geografia 11 maswavleblis wigniphazisi.edu.ge/uploads/files/გეოგრაფია 11...

maswavleblis wignigeografia11

geografia maia bliaZe, gia Wanturia, daviT kereseliZe

globaluri

geografiis saxelmZRvanelo meTerTmeteklaselTaTvis

11geografia11

3

Sinaarsi

I. Sesavali ---------------------------------------------------------------------------------4

II. zogadi ganaTlebis erovnuli miznebi ---------------------------------------------6

III. erovnuli saswavlo gegma ------------------------------------------------------------7

IV. saxelmZRvanelos Sesatyvisoba erovnul saswavlo gegmasTan --------------- 11

V. meToduri rekomendaciebi maswavlebelTaTvis -------------------------------- 13

VI. komentarebi moswavlis wignis sagakveTilo paragrafebze ------------------- 35

VII. sanimuSo gakveTilebis scenarebi ------------------------------------------------- 37

VIII. moswavlis wignSi mocemuli davalebebis pasuxebi ---------------------------- 58

IX. Semajamebeli samuSaoebis pasuxebi-----------------------------------------------98

X. rekomendebuli Sefaseba sazogadoebriv mecnierebebSi --------------------- 105

XI. damatebiTi masala ------------------------------------------------------------------- 117

XII. damatebiTi literatura ---------------------------------------------------------- 125

4

I. Sesavali

XI klasSi `globaluri geografiis~ SeswavliT mTavrdeba geografiis Esavaldebulo Seswavla zogadsaganmanaTleblo skolaSi.

globaluri geografia msoflioSi sakmaod cnobili da swrafad ganviTarebadi mimar-Tulebaa, romelic zogadsakacobrio procesebisa da movlenebis sivrcesa da droSi gamovlinebebs Seiswavlis.

`globaluri geografiis~ saxelmZRvanelos mizania ganaTlebuli da saTanado unar-CvevebiT aRWurvili Taobis aRzrda, romelsac eqneba liberalur-demokratiul Rire-bebulebebze damyarebuli maRali samoqalaqo cnobiereba, SeeZleba Teoriuli codnis yoveldRiur cxovrebasTan misadageba, eqneba sakuTari pozicia, SeZlebs mis dacvas, gansxvavebuli azris mosmenasa da pativiscemas.

saxelmZRvanelos safuZveli globaluri msoflmxedvelobrivi konceptualuri mid-gomaa da globalizaciis procesis, msofliosa da kacobriobis umTavresi globaluri problemebis sivrciT-droiT WrilSi danaxvas iTvaliswinebs, rac Tavis mxriv xels Seuw-yobs garemomcvel realobaSi mimdinare movlenebisa da procesebis gagebas, bunebrivi da socialuri procesebis Seswavlisas sistemuri midgomebis unar-Cvevebis ganviTarebas.

saxelmZRvaneloSi moswavleebi gaecnobian da ESeiswavlian msoflioSi mimdinare glo-balizaciis procesis arssa da gamovlenis formebs, arsebul umniSvnelovanes globalur problemebs da maT geografiul Taviseburebebs. gaecnobian da gaaanalizeben global-izaciis dadebiT da uaryofiT mxareebs, TiToeuli globaluri problemis arss, misi gadaWris alternatiul midgomebsa da gadawyvetis SesaZlo gzebs.

saxelmZRvanelo upirvelesad uzrunvelyofs codnis gadacemas, ganmtkicebas, Sefase-basa da integracias, moswavleTa sivrciT-droiTi, analitikuri da sistemuri azrovnebis ganviTarebas, zogadi da specifikuri unar-Cvevebis formirebas. igi xels uwyobs moswav-leebSi geografiuli, ekologiuri da ekonomikuri azrovnebis Camoyalibebas, politi-kuri kulturis formirebas, bunebasa da sazogadoebas Soris harmoniuli urTierTobis saWiroebis gacnobierebasa da, Sesabamisad, ekologiuri kulturis Camoyalibebas.

`globaluri geografiis” saxelmZRvanelo mocavs 5 nawils da 39 Temas. saxelmZRvelos Sinaarsi (sagakveTilo Temebi) SesabamisobaSia erovnuli saswavlo gegmiT (sagnobrivi programa) gaTvaliswinebul misaRwev SedegebTan da indikatorebTan.

saxelmZRvaneloSi warmodgenil teqsts Tan erTvis mravalferovani kartografiuli masala (rukebi, naxazebi, cxrilebi, sqemebi, diagramebi), ilustraciebi (fotosuraTebi, aerofoto da kosmosuri suraTebi) da Tematuri masala (es sainteresoa, magaliTebi).

TiToeul Temas Sedegebisa da indikatorebis gaTvaliswinebiT axlavs savarjiSoebi, davalebebi da sxva aqtivobebi, romelTa nawili sruldeba klasSi (gakveTilze), nawili ki gamiznulia saSinao davalebisaTvis.

amrigad, warmodgenil saxelmZRvanelos didi SemecnebiTi, zneobrivi da AaRmzr-delobiTi mniSvneloba aqvs. igi mimarTulia xeli Seuwyos iseTi amocanebis gadawyvetas, rogoricaa:

● globalizaciis procesisa da Tanamedroveobis globaluri problemebis Sesaxeb sistemuri codnis miReba, rac gansakuaTrebiT mniSvnelovania, raTa moswavlem gaac-nobieros da aRiqvas msoflioSi da planetaze mcxovreb adamianTa Tanasazogadoeba,

5

rogorc erTiani. Aaseve gaacnobieros bunebisa da sazogadoebis erTianoba; ● globaluri azrovnebis formireba;● SemecnebiTi interesis gaRviveba iseTi zogadsakacobrio problemebis mimarT,

rogoricaa erovnebaTSorisi, politikuri, kulturuli, zneobrivi da sxva saxis urTierTobebi.

● moswavleTa aRWurva specifikuri da zogadi unar-CvevebiT, rac xels Seuwyobs maT damoukideblad moipovon geografiuli xasiaTis informacia, swored gansazRvron globalizaciis procesSi saqarTvelos adgili msoflioSi, globaluri problemebis gamovlinebis specifika sxvadasxva regionsa da qveyanaSi.

saxelmZRvanelo daexmareba moswavleebs Seiswavlon globaluri procesebis sivrciT-droiTi aspeqtebi, gaanalizon globaluri problemebis gadaWraSi lokalur, regionul da saerTaSoriso doneebze SemuSavebuli koordinirebuli politikis aucilebloba, gamoikvlion socialur-ekonomikuri, bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globaluri problemebi da imsjelon maTi gadaWris gzebze.

vimedovnebT, rom warmodgenili saxelmZRvanelo iqneba codnisa da unar-Cvevebis SesaZeni saukeTeso saSualeba, aseve igi umTavres rols Seasrulebs moswavleTa qcevis modelis formirebaSi, rac xels Seuwyobs moswavles, sworad gansazRvros Tavisi adgili socialur, bunebriv, kulturul da erovnul struqturebSi.

6

II. zogadi ganaTlebis erovnuli miznebi

saqarTveloSi zogadi ganaTlebis sistema miznad isaxavs, Seqmnas xelsayreli pirobebi erovnuli da zogadsakacobrio RirebulebebiT aRWurvili, Tavisufali pirovnebis Camoyali-bebisaTvis.

amasTan erTad, ganaTlebis sistema uviTarebs mozards gonebriv da fizikur unar-Cvevebs, aZlevs saWiro codnas, amkvidrebs jansaRi cxovrebis wess, moswavleebs uyalibebs libera lur da demokratiul Rirebulebebze damyarebul samoqalaqo cnobierebas da exmareba maT oja xis, sazogadoebisa da saxelmwifos winaSe sakuTari ufleba-movaleobebis gacnobierebaSi.

saqarTvelos zogadi ganaTlebis sistemaSi miRebuli gamocdilebis safuZvelze mozardma unda SeZlos:

a) qveynisinteresebis,tradiciebisadaRirebulebebismimarTsakuTaripasuxismge-blobisgaazreba:

saskolo ganaTlebam unda ganuviTaros mozards unari, sworad gansazRvros sakuTari qveynis saxelmwifoebrivi, kulturuli, ekonomikuri da politikuri interesebi da misces mas sasikeTo gadawyvetilebaTa miRebisa da aqtiuri moqmedebis SesaZlebloba;

b) bunebrivigaremopirobebisSenarCunebadadacva:mozardma unda icodes, ra bunebriv garemoSi cxovrobs, ra ziani SeiZleba miayenos garemos

adamianis ama Tu im moqmedebam, rogor SeinarCunos da daicvas bunebrivi garemo;g)teqnologiuriTusxvainteleqtualurimiRwevebisefeqtianadgamoyeneba;informaciis

mopoveba,damuSavebadaanalizi:dRes, rodesac adamianisaTvis misawvdomia didi moculobisa da sxvadasxva Sinaarsiis infor-

macia, misi efeqtianad gamoyenebis unari sasicocxlo mniSvnelobas iZens. mozards undaE SeeZlos ara mxolod informaciis mopoveba, aramed misi Sefasebac Sinaarsis, daniSnulebisa da xarisxis mixedviT, dasaxuli miznebisaTvis misi gamoyenebis formebis gansazRvra; teqnologiuri miR-wevebis efeqtiani gamoyeneba yoveldRiuri cxovrebis, muSaobis, inteleqtualuri Tu sulieri moRvaweobis pirobebis gasaumjobeseblad;

d)damoukidebladcxovreba,gadawyvetilebismiReba:saskolo ganaTlebam unda ganuviTaros mozards pirad, ojaxur da sazogadoebriv cxovrebaSi

damoukidebel gadawyvetilebaTa miRebis unar-Cvevebi; e)iyosSemoqmedi,TavadSeqmnasRirebulebebidaaricxovrosmxolodarsebulisxarjze:saskolo ganaTlebam unda uzrunvelyos mozardis im unar-Cvevebis ganviTareba, romlebic

miscems mas saSualebas, ukve arsebuli gamocdileba da miRwevebi gamoiyenos axali materialuri, inteleqtualuri Tu sulieri Rirebulebebis Sesaqmnelad;

v)sakuTariSesaZleblobebisadainteresebisuwyvetiganviTarebamTelicxovrebisgan-mavlobaSidamaTimaqsimalurirealizeba,rogorcqveynisSigniT,isemissazRvrebsgareTac:

saskolo ganaTlebam unda Camouyalibos mozards uwyveti ganviTarebis, mTeli cxovrebis ganmavlobaSi axali codnisa da Cvevebis damoukideblad SeZenis unari, raTa SeZlos sakuTari SesaZleblobebisa da sulieri midrekilebebis adekvaturad gansazRvra da amis mixedviT sazoga-doebriv cxovrebaSi sakuTari adgilis damkvidreba;

mozardi mzad unda iyos, arCevani gaakeTos momavali ganaTlebisa da SromiTi saqmianobis Sesaxeb.

z)komunikaciaindividebsadajgufebTan:saskolo ganaTlebam unda uzrunvelyos, rom sazogadoebis momaval wevrebs ganuviTaros

zogadi sakomunikacio unar-Cvevebi ( wera, kiTxva, metyveleba, mosmena), saorganizacio da jgufuri muSaobis Cvevebi; maT Soris, imaT, visTvisac saqarTvelos saxelmwifo ena mSobliuri ar aris;

T)iyoskanonmorCili,tolerantimoqalaqe:dRevandel dinamikur, eTnikur da kulturulad mravalferovan samyaroSi sazogadoebis funq-

cionirebisaTvis gansakuTrebul mniSvnelobas iZens urTierTpativiscemis, urTierTgagebisa da urTierTSemecnebis Cvevebi. skolam unda gamoumuSavos mozards adamianis uflebebis dacvisa da pirovnebis pativiscemis unari, romelsac igi gamoiyenebs sakuTari da sxvisi TviTmyofadobis Sesa-narCuneblad. mozards unda SeeZlos adamianis arsebiTi uflebebis Sesaxeb miRebuli Teoriuli codnis ganxorcieleba da am principebiT cxovreba.

7

III. erovnuli saswavlo gegma

globaluri geografia

XI klasi

wlis bolos misaRwevi Sedegebi mimarTulebebis mixedviT

wlisbolosmisaRweviSedegebidaindikatorebi

geo.XI mimarTulebebi

drodasivrce garemodaekonomika garemodasocialurisistemebi

geo.XI.1. moswavles SeuZlia globalizaciis procesebis sivrce-droiTi aspeqtebis daxasiaTeba.

geo.XI.2. moswavles SeuZlia socialur-ekonomikuri xasi-aTis globaluri probleme-bis analizi. geo.XI.3. moswavles SeuZlia bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globalur proble-mebze msjeloba.

geo.XI.4. moswavles Seu-Zlia politikuri xasiaTis globalur problemebze msjeloba. geo.XI.5. moswavles SeuZlia globalizaciis procesis socialur-kulturul as-peqtebze msjeloba.geo.XI.6. moswavles SeuZlia gaacnobieros globaluri problemebis gadaWraSi loka-lur, regionul da saerTaSo-riso doneebze SemuSavebuli koordinirebuli politikis aucilebloba.

geo.XI.1.moswavlesSeuZliaglobalizaciisprocesebissivrce-droiTiaspeqtebisdaxasi-aTeba.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:

● asxvavebs terminebs `globalizacia~ da `glosalizacia~;● aanalizebs globalizaciis indeqsis gazomvis meTods (kof-is (KOF) indeqsi, aT kerneis (AT

Kearney) indikatorebi) da msjelobs TiToeuli kriteriumis (politikuri globalizacia, ekonomikuri globalizacia, socialuri globalizacia, personaluri kontaqtebi, infor-maciuli kavSirebi, kulturuli siaxlove) sivrcobriv ganawilebaze;

● msjelobs globalizaciis indeqsebis gamoTvlis meTodebis srulyofilebasa da praqtikuli gamoyenebis SesaZleblobaze;

● aanalizebs transportisa da komunikaciis ganviTarebis rols qveynebis sivrce-droiT daax-loebaSi;

● adgens misTvis aqtualuri problemebis sivrce-droiT Taviseburebebs; gansazRvravs cnebas `globaluri~ da SeimuSavebs kriteriumebs am problemisadmi statusis misaniWeblad;

● gamoTqvams varauds globalur problemebs Soris mizez-Sedegobriv kavSirebze da adgens Sesabamis sqemas;

● SeimuSavebs globaluri problemebis CamonaTvals da adarebs arsebuls; aanalizebs prob-lemebis warmoSobisa da transformaciis (warmoqmna, gamZafreba, mogvareba, Canacvleba) mizezebs;

● globaluri problemebis nusxidan gamoarCevs saqarTvelosaTvis yvelaze aqtualur prob-lemebs; gansazRvravs maT transformacias sivrcesa da droSi; adgens problemis mimdinare-obis amsaxvel sqemas.

8

mimarTuleba:garemodaekonomika

geo.XI.2.moswavlesSeuZliasocialur-ekonomikurixasiaTisglobaluriproblemebisana-lizi.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:● aanalizebs finansuri nakadebis masStabebs Tanamedrove msoflioSi; msjelobs saerTaSo-

riso finansuri organizaciebisa da transnacionaluri korporaciebis moqmedebis masStabe-bze;

● msjelobs saerTaSoriso donorebisa da organizaciebis mier gamoyofil daxmarebebsa da sesxebze;

● gamoTqvams mosazrebas, ra socialuri da ekonomikuri sargeblis motana SeuZlia SeiaraRe-baze dazogil xarjebs;

● amyarebs logikur kavSirebs socialur-ekonomikuri xasiaTis globalur problemebs Soris (mag., saerTaSoriso SromiTi migracia da fuladi gzavnilebi (remitransebi)) da msjelobs maT masStabebze;

● rukebis da sxva wyaroebis safuZvelze aanalizebs qveynebs Soris sursaTis da nedleulis uTanabro ganawilebas; gamoTqvams varauds problemis lokalur, regionul da globalur doneebze gadaWris SesaZlo gzebze;

● ecnoba aTaswleulis ganviTarebis miznebs), irCevs erT-erTs da axasiaTebs problemis aq-tualobas; ecnoba gaeros programebs, romlebic maTi gadaWriskenaa mimarTuli;

● irCevs ganviTarebis sxvadasxva safexurze mdgom qveynebs; adarebs, ramdenad mZafrad war-moCindeba TiToeulSi globaluri socialur-ekonomikuri problemebi da ramdenad gansx-vavdeba problemebze reagirebis gzebi;

● aanalizebs CamorCenilobis parametrebis daZlevisaken mimarTul RonisZiebebs da adgens msoflios regionebis prognozul (momavlis) `socialur-ekonomikuri ganviTarebis~ rukas.

geo.XI.3.moswavlesSeuZliabunebrividaanTropogenurixasiaTisglobalurproblemebzemsjeloba.


● aanalizebs adamianis saqmianobis Sedegad warmoqmnil garemosdacviT globalur prob-lemebs istoriuli warsulidan dRemde; gamoTqvams varauds maTi SesaZlo ganviTarebis Ses-axeb;

● sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebiT aanalizebs atmosferos, hidrosferos, maT Soris msoflio okeanes, pedosferos da biosferos aTvisebis ZiriTad mimarTulebebs;

● irCevs romelime komponentis aTvisebasTan dakavSirebul globalur problemas, msjelobs mis usafrTxo aTvisebaze da Sedegebs sasurveli formiT gamoxatavs;

● ilustraciebis da sxva wyaroebis gamoyenebiT amyarebs kavSirebs globalur geoekologiur problemebsa da ekonomikis im dargebs Soris, romlebic am problemebis maprovocirebelia; iyenebs Tematur rukebs da adgens geoekologiuri problemebis gamovlinebis mentalur ru-kas;

● monawileobs debatebSi Temaze: `warmoebis gafarToeba da ekologiuri balansis SenarCu-neba~;

● jgufuri muSaobisas irCevs romelime globalur geoekologiur poroblemas, gamoyofs misi mogvarebis ramdenime mniSvnelovan RonisZiebas da qmnis problemis ganviTarebis scenarebs; Sedegebs gamoxatavs misTvis sasurveli formiT (grafiki, diagrama da sxva);

● wlis manZilze sxvadasxva wyarodan (samecniero literatura, perioduli gamocemebi, sain-formacio saSualebebi), agrovebs informacias bunebrivi da teqnogenuri katastrofebis Sesaxeb; ganaTavsebs maT rukaze da drois qronologiur xazze; Sedegebs aanalizebs da war-moadgens Tanaklaselebis winaSe.

9

mimarTuleba:garemodasocialurisistemebi

geo.XI.4.moswavlesSeuZliapolitikurixasiaTisglobalurproblemebzemsjeloba.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:● aanalizebs politikuri xasiaTis globaluri problemebis warmoSobas, ganviTarebas da

sivrcobriv Taviseburebebs. gamoxatavs sakuTar damokidebulebas aRniSnuli sakiTxisadmi;● mopovebuli informaciis safuZvelze (statistikuri monacemebi, masmedia) aanalizebs

msoflios qveynebis samxedro-politikur potencials da gamoTqvams mosazrebas, Tu ra wvlili SeiZleba Seitanos TiToeulma moqalaqem da qveyanam msoflioSi mSvidobisa da ga-niaraRebis saqmeSi;

● irCevs da ecnoba (sainformacio saSualebebidan) erT-erTi qveynis mier gadadgmul konkre-tul nabijebs ganiaraRebis da mSvidobis SenarCunebis saqmeSi da SeimuSavebs movlenebis gan-viTarebis SesaZlo prognozs (sqema, scenari);

● adgens mizez-Sedegobriv kavSirebs omebis, eTnokonfliqtebisa da terorizmis warmoSobas, gamovlinebis formebsa da sivrcobriv Taviseburebebs Soris;

● moiZiebs informaciasa da informaciis safuZvelze ecnoba msoflio mniSvnelobis teroris-tul organizaciebs da maTi moqmedebis arealebs;

● mopovebuli informaciis safuZvelze msofliosa da saqarTveloSi arsebuli eTnokon-fliqtebis da gaxmaurebuli teraqtebis Sesaxeb; adgens “cxeli wertilebis” rukas.

geo.XI.5. moswavlesSeuZliaglobalizaciisprocesissocialur-kulturulaspeqtebzemsjeloba.


• ecnoba kulturuli difuziis sxvadasxva gamovlinebebs msoflioSi da msjelobs ”global-uri kulturis” maxasiaTeblebze: musika, televizia, sporti, turizmi;

• msjelobs Tanamedrove samyaroSi urbanuli landSaftebis homogenizaciaze;• msjelobs kulturis globalur difuziasa da aspeqtebze _ ena, turizmi, samzareulo, me-

dia, globaluri brendebi (mag., makdonaldsi, koka-kola) da ukavSirebs adgilobrivi kul-turis rolis dakninebas;

• ecnoba antiglobalistebis ideebs da msjelobs Temaze ”globalizacia nacionalizmis wi-naaRmdeg”;

• msjelobs globalizaciis dadebiT da uaryofiT faqtorebze.

geo.XI6.moswavlesSeuZliagaacnobierosglobaluriproblemebisgadaWraSilokalur,re-gionuldasaerTaSorisodoneebzeSemuSavebulikoordinirebulipolitikisaucilebloba.


● msjelobs mosaxleobis (ojaxis, Temis, qveynis, regionis da msoflios) cxovrebis wesis, garemosdacviTi cnobierebis, ganaTlebisa da adgilobrivi kanonmdeblobis mizez-Sedego-briv kavSirebze; gamoxatavs sakuTar damokidebulebas maTi mniSvnelobis Sesaxeb mdgradi ganviTarebisaTvis;

● moiZiebs informacias da aanalizebs saerTaSoriso organizaciebis daniSnulebis sakiTxs globalur problemebTan mimarTebaSi, akeTebs daskvnebs maT mier globalur problemebze reagirebasa da mogvarebasTan dakavSirebiT;

● ecnoba globalur problemebTan dakavSirebul saqarTvelos mier xelmoweril konvenciebsa da valdebulebebs; adgens kiTxvars da atarebs sociologiur gamokiTxvas aRniSnul pro-cesSi sazogadoebisa da individebis informirebulobisa da am procesSi CarTulobis Seswav-lis mizniT;

● moiZiebs informacias saqarTveloSi an romelime sxva qveyanaSi globalur problemebTan dakavSirebul Sesrulebuli an Seusrulebeli konvenciisa an valdebulebis Sesaxeb;

● ecnoba saerTaSoriso ekologiur TariRebs da klasTan erTad irCevs maTTvis sainteresos. da amzadeben Sesabamis RonisZiebebs (Ria gakveTili, gamofena, konferencia da sxva);

10

● msjelobs, Tu ra rols asrulebs saerTaSoriso Zalisxmeva globaluri problemebis mogva-rebaSi da ramdenad mniSvnelovania es kacobriobis mdgradi ganviTarebis perspeqtivisaTvis. Sedegebs warmoadgens sasurveli formiT.

programis Sinaarsi

savaldebuloSinaarsobrivsakiTxTaCamonaTvaliXIklasisaTvis

(qvemoT warmodgenili sakiTxebi Seadgens am klasisaTvis gankuTvnili mTliani Sinaarsis 60%-s)

Sesavali1. globalizacia2. globalizaciis indeqsi3. globaluri problebebi da maTi warmoSobis mizezebi4. globalur problemaTa urTierTkavSiri5. kacobrioba da mdgradi ganviTarebis perspeqtiva6. saqarTvelo da globalur problemebTan dakavSirebuli konvenciebi

politikurixasiaTisglobaluriproblemebi7. warmoSobis mizezebi8. omebi 9. msoflio mniSvnelobis konfliqtebi10. terorizmi11. teroristuli organizaciebi12. politikuri xasiaTis problemebis gadaWris gzebi (mSvidobisTvis brZola da ganaiaraReba) socialur-ekonomikurixasiaTisproblemebidamaxasiaTeblebi13. globaluri problemebi da saerTaSoriso organizaciebi14. globaluri socialur-ekonomikuri problemebi 15. finansuri nakadebi16. globalur-demografiuli problemebi17. SromiTi migracia da fuladi gzavnilebi18. sursaTis problema, bunebrivi resursebis uTanabro ganawileba19. cxovrebis done da xarisxi20. globalur-socialuri da eTnokulturuli problemebi21. kulturuli imperializmi da kulturuli difuzia22. antiglobaluri moZraoba23. ganviTarebuli da ganviTarebadi qveynebis globaluri socialur-ekonomikuri problemebi24. socialur-ekonomikuri xasiaTis problemaTa gadaWris gzebi25. saerTaSoriso ekologiuri TariRebi26. aTaswleulis ganviTarebis miznebi

bunebrivi da anTropogenuri problemebi

27. bunebrivi garemo da masTan dakavSirebuli problemebi28. garemos aTvisebis problemebi: atmosfero, hidrosfero, pedosfero29. msoflio okeane da misi problebebi30. globaluri geoekologiuri problemebi _ kritikuli regionebi31. teqnikuri progresi da globaluri problemebis warmoSoba32. globaluri xasiaTis bunebrivi da anTropogenuri problemebis gadaWris gzebi33. mTian teritoriebTan dakavSirebuli problemebi34. sanapiro zolis aTvisebisa da dacvis problemebi

11

IV saxelmZRvanelos Sesatyvisoba erovnul saswavlo gegmasTan

SinaarsisadamisaRweviSedegebisruka

standartisSesabamisiSedegebi

Tavisa daTemis dasaxeleba

mosw

avl

es S

euZl

ia g

lo

bal

iza-

cii

s pr

oc

eseb

is s

ivr

ce-

dr

oiT

i as

peqt

ebis

dax

asia

Teb

a.

mo

swav

les

Seu

Zlia

so

cia

lu

r-

eko

nomi

kur

i xa

siaT

is g

lo

bal

ur

i pr

obl

emeb

is a

nal

izi.

mosw

avl

es S

euZl

ia

bu

nebr

ivi

da

anT

ro

poge

nul

i xa

siaT

is g

lo

bal

-u

r p

ro

blem

ebz

e ms

jel

oba

.

mosw

avl

es S

euZl

ia p

ol

itik

ur

i xa

siaT

is g

lo

bal

ur

pr

obl

emeb

ze

msj

elo

ba.

mosw

avl

es S

euZl

ia

glo

bal

izac

i-is

pr

oc

esis

so

cia

lu

r-k

ul

tu

ru

l

aspe

qteb

ze

msj

elo

ba.

mosw

avl

es S

euZl

ia

gaac

nobi

-er

os

gl

oba

lu

ri

pro

blem

ebis

ga

daW

raS

i l

oka

lu

r, r

egio

nul

da

saer

TaS

or

iso

do

neeb

ze

Semu

Save

-bu

li

koo

rd

inir

ebu

li

pol

itik

is

auc

ileb

lo

ba.

1 2 3 4 5 6

I Tavi – globalizacia da globaluri problemebi.1. ra aris globalizacia (2 sT.)

2. globalizaciis indeqsi (1 sT.)

3. antiglobalizmi (1sT.)

4. ra aris globaluri problemebi? (1sT.)

5. globalur problemaTa urTierTka-vSiri (1 sT.)

6. globaluri problemebi da saerTa-Soriso organizaciebi (2 sT.)

II Tavi – msoflios politikuri ruka da globaluri problemebi.7. Tanamedrove msoflios politikuri ruka (1 sT.)

8. mSvidoba da ganiaraReba (2 sT.)

9. konfliqtebis geografia (1.sT) 10. terorizmis geografia (1.sT.)

11. msoflios lideri qveynebi da glo-baluri samyaro (8.sT)

III Tavi – msoflio mosaxleoba da glo-baluri socialuri problemebi12. msoflio mosaxleobis dinamika (1 sT.)

13. demografiuli optimumi da demo-grafiuli politika (1 sT.)

14. urbanizacia – XX saukunis fenomeni (2 sT.)

12

1 2 3 4 5 6

15. eTnomozaika da globaluri eTni-kuri krizisi (2 sT.)

16. kulturis globalizacia (2 sT.)

17. janmrTelobis problema (1 sT.)

18. SromiTi migracia da fuladi gza-vnilebi (2 sT.)

IV Tavi – msoflios meurneoba da glo-baluri problemebi19. ekonomikuri globalizacia (2 sT.)

20. msoflio finansuri nakadebi da centrebi (2 sT.)

21. cxovrebis done da xarisxi(1 sT.) 22. mdidrebi da Raribebi da CamorCeni-lobis problema (1 sT.)

23. sasursaTo problema (2 sT.)

24. energetikuli problema (3 sT.)

25. resursuli problema (2 sT.)

V Tavi – globaluri ekologiuri problemebi26. ekologiuri problema – zogadi mi-moxilva (2 sT.)

27. atmosferos ekologia (1 sT.)

28. msoflio okeanis problemebi (1 sT.)

29. sanapiro zolis aTvisebisa da dac-vis problemebi (1 sT.)

30. mtknari wylis problema (1 sT.)

31. pedosferos ekologia (2 sT.) 32. stiqiuri katastrofebi (2 sT.) 33. teqnogenuri katastrofebi (1 sT.)

34. msoflios kritikuli ekoregionebi (1 sT.)

35. msoflios biologiuri da land-Safturi mravalferovneba (1 sT.)

36. msoflio daculi teritoriebi (1 sT.)

37. msoflios kulturuli da bunebri-vi memkvidreobis geografia (1 sT.)

38. garemosdacviTi organizaciebi (1 sT.)

39. ekologiuri alternativa – mdgra-di ganviTareba (1 sT)

13

V. meToduri rekomendaciebi maswavlebelTaTvis

saswavlo masalis wardgenis fazebisaxsna-ganmarteba

rogordavgegmoTgakveTili?sanam gakveTilis dagegmvaze muSaobas daiwyebT, moZebneT standartSi is Sedegebi da indika-

torebi, romelzec gadis mocemuli Tema, konkretuli gakveTili (ix. miznebis ruka) da dausviT sakuTar Tavs 2 SekiTxva:

1. rogor mivaRwio sasurvel Sedegs?2. rogor gavigo, miRweulia Tu ara igi?

mizanigakveTilis dagegmvisas, upirveles yovlisa, unda ganisazRvros gakveTilis mizani, romelic

Tavis mxriv, gansazRvravs Sedegs _ e.i. maswavlebelma winaswar unda Camoayalibos, ras unda miaRwion misma moswavleebma am gakveTilze (gakveTilis konkretuli da perspeqtiuli miznebi).

gakveTilis gegmaSi TvalnaTliv unda Candes:* gakveTilis konkretuli miznebi;* gakveTilis perspeqtiuli miznebi;* ras veliT moswavleebisgan? * ra codnasa da unar-Cvevebs SeiZenen isini am gakveTilze?

amocanebimiznebis misaRwevad saWiroa garkveuli amocanebis dasaxva. kerZod:1. gakveTilze Sesasrulebeli aqtivobebis gansazRvra;2. samuSaos Sesrulebis etapebi (dawyeba, damTavreba);3. miRebuli codnisa da unar-Cvevebis demonstrirebis forma;4. Sefasebis kriteriumebi.

aucilebelipirobebidaresursebimiznebis misaRwevad winaswar unda ganisazRvros, arian Tu ara moswavleebi mzad dagegmili

aqtivobebis Casatareblad. maswavlebelma winaswar unda gaTvalos, ra dro da resursebi sWirdeba mas gegmis warmatebiT ganxorcielebisaTvis (saxelmZRvanelo, sxvadasxva samecniero Tu Semec-nebiTi xasiaTis literatura, samuSao sqemebi, TvalsaCinoebebi, suraTebi, diagramebi, grafikebi, ilustraciebi da sxv.) e. i. unda ganisazRvros:

* gakveTilisTvis saWiro masala;* Teoriuli da praqtikuli samuSaos ganxorcielebis etapebi.

gakveTilisaRweramaswavlebelma dawvrilebiT unda aRweros gakveTilis msvleloba, misi calkeuli etapi,

gakveTilze Sesasrulebeli aqtivobebi (Tu rogor axerxebs maswavlebeli gakveTilis miznebis ganxorcielebas da ZiriTadad, ra aris misTvis yvelaze mniSvnelobani am gakveTilis msvlelobisas).

gakveTilismsvleloba.gegmis es nawili gulisxmobs gakveTilis detalur aRweras: sasurvelia maswavlebelma ise aRweros gakveTilis msvleloba, rom kolegam, Tu mas amis sur-

vili aqvs, SeZlos SemoTavazebuli sagakveTilo modeliT sargebloba.gegmaSi sasurvelia 3 mniSvnelovani fazis dawvrilebiTi aRwera:1. Sesavali _ gamowveva anu provocirebis etapi;2. mTavari aqtivoba _ ZiriTadi nawili, romelic Sinaarsis realizebas, sakiTxis arsSi wvdomas

emsaxureba;3. daskvniTi nawili _ gaazrebis etapi, romlis drosac unda moxdes gakveTilis msvlelobisas

ganxiluli Temebis analizi da sinTezi, Sejereba da Sejameba da miRebuli codnis ganmtkiceba.

14

aucilebelia, maswavlebelma winaswar gagegmos, Tu ra dro dasWirdeba gakveTilis TiToeul fazas (gakveTilis droSi ganawileba).

ganvixiloT TiToeuli etapi cal-calke:

SesavaligakveTilis Sesavali nawili, saWiroebis SemTxvevaSi, SeiZleba daiwyos wina gakveTilze ganxi-

luli Temis SexsenebiT (frontaluri kiTxvebiT), am etapze moswavlem unda aRidginos sakiTxTan dakavSirebuli informacia, ganvlili masala, romelic TavisTavad xels Seuwyobs moswavlis axali TemisTvis Semzadebas. mTavaria, winaswar gqondeT gansazRvruli:

* rogor gaacnoT moswavleebs gakveTilis miznebi da amocanebi.* rogor SeZloT moswavleTa yuradRebis koncentrireba, mobilizeba da motivacia.* rogor daukavSiroT gakveTilis miznebi moswavleTa interess.

ZiriTadi nawili (Sinaarsis realizeba)am etapis amocanaa, erTi mxriv, `gamowvevis~ etapze gaRvivebuli interesisa da impulsebis

SenarCuneba; meore mxriv _ moswavleTa aqtivobis xelSewyoba (diskusiaSi monawileoba, kriti-kuli analizi, TvalsazrisTa Sepirispireba da Sejereba, alternatiuli gzebis Zieba). am etapze mniSvnelovania:

* gakveTilis mTavari Temis gansazRvra;* sagakveTilo procesis sainteresod warmarTvisTvis saWiro xerxebisa da meTodebis Ser-

Ceva;* moswavleebma SeZlon miRebuli codnis saWiroebisa da mniSvnelobis gacnobiereba.

daskvniTi nawili (refleqsia, gaazreba)gakveTilis am nawilSi SeiZleba gamoikveTos ramdenime arsebiTi faqtori: gakveTilis am etapze

xdeba moswavleTa miRebuli codnisa da informaciis gaazreba da dasabuTeba; sakiTxisadmi saku-Tari damokidebulebis Camoyalibeba. Tvalsazrisisa Tu informaciis interpretacia (sakuTari sityvebiT gadmocema).

moswavle yvelaze ukeT imas imaxsovrebs, rasac misTvis nacnob konteqstSi iTvisebs da sa-kuTari sityvebiT gadmoscems da asabuTebs. aRqma maSin aris safuZvliani, rodesac informacia konteqstualur sqemaSi Tavsdeba.

am fazis meore amocanaa moswavleTa Soris azrTa jansaRi gacvla-gamocvla. refleqsiis dros diskusiaSi Cabma ara marto diskusiis monawileebs, aramed pasiur msmenelebsac aZlevs saSualebas gaigon, ifiqron da amis safuZvelze CamouyalibdeT, SeeqmnaT sakuTari azri da damokidebuleba ganxiluli sakiTxis irgvliv. garda amisa, es aris cvlilebebisa da rekonceptualizaciis safexuri swavlis procesSi. am stadiaze xdeba axal-axali informaciis integraciis mravalgvar saSuale-baTa gacnoba, es ukanaskneli ufro moqnil konstruqciebs migvaaxloebs, romlebic moswavleebma momavalSi SesaZloa ufro praqtikulad da mizanmimarTulad gamoiyenon.

garda amisa, gakveTilis daskvniT anu refleqsiis etapze unda ganisazRvros:* Sejamebis ra xerxs mimarTavT gakveTilis bolos?* rogor ganaxorcielebT ukukavSirs moswavleebTan?

saSinaodavalebagakveTilis bolos maswavlebeli davalebas aZlevs moswavleebs: Sin kidev erTxel gaixsenon,

ra gaakeTes am gakveTilze, yuradRebiT gaecnon (waikiTxon) saxelmZRvaneloSi mocemul infor-macias (teqsti, wyaro) da Seasrulon `saSinao davaleba~.

15

gakveTilis dagegmva

(zogadiprincipebi)

efeqtiani gakveTili rom davgegmoT, aucilebelia, Cveni saswavlo strategia mocemul klasSi moswavleTa swavlis stils SevuTavsoT. maswavleblis saswavlo stretegiaSi igulisxmeba dasaxuli miznis Sesabamisad aqtivobebis (operaciebis) momzadebis ostatoba. swavlis stili moswavleebs erTmaneTisagan ganasxvavebs. is axasiaTebs, ra pirobebSi grZnobs TiToeuli moswavle komfor-tulad Tavs swavlis procesSi. klasSi 25 moswavlidan zogi pragmatistia (ukeT swavlobs dak-virvebiT), zogi Teoretikosi (ukeT swavlobs azrovnebiT, fiqriT), zogi keTebisa da moqmedebis procesSia aqtiuri, zogi warmodgenebisa da aRqmis gziT ukeT swavlobs. gakveTili efeqtiani rom gamovides, yvela moswavlis swavlis stili, interesebi da SesaZleblobebi rac SeiZleba metad unda gaviTvaliswinoT.

amisaTvis swavleba/swavlis ori midgoma SeupirispireT erTma neTs da naxeT, Tqveni swavlebis

* codnis gacema * unaris, niWis, kritikuli azrovnebis ganviTareba

* akeTe ise, rogorc me * ifiqre, rogor gaakeTo

* me Tqven zemoT vdgavar * me TqvenTan erTad var

* gadavcem codnas * vaswavli azrovnebas da swavlas

* avtoritaruli * demokratiuli

* monologi * dialogi

* informaciuli, mTel * kvleva-ZiebiTi;klasTan erTdroulad wyvilebsa da jgufebSi

* biheviorizmi * konstruqtivizmi

* pasiuri, uintereso * aqtiuri, iniciativiani

* Warbobs maswavleblis * Tanabaria an Warbobs moswavlis

* tradiciuli * saswavlo miznisa Sesabamisad cvalebadi

* saxelmZRvanelo * saxelmZRvanelo da winaswar SerCeuli saswavlo masalebi

* pasuxis `sizustis~ * piradi aqtiurobis mixedviT mixedviT

mizani

devizi

mrwamsi

funqcia

swavlebis stili

urTierToba Cemsada moswavles Soris

swavlebis upiratesimeTodi

saswavlo Teoria

moswavleTa pozicia

maswavleblisa damoswavleebissaubris xangrZlivoba

saklaso dizaini

swavlebis sayrdeni

Sefaseba

maswavlebeli I midgoma II midgoma (tradiciuli) (aqtiuri)

stils am ori mdgomareobidan romeli arCe va ni ufro Seesabameba. axla gaarCieT, ra gansxvavebaa saswavlo Teoriebs _ biheviorizmsa da kon stru qtivizms Soris.

