, 1994 Zwicky, A., “Hey, whatsyaname!”, te “Proceedings of the Tenth Regional Meeting of the Chicago”, 1974

(Gjuzi), Fakulteti i Gjuheve te Huaja, Departamenti i Gjuhes Gjermane

Documents

Transcript of (Gjuzi), Fakulteti i Gjuheve te Huaja, Departamenti i Gjuhes Gjermane