16

biheviorizmi mkacr disciplinasTan, codnis gadacemasTan, saxelmZRvaneloSi mocemuli masalis mTeli moculobiT aTvisebasa da savarji SoebiT SeZenili codnis ganmtkicebasTan asocirdeba. is swavlebisa da damaxso vrebis Teoriaa.

konstruqtivizmi swavlisa da azrovnebis Teoriaa da miiCnevs, rom moswa vle aqtiurad swav-lobs kvleva-Ziebisa da keTebis procesSi da TviTon aSenebs codnas. ̀ nawilebisgan konstruqciis aSeneba~ piradi gamocdilebisa da sxve bTan urTierTobis safuZvelze xdeba.

axla is sasicocxlo, zogadi, praqtikuli unarebi CamoTvaleT, romlebic aucileblad unda SesZinos skolam 21-e saukunis axalgazrdas:

– iazrovnos logikurad da kritikulad;– Caswvdes mimarTebebs sagnebsa da movlenebs Soris; – masalis damuSavebis, gagebis, analizisa da adekvaturi aRqmis safuZvelze gamoitanos daskvna

da miiRos gadawyvetileba;– daZlios mavne Cvevebi. icxovros jansaRi wesiT. – flobdes monacemTa Sedarebis, Segrovebisa da sxvadasxva saxiT warmodgenis xerxebs; – hqondes TanamSromlobisa da Tanadgomis unari da a. S. axla sqematurad ganvixiloT Tanamedrove gakveTilis struqtura da vawarmo oT meTodolo-

giuri gansja: rogor gadavideT swavlebidan swavlaze, maxsov ro bidan _ azrovnebaze.

gakveTilis struqtura

msvlelobis mixedviT Sinaarsis mixedviT etapebi

* Sesavali * motivacia (ganwyobis Seqmna) * sakiTxis dasma/warmodgena

* aqtivobebi * siRrmiseuli wvdoma * sakiTxis ganviTareba/aTviseba_ mTel klasTan_ individualurad_ wyvilSi_ jgufSi

* analizi, Sejameba * gaazreba (refleqsia) * codnis gamoyeneba/integracia

rCevebi maswavlebels efeqtiani gakveTilis dasagegmadgakveTilze saswavlo procesis dasagegmad maswavleblis upirvelesi amocana gakveTilis

miznis arsis gagebaa. gakveTilis saswavlo miznebi gamoxatavs, ra codna da unarebi unda SeiZinon moswavleebma. ra Sedegs unda miaRwion moswavleebma swavlis procesSi, gansazRvrulia erovnul saswavlo

gegmaSi _ yvela saganSi/sagnobriv jgufSi klasebis mixedviT. Sedegis miRwevas adasturebs Sede-gis qvemoT mocemuli indikatorebi. maswavleblis wignSi mocemuli Sinaarsisa da miznebis ruka uCvenebs, romeli Sedegis misaRwevad aris saxelmZRvaneloSi mocemuli paragrafi da romeli indikatorebiT dasturdeba gakveTilis bolos Sedegis miRweva.

rodis aris gakveTilis mizani sworad SerCeuli? mizani sworad aris SerCeuli, Tu:* gamomdinareobs sagnobrivi standartis misaRwevi Sedegebidan.* qmnis safuZvels moswavleTa progresis SemowmebisTvis. * exmareba maswavlebels TviTSefasebaSi. * warmoadgens saswavlo savarjiSoebis CarCos. yvelaferi zemoT aRniSnuli miiRweva, rodesac moswavleebi gakveTilze gaakeTeben imas, rasac

Txoulobs Sedegebis qvemoT CamoTvlili indikatorebi. Tu maT yuradRebiT CaikiTxavT, naxavT,

codna(aRweren, axsnian, CamoTvlian, gaigeben...)

unarebi(Seadareben, Seqmnian, gaaana-lizeben, gamoikvleven...)

ganwyoba-damokidebuleba(Seafaseben, SearCeven, Secvlian...)

17

rom gakveTilis mizani klasikuri samkuTxedis saxiT SegiZliaT warmoidginoT:gakveTilis zogad mizanSi unda Candes, ra codna da unar-Cvevebi unda misceT moswavleebs,

specifikurSi ki _ ra konkretuli amocanebi unda ganaviTaroT amisTvis. magaliTad, Tu miiCnevT, rom saswavlo problema fiqrisa da azrovnebis procesSi unda gadawydes, Sesabamisi situaciuri amocana an savarjiSo unda SearCioT. masalis vizualizaciisTvis rukebis, grafikebis, naxatebis Seqmna dagWirdebaT, praqtikuli unar-Cvevebis formireba rogorc davalebebis SesrulebiT, ise roluri TamaSebiTa da warmosaxviTi eqsperimentebiT SeiZleba. sakuTari ganwyoba-damokide-bulebebis gamosaxatavad moswavles saubris, simReris, keTebis saSualebac unda misceT.

zemoT aRniSnulis gaTvaliswinebiT, gakveTilis dagegmvis win maswavlebelma meTodologiuri gansja unda awarmoos:

damatebiTi kiTxvebi gansjisTvis:

* ra movamzade gakveTilis dawyebis win swavlis ganwyobis Sesa qm-nelad? wignSi aris Sesabamisi aqtivoba, Tu me unda movZebno?

* aqtivobebis dagegmvisas gaviTvaliswino: rac vuTxari, momis-mina? Tu momismina, gaigo? Tu gaigo, miiRo? Tu miiRo, SeuZlia praqtikulad gamoiyenos? ganwyoba xom ar daikarga?

* aris saxelmZRvaneloSi masala, romelic ganapirobebs mzaobas:a) saxlSi kvlevis gasagrZeleblad?b) axal masalaze gadasasvlelad?Tu ar aris, me riT davexmarebi?

mTavari kiTxva gansjisTvis:

ras gaakeTebs bavSvi gakveTilze?

swavlobs swavlas?

aSenebs codnas?

kiTxvebi, romlebic daismis swavleba/swavlis axali midgomebiT gakveTilis dagegmvis win, bevria da rTuli. am kiTxvebze pasuxis gacema skolaSi kolegebTan TanamSromlobiT, azrisa da gamocdilebis gaziarebiT ukeT SeiZleba.

gakveTilis mizani gansazRvravs aqtivobebis Sinaarss. aqtivobebis SerCevisas, miznis misaR-wevad winaswar unda moifiqroT:

* romeli/ramdeni aqtivobis Catareba dagWirdebaT da rogori TanmimdevrobiT.* aris Tu ara sawyisi/Sesavali aqtivoba samotivacio, anu moemsaxureba Tu ara igi moswavleTa

dainteresebas swavlis procesSi CasarTavad da Seasrulebs Tu ara momdevno aqtivobebTan dama-kavSirebel rols.

* aris Tu ara momdevno aqtivobebi moswavlis swavlaze orientirebuli, ganmaviTarebeli, SemoqmedebiTi.

* iZleva Tu ara Semajamebeli aqtivoba saSualebas, gakveTilis bolos Semowmdes moswavleTa progresi da Sefasdes gakveTilis xarisxi (ramdenad miaRwies moswavleebma da maswavleblebma dasaxul miznebs).

aqtivobebis SerCevis paralelurad mniSvnelovania moswavleTa organizaciis formis dagegmva da drois ganawileba. saswavlo miznis miRwevis maCvenebeli indikatorebi garkveulwilad migvaniS-nebs, rogor vamuSaoT moswavleebi: mTel klasTan, individualurad, wyvilebsa Tu jgufebSi. rac met SesabamisobaSi iqneba aqtivobis organizaciis forma moswavleTa SesaZleblobebTan da swavlis stilTan, miT realurad SeamowmebT gakveTilze moswavleTa progress da gaanawilebT maT Ses-asruleblad gankuTvnil dros. dro TiToeuli aqtivobisTvis winaswar igegmeba, Tumca swavlis procesSic SesaZlebelia SeitanoT masSi cvlilebebi. gansakuTrebiT yuradRebamisaqcevia drois ganawileba jgufuri muSaobisTvis, rodesac saWiroa samuSaos dagegmva, monacemebis organizeba da warmodgena. unda gaiTvaliswinoT, rom swored jgufuri muSaobisas yalibdeba moswavleebSi TanamSromlobis, piradi da gunduri pasuxismgeblobis, jansaRi konkurenciis, gadawyvetilebis miRebis/dasabuTebis da sxva zogadi unar-Cvevebi. Tu samuSao kvleviTi an SemoqmedebiTia, TiToeuli davalebis SesrulebisTvis gankuTvnili drois gaTvla (ar darCes zedmeti dro an ar daakldes) faqtobrivad ganapirobebs miznis miRwevas.

gakveTilze swavlis procesis efeqtianad warmarTva SeuZlebelia saswavlo resursebis gamoyenebis gareSe. gakveTilis mizani gvikarnaxebs, ra tipis resursiT mivaRwevT Sedegs ukeT: adamianuri (sxva maswavlebeli, sazogadoebis wevri...), sainformacio (saxelmZRvaneloebi, statiebi, samuSao furclebi...), vizualuri (plakatebi, sqemebi, fotoebi, modelebi...) Tu audiovizualuri (kompiuteri, videokamera...). mza resursebze aranakleb efeqtiania resursebis Seqmna. resusis moZieba-Seqmna SeiZleba klasSi, skolaSi, lokalur an globalur garemoSi, xolo Seqmnili resursis

18

srulyofa-ganviTareba _ klasSi an gakveTilebis Semdeg skolaSi TanamSromlobiT, gamocdilebis gaziarebiTa da efeqtianobis SemowmebiT. ra tipis resursis gamoyenebas/Seqmnas, moZiebas SevZlebT, es gansazRvravs dasagegmi praqtikuli savarjiSoebis CarCos.

yvela gakveTils sWirdeba Sefaseba. Sefaseba aris monitoringisa da Semowmebis safuZvelze gamotanili daskvna, romelic aRnusx-

avs TiToeuli moswavlis warmatebasa da progress gakveTilis bolos (zogadad, swavlis garkveul etapze).

Sefasebis axali sistema efuZneba monitoringisa da Semowmebis procesebs. monitoringSi igulisxmeba TiToeuli moswavlis warmatebasa da progresze mudmivi Tvalyuris

devnebisa da faqtebis mogrovebis procesi.monitoringi saWiroa imisTvis, rom maswavlebelma Seiswavlos TiToeuli moswavlis swavlis

stili, SesaZleblobebi, interesebi, saWiroebebi da Sesabamisad Seitanos cvlilebebi gakveTilis dagegmvaSi. Zalze mniSvnelovania, gakveTilis msvlelobisas kerZo kontaqtebi awarmooT TiToeul moswavlesTan da yuradReba gaunawiloT yovel maTgans.

Semowmeba aris TiToeuli moswavlis miRwevebisa da progresis (agreTve zo ga dad swavlis procesis) Sesaxeb monacemebis Segrovebis procesi. risTvis vagrovebT am monacemebs?

monacemebis safuZvelze maswavlebeli gamoavlens swavlis xelisSemwyob da xelisSemSlel faqtorebs. Semowmebis Sedegebi faqtobrivad `iZleva~ rCevebs, saSualebebs Sedegebis gasaum-jobeseblad. pedagogiur praqtikaSi gamoyenebuli Semowmebis xerxebia: dakvirveba, gamokiTxva, konsultacia, saubari, testireba, CaTvla, gamocda.

ra formiT mimdinareobs Semowmeba _ zepiri, werilobiTi (komentariT) Tu konkretul situaciaSi moqmedebis Sesaxeb Canaweris warmoebiT, damokidebulia miznis Sinaarsze. Sesabamisad SeirCeva Semowmebis saSualebebi: kiTxvebi, testebi, rveulSi Cawerili monacemebi, namuSevrebis krebulebi, proeqtebi da sxv.

arsebiTia, gaviazroT, rom monitoringisa da Semowmebis safuZvelze maswavleblis mier moswav-lis mimdinare Sefaseba xdeba ara mxolod qulebis dasawe rad, aramed TiToeuli moswavlis droSi ganviTarebis misaRwevad, Secdomis gasasworeblad, Sedegis gasaumjobeseblad. aseTi midgomiT droTa ganmavlobaSi TiToeul moswavleSi yalibdeba urTierTisa da TviTSefasebis unar-Cvevac: moswavle aqtiurad iRebs monawileobas gakveTilis srulyofaSi, problemebis gamoyofasa da Sefasebis kriteriumebis/sqemis SedgenaSi.

gakveTilze misaRwevi Sedegebi

Sefaseba

indikatorebi

mizani/miznebi

aqtivobebi (organizacia, dro)

resursebi (klasisa da TiToeuli moswavlisaTvis)

mocemuli msjelobidan gamomdinareobs gakveTilis dagegmvis aseTi sqema: gakveTilis efeqtiani dagegmvisTvis SegiZliaT gamoiyenoT cxrili, romlis SedgenaSi dagex-

marebaT yoveli gakveTilis win da dasrulebisTanave saazrovno unare bis ganviTarebis Sesabamisad sakuTari TavisTvis dasmuli kiTxvebi:

19

1. ra masalas iswavlian; romel qmedebebs Seasruleben moswavleebi; ra Sedegs unda mivaRwio; Sefasebis romeli forma SevarCio?

2. rogor vamuSao moswavleebi miznis misaRwevad; ras gavakeTeb me da ras gaakeTeben Cemi mos-wavleebi?

3. risTvis da visTvis gaakeTeben amas moswavleebi? 4. ratom SevarCie aseTi aqtivobebi? kidev romeli aqtivobebis gamoyeneba SemiZlia? ratom

SevarCieT msgavsi/gansxvavebuli aqtivobebi me da saxelmZRvanelos avtorma? 5. ra moxdeba, Tu aqtivobebis raodenobas, Tanmimdevrobas Sevcvli da savar ji So ebs azrob-

rivad gavaerTianeb? riT davasabuTeb Cems arCevans?6. romel da ramden moswavleze velodebodi Sedegis (miznis) miRwevas da ra miviRe? ra cvli-

lebebis Setanas mTxovs miRweuli Sedegi (Sefaseba)?

saswavlo Tema aqtivobebi moswavleTa drois resursebi Semowmeba/Sefaseba mizani/miznebi organizeba ganawileba

gakveTilis gegmis Sedgenisas aucilebelia gaiTvaliswinoT Semdegi punqtebi:

gakveTilis miznebi: • ris miRwevas gegmavT gakveTilze;• ra codna da unar-Cvevebi unda SeiZinon moswavleebma?

winapirobebi: • ra codna da unari moeTxoveba moswavles gakveTilis miznebSi dasaxuli amocanebis asaTviseblad?• ra masalis codna moeTxoveba moswavles mocemuli gakveTilis ukeT gasagebad?

resursebi:• ra resursebia saWiro mocemuli gakveTilisaTvis?• ra sWirdeba pedagogs saswavlo procesis efeqtianad warmarTvisaTvis?• ra tipis resursebis gamoyeneba iqneba sasurveli ( saxelmZRvanelo, Jurnal-gazeTebis statiebi, telefilmebi, interneti da sxv.)?

aqtivobebi:• rogor gaacnobT moswavleebs gakvTilis ZiriTad miznebs?• rogor daainteresebT moswavleebs da gauZlierebT motivacias mocemuli Temis Sesaswavlad?• ras gaakeTebT moswavleebTan erTad gakveTlis ganmavlobaSi?• klasis organizebis ra formebs gamoiyenebT dasaxuli miznebis gansaxorcieleblad?• prezentaciis romel gzas gamoiyenebT, rom moswavleebma efeqtianad aiTvison masala?• rogor SeafasebT, Tu ramdenad kargad/warmatebiT/ efeqtianad Sesrulda dasaxuli amocanebi?• ra tipis davalebebs miscemdiT klasSi an saxlSi damoukidebeli muSaobisaTvis?

20

swavlebis meTodebi

swavla-swavlebis meTodebis mravalgvari klasifikacia arsebobs, gTavazobT yvelaze gavrcelebul variantebs.

meTodTa klasifikaciis variantiA:* verbaluri,anuzepirsityvierimeTodi.*wignzemuSaobismeTodi.* weriTimuSaobismeTodi, romelic gulisxmobs Semdegi saxis aqtivobebs: amonawerebisa da

Canawerebis gakeTeba, masalis dakonspeqteba, Tezisebis Sedgena, referatis an eses dawera, da a.S.* laboratoriulimeTodidademonstrirebismeTodi. es ukanaskneli, Tavis mxriv, gu-

lisxmobs Semdegi saxis aqtivobebs: cdebis dayeneba, videomasalebis Cveneba, dinamikuri xasiaTis masala da sxv.

* praqtikulimeTodebi aerTianebs swavlebis yvela im formas, romelic moswavles praqti-kul unar-Cvevebs uyalibebs da is SeZenili codnis safuZvelze damoukideblad asrulebs ama Tu im aqtivobas.

meTodTa klasifikaciis varianti B: diskusia/debatebi – interaqtiuri swavlebis erT-erTi yvelaze gavrcelebuli meTodia.

diskusiis procesi mkveTrad amaRlebs moswavleTa CarTulobis xarisxsa da aqtivobas. diskusia SesaZlebelia gadaizardos kamaTSi. es procesi ar Semoifargleba mxolod maswavleblis mier dasmuli SekiTxvebiT. es meTodi uviTarebs moswavleebs kamaTisa da sakuTari azris dasabuTebis unars.

problemazedafuZnebuliswavleba (PBL) – saswavlo meTodi, romelic axali codnis miRebis da integraciis procesis sawyis etapad iyenebs problemas.

TanamSromlobiTi (cooperative) swavleba – amgvari swavlebis strategiiT, jgufis TiToeuli wevri valdebulia, ara mxolod Tavad Seiswavlos, aramed daexmaros Tavis Tanagundels sagnis ukeT SeswavlaSi. jgufis TiToeuli wevri muSaobs problemaze, sanam yvela maTgani ar daeufleba sakiTxs.

evristikulimeTodi – efuZneba moswavleebis winaSe dasmuli amocanis etapobriv gadawyvetas. es amocana swavlebis procesSi faqtebis damoukideblad dafiqsirebisa da maT Soris kavSirebis danaxvis gziT xorcieldeba.

SemTxvevisanalizi(Case study) – maswavlebeli moswavleebTan erTad gakveTilze ganixilavs konkretul SemTxvevebs da maTTan erTad yovelmxriv da safuZvlianad Seiswavlis sakiTxs. magali-Tad, fizikur geografiaSi stiqiuri movlebis arss, warmoSobis mizezebs, gavrcelebas, riskebs da Tavidan acilebis gzebs; geopolitikuri kuTxiT, konfliqtebis geografiaSi es SeiZleba iyos konkretuli konfliqtis analizi da a. S.

gonebriviieriSi (Brain storming) – es meTodi gulisxmobs konkretuli Temis farglebSi konkretuli sakiTxis/problemis Sesaxeb maqsimalurad meti, sasurvelia, radikalurad gansx-vavebuli azris, ideis Camoyalibebasa da gamoTqmis xelSewyobas. aRniSnuli meTodi xels uwyobs problemisadmi SemoqmedebiTi midgomis ganviTarebas. es meTodi Sedegiania mravalricxovani jgufis arsebobis pirobebSi da Sedgeba ramdenime ZiriTadi etapisgan:

* problemis/sakiTxis SemoqmedebiTi kuTxiT gansazRvra.* drois garkveul monakveTSi auditoriisgan sakiTxis irgvliv arsebuli ideebis kritikis

gareSe CaniSvna (ZiriTadad dafaze).* gamoricxvis gziT im ideebis gamorCeva, romlebic yvelaze metad Seesabameba dasmul sakiT-

xebs.* kvlevis mizanTan ideis Sesabamisobis dasadgenad Sefasebis kriteriumebis gansazRvra.* SerCeuli ideebis Sefaseba winaswar gansazRvruli kriteriumebiT.* umaRlesi Sefasebis mqone ideis, rogorc dasaxuli problemis gadaWris saukeTeso saSu-

alebis gamovlena. roluridasituaciuriTamaSebi – scenaris mixedviT ganxorcielebuli roluri TamaSebi

moswavleebs saSualebas aZlevs, sxvadasxva poziciidan Sexedon sakiTxs da exmareba maT alterna-

21

tiuli Tvalsazrisis CamoyalibebaSi. diskusiis msgavsad, roluri TamaSebic uyalibebs moswavles sakuTari poziciis damoukideblad gamoTqmisa da kamaTSi misi dacvis unars.

demonstrirebismeTodi – es meTodi informaciis vizualurad warmodgenas gulisxmobs. Sedegis miiRwevis TvalsazrisiT is sakmaod efeqtiania. xSir SemTxvevaSi umjobesia, masala erT-droulad audio da vizualuri gziT mivawodoT moswavleebs. Sesaswavli masalis demonstrireba SesaZlebelia ganxorcieldes rogorc maswavleblis, ise moswavlis mier. es meTodi gvexmareba, TvalsaCino gavxadoT saswavlo masalis aRqmis sxvadasxva safexuri, davakonkretoT, Tu ris Ses-ruleba mouwevT moswavleebs damoukideblad; amave dros, es strategia vizualurad warmoaCens sakiTxis/problemis arss. demonstrireba SesaZloa martiv saxes atarebdes (magaliTad, maTemati-kuri amocanis amoxsna misi safexurebis dafaze TvalsaCinod warmodgenis saxiT) an iseTi rTuli saxe miiRos, rogoricaa mravalsafexuriani sabunebismetyvelo eqsperimentis Catareba.

induqcia, deduqcia, analizi da sinTezi.swavlebis induqciurimeTodi gansazRvravs nebismieri sagnobrivi codnis iseT formas,

rodesac swavlis procesSi azris msvleloba kerZo, konkretuli faqtebidan ganzogadebisaken aris mimarTuli, anu masalis gadmocemisas procesi mimdinareobs konkretulidan zogadisaken.

swavlebisdeduqciurimeTodigansazRvravs nebismieri sagnobrivi codnis gadacemis iseT formas, romelic zogad codnaze dayrdnobiT axali codnis aRmoCenis logikur process war-moadgens, anu procesi mimdinareobs zogadidan konkretulisaken.

saswavlo procesSi analizismeTodi gvexmareba saswavlo masalis, rogorc erTi mTlianis, Semadgenel nawilebad daSlaSi, amiT martivdeba rTuli problebis SigniT arsebuli calkeuli sakiTxebis detaluri gaSuqeba.

sinTezismeTodi gulisxmobs Sebrunebul proceduras, anu calkeuli sakiTxebis dajgufe-biT erTi mTlianis Sedgenas. es meTodi xels uwyobs problemis, rogorc mTelis danaxvis unaris ganviTarebas.

axsna-ganmartebiTimeTodi– efuZneba msjelobas mocemuli sakiTxis irgvliv. maswavle-bels masalis gadmocemisas mohyavs konkretuli magaliTi, romlis dawvrilebiT ganxilvac xdeba mocemuli Temis farglebSi.

qmedebazeorientirebuliswavleba – moiTxovs moswavle-maswavleblis aqtiur CarTulo-bas swavlebis procesSi, sadac gansakuTrebul datvirTvas iZens Teoriuli masalis praqtikuli interpretacia.

mocemuli ZiriTadi meTodebis garda arsebobs swavlebis uamravi meTodi, romlis SerCeva maswavlebels SeuZlia konkretuli saswavlo amocanidan gamomdinare.

muSaobis formebi:swavlebis procesSi sxvadasxva meTodis gamoyenebisas muSaobis Sesabamisi klasis organize-

bis forma SeiZleba iqnes gamoyenebuli, magaliTad, individualuri, wyviluri, jgufuri, mTel klasTan erTad.

jgufuri (collaborative)muSaoba–am meTodiT swavleba gulisxmobs moswavleTa jgufebad dayofas da maTTvis saswavlo davalebis micemas. jgufis wevrebi individualurad amuSaveben sakiTxs da paralelurad uziareben mas jgufis danarCen wevrebs. dasaxuli amocanidan gamomdi-nare, SesaZlebelia jgufis muSaobis procesSi wevrebs Soris moxdes funqciebis gadanawileba. es strategia uzrunvelyofs yvela moswavlis maqsimalur CarTulobas saswavlo procesSi.

individualurisamuSaoindividualuri samuSao xSirad aris sxva aqtivobis fragmenti. is garkveuli pasuxismgeblobiT

tvirTavs moswavles, warmoaCens mis pirad damokidebulebas ama Tu im sakiTxTan mimarTebaSi, xels uwyobs sakuTari azris gamoTqmas, Camoyalibebas, argumentirebul dasabuTebas, kritikul azrovnebas, drois racionalur gamoyenebas.

wyvilebidajgufebiwyvilebsa da jgufebSi muSaoba xels uwyobs TanamSromlobis Cvevis gamomuSavebas. am sa-

varjiSoebis Sesrulebisas moswavleebi swavloben erTmaneTis mosmenas, sxvisi azris gaziarebas, kritikul azrovnebasa da Sefasebas, sakuTari azris gamoTqmas, dasabuTebas da a.S. isini eCvevian funqciebis danawilebas, drois racionalur gamoyenebas.

22

gTavazobTwyvilebSimuSaobiswesebs:1. maswavlebeli klass yofs wyvilebad;2. klass eZleva saerTo davaleba; 3. moswavleebi samuSaos asruleben wyvilebSi;4. dro gansazRvrulia (samuSaos sirTulis mixedviT);5. maswavlebeli TviTon anawilebs moswavleebis funqciebs. wyvilebSi muSaobis dros bavSvebs moeTxovebaT yuradRebis koncentracia. isini pasuxismgeb-

lobas grZnoben mewyvilis mimarT. wyvilebSi gamomuSavebuli TanamSromlobis Cveva kidev ufro mtkicdeba jgufuri samuSaoebis

Sesrulebisas.gTavazobTwesebsjgufurimuSaobisaTvis:1. klasi iyofa 4-5 kacian jgufad.2. klass eZleva saerTo davaleba. SesaZloa, maswavlebelma TiToeul jgufs sxvadasxva dava-

lebac misces. 3. jgufi muSaobs erTi magidis garSemo. 4. samuSao sruldeba erToblivad da jgufi Sesrulebul samuSaos aZlevs erTian formas.5. jgufi unda muSaobdes SeTanxmebulad, ar unda moxdes konfliqti, ar unda iTrgunebodes

arc erTi moswavle. 6. jgufi, romlis wevrebic SeTanxmebulad ver moqmedeben, muSaobas wyvets. 7. jgufis yoveli wevri unda CaerTos saqmianobaSi da maT Tavad unda gadainawilon funqciebi.8. davaleba sruldeba maswavleblis mier winaswar gansazRvrul droSi (10-15 wT.)TiToeul jgufSi erTi magidis garSemo Tavs iyrian sxvadasxva xasiaTisa da temperamentis

moswavleebi: aqtiurebi, pasiurebi, liderebi. xSirad jgufebSi swored amitom warmoiSveba konf-liqti. maswavlebeli sTavazobs gunds konfliqtis mSvidobian mogvarebas. Tu amas gundi ver miaRwevs, anu ver ipovis gamosavals, is samuSao procesidan vardeba.

jgufis SerCeva sxvadasxvagvarad xdeba: jgufi SeiZleba SeirCes ise, rom TiToeul maTganSi Tanabari SesaZleblobebis bavSvebi gaerTiandnen, SeiZleba cal-calke Sedges biWebisa da gogonebis gundebi an SeiZleba jgufebis organizeba bavSvebis megobruli damokidebulebis gaTvaliswinebiT. SesaZlebelia SemTxveviTobis principiT SerCevac, raTa moswavleebi mieCvivnen nebismier part-niorTan urTierTobas. jgufebad danawileba unda moxdes operatiulad (2-3 wT.)

SesaZloa maswavlebelma Tavad daadginos jgufis muSaobis wesebi (mag., lideris arCeva), ma-gram umjobesia muSaobis sistemis Seqmna mTlianad mivandoT bavSvebs (ra Tqma unda, maswavleblis rekomendaciebis gaTvaliswinebiT). kargia, Tu jgufi TviTon airCevs, vin waradgens klasis winaSe jgufis namuSevars. maswavlebeli Tvals adevnebs moswavleebis muSaobas, Tumca es imgvarad xdeba, rom bavSvebs ar SeeqmnaT STabeWdileba, TiTqos maswavlebeli maT Tavze adgaT. maswavlebeli ar unda Caerios jgufis muSaobaSi, garda im SemTxveve bisa, Tu jgufi misgan moiTxovs raime ganmarte-bas, an Seatyobs, rom jgufma arasworad gaigo piroba da maTi muSaoba CixSi Sevida.

aqtiuri meTodebiTa da jgufuri TamaSebiT muSaobisas maswavlebeli ukana planze gadadis. igi gezis mimcemisa da meTvalyuris rols asrulebs da bolomde neitralur wamyvanad rCeba.

samuSaos damTavrebis Semdeg jgufebi warmoadgenen sakuTar namuSevrebs. prezentaciis dros maswavlebeli kiTxvebs ar usvams da ar awyvetinebs azrs momxsenebels.

bolos namuSevrebi SeiZleba gamoikras kedelze an dafaze. maswavlebels winaswar unda hqondes gansazRvuli namuSevrebis Sefasebis forma. sasurvelia, moswavleebma Tavad Seafason erTmaneTis namuSevari: TiToeuli moswavle asaxelebs, misi azriT, saukeTeso jgufur namuSe-vars (garda sakuTarisa) da asabuTebs, ra kriteriumebiT (Camoyalibebuli azri, originaluri gadawyveta, mxatvruli gaformeba, STambeWdavi prezentacia da a.S.) ixelmZRvanela Sefasebisas. yoveli gamomsvlelis azrs maswavlebeli dafaze afiqsirebs _ wers ̀ pluss~ an qulas (10-quliani sistema) saTanado namuSevris qveS. qulebis (plusebis) raodenoba gamoavlens gamarjvebuls, Tumca maswavlebelma aucileblad unda gamoyos TiToeuli jgufis Zlieri da susti mxareebi. Sefasebas SesaZloa win uZRvodes mcire diskusia, romlis drosac maswavlebelsa da bavSvebs SeeZlebaT SekiTxvebi dausvan TiToeuli jgufis wevrebs.

maswavlebelma winaswar unda gansazRvros, ra dro unda daeTmos davalebis Sesrulebas, prezentaciebsa da namuSevrebis Sefasebas.

23

minileqciaminileqcia aris mcire zomis leqcia, romlis mizania auditoriisaTvis garkveuli infor-

maciis gadacema. minileqcia aris saSualeba drois mcire monakveTSi moswavleebisTvis saWiro informaciis gadacemisa.

minileqcia moswavleebs umetesad codnas sZens da naklebad iZleva unarebis ganviTarebis SesaZleblobas. gasaTvaliswinebelia, rom leqciis dros ufro aqtiuri maswavlebelia, xolo SedarebiT pasiuri – moswavleebi.

saleqciod SeiZleba sxvadasxva wyarodan SeirCes nebismieri masala faqtebis, ideebis, Teor-iebis Sesaxeb. maswavlebelma winaswar unda moamzados Teoriuli da vizualuri masalebi, grafikebi, fotomasala, raTa leqcia saintereso gaxados moswavleebisaTvis. moswavleebisaTvis, romelTac mxedvelobiTi mexsiereba ukeT aqvT ganviTarebuli, gansakuTrebiT mniSvnelovania TvalsaCinoe-bis gamoyeneba.

leqciisTvis momzadebuli masala logikuri TanamimdevrobiT – martividan rTulisaken – unda dalagdes da advilad gasagebi unda iyos moswavleebisaTvis. amavdroulad, ar unda gadaitvirTos Zalian bevri gansxvavebuli tipis informaciiT. sasurvelia, erTi leqcia erT sakiTxs daeTmos. leqciis msvlelobisas damrigebelma xeli unda Seuwyos moswavleebis aqtiurobas.

leqciis mimdinareobisas moswavleTa aqtiurobis xelSewyobisTvis mniSvnelovania imis gaT-valiswineba, rogor sxedan isini. sasurvelia ara frontaluri (rodesac maswavlebeli dgas dafas-Tan msmenelis win), aramed sadiskusio stilis (moswavleebi da maswavlebeli sxedan wreSi magidis irgvliv ise, rom yvela kargad xedavs erTmaneTs) gamoyeneba. leqcia swavlebis SedarebiT pasiur formadaa miCneuli, Tumca moswavleTa gasaaqtiureblad maswavlebelma unda waaxalisos isini; mudmivad daamyaros mxedvelobiTi kontaqti auditoriasTan; periodulad Seamowmos, ramdenad usmens auditoria mas da ganaxorcielos Sesabamisi ukukavSiri.

minileqciis Catarebas ar sWirdeba gansakuTrebuli materialur-teqnikuri aRWurviloba, Tumca, sasurvelia, gamoviyenoT vizualuri masala – grafikebi, fotomasala, cxrilebi da a.S. leqcia aseve SeiZleba Catardes Power Point-is gamoyenebiTac, rasac specialuri aRWurviloba (leptopi da proeqtori) dasWirdeba.

eqskursiaeqskursia aris risame koleqtiuri daTvaliereba; gamgzavreba, gaseirneba saswavlo, samec-

niero, sportuli an garTobis mizniT. eqskursiis dros moswavleebs saSualeba eZlevaT, realur garemoSi daakvirdnen situacias da gaecnon mocemul sakiTxTan dakavSirebul Taviseburebebs.

eqskursias sailustracio funqcia aqvs. eqskursiaze nanaxi da mosmenili ukeT amaxsovrdebaT moswavleebs, vidre mxolod moyolili masala.

eqskursiis, rogorc saswavlo RonisZiebis, gamoyenebis Taobaze sami mosazreba arsebobs: 1. eqskursiaze moswavleebi midian saswavlo wlis dawyebisTanave; eqskursia xels uwyobs

moswavleTa da pedagogTa daaxloebas, aRvivebs interess sxvadasxva sakiTxis mimarT da zrdis swavlis motivacias;

2. eqskursiaze moswavleebi midian saswavlo wlis dasrulebisas, rodesac isini ukve saTanado codnasa da unar-Cvevebs floben da SeuZliaT realur garemoSi daakvirdnen istoriul Zeglebs Tu garkveul samuSao garemos;

3. eqskursias gegmavs sagnis pedagogi wlis ganmavlobaSi sagnis saWiroebisa da specifikidan gamomdinare.

skolis gareT swavlebas SeiZleba garkveuli problemebi axldes Tan, amitom aucilebelia eqskursiis detaluri dagegmva, raTa Tavidan aviciloT gaugebrobebi. maswavlebelma winaswar unda gaiTvaliswinos da dagegmos Semdegi sakiTxebi: eqskursiis mizani, eqskursiis zusti dro, moswavleebis dasaSvebi raodenoba.

saeqskursio jgufSi moswavleTa raodenoba damokidebulia klasis sidideze. sasurvelia, rom 5-6 bavSvs erTi ufrosi axldes (iqneba es pedagogi, skolis administraciis TanamSromeli Tu aqtiuri mSobeli).

maswavlebelma winaswar unda miawodos moswavleebs informacia eqskursiis gegmis Sesaxeb – ra unda naxon, ras unda miaqcion gansakuTrebuli yuradReba da a.S. eqskursiis dros unda waaxa-lisos moswavleebi, dasvan kiTxvebi. SesaZlebelia, saWiro iyos garkveuli CaniSvnebis gakeTebac.

24

eqskursiismniSvnelobasaskolo eqskursiebi mniSvnelovania klasgareSe ganaTlebisTvis. amgvar RonisZiebebze

moswavleebs socialuri da sakuTari Tavis marTvis unar-Cvevebic uviTardebaT. moswavleebi saskolo eqskursiebze swavloben da isveneben kidec erTad. aucilebelia, eqskursiebi winaswar daigegmos. mxolod am SemTxvevaSi iqneba eqskursia maqsimalurad saintereso da saganmanaTleblo Rirebulebis matarebeli.

saeqskursio aqtivobebi xSirad ramdenime sagnis saswavlo gegmis integrirebas axdens (mag., qarTulisa da istoria-geografiis an bunebismetyvelebis), amitom am aqtivobebis dagegmvisas, sxvadasxva sagnis maswavlebelTa erToblivi da SeTanxmebuli muSaoba SesaZloa ufro metad efeqtiani iyos.

gonebrivi ieriSi gonebrivi ieriSi jgufuri SemoqmedebiTi muSaobis meTodia, romlis mizania konkretuli

problemis gadasaWrelad maqsimaluri raodenobis ideis Segroveba da ganxilva. gonebrivi ieriSi gamoiyeneba im SemTxvevaSi, rodesac aravin icis kiTxvaze pasuxi; roca

gansaxilvel sakiTxTan dakavSirebiT gvsurs rac SeiZleba meti ideisa da mosazrebis Segroveba da konsensusis safuZvelze sasurveli raodenobis SerCeva.

gonebrivi ieriSis procesi sakmaod martivia. Tavdapirvelad, maswavlebeli asaxelebs gansa-xilvel Temas da adgens gegmas. gonebrivi ieriSis dawyebamde aucilebelia jgufSi muSaobis wesebze SeTanxmeba. magaliTad: yvela idea sworia da yvela maTgani unda ganvixiloT; gonebrivi ieriSis procesSi arafers ganvsjiT da vafasebT; mTavaria ideebis raodenoba da ara xarisxi.

moswavleebi dasmuli sakiTxis irgvliv gamoTqvamen uamrav mosazrebas/ideas, romelTac mas-wavlebeli dafaze an ̀ flipCartze~ iniSnavs. drois limiti winaswaraa gansazRvruli – magaliTad, 20-25 wT.

ideebis Camoweris Semdeg maswavlebeli maT xmamaRla, jgufis yvela wevrisTvis gasagebad kiTxu-lobs. Semdeg moswavleebi afaseben ideebs, davuSavaT, sam an xuTqulian skalaze da msgavs ideebs ajgufeben. sabolood CvenTvis sasurvel, yvelaze maRalqulian, vTqvaT, sam-oTx ideas SevarCevT.

rogorc aRvniSneT, gonebrivi ieriSis process maswavlebeli warmarTavs. mas unda SeeZlos yuradRebiT mosmena da monawileebis waxaliseba ideebis miwodebis procesSi. man xeli unda Seuwyos rac SeiZleba bevri ideisa da mosazrebis Segrovebas. maswavlebeli procesSi neitraluri figuraa.

gonebrivi ieriSis procesSi saswavlo garemo Cveulia. SesaZloa, monawileebi isxdnen wriulad, magidis irgvliv. maswavlebels iseTi pozicia unda ekavos, rom yvela mxridan kargad Candes. maswav-leblis movaleoba dafaze Canaweris gakeTebacaa. atmosfero ukiduresad komfortuli unda iyos.

SemTxvevis ganxilvaSemTxvevis ganxilva farTod gamoiyeneba ganaTlebis sferoSi. misi mizania, konkretuli SemTx-

vevis ganxilvis safuZvelze, damatebiTi informaciisa da codnis SeZena. SemTxvevis ganxilvisas ar aris aucilebeli, SemTxveva erT konkretul adamians exebodes. is

SeiZleba adamianTa jgufTan, sxvadasxva situaciasTan, fenomenTan da a.S. iyos dakavSirebuli. SemTxvevis Seswavlisas iazreben da aanalizeben am konkretul SemTxvevas. SemTxvevis ganx-

ilvamde saWiroa, maswavlebelma winaswar moamzados masala, romelic saintereso da aqtualuri iqneba moswavleebisaTvis, gaiTvaliswinebs maT asakobriv Taviseburebas da SesaZlebels gaxdis msjelobas mis Sesaxeb.

gansaxilvel masalasTan erTad unda momzaddes ZiriTadi SekiTxvebi; isini SeiZleba exebodes moswavleTa damokidebulebas konkretuli adamianis, jgufis an konkretul SemTxvevaSi aRwerili situaciis mimarT; rogori damokidebuleba aqvT SemTxvevis mimarT; ra aris maTTvis misaRebi/miuRebeli, rogor SeiZleba problemis gadaWra da a.S.

SemTxvevis ganxilvas specialuri teqnikuri aRWurviloba ar sWirdeba. sasurvelia, yvela moswavles hqondes amobeWdili SemTxveva an maswavlebelma gamoiyenos proeqtori da leptopi.

diskusiadRevandel dinamikur, eTnikurad da kulturulad mravalferovan samyaroSi sazogadoebis

funqcionirebisaTvis gansakuTrebul mniSvnelobas iZens urTierTpativiscemis, urTierTgagebisa da urTierTSemecnebis Cvevebi.

25

amisTvis mniSvnelovania, gvesmodes, ra aris diskusia da rogor unda warvmarToT igi. miT umetes, rom axal erovnul saswavlo gegmaSi Cadebulia sagnobrivi Sedegebi, romelTa misaRwevad maswavleblebs araerTxel mouwevT sagakveTilo procesSi diskusiis gamoyeneba.

diskusia aris wamyvansa da msmenelebs Soris codnis, Sexedulebebisa da ideebis sityvieri gacvlis procesi. diskusias sxvanairad msjelobasac uwodeben.

saklaso diskusia exmareba moswavleebs sakiTxis Rrma da detalur ganxilvaSi. kerZod, saklaso diskusiis dros iqmneba iseTi atmosfero, sadac moswavleebs SeuZliaT azrebis urTierTgazi-areba, axali ideebis gamoTqma, sxvisi azrebis mosmena da gageba, komunikaciisa da TviTgamoxatvis unar-Cvevebis gaumjobeseba.

kargi diskusia unda iTvaliswinebdes rogorc diskusiis wamyvanis, aseve misi monawileebis komunikaciur unar-Cvevebs, mocemuli sakiTxis codnas, liderobisa da koordinaciis SesaZleblo-bas, azrebis urTierTgacvlas, jgufis, rogorc mTlianis, ganxilvas da, Sesabamisad, saWiroebs karg momzadebas.

saklaso diskusiis momzadebisas maswavlebelma zustad unda SearCios diskusiis Tema. es gu-lisxmobs imas, rom diskusiisTvis gankuTvnili Tema iyos sagnis da konkretuli sakiTxis Sesaty-visi. aseve, maswavlebelma saklaso diskusiisTvis unda SearCios Sesabamisi forma (mag., moswavlis prezentacias mohyveba jgufuri diskusia: moswavleebs micemuli aqvT wasakiTxi masala da amas mohyveba Semajamebeli prezentacia da klasis diskusia) da fizikuri garemo (mag., wreSi jdoma diskusiis TiToeul monawiles aZlevs SesaZleblobas, ufro advilad daamyaros komunikacia, didi jgufebi SeiZleba daiyos ufro patara jgufebad da a. S.);

diskusiis mimdinareobis dros maswavlebelma unda gaakeTos Semdegi:1. diskusiis fasilitaciisaTvis Sesabamisi saklaso garemos Seqmna:* diskusiis wesebis Camoyalibeba (azris gamoTqmis wesebi da a. S.);* ZiriTadi Temebisa da terminebis zogadi mimoxilva; * diskusiasTan dakavSirebuli molodinebis gamoTqma;* diskusiisTvis sakmarisi drois gamoyofa.

2. monawileobis waxaliseba/xelSewyoba: * moswavleebis dasaintereseblad wamaxalisebeli SekiTxvebis dasma;* moTxovna, rom moswavleebma mudmivad Seajamon ganxiluli sakiTxebi; * kiTxvebis momzadeba da moswavleebisaTvis garkveuli drois micema, raTa maT winaswar

moamzadon pasuxebi da Semdeg mTel klass warudginon.

3. diskusiis warmarTva da daskvnebis Sejameba:* moswavleebis waxaliseba, raTa maT gamoTqvan TavianTi ideebis gamamyarebeli argumentebi;* Cumi/morcxvi moswavlisaTvis specifikuri davalebis micema, rac xels Seuwyobs mis mona-

wileobas, CarTvas diskusiaSi; * ganxiluli sakiTxebis Sejameba da ZiriTadi azrebis Camoyalibeba: moswavleebis ideebis

ganmarteba da moswavleebisagan damatebiTi komentarebis moTxovna.

`kuTxeebi~meTodi `kuTxeebi~ gamoiyeneba saklaso diskusiis warmarTvisas, kamaTis provocirebisa da

jgufebs Soris paeqrobis gasaCaReblad ori an meti poziciis arsebobisas. es savarjiSo aqtiurad da xalisianad sruldeba. es meTodi agreTve kargia klasSi teqstebis kiTxvis, leqciis mosmenis, filmis Cvenebis Semdeg STabeWdilebebis Sesafaseblad, gansxvavebuli Tvalsazrisis dasafi q-sireblad.

meTodi `kuTxeebi~ moswavleebs saSualebas aZlevs, gamoTqvan sakuTari azri da daicvan Ta-vianTi pozicia, agreTve yuradRebiT mousminon sxvebis argumentebs da amis mixedviT, garkveuli msjelobis Semdeg, gaiziaron an ar gaiziaron gansxvavebuli mosazrebebi (Secvalon an ar Secvalon sakuTari pozicia).

pedagogi moswavleebs sTavazobs sadiskusio Temas. isini individualurad irCeven garkveul pozicias da ikaveben saklaso oTaxSi ̀ am poziciisaTvis~ gankuTvnil adgils (SesaZlebelia arCeul iqnes saklaso oTaxis kuTxeebi, merxebi, sadac keTdeba poziciis aRmniSvnelo warwera).

26

dajgufebuli moswavleebi erTmaneTs uziareben mosazrebebs da iwyeben jgufSi msjelobas, raTa Semdeg TavianTi versia argumentebiT daasabuTon (SesaZlebelia dasabuTeba werilobiT moxdes). moswavleebi unda Seecadnen, rac SeiZleba damajerebeli da saintereso iyos prezentacia.

saWiroebis SemTxvevaSi maswavlebeli exmareba jgufebs. moswavleebs SeuZliaT diskusiis msvlelobisas Seicvalon Sexeduleba – gadaadgildnen erTi

kuTxidan meoreSi da im jgufSi gadainacvlon, romlis mosazrebasac axla eTanxmebian.mosmenisa da kamaTis dros sasurvelia, moswavleebma gaakeTon Canawerebi, rac daexmareba maT

poziciis werilobiT gamoxatvasa da dacvaSi.

`mozaika~aqtivoba Sedgeba 4 etapisagan:I etapi: ZiriTadi jgufebis Sedgena da masalis ganawilebaklasi iyofa 4-kacian jgufebad. jgufis TiToeul wevrs urigdeba masala, romelic erTi

mTliani informaciis (teqstis) raRac nawils Seadgens da aqvs garkveuli rigiTi nomeri (1, 2, 3, 4). man individualurad 10 wT-is ganmavlobaSi unda daamuSaos masala, Seiswavlos, raTa SeZlos miRebuli informacia sxvasac gadasces.

II etapi: eqspertTa jgufebis mier masalis Seswavlaam etapze xdeba e. w. èqspertTa jgufebis~ Camoyalibeba. vinc amuSavebs #1 informacias, erTi-

andeba magidis irgvliv, romlis rigiTi nomeria 1, visac aqvs informacia #2, ikribeba meore magidis garSemo da a. S. aqedan gamomdinare, Ti To euli magidis irgvliv aRmoCndebian erTi da imave infor-maciis mqone moswavleebi oTxive jgufidan, romlebic SemdgomSi gadaiqcevian e. w. ìnforma ciis èqspertebad~. isini erTad kiTxuloben da kidev erTxel swavloben saerTo masalas, eZeben am masa-lis sxvebze gadacemis saukeTeso da efeqtian gzebs, meTodebs, weren gegmas, xazaven sqemebs da a.S.

III etapi: ZiriTad jgufSi dabruneba miRebuli codnis gadacemis mizniTmoswavleebi brundebian Tav-TavianT ZiriTad jgufebSi da rigiTi nomris da c viT (jer hyveba 1

nomeri, Semdeg 2 da a. S.) warudgenen TavianT masalas erTma neTs. jgufis mizania, misma yvela wevrma srulyofilad aiTvisos TiToeu li wevris _ èqspertis~ mier damuSavebuli masala.

IV etapi: individualuri da jgufuri pasuxismgebloba, miRebuli codnis Sefaseba. jgufis TiToeuli wevri valdebulia, saTanadod aiTvisos Tanagundelebis mier mowodebuli

mTeli informacia (mozaikac swored amitom hqvia, nawilebidan _ mTlianisaken). miRebuli codna SeiZleba Semowmdes sxvadasxva gziT (mag., werilobiTi formiT, zepiri TxrobiT, kiTxva-pasuxiT da sxva saxis wardginebiT).

sokrateseuli meTodisokrateseuli meTodis gamoyenebis dros maswavlebeli svams mxolod problemur (da ara

informaciul) SekiTxvebs (magaliTad, „ras fiqrobT am sakiTxze“? „ra ganmartebebi gvWirdeba amisaTvis“?) da ar awvdis informacias moswavleebs. am dros maswavlebeli ganixilavs gamonaklis SemTxvevebs da martiv ideas eWvqveS ayenebs. igi moswavleebisgan azrovnebas moiTxovs, raTa isini damoukideblad mividnen problemis gadawyvetamde.

sokrateseuli meTodis gamoyeneba SesaZlebelia diskusiiT, debatebiT, problemuri kiTxvebis dasmiT da sxva. zogjer maswavlebels mohyavs faqtebi moswavleTa mier gamoTqmuli mosazrebebis sawinaaRmdegod, magram ar afiqsirebs sakuTar pozicias. igi xels uwyobs im pasuxebis eWvqveS dayenebas, romelTac gvaZlevs sxvadasxva avtoriteti da sxva. moswavleebi Tavisuflad gamoTq-vamen sakuTar mosazrebebs dasmul problemasTan dakavSirebiT, Tamamad Txzaven hipoTezebs da versiebs, aanalizeben erTmaneTis argumentebs.

qvemoT moyvanilia am meTodis gamoyenebis magaliTebi gakveTilze: 1. maswavlebeli svams problemur SekiTxvebs, raTa waaxalisos moswavleTa azrovneba moce-

muli sakiTxebis garSemo;2. maswavlebels mohyavs damxmare da sawinaaRmdego magaliTebi mocemuli movlenis sailust-

raciod;

27

3. maswavlebeli kritikulad ganixilavs moswavlis argumentebs;4. maswavlebeli xels uwyobs klasis diskusiaSi Cabmas;5. maswavlebeli waaxalisebs sakuTari da sxvebis azrebis kritikuli Sefasebis unaris ganvi-

Tarebas;6. maswavlebeli iTxovs faqtebisa da cnebebis analizs, masalis arsis gagebas da a. S. 7. maswavlebeli sTxovs moswavles, daakavSiros sxvadasxva wyarodan miRebuli codna, sxva-

dasxva elementisagan Seqmnas axali struqtura; 8. maswavlebeli sTxovs moswavles, sakuTar argumentaciaze dayrdnobiT gamoitanos daskvna

(gaakeTos Sefaseba).

keTebiT swavlebakeTebiT swavlebis, anu praqtikis meTodis gamoyenebis dros miewodeba ara informacia, aramed

zusti instruqcia eqsperimentis an simulaciisaTvis. am meTodis mizania, moswavleebma zustad Seasrulon iseTi qmedebebi, romlebic xels uwyobs codnis an Cvevis formirebas.

praqtikis dros maswavlebeli gansakuTrebul yuradRebas aqcevs moswavleTa gamoxmaurebas (ukukavSirs), rac azrians xdis moswavlis praqtikas da xels uwyobs mas, gaacnobieros, rasac akeTebs da avtomaturad (meqanikurad) ar gaimeoros is. mxolod saTanado gamoxmaurebis SemTx-vevaSi gvaZlevs amgvari swavleba mniSvnelovan Sedegs. maswavlebelma moswavles unda SesTavazos aqtivobis sqema an modeli, sadac naTlad aris mocemuli miRwevis doneebi. moswavles SeuZlia gansazRvros, Tu ras moelian misgan da rogor fasdeba misi warmateba, anu ra aris efeqtiani „keTeba“ da miznis miRweva.

amrigad, praqtikis mTavari principebia: moswavleebisaTvis praqtikuli davalebis micema, maTi waxaliseba da saTanado ukukavSiri, raTa maT azrianad imoqmedon.

amgvari praqtika SeiZleba iyos konkretulad Tqveni dasaxlebisaTvis Sesaferisi xeebis nergebis SerCeva, xeebis dargva, jebirebisa da wylis kalapotis Semowmeba, skolis evakuaciis gegmis Sedgena da a.S.

SesaZlebelia, maswavleblebis survilebisamebr, klasis donisa da SesaZleblobis gaTva-liswinebiT, ZiriTadi sakiTxebis erT Temad miwodeba an piriqiT – erTi Temis dayofa ZiriTad sakiTxebad.

umcrosklaselebSi rekomendebulia, moswavleebma instruqciis mixedviT daxaton bunebrivi katastrofebi da naxatebi jer klasSi, TanatolebTan gaarCion, Semdeg ki maswavleblis daxmarebiT es naxatebi skolaSi an Tundac klasSi gamofinon (es meTodi aseve uwyobs xels am asakis bavSvebis fsiqokoreqcias – isini daZleven SiSs da ufro mobilizebulni xdebian).

sakuTari dakvirvebis safuZvelze, moswavleebi modelebis gamoyenebiTac axerxeben movle-nebis axsnas. rodesac eqsperimentebi tardeba, moswavleebi sagans meti interesiT ekidebian da kanonzomierebebis gagebac uadvildebaT. SeiZleba iTqvas, rom eqsperimentisTvis daxarjulma erTma saaTma moswavleebs ufro meti SeiZleba misces, vidre saxelmZRvanelos mravalma parag-rafma. dawyebiTi klasebis moswavleebisTvis SeiZleba gansakuTrebulad Sedegiani iyos Tundac martivi modelebi. magaliTad, klimaturi barierebis axsna haeris masebis gadaadgilebisas. qedebad SeiZleba sqelydiani wignebi gamoviyenoT, xolo haeris masebad – ventilatori. amiT moswavle amindis gavrcelebis kanonzomierebebs gaigebs. aseve martivi eqsperimentis Catareba SeiZleba dRe-Ramis cvalebadobaze, risTvisac burTi, fanari da oTaxis Cabneleba iqneba sakmarisi. meti TvalsaCinoebisTvis samodelo burTi SeiZleba gaferaddes, moiniSnos polusebi.

kontinentebis dreifis demonstrireba SeiZleba WurWelSi Casxmuli sqeli siTxiT, Tu masSi movaTavsebT orcxobilebs, romlebsac kontinentebTan miaxloebul formebs mivcemT da qvemo-dan cecxls SevunTebT. erTad moTavsebuli `kontinentebi~ (rogorc gondvana) amoZravdebian da daSordebian erTmaneTs. sqeli masa am SemTxvevaSi gavarvarebuli magmaa. Tuki `kontinentebi~ didi sizustiT ar daiwyeben moZraobas, nu inerviulebT, radgan am eqsperimentSi mTavari da mniS-vnelovani ara akuratuloba, aramed Tavad dreifis procesis gaazrebaa.

modelebis Sesaqmnelad ar aris aucilebeli gansakuTrebuli masalis gamoyeneba. maTTvis meo-radi daniSnulebis sagnebis gamoyenebac SeiZleba, romlebic uamravi saintereso modelis Seqmnis saSualebas iZleva. aqac mniSvnelovania maswavleblis SemoqmedebiTi damokidebuleba swavlebis procesisadmi. moswavleebs maswavleblebis dakvirvebis qveS TviTon SeuZliaT, Seqmnan modelebi, rac mravali praqtikuli da eqsperimentuli unar-Cvevis gamomuSavebas uwyobs xels.

28

ven-diagramaven-diagrama gamoiyeneba ori iseTi cnebis Sesadareblad, romelTac rogorc saerTo, ise

gansxvavebuli niSnebi aqvT. mag.: 2 personaJis, movlenis, cnebis da a.S. diagrama saSualebas iZleva dadgindes saerTo da ganmasxvavebeli Tvisebebi, niSnebi.

vici, viswavle, minda vicodenaswavli masalis Sejerebis, gameorebisa da codnis ganmtkicebis mizniT maswavlebels SeuZlia

moxerxebulad gamoiyenos sqema: `vicodi, viswavle, minda vicode~.samuSao sruldeba individualurad, wyvilebsa an jgufebSi. furceli an dafa iyofa 3 verti-

kalur grafad, romelTac vawerT: `vicodi, viswavle, minda vicode~.

vicodi viswavle ra minda vicode

maswavlebeli moswavleebs mokled uxsnis maT winaSe dasmul amocanas da, Tu saWirod miiCnevs, svams kiTxvebs provocirebisTvis.

amis Semdeg moswavleebi TanmimdevrobiT avseben samive grafas: ̀ vici~ grafaSi weren yvelafers, rac maT icodnen gansaxilveli skiTxis Sesaxeb. `viswavle~ grafaSi weren imas, rac Seityves axla, xolo `minda vicode~ grafaSi weren imas, rac maT ainteresebT (rasac SeiZleba SekiTxvis saxec hqondes).

Tu savarjiSo sruldeba jgufebSi, samuSaos damTavrebis Semdeg xdeba prezentacia, romlis drosac jgufebi ar imeoreben ukve Tqmuls, aramed avseben maT TavianTi informaciiT.

savarjiSo gansakuTrebiT kargi da mosaxerxebelia erTi romelime konkretuli Temis Sesa-jameblad, wina klasebSi ganvlili masalis gasaxseneblad da axal naswavlTan dasakavSireblad, analitikuri da kvleviTi unaris ganviTarebisaTvis.

T diagramaes sqema maswavlebelma SeiZleba mravalmxriv gamoiyenos. igi Zalze mosaxerxebelia sapiris-

piro mosazrebaTa gamosaTqmelad, movlenebisa Tu faqtebis Sesapirispireblad da Sesadareblad, moqmed gmirTa dasaxasiaTeblad.

T sqema saSualebas gvaZlevs, warmovaCinoT dapirispireba gansaxilvel sakiTxebs (faqtebs, movlenebs, adamianebs, sagnebs da a.S.) Soris.

29

savarjiSo kargia informaciis dasaxarisxeblad (vTqvaT, dadebiTad da uaryofiTad) da dasajgufeblad. samuSao sruldeba individualurad, wyvilebSi an jgufurad, maswavleblis Sexedulebisamebr: dafaze, rveulSi an Tabaxis furcelze. ivseba jer sqemis marcxena mxare (5 wT.), Semdeg – marjvena (wT.).

azrobrivi rukaazrobrivi rukis mizania konkretul sakiTxebze moswavleTa (klasis) codnis dadgena-Semowmeba.

igi xels uwyobs arsebuli informaciis Sekreba-mobilizebas, axali ideebis dabadebasa da gamoxatvas.wris SuagulSi iwereba erTi an ori sityva (nawarmoebis saTauri, sakvanZo sityva, gamonaTq-

vami, personaJis saxeli, adgilis saxelwodeba da a.S.), irgvliv ki yvela azri, romelic am sityvas ukavSirdeba.

azrobrivi ruka warmoadgens SesaniSnav saSualebas personaJis, movlenis, ideis dasaxasiaTeb-

lad. igi SeiZleba gamoviyenoT moswavleTa motivaciisTvis.

`reitingi~meTodi gamoiyeneba klasisaTvis konkretuli informaciis misawodeblad an jgufebSi mizan-

mimarTuli diskusiis waxaliseba-stimulirebisaTvis. maswavlebeli winaswar amzadebs baraTebis kompleqts – TiToeuli jgufisTvis 9 baraTs da

gansaxilvel TemasTan dakavSirebul 9 mosazrebas (TiTo winadadebas wers TiTo baraTze).jgufebSi ganixilaven SemoTavazebul mosazrebebs da alageben maT mniSvnelobis xarisxis

mixedviT. reitingis sqemas SeiZleba kibis an mravalkuTxedis forma mieces. safexurebrivi rei-tingis Sedgenisas yvelaze mniSvnelovani mosazreba sul zemoT Tavsdeba, mis qvemoT masze nakleb mniSvnelovani, momdevno safexurze – kidev ufro nakleb mniSvnelovani da a.S. yvelaze umniSvnelo gamonaTqvami boloSi aRmoCndeba.

safexurebrivi reitingi

yvelaze mniSvnelovani

yvelaze umniSvnelo

`mravalwaxnaga~ reitingis Sedgenisas, Tavdapirvelad unda ganisazRvros, romelia yvelaze mniSvnelovani mosazreba, Semdeg mniSvnelobiT misi momdevno ori gamonaTqvami, Semdeg – sami, saSualod Zlieri mosazreba, Semdeg ori momdevno da bolos – yvelaze umniSvnelo.

30

mravalwaxnaga reitingi


yvelaze umniSvnelo

sakiTxebis erTmaneTisgan mkveTrad gamijvna, rogorc wesi, Zalian rTulia. aqedan gamomdinare, reitingis amgvari forma ufro pirobiTi da misaRebia moswavlisaTvis. garda amisa, igi konsensu-sis miRwevis met SesaZleblobasac iZleva. reitingis Sedgenisas SeiZleba baraTebze 8 mosazreba daiweros, erTi baraTi ki carieli darCes da is Tavad monawileebma Seavson.

rogor momzaddes referatiweris procesis Tanmimdevroba da struqturamravali sagnis Seswavlisas, gansakuTrebiT sazogadoebrivi mecnierebebis jgufis maswavleb-

lebi Semajamebeli SefasebisTvis xSirad mimarTaven referats. referatSi SeiZleba aRiwerebodes qveyana an regioni istoriuli TaviseburebebiT da geografiuli maxasiaTeblebiT (bunebrivi pi-robebiT, garemosdacviTi da demografiuli problemebiT, meurneobis TaviseburebebiT); SeiZleba referati mieZRvnas problemas, romelic sxvadasxva (lokalur, regio nalur da globalur) doneze gamovlindeba. garkveuli vadebis Semdeg, rodesac info rmacia iqneba moZiebuli, damuSavebuli da Sesabamisad gaformebuli, moswavle ebi TavianT naSromebs acnoben Tanaklaselebs.

rogorundadaiwerosreferatiZiriTadi nabijebiTavdapirvelad, albaT, unda gvesmodes ras niSnavs igi. referati (laT. refero – gacnobeb) – es aris mokle, werilobiT, an sajaro moxsenebis for-

matSi Camoyalibebuli samecniero an Tematuri naSromi. referatis moculoba klasebis mixedviT gansxvavebuli unda iyos. sabazo skolis moswavleebs

moeTxovebaT aranakleb 4-5 gverdi naSromis dawera. saSualo safexurze – 4-5 gverdze meti. aucilebelia, moswavleebma icodnen, rom es ar aris konspeqti da amdenad, ar SeiZleba pirvel-

wyarodan nawilebis gadmoReba. Tuki miTiTebuli ar aris avto ri an wyaro, aris saSiSroeba, sa-kuTari naazreviT dawe rili monakveTebi icnos maswavlebelma da moswavleebis naSromi wyalSi Caiyaros. Zneli warmosadgenia, rom sinamdvileSi moswavlem rTuli, specifi kuri samecniero eniT SeZlos azrebis gadmocema. Sesabamisad, moswavleebs unda aswa vloT, Tu ras gulisxmobs referati da rogor unda gaarTvan mas Tavi.

1. referatis werisas daamuSaveT wyaroebi da araviTar SemTxvevaSi ar gadmoiweroT;2. Tuki maincdamainc mogwonT raime monakveTi, maSin ar dagaviwydeT avto ris citireba, wesebis

dacviT.

riTdaviwyoT?referatze muSaobis procesi sworad unda daigegmos. 1. Tema – qveynis/problemis arCeva. damwerisaTvis Tema unda iyos saintereso da aqtualuri;2. sakuTar Tavs vusvamT SekiTxvas: ra problemebs Seexeba es referati; vsaxa vT gzebs, rogor

gadavWriT am problemebs; 3. moviZiebT literaturas Temis garSemo (kargia, Tu periodikasac gamoviye nebT). vakeTebT

amonawerebs wyaroebidan da viyenebT Tanamedrove monaceme bsac, Tuki xeli migviwvdeba internetze;4. movxazavT referatis ZiriTadi nawilis gegmas. TiToeul problemas saWiroa mieZRvnas calke

Tavi, ukeTesia, Tuki Tavebi daiyofa ufro mcire erTeulebad, paragrafebad;5. vwerT samuSaos Sav variants, xolo Sesavals vwerT mxolod mas Semdeg, rac ZiriTadi nawili

ukve dawerilia, radgan muSaobisas referatis miznebi SeiZleba mcired Seicvalos da xelaxla dasaweri gaxdes;

31

6. moviZiebT, an vamzadebT Sesabamis TvalsaCinoebebs/ilustraciebs (ruka, foto, grafiki, diagrama, sqema da sxva), romlebSic kargad warmoCindeba Temis ZiriTadi ideebi; TvalsaCinoe-bebs ar unda hqondes mxolod dekoratiuli datvirTva da ar unda emsaxurebodes mxolod Temis moculobis gazrdas;

7. vakiTxebT Sav samuSaos maswavlebels (Tuki igi amas iTxovs); 8. vbeWdavT, an vaTeTrebT Sesworebul variants da vamzadebT mokle (5-7 wuTian moxsenebas),

davurTavT ilustraciebs.

referatis struqtura:a) Sesavali – romelmac vxsniT Temis arCevans, mis aqtualobas, movxazavT miznebsa da amocanebs,

vaZlevT literaturis mokle mimoxilvas;b) ZiriTadi nawili – nabij-nabij vxsniT Temas, vadasturebT naTqvams cifrebiT, faqtebiT,

an citatebiT. yoveli sturuqturuli erTeuli (Tavi, paragrafi) sruldeba mokle daskvnebiT;g) daskvna – TemasTan dakavSirebiT vayalibebT zogad daskvnebs, uarvyofT an veTanxmebiT

wyaroTa avtorebis poziciebs da gamovTqvamT sakuTar mosazrebas problemebis gadaWrasTan dakavSirebiT.

rodesac referati dasrulebulia, saboloo Strixia – misi gaformeba.

referatis gaformeba:satitulo furceli _ moicavs informacias saswavlo dawesebulebebis Sesaxeb, ewereba

sagani/saganTa jgufi, referatis saTauri. Semsruleblisa da maswavleblis vinaoba. satitulo furcelze numeracia ar daaqvT.

Sinaarsi – struqturuli erTeulebis Sinaarsi gverdebis miTiTebiT.samuSaos teqsti – a) Sesavali, b) ZiriTadi nawili da g) daskvna. aqedan iwyeba gverdebis gada-

nomvra da masze daismis Sesabamisi cifri 3. literaturis sia – wyaroebis sruli bibliografiuli monacemebis miTi TebiT.axla, rodesac cnobilia yvela etapi, Temis sirTulidan gamomdinare, mas unda daeTmos

vada, romelSic amis gakeTeba zedmeti Zalisxmevis gareSe moxerxdeba. mag., Tuki moswavle irCevs sareferatod Temas konkretuli qveynis Sesaxeb, mas SeiZleba mieces erTi kvira, magram Tuki uwevs paralelebis gavleba romelime or qveyanas Soris, maSin referatisTvis gamoyofili dro unda gaiza rdos or kviramde. sasurvelia, moewyos Sualeduri ganxilva, raTa naSromi ukeTesi gamovides.

proeqtiproeqti – konkretuli problemis gadaWris an iniciativis ganxorciele bisken mimarTuli

mravalferovani samuSao, romelSic warmmarTvelia kvleviTi, SemoqmedebiTi, TanamSromlobisa da sakomunikacio unarebis ganviTareba.

proeqti, rogorc meTodi, ganaTlebaSi me-20 saukunis dasawyisSi Semovida. es meTodi aqtiuri da mizanmimarTuli swa vlis saSualebas iZleoda da iZleva.

moswavleebi mudmivad svamen SekiTxvebs: ratom gvaswavliT ama Tu im saki Txs? raSi gamomadgeba es codna? maswavleblebs uWirT am kiTxvebze damajerebeli da argumentirebuli pasuxis gacema. am problemis mogvarebaSi maswavlebels daexmareba imis codna, Tu rogor amuSaos moswavleebi saswavlo proeqtze muSaobisas. moswavleebi realuri problemis gadasaWrelad SeZenil codnasa da unar-Cvevebs iyeneben. proeqtiT swavleba iwvevs moswavleTa motivacias da zrdis maT pasuxismgeb-lobas. isini xalisiT asruleben samuSaoebs da SeuZliaT xangrZlivad imuSaon dasmul sakiTxebze.

sakiTxebs moswavleebi garkveuli drois (erTi an ramdenime kvira) ganmavlo baSi amuSaveben da Semdgom warudgenen mTel klass an ufro farTo auditorias. proeqtebi exmareba mozards realur cxovrebaSi gamoiyenos miRebuli codna da gamocdileba dasaxuli miznis misaRwevad.

proeqtze muSaoba moicavs dagegmvis, kvlevis, praqtikuli aqtivobisa da Sedegebis warmodgenis etapebs arCeuli sakiTxis Sesabamisad. proeqti ganxo rcielebulad miiCneva, Tuki misi Sedegebi TvalsaCinod da damajereblad, koreqtuli formiT aris warmodgenili (mag., werilobiTi doku-menti, maketi, inscenireba, debatebi, aqcia, Tanmimdevruli RonisZieba da a. S.).

maswavlebeli saswavlo proeqtebis mimdinareobisas konsultantis rols asrulebs, xelmZ-Rvanelobs samuSaoebs, Ziebisa da kvlevis dros aZlevs mimarTulebas. aseve, igi uTiTebs sain-formacio wyaroebs.

32

saswavlo proeqtis dagegmvis dros, maswavlebeli iTvaliswinebs Semdegs: * ramdenad mniSvnelovania problema, romelic kvlevas iTxovs;* mosalodneli Sedegebi warmoadgendes siaxles (obieqturs an subieqtu rs);* proeqtze muSaobis dros gamoyenebuli meTodebi emsaxurebodes kvlevas; * arsebobdes arCevanis gakeTebis saSualeba, rac moswavleTa pasuxismgeblobis zrdas iwvevs. proeqti SeiZleba Sesruldes individualurad, wyvilebSi an jgufurad, erTi sagnis farg-

lebSi, ramdenime sagnis farglebSi (saganTa integracia); maswavlebeli-moswavleebis damokidebulebis mxriv SeiZleba gamoiyos sami tipis saswavlo

proeqti: 1. maswavlebeli sTavazobs moswavleebs SerCeul problemebs, Temebs, saxavs maTi gadaWris

strategiasa da taqtikas, moswa vle ki damoukideblad gadaWris problemas. 2. maswavlebeli svams problemas, moswavle damoukideblad irCevs kvlevis meTodebs da prob-

lemis gadaWris gzebs.3. moswavle gansazRvravs problemas, damoukideblad irCevs kvlevis meTo debsa da problemis

gadaWris gzebs.

proeqtis struqturaproeqtis aRwera proeqtis aRwera aris misi ZiriTadi Semadgeneli nawili. aRniSnuli pun qti sasurvelia daiyos

qvepunqtebad, romlebSic gaerTiandeba Semdegi saxis informacia:a) problemis gansazRvra (identifikacia) – gulisxmobs im konkretuli problemis xazgasmas,

romlis sapasuxodac aris mimarTuli Tqveni proeqti.b) mizani – gulisxmobs farTo, zogad debulebas imis Sesaxeb, Tu ris miRweva gsurT. poeqtis

mizans unda warmoadgendes iseTi sasurveli garemos an pirobebis Seqmna, romelic logikur kav-SirSi iqneba (mimarTuli iqneba) zemoT aRweril problemasTan.

g) amocanebi – gulisxmobs konkretul nabijebs miznis misaRwevad. aq unda miuTiToT, ra amo-canebis gadaWras isaxavT Tqvens proeqtSi miTiTebuli mi znis misaRwevad. miznebis misaRwevad SeiZleba daisaxoT erTi, ori an ramdeni me amocana imis gaTvaliswinebiT, Tu rogoria Tqveni proeqtis specifika.

d) ganxorcielebis gzebi – gulisxmobs kidev ufro konkretul nabijebs Tqven mier dasmuli amocanebis Sesasruleblad. ganxorcielebis gzebi aris procesi, romelmac unda upasuxos kiTxvebs:

1) `rogor?~ – rogor ganaxorcielebT Tqveni proeqtis amocanebs? 2) `vin~ _ vin monawileobs Tqveni proeqtis ganxorcielebaSi? Dan ra evalebaT proeqtSi?

proeqtis Sesrulebis vadebiunda Seicavdes proeqtis droSi ganawilebul msvlelobas. masSi unda aisaxos etapebad dayo-

fili proeqtis Sesasruleblad gasawevi saqmianoba, gana wilebuli dReebis, kvirebis, Tveebis mixedviT, proeqtis specifikidan gamomdi nare.

biujetibiujeti ganacxadis erT-erTi mniSvnelovani nawilia. igi unda iyos logikur kavSirSi proeqtis

aRweraSi miTiTebul amocanebTan.mosalodneli Sedegebi am nawilSi aRwereT is savaraudo efeqti an mosalodneli Sedegi, rac mohyveba proeqtis

warmatebiT ganxorcielebas. monitoringi am nawilSi unda miuTiToT, Tu rogori iqneba konkretulad Tqveni proe qtis ganviTarebaze

Tvalyuris devnebis (monitoringis) meqanizmi da perioduloba. Sefaseba miuTiTeT is savaraudo kriteriumebi (maCveneblebi), romlebic gansazRvravs Tqveni proeqtis

warmatebas. proeqtisSefasebiskriteriumebi:1. problemis identificireba; 2. Teoriuli codnis praqtikul saqmianobaSi gamoyeneba;

33

3. informaciis moZiebis unari;4. kvlevebis dagegmvisa da Catarebis unari; 5. sazogadoebasTan da Sesabamis samTavrobo da arasamTavrobo organizaciebTan urTierTo-

bis unari; 6. jgufis SemoqmedebiTi unari;7. moZiebuli informaciis klasifikaciisa da interpretaciis unari;8. kvlevis Sedegebis analizis unari; 9. problemis gadaWris gzebis SeTavazeba; 10. gadawyvetilebebis miReba; 11. warmodgenili namuSevris organizeba; 12. moswavleebis mier Seqmnili TvalsaCinoebebi.

prezentacia, rogorc swavlebis meTodiprezentacia raime sakiTxis auditoriis winaSe sajaro wardgenis procesia. sagnobrivi stan-

dartebis moTxovnidan gamomdinare, moswavleebs mudmivad unda uwevdeT TavianTi moklevadiani Tu grZelvadiani kvlevis klasis winaSe wardgena.

prezentaciis mizania, adamianebis garkveul wres (mag., Tanaklaselebs) gaacnos saqmiano-bis, kvlevis Sedegebi. sasurvelia, moswavleebis mier gakeTebuli preze ntacia iyos mokle (ara umetes 10-15 wuTisa), azriani da saintereso. kargad momzadebuli Sinaarsis da sxvadasxva Tval-saCinoebis gamoyenebis (flipCarti, masalebi da a.S.) garda, aseve aucilebelia, momxsenebelma gaiTvaliswinos araverbaluri komunikaciis iseTi elementebi, rogorebicaa xmis tembri, sxeulis ena-Jestikulacia.

prezentaciis mzadebisas saWiroa auditoriis Seswavla, Sesavlis, moxsenebis ZiriTadi nawilis da daskvnis dagegmva, sademonstracio TvalsaCinoebebis SerCeva. Semdeg ki uSualod moxseneba iwereba. moswavle unda moemzados SesaZlo SekiTxvebze pasuxis gasacemadac.

gasaTvaliswinebelia is faqtoric, rom Tuki prezentacia auditoriisaTvis gasagebad ar iqneba warmarTuli, daikargeba misdami interesi. aseve kargad un da iyos dagegmili gamosvlis dro. rac mcirea dro, miT ufro rTulia yvela ZiriTadi ideis warmoCena. moxsenebis momzadebi-sas gasaTvaliswinebelia, rom momxsenebeli saSualod 100 sityvas ambobs wuTSi. gaiTvaliswineT, rom auditoriis interess ganapirobebs gamosvlis pirveli wuTebi. moyvanili magaliTebi unda iyos adekvaturi. magaliTebi saSualebas iZleva, auditoriam ukeT daimaxsovros Tema. ZiriTadi ideebi ar unda iyos bevri (saSualod – 3), radgan erTi Temidan meoreze gadasvla auditoriis yuradRebis gafantvas iwvevs.

mniSvnelovania gamosvlis dasasrulic. dasasruli unda iyos pozitiuri, an mTavrdebodes SekiTxviT. amiT Tqven aiZulebT auditorias, miubrundes ganxilul sakiTxs da dafiqrdes masze.

TvalsaCinoebebi auditoriisaTvis gamomsvlelis poziciis erTgvari dadasturebaa da xels uwyobs ZiriTad ideebze yuradRebis gamaxvilebas.

TvalsaCinoeba SeiZleba iyos ori tipis: teqsturi da grafikuli. isini warmoadgenen moxsenebis mniSvnelovan danamats. teqsturSi warmoCenili unda iyos mTavari postulatebi, rac auditoriis mxedvelobiTi mexsierebis gamoyenebis saSualebas iZleva da advilad amaxsovrebinebs sakiTxs. pos-tulati unda eweros garkveviT, didi SriftiT da ar aRematebodes 4-5 xazs. grafikuli SeiZleba iyos sqema, diagrama, cxrili, ruka, foto, naxati. saWiroa, prezentators gamosvlaSi CarTuli hqondes vizualuri masala, ipyrobdes auditoriis yuradRebas, magram ar unda kiTxulobdes masze warwerebs. umjobesia perefrazireba, axsna.

prezentatorma winaswar unda Seamzados oTaxi, naxos, ra dasWirdeba ilustraciebis gamo-sakravad, saWiroebis SemTxvevaSi moamzados markeri da sxva resursi.

warmatebuli gamosvlisaTvis saWiroa, damyardes auditoriasTan kontaqti. gamosvlisas ga-saTvaliswinebelia xmis tembri, rac auditoriis sididezea da mo kidebuli.

dgoma, Jestebi unda iyos bunebrivi. metyveleba unda iyos gamarTuli da mSvidi, winadadebebi martivi, msjeloba – Tanamimdevruli, Tavi unda aaridoT Temidan Temaze gadaxtomas. auditoriis kiTxvebze pasuxebi unda iyos konkretuli. ar aris saWiro pasuxebis Zalian gaSla, radgan SeiZleba auditoriaze kontroli daikargos. Tuki kiTxvebi ar aris, prezentatorma Tavad SeiZleba dasvas savaraudo kiTxva msmenelis nacvlad, amis Semdeg SesaZlebelia sxvac SeuerTdes.

34

kargia, rodesac adamiani flobs prezentaciis warmoebis unars. skolam moswavleebs unda ganuviTaros es unar-Cveva sxvadasxva saganSi, rac gulisxmobs maT mier Seqmnili kvlevis Sedegebis auditoriis winaSe wardgenas.

prezentaciis Sesafaseblad maswavlebelma SeiZleba gamoiyenos Semdegi kriteriumebi:* ramdenad saintereso iyo Sesavali nawili;* ramdenad gamokveTilad iyo Camoyalibebuli Tezisebi;* ramdenad damajerebeli iyo argumentacia, magaliTad, gamyarebuli iyo msjeloba konkre-

tuli magaliTebiTa da faqtebiT;* ramdenad Semajamebeli iyo prezentaciis daskvniTi nawili;* ramdenad saintereso da originaluri iyo saprezentacio Tema;* ramdenad daculi iyo msjelobis nawilebs Soris balansi;* ramdenad miipyro prezentatorma auditoriis yuradReba;* ramdenad SeZlo prezentatorma auditoriis yuradRebis SenarCuneba prezentaciis bolomde;* ramdenad mozomili da miznobrivi iyo prezentatoris Jestikulacia da manerebi;* ramdenad sZlia prezentatorma nerviulobis zogad fons;* ramdenad Tamamad da damajereblad gasca man msmenelebis mier dasmul SekiTxvebs pasuxi;* ramdenad daicva prezentatorma saprezentacio reglamenti;* ramdenad iyo prezentatori momzadebuli zepiri metyvelebisaTvis, miejaWva Tu ara igi

baraTebs, furclebs, masalas;* ramdenad iyenebda prezentatori TvalsaCinoebas.maswavlebelma TiToeuli kriteriumis gaswvriv unda daweros Sesabamisi niSani, procentuli

Sesatyvisi, amis Semdeg jamdeba qulebi da gamoiTvleba saSualo ariTmetikuli. SesaZlebelia, mas-wavlebelma ar gamoiyenos yvela kriteriumi da SearCios maTgan ufro mniSvnelovani. igi iniS navs prezentatoris dadebiT da sust mxareebs. prezentaciis dasrulebis Semdeg ki moswavles eubneba yovelive amis Sesaxeb, pozitiuri kritikis formiT (ix. Sefaseba).

auditoriis yuradRebis mobilizebisaTvis maswavlebelma SesaZloa moswavleebs sTxovos TiToeuli prezentatoris Sefaseba specialurad maTTvis gankuTvnili kriteriumebis mixedviT. kriteriumebi SeiZleba iyos Semdegi:

* ramdenad saintereso iyo saprezentacio Tema;* ramdenad miipyro prezentatorma Tqveni yuradReba;* ramdenad gagiCinaT prezentaciam kiTxvebis dasmis survili;* ramdenad dagitovaT prezentaciam samomavlod am sakiTxze fiqris survili.

35

VI. komentarebi moswavlis wignis sagakveTilo paragrafebze

XI klasis `globaluri geografiis~ moswavlis wigni 5 nawilisa da 39 Temisgan (paragrafisgan) Sedgeba.

saxelmZRvaneloSi warmodgenilia rubrikebi:1. leqsikoni – sadac ganmartebulia axali terminebi, ucxo sityvebi.2. kiTxvebi da davalebebi – romelTa umetesoba sruldeba gakveTilze, xolo nawili moswav-

leebs eZlevaT saxlSi saSinao davalebis saxiT. 3. es sainteresoa – am nawilSi moswavleebi gaecnobian damatebiT cnobebs gakveTilSi mocemul

masalasTan dakavSirebiT. 4. magaliTebi;5. danarTebi.TiToeuli sagakveTilo Tema moicavs Sinaarsis realizaciisTvis gankuTvnil teqstebs,

ilust raciebs, sqemebs, diagramebs, cxrilebs da istoriul wyaroebs, romlebic gankuTv-nilia jgufuri an individualuri samuSaoebisaTvis.

Sinaarsi

II Tavi –globalizaciadaglobaluriproblemebi1. ra aris globalizacia2. globalizaciis indeqsi3. antiglobalizmi4. ra aris globaluri problemebi5. globalur problemaTa urTierTkavSiri6. globaluri problemebi da saerTaSoriso organizaciebi

II Tavi –msofliospolitikurirukadaglobaluriproblemebi

7. Tanamedrove msoflios politikuri ruka8. mSvidoba da ganiaraReba 9. konfliqtebis geografia10. terorizmis geografia11 msoflios lideri qveynebi da globaluri samyaro:

1. aSS – erTpolusiani msoflios supersaxelmwifo da msoflio geopolitikuri lideri2. iaponia – globaluri samyaro da mzardi interesebi3. CineTi4. evropa (didi britaneTisa da CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo, Ggermania

gaerTianebis Semdeg, ruseTi)5. islamuri samyaro

III Tavi – msofliosmosaxleobadaglobalurisocialuriproblemebi12. msoflios mosaxleobis dinamika13. demografiuli optimumi da demografiuli politika14. urbanizacia – XX saukunis fenomeni15. eTnomozaika da globaluri eTnikuri krizisi16. kulturis globalizacia17. janmrTelobis problema18. SromiTi migracia da fuladi gzavnilebi

36

IV Tavi –msofliosmeurneobadaglobaluriproblemebi19. ekonomikuri globalizacia20. msoflios finansuri nakadebi da centrebi21. cxovrebis done da xarisxi22. mdidrebi da Raribebi da CamorCenilobis problema23. sasursaTo problema24. energetikuli problema25. resursuli problema

V Tavi –globaluriekologiuriproblemebi26. ekologiuri problema _ zogadi mimoxilva27. atmosferos ekologia 28. msoflio okeanis problemebi29. sanapiro zilis aTvisebisa da dacvis problemebi30. mtnkari wylis problema31. pedosferos ekologia32. stiqiuri katastrofebi33. teqnogenuri movlenebi 34. msoflios kritikuli ekoregionebi35. msoflios biologiuri da landSafturi mravalferovneba36. msoflios daculi teritoriebi 37. msoflios kulturuli da bunebrivi memkvidreobis geografia38. garemosdacviTi organizaciebi39. ekologiuri alternativa _ mdgradi ganviTareba.

danarTebi

37

VII. sanimuSo gakevTilebis scenarebi

§4.raarisglobaluriproblemebi

Sedegi1.moswavles SeuZlia globalizaciis procesebis sivrce-droiTiY aspeqtebis daxasiaTeba. SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:* adgens misTvis aqtualuri problemebis sivrce-droiT Taviseburebebs; gansazRvravs cnebas

`globaluri~ da SeimuSavebs kriteriumebs am problemisadmi statusis misaniWeblad;* SeimuSavebs globaluri problemebis CamonaTvals da adarebs arsebuls; aanalizebs prob-

lemebis warmoSobisa da transformaciis (warmoqmna, gamZafreba, mogvareba, Canacvleba) gzebs;* globaluri problemebis nusxidan gamoarCevs saqarTvelosTvis yvelaze aqtualur prob-

lemebs; gansazRvravs maT transformacias sivrcesa da droSi; akeTebs problemis mimdinareobis amsaxvel sqemas.

gakveTilismizani:* globaluri problemebis gacnoba, maTi warmoSobisa da ganviTarebis sivrciT-droiTi

aspeqtebis gansazRvra. * geografiuli informaciis analizi da interpretacia;

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:* problemis gaazrebisa da daskvnebis gakeTebis unari;*informaciis mopovebis, organizebis, klasifikaciis, interpretaciisa da analizis unari; * sakuTari mosazrebebis gamoTqmisa da argumentirebulad msjelobis unari.

resursebi:saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka, kavkasiis ruka, saqarTvelos ruka, Tabaxis furclebi, dafa, carci.

gakveTilismsvlelobaIetapi–provocireba,10wT.maswavlebeili klass ukiTxavs citatas ̀ Cven memkvidreobiT ki ar gvergo dedamiwa winaprebisgan,

aramed ̀ visesxeT~ igi STamomavlebisgan~ da sTxovs moswavleebs, axsnan, rogor esmiT es gamoTqma: maswavlebeli klass mimarTavs kiTxviT, gaixsenon, Tu ras niSnavs globaluri, globalizacia,

globaluri problemebi, ra TaviseburebebiT xasiaTdeba globaluri problemebi. moswavleebi gamoTqvamen TavianT mosazrebebs. Semdeg TavianT gamoTqmul mosazrebebs adareben saxelmZR-vaneloSi mocemul sqemas (nax. 4.2).

IIetapi–cxrilebzemuSaoba,25wT.klasi iyofa jgufebad da TiToeul jgufs eZleva davaleba: moifiqron, maTi azriT, ra prob-

lemebi aRelvebs dRes kacobriobas, SeimuSaon kriteriumebi, ris gamoc maT am problemebs mianiWes `globaluris~ statusi, CamoTvlili problemebi cxrilSi #1 daajgufon politikur, ekonomikur, socialur da ekologiur problemebad. am nusxidan gamoarCion is problemebi, romelTa mogva-rebac, maTi azriT, axlo momavalSia SesaZlebeli. aseve amorCion saqarTvelosTvis yvelaze aq-tualuri problema da pasuxebi Caweron cxrilSi #2.

cxrili #1

politikuri problemebi

ekonomikuri problemebi

socialuri problemebi

ekologiuri problemebi

38

cxrili #2

globaluri problemebiglobaluri problemebi,

romelTa mogvarebac SesaZlebelia axlo momavalSi

saqarTvelosTvis aqtualuri problemebi

moswavleebi akeTeben prezentaciebs, romelTa Sejerebis safuZvelze dgindeba globalur prob-

lemaTa erTiani nusxa, saqarTvelosTvis aqtualur problemaTa sia da im problemaTa CamonaTvali, romelTa mogvarebac, maTi azriT, SesaZlebelia. prezentaciis dros mosawvleebma unda imsjelon, Tu ra niSnebis mixedviT daajgufes globaluri problemebi, rogor da ratom SearCies globaluri problemebis nusxidan saqarTvelosTvis, maTi azriT, aqtualuri problemebi.

IIIetapi–gakveTilisSejameba,10wT. saSinao davalebad moswavleebs miecemaT daweron narkvevi: `vifiqroT globalurad, vimoq-

medoT lokalurad~. dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs gakveTilze Catarebul aqtivobebs.

§5.globaluriproblemebisurTierTkavSiri

Sedegi1. moswavles SeuZlia globalizaciis procesebis sivrce-droiTiY aspeqtebis daxasiaTeba.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:* gamoTqvams varauds globalur problemebs Soris mizez-Sedegobriv kavSirebze da akeTebs

Sesabamis sqemas;* SeimuSavebs globaluri problemebis CamonaTvals da adarebs arsebuls; aanalizebs prob-

lemebis warmoSobisa da transformaciis (warmoqmna, gamZafreba, mogvareba, Canacvleba) mizezebs. * globaluri problemebis nusxidan gamoarCevs saqarTvelosTvis yvelaze aqtualur prob-

lemebs; gansazRvravs maT transformacias sivrcesa da droSi; akeTebs problemis mimdinareobis amsaxvel sqemas.

gakveTilismizani:* globalur problemaTa sivrciT-droiTi aspeqtebis kvleva; maTi warmoSobisa da transfor-

maciis mizezebis dadgena da analizi.* globalur problemebs Soris mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgena.* globaluri problemebis mogvarebis SesaZleblobebis Sesaxeb varaudis gamoTqma.

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:* informaciis organizebis, transformaciisa da analizis unari;* mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgenis unari;* sivrce-droiTi analizis unari;* varaudebis gamoTqmisa da argumentirebulad msjelobis unari;* namuSevris wardgenis da dacvis unari;* TanamSromlobisa da komunikaciis unari.

resursebi:saxelmZRvanelo, dafa, carci, formatis furclebi, flomasterebi.

39

gakveTilismsvleloba:Ietapi–klasifikacia10wT.saSinao davalebis mosmenis Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaixsenon wina gakveTilze

Sesrulebul davaleba da kidev erTxel CamoTvalon globaluri problemebi. maswavlebeli dafaze xazavs samkuTxeds, romlis wveroebzec wers sityvebs: mosaxleoba,

socialur-ekonomikuri ganviTareba, garemo. igi sTxovs moswavleebs CamoTvlili problemebi daajufon imisda mixedviT, Tu romel sferos exebian isini da Caweron samkuTxedis Sesabamis wverosTan (mag., mosaxleoba – urbanizacia, demografiuli da a. S.).

IIIetapi–reitingulskalasadamizez-SedegobrivikavSirebissqemebzemuSaoba,diskusia,30wT.

maswavlebeli sTxovs moswavleebs maT mier CamoTvlili globaluri problemebi ganalagon reitingul cxrilSi maTi mniSvnelobis mixedviT (cxrili #1 da #2). maT vTavazobT reitinguli cxrilis 2 variants da isini Tavad irCeven romelimes.

cxrili #1 an cxrili #2safexurebrivireitingi mravalwaxnagianireitingi


yvelaze umniSvnelo

reitinguli sqemebis Sevsebis Semdeg moswavleebma unda Seadginon globalur problemaTa urTierTkavSiris sqema: sqemis centrSi moaTavson maT mier amorCeuli yvelaze mniSvnelovani problema da daakavSiron igi sxva problemebTan.

namuSevrebis prezentaciisas moswavleebi argumentirebulad asabuTeben, Tu ratom mianiWes `pirveloba~ amorCeul problemas, rogor arian erTmaneTTan dakavSirebuli globaluri prob-lemebi.

prezentaciis dasrulebis Semdeg moswavleebi ecnobian saxelmZRvaneloSi mocemul sqemas `globalur problemaTa urTierTkavSiri~ da adareben TavianT sqemebs.

prezentaciebis dasrulebis Semdeg imarTeba diskusia: `kacobriobis umTavresi globaluri problema da misi gadawyvetis gzebi~.

IIIetapi–gakveTilisSejameba,5wT.dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs gakveTilze Catarebul aqtivobebs. saSinao dava-

lebad moswavleebs miecemaT, amoarCion globalur problemaTa nusxidan erT-erTi, moiZion mis Sesaxeb informacia Semdegi gegmis mixedviT: problemis arsi, misi warmoqmnis mizezebi, problemis gadaWris savaraudo gzebi.


yvelaze umniSvnelo

40

§8.mSvidobadaganiaraReba(2saaTi)

Sedegi2.moswavles SeuZlia socialur-ekonomikuri xasiaTis globaluri problemebis analizi.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:gamoTqvams mosazrebas, ra socialuri da ekonomikuri sargeblis motana SeuZlia SeiaraRebaze

dazogil xarjebs.

Sedegi4.moswavles SeuZlia politikuri xasiaTis globalur problemebze msjeloba. Sedegi TvalsaCinoa, Tu moswavle:

* mopovebuli informaciis safuZvelze (statistikuri monacemebi, masmedia) aanalizebs msoflio qveynebis samxedro-politikur potencials da gamoTqvams mosazrebas, Tu ra wvlili SeiZleba Seitanos TiToeulma moqalaqem da qveyanam msoflioSi mSvidobisa da ganiaraRebis saqmeSi;

* irCevs da ecnoba (sainformacio saSualebebidan) erT-erTi qveynis mier gadadgmul konkretul nabijebs ganiaraRebis da mSvidobis SenarCunebis saqmeSi da SeimuSavebs movlenebis ganviTarebis SesaZlo prognozs (sqema, scenari).

gakveTilismizani:* Tanamedrove msoflioSi mSvidobisa da ganiaraRebis mniSvnelobis gacnobiereba da analizi;* mSvidobisa da ganiaraRebis problemis gadawyvetis savaraudo gzebis dasaxva.gamomuSavebuli unar-Cvevebi:* informaciis moZiebis, analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;* msjelobisa da varaudebis gamoTqmis unari;* geografiul TvalsaCinoebebze muSaobis unari.

resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka.

gakveTilismsvleloba:IsaaTi.Ietapi–kiTxva-pasuxi–15wT.maswavlebeli sTxovs moswavleebs, upasuxon Semdeg kiTxvebs:* ra aris omi? ratom xdeba omebi? ra gansxvavebaa msoflio da regionul omebs Soris? rogor

SeiZleba SeiaraRebuli konfliqtebis mogvareba?ra rols asruleben saerTaSoriso organizaciebi omisa da mSvidobis mogvarebis saqmeSi.SeiZleba Tu ara miviCnioT mSvidobisa da ganiaraRebis problema globalur problemad da

ratom?

IIetapi–rukebsadastatistikurinformaciazemuSaoba,25wT.moswavleTa pasuxebis mosmenis Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs waikiTxon saxelmZR-

vaneloSi mocemuli magaliTi 1. Semdeg klass yofs 4 jgufad da TiToeul jgufs aZlevs davalebas; gaaanalizon saxelmZRvaneloSi mocemuli nax. 82 da daadginon:

I-ma jgufma – qveynebi, romlebmac xeli moaweres birTvuli iaraRis gavrcelebis winaaRmdeg xelSekrulebas;

II jgufma – qveynebi, romlebmac xeli ar moaweres am xelSekrulebas;III jgufma – qveynebi, romlebic eWvmitanilni arian birTvuli iaraRis flobaSi;IV jgufma – qveynebi, romlebmac uari Tqves birTvul iaraRze.samuSaos damTavrebis Semdeg jgufebi waradgenen Sesrulebul namuSevars.Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaaanalizon saxelmZRvaneloSi mocemuli cxrilebi

(nax. 8.3 – birTvuli iaraRis maragi msoflioSi, nax. 8.5 – iaraRis mTavari eqsportiori da impor-tiori qveynebi, nax. 87 – SeiaraRebaze daxarjuli Tanxebi msoflios zogierT qveyanaSi da nax. 8.8 msoflios zogierTi qveynebis udidesi armiebi).

statistikuri informaciis analizis Sedegad gamoitanon daskvna, romeli qveynebi lideroben msoflioSi: SeiaraRebaze daxarjuli TanxebiT, iaraRis yidva-gayidviT, armiebiT.

maswavleblis xelmZRvanelobiT klasSi gaimarTeba mokle diskusia: sWirdeba Tu ara msoflios qveynebs SeiaraReba.

41

IIIetapi–gakveTilisSejameba–5wT.gakveTilis dasasruls maswavlebeli mokled Seajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs

sTxovs, saxlSi werilobiT Seasrulon davaleba, moiZion masalebi (interneti, Jurnal-gazeTebi), romlebic exeba xalxebis urTierTTanamSromlobasa da urTierTgagebas dedamiwaze mSvidobis SenarCunebis problemis gadasawyvetad.

§8.mSvidobadaganiaraReba–meoresaaTi

gakveTilismsvleloba:Ietapi– gonebriviieriSi–10wT.saSinao davalebis Semowmebis Semdeg maswavlebeli dafaze wers sityva `militarizacias~ da

sTxovs moswavleebs, CamoTvalon militarizaciis uaryofiTi Sedegebi. pasuxebis mosmenis Semdeg moswavleebi ecnobian saxelmZRvaneloSi mocemul sqemas (nax. 8.4) da mas Tavian pasuxebs adareben.

maswavleblis TxovniT moswavleebi ecnobian leqsikonSi terminebs – demilitarizacia, kon-versia.

IIetapi–rukebisadateqstisanalizi–20wT.maswavleblis TxovniT klasi iyofa 3 jgufad. TiToeuli jgufi asrulebs davalebas.I jgufis davalebaa gaaanalizos nax. 8.6 da daadginos, rogoria samxedro xarjebis xvedriTi

wili msoflios qveynebis mSp-Si;II jgufs davalebad eZleva gaaanalizos nax. 8.10 da daadginos msoflios metad da naklebad

mSvidobismoyvare qveynebi;III jgufi ecnoba saxelmZRvanelos teqsts samxedro ekonomikis konvertaciasa da globaluri

mSvidobis indeqsis Sesaxeb. samuSaos dasrulebis Semdeg moswavleebi warmoadgenen namuSevrebs;

IIIetapi–gakveTilisSejameba–15wT.gakveTilis bolos maswavlebeli sTxovs moswavleebs individualurad Seasrulon samuSao:

`warmoidginon, rom TiToeuli maTgani `msoflios mTavrobis~ xelmZRvanelia. CamoTvalon, ka-cobriobis romeli problemis gadasaWrelad gamoiyeneben ganiaraRebaze gaweuli ekonomiidan miRebul 1 trilion dolars~.

namuSevrebis ganxilva xdeba SerCeviT. dasasruls, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da sTxovs moswavleebs, saxlSi werilobiT Seasrulon davaleba; daweron mokle ese, Tu ra wvlilis Setana SeuZlia TiToeul moqalaqes da qveyanas msoflioSi mSvidobisa da gania-raRebis saqmeSi.

§9.konfliqtebisgeografia–1sT.

Sedegi2.moswavles SeuZlia politikuri xasiaTis globalur problemebze msjeloba.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:* aanalizebs politikuri xasiaTis globaluri problemebis warmoSobas, ganviTarebas da

sivrcobriv Taviseburebebs. gamoxatavs sakuTar damokidebulebas aRniSnuli sakiTxisadmi da akeTebs prognozebs;

* adgens mizez-Sedegobriv kavSirebs, omebis, eTnokonfliqtebisa da terorizmis warmoSobas, gamovlinebis formebsa da sivrcobriv Taviseburebebs Soris;

* mopovebuli informaciis safuZvelze msofliosa da saqarTveloSi arsebuli eTnokonf-liqtebis, gaxmaurebuli teraqtebis Sesaxeb da adgens `cxeli wertilebis~ rukas.

gakveTilismizani:* politikuri xasiaTis globaluri problemis gacnobiereba, maTi sivrciT-droiTi aspeqtiT

gaanalizeba;* konfliqtebis tipebis, warmoSobis mizezebis da gavrcelebis arealebis gansazRvra;

42

* informaciis moZieba da gaanalizeba;* konfliqtebis mogvarebis SesaZleblobebis Sesaxeb varaudebis gamoTqma.

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:* problemis gaazrebis, analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;* informaciis mopovebis, organizebis, klasifikaciisa da interpretaciis unari;* varaudebis gamoTqmis unari;* argumentirebuli msjelobis unari;* mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgenis unari.

resursebi:msoflios politikuri ruka, saxelmZRvanelo, winaswar momzadebuli dasarigebeli baraTebi.

gakveTilismsvlelobaIetapi–provocireba,10wT.maswavlebeli klas acnobs or gansxvavebul situacias da sTxovs maT teqstis mosmenis Semdeg

wyvilebSi upasuxon kiTxvebs:1. aRniSnul situaciebSi ra aris konfliqtis warmoqmnis mizezi?2. vin arian konfliqtSi monawile mxareebi?3. ra tipis konfliqtia aRwerili?situacia #1mcxunvare mze amocurda aRmosavleTidan, navTobWaburRilebTan muSebi gamoCndnen. daiwyo

Cveulebrivi samuSao dila. moulodnelad caze TviTmfrinavebi gamoCnda. daiwyo dabombva. ram-denime wuTSi qalaqi gvamebiT, dangreuli saxlebiT da kvamliT aivso. udabnos xvats xanZaris simx-urvale daemata. wuTebSi dairRva simSvide. didxans esmoda qveynis xelisuflebas gafrTxilebebi da muqara, magram maT araferi iRones situaciis gansamuxtad. omi daiwyo. incidents saerTaSoriso organizaciebi gamoexmaura.

situacia #2aRniSnul raionSi, tyes qardacviTi da niadagdacviTi mniSvneloba aqvs. arada raioni wlebis

ganmavlobaSi ganicdis saTbobis deficits, amitom mosaxleobis ZiriTadi nawili gasaTbobad SeSas iyenebs. ramdenime weliwadSi tye TiTqmis gaiCexa, ramac mewyeruli zonebis warmoqmna gamoiwvia. mosaxleobis usafrTxoebas problemebi Seeqmna, ris gamoc raionSi sastikad aikrZala xis moWra. mosaxleoba saTbobis gareSe darCa, ramac gamoiwvia dapirispireba adgilobriv mTavrobasa da mosaxleobas Soris.

pasuxebis mosmenis Semdeg, maswavleblis TxovniT moswavleebi ixseneben kidev ra saxis kon-fliqtebs icnoben, saubroben maTi warmoqmnis mizezebsa da masStabebze.

IIetapi–minileqciadadiskusia:25wT.maswavlebeli atarebs minileqcias konfliqtebis Sesaxeb. Semdeg sTxovs klass gaecnon

saxelm’RvaneloSi mocemul magaliTebs. maswavlebeli sTxovs klass gaiyvnen sam jgufad: israelad, arabul qveynebad da mediatorebad. TiToeulma mxarem Tavisi poziciis gasamyareblad minimum sami argumenti unda moifiqros. argumentebi fiqsirdeba dafaze, cxrilSi.

israelis argumentebi arabuli qveynebis argumentebi mediatorebi

diskusiaSi mediatorebi usmenen `israelisa~ da `arabuli qveynebis~ momxreTa argumentebs da sTavazoben TavianT varaudebsa da RonisZiebebs problemis gadasawyvetad.

IIIetapi–esesdaweradasaSinaodavaleba,10wT.diskusiis damTavrebis Semdeg moswavleebi weren xuTwuTian eses Temaze: `msoflio omebis

gareSe~.

43

klass saSinao davalebad eZleva ganixilon nax. 9.1 – `omebisa da konfliqtebis geografia~. amoarCion maTgan erTi romelime konfliqtis zona da moiZion mis Sesaxeb informacia.

§24.energetikuliproblema–2sT.

Sedegi1. moswavles SeuZlia globalizaciis procesebis sivrce-droiTi aspeqtebis daxasiaTeba.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:* globaluri problemebis nusxidan gamoarCevs saqarTvelosTvis yvelaze aqtualur prob-

lemebs, gansazRvravs maT transformacias sivrcesa da droSi; akeTebs problemis mimdinareobis amsaxvel sqemas.

Sedegi2.moswavles SeuZlia socialur-ekonomikuri xasiaTis globaluri problemebis analizi.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:* amyarebs logikur kavSirebs socialur-ekonomikuri xasiaTis globalur problemebs Soris

da msjelobs maT masStabebze;* rukebisa da sxva wyaroebis safuZvelze aanalizebs qveynebs Soris sursaTisa da nedleulis

uTanabro ganawilebas. gamoTqvams varauds problemis lokalur, regionul da globalur donee-bze gadaWris SesaZlo gzebze

Sedegi3.moswavles SeuZlia bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globalur problemebze msjeloba.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:* ilustraciebis da sxva wyaroebis gamoyenebiT amyarebs kavSirebs globalur geoekologiur

problemebsa da meurneobis im dargebs Soris, romlebic am problemebis maprovocirebelia. iyenebs Tematur rukebs da adgens geoekologiuri problemebis gamovlinebis mentalur rukas.

gakveTilismizani:* energetikuli problemebis gacnoba-gacnobiereba da misi ganviTarebis modelirebis

sakiTxebis kvleva;* energetikuli problemis sivrciT-droiTi Taviseburebebis gansazRvra da kvleva;* energetikuli problemis gadaWris Sesalo gzebze varaudebis gamoTqma;* energetikul da geoekologiur problemebs Soris mizez-Sedegobrivi kavSirebis damyareba;* informaciis moZiebis, organizebisa da transformaciis unaris ganviTareba.

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:* problemis gaazrebisa da daskvnebis gakeTebis unari;* logikuri da mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgenis unari;* TanamSromlobisa da komunikaciis unari;* informaciis moZiebis, organizebis, klasifikaciisa da interpretaciis unari;* varaudebis gamoTqmis unari.resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios fizikuri ruka, msoflios politikuri ruka, saqarT-

velos ruka, saqarTvelos atlasi, formatis qaRaldebi, markerebi, winaswar momzadebuli teqstebi. teqsti atomuri eleqtrosadguris Sesaxeb (saWiroebis SemTxvevaSi).

gakveTilismsvleloba:pirvelisaaTiIetapi–provocireba,10wT.maswavlebeli klass mimarTavs kiTxviT, Tu rogor esmiT gamoTqma: `energetika Tanamedrove

meurneobasa da ekonomikaSi yvela progresuli procesis safuZvelia~. moswavleebi gamoTqvamen TavianT mosazrebebs, romlebsac Tezisebis saxiT maswavlebeli afiqsirebs dafaze.

44

IIetapi–saxelmZRvanelosadarukebzemuSaoba–30wT.moswavleebi ixseneben maTTvis nacnob, energiis tradiciul da alternatiul saxeebs da CamoTv-

lil nusxas adareben nax. 24.3-s. Semdeg klasi iyofa jgufebad da TiToeul jgufs eZleva davaleba:I jgufi: gaecnon nax. 24.1-s ̀ energiis moxmareba msoflios qveynebSi~ da daadginon xuTi qveyana,

sadac yvelaze didi raodenobiT iyeneben energias da xuTi qveyana, sadac yvelaze dabalia energiis gamoyenebis done, axsnan mizezebi da gamoitanon daskvna.

II jgufi: gaecnon nax. 24.2-s ̀ saTbob-energetikuli resursebis gamoyenebis dinamika da prognozi~ da nax. 24.3-s ̀ msoflio energomoxmarebis struqtura da misi cvlilebebis prognozi~ da daadginon: a) rogor icvleboda energoresursebis dinamika; b) romeli energetikuli resursis gamoyeneba gaizarda da Semcirda da ratom? g) rogor Seicvleba momavalSi energomoxmarebis struqtura?

III jgufi: saxelmZRvanelos teqstisa da nax. 24.5; 24,7 da 24.8-is mixedviT daadginon msoflioSi navTobisa da gazis mompovebeli ZiriTadi qveynebi da regionebi.

IV jgufi: saxelmZRvanelos teqstisa da nax. 24.10-isa da 24.12-is mixedviT gansazRvron: a) msoflios udidesi xuTi Tboeleqtro, atomuri da hidroeleqtrosadguri da daadginon, romel qveynebSi mdebareoben isini; b) msoflios fizikuri rukis gamoyenebiT daadginon, romel mdina-reebzea agebuli es hidroeleqtrosadgurebi.

V jgufi: saxelmZRvanelos teqstis mixedviT gansazRvron: romel qveynebSi xdeba energiis aratradiciuli wyaroebis intensiuri gamoyeneba da ratom?

moswavleebi akeTeben prezentaciebs, romelTa Sejerebis safuZvelze isini adgenen energeti-kul da resursul problemebs Soris arsebul kavSirebs.

IIIetapi–gakveTilisSejamebadasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs.saSinao davalebad moswavleebs miecemaT, daweron narkvevi: `rogor SeiZleba energetikuli

problemis gadaWra?~

§24.energetikuliproblema–meoresaaTi

roluriTamaSi`atomurieleqtrosadgurismSeneblobisproeqtiseqspertiza~

TamaSisaRwera:xelmZRvaneli – proeqtis warmomadgeneli. yvela monawile warmoadgens damoukidebel eqsperts.

stimulirebis sistema moicavs eqspertebis winaswar SerCevas maTi kompetenturobis mixedviT. eqspertTa Sefaseba xdeba Semdegi kriteriumebiT: aqtiuroba (gamosvlaTa raodenoba); aratrivi-aluri azrovneba (SemoTavazebaTa originalobis xarisxi), sruli da amomwuravi pasuxebis gacema mcire droSi, urTierTmisaRebi variantis moZebnis codna.

TamaSisscenari–pirvelivariantigamoikvreba im raionis an qveynis ruka (mag., saqarTvelos ruka), romlisTvisac ganixileba Ses-

abamisi proeqti. rukaze pirobiTi niSnebis saSualebiT aRiniSneba proeqtis ZiriTadi obieqtebi. specialur cxrilSi mocemulia proeqtis ZiriTadi teqnikur-ekonomikuri parametrebi. magaliTad, saqarTveloSi atomuri eleqtrosadguris proeqtirebis rukaze daitaneba aes-i Tavisi infra-struqturiT, saxelmwifoTaSorisi mniSvnelobis ZiriTadi obieqtebi, rekreaciul-sakurorto zonebi. aq SesaZlebelia saqarTvelos atlasis gamoyeneba.

maswavlebeli, igive proeqtis xelmZRvaneli, moswavleebs acnobs proeqts, saqarTveloSi ato-muri eleqtrosadguris mSeneblobis Sesaxeb.

proeqtis ZiriTadi pirobebis mosmenis Semdeg xdeba eqspertebis gamokiTxva, romelic Sesa-Zlebelia Catardes ubralo Ria kenWisyriT: vin aris proeqtis momxre, vin winaaRmdegi da Tavi vin Seikava. Semdeg amave jgufis eqspertebs eZlevaT saSualeba TavianTi poziciebi daasabuTon ubralo pasuxebis meSveobiT. mag., `momxreTa~ argumentebi – qveyana ganicdis eleqtroenergiis deficits, aes-i warmoadgens ekologiurad sufTa sawarmos, mdebareobs mcired dasaxlebul raionSi, uzrunvelyofilia infrastruqturiT da a.S.

45

`mowinaaRmdegeTa~ argumentebi – aes-i warmoadgens radioaqtiuri gaWuWyianebis wyaros, re-gioni xasiaTdeba maRali seismurobiT, amitom didia avariis riski da a.S.

`Tavi Seikavas~ argumentebi – ar icis, rogor gavlenas moaxdens aes-i garemoze, rogori iqneba aes-is mravalwliuri zemoqmedeba mosaxleobaze, rogoria damatebiTi danaxarjebi sadguris saimedobaze da a.S.

es da sxva argumentebi mokle Tezisebis saxiT SeaqvT cxrilSi.

momxre mowinaaRmdege Tavi Seikava

argumentebis mosmenis Semdeg monawileebs saSualeba aqvT Seicvalon pozicia, Tumca unda daasabuTon, ratom moiqcnen ase.

proeqtis ganxorcieleba SesaZlebelia mxolod maSin, Tu mas monawileTa 2/3 an umravlesoba emxroba. winaaRmdeg SemTxvevaSi iqmneba momrigebeli komisia (TiTo warmomadgeneli samive jgu-fidan), romlebic awarmoeben Ria debatebs da cdiloben kompromisis moZebnas.

debatebis Semdeg isev tardeba kenWisyra. problema gadaWrilad miiCneva, Tu miiRweva saerTo SeTanxmeba proeqtis ganxorcielebis Sesaxeb.

TamaSisscenari–meorevariantiam SemTxvevaSi eqspertTa gamovlineba xdeba testirebis safuZvelze, sadac monawileebi pa-

suxoben kiTxvebs im regionis (mag., saqarTvelos) Sesaxeb. es kiTxvebi Seexeba regionis an qveynis geografiul mdebareobas, bunebriv pirobebsa da resursebs, mosaxleobas, meurneobis dargebs, satransporto qselsa da sakurorto-rekreaciul zonebs. sakiTxebs proeqtis xelmZRvaneli winaswar adgens.

testirebis Sedegad, eqspertebad airCevian is moswavleebi, romelTac maRali Sefasebebi miiRes. danarCenebi TamaSSi monawileoben, rogorc sazogadoebis warmomadgenlebi.

Semdeg etapze TiToeuli eqsperti werilobiT warmoadgens faqtebs, romlebic, maTi azriT, gaT-valiswinebuli unda iqnes aes-is mSeneblobis SemTxvevaSi. maTi pasuxi gamoikvreba dafaze. sazoga-doebis warmomadgenlebi msjeloben am faqtebze da eqspertebs 1-dan 10-mde qulebiT afaseben.

yvela eqspertis qulebi sabolood jamdeba, da Tu maTi raodenoba sakmarisia (mag., Tu 10 eqspertia, maSin qulaTa maqsimaluri raodenoba 100-ia, xolo sakmarisad 51 qula iTvleba), maSin miiCneva, rom proeqti aes-is mSeneblobis Sesaxeb gasulia.

§27.atmosferosekologia


SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:* aanalizebs adamianis saqmianobis Sedegad warmoqmnil garemosdacviT globalur problemebs

istoriuli warsulidan dRemde; gamoTqvams varauds maTi SesaZlo ganviTarebis Sesaxeb;* sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebiT aanalizebs atmosferos, hidrosferos,

maT Soris, msoflio okeanis, pedosferos da biosferos aTvisebis ZiriTad mimarTulebebs.* irCevs romelime komponentis aTvisebasTan dakavSirebul globalur problemas. msjelobs

mis usafrTxo aTvisebaze da Sedegebs gamoxatavs sasurveli formiT;* jgufuri muSaobisas irCevs romelime globalur geoekologiur problemas. gamoyofs misi

mogvarebis ramdenime mniSvnelovan RonisZiebas da qmnis problemis ganviTarebis scenarebs; Sede-gebs gamoxatavs sasurveli formiT (grafiki, diagrama da sxv.).

Sedegi6. moswavles SeuZlia gaacnobieros globaluri problemebis gadaWraSi lokalur, regionul da saerTaSoriso doneebze SemuSavebuli koordinirebuli politikis aucilebloba.

46

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:* msjelobs mosaxleobis (ojaxis, Temis, qveynis, regionis da msoflios) cxovrebis wesis, gare-

mosdacviTi cnobierebis, ganaTlebisa da adgilobrivi kanonmdeblobis mizez-Sedegobriv kavSireb-ze; gamoxatavs sakuTar damokidebulebas maTi mniSvnelobis Sesaxeb mdgradi ganviTarebisaTvis;

* msjelobs, Tu ra rols asrulebs saerTaSoriso Zalisxmeva globaluri problemebis mogva-rebaSi da ramdenad mniSvnelovania es kacobriobis mdgradi ganviTarebis perspeqtivebisaTvis, Sedegebs warmoadgens sasurveli formiT.

gakveTilismizani:* bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globaluri problemebis gacnoba;* atmosferos aTvisebisa da dacvis problemis gaazreba;*globaluri geoekologiuri problemebis mogvarebis Sesaxeb gzebis dasaxva.

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:*geografiuli informaciis analizisa da interpretaciis unari;*msjelobisa da daskvnebis gakeTebis unari;*varaudebis gamoTqmis unari.

resursebi:saxelmZRvanelo; dedamiwis klimaturi ruka, msoflios politikuri ruka.

gakveTilismsvleloba:Ietapi–kiTxva-pasuxi,10wT.maswavlebeli sTxovs moswavleebs, gaixsenon naswavli masala da upasuxon kiTxvebs:ra aris atmosfero?ra mniSvneloba aqvs atmosferos?rogoria atmosferos Sedgeniloba da romeli ZiriTadi Sreebisgan Sedgeba?risTvisaa saWiro atmosferos Seswavla?ratom unda davicvaT atmosfero?

IIetapi–teqstsadageografiulTvalsaCinoebebzemuSaoba–25wT.moswavleTa pasuxebis mosmenis Semdeg maswavlebeli yofs klass 5 jgufad da TiToeuls aZlevs

davalebas:I jgufma unda waikiTxos saxelmZRvaneloSi mocemuli teqstidan is nawili, romelic tropos-

feros Sedgenilobasa da mniSvnelobas exeba. moniSnos teqstSi maTTvis axali informacia.II jgufi unda gaecnos saxelmZRvaneloSi teqstis im nawils, romelic atmosferos Semadgenel

fenebs exeba. maT aseve unda gaanalizon nax. 27.1 da daadginon TiToeuli Sris gavrcelebis saz-Rvrebi da temperaturebi.

III jgufi mocemul teqstSi unda gaecnos im sakiTxebs, romlebic atmosferos gaWuWyianebas exeba. gaanalizon nax. 27.2 da imsjelon saTburis efeqtis warmoqmnis procesis Sesaxeb.

IV jgufi saxelmZRvaneloSi ecnoba ozonis SresTan dakavSirebul sakiTxebs. maT unda gaaanali-zon nax. 27.3 da 27.4 da imsjelon ozonis Sris ZiriTad damrRvevebsa da ozonis xvrelis dinamikis Sesaxeb.

V jgufi aanalizebs saxelmZRvaneloSi mocemul nax. 27.5-sa da 27.6, aseve magaliT 1-s. maT unda daadginon, Tu ra kavSiria avtomobilebis raodenobasa da atmosferos gaWuWyianebas Soris; aseve imsjelon mJava wvimebis warmoqmnisa da Sedegebis Sesaxeb. samuSaos Sesrulebis Semdeg xdeba na-muSevrebis prezentacia.

IIIetapi–gakveTilisSejameba,10wT.prezentaciis Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs CamoTvalon is RonisZiebebi, romlebic,

maTi azriT, saWiroa gatardes atmosferuli gaWuWyianebis Tavidan asacileblad.dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs gakveTilze Catarebul aqtivobebs.

47

§29.sanapirozolisaTvisebisadadacvisproblemebi

Sedegi3. moswavles SeuZlia bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globalur problemebze msjeloba.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle: * sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebiT aanalizebs atmosferos, hidrosferos,

maT Soris, msoflio okeanis, pedosferos da biosferos aTvisebis ZiriTad mimarTulebebs; * irCevs romelime komponentis aTvisebasTan dakavSirebul globalur problemas, msjelobs

mis usafrTxo aTvisebaze da Sedegebs gamoxatavs sasurveli formiT;* ilustaciebis da sxva wyaroebis gamoyenebiT amyarebs kavSirebs globalur geoekologiur

problemebsa da meurneobis im dargebs Soris, romlebic am problemebis maprovocirebelia; iyenebs Tematur rukebs da adgens geoekologiuri problemebis gamovlinebis mentalur rukas;

* jgufuri muSaobisas irCevs romelime globalur geoekologiur problemas, gamoyofs misi mogvarebis ramdenime mniSvnelovan RonisZiebas da qmnis problemis ganviTarebis scenarebs; Sede-gebs gamoxatavs misTvis sasurveli formiT (grafiki, diagrama da sxv.).

gakveTilismizani:* sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebiT hidrosferosTan dakavSirebuli glo-

baluri problemis gacnoba, kvleva da analizi;* ilustraciebisa da sxva wyaroebis gamoyenebiT mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgena msoflio

okeanis geoekologiur problemasa da am problemebis maprovocirebel meurneobis dargebs Soris;* msoflio okeanis geoekologiuri problemis mogvarebis Sesaxeb varaudis gamoTqma da scena-

rebis Seqmna sasurveli formiT.

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:* sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebisa da analizis unari;* informaciis mopovebis, organizebis da interpretaciis unari;* movlenebsa da procesebs Soris mizez-Sedegobrivi kavSirebis dadgenis unari;* namuSevris wardgenisa da dacvis unari;* TanamSromlobisa da komunikaciis unari;* argumentirebulad msjelobis, dasabuTebisa da daskvnebis gakeTebis unari;* varaudebis gamoTqmisa da SemoqmedebiTobis unari.

resursebi:saxelmZRvanelo; msoflio okeanis ruka, naxevarsferoebis an msoflio fizikuri ruka, msoflios politikuri ruka, formatis furclebi, flomasterebi.

gakveTilismsvlelobaIetapi–kiTxva-pasuxi,diskusia,10wT.maswavlebeli svams SekiTxvebs, romlebic wina klasebSi naswavli masalis gaxsenebazea orien-

tirebuli: – ra aris msoflio okeane?– ra roli ukavia okeanes kacobriobis istoriaSi?– raSi mdgomareobs msoflio okeanis wamyvani roli Cveni planetis biosferoSi? adamianis

sameurneo saqmianobasa da cxovrebaSi?– msoflio okeanis romeli simdidreebia aTvisebuli da kidev romeli resursebis aTvisebaa

momavalSi SesaZlebeli?Semdeg maswavlebeli ukiTxavs moswavleebs nawyvets elizabet man-borgezes wignidan ̀ msoflio

okeanis problemebi~ (moswavlis wigni, #29, davaleba 5.) da sTxovs upasuxon kiTxvebs: ramdenad eTanxmebian avtors da ratom? ra problemebi SeiZleba warmoiqmnas, maTi azriT, msgavsi proeqtebis ganxorcielebisas? klasSi ewyoba mcire diskusia.

48

IIetapi–teqstze,geografiulTvalsaCinoebebsadasqemebzemuSaoba,25wT.klasi dayaviT jgufebad da sTxoveT, Seavson sqema. sqemis zeda rkalebze moswavleebma unda

Camoweron problemebi, romlebic maTi azriT, msoflio okeanis sanapiro zolis aTvisebasa da dacvasTan aris dakavSirebuli, xolo qveda rkalebze faqtebi, romlebic am problemas ukavSirdeba.

sqemebis prezentaciisas prezentatorebi asaxeleben faqts da misgan gamomdinare problemas. yvela jgufis mosmenis Semdeg dgeba erTiani sqema, romelic gamoikvreba kedelze.

Semdeg maswavlebeli TiToeul jgufs aZlevs teqstis garkveul nawils. teqsts maswavlebeli winaswar yofs jgufebis raodenobisa da teqstis moculobis mixedviT. jgufebs evalebaT, gaecnon saxelmZRvaneloSi mocemul teqsts, magaliTebs da kiTxvisas sqolioSi gamoitanon TiToeuli abzacis ZiriTadi arsi; Semdeg sqolioebis mixedviT Seadginon gegma da moamzadon saprezentacio naSromi. sqolioSi moswavleebma aseve SeiZleba Caweron sakuTari azri, emocia ama Tu im movlenis mimarT, TariRebi, faqtebi da a. S. jgufebma aseve unda daasaTauron wakiTxuli teqsti. teqstis kiTxvisas gamoiyenon saxelmZRvaneloSi mocemuli rukebi da davalebebi.

jgufebi akeTeben sakuTari naSromebis prezentacias. TiToeuli jgufis mier ikveTeba ZiriTadi problema da faqti. warmodgenili pasuxebis mixedviT ivseba axali sqema da xdeba Zveli da axali sqemebis Sedareba.

IIIetapi–gakveTilisSejameba,10wT.dasarul, maswavlebeli mokled ajamebs gakveTilze Catarebul aqtivobebs da sTxovs mo-

swavleebs Semdegi gakveTilisTvis moamzadon proeqtebi sazRvao qalaqebis Sesaxeb. proeqtis mosamzadeblad acnobs muSaobis etapebs.

proeqti:`sazRvaoqalaqi~

proeqtzemuSaobisetapebi:Ietapi:rolebisganawilebadajgufebisSeqmna;1. proeqtantTa jgufi;2. eqspertTa jgufi, romelic afasebs proeqtebs;3. sadiskusio jgufi, romelSic Sedian am qalaqis momavali mcxovreblebi, Jurnalistebi da sxv.;IIetapi:monawileTazogadimomzadeba;1. sazRvao qalaqebis ukve arsebuli proeqtebis gacnoba;2. dasaproeqtebeli qalaqebis funqciis (an funqciebis), maTi savaraudo geografiuli mde-

bareobis gansazRvra;3. proeqtebis Sefasebis kriteriumebis SemuSaveba. kriteriumebi ar unda iyos Zalian bevri da

unda iyos mkafiod da konkretulad formulirebuli;4. samuSao vadebis dadgena, saprezentaciod warmosadgeni namuSevris formisa da saprezentacio

drois gansazRvra da saorganizacio sakiTxebis mogvareba. IIIetapi:jgufSimuSaoba;1. arqiteqtorebi amuSaveben da qmnian proeqts SerCeuli kriteriumebis gaTvaliswinebiT;2. eqspertebi da sadiskusio jgufis wevrebi amzadeben kiTxvebs da sadiskusio sakiTxebs, rom-

lebic unda iyos informaciis Semcveli, analizze, Sedarebaze, gamoyenebaze orientirebuli.IVetapi:proeqtebis wardgena da ganxilva.Vetapi:Casatarebeli samuSaos analizi, rac misi dadebiTi da uaryofiTi mxareebis gamovle-

naSi dagexmarebaT.

49

§39.ekologiurialternativa–mdgradiganviTareba

SemajamebeligakveTili – saqmiani TamaSi `resursTsargeblobis teritoriuli marTva~


SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:* aanalizebs adamianis saqmianobis Sedegad warmoqmnil garemosdacviT globalur problemebs

istoriuli warsulidan dRemde; gamoTqvams varauds maTi SesaZlo ganviTarebis Sesaxeb;* sxvadasxva geografiuli saSualebebis gamoyenebiT aanalizebs atmosferos, hidrosferos,

pedosferos da biosferos aTvisebis ZiriTad mimarTulebebs, irCevs romelime komponentis aT-visebasTan dakavSirebul globalur problemas, msjelobs mis usafrTxo aTvisebaze da Sedegebs gamoxatavs sasurveli formiT;

* monawileobs debatebSi Temaze: ̀ warmoebis gafarToeba da ekologiuri balansis SenarCuneba~;* jgufuri muSaobis dros irCevs romelime globalur geoekologiur problemas, gamoyofs

misi mogvarebis ramdenime mniSvnelovan RonisZiebas da qmnis problemis ganviTarebis scenarebs; Sedegebs gamoxatavs misTvis sasurveli formiT.

Sedegi6. moswavles SeuZlia gaacnobieros globaluri problemebis gadaWraSi lokalur, re-gionalur da saerTaSoriso doneebze SemuSavebuli koordinirebuli politikis aucilebloba.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:*msjelobs mosaxleobis cxovrebis wesis, garemosdacviTi cnobierebis, ganaTlebisa da ad-

gilobrivi kanonmdeblobis mizez-Sedegobriv kavSirebze; gamoxatavs sakuTar damokidebulebas maTi mniSvnelobis Sesaxeb mdgradi ganviTarebisaTvis.

* msjelobs, Tu ra rols asrulebs saerTaSoriso Zalisxmeva globaluri problemebis mogvare-baSi da ramdenad mniSvnelovania es kacobriobis mdgradi ganviTarebis perspeqtivisTvis. Sedegebs warmoadgens sasurveli formiT.

gakveTilismizani:* bunebrivi da anTropogenuri xasiaTis globaluri problemebis kvleva;* mdgradi ganviTarebis mniSvnelobis gaazreba;* garemosdacviTi globaluri problemis gacnobiereba, gaanalizeba, misi mogvarebis RonisZie-

baTa Sesaxeb varaudebis gamoTqma da ganviTarebis scenarebis Seqmna.

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:* problemis gaazrebisa da daskvnebis gakeTebis unari;* TanamSromlobisa da komunikaciis unari;* sakuTari mosazrebebis gamoTqmisa da argumentirebulad msjelobis unari.

resursebi:wyalsatevisa (mag., tbis) da misi Semogarenis rukebi, saTamaSo matrica, monawileTa saaRricxvo baraTebi, maswavleblis saaRricxvo baraTi, saTamaSo baraTebi.

saqmianiTamaSis`resursTsargeblobisteritoriulimarTva~sawyisimdgomareoba:1. romelime regionis (mag., tbebis an romelime wyalsatevis mimdebare regionis) ekonomikur-

geografiuli mdgomareobis daxasiaTeba (makro, mega da mikrodoneebze).2. regionSi wylis moxmarebis pirobebi:a) pirdapiri – wylis gamoyeneba wyalmoxmarebisTvis da ukan, tbaSi misi dabruneba gawmendis

gareSe (gauwmendavi saxiT);b) wylis gamoyeneba da tbaSi gawmendili saxiT dabruneba;g) Sebrunebuli (wriuli) wyalmoxmareba.

50

aucilebelia gaurkveveli situaciisa da savaraudo konfliqtebis dazusteba. gaurkvevlobas, bunebrivi faqtorebidan gamomdinare, Tan axlavs wylis SemTxveviTi gauareseba an gaumjobeseba. konfliqturi situaciebi warmoiqmneba Camdinare wylebis CaSvebiT, romlebic auareseben tbaSi wylis xarisxs.

TamaSis zogadi da konkretuli modelebis safuZvlebi moicavs:1. raodenobrivi maCveneblebis gamoTvlebs ama Tu im gadawyvetilebebis miRebisas;2. tbaSi wylis mdgomareobis Sefasebas qulebSi;3. TamaSis monawileTa CamonaTvals;4. stiqiuri zemoqmedebis CamonaTvals;5. sameurneo zemoqmedebis Sedegebis gamoTvlebs, romlebic TiToeulma moTamaSem da mTlianad

jgufma miiRo.

monawileTaSemadgenlobadamaTirolebimonawileTa raodenoba SeiZleba klasis moswavleTa raodenobis Sesabamisad icvlebodes.

TamaSis tipur variantSi rva wyalmomxmarebeli monawileobs. isini SeiZleba warmoadgendnen rva sxvadasxva sawarmos direqtors, an rva dasaxlebuli punqtis wyalmoxmarebisa da kanalizaciis sammarTveloebs, an fermerebsa da agrobiznesis warmomadgenlebs, romelTac wyali mosarwyavad esaWiroebaT da a.S. TamaSSi mravalferovneba Semoaqvs sxvadasxva miznebisaTvis wyalmoxmarebis dasabuTebas rva gansxvavebuli poziciidan. am SemTxvevaSi moTamaSeebs aqvT Tavisufali arCevanis ufleba da SesaZlebloba Tavi warmoidginon konkretuli xelmZRvanelis rolSi. radgan jgufebSi, rogorc wesi, monawileTa ricxvi xSirad moTamaSeTa optimalur raodenobas aRemateba, SesaZle-belia ori variantis gamoyeneba:

1. rva wyalmomxmareblidan TiToeulisTvis iqmneba 2-3 kaciani jgufebi, romlebic winaswar ganixilaven problemas, iReben gadawyvetilebas da afiqsireben Tavis pozicias;

2. SenarCunebulia moTamaSeTa optimaluri raodenoba, magram, amasTan, figurirebs ori, sami an meti wyalsatevi. es xels uwyobs monawileTa Sejibrs da konkurencias, radgan am dros didia interesi ara marto sakuTari warmatebis, aramed jgufebis mimarTac.

Tu klasSi moswavleTa raodenoba 16-s aRemateba, maSin TamaSi ukeTesia or etapad warimarTos. pirvel etapze erTi jgufi uSualod monawileobs TamaSSi da meore naxevari mayureblis rolSia, xolo meore etapze isini rolebs cvlian.

stimulirebissistemamocemuli TamaSis farglebSi stimulirebis sistema SeTanxmebuli variantis Ziebisas indi-

vidualuri da jgufuri warmatebis garants warmoadgens. amasTan, warmateba aseve SesaZlebelia wyalsatevis mtacebluri eqspluataciis drosac TamaSis sxva monawileTa an mTliani jgufis interesebis xarjze.

saqmianiTamaSisscenari:dafaze CamokideT an daxazeT wyalsatevisa da misi Semogarenis erTi an ramdenime ruka, sadac

pirobiTi niSnebiT an naxatebiT aRniSnulia wyalmomxmareblebi. TiToeuli wyalmomxmarebeli Tavad qmnis Tavis warmosaCen plakats an raime niSans (ix. nax. #1).

51

nax. #1. saTamaSo mindvris sqema: # – moTamaSeTa jgufis nomeri.

saTamaSo matrica

w y a l s a c a v i

№ 1

№ 2

№ 3

№ 4

№ 5№ 6

№ 7

№ 8

tbis centrSi ikideba an ixateba saTamaSo matrica. igi gamoiyeneba tbaSi wylis mdgomareobis imitaciisaTvis da sainformacio cxriluri modelis saxesxvaobas warmoadgens. tbis wylis ga-moyenebis teqnologiebisa da wylis xarisxis urTierTzemoqmedebis procesebi TamaSisas svlebis Sesrulebis wesebis erTobliobiT modelirdeba.

moTamaSeebi klasSi ise unda ganlagdnen, rogorc es naCvenebia nax. #2-ze. metad mniSvnelovania, rom TiToeuli maTganis svlebi ucnobi iyos danarCeni monawileebisTvis. amis miRweva SesaZle-belia specialuri `Sirmis~ gamoyenebiT, romlis saSualebiT moTamaSe faravs aRricxvis baraTs. saaRricxvo baraTebSi, romelic TiToeul moTamaSes gaaCnia, yoveli axali svlisas maT Sesabamis grafaSi (striqonSi) miRebuli gadawyvetilebis kodi SeaqvT. (cx. #3).

nax. #2 – moTamaSeTa ganlagebis sqema saklaso oTaxSi TamaSis dros

I varianti – TamaSi erTi tbis pirobebSi

№ 1

№ 4

№ 7

№ 10

№ 13

№ 2

№ 5

№ 8

№ 11

№ 14

№ 3

№ 6

№ 9

№ 12

№ 15

52

II varianti – TamaSi sami tbis pirobebSi

№ 1 № 2

№ 3 № 4

№ 5 № 6

№ 7 № 8

№ 1 № 2

№ 3 № 4

№ 5 № 6

№ 7 № 8

№ 1 № 2

№ 3 № 4

№ 5 № 6

№ 7 № 8

moTamaSis saaRricxvo formis daxurvis fanjaramaswavlebeli, romelic TamaSis xelmZRvanelia, auditoriis Semovlisas, Tavis saaRricxvo

baraTSi (cx. #2) afiqsirebs da acxadebs qulebis raodenobas miRebuli gadawyvetilebis Sesaxeb. TiToeul momentSi saTamaSo sistemis mdgomareoba saaRricxvo matriciT xasiaTdeba. erTi sruli wris Semdeg, anu mas Semdeg, roca Sesruldeba rva svla, saWiroa xuTwuTiani Sesveneba. TiToeuli svlisas monawile xuTi gadawyvetilebidan irCevs erTs, Sesvenebisas ki monawileebi sistemis mdgomareobisa da erTiani saTamaSo strategiis SemuSavebis Sesaxeb msjeloben. msjeloba mimdinareobs sajarod, rac saSualebas iZleva monawileTa Sefasebisas gaTvaliswinebuli iqnes maTi argumentirebuli da logikuri msjelobis unari. Sesvenebaze monawileTa gadawyvetileba fiqsirdeba, rac saSualebas iZleva, momavalSi gamovlindes yvela is faqtori, ramac TamaSis esa Tu is Sedegi ganapiroba.

SesaZlebelia TamaSis zogadi scenaris ramdenime sxvadasxva qvevariantis gamoyenebac:1. oretapiani scenaris dros, pirvel etapze xdeba moTamaSeTa qcevis sabazro meqanizmebis imi-

tacia, ufro sworad, warmatebis erTaderTi kriteriumi – Semosavlebis maqsimalizaciaa (moTamaSis mier mogrovili qulebi). rogorc wesi, TamaSis pirveli etapis damTavrebisas wylis mdgomareoba tbaSi savalaloa. am momentidan iwyeba TiTqmis meore etapi, roca Semodis resursTgamoyenebis saxelmwifo regulirebis damzogav RonisZiebaTa sistema. am regulirebas awarmoebs wamyvani.

2. erTetapiani scenari, romlis drosac pirveli rva svlis Semdeg, xuTwuTiani Sesvenebisas xdeba gadawyvetilebis miReba, romelic aucilebel pirobas warmoadgens moTamaSeebisTvis Tama-Sis Semdeg wreze. Tu sistemam SemdgomSi gaaumjobesa Tavisi maCveneblebi, maSin meore Sesvenebis dros moTamaSeebs SeuZliaT miiRon arasavaldebulo gadawyvetileba.

3. mkacri qvevarianti, roca aucileblad gasaTvaliswinebelia wylis xarisxis SenarCunebis piroba da igi unda iyos samrewvelo wyalze sufTa.

TamaSis procesSi SeiZleba gaTvaliswinebuli iqnes SemTxveviTi movlenebis Carevis SesaZleb-lobac, Tu TamaSis wamyvani miiCnevs, rom jgufi kargad aris momzadebuli. aseTi SemTxveviTi faqtorebia:

* wyaldidoba, romelic aaxlebs tbaSi wyals da Sesabamisad TavisTavad aumjobesebs xarisxs (a);* gvalva, romelic mkveTrad amcirebs tbaSi wylis moculobas da auaresebs mis mdgomareobas (b);* avaria gamwmend nagebobebze da tbaSi daWuWyianebuli wylebis swrafi da didi raodenobiT

Cadineba (g);* wylis moxmarebaze SezRudvebis daweseba, rac dakavSirebulia wylis ayvavebasTan, baqteri-

ologiur daWuWyianebasTan da a.S. (d). (cx. #1).

53

cx. #1SemTxvevaTa albaToba

SemTxvevaalbaToba(ujrebisraodenobamartricaze)

ujrebisraodenobiscvlileba

a 5 2 1

abgd

SemcxveviTobis aRm-niSvneli baraTebis jamuri raodenoba

27-ia.

111-

15

555

erTi svlis gamotoveba

8

pirveli done maRlapirveli done dablapirveli done dabla

ori svlis gamotoveba

4

SeniSvna:baraTebis saerTo raodenoba 60-is tolia.

TamaSismsvlelobaTamaSi mimdinareobs sistemis CarCoebSi, romelic Sedgeba tbisa da misi wylis rva momxmareb-

lisagan. naxmari wyali tbaSi ukan Caedineba. erTi teqnologiuri ciklis xangrZlivoba erTi Tvea da igi erT svlas Seesabameba, romlis drosac ramdenime gadawyvetilebidan mxolod erTis reali-zebaa SesaZlebeli. es gadawyvetilebebia:

1. gauwmendavi wylebis tbaSi CaSveba;2. gamoyenebuli wylis gawmenda;3. wriul wyaldazogviT sistemaze gadasvla;4. damaWuWyianeblis dajarimeba;5. im wyalmomxmarebelTa dajildoeba, romlebic wylebs wmenden.pirveli gadawyvetilebis arCevisas sawarmo mniSvnelovan mogebas iRebs wylis gawmendaze dana-

xarjebis dazogviT. Tumca, tbaSi gauwmendavi wylebis yoveli CaSvebisas uaresdeba wylis xarisxi, rac amcirebs mosaxmarebeli wylis xarisxs da, amave dros, aseve amcirebs yvela sawarmos Semosav-lebs Semdegi svlebisas, radgan maT didi danaxarjebi aqvT mosaxmarebeli wylis gawmendisaTvis.

meore gadawyvetilebis (gawmenda) miRebisas sawarmos Semosavali mcirdeba, magram wylis xarisxi ar uaresdeba, Sesabamisad, Semdeg svlebze ar mcirdeba Semosavlebi. Tumca SesaZlebelia wyal-didoba, romelic `garecxavs~ tbas, da maSin yvela sawarmos Semosavlebi izrdeba.

Tu moTamaSe iRebs mesame gadawyvetilebas (wriuli wyalmoxmareba), maSin sawarmo faqtobrivad tbaze ar aris damokidebuli da, amave dros, mas umniSvnelo, magram stabiluri Semosavali aqvs. sawarmo da tba erTmaneTze ar axdenen zegavlenas.

meoTxe gadawyvetilebis miRebisas (jarima) wyalmomxmarebeli, imis magivrad, rom mocemul ciklSi Tavisi saqmianobiT iyos dakavebuli, eZebs damrRvevs da ajarimebs mas. TamaSis wesebis Tanaxmad, yvela wyalmomxmarebeli, romelmac aRniSnul TveSi tbaSi WuWyiani wylebi CauSva, ja-rimdeba. amasTan, damjarimebelsac, aRniSnul TveSi aqvs wageba, radganac igi ar aris dakavebuli Tavisi ZiriTadi saqmianobiT.

mexuTe gadawyvetilebis dros (premia), wyalmomxmarebeli, romelic aRniSnul TveSi Tavisi samewarmeo saqmianobiT unda yofiliyo dakavebuli, wylis gamwmendi saerTo sistemebis remonts awarmoebs. jamSi, wyalmomxmareblebi, romelTac am TveSi moaxdines wylis gawmenda, damatebiT Semosavals iReben, xolo sawarmoebi, romlebic sazogadoebrivi saqmianobiT arian dakavebulebi – wagebaSi rCebian.

TamaSi mimdinareobs `ori wlis~ ganmavlobaSi sam turad. TiToeuli turi `rva Tvea~. TamaSi-sas, TiToeuli Tve erTi svlis Sesabamisia, xolo mTeli TamaSi 8-dan 24-mde svlis ganmavlobaSi grZeldeba. TiToeuli svlisas (TiToeuli Tve) miRebuli unda iqnes xuTidan erTi gadawyvetileba.

TamaSis pirobebidan gamomdinare monawilis mTavari amocanaa rac SeiZleba metad gazardos Tavisi an mTeli gundis mogeba, an SeinarCunos tbaSi wylis maqsimalurad maRali xarisxi. yoveli gadawyvetilebis miReba xdeba anonimurad. mxolod wamyvanma icis, romeli gadawyvetilebaa miRe-

54

buli im TveSi. amitom, TamaSis monawileebma ar ician, konkretulad vinaa damnaSave mocemul TveSi tbaSi wylis mdgomareobis gauaresebaSi.

TamaSi SeiZleba erT, or an sam turad gaimarTos. metad mniSvnelovania is, rom xuTwuTiani TaTbirebisas monawileebma Semdegi turisTvis erTmaneTisTvis metad xelsayreli TamaSis strate-gia SeimuSaon, romelsac SeiZleba hqondes sarekomendacio xasiaTi (mag., romelime konkretulma moTamaSem SeiZleba daarRvios miRebuli SeTanxmeba) an savaldebulo xasiaTi (mag., moTamaSeebma Semdeg wreze aucileblad unda SeinarCunon SeTanxmebuli strategia).

modelirebuli sameurneo sistema metad dinamikuria da ekonomikuri saqmianobis maRali xarisxis ganusazRvreli SedegebiT xasiaTdeba.

nebismier momentSi tbaSi wylis mdgomareoba saTamaSo matricaze niSnis mdebareobiT gamoisa-xeba (cx. #2).

cx. #2 saTamaSo matricis forma

wylisdaxasiaTeba striqonispoziciastriqonisnomeri

gadawyvetilebisqulebi

1 2 3 4 5 6 7 8 № 1 № 2sufTa wyali

samrewvelo miznebisTvis sufTa wyali

WuWyiani wyali

–––

–

–––––––––

–––

–

–––––––––

–––

–

–––––––––

–––

–

–––––––––

–––

–

–––––––––

–––

–

–––––––––

–––

–

–––––––––

–––

–

–––––––––

+6+5

+4+3

+2+10-1-2-3-4-5-6

193168

148133

1211101009069574222-3

109102

9279

634835281304-13-20-25

SeniSvna: ^ – indikatoris mdebareoba TamaSis dawyebis momentSi.

TamaSis dawyebisas pirobiTi niSani saSualo doneze mdebareobs. moTamaSeTa saqcielidan da SemTxveviTi faqtorebidan gamomdinare, wylis xarisxi SeiZleba gausjobesdes an gauaresdes. pi-robiTi niSanic, Sesabamisad gadaadgildeba matricas striqonebSi. ase modelirdeba wyalsatevis mdebareoba.

matrica dayofilia striqonebad da poziciebad. TiToeuli striqoni wylis xarisxis ganmsazRv-rel dones Seesabameba da im qulebis raodenobaSi aisaxeba, romelic monawileoba, SesaZlebelia mocemul TveSi #1 an #2 variantis dros miiRon. TiToeuli striqoni rva pozicias moicavs. yoveli calkeuli gadawyvetileba #1 (Cadineba) indikators erTi poziciiT marcxniv gadaswevs. 1 pozi-ciis gavlis Semdeg indikatori gadaadgildeba qveda striqonis me-8 poziciaze da iqidan iwyebs marcxniv moZraobas. indikatori qveda striqonidan zeda striqonze analogiurad moZraobs da damokidebulia baraTebze – `stiqiuri bunebrivi movlenebi~ mxolod im SemTxvevaSi, Tu es aris wyaldidoba an wyalsatevis TviTgawmendis sxva varianti. baraTze, rogorc wesi, aRniSnulia, ra raodenobis poziciiT an striqoniT unda gadaadgildes indikatori zemoT an qvemoT bunebrivi movlenebis masStabebidan gamomdinare

55

cx. #3

gadawyvetileba da Sedegebi

kodigadawyvetilebis

saxeobagadawyvetilebisre-alizaciisvarianti

qulebi Sedegebi

1. CaRvra (Cadineba) Tu ar iqneba jarimebi, Tu iqneba jarimebi

matricis gaswvriv -20

wylis xarisxis gauareseba

gawmenda Tu ar iqneba premiebi, Tu iqneba premiebi

matricis gaswvriv +15

wylis xarisxi ar uaresdeba

3 wyalbrunviT wyalmoxmarebaze

varianti ar aris +10 gavlenas axdens

4 jarima Tu jarima erTaderTia +10 moTamaSe, romelmac ganaxorciela CaRvra kargavs 20 qulas

5 premia Tu premia erTaderTia -10 moTamaSe, romelmac ganaxorciela wmenda, imatebs 10 qulas

yovel saTamaSo Tves moTamaSeebi iReben arsebuli xuTi variantidan erT gadawyvetilebas (cx. #3).1 da 2 kodiT aRniSnuli gadawyvetilebebisTvis qulebi gamoiTvleba matricis mixedviT. amasTan,

1 gadawyvetilebas SeuZlia indikatoris moqmedebaSi moyvana. me-3 gadawyvetileba ar moqmedebs sxva moTamaSeebze da xelsayrelia mxolod Zalian WuWyiani wylisTvis. me-4 da me-5 gadawyvetilebebis miRebisas moTamaSe mcired zaraldeba, magram ar axdens mniSvnelovan zegavlenas sxva moTamaSeebze.

cx. #4. wamyvanis saaRricxvo baraTi

gvarisaxeli

miRebuligadawyvetilebebisraodenoba,tipebismixedviT

qulebi adgili

1 2 3 4 5

1

2

3

4

5

56

cxr. #5 moTamaSis saaRricxvo baraTi

svlisnomerigadawyvetilebis

kodiqulebi

SedegebiTamaSisdawyebidan

01020304

11–2

100-20–35

10080–

670

saukeTeso Sedegs iZleva strategia, romlis drosac moTamaSeebi irCeven me-2 gadawyvetilebas. TamaSis Sedegebi aisaxeba moTamaSisa da wamyvanis saaRricxvo formebSi (cx. #4 da #5).

TamaSis ZiriTadi mizania moTamaSeTa yuradRebis gamaxvileba, rogorc individualur da sazogadoebriv interesebs Soris arsebuli winaaRmdegobebis daZlevisa da gadawyvetis SesaZleb-lobebze, aseve sameurneo saqmianobis moTxovnilebebsa da garemos dacvasa da SenarCunebas Soris arsebul winaaRmdegobebzec.

TamaSis bolos unda moewyos diskusia Temaze: ̀ warmoebis gafarToeba da ekologiuri balansis SenarCuneba~. diskusiis dros moTamaSeebi argumentirebulad afiqsireben TavianT poziciebs.

57

sareferatoTemebidaproeqtebi:

1. evropa: mosaxleobis aRwarmoebis problemebi;2. evropa: eTnosTaSorisi urTierTobebis gamwvaveba;3. evropis umsxvilesi saqalaqo aglomeraciebi;4. CrdiloeTis zRvis navTob-gazSemcveli auzi;5. polderebi da dambebi niderlandebSi;6. samecniero parkebi da teqnopolisebi evropaSi;7. evropis turistul-rekreaciuli raionebi;8. garemos gaWuWyianeba evropaSi;9. garemos dacva evropaSi;10. evropis daculi teritoriebi;11. sparseTis yuris navTobisa da gazis sabadoebi da maTi roli globalur samyaroSi;12. aziis mosaxleobis aRwarmoeba da demografiuli problemebi;13. aziis mosaxleobis eTnolingvisturi Semadgenloba da eTnikuri problemebi;14. 1990-91 wlebis sparseTis yuris konfliqtis ekonomikuri da ekologiuri Sedegebi;15. CineTis demografiuli problema;16. CineTis garemosdacviTi da ekologiuri problemebi;17. iaponiis mosaxleobis bunebrivi moZraoba;18. tokio – msoflios umsxvilesi qalaqi;19. iaponiis wynaroekenuri sartyeli da stiqiuri movlenebi;20. iaponiis teqnopolisebi;21. garemos gaWuWyianebisa da ekologiuri problemebi iaponiaSi;22. indoeTis demografiuli afeTqeba da demografiuli politika;23. indoeTis qalaqebis mosaxleoba da udidesi qalaqebi; 24. indoeTis garemos mdgomareoba;25. demografiuli afeTqeba afrikaSi da misi Sedegebi;26. afrikis mosaxleobis eTnolingvisturi Semadgenloba da eTnikuri krizisebi;27. saheli: ekologiuri wonasworobis darRveva;28. afrikis daculi teritoriebi;29. urbanizacia aSS-Si;30. garemos gaWuWyianeba aSS-Si da misi dacva;31. aSS-is daculi teritoriebi;32. niu-iorki – aSS-isa da msoflios ekonomikuri dedaqalaqi;33. wylis problemebi kanadaSi;34. laTinuri amerikis eTnikuri rukis formireba;35. bidonvilebi laTinur amerikaSi;36. amazoneTis aTviseba da ekologiuri problemebi;37. mwvane revolucia da sasursaTo problema.

58

VIII. moswavlis wignSi mocemuli davalebebis pasuxebi

§1.raarisglobalizacia

1. abreSumis didi gza transkontinenturi savaWro-saqaravno gza iyo, romelic CineTs xmelTa-Sua da Savi zRvebis sanapiroebTan akavSirebda. am gziT vaWrobas dasabami mieca Zv. w. II saukuneSi. abreSumis didi gza iwyeboda sianSi. q. dunxuanidan igi or ganStoebad miemarTeboda dasavleTi-saken. orive gza – pirveli lobnoris tbis CrdiloeTiT q. turfanis, meore ki imave tbis samxreTiT q. xotanisa da q. iarqendis gavliT – q. kaSgarSi iyrida Tavs. aqedan CrdiloeTis gza kaspiis zRviT ukavSirdeboda amierkavkasias, gadakveTda saqarTvelos da fasisidan Savi zRviT bizantiasa da romamde aRwevda. meore gza kaSgaridan balxsa da CrdiloeT iranze gavliT SuamdinareTisaken, iqidan ki xmelTaSua zRvis napirebisaken miemarTeboda.

abreSumis didi gziT umTavresad gahqondaT maRalxarisxovani Cinuri abreSumi, romlis mTavari momxmareblebi romis warCinebulebi iyvnen. abreSumis eqsporti romSi (Semdeg bizantiaSi) axlo aRmosavleTis didi saxelmwifoebis – parTiisa da mogvianebiT sasanianTa iranis – SuamavlobiT xorcieldeboda. Cinuri abreSumis Setana roms yovelwliurad 100 aTasi sesterciusi ujdeboda. CineTidan SehqondaT agreTve oqro. abreSumis didi gzis im monakveTisaTvis, romelic axlo aRmosavleTze gadioda, romsa da bizantias saukunovani omebi hqonda jer parTiasTan, Semdeg sasanianTa iranTan (aRsaniSnavia, rom abreSumis didi gzis marSrutebi parTiaSi saxelmwifo said-umloebad miiCneoda). VII-IX saukunebSi am gziT Semotanili saqonliT vaWrobas arabTa saxalifo uwevda kontrols. Semdeg masze monRolebma daamyares monopolia. abreSumis didma gzam mniSvn-eloba dakarga XVII saukunis miwurulSi, rodesac evropelebma sabolood aiTvises saokeano gza afrikis SemovliT.

abreSumis didma gzam xeli Seuwyo ekonomikuri da kulturuli urTierTobis ganviTarebas aRmosavleTisa da dasavleTis qveynebs Soris. am gziT Sevida CineTSi mina, fufunebis sagnebi, gavrcelda zogierTi kulturuli mcenare, arabuli cxeni da sxva, SeaRwia agreTve religiurma da filosofiurma moZRvrebebma (budizmi, maniqevloba, iudaizmi, islami, nestorianeloba).

2. globalizaciis istoriul precedentebs adgili hqonda me-19 saukunis meore naxevris im-periuli saxelmwifoebis dapirisipirebis xanaSi. Tumca globalizmis adreuli formebi Zvel msoflioSic arsebobda.

3. globalizaciis procesi Seexo sazogadoebrivi cxovrebisa da sameurneo saqmianobis TiTqmis yvela sferos.

4. globalizacia msoflio ekonomikuri, politikuri da socialur-kulturuli integraciisa da unifikaciis procesia. zogadad ki, globalizacia aris procesi, romelic axdens msoflios daviwroebas, arRvevs erovnul sazRvrebs, aaxloebs erovnul ekonomikebs, kulturas, teqnolo-giebs, marTvas, warmoebas da zrdis urTierTdamokidebulebis xarisxs. martivi ganmartebiT, globalizacia niSnavs erT qveyanaSi mimdinare cvlilebebis asaxvas sxva qveynebze, rac maTi urTi-erTdamokidebulebis da urTierTgadaxlarTvis Sedegia.

5. glosalizacia globalizaciis regionuli scenaria. globalizacia globalizaciis sayovel-Taod gavrcelebuli variantia da niSnavs globalizaciis gavrcelebas adgilobrivi mosaxleobis eTnikuri Tu erovnuli kulturebis gaTvaliswinebiT. globalizaciis procesSi transerovnulma kompaniebma, aseve biznesis sxva sferoebma gaafarToves TavianTi sazRvrebi, rogorc geografi-ulad (moicves mravali qveyana da kontinenti), aseve organizaciulad (ara aqvs mniSvneloba maTi sawarmoebis adgilmdebareobas, radgan Tanamedrove sakomunikacio saSualebebis gamoyenebiT advilad da myisierad amyareben maTTan kavSirs da organizacias uweven maT saqmianobas.

6. magaliTad, makdonalsis restornebis geografia, koka-kolas gavrcelebis geografia, dis-tanciuri swavlebis gaaqtiureba da sxv.

7. globalizaciis dadebiTi mxareebia: transerovnuli kompaniebis zrda, internetis, sateli-turi televiziebisa da mobiluri telefonebis saSualebiT droisa da manZilis minimumamde dayvana da sxv, xolo uaryofiT mxared ki miiCneva erovnuli kulturisa da TviTmyofadobis dakargva, erovnuli sazRvrebis gauqmeba da sxv.

59

§2.globalizaciisindeqsi

1. msoflios qveynebi globalizaciisF indeqsis mixedviT: 0-20 – mianmari, papaua axali-gvinea; 20-40 – bangladeSi, siera-leone, TurqmeneTi; 40-60 – Bbolivia, albaneTi, Aazerbaijani, surinami, indoeTi; 60-80 – espaneTi, ingreTi, latvia, islandia, xorvatia; 80-100 – belgia, avstria, nider-landi, Sveicaria, SvedeTi, dania, kanada, portugalia, fineTi, ungreTi.

2. 1970-2008 wlebSi globalizaciis indeqsis samive nawili – ekonomikuri, politikuri da so-cialuri gaizarda.

3. globalizaciis indeqsis gamoTvlis meTodebSi gaTvaliswimebulia yvela mniSvnelovani kriteriumi da amitom es meTodebi srulyofilia.

4. globalizaciis indeqsis mixedviT qveyena adgens Tavis integraciis xarisxs da CarTulobas am procesSi, gansazRvravs sakuTar adgils msoflio globalizaciis procesSi da momavali mo-qmedebis gegmebs.

§3.antiglobalizmi

1. protestis gamoxatvis nebismieri Zaladobrivi forma miuRebelia.

§4.raarisglobaluriproblemebi

1. mSvidoba, birTvuli iaraRis arseboba, mosaxleobis zrda ganviTarebad qveynebSi, sursaTi, ekologia da sxv.

2. politikuri: msoflioSi mSvidobis damyarebas, teroristuli organizaciebis likvidacias, sxvadasxva saxisa da masStabis konfliqtebis mogvareba mSvidobiani gziT;

ekonomikuri: ganviTarebad da ganviTrebul qveynebSi cxovrebis doneebs Soris gansxvavebis Semcireba, mosaxleobis sursaTiT uzrunvelyofa, resursebis racionalurad moxmareba;

socialuri: mosaxleobis zrdis kontrolireba da swori demografiuli politikis dagegmva da gatareba, jandacvisa da ganaTlebis donis amaRleba, kulturuli TviTmyofadobis SenarCuneba;

ekologiuri: garemos dacva, stiqiuri da teqnogenuri katasrofebis acileba da prognozireba.am problemebis warmoqmna dakavSirebulia mraval faqtorTan, mag., qveynebs Soris sadao teri-

toriebTan, sxvadasxva xasiaTis konfliqtebis arsebobasTan, bunebrivi resursebis amowurvis safrTxesTan, radgan Cveni planetis mosaxleoba swrafad izrdeba. mosaxleobis zrdam, urban-izaciis ganviTarebam gamoiwvia garemos intensirui aTviseba, cvlileba, rasac mZime ekologiuri Sedegebi mohyva. am problemis globaluri xasiaTi ganpirobebulia imiT, rom erTi qveyana uZluria maTi mogvarebisas.

3. globaluri problemebi gansakuTrebiT gamwvavda Tanamedrove epoqaSi, amasTan, isini erTi romelime qveynis problema ki ar aris, aramed msoflios yvela qveynis. maTi gadawyveta msoflios yvela qveynis erToblivi ZalisxmeviT unda moxdes, amitomac uwodeben Tanamedrove msoflios globaluri problemebis epoqas.

4. globaluri problemebi marTalia sxvadasxva qveynebsa da regionebSi sxvadasxva masStabiTa da xarisxiT vlindeba, magram mTlianobaSi isini mTel planetasa da kacobriobas exeba da amitomac maTi gadaWra yvela qveynis SeTanxmebuli moqmedebiTa da ZalisxmeviT unda moxdes. globaluri problemebi Tanabrad exeba dedamiwis TiToeul mcxovrebs, amitom mxolod qveynebis mTavrobebi verafers gaxdebian Tu ara – TiToeuli adamianis TviTSegneba da survili.

5. globaluri problemebis arsi imaSia, rom isini mTel kacobriobas exeba ganurCevlad rasisa, socialuri mdgomareobisa, enisa da a.S. maT mzard aqtualobas ki ganapirobebs is, rom isini mniS-vnelovan ekonomikur da socialur danakagebs iwvevven, xolo maTi gamwvaveba safrTxes uqmnis TviT kacobriobis arsebobasac ki.

6. problemisTvis globaluris statusis misaniWeblad aucilebelia, rom is iyos sayovelTao anu exebodes yvela qveyanas, iyos aqtualuri, met-naklebad dakavSirebuli iyos sxva globalur problemasTan.

60

7. axlo momavalSi met-naklebad SesaZlebelia iseTi globaluri problemebis mogvareba, ro-goricaa resursuli, ekologiuri, demografiuli da sxv, Tu, ra Tqma unda, msoflios qveynebi koordinirebulad imoqmedeben.

8. a) Tanamedrove etapze TiToeuli Cvenganis saqmianoba gansazRvravs Cveni planetis momavals. amitom gvakisria pasuxismgebloba swored momavali Taobebis winaSe, radgan maT unda davutovoT iseTi dedamiwa da msoflio, rom stabilurad da mSvidobianad cxovreba SeZlon.

b) msoflios yvela moqalaqem unda ifiqros mTeli planetis Sesaxeb, magram TiToeulma Cven-ganma unda imoqmedos lokalurad, Tavisi sacxovrebeli qveynis, adgilis mixedviT da amiT Tavisi wvlili Seitanos globaluri problemebis mogvarebis saqmeSi.

§5.globalurproblemaTaurTierTkavSiri

1. a) globaluri problemebis Casaxva adamianis gaCenis droidan iwyeba. kacobriobis arsebobis ganmavlobaSi isini TandaTan Rrmavdeboda da maT lokaluri da regionuli masStabebidan glo-balur, planetarul masStabebs miaRwies.

b) isini ganasakuTrebiT XX s-Si gamwvavda, roca maT marTlac TiTqmis mTeli dedamiwa moicves da TiTqmis yvela qveyanas Seexo globalur problemaTa sxvadasxva aspeqti;

2. globaluri problemebi erTmaneTTan mWidro kavSirSia. isini gadajaWvulebi arian erTmane-Tze da erTis gamwvaveba sxva danarCenebis gaaqtiurebas iwvevs.

3. savarudod, yvelaze mniSvnelovania mSvidobisa da ganiaraRebis problema.4. Tanamedroveobis zogadsakacobrio problemebis gadaWra, romlebic saerToa mTeli msoflio-

saTvis, yvela regionisa da qveynisaTvis, mxolod mTeli kacobriobis ZalisxmeviT aris SesaZle-beli. cal–calke saxelmwifoebi uZlurni arian, individualurad ebrZolon am problemebs, amas-Tanave, nebismieri globaluri problema pirdapir an iribad exeba yovel saxelmwifos. globalur problemebs miekuTvneba: birTvuli omis Tavidan acilebisa da sayovelTao mSvidobis damyarebis problema, saerTaSoriso urTierTobebis mSvidobianad ganviTareba, socialuri ganviTareba da ekonomikuri zrda, siRaribis, SimSilis, umuSevrobis likvidaciisTvis brZola, nedleulisa da sursaTis problemebi; ekologiuri problemebi: atmosferos, wylis, niadagis dabinZureba, tyis safaris Semcireba, gaudabnoeba, miwebis erozia; demografiuli problemebi, maT Soris, mosaxleo-bis ukontrolo zrda, saerTaSoriso terorizmi, narkobiznesi da a.S.

globalizaciis epoqaSi globaluri problemebi da maTi gadaWrisaTvis brZola kacobriobis erT-erTi mTavari amocana gaxda, razec metyvelebs am sakiTxebisadmi miZRvnili saerTaSoriso konferenciebis, konvenciebisa da xelSekrulebebis ricxvis swrafi zrda ukanasknel wlebSi.

§^6.globaluriproblemebidasaerTaSorisoorganizaciebi

1. saerTaSoriso samTavrobo da arasamTavrobo organizaciebis ricxvi XX s-is 50-iani wlebi-dan mniSvnelovnad gaizarda da maqsimalur zRvars XX-XXI ss-is mijnaze miaRwia. swored am dros gamwvavda da kacobriobis winaSe mTeli aqtualobiT dadga globaluri problemebi.

2. msoflios mraval qveyanaSi rTuli ekonomikuri, politikuri da socialuri xasiaTis prob-lemebia, romelTa gadaWra maT damoukideblad da Sida resursebiT ar SeuZliaT, amitomac isini saerTaSoriso organizaciebSi wevriandebian da maTi daxmarebiTa da saerTo ZalisxmeviT cdi-loben maT gadawyvetas.

3. samTavrobo da arasamTavrobo saerTaSoriso organizaciebis saqmianoba mimarTulia msoflios qveynebs Soris saerTaSoriso urTierTobebis daregulirebisa da saerTo problemebis gadaWrisaken. gansxvaveba maT Soris isaa, rom mTavrobaTSoris organizaciebi qveynebis mTavro-baTSorisi SeTanxmebis safuZvelze moqmedeben, xolo arasamTavrobo organizaciebi apolitikuri da arakomerciuli organizaciebia da maTSi gaerTianeba SeuZliaT nebismieri qveynis sxvadasxva erovnul organizaciebs, qalaqebs, samecniero da saganmanaTleblo dawesebulebebs, calkeul moqalaqeebs da a.S.

61

4. magaliTi 1. miumxroblobis moZraoba (ingl. Non-Aligned Movement) — saerTaSoriso moZraoba, aerTianebs msoflios 119 qveyanas, romelTa mizania ar miiRon monawileoba samxedro blokebis muSaobaSi. moZraoba oficialurad daaarsa ocdaxuTma saxelmwifom belgradis pirvel konferen-ciaze 1961 wlis seqtemberSi. moZraobis Seqmnas win uZRoda bandungis konferencia 1955 wels da ioseb broz titos, gamal abdel naserisa da javaharlal nerus sammxrivi molaparakebebi 1956 wels.

2009 wlis monacemebiT, mis SemadgenlobaSi Sedis 119 qveyana, maT Soris, 1 evropuli (belarusi), 38 aziuri (maT Soris palestina, TurqmeneTi, uzbekeTi), 53 afrikuli, 26 samxreTamerikuli da karibis qveyana.

damkvirveblis statusi aqvs 15 qveyanas: somxeTi, azerbaijani, bosnia da hercogovina, brazilia, yazaxeTi, yirgizeTi, CineTi, kosta-rika, meqsika, paragvai, salvadori, serbeTi, montenegro, ukraina, urugvai, xorvatia. igive statuss atarebs 5 saerTaSoriso da 2 erovnul-ganmaTavisu-flebeli organizacia: gaero, afrikis kavSiri, arabuli qveynebis liga, organizacia islamis konferencia, kanakis saxalxo-ganmaTavisuflebeli socialisturi fronti (axali kaledonia) da axali moZraoba puerto-rikos damoukideblobisaTvis.

havanis me-14-e konferenciaze moZraobis wevrebad miiRes haiti da sent-kitsi da nevisi, wevrTa ricxvi gaizarda 119-mde. 2011 wels indoneziaSi gaimarTa miumxrobeli qveynebis morigi konferen-cia, romelic organizaciis 50 wlisTavs eZRvneba da romelzedac wevrebad miiReben azerbaijansa da fijis.

magaliTi 2. wiTeli jvris saerTaSoriso moZraoba saerTaSoriso humanitaruli organizaciaa, romelsac safuZveli 1863 wels Caeyara, daWrilTa daxmarebis saerTaSoriso komisiis SeqmnasTan erTad. Tavdapirvelad is Semoifargleboda brZolaSi dazaralebul omis monawileTaTvis dax-marebiT. SemdgomSi am organizaciis saqmianoba mSvidobian mosaxleobazec gavrcelda.

1864 wlis 22 agvistos JenevaSi (Sveicaria), anri diunanis winadadebiT xeli moewera konvencias brZolis velze daWrilTa da dasaxiCrebulTa pirveladi daxmarebis Taobaze. amave konvenciaSi miTiTebuli iyo, rom eqimebs da samedicino personals universaluri ganmasxvavebeli niSani hqono-daT. aseT simbolod SerCeul iqna wiTeli jvari TeTr fonze (Sveicariis droSis ferebis inversia).

1906 wels osmaleTis imperiaSi wiTeli jvris analogiiT Seiqmna saqvelmoqmedo organizacia wiTeli naxevarmTvare muslimuri qveynebisaTvis.

termini saerTaSoriso wiTeli jvari xSirad gaugebrobis mizezi xdeba, vinaidan am oficialuri saxeliT raime organizacia ar arsebobs. realurad, moZraoba Sedgeba ramdenime, erTmaneTisgan damoukidebeli organizaciisgan, Tumca maT aerTianebT saerTo zogadi principebi, miznebi, sim-boloebi da mmarTveli organoebi. moZraobis Semadgeneli nawilebia:

wiTeli jvris saerTaSoriso komiteti (ICRC) kerZo humanitaruli institutia, dafuZnebuli 1863 wels JenevaSi, SveicariaSi. mis 25-wevrian komitets umaRlesi avtoriteti aqvs saerTaSoriso da Sida konfliqtebiT dazaralebulTa sicocxlis dacvis saerTaSoriso humanitarul kanonze.

wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris saerTaSoriso federacia (IFRC) daarsda 1919 wels da koordinacias uwevs 185 wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris erovnul sazogadoebas gaerTianebuls am moZraobis SigniT. saerTaSoriso doneze federacia uZRveba da organizebas uwevs, erovnul sazogadoebebTan mWidro TanamSromlobiT, humanitaruli daxmarebis misiebs farTomasStabiani ubedurebisas. saerTaSoriso federaciis sekretariati JenevaSi mdebareobs.

erovnuli wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris sazogadoebebi arsebobs msoflios TiTqmis yvela qveyanaSi. amJamad saerTaSoriso komitetisa da federaciis mier cnobilia 185 erovnuli sazogadoeba da miRebulia federaciis srul wevrad. yoveli maTgani sakuTar qveyanaSi muSaobs saerTaSoriso humanitaruli kanonis principebis mixedviT. maTi specifikuri garemoebebis mixed-viT, erovnuli sazogadoebebi SeiZleba eweodnen damatebiT humanitarul saqmianobebsac, rac ar aris pirdapir gaTvaliswinebuli saerTaSoriso humanitaruli kanonis an saerTaSoriso moZraobis mandatis mier.

5. magaliTebi:

1966 wlis 16 dekembris samoqalaqo da politikuri uflebebis saerTaSoriso paqti (saqarT-velosTan mimarTebaSi ZalaSia 1994 wlis 3 agvistodan);

1966 wlis 16 dekembris samoqalaqo da politikuri uflebebis saerTaSoriso paqtis fakul-taturi oqmi (saqarTvelosTan mimarTebaSi ZalaSia 1994 wlis 3 agvistodan);

62

1948 wlis 9 dekembris konvencia genocidis danaSaulis prevenciisa da dasjis Sesaxeb (saqarT-velosTan mimarTebaSi ZalaSia 1993 wlis 11 oqtomberi);

1984 wlis 10 dekembris konvencia wamebisa da sxva sastiki araadamianuri an Rirsebis Semlaxavi mopyrobisa da dasjis winaaRmdeg (saqarTvelosTan mimarTebaSi ZalaSia 1994 wlis 25 noembridan);

1968 wlis 26 noembris konvencia samxedro danaSaulobebisa da kacobriobis winaaRmdeg Cadenili danaSaulobebisadmi xandazmulobis vadis miuReblobis Sesaxeb (saqarTvelosTan mimarTebaSi ZalaSia 1995 wlis 29 ivnisidan);

konvencia koleqtiuri molaparakebis organizebisa da gamarTvaze uflebaTa principebis gamoyenebis Sesaxeb (saqarTvelosTan mimarTebaSi ZalaSia 1997 wlis 22 ivnisidan;

1961 wlis 18 aprilis venis konvencia diplomatiuri urTierTobebis Sesaxeb (saqarTvelosTan mimarTebaSi ZalaSia 1993 wlis 12 ivlisidan);

1960 wlis 14 dekembris konvencia ganaTlebis diskriminaciis winaaRmdeg, parizi, UNESCO (saqa-rTvelosTan mimarTebaSi ZalaSia 1993 wlis 4 Tebervlidan;

konvencia birTvuli avariis SemTxvevaSi adreuli Setyobinebis Sesaxeb (saqarTvelosaTan mimarTebaSi ZalaSia 2010 wlis 5 noembridan);

evropis veluri bunebisa da bunebrivi habitatebis dacvis konvencia (saqarTvelosaTan mimarTe-baSi ZalaSia 2010 wlis 1 martidan);

evropis landSaftebis konvencia (saqarTvelosaTan mimarTebaSi ZalaSia 2011 wlis 1 ianvridan).

§7.Tanamedrovemsofliospolitikuriruka

gaixsene:1. msoflios politikuri ruka iseTi geografiuli rukaa, romelzedac asaxulia msoflios

yvela qveyana sazRvrebiT, dedaqalaqebiT, msxvili qalaqebiT da mniSvnelovani satransporto magistralebiT.

2. msoflios politikuri rukis formirebis procesi metad rTuli da xangrZlivia da ramden-ime aTaswleuls grZeldeboda. am drois ganmavlobaSi man araerTi istoriuli etapi ganvlo. sx-vadasxva etapze msoflios politikuri rukis wamyvan politikur erTeulebs sxvadasxva qveynebi warmoadgenda. msoflio politikuri rukis ganviTarebis xangrZlivi periodi SeiZleba xuT etapad daiyos: Zveli periodi – uZvelesi droidan V saukunemde, Sua saukuneebis periodi – V-XV ss., axali periodi – XVI s – 1914 wlamde, uaxlesi periodi – 1914 wlidan XX s. 90-iani wlebis dasawyisamde da Tanamedrove etapi – XX saukunis 90-iani wlebidan dRemde.

3. qveynebis dajgufeba SesaZlebelia sxvadasxva niSnis mixedviT: teritoriis sididis, mosaxleo-bis raodenobis, mmarTvelobis formebis, saxelmwifo mowyobis, sagareo-politikuri kursis da sxv.

davaleba:1. a) msoflios udidesi qveynebis aTeuli farTobis mixedviT:

qveyana farTobi1. ruseTi 17,0 mln kv.m. (11,5 mTeli xmeleTis)2. kanada 9,9 mln kv.km. (6,7%)3. CineTi 9,6 mln kv.km. (6,5%)4. aSS 9,6 mln kv.km. (6,5%)5. brazilia 8,5 mln kv.km. (5,7%)6. avstralia 7,6 mln kv.km. (5,2%)7. indoeTi 3,2 mln kv.km. (2,3%)8. argentina 2,7 mln kv.km. (2,0%)9. yazaxeTi 2,7 mln kv.km. (1,8%)10. alJiri 2,3 mln kv.km. (1,6%)

63

farTobis mixedviT msoflios yvelaze patara qveynebi: qveyana farTobi1. vatikani 0.44 kv.km2. monako 1.96 kv.km3. nauru 21 kv.km4. tuvalu 26 kv.km5. san-marino 61 kv.km6. lixtenSteini 160 kv.km 7. marSalis kunZulebi 180 kv.km 8. seiSelis kunZulebi 217 kv.km9. sent-kitsi da nevisi 269 kv.km10. maldivis kunZulebi 298 kv.km.

b) msoflios udidesi qveynebi mosaxleobis raodenobis mixedviT, 2010/11 w 1. CineTi 1 mlrd 339 mln kaci (msoflio mosaxleobis 19,3%)2. indoeTi 1 mlrd 210 mln kaci (17,4%)3. aSS 3121 mln kaci (4,5%)4. indonezia 237,7 mln kaci (3,4%)5. brazilia 190,6 mln kaci (2,7%)6. pakistani 177,1 mln kaci (2,5%)7. bangladeSi 151,2 mln kaci (2,3%)8. nigeria 142,2 mln kaci (2,1%)9. ruseTi 142,09 mln kaci (2,0%)10. iaponia 127,09 mln kaci (1,8%)11. meqsika 1112,3 mln kaci (1,6%)

msoflios yvelaze patara qveynebi mosaxleobis raodenobis mixedviT (2010 w. monacemebiT): monako – 35,0 aTasi kaci, san-marino – 31,8 aTasi kaci, palao – 20,0 aTasi kaci, nauru – 10,0 aTasi kaci, vatikani – 829 kaci.

g) geogarfiuli mdebareobis mixedviT gamoyofen: naxevarkunZulovan qveynebs – indoeTi, sau-dis arabeTi, somali da sxv; kunZulovan qveynebs – iaponia, madagaskari, islandia da sxv,; qveynebs romelTac ara aqvT zRvaze gasasvleli – Sveicaria, somxeTi, avstria da sxv;

d) mmarTvelobis formebis mixedviT msoflios qveynebs yofen: monarqiebad – didi britaneTi, espaneTi, niderlandebi, iaponia, saudis arabeTi, omani, yatari, brunei da a.S. da respublikebad – indoeTi, avstria, germania, saberZneTi, safrangeTi, fineTi, ruseTi, portugalia, CexeTi, da a.S.

e) teritoriul-administraciuli mowyobis mixdeviT arsebobs unitaruli qveynebi – fineTi, koreis respublika, egvipte, axali zelandia, singapuri, irlandia, nepali da a.S. da federaciuli qveynebi – aSS, kanada, avstralia, Sveicaria, argentina, belgia, indoeTi, pakistani, nigeria da a.S.

v) qveynebi sagareo-politikuri kursis mixedviT – arsebobs blokuri – aSS, gGermania, safran-geTi, gaerTianebuli samefo da sxv. da neitraluri qveynebi – SvedeTi (1814 wlidan), Sveicaria (1815 w.) da san-marino (1862 w.).

2. bipolaruli msoflio – saerTaSoriso sistemis iseTi tipia, romelSic aSkaradaa gamoxatuli erTmaneTisadmi dapirispirebuli Zalebis ori centri ( polusi). saxelmwifoTa umravlesoba iZulebulia bipolarul msoflioSi erT-erTi polusis mxares iyos da meores upirispirebodes. erTpolusiani msoflio – msoflio politikuri wesrigis formaa, roca msoflioSi erTi qveya-naa aSkarad gamoxatuli lideris poziciiT. mravalpolusiani msoflio – msoflio politikuri wesrigis formaa, romelic xasiaTdeba ramdenime Zalis centriT (polusiT).

3. Tanamedrove msoflioSi e.w. politikur aminds qmnian supersaxelmwifoebi, ZiriTadad ̀ didi rvianis~ wevri qveynebi.

4. neitraliteti (germ. Neutralität, laT. neuter – arc erTi, arc meore), saerTaSoriso samar-TalSi – omSi armonawileoba, mSvidobian periodSi saomar blokebSi monawileobisgan uaris Tqma. neitralitetis saerTaSoriso samarTali Seicavs sam SezRudvas omis periodSi neitraluri

64

qveynis moqmedebaze sxva saxelmwifoTa Soris: ar miawodos sakuTari SeiaraReba meomar mxareebs; ar dauTmos sakuTari teritoria meomar mxareebs (bazireba, tranziti, gadafrena da misT.); ar gauwios diskriminacia romelime mxares samxedro daniSnulebis iaraRisa da saqonlis miwodebisas (anu SezRudva an erTnairi unda iyos, an saerTod ar arsebobdes).

5. Tanamedrove satransporto da sakominikacio saSualebebiT qveynebs Soris Semcirda da gaadvilda urTierTobebis damyareba da mimosvla.

6. ̀ didi rviani~ G8 (ingl. Group of Eight – G8, Zveli saxelwodeba (G6) an didi eqvsiani) aris saerTaSor-iso forumi kanadis, safrangeTis, germaniis, italiis, iaponiis, ruseTis, gaerTianebuli samefos, amerikis SeerTebuli Statebis da evrokavSirisTvis (magram evrokavSirs ar aqvs ufleba Sexvedra waiyvanos an Tavmjdomare iyos). ̀ did rvians~ SeuZlia mimarTos wevr qveynebs an Caataros yovel-wliuri samiti G8 wevri qveynis mmarTvelebis monawileobiT. didi rvianis ministrebis Sexvedraze ganixileba sxvadasxva saqmeebi da mimdinareobs diskusiebi ormxriv an globalur urTierTobebze. ganxilvis Temebia janmrTeloba, samarTlebrivi iZuleba, Sroma, ekonomika da socialuri ganvi-Tareba, energetika, garemo, sagareo saqmeebi, samarTlianoba da Sinagani saqmianoba, terorizmi da vaWroba.`didi rvianis~ qveynebi erTad warmoadgenen mTliani Sida produqtis 65%-s, samxedro Zalis umetesobas da TiTqmis msoflios yvela moqmed atomur iaraRs.

D̀ didi oceuli~ G20; (ingl: Group of Twenty Finance Ministers and Central Bank Governors) saerTaSoriso forumis formatia, roca erTmaneTs finansTa ministrebi da centraluri bankebis xelmZRvanelebi xvdebian. 2009 wels umaRles doneze miRebuli gadawyvetilebis mixedviT, ̀ didi oceuli~ msoflio ekonomikis mTavari strategiuli ekonomikuri forumia. didi oceuli, aerTianebs msoflioSi eko-nomikurad wamyvan da swrafad ganviTarebad qveynebs. oceulis wevrebi arian aSS, kanada, avstralia, argentina, brazilia, meqsika, ruseTi, CineTi, iaponia, samxreTi korea, samxreTi afrika, TurqeTi, saudis arabeTi, indoeTi, indonezia, italia, britaneTi, germania da safrangeTi; `didi oceuli~ msoflios Sida produqtis 90%-s, msoflio vaWrobis 80%-s da msoflio mosaxleobis 2/3-s moicavs.

§8.mSvidobadaganiaraReba

1. kacobriobis istoriis ganmavlobaSi momxdari omebis Sedegad dedamiwaze miliardobiT adamiani daiRupa. marto meore msoflio omma 55 mln adamianis sicocxle Sewira. mecnierebisa da teqnologiebis ganviTarebas axali saomari iaraRis Seqmnac mohyva, m.S. birTvuli iaraRsac, romlis gamoyenebam SeiZleba seriozuli safrTxe Seuqmnas, saerTod, kacobriobis arsebobas.

2. a) aSS, ruseTi, gaerTianebuli samefo, safrangeTi, CineTi; b) israeli, indoeTi, pakistani, CrdileoT korea; g) irani da isris; d) ukraina, belorusi, yazaxeTi da samxreT afrikis respublika.

3. a) iaraRis eqsportiori qveynebi ZiriTadad ganviTarebadi qveynebia, xolo importiori – ganviTarebuli saxelmwifoebi; b) qveynis Tavdacvis gaZlierebis mizniT.

4. a) saudis arabeTi, omani; b) TurqeTi, siria da erayi; g) CineTi, aSS, ruseTi; d) avstralia, indoeTi, kanada.

5. qveynis mosaxleobis ricxovnoba garkveulwilad gansazRvravs mis polotikur da samxedro Zlierebas, radgan mosaxleobis garkveuli nawili (umetesad mamakacebi) am qveynis armiis mniS-vnelovan resurss warmoadgens.

6. SeiaraRebis ekonomikidan ganiaraRebis ekonomikaze gadasvlisas gamoTavisuflebuli Tanxebi, sawarmoebi, kvalificiuri muSaxeli SeiZleba sxva sferoebSi iyos gamoyenebuli.

7. konversiis ganxorcielebis xelisSemSlel faqtorTa Soris aRsaniSnavia daZabuli poli-tikuri situaciebi msoflios sxvadasxva qveynebsa da regionebSi, aseve, terorizmis safrTxis arseboba, samxedro sferoSi dasaqmebuli adamianebis gadamzadeba da dasaqmeba da sxv.

8. a) yvelaze metad mSvodobismoyvare qveynebia: kanada, avstralia, norvegia, SvedeTi, fineTi, irlandia, portugalia, iaponia da sxv; naklebad mSividobismoyvare qveynebia: somali, sudani, samxreT sudani, erayi, avRaneTi. b) Sualeduri pozicia.

9. ganiaraRebis Sedegad gamoTavisuflebuli Tanxebis gamoyeneba sxva miznebisa da problemebis gadasaWrelad SeiZleba, kerZod ki, SimSilis, siRaribis, wera-kiTxvis ucodinarobis da a. S.

65

§9.konfiqtebisgeografia

2. kolumbia, sudani, somali, nigeria, erayi, saudis arabeTi, iemeni, pakistani, avraneTi, indoeTi. 3. konfliqtebis ricxvisa da intesivobis maRali maCvenebliT gamoirCeva afrika saharis

samxreTiT, azia da okeaneTi, axlo aRmosavleTi da maRribis regionebi, xolo dabali maCvenebliT – evropa da amerika.

4. gaerosa da natos jarebi sxvadasxva konfliqtur zonebSi garkveulwilad mediatorebis rols asruleben da aq mSvidobis SenarCunebisTvis zrunaven. gaeros samSvidobo Zalebi (United Nations Peacekeeping Forces) 1992 wels Camoyalibda prevenciul diplomatiasa da mSvidobis SenarCunebaSi gaeros qmediTunarianobis amaRlebis mizniT.

cisfeCafxutianebi amJamad 18 misiaSi imyofebian afrikaSi, karibebze, axlo aRmosavleTSi, evropasa da aziaSi. am misiebSi asi aTasamde uniformiani da samoqalaqo TanamSromeli msaxurobs da maTi saerTo wliuri biujeti $5 miliards aWarbebs.

saqarTveloSi arsebuli konfliqtebis dros gaerosa da natos samSvidobo sadamkvirveblo misiebma udidesi roli Seasrules konfliqtis daregulirebisaTvis, Tumca es konfliqtebi jerac mougvarebelia.

5. lokaluri problemebis warmoqmna SesaZlebelia qveyanaSi samoqalaqo dapirispirebis Sedegad, ekologiuri mdgomareobis gauresebis gamo da sxv.

6. gaeros arsebuli struqtura da saqmianoba wlebis ganmavlobaSi warmatebiT moqmedebs. amitom, savaraudod, maTi gadawyveitlebebi misaRebia. uSiSroebis sabWo — gaeros mudmivmoqmedi organoa. gaeros wesdebis Sesabamisad uSiSroebis sabWos aqvs dakisrebuli mTavari pasuxismgebloba saerTaSoriso mSvidobisa da usafrTxoebis SenarCunebaze. igi uflebamosilia imoqmedos gaeros yvela wevri saxelmwifos saxeliT, romlebic valdebulni arian daemorCilon mis gadawyvetilebebs da Seasrulon isini. uSiSroebis sabWo gansazRvravs mSvidobisaTvis safrTxis arsebobas, mSvidobis darRvevas, agresiis aqts, iRebs rekomendaciebs da wyvets, ra RonisZiebebi unda gatardes mSvidobisa da usafrTxoebis SenarCunebis an misi aRdgenisaTvis. uSiSroebis sabWos rezoluciebs saerTaSor-iso kanonis Zala aqvs da saWiroebis SemTxvevaSi msoflioSi mSvidobis SenarCunebisa da saxifaTo saxelmwifoebis damorCilebisaTvis Zaladobis gamoyenebis uflebasac iZleva. uSiSroebis sabWos 15 wevri hyavs, maTgan 5 mudmivi wevria (aSS, didi britaneTi, ruseTi, safrangeTi, CineTi), danarCeni 10 ki yovel meore wels airCeva generaluri asambleis mier. procedurul sakiTxebze sabWo gadaw-yvetilebebs iRebs mudmiv wevrTa erTsulovani TanxmobiT (gadawyvetileba ar miiReba, Tu mas mxars ar uWers romelime wevri) da igi savaldebuloa gaeros yvela wevrisaTvis.

§10.terotorzmisgeografia

1. terorizmis ganmapirobebeli mizezebia religiuri, politikuri, teritoriuli da sxv. faq-torebi.

2. a) kolumbia, espaneTi, erayi, pakistani da avRaneTi; b) ruseTi, TurqeTi, aSS; g) CineTi, fineTi, norvegia;

3. teroris saSualebebi da zemoqmedebis xerxebi metad mravalferovania, amitom maT winaaRm-deg brZola SesaZlebelia msoflios qveynebis erToblivi moqmedebiTa da ZalisxmeviT. saWiroa maTi koordinirebuli moqmedeba teroristuli dajgufebebisagan mosalodneli safrTxeebis Tavidan asacileblad. saWiroa sxvadasxva specprogramebis, Tanamedrove aparaturis amoqmedeba, kontrolis gamkacreba sabaJoebsa da sazRvarze asafeTqebel, radioaqtiur, toqsikur (momwamlav) nivTierebebze.

4. saerTaSoriso organizaciebi cdiloben, mSvidobiani gziT moagvaron msoflioSi warmoqmnili sxvadasxva problemebi da amiT xeli SeuSalon terorizmis warmoqmnis safrTxes.

5. trefikingi SeiZleba garkveulwilad terorozmis saxed CaiTvalos, radganac am dros xdeba adamianis uflebebis Selaxva da iZulebiT, daSinebisa da teroris gziT misTvis arasasurveli saqmianobis Sesruleba.

66

§11.msoflioslideriqveynebidaglobalurisamyaro

1. aSS – erTpolusiani msoflios supersaxelmwifo da msoflio geopolitikuri liderigaixsene: 1. amerikis SeerTebuli Statebi (ingl. The United States of America, USA; aseve uwodeben SeerTebul

Statebs, aSS-s., Statebs) CrdiloeT da dasavleT naxevarsferoSi mdebareobs. qveynis teritoriis ZiriTadi nawili mdebareobs CrdiloeT amerikis centralur nawilSi, kontinentze mdebareobs ormocdacxra Stati. SeerTebul Statebs CrdiloeTidan esazRvreba kanada, xolo samxreTidan meqsika. qveyana moqceulia or okeanes Soris. Stati alaska mdebareobs kontinentis ukidures CrdiloeT nawilSi, kanadis dasavleTiT da ruseTis aRmosavleTiT, swored beringis srutis meS-veobiT xdeba ruseTis da aSS-is dakavSireba. Stati havai aris arqipelagi wynari okeanis centralur nawilSi. aSS aseve flobs teritoriebs karibis zRvaSi da wynar okeaneSi. qveynis farTobi Seadgens 9.83 milion kvadratul kilometrs.

2. geopolitika mecnierebaa, romelic Seiswavlis saxelmwifos sagareo politikaSi geografiu-li faqtoris rols da mis gavlenas qveynis erovnuli interesebis Camoyalibebaze. geopolitikis, rogorc sagareo politikuri praqtikis, mTavari mizania saxelmwifos geografiuli mdgomareobis gaumjobeseba, e.i. geopolitikis mTavari mizani – es aris nebismieri qveynis geostrategiis Se-muSaveba. geopolotikuri midgomis sinTezuri Seswavla gulisxmobs nebismieri qveynis an regionis geografiul, social-politikur, samxedro, demografiul, ekonomikur da qveynis sxva siZlieris ganmsazRvrel faqtorTa kombinirebul Seswavlas da Sefasebas.

qveynis geopolitikuri mdebareobis Sefasebisas udidesi yuradReba eqceva rogorc geo-grafiul faqtors, aseve ekonomikur da strategiul poziciebs, qveynis warsuls, mis mezobelTan am qveynis nebismier urTierTobas, mezobel qveynebsa da regionSi arsebul politikur Tu eko-nomikur viTarebas.

XX saukunis istoriam udidesi gavlena iqonia araerTi didi qveynis geopolitikuri mdgo-mareobis ganviTarebis Taviseburebaze. amis naTeli magaliTia Tundac ruseTis saxelmwifo geopolitikuri `regaliebis~ cvla saukunis manZilze. mniSvnelovani cvlilebebi moxda aseve dasavleT evropis mravali qveynis geopolitikuri faqtorebis ganviTarebis TaviseburebebSi. am mxriv sainteresoa safrangeTis geopolitikuri mdgomareobis cvalebadoba. bolo aswleulma naTlad asaxa is umniSvnelovanesi cvlilebebi, romelTac adgili hqonda qveynis rogorc saSinao, aseve sagareo politikaSi da romlebmac udidesi gavlena iqonia safrangeTis geopolitikuri mdgomareobis Tanamedrove poziciebis Camoyalibebaze.

nebismieri qveynis geopolitikuri simZlavreebis ZiriTadi kriteriumebia: teritoriis zeda-piri, sazRvrebis buneba, zRvaze gasasvleli, mosaxleobis raodenoba, bunebrivi resursebi. finans-uri siZliere, ekonomikisa da teqnikis ganviTarebis done, eTnikuri erTgvarovneba, socialuri integraciis done, politikuri stabiluroba, erovnuli TviTSegneba.

3. amerikis SeerTebuli Statebi federaluri saxelmwifo, moicavs ormocdaaTi Stats da erT federalur olqs. konstitucia miRebulia 1787 wels. saxelmwifos meTauria prezidenti. aSS-is prezidenti aris saxelmwifos da mTavrobis meTauri, SeiaraRebuli Zalebis mTavarsardali. 2009 wlidan prezidentia barak obama. sakanonmdeblo organoa: orpalatiani kongresi, romelic Sedgeba senatisagan (zeda palata, 100 wevri) da warmomadgenelTa palatisagan (qveda palata, 435 wevri). politikuri partiebia: demokratiuli partia (daarsebulia 1828 wels), respublikuri partia (daarsebulia 1854 wels).

davaleba:1. aSS-is geostrategiuli mdebareoba metad xelsayrelia da xels uwyobs, rogorc qveynis uSiS-

roebis dacvas, ise mis sameurneo ganviTarebasac, radgan misi saxmeleTo mezoblebi arc dRes da arc warsulSi qveynisTvis araviTar saSiSroebas ar warmoadgendnen, amasTan, kanadac da meqsikac amerikis ekonomikis mniSvnelovan gavlenas ganicdian.

2. a) aSS TiTqmis yvela saxis sasargeblo wiaRiseuls flobs, maT Soris, rogorc energetikuls – navTobi, bunebrivi airi, naxSiri, ise loTonurs – spilenZi, tyvia, TuTia, molibdeni, urani, titani, volframi, oqro, vercxli da sxv. aseve araliTonurs – fosforitebs, kaliumis marils,

67

gogirds, barists da sxv. amavdroulad aSS-s ar gaaCnia sakuTari maragi iseTi resursebisa, ro-gorica marganeci, qromi, boqsitebi, nikeli, kobalti, vercxliswyali, surma, kala, azbesti.

b) aSS-Si mdebareobs 38 navTobgazSemcveli da 14 savaraudo sabado. navTobisa da gazis udidesi sabadoebia texasis, alaskisa da kaliforniis StatebSi, aseve meqsikis mosazRvre StatebSi. swored am StatebSia Tavmoyrili saTbob-enetgetikuli meurneoba da masze damokidebuli mrewvelobis dargebi.

3. msoflio ekonomikis centris aSS-Si gadanacvleba gamowveulia mTeli rigi faqtorebiT: mdidari sasargeblo wiaRiseuliT, umTavresi samecniero-teqnikuri potencialiT, mrewvelobis ganviTarebis maRali doniTa da umsxvilesi samrewvelo kompaniebis arsebobiT, biznesis global-izaciiTa da sxv.

4. magaliTi 1. General Motors akronimi GM (ji-emi) (NYSE: GM) — umsxvilesi amerikuli saavtomobilo korporacia, 2007 wlamde 77 wlis ganmavlobaSi msoflioSi umsxvilesi avtomwarmoebeli (2007 wlidan toiota gaxda). Svilobili kompaniebi hyavs 35 qveyanaSi, xolo dilerebi — 192 qveyanaSi. kompaniis Stab-bina detroitSi mdebareobs.

magaliTi 2. Wal-Mart Stores, Inc. (NYSE: WMT) amerikuli Ria saaqcio korporaciaa, amJamad msofli-oSi erT-erTi udidesi (brunvis mxriv) 2007 wlis Fortune 500. is daaarsa sem uoltonma 1962 wels, korporaciad Camoyalibda 1969 wlis 31 oqtombers, da niu-iorkis saaqcio birJis siaSi 1972 wels Sevida. is msoflioSi udidesi kerZo damqiravebelia da meoTxea udides komerciul an sargebliani samuSao Zalis damqiraveblebs Soris, CineTis xalxis gamaTavisuflebeli armiis, gaerTianebuli samefos nacionaluri janmrTelobis servisis da indoeTis rkinigzis Semdeg.

5. aSS-is Zliereba Tanamedrove msoflioSi aixsneba misi uZlieresi SeiaraRebuli Zalebis ar-sebobiT.

6. aSS, gaerTianebuli samefo, espaneTi, portugalia, TurqeTi, Ggermania, italia, rumineTi, erayi, avRaneTi, iaponia, samxreT korea da sxv. qveynis samxedro bazebi ZiriTadad ganlagebulia an natos wevri qveynebis saxelmwifoTa teritoriebze, an konfliqtur zonebSi.

7. axlo aRmosavleTis regionSi strategiuli nedleulis – navTobisa da gazis aRmoCenis Semdeg aSS-is interesebi am regionis mimarT gaizarda.

9. amerikis SeerTebuli Statebi-saqarTvelos qartia strategiuli partniorobis Sesaxeb –amerikis SeerTebuli Statebisa da saqarTvelos erToblivi, arasavaldebulo xasiaTis qartiaa, romelic or qveyanas Soris TanamSromlobis mimarTulebebs gansazRvravs da saqarTvelos natoSi gaerTianebis miswrafebisadmi da teritoriuli mTlianobis mimarT aSS-is mxardaWeras adasturebs. qartia gaformda vaSingtonSi, kolumbiis olqSi 2009 wlis 9 ianvars. xels aweren: saqarTvelos mxridan saqarTvelos sagareo saqmeTa ministri grigol vaSaZe, xolo aSS-is mxridan – aSS-is sax-elmwifo mdivani kondoliza raisi.

2.iaponia–globalurisamyarodamzardiinteresebi

gaixsene:qveyana konstituciuri monarqiaa. iaponiaSi moqmedebs 1947 wels miRebuli konstitucia,

romlis Tanaxmad, `imperatori aris qveynis simbolo da xalxis erToba~. iaponiaSi 1989 wlidan mefobs imperatori akihito. misi mefobis periodi qveynis istoriaSi Seva, rogorc `mSvidobis damyarebis era~ – era `heisei~. Qqveynis parlamenti ori nawilisgan Sedgeba. mTavrobas meTaurobs premier-ministri.

davaleba:1. iaponia, oficialurad, iaponiis saxelmwifo ( nipon) — kunZulovani saxelmwifo aRmosavleT

aziaSi. mdebareobs wynar okeaneSi, iaponiis zRvis aRmosavleTiT. esazRvreba CineTis saxalxo respublikas, CrdiloeT da samxreT koreasa da ruseTis federacias. iaponiis originaluri saxelwodebis zusti qarTuli Targmania „mzis samSoblo~. iaponia 6,852 kunZulisgan Semdgari arqipelagia. iaponiis oTxi udidesi kunZulia honsiu, hokaido, kiusiu da sikoku, romlebic er-Toblivad qveynis teritoriis 97%–s Seadgenen. kunZulTa umravlesobas gaaCnia mTiani reliefi

68

mravali vulkaniT; magaliTisTvis, iaponiis udidesi mwvervali, mTa fuZiama vulkania. mosaxleobis mixedviT iaponias msoflioSi mexuTe adgili ukavia. aq 127 milioni adamiani cxovrobs. didi tokio, romlis SemadgenlobaSi Sedis aseve qveynis de faqto dedaqaalaqi tokio da mis irgvliv mdebare ramdenime prefeqtura, sadac 30 milionze meti adamiani cxovrobs, dedamiwis udidesi qalaqi.

2. iaponia kunZulovani qveyanaa da metad Raribia bunebrivi resursuli potencialiT. 3. iaponiis ekonomikaSi didi adgili ukavia manqanaTmSeneblobas, kerZod ki, msubuqi avtomo-

bilebis, Carxebis, sayofacxovrebo eleqtronikis, robotebis warmoebas. msubuqi avtomobilebis geografia aseTia: CineTi (taivani), malaizia, indonezia, filipinebi, indoeTi, egvipte, Ggermania, gaerTianebulis samefo, portugalia, espaneTi, brazilia, peru, meqsika, axali zelandia, aSS, kanada.

4. magaliTi 1. soni (ingl. Sony,) aris mravalerovnuli konglomerati; gaerTianeba, romlis sa-Tao ofisi mdebareobs minatoSi, tokio, iaponia. igi aris msoflios udidesi media-konglomerati, romlis wliuri Semosavali aRemateba ¥7.730.0 trilions, rac $78.88 miliards Seadgens (2008 wlis monacemebiT). soni aris erT-erTi lideri eleqtronikis, videos, komunikaciebis, video-TamaSebis konsolebisa da sainformacio teqnologiebis gamoSvebaSi. misi saxeli momdinareobs sonus-idan, rac laTinuri enidan niSnavs xmas. 1950-ian wlebSi sonim pirvelma ganaviTara tranzistorebze mo-muSave radio Sony TR-63. savaWro marka ̀ valkmanis~ saxeliT, sonim pirveli audiopleieri bazarze 1979 wels gamoitana. 1983 wels sonim filipsTan erTad kompaqtdiski ganaviTara.

magaliTi 2. nisani — iaponuri avtomwarmoebeli kompania; daarsda 1933 wels. erT-erTi pirveli kompaniaa iaponiaSi, romelmac avtomobilebis masobrivi gamoSveba daiwyo. maSindeli saxelwodeba DAiyo kompaniis mflobelTa gvarebis akronomi (Den, Aoyama, Takeuchi.) 1933 wels oficialurad Camoyal-ibda nisani Motor Co. nisani uSvebda TviTmfrinavebsa da tvirTmzidebs iaponuri armiisTvis. 1958 wels pirveli Datsun Cadis aSS-Si. es iyo mZime avtomobili 48 cxenis ZaliTa da 12000 cZ ZraviT. 1959 wels pirveli fiqafi gaiyida amerikaSi. momdevno wlebSi nisanma Seiqmna seriozuli reputacia rogorc iaponiaSi, aseve aSS-Si. 1960 wels NMC daarsda kaliforniaSi. amave wels Seiqmna Datsun-is pirveli sportuli modeli SPL 210, romelSic SemdgomSi Caido 85 hp-iani Zravi. 1962 wels gamosuli datsun bluebird iyo 3-siCqariani avtomobili, romelic gaTvaliswinebuli iyo amerikis kontigentze. amave wels moxda seriozuli gardatexa nisanis istoriaSi, rac Patrol-is gamoSvebam ganapiroba. es iyo oTxwamyvanTvliani manqana, romelsac hqonda 6 cilindri, 145-hp da 4000cZ Zrava, romelic gamoi-muSavebda sakmaris Torqs, `xeebze asasvlelad~, rogorc maSindeli Semfaseblebi axasiaTebdnen. 1966 wels NMEX-ma (NIssan Mexicana) Seqmna Tavisi pirveli avtomobili.

5. miuxedavad metad Raribi bunebrivi resursuli potencialisa, iaponiam SeZlo da Tavisi ekonomikiT lideris adgili daikava msoflio meurneobaSi.

6. meore msoflio omSi damarcxebul iaponias praqtikulad ar gaaCnda saTbob-energetikuli resursebi, infrastruqturis 40%-mde omma gaanadgura, warmoeba 15 wlis winandel donemde iyo dacemuli, mosaxleoba atomuri dabombvebiT gamowveul fsiqologiur SokSi imyofeboda. 25 wlis gasvlis Semdeg ki iaponia iyo msoflios erT-erTi yvelaze swrafad mzardi ekonomikis mqone qveyana, ekonomikis zrdis tempis (wliuri 11% saSualod, 1950-1973 wlebSi) mixedviT iaponias analogi ar hyavda imdroindel msoflioSi.

mkveTri ekonomikuri winsvlis mTavari mizezi, ra Tqma unda, TviTon iaponeli xalxis mondomeba da Sromismoyvareoba iyo, magram mTavar faqtors mainc liberalur-demokratiuli partiis( im dros iaponiis mmarTveli partia) swori politika warmoadgenda. mTavroba srul Tavisuflebas aZlevda kerZo seqtors da teqnologiis importirebaze dabali gadasaxadi iyo dawesebuli. garda amisa, revoluciurma teqnologiurma progresmac Tavisi kvali datova ekonomikis ganviTarebaSi. aRsaniSnavia, rom iaponuri mrewveloba damoukidebeli iyo samxedro diqtatisagan. Tu civi omis periodSi amerikuli da evropuli samrewvelo teqnikis didi nawili warmoadgenda samxedro miznebisaTvis Seqmnili teqnikis danamat produqts, imis gamo, rom iaponias saerTod ar hqonda sakuTari samxedro mrewveloba, misi samrewvelo teqnikis ganviTareba mTlianad samomxmareblo bazris karnaxiT mimdinareobda.1970-iani wlebisaTvis iaponiis politikuri da ekonomikuri mdgomareoba erTmaneTs ar Seesabameboda. Tu ekonomikuri kuTxiT iaponia erT-erTi wamyvani saxelmwifo iyo, politur asparezze is jer kidev aSS-is dacvis qveS arsebul saxelmwifod ganix-ileboda. sazogadoebaSi nel-nela mwifdeboda azri, rom saWiro iyo amerikisagan meti gamijvna,

69

meti damoukidebloba da meti „agresiuli ekonomikis“ politika. aSS-vietnamis meore omSi aSS-is marcxma daamsxvria miTi misi uZlevelobis Sesaxeb. garda amisa, 70-iani wlebis „navTobis kriziss“ yvelaze ukeT alRo iaponelebma auRes. am periodSi isini ukve nedleuls pirdapir axlo aRmosav-leTis saxelmwifoebidan iRebdnen da ara transnacionaluri korporaciebidan. maT pirvelebma daiwyes mcirelitraJiani avtomobilebis warmoeba, aseve Seqmnes mzis energiaze momuSave sxvadasxva mowyobiloba. am inovaciurma samecniero-teqnologiurma revoluciam iaponiis ekonomikuri ga-Zliereba gamoiwvia. xalxic nel-nela gamodioda post-atomuri Sokidan.

1972 wlis 29 seqtembers xeli moewera xelSekrulebas CineTTan diplomatiuri urTierTobebis Sesaxeb. meore msoflio omis Semdeg es faqti „yinulis daZvras“ niSnavda.

70-ian wlebSi aSS-isa da CineTis daaxloebas, iaponelTa mxridan uaryofiTi rezonansi mohyva. maTTvis erTgvari „Soki“ iyo riCard niqsonis viziti CineTis saxalxo respublikaSi. 1979 wels iranis revoluciam da sabWoTa kavSiris SeWram avRaneTSi iaponias privilegirebuli mdgomareoba moutana. qveyana ekonomikuri kuTxiT, mebrZoli qveynebis mTavari kreditori iyo.

1980-iani wlebi iaponiisaTvis gardamtexi periodi iyo. mTavrobaSi liberalur-demokratiuli partis wevrebs Soris TaobaTa cvlis procesma mcire politikuri krizisi gamoiwvia, rasac 1983 wels iaponiis socialistur partiasTan moklevadiani koaliciis Seqmna mohyva. iasuhiro nakasones mTavrobaSi mosvlis Semdeg iaponiis sagareo politikuri kursic ufro agresiuli gaxda. isini aSS-sTan erTad afinansebdnen antisabWour ganviTarebad qveynebs da 80-iani wlebis bolosTvis iaponia yvelaze did kreditor saxelmwifod gadaiqca.

1990-ian wlebSi iaponiam kidev ufro gaamyara Tavisi politikuri mdgomareoba. misi ekonomi-kuri zrdis tempebma da siZlierem sxva TvaliT Seaxeda msoflios iaponiisadmi. aSS iZulebuli gaxda molaparakebis magidasTan damjdariyo iaponiis pirispir da ganeaxlebina iaponiis konsti-tucia. es movlena moinaTla, rogorc „axali globaluri partnioroba“ (Library of Congress Country Studies. – Japan). 2000-iani wlebis dasawyisisaTvis iaponiam daibruna Tavisi Zveli (meore msoflio omamdeli) mdgomareoba saerTaSoriso asparezze da yvela winapiroba Seiqmna imisaTvis, rom mas TamaSis wesebis karnaxi SeZleboda.

7. honsiu aris iaponiis yvelaze didi, mTavari kunZuli. mdebareobs hokaidos samxreTiT, cugarus srutis gaswvriv, sikokus CrdiloeTiT, Sua zRvis gaswvriv, da Crdilo-aRmosavleTiT kiusiudan kanmonis srutis gaswvriv. sididiT meSvide kunZulia da meorea mosaxloebis simWidro-viT javas Semdeg.

kunZuli daax. 1300 km-ia sigrZeSi, xolo siganeSi meryeobs 50-230 km-s Soris. misi saerTo farTo-bia 230.500 km² da Seadgens iaponiis saerTo teritoriis 60%-s. farTobiT is britaneTis kunZuls aRemateba. honsius 5450 km sigrZis sanapiro aqvs. mTagorian da vulkanur kunZuls xSiri miwisZvrebi axasiaTebs (didi kantos miwisZvram Zlier daaziana tokio 1923 wlis seqtemberSi); misi umaRlesi mwvervalia aqtiuri vulkanuri mTa fuZi (3.776 m). kunZulze mravali mdinarea, maT Soris, Sinaro – yvelaze grZeli iaponiaSi. klimati meryeobs civi CrdiloeTidan subtropikul samxreTamde.

mosaxleoba Seadgens 98.352.000 adamians, ZiriTadi koncentraciiT dablobebze, gansakuTrebiT ki kantos gavakebaze, sadac mTeli mosaxleobis 25% saxlobs tokiosa da iokohamas SemogarenSi. kunZulis sxva qalaqebia kioto, osaka, kobe, hirosima, sendai da nagoia. kunZuli nominalurad xuT regionad aris dayofili da moicavs 34 prefeqturas, tokios metropliis CaTvliT.

kunZul honsius aRmosavleT nawilSi mdebareobs iseTi mniSvnelovani portebi, rogoricaa tokio (politikur, samewarmeo, safinanso, saganmanaTleblo, sainformacio da pop-kulturis centrs, tokios iaponiaSi korporaciaTa Stab-binebis, finansuri institutebis, universitetebis, kolejebis, muzeumebis, Teatrebis, savaWro da gasarTobi dawesebulebebis yvelaze maRali kon-centracia aqvs. tokios zogadad msoflios oTx yvelaze gavlenian `globalur qalaqTa~ (lon-donis, niu-iorkisa da parizis) Soris moixsenieben. iokohama kanagavas prefeqturis dedaqalaqia iaponiaSi. is iaponiis udidesi qalaqia mosaxleobis mixedviT (tokio prefeqturad iTvleba), iaponiis udidesi portia da aseve didi tokios regionis komerciuli centria. nagoia (aris sa-porto qalaqi iaponiaSi, kunZul honsiuze. is gaxlavT aitis prefeqturis administraciuli centri da tokais ekonomikuri raionis birTvi. portis wliuri brunva 110 milion tona tvirTs Seadgens, kobe hiogos prefeqturis dedaqalaqia da iaponiis erT-erTi mniSvnelovani qalaqi 1.5 milioni mcxovrebiT. mdebareobs kansais regionSi osakadan dasavleTiT. kobe iaponiis TxuTmet

70

mniSvnelovan qalaqTagania da osaka-kobe-kiotos aglomeraciis nawilia. kobe erT-erTi pirveli qalaqi iyo iaponiaSi, romelmac dasavleTTan vaWroba daiwyo, 1868 wels, da amgvarad cnobilia, rogorc kosmopoliuri saporto qalaqi. aq 45000 ucxoeli rezidentia 100-ze meti sxvadasxva qveynidan. qalaqSi mdebareobs mravali multierovnuli kompaniis aziis da iaponiis saTao ofisi (maT Soris proqter & gembli da nestle).

8. aSS-is samxedro bazebia: misava (aomoris prefeqtura), iokota da flotis (fusas prefeqtura), iamaguta, sasebo (nagasakis prefeqtura), ivakuni (k. okinava).

3.CineTigaixsene:1949 wlidan CineTi komunisturi qveyanaa. saxelmwifos meTauria CineTis saxalxo respublikis

Tavmjdomare, umaRles sakanonmdeblo organos sruliad CineTis saxalxo warmomadgenelTa kreba warmoadgens. sruliad CineTis saxalxo warmomadgenelTa krebas yovel xuT weliwadSi erTxel 2970 deputatis SemadgenlobiT irCeven. arCevnebSi monawileobis ufleba aqvs 18 wels miRweul moqalaqes. qveyanaSi 1982 wels miRebuli konstitucia moqmedebs. qveynis erovnuli dResaswaulia 1 oqtomberi.

davaleba:1. farTobis mxriv CineTi meoTxe qveyanaa msoflioSi. igi xmeleTis daaxloebiT 7%-s ikavebs da

saxmeleTo sazRvari 14 qveyanasTan aqvs. Aaseve farTo gasasvleli aqvs msoflio okeaneSi. qveynis teritoria aRmosavleTidan dasavleTiT 5,2 aTas km-ze, xolo CrdiloeTiTdan samxreTisaken ki 5,5 aTas km-zea gadaWimuli. CineTis kuTvnil kunZulTa Soris farTobiT udidesia hainani (34 aTasi kv.km).

2. CineTis uzarmazari teritoria mravalferovani bunebiT xasiaTdeba. Warbobs mTebi, platoebi da maRlobebi. aRsaniSnavia msoflioSi umaRlesi tibetis mTianeTi. nepalTan sasazRvro raionSi mdebareobs msoflios umaRlesi mwvervali jomolungma (8848 m). CineTSi 100-ze meti mwvervalia, romelTa simaRlec 7 aTas metrs aRemateba. teritoriis 12% dablobs ukavia, maT Soris udidesia CineTis didi dablobi. teritoriaze mdebareobs gobisa da taklamakanis udabnoebi.

qveyana mdidaria energetikuli resursebiT. wamyvania naxSiris mopoveba (pirveli adgili msoflioSi), romlis udidesi auzebi qveynis Crdilo da Crdilo-aRmosavleT raionebSia ganla-gebuli da mas saeqsporto mniSvneloba aqvs. navTobisa da gazis mrewveloba SedarebiT axali dar-gia. qveyana flobs mZlavr navTobgadamamuSavebel industrias, romlis udidesi nawilic qveynis Crdilo-aRmosavleT raionebSia Tavmoyrilia.

3. CineTis mravalferovani bunebrivi pirobebi xels uwyobs qveyanaSi mravaldargovani soflis meurneobis ganviTarebas. igi dRes pirvel adgilzea msoflioSi xorblis, brinjis, Cais, bambis, kartofilis, xilis, bostneulis moyvaniT. aseve, xorcisa da kvercxis warmoebiTa da simindis moyvaniT.

4. CineTma garkveuli adgili daikava globalur samyaroSi. Cinuri produqcia msoflios TiTqmis yvela qveynaSi iyideba. swrafi tempiT izrdeba momsaxureobis sferos dargebi, kerZod, sabanko-safinanso, saSinao vaWroba, turizmi da transporti.

5. CineTs ruseTTan yvelaze xelsayreli saxelmwifo sazRvari aqvs Crdilo-aRmosavleTiT.6. hongkongis specialuri administraciuli regioni CineTis saxalxo respublikaSi CineTis

avtonomiuri erTeulia. didi britaneTis yofili kolonia samxreT-CineTis zRvis sanapiroze mdebareobs. adre CineTis nawili iyo, 1841 wels daikava inglisma. 1941-45 wlebSi okupirebuli iyo iaponiis mier. honkongi msoflios yvelaze liberaluri ekonomikis qalaqi da finansebisa da vaWrobis umniSvnelovanesi saerTaSoriso centria. yofili britaneTis kolonia amJamad CineTis administraciis qveS imyofeba ̀ erTi qveyana, ori sistema~ politikuri SeTanxmebiT da mas Seda rebiT ufro maRali donis avtonomia aqvs CineTis sxva regionebTan SedarebiT. mag., is inarCunebs sakuTar legalur sistemas, fulad erTeuls, sabaJos, saerTaSoriso xelSekrulebebis molaparakebis uflebas da saimigracio kanonebs. mas sakuTari sagzao wesebic ki aqvs – transportis moZraoba britanul yaidaze kvlavac marcxena mxaresaa. erovnuli Tavdacvisa da dimplomatiuri urTier-Tobebis ufleba-movaleobebi gadacemuli aqvs pekinis centralur mTavrobas. miuxedavad bri-

71

taneTis kanonebidan CineTi kanonmdeblobaze gadasvlisa, regionis inglisuri saxeli hongkongi isev ZalaSi rCeba (kantonuri varianti), xiangangis nacvlad (mandarinis ekvivalenti).

7. magaliTi 1. Cendes sakurorto zona – cinis imperiis zafxulis sasaxle CineTis xebeis pro-vinciaSi, qalaq CendeSi mdebareobs. igi Sendeboda 1703 - 1792 wlebSi. kompleqsis farTobi 5.6 km-ia da Cendes urbanuli zonis TiTqmis naxevars moicavs. es sakmaod vrceli kompleqsi Sedgeba administraciuli da saceremonio Senobebisgan. sxvadasxva arqiteqturuli stilis taZrebi da baRebi harmoniulad erwymis tbebis, mdeloebis da tyeebis landSafts. pekinis zafxulis sicxis dros, imperatorebi CendeSi afarebdnen Tavs. sasaxleebis zona mimsgavsebulia pekinis akrZalul qalaqs. igi ori nawilisgan Sedgeba: samefo nawili SesasvlelSi, sadac imperatorebi oficialur pirebs, aristokratebsa da sxvadasxva qveynebis despanebs iRebdnen da meore – imperatoris ojaxis sacxovrebeli nawili. kompleqsSi yofnis dros CineTis ori imperatori – ciacingi da xianfeni gardaicvalnen 1820 da 1861 wlebSi. 1994 wels, iuneskom Cendes sakurorto zona msoflio memkvid-reobis siaSi Seitana.

magaliTi2. daZus kldis reliefebi Cinuri religiuri skulpturebisa da ornamentebis se-ria, romelic ax.w. VII saukuniT TariRdeba, ganicdis budisturi, konfucianuri da daoisturi Sexedulebebis gavlenas. 1999 wlidan Sesulia iuneskos msoflio memkvidreobis siaSi. Sedgeba 75 daculi Zeglisgan, romlebic moicavs 50 000 skulpturasa da 100 000 Cinur warweras. mdebareobs qalaq Cuncinis dasavleTiT, gorakebis ferdebze. uZvelesi ornamentebi ax. w. 650 wels miekuTv-neba, tanis dinastiis adreul epoqas, magram maTi ZiriTadi nawili IX saukuneSia Seqmnili. mravali wlis ganmavlobaSi reliefebi mnaxvelTaTvis daxuruli iyo. CinelebisTvis is 1961 wels gaixsna, xolo ucxoeli damTvaliereblisTvis 1980 wels. izolaciis wyalobiT, xelovnebis es nimuSebi XX saukunis 60-iani wlebSi CineTSi mimdinare antireligiuri vandalizmis xasiaTis kulturuli revoliciis dros xelSeuxebeli darCa.

4.evropadidi britaneTisa d CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefogaixsene:gaerTianebuli samefo konstituciuri monarqiaa. saxelmwifos meTauria monarqi (1952 wlidan

dedofali elisabed II, uinZorTa dinastiidan). parlamenti Sedgeba TemTa da lordTa palatebisgan. TemTa palataSi 651 adgilia. arCevnebi aq 5 weliwadSi erTxel ewyoba. am palataSi gamarjvebuli partiis lideri monarqis mier qveynis mTavrobis meTaurad iniSneba. lordTa palata saukuneebis ganmavlovaSi memkvidreobiTi organo iyo, dRes ki misi modernizacia mimdinareobs, romlis mizanic memkvidreobis principze uaris Tqmaa.

GgermaniagaerTianebisSemdegdavaleba:1. germaniis geopolitikuri mdgomareobis cvlileba XX s-Si ZiriTadad pirveli da meore

msoflio omebis Sedegad, aseve 90-ian wlebSi, germaniis gaerTianebis Semdeg Seicvala. 2. safrangeTSi, ruseTsa da italiaSi.

ruseTi–komunizmisSemdeg1. a) ruseTi (oficialuri saxelia ruseTis federacia) aris evropisa aziis qveyanaa. is aris fed-

eraciuli respublika. ruseTi Sedgeba 83 federaciuli subieqtisgan. amerikisgan yofs beringis srute. ruseTs teritoriis farTobis mixedviT msoflioSi pirveli adgili ukavia, misi farTobi Seadgens 17,075,400 km-s. ruseTs oficialuri sazRvari ar gaaCnia iaponiasTan da aSS-sTan, magram am or qveyanas is zRvis meSveobiT ukavSirdeba, iaponiasa da ruseTs Soris mdebareobs oxotis zRva, xolo aSS-sa da ruseTs Soris mdebareobs beringis srute;

b) qveynis saxmeleTo sazRvari yvelaze didia msoflioSi. ruseTis dasavleT mxares esazRvreba evropuli saxelmwifoebi: fineTi, norvegia, estoneTi, latvia, litva da poloneTi, es ori saxelm-wifo ruseTis mxolod erT administraciul subieqts – kaliningradis olqs esazRvreba. ruseTs

72

aseve esazRvreba: belorusia, ukraina, saqarTvelo, azerbaijani, yazaxeTi, CineTi, monRoleTi da CrdiloeTi korea.

2. ruseTi mravali saerTaSoriso Tu adgilobrivi organizaciis wevria, maTgan aRsaniSnavia gaeros uSiSroebis sabWos wevroba. ruseTi aseve gaerTianebulia G8-Si da G20-Si. ruseTi aris evropis sabWos, azia-wynari okeanis ekonomikuri TanamSromlobis, Sanhais TanamSromlobis organizaciebis wevri qveyana.

3. XX saukuneSi msoflioSi bevri mniSvnelovani movlena moxda, maT Soris, 2 msoflio omi, ssr kavSiris daSla, cvlilbebi aRmosavleT evropis qveynebSi. evropa seriozuli istoriuli gamowvevebis winaSe aRmoCnda. am dros wamyvani poziciebi aSS-ma daikava da Tavisi gavlena gaa-Zliera.

4. evropis ekonomika 710 milion adamians moicavs 48 sxvadasxva qveyanaSi. sxva kontinentTa ms-gavsad, evropis qveynebis simdidre erTmaneTisgan gansxvavdeba, Tumca maT Soris yvelaze Raribi mSp-isa da cxovrebis standartebis mixedviT, gacilebiT maRla dgas sxva kontinentebis Rarib qveynebTan mimarTebaSi.

gansxvaveba simdidreSi evropaSi TvalsaCinoa dasavleTidan aRmosavleTisken. dasavleT evro-pul qveynebs maRali mSp da cxovrebis standartebi aqvT, maSin roca aRmosavleT evropis mravali qveyana jerac ssrk-isa da yofili iugoslaviis daSlis Sedegad miRebuli ekonomikuri kraxis nangrevebidan gamosvlas cdilobs.

rogorc kontinents, evropas msoflioSi udidesi ekonomika aqvs. TviT evropaSi udidesi erovnu-li ekonomika ki germanias aqvs, romelic aseve globalurad nominaluri mSp-iT mesame adgilzea da mexuTea msyidvelobiTunarianobis paritetis mixedviT. meorea didi britaneTi, romelic mexuTea msoflioSi nominaluri mSp-is doniT da meeqvsea mSp-iT. evropis kavSiri msoflios udidesi gaer-Tianebaa (ssf-isa da msoflio bankis SefasebiT – 2005) da sididiT meorea (css msoflio faqtwigni – 2006), Tu mas erT erTeulad miviCnevT. dasavleT evropis regionis Zlieri poziciebi Tanamedrove ekonomikaSi warmodgenilia, ZiriTadad, momsaxurebis sferoTi – sabanko-safinanso biznesiT, transportiT, turizmiTa da a.S. amave dros, regionis sameurneo iersaxes globaluri masStabiT mrewvelobis iseTi dargebic qmnis, rogorebicaa avtomSenebloba, eleqtronika, eleqtroteqnika, qimiuri industria, metalurgia da aseve, agrobiznesi.

5.islamurisamyaro1. a) islamuri qveynebia: egvipte, erayi, libani, saudis arabeTi, siria, iordania, iemeni, libia,

sudani, maroko, tunisi, kuveiTi, alJiri, bahreini, katari, omani, arabTa gaerTianebuli saemiroebi, mavritania, somali (1974), jibuti.

b) yvelaze maRalia – erayi, saudis arabeTi, arabTa gaerTianebuli saemiroebi; dabalia – bosnia-hercogovina, yazaxeTi.

2. arabuli qveynebis liga aris saerTaSoriso organizacia, romelic Seicavs 20-ze met arabul qveyanas da partnior qveynebs. organizacia Seqmnilia 22 marts, 1945 wels. umaRlesi organo – ligis sabWo mdebareobs kairoSi (egvipte). SeqmnisTanave, 1945 wels mSvidobis da organizaciis Seqmnis xelSekrulebas Svidma qveyanam moawera xeli: egvipte, erayi, libani, saudis arabeTi, siria, trans-ordania (dRevandeli iordania) da iemeni. SemdegSi ki ligas SeurTdnen: libia(1953), sudani (1956), maroko da tunisi (1958), kuveiTi (1961), alJiri (1962), bahreini, yatari, omani da arabTa saamiroebi (1971), mavritania (1973), somali (1974), jibuti (1977), komoris kunZulebi (1993). 1976 wels ligaSi miiRes palestinis ganTavisuflebis organizacia, 1988 wlidan warmoadgens palestinis saxelmwi-fos. organizaciis generaluri mdivania nabil elarabi (egvipte) 2011 wlidan.

§12.msofliomosaxleobisdinamika

gaixsene:1. mosaxleobis dinamika – mosaxleobis raodenobis cvlileba droSi; bunebrivi moZraoba – sx-

vaoba Sobadobasa da mokvdaobas Soris; Sobadobis koeficienti – dabadebulTa raodenoba yovel 1000 kacze, mokvdaobis koeficienti – gardacvlilTa raodenoba yovel 1000 kacze.

73

2. demografiuli afeTqeba esaa msoflios mosaxleobis mkveTri daCqareba, ZiriTadad ganvi-Tarebadi qveynebis mosaxleobis raodenobis zrdis xarjze. 1950-1960-iani wlebis demografiuli afeTqeba ganpirobebuli iyo ganviTarebad qveynebSi mokvdavobis SemcirebiT 23-24 promiledan 9-10 promilemde Sobadobis maRali donis SenarCunebis pirobebSi. demogrfaiuli politika aris RonisZiebaTa sistema, romelic mimarTulia demografiuli mdgomareobis dasaregulireblad. demografiuli politika arsebobs mastimulirebeli da SemzRudveli xasiaTis.

davaleba:1. a) dedamiwis mosaxleoba XIX s-mde nela izrdeboda, radgan am periodSi marTalia maRali iyo

Sobadoba, magram amave dros, aseve, Zalian maRali mokvdaobac, rac gamowveuli iyo medicinis gan-viTarebis dabali doniTa da sxv. socialur-ekonomikuri faqtorebiT. b) ganviTarebad qveynebSi.

2. bunebrivi namati erTi wlis ganmavlobaSi saSualod 76259815 kacs Seadgens. 3. a) dedamiwis mosaxleoba gaormagda 100 weliwadSi; b) mosaxleobis zrdasTan erTad TandaTan

mcirdeba zrdis periodebi.4. msoflios qveynebi mosaxleobis mixedviT: 1 mlrd-ze meti mcxovrebiT: 1. CineTi – 1 mlrd

339 mln kaci (msoflio mosaxleobis 19,3%, indoeTi – 1 mlrd 210 mln kaci (17,4%; 100 mln-ze meti mcxovrebiT: (%), aSS – 3121 mln kaci (4,5%) indonezia – 237,7 mln kaci (3,4%), brazilia – 190,6 mln kaci (2,7%), pakistani – 177,1 mln kaci (2,5%), bangladeSi – 151,2 mln kaci (2,3%), nigeria – 142,2 mln kaci (2,1%), ruseTi – 142,09 mln kaci (2,0%), iaponia – 127,09 mln kaci (1,8%)m meqsika – 1112,3 mln kaci (1,6%); 10 mln-ze meti mcxovrebiT: kanada, avstralia, alJiri, senegali, gvatemala,zimbabve da sxv: 1 mln-ze meti mcxovrebiT: saqarTvelo, bulgareTi, israeli, fineTi, norvegia da sxv.; 1 mln-ze naklebi mcxovrebiT: katari, bahreini, surinami, brunei, islandia, malta, vatikani da sxv.

5. a) aziasa da afrikaSi; b) prognoziT 2010-2050 wlebSi dedamiwis mosaxleoba aziasa da afrikaSi gaizrdeba.

6. a) 1950-2050 wlebSi ganviTarebul qveynebSi mosaxleobis ricxovnoba ar icvleba, xolo gan-viTarebad qveynebSi misi mkveTri zrdis tendencia SeiniSneba.

b) mosaxlebis ricxovnoba imatebs, ZiriTadad, afrikisa da aziis mosaxleobis zrdis xarjze. g) prognoziT 2010-2050 wlebSi dedamiwis mosaxleoba 900 mln-s gadaaWarbebs. 7. savaraudod, aqtualuria misi pirveli nawili, rom mosaxloeba geometriuli progresiiT

izrdeba, xolo sursaTi da resursebi – arTmetikuli progresiiT, magram swori politikis Sem-TxvevaSi SesaZlebelia procesis daregulireba.

8. SesaZlebelia, Tu msoflios sxvadasxva qveynebsa da regionebSi Sesabamisi demografiuli politika gatardeba.

9. ganviTarebul qveynebs pirdapiri kavSiri aqvT globalur demografiul situaciasTan, radgan ganviTarebadi qveynebis mosaxleoba ukeTesi pirobebisa da samuSaos ZiebaSi Tavs swored am qveynebs afarebs.

10. mosaxleobis zrda – SimSilisa da siRaribis problema – janmrTelobis dacva – wera-kiTxvis ucodinaroba – dasaqmebuloba – mZime socialur-ekonomikuri pirobebi.

§13.demografiulioptimumidademografiulipolitika

1. a) yvelaze maRalia: avRaneTi, angola, siera-leone; b) yvelaze dabalia: aSS, kanada, avstralia. evropis qveynebi; g) afrikisa da aziis umetesi qveynebi;

2. qveynebis specifika, mag., religiuri faqtori, ganaTlebis done da sxv. mniSvnelovnad moq-medebs damografiul mdgomareobaze.

3. qveynebis ekonomikuri ganviTarebis done am qveynebSi demografiul viTarebas gansazRvravs, ris gamoc es qveynebi demografiuli gadasvlis sxvadasxva fazaSi imyofebian.

4. mosaxleobis aRwarmoebis tipebis cvlilebis gamomwvevi mizezebia socialuri da ekonomikuri faqtorebi da politikuri mdgomareoba.

5. saqarTveloSi demografiuli viTarebis Sesacvlelad sapatriarqo, aseve sxvadasxva kerZo kompaniebi cdiloben sxvadasxva aqciebis Catarebas da daxmarebis gawevas.

74

§14.urbanizacia–XXsaukunisfenomeni

gaixsene:1. miuxedavad urbanizaciis mzardi tempebisa, dedamiwis mosaxleobis udidesi nawili jerac

sasoflo dasaxlebebSi cxovrobs; 2. urbanizacia – esaa qalaqebis zrda, ganviTarebis procesi, qalaqis mosaxleobis xvedriTi

wilis zrda qveyanaSi, regionSi, msoflioSi. sazogadoebis ganviTarebaSi qalaqebis rolis zrdis procesi, saqalaqo cxovrebis wesis gavrceleba da misi Tanmxlebi sazogadoebrivi procesebi.

davaleba:1. urbanizaciis done gviCvenebs qalaqis mosaxleobis xvedriT wils mTeli qveynis mosaxleo-

baSi, xolo urbanizaciis xarisxi, asaxavs ara marto qalaqebis ricxvis zrdas, aramed qalaquri cxovrebis wesis gavrcelebasac qveynis masStabiT. amitomac urbanizaciis xarisxi ufro realurad asaxavs urbanizaciis process.

2. saqalaqo mosaxleobis xvedriTi wili gaizarda 1900 wlidan, TiTqmis gaormagda 1950 wels, xolo 2000 wlidan mkveTrad gaizarda.

3. raodenobrivi – ramdeni adamiani cxovrobs qalaqebSi; socialur-fsiqologiuri – saqalaqo cxovrebis ritmi metad swrafia, rac Tavisebur fsigologiur mdgradobas moiTxovs; komunalur-sayofacxovrebo: qalaqs specifikuri komunalur-sayofacxovrebo pirobebi axasiaTebs; qalaqSi mravali kulturuli obieqti mdebareobs; bevri qalaqi politikur-administarciul centrs warmoadgens, aqaa Tavmoyrili sakanonmdeblo da aRmasrulebeli organoebi; qalaqebSi mrewvelo-bisa da momsaxurebis mravali dargia ganviTarebuli da saqalaqo mosaxleobis udidesi nawilic am sferoebSia dasaqmebuli; qalaqebs Taviseburi arqiteqtutli stili aqvT, xasiaTdeba maRali SenobebiT, mravalkorpusiani sacxovrebeli ubnebiT;

4. maRalurbanizebuli qveynebia: aSS, kanada, avstralia, gaerTianebuli samefo, norvegia.saSualourbanizebuli qveynebia: CineTi, indoeTi, egvipte, sudani, kongos demokratiuli res-

publika;dabalurbanizrebuli qveynebia: eTiopia, nigeri, vietnami, avRaneTi, papua-axali gvinea; urbanizaciis maRali done ganviTarebul qveynebSia, xolo dabali done ganviTarebadSi. urbaniza-

ciis maCvenebeli pirdapirproporciulia qveynebis socialur-ekonomikuri ganviTarebis donesTan.5. CrdileoT amerikaSi, laTinur amerikaSi, evropasa da avstraliaSi. 6. religiuri: ierusalimi, vatikani, meqa, medina, elyasa; sakurorto: karlovi vari, nica, an-

talia, insbreki, maiami; gasarTobi: las-vegasi, los-anjelesi; sadedaqalaqo: brazilia, la-pasi. 7. globaluri qalaqebia: Cikago da niu-iorki – aSS; toronto – kanada; mexiko – meqsika; dublini

da londoni gaerTianebul samefo, briuseli – belgia, frankfurti – germania, romi da milani – italia, madridi – espaneTi, lisaboni – portugalia, parizi – safrangeTi; ciurixi – Sveicaria, aTeni – saberZneTi, amsterdami – niderlandebi, stokholmi – SvedeTi, varSava – poloneTi, praRa – CexeTi, vena – avstria,

budapeSti – ungreTi, stambuli –TurqeTi, mumbai – indoeTi, tokio – iaponia; seuli – samxreT korea, beijingi, Sanhai da hongkongi – CineTi, bangkoki – tailandi, kuala-lumpuri – malaizia, singapuri – singapuri, jakarta – indonezia, sidnei – avstralia, karakasi – venesuela, san-paulo – brazilia, santiago – Cile, buenos- airesi – argentina.

8. bidonvilebi, ZiriTadad, gavrcelebulia laTinuri amerikis, aziisa da afrikis ganviTarebad qveynebSi, rac iq arsebuli dabali socialur-ekonomikuri doniTaa ganpirobebuli; a) meqsika; Cile, saudis arabeTi; b) TurqeTi, brazilia, argentina; g) iemeni, omani, gaboni; d) somali, avRaneTi, Cadi, nigeri.

9. XX-s Si saqalaqo mosaxleoba TiTqmis 16%-iT gaizarda, rac msoflioSi mimdinare cvli-lebebiT iyo gamowveuli. samecniero-teqnikuri revoluciis Sedegad gaCnda meurneobis axali dargebi, saWiro Seiqna kvalificiuri muSaxeli, ris gamoc mosaxleobis didma nawilma qalaqebSi gadainacvla.

10. dedaqalaqi aris saxelmwifos an sxva administraciuli teritoriis (olqis, provinciis,

75

avtonomiuri erTeulis) mTavari qalaqi, sadac, rogorc wesi, ganlagebulia xelisuflebisa da mmarTvelobis umaRlesi organoebi: prezidentis, monarqis, gubernatoris rezidencia, parla-menti, centraluri saministroebi da uwyebebi, qveynis umaRlesi sasamarTlo da sxva. dedaqalaqi xSirad calke administraciul erTeulad aris gamoyofili, magaliTad qalaq venas konstituciiT miniWebuli aqvs mxaris statusi.

dedaqalaqi SeiZleba ar iyos qveynis yvelaze didi qalaqi. amis magaliTebia: ankara TurqeTSi, vaSingtoni aSS-Si, kanbera avstraliaSi da sxva. ufro metic, ukanasknel aTwleulebSi SeimCneva ten-denciebi dedaqalaqis gadatanisa mcire sididis qalaqebSi (astana yazaxeTSi, dodoma tanzaniaSi, iamasukro kot-divuarSi) an sruliad axali dedaqalaqebis mSeneblobisa (brazilia, islamabadi). zogierT qveyanaSi praqtikulad aRiarebulia ordedaqalaqianoba: niderlandebis oficialuri dedaqalaqia amsterdami, magram mTavroba da umaRlesi sasamarTlo haagaSia ganTavsebuli, analo-giuri viTarebaa boliviaSi (sukre – konstituciuri dedaqalaqia, la-pasi – faqtobrivi), kot-divuarSi (iamasukro da abijani), Sri-lankaSi, CileSi, malaiziaSi, samxreT afrikis respublikaSi.

11. ganviTrebul qveynebSi urbanizaciis zrdis tempebi Semcirda: mosaxleobis didi nawili sacxovreblad didi qalaqebis gareubnebsa da qalaqTan axlos mdebare dasaxlebil adgilebSi gadadis, rac upirvelesad e.w. `qalaquri problemebiTaa~ gamowveuli.

12. qalaqi — msxvili dasaxlebeli punqti, romelic asrulebs samrewvelo, satransporto, sameurneo, kulturuli, politikuri, administraciuli organizaciis funqciebs. qalaqis ka-tegoria adgilobrivi TaviseburebebiT ganisazRvreba Semdegi niSnebis mixedviT: mosaxleobis raodenoba da saqmianoba, dasaxlebuli punqtis ekonomikuri da kulturuli mniSvneloba. qalaqs axasiaTebs dasaxlebis didi simWidrove da ganaSenianebis kompaqturoba. qalaqebis daarseba da ganviTareba mWidro kavSirSia Sromis geografiul danawilebasTan. qalaqTa umravlesobis ganviTa-rebis ZiriTadi faqtoria sazogadoebrivi warmoebis funqcia, Tumca arsebobs qalaqwarmomqmneli sxva faqtorebic, magaliTad: administraciuli (Cveulebriv, sxva faqtorebTan erTad), samxedro-strategiuli (cixe-qalaqi), dasasvenebeli da samkurnalo (sakurorto qalaqebi), samecniero-sauniversiteto, religiuri.

Tanamedrove pirobebSi bevrma qalaqma SeiZina sxva daniSnulebac: turistul-samuzeumo, safestivalo, sportuli da sxva. TiToeuli qalaqis funqciuri tipi arsebiTad ganisazRvreba misi geografiuli mdebareobiT da im kavSirebiT, romlebic arsebobs qalaqsa da misken mizidul teritorias Soris.

qalaqebSi adgilobrivi TviTmmarTvelobis da saxelmwifo mmarTvelobis sxvadasxva formebia gavrcelebuli. saqalaqo mmarTvelobis tipuri organoebia: arCeuli municipaluri sabWo (munici-paliteti), qalaqis asamblea, qalaqis sakrebulo, saqalaqo sabWo. am organoebis mier an qalaqis mosaxleobis mier arCeuli saqalaqo administraciis meTauri, meri, burgomistri, qalaqis Tavi da misdami daqvemdebarebuli samsaxurebi. did qalaqebSi arCeviTi organoebi irCeven Tavis aR-masrulebel da ganmkargulebel organoebs: qalaqis mTavrobas, aRmasrulebel komitets da sxva. dedaqalaqebSi xSirad mmarTvelobis gansakuTrebuli formebia dadgenili.

13. qalqebis cxovrebis donis dasadgenad aseve SeiZleba gaTvalsiwinebuli iqnes Semdegi kri-teriumebi: kvebis Rirebuleba, sacxovrebeli pirobebi, xmauris done, haeris sisufTave, sazoga-doebrivi usafrTxoeba da sxv.

§15.eTnomozaikadaglobalurieTnikurikrizisi

gaixsene:1. rasobrivi, eTnikuri, sqesobrivi, asakobrivi, lingvisturi da sxva niSnebiT.2. eTnosi aris adamianTa istoriulad Camoyalibebuli met-naklebad didi Tu mcire jgufi,

SekavSirebuli Tavdapirveli teritoriis, enisa da kulturis erTobis safuZvelze; dedamiwis mosaxleobis eTnikuri struqtura Zalze mravalferovania: daaxloebiT 3-4 aTass eTnos gamoyofen.

davaleba:1. xorvatia, serbeTi, bosnia-hercogovina, makedonia, slovenia, montenegro.

76

2. erTerovani qveynebia: Ggermania, safrangeTi, espaneTi; orerovani – belgia, mravalerovani – ruseTi.

3. eTnikuri krizisis gamomwvevi ZiriTadi mizezebia: eTnosebis swrafva TviTgamorkvevisaken, ekonomikuri brZola teritoriebisa da bunebrivi resursebisaTvis, aramarTvadi demografiuli ganviTareba ̀ mesame samyaros~ qveynebSi, erebis ̀ dabereba~ ganviTarebul qveynebSi, asimilaciuri procesebi da eTnoumciresobebis depopulacia, ekologiuri da religiuri faqtorebi.

4. ebraelebisa da arabebis, Turqeb-qurTebis problema; berZnebisa da Turqebis –kviprosSi.5. gvari sisxliT naTesavTa jgufia, romlis wevrebi TavianT warmomavlobas dedis an mamis

mxridan saerTo winapars (realurs an miTiurs) ukavSirebdnen da saerTo saxelwodeba hqondaT. gvari warmoiSva pirvelyofil adamianTa jogidan qveda da zeda paleoliTis mijnaze. egzogamiis wesis Tanaxmad, gvars ar SeeZlo damoukidebeli arseboba da tomSi iyo gaerTianebuli.

tomi winaklasobrivi sazogadoebis eTnikuri da socialuri erTianobis tipia, romelsac axa-siaTebs wevrTa sisxliT naTesaobiTi kavSiri. iyofa gvarad da fratriadad. aqvs saerTo satomo teritoria, ena (dialeqti), tomobrivi TviTSegneba da endogamia, ganviTarebul gvarovnul wyobilebaSi – sakuTari mmarTveloba, romelsac saTaveSi udgas satomo samxedro da samoqalaqo sabWo. toms aqvs Tavisi kulti da satomo dResaswaulebi.

xalxi (xalxovneba) – eTnosocialuri erTobis forma, tomis ganviTarebis Semdgomi stadia, sadac sisxliT naTesaur erTobas cvlis teritoriuli erToba da damaxasiaTebelia enis, kultu-ris da sameurneo wyobis erToba, klasobrivi da socialuri diferenciacia. msoflios eTnosebis mniSvnelovani nawili amJamadac xalxovnebis donezea.

eTnosi aris adamianTa istoriulad aRmocenebuli da Camoyalibebuli myari erToba, warmodge-nili tomis, xalxis, eris saxiT. misi gaCenis aucilebeli pirobebia: teritoria, ena da fsiqikuri wyobis erTianoba, xolo damaxasiaTebel Tvisebebad miiCneva:

supereTnosi – saerTo warmoSobis monaTesave eTnosTa jgufi, romelsac SenarCunebuli aqvs saerTo TviTSegneba da saerTo zeeTnikuri saxelwodeba ( mag., slavebi, arabebi d sxv);

subeTnosi – eTnosis SigniT gamokveTili eTnikuri individualobis mqone erTobebi, romlis wevrebsac gacnobierebuli aqvT eTnikuri TviTmyofadoba, TavisTavadoba eTnosis farglebSi da aqvT sakuTari TviTsaxelwodeba (mag., megrelebi da svanebi qarTuli eTnosis SigniT).

eri aris adamianTa istoriulad Camoyalibebuli, myari erTianoba saerTo teritoriiT, eniT, ekonomikuri TanacxovrebiTa da kulturul-fsiqologiuri (nacionaluri xasiaTi, TviTcno-biereba, interesebi da yofa) niSnebiT.

eTnikuri (erovnuli) umciresoba – saxelmsifos mosaxleobis garkveuli jgufi, romelsac qveynis mosaxleobis umravlesobisgan gansxvavebuli eTnikuri TviTSegneba da TviTidentifikacia gaaCnia da rogorc wesi, es gansxvaveba emyareba gansxvavebul enas, religias, kulturas, rasas an sxva faqtors.

6. saqarTveloSi mcxovrebi EeTnikuri umciresobebia:

77

7. kavkasiis uZveles mosaxleobaSi ZiriTadad gamoiyofa ori, erTmaneTisagan gansxvavebuli, rasobrivi tipi. erTi, romelsac xmelTaSuazRvispirul rasas akuTvneben, moicavs imierkavkasiis zogierT dablob raionsac (mag., yubanis regioni). mas axasiaTebs viwro da grZeli Tavi, Zalze viwro, maRali da mkveTrad profilirebuli saxe, daxvewili yvrimali, viwro da mkveTrad gamoxatuli cx-viri, gluvi reliefi da sxva. mis Tanadroulad CrdiloeT kavkasiis dablob regionebSi gavrcele-buli iyo mkveTrad gansxvavebuli tipic, romelsac axasiaTebda zomieri sigrZisa da siganis Tavi, farTo da naklebprofilirebuli saxe, zomierad gamoxatuli yvrimali da sxva.

kavkasiis Tanamedrove mosaxleobis anTropologiur SemadgenlobaSi ZiriTadad gamoyofen sam did rasobriv tips. kavkasiis Crdilo-dasavleT teritoriaze gavrcelebulia adiRuri anTropologiuri tipi, romlisganac muqi pigmentaciiTa da zogierTi sxva niSniT gansxvavdeba kavkasiis kaspiispireTSi gavrcelebuli dasavlur-kaspiuri tipi. igi gvxvdeba azerbaijanelebsa da daRestnelebSi. am tipis analogiuri formebi SeiniSneba Sua aziis, avRaneTisa da CrdiloeT indoeTis evropeidul mosaxleobaSi. aq igi cnobilia indoxmelTaSuazRvispiruli rasis indo-pamiruli ganStoebis saxeliT. mesamea centralur kavkasiaSi mcxovrebi winaaziuri tipi, romelsac axasiaTebs mkveTrad braqikefaluri Tavi, sakmaod farTo, magram mkveTrad profilirebuli saxe, viwro, maRali da mkveTrad gamoxatuli cxviri, uxvad ganviTarebuli Tmovani safarveli da sxva. es tipi gavrcelebulia Tanamedrove qarTvelebSi, somxebSi, dasavleT azerbaijanelebsa da daRestnelebSi, kavkasiis mTielTa jgufebSi da sxva. misi analogiebi wina aziis Tanamedrove mosaxleobaSi gvxvdeba. kavkasiis Tanamedrove mosaxleobaSi sakmaod garkveviTaa gamoxatuli lokaluri qvetipebi, romlebic met-naklebad gansxvavdeba erTmaneTisagan.

kavkasiaSi cxovrobs 50-ze meti erovnebis xalxi, romlebic laparakoben iberiul-kavkasiur (kavkasiur), indoevropul da altaur enobriv ojaxTa enebze.

iberiul-kavkasiur enaTa ojaxSi Sedis qarTvelur, afxazur-adiRur, naxur da daRestnur enaTa jgufebi. iberiul-kavkasiur enaTa ojaxis yvelaze mravalricxovani xalxia qarTvelebi. isini cxovroben kavkasionis Sua nawilis samxreT kalTaze. am ojaxis enebze molaparake yvela sxva xalxi, afxazebis garda, gansaxlebulia kavkasionis CrdiloeT kalTaze.

* afxazur-adiRur jgufSi Sedian warmoSobiT monaTasave adiReelebi (adiRe da krasnodaris mxaris mezobeli raionebi), Cerqezebi (yaraCai-CerqezeTi) da yabardoelebi (yabardo-balyareTis

78

dablobi nawili da CrdiloeTi oseTis mozdokis raioni), agreTve afxazebi (afxazeTi da aWara) da abazebi (yaraCai-CerqezeTis CrdiloeTi nawili).

* naxur jgufSi Sedian CaCnebi (CeCneT-inguSeTis aRmosavleTi da centraluri raionebi da daRestnis xasaviurTis raioni) da inguSebi (CeCneT-inguSeTis dasavleTi raionebi da misi momij-nave CrdiloeT oseTis raionebi), enobrivad amave jgufs ukavSirdebian bacbebi anu wova-TuSebi (saqarT velo, axmetis raioni), Tumca kulturul-istoriulad, religiurad, yofiTa da sxva ZiriTadi niSnebis mixedviT, isini qarTveli eris ganuyofel nawils warmoadgenen.

* daRestnel xalxTa didi umravlesoba Sedis daRestnur jgufSi, romelic Sedgeba 4 qve-jgufisagan: xunZuri, darguuli, lakuri da lezgiuri. xunZur qvejgufSi (mTiani daRestani da azerbaijanis CrdiloeT-dasavleTi raionebi) xunZebis garda Sedian maTTan TiTqmis Serwymuli mcirericxovani andiur-didouri (cezuri) xalxebi (andielebi, boTlixelebi, RoRoberielebi, Wamalalebi, kvandelebi, tindielebi, yaradaRelebi, axvaxelebi, cezebi, hinuxebi, xvarSielebi, beJitelebi, hunzibelebi), agreTve arCibelebi.

* darguul qvejgufSi (Sua daRestnis mTiani da mTispira raionebi) darguelTa garda xaida-yelebi, kubaCelebi da lakebi cxovroben centralur daRestnis mTebSi. lezgiur qvejgufSi Sedian lezgebi (daRestnis aRmosavleTi da azerbaijanis CrdiloeTi raionebi), Tabasaranelebi (samxreT-aRmosavleT daRestani, derbentis dasavleTiT), aRulebi (daRestnis samxreT-aRmosavleTis maRalmTiani nawili), ruTulelebi (samxreT daRestani, mdinare samuris zemo dineba), waxebi (ru-Tulelebis dasavleTiT), maTve ganekuTvnebian CrdiloeTi azerbaijanis mcirericxovani xalxebi: udiebi, buduxebi, kriwebi da xinaluRebi.

kavkasiaSi mcxovreb xalxTagan indoevropul enaTa ojaxSi Sedian rusebi, ukrainelebi, somxebi da iranis jgufis xalxebi. rusebi cxovroben stavropolisa da krasnodaris mxareebSi, agreTve kavkasiis yvela mokavSire respublikaSi; ukrainelebi — krasnodaris mxareSi. CrdiloeT kavkasiis rusi da ukraineli mosaxleobis mniSvnelovan nawils Seadgenen yubanisa da Tergis kazakebi.

indoevropuli ojaxis calkeuli jgufia somxebi. isini Seadgenen somxeTis ZiriTad mosaxleo-bas, cxovroben agreTve mTian yarabaRSi, saqarTveloSi (umTavresad axalcixisa da axalqalaqis raionebSi) kavkasiis qalaqebSi. amave ojaxis iranulenovan jgufs ganekuTvnebian osebi (CrdiloeTi da samxreTi oseTi), qurTebi (somxeTi, saqarTvelo, azerbaijani), TaTebi (azerbaijanis Crdilo-aRmosavleTi da daRestnis samxreTi nawili), Tatur enaze molaparake mTis ebraelebi (daRestani da azerbaijani), TaliSebi (azerbaijanis samxreT-aRmosavleTi nawili).

* alTauri ojaxis Turquli jgufis enebze laparakoben azerbaijanelebi (azerbaijani da saqarT velos, somxeTis, daRestnis mosazRvre raionebi); erTmaneTTan axlomonaTesave yaraCaelebi (yaraCai-CerqezeTis mTiani samxreT raionebi) da balyarebi (yabardo-balyareTis samxreT da samxreT-dasavleTi raionebi), yumuxebi (daRestnis dablobi nawili, mcire raodenobiT — CeCneT-inguSeTisa da CrdiloeT oseTSi), noRaelebi (stavropolis mxare da daRestani), TaTrebi (azerbai-janis qalaqebi), kavkasiis Turqmenebi (stavropolis mxaris aRmosavleTi da CrdiloeTi raionebi).

kavkasiaSi mcire jgufebad cxovroben berZnebi, asurelebi, moldovelebi, estonelebi, mordvelebi, koreelebi, boSebi. kavkasiis morwmune mosaxleobis umravlesoba qristianobas aRi-arebs. marTlmadideblebi arian: rusebi, ukrainelebi, osebis ZiriTadi nawili, qarTvelebisa da afxazebis umravlesoba, mozdokis yarabdoelebi; monofizitebi – somxebi. danarCeni xalxebis didi nawili muslimebi iyvnen, m. S. lekebis mcire nawili – Siitebi; sxvebi da nawilobriv afxazebi, osebi da qarTvelebi (aWarelebi da ingiloebi) – sunitebi. qarTveli da mTieli ebraelebi aRiarebdnen iudaizms.

enobrivi klasifikaciis Sesabamisad kavkasieli xalxebi Semdeg jgufebad iyofian:kavkasiuri ojaxis xalxebi: qarTveluri jgufi: qarTvelebi (saqarTveloSi: daaxl. 4.000.000;

saerTo raodenoba: 7.200.000), afxazur-adiReuri ojaxi: afxazebi (95.000), abazinebi (31.000), yabar-doelebi (304.000), Cerqezebi (50.000), adiReelebi (115.000)., naxuri jgufi: CeCnebi (840.000), inguSebi (200.000), daRestnuri jgufi: avarelebi (540.000), lekebi (430.000), lakebi (110.000), darguelebi (32.000).

alTauri ojaxis xalxebi: Turquli jgufi: azerbaijanelebi (5.800.000), yumuxebi (255.000), yara-Caelebi (140.000), balyarelebi (69.000); monRoluri jgufi: yalmuxebi (218.000)

indoevropuli ojaxis xalxebi: slavuri jgufi: rusebi (8.100.000), ukrainelebi (350.000). bevri

79

maTgani Tavs kazakebad miiCnevs. berZnuli jgufi: berZnebi (120.000); iranuli jgufi: osebi (570.000), qurTebi (230.000); somxuri jgufi: somxebi (4.300.000).

afraziuli ojaxis xalxebi: semituri jgufi: ebraelebi (30.000), asurelebi (11.000)miuxedavad eTnikuri, religiuri da enobrivi sxvaobisa, kavkasielebs erTmaneTTan mWidrod

akavSirebs politikuri da ekonomikuri interesebi, agreTve saerTo istoriuli bedi, kulturebisa da tradiciebis msgavseba.

§16.kulturisglobalizacia

1. 750-2000 – aSS, norvegia, fineTi; 40-750 – germania, safrangeTi, avstralia, Sveicaria; 4-40 – ruseTi, brazilia, samxreT afrikis respublika, TurqeTi; 0-40 – CineTi, indoeTi, bolivia, ekva-dori, alJiri, maroko, saudis arabeTi da sxv.

internetis qselSi maRali CarTulobiT gamoirCeva ganviTarebuli da zogierTi ganviTarebadi, ZiriTadad, axali industriuli qveynebi, xolo SeadrebiT dabali CarTulobiT umetesad ganvi-Tarebadi qveynebi.

2. 1940-1969 w.w. – aSS, kanada; 1970-1974 w.w. – SvedeTi, iaponia, safrangeTi, germania, gaer-Tianebuli samefo; 1975-1979 w.w. – brazilia, irlandia, Sveicaria; 1980-1984 w.w. – espaneTi, fineTi, norvegia; 1985- 1989 w.w. – meqsika, argentina, venesuela, TurqeTi; 1990-1994 w.w. – ruseTi, CineTi, saudis arabeTi, egvipte, poloneTi, saberZneTi; 1995-1999 w.w. – kolumbia, peru, ukraina, saqarT-velo, indoeTi, samxreT afrikis respublika, paragvai; 2000 wlidan dRemde – serbeTi, safrangeTis gviana. makdonaldsis restornebis ricxvi yoveli 5-wliani intervalis Semdeg matulobs da misi geografiac farTovdeba.

3. erovnuli TviTmyofadoba aris is, ris dakargvis uflebac arc erT qarTvels ar aqvs.4. bunebrivi garemo did gavlenas axdens saukuneTa ganmavlobaSi mcxovrebi xalxis mentalitet-

ze, kulturis Taviseburebebze, tradiciebze, folklorze. aRniSnuli Sexedulebis damtkiceba advilad SesaZlebelia bunebrivi garemosa da masSi mcxovrebi xalxis kulturis TaviseburebaTa ganxilvis Sedegad. cnobili qarTveli filosofosi zurab kakabaZe wers: ,,buneba ramdenadme sxvadasxvagvaria saqarTvelos farglebs SigniT, amis Sesabamisad, ramdenadme sxvadasxvagvaria simRerebi saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi. roca kaxeTSi CaxCaxa mziT ganaTebulsa da mkveTrad gamokveTils, cisaken amayad mzirals, mxrebmaRalsa da Zvalmagar kavkasionis mTebs Sevyureb, ase mgonia, kaxur mravalJamiers vismen, xolo imereTSi ,,dabindul qliavisferi~ mTebis xilvisas ramdenadme sxvadasxvagvari melodia momesmis – naklebad mkveTri da `CaxCaxa~, nakleb SemarTu-li, rixiani da omaxiani, ufro rbili, niuansobrivi, naxevar tonebSi naTqvami, liriuli…, erTob sagrZnobi da xelSeuxebelia guruli landSaftisa da simRerebis urTierTSesabamisoba: mwvaned aqoCril, xuWuWa mTebsa da gorakebze mkvircxlad `morbenali~, mixveul-moxveuli bilikebi da nakadulebi SesaniSnav vizualur fons qmnian krimanWuliani simRerebisaTvis. igive SeiZleba iTqvas kaxur `mravalJamierze~, rac gaSlili alaznis velisa da amayad aRmarTuli kavkasionis mTebis wiaRSi SeiZleba dabadebuliyo. megrul-kolxuri nazi simRerebi subtropikuli rbili bunebis wiaRSi aRmocendnen.

bunebrivi landSaftebisa da folkloris, xelovnebis urTierTmimarTebis sakiTxi aseve mt-kicdeba svanuri ̀ lileos~, imeruli ̀ sapovnelasa~ da sxva SemTxvevebSic. saboloo jamSi TiToeuli simRera erTi mTliani qarTuli kulturis Semadgeneli nawilia bunebisa da mis wiaRSi saukuneTa manZilze mcxovrebi xalxisa. eris fsiqologiaze, kulturaze gavlenas axdens bunebrivi garemo.’’

5. sakmarisia mimovixedoT, raTa davrwmundeT imaSi, Tu ramdenad didia saqarTveloze glo-balizaciisa da kulturuli imperializmis gavlena. Cvens garSemo yvelafers globalizaciis kvali amCnevia: diliT adgomisTanave kbilebs ixexaven Colgate-is kbilis pastiT, svamen Nescafé-s yavas, icvamen Nike-s sportul fexsacmelebs, miiCqarian makdonaldsSi, raTa miirTvan bigmaki da Cizburgeri, sicxes koka-kolaTi da pepsiTi ebrZvian, bavSvebi Superman-s, Spider-Man-s da Batman-s baZaven, patara gogonebi barbebiT TamaSoben, „hari poter“s kiTxuloben, kinoTeatrebSi uyureben holivudur melodramas popkornis TanxlebiT, rTaven kompiuters da interenetSi informacias inglisur enaze naxuloben, skaipis Tu socialuri qselebis meSveobiT ukavSirdebian Soreul qveynebSi myof adamianebs, CNN-s uyureben, usmenen reps da dasavlur popmusikas, Tineijerebi

80

cekvaven breiqdanss, sadRac ewevian Marlboro-s, qalebi kiTxulben Cosmopolitan-s, diasaxlisi ketCupis laqas aSorebs levisis jinss „arielis~ sarecxi fxvniliT, ok-Ti gamoxataven Tanxmobas, tirian laTinoamerikul teleserialebze.…

§17.janmrTelobisproblema

1. erT eqimsa da sawolebze mosaxleobis raodenobis mixedviT, aseTi maCveneblebia: 500 kacze naklebi: aSS, evropis qveynebis umetesoba, avstralia, argentina; 500-1000 kaci kanada, ruseTi, laTinuri amerikis qveynebi; 10 000-20 000 kaci – aziis qveynebis didi nawili, 20 000 kacze meti afrikis qveynebis umetesoba; es maCvenebeli damokidebulia qveynebis socialur-ekonomikuri ganviTarebis doneze.

2. bavSvTa sikvdilianoba maRalia: avRaneTi, angola, siera-leone; somali, Cadi; bavSvTa sikvdilianoba dabalia: aSS, kanada, avstralia, iaponia, samxreT korea da evropis yvela qveyana. bavSvTa mokvdaobis maCvenebeli damokidebulia qveynebis ganviTarebis doneze: ganviTarebul qveynebSi – dabalia, xolo ganviTarebad qveynebSi – maRali.

3. tropikul sartyelSi ganviTarebadi qveynebi mdebareoben, sadac jandacvis done sakmaod dabalia da amitom infeqciuri daavadebebi farTod aris gavrcelebuli.

4. klimati, wylis resursebis deficiti.5. malariis gavrcelebis arealebia: tropikul ganedebSi mdebare afrikis, laTinuri maerikisa

da aziis qveynebi. malariis gamomwvevi ZiriTadi faqtorebia bunebrivi, konkretulad ki klimaturi pirobebi da daavadebis sawinaaRmdego RoniZiebaTa gatarebis dabali done.

6. a) SidsiT daavadebulTa xvedriTi wili maRalia: samxreT afrikis respublika, namibia, zambia, zimbabve. aseve tanzania, mozambiki, centraluri afrikis respublika, gaboni, kongo; es maCvenebeli yvelaze dabalia: egvipte, monRoleTi, TurqmeneTi, iordania, iaponia, samxreT korea, CrdileoT korea, filipinebi, Sri-lanka.

b) saqarTveloSi es maCvenebeli 0.1-0.5 %-ia. 7. Savi sikvdili dReisaTvis cnobilia, rogorc Savi Wiri. es saSineli daavadeba evropas swrafad

moedo da didi gangaSis mizezi gaxda. misTvis damaxasiaTebeli simptomebi iyo: Tavis tkivili, oflianoba, kankali, Zlieri cieb-cxeleba. magram mTavari damaxasiaTebeli niSani, romliTac Savi WiriT daavadebulebi gamoirCeodnen sxva avadmyofebisagan, iyo Cirqiani wylulebi, e.w. „bubonebi“. buboni Cndeboda iRliis, kisris da barZayis midamoebSi. Tavdapirvelad gamonayari vardisferi Seferilobis iyo, Semdeg mewamuli feris xdeboda, bolos ki Savdeboda. e.w. „Savma sikvdilma“ ram-denime weliwadSi evropis mosaxleobis meoTxedi gaanadgura. im droisaTvis yvela darwmunebuli iyo, rom dgeba samyaros dasasruli.

rogorc cnobilia, centralur aziaSi Wiri 1330 wels gaCnda. aqedan gavrcelda aRmosavleTiT — CineTsa da indoeTSi da dasavleTiT — afrikaSi, ris Semdegac evropas miuaxlovda.

Savi Wiris pirveli SemTxveva evropaSi 1347 wlis oqtomberSi dafiqsirda. 12 italiuri gemi Sav zRvaSi mogzaurobidan brundeboda da da siciliis port mesinaSi Semovida. Tormetive gemis ekipaJi da mgzavrebi gembanzeve daixocnen. TiToeul gemze TiTqos imdenive raodenobis virTxa iyo, ramdenic mgzavri. Savi virTxa daavadebebis yvelaze swrafi gadamtania. Savi Wiris mikrobi virTxas rwyilis saSualebiT gadaecemoda. TiTqmis yoveli gaCerebisas, gemebs ematebodnen axali virTxebi axali mikrobebiT. Wiri inficirebul virTxas klavda. daxocili virTxis rwyilebi axla ukve adamianebze gadadiodnen da agrZelebdnen maT dainficirebas.

rodesac gemebi mesinas ports moadgnen, is virTxebi, romlebic jer kidev cocxlebi iyvnen, napirze gadavidnen da Tan gaiyoles infeqciis gadamtani rwyilebi. evropuli portebis talaxi da sibinZure xels uwyobda virTxebisa da rwyilebis gamravlebas. sibinZure amravlebda virTxebs, xolo virTxebi — rwyilebs. rodesac inficirebuli virTxebi daixocnen, rwyilebi axla ukve mesinas mosaxleobas Seesivnen.

zogierTi regioni, maT Soris, skandinavia mTlianad ganadgurda. moispo norvegielTa dasaxle-bebi grenlandiaSi. avadmyofobas ewireboda yvela — Raribic da mdidaric, axalgazrdac da moxu-cic. xSiri sikvdilianoba SeimCneoda mRvdelTmsaxurebs Soris, radgan isini did dros atarebdnen

81

avadmyofebTan. iyo iseTi regionebic, romlebmac advilad daaRwies Tavi epidemias, magaliTad, milanis Semogareni italiaSi.

sanam epidemiis realuri gamomwvevi mizezebi ucnobi iyo, kacobrioba uZluri aRmoCnda mis wi-naSe. eqimebma uamravi wamlis saxeoba gamoscades. erT-erTi Sedgeboda 10-wliani badagis, wvrilad daWrili gvelebis, Rvinisa da damatebiTi 60 ingredientisagan. magram yvelaferi es, ra Tqma unda, gaumarTlebeli iyo. erT-erTi yvelaze gansakuTrebuli aspeqti am daavadebisa iyo misi araprog-nozirebadi xasiaTi. Tu erT qalaqSi Wiri mosaxleobis molod erT meaTeds iwiravda, meore qalaqi naxevrad nadgurdeboda. axla ukve cnobilia, rom im periodisaTvis erTdroulad Savi Wiris sami sxvadasxva tipi mZvinvarebda. yvelaze gavrcelebuli iyo e.w. „bubonuri“ Wiri, metad sasikvdilo ki — misi ori Tanasaxeoba. im SemTxvevaSi, Tu Wiris baqteria adamianis filtvebs aRwevda, viTarde-boda e.w. pnevmoniuri Wiri. avadmyofebi xvelebisa da daceminebis gziT mikrobebs avrcelebdnen haerSi, rac safrTxeSi agdebda garSemomyofT. amgvarad pnevmoniuri Wiri advilad vrceldeboda da uswrafes sikvdils iwvevda.

Wiris mesame tipiT inficirdebodnen is avadmyofebi, romelTa SemTxvevaSi, rwyilis nakbenis Semdeg Wiris mikrobi pirdapir sisxlSi gadadioda. aseTi gziT inficirebuli avadmyofi ramden-ime saaTSi kvdeboda. xSir SemTxvevaSi msxverpli iZinebda TiTqosda janmrTeli, diliT ki aRar iRviZebda.

amgvarad „Savi sikvdilis“ gavrceleba da milionobiT adamianis ganadgurebis mizezi gaxda Cveulebrivi virTxa, romelic inficirebuli rwyilis matarebeli aRmoCnda.

1351 wlisaTvis „Savi sikvdilis“ epidemia dasrulda. Sua saukuneebis istoriuli wyaroebis mixedviT, msoflios mosaxleobis mesamedi amowyda. bevri Tanamedrove mkvlevari am ricxvs eTanx-meba. rac Seexeba evropas, misi mosaxleobis meoTxedi mainc daixoca.

„Savi sikvdilis“ periodi dasrulda, magram daavadeba mainc arsebobda. igi regularulad iCenda Tavs XV saukunis bolomde. yvelaze sagulisxmoa 1361 wlisa da 1369 wlis epidemiebi. amis Semdeg epidemiaTa Soris periodebi metad xangrZlivi iyo.

Savi Wiri dResac arsebobs. XIX saukunis bolos igi ganmeorda aziaSi, sadac mxolod indoeTSi eqvsi milioni adamiani imsxverpla. 1995 wels indoeTSi isev dafiqsirda Savi Wiris SemTxvevebi.

8. simsuqnisa da SimSilis gamomwvevi mizezebi arasrulfasovani kveba da sakvebi produqtebis ukmarisoba an piriqiT, gadaWarbebuli moxmarebaa.

9. geohigiena – mecniereba, romelic swavlobs gaografiuli garemos zemoqmedebas adamianis or-ganizmze da janmrTelobis dacvis uzrunvelyofis praqtikul RonisZiebaTa gaografias. paTolo-giebis geografia – sxvadasxva paTologiebis (avadmyofuri gadaxra normisgan, aranormaluroba) geografiuli gavrceleba. epidemioloogis geografia – epidemiaTa warmoSobisa da ganviTarebis da maTTan brZolis saSualebaTa geografiuli gavrceleba; ekologiuri fiziologia – mecniereba, romelic cocxali organizmebisa da misi nawilebis sasicocxlo funqciebs, moqmedebas Seiswav-lis da organizmSi mimdinare sasicocxlo procesebs garemoSi arsebul ekologiuri pirobebs ukavSirebs. ekotoqsikologia – mecniereba, romelic swavlobs Sxamebis Tvisebebs, maT moqmedebas organizmze da maTi ganeitralebisa da maTgan Tavis dacvis saSualebebs.

§18.SromiTimigraciadafuladigzavnilebi

gaixsene:1. migracia adamianis gadaadgileba an gadasaxlebaa sxvadasxva vadiT (ramdenime saaTidan si-

cocxlis bolomde), romelic statistikurad aRricxvadi sazRvrebis (ZiriTadad qalaqis, qveynis da sxva administraciuli sazRvrebis) gadakveTaSi gamoixateba. ganasxvaveben: mudmiv migracias, romelic dakavSirebulia sacxovrebeli adgilis samudamod SecvlasTan; droebiT migracias, rodesac gadasaxleba xdeba sakmaod xangrZlivi droiT; sezonur, qanqarisebur, Sida, gare, iZule-biT da sxva saxis migraciebs.

2. migraciis gamomwvevi mizezebi: ekonomikuri, politikuri, ekologiuri, socialuri da sxv.

82

davaleba:1. a) germaniasa da did britaneTSi – 2 mln-s, safrangeTSi – 1.5 mln-s. b) gaerTianebul samefoSi

– samxreT aziis da vestindoeTis qveynebidan, germaniaSi – espaneTidan, saberZneTidan da yofili iugoslaviis qveynebidan; safrangeTSi – espaneTidan da italiidan.

2. ̀ tvinebis gadineba~ ineteleqtualuri migrantebis zrdas iwvevs mimReb qveynebSi, rac dadebi-Tad aisaxeba am qveynebis samecniero-teqnikur kadrebze, aseve saganmanaTleblo, samedicino da sxva sferoebze.

3. migraciis saldo dadebiTia: aSS, kanada, ruseTi, avstralia, dasavleT evropis qveynebi; uaryofiTia: brazilia, meqsika, aRmosavleT evropis qveynebi, indoeTi; stabiluri: argentina, Cile, TurqeTi.

4. a) saerTaSoriso SromiTi migraciebis ZiriTadi mimarTulebebia: aRmosavleT veropis, aR-mosavleT da samxreT-aRmosavleT aziis, samxreT da centraluri amerikis qveynebidan aSS-sa da kanadaSi; indoeTidan da pakistanidan dasavleT evropaSi;

b) indoeTi, pakistani, saberZneTi, portugalia – 3 mlrd aSS dolarze meti,.

§19.ekonomikuriglobalizacia

gaixsene:msoflios meuneoba msoflios qveynebis meuneobaTa erTobliobaa.

davaleba:1. a) maRalia: CineTi, indoeTi; dabalia: ukaraina, meqsika, TurqeTi. b) ekonomikuri zrda saqarTveloSi -4-dan -6%-mdea. 2. konkurentunarianobis maRali reitingi aqvT: aSS, kanada, CineTi, avstralia, iaponia, saudis

arabeTi, norvegia, SvedeTi, espaneTi, safrangeTi, germania, gaerTianebuli samefo da sxv; dabali reitingi: monRoleTi, madagaskari, bolivia, mozambiki da sxv. b) saqarTveloSi es maCvenebeli saSualoa.

3. umetesad ar emTxveva;4. a) pakistani da bangladeSi; b) avstralia da safrangeTi; g) aSS da kanada; e) qveyanaSi rac ufro

maRalia socialur-ekonomikuri ganviTarebis done, miT ufro metia 1 sul mosaxleze wliuri savaWro moculoba weliwadSi; v) 750-dan 1499 aSS dolari.

5. 2010 wels saerTaSoriso vaWrobis struqturaSi wamyvani poziciebi daikava mza produqciam da manqana-danadgarebma, samagierod, Semcirda sasoflo-sameuneo nedleulis, sawvavisa da naxevar-fabrikatebis wili, maSin roca 1960 wels yvela am produqciaze TiTqmis Tanabari wili modioda. saerTaSoriso savaWro struqturis Secvla msoflio bazarze mza produqciaze sul ufro da ufro mzardi moTxovnilebiTaa gamowveuli.

6. a) aSS, kanada, brazilia, CineTi, avstralia, iaponia, irlandia, espaneTi, da sxv; b) argentina, meqsika, yazaxeTi, indoeTi, sar-i da sxv; g) ukraina, irani, TurqmeneTi, kenia, kongos demokratiuli respublika; d) monRoleTi, avRaneTi, venesuela; e) saqarTveloSi inflaciis maCvenebeli 0-2%-mdea.

7. a) kanada, avstralia, irlandia; b) aSS, SvedeTi, islandia; g) espaneTi, TurqeTi, saudis arabeTi; d) ruseTi, brazilia, argentina; e) ukraina, belorusi, venesuela.

§20.msofliosfinansurinakadebidacentrebi

1. sazogadoebrivi finansebia saxelmwifo da municipaluri finansebi, romelTa saSualebiTac xdeba sazogadoebrivi saWiroebebis dafinanseba. kerZo finansebs Seadgens piradi da saojaxo fi-nansebi, asvev mcire biznesis, korporaciuli da arakomerciuli organizaciebis finansebi. kerZo finansebis mTavari amocanaa Semosavlebis miReba da saqmianobis warmarTva am Semosavlis misaRebad. amasTan, mimarTulia mogebaze, romelic, Tavis mxriv, ixarjeba misi mflobelis gankargviT.

2. finansuri centrebi udides rols asruleben ekonomikuri globalizaciis procesSi. isini

83

marTaven msoflio finansur nakadebs, axorcieleben ra saerTaSoriso savaluto, sakredito da finansur operaciebs, fasiani qaRaldebis da oqros garigebebs.

3. msoflios yvela ekonomikur reitingSi singapuri tradiciulad sameulSi Sedis – aq yvelaze advilia biznes-saqmianoba, aris TiTqmis yvelaze dabali gadasaxadebi da xelsayreli sainvesti-cio klimati.

aziis es ̀ vefxvi~ erT sul mosaxleze mTliani Sida produqtiT erT-erTi mowinavea msoflioSi, qveyanaSi, romelic mxolod 707 kvadratul kilometrze mdebareobs da 5 milionamde adamiani cxovrobs, msoflios yvelaze ganviTarebul saxelmwifoTa Sorisaa da rac mTavaria, am qveyanam ekonomikis ganviTarebas mxolod bolo aTwleulebSi miaRwia. gasuli saukunis 60-ian wlebSi, rodesac singapurma ekonomikuri ganviTarebis liberaluri mimarTuleba airCia, mTliani Sida produqti erT sul mosaxleze mxolod 500 amerikuli dolari iyo. dRes ki es maCvenebeli 50 aTas dolaramdea da am mxriv es kunZulovani saxelmwifo liderebs Sorisaa msoflioSi.

jer kidev meore msoflios omis Semdeg qveyana mniSvnelovani ekonomikuri sirTuleebis winaSe idga. TiTqos Soreul 60-ian wlebSi, rodesac qveyanas haeriviT sWirdeboda investiciebi ekonomi-kis gasaviTareblad, singapuris mTavrobam adgilobrivi biznesis ganviTarebis xelSesawyobad Camoayaliba finansuri ganviTarebis instituti – singapuris ganviTarebis banki „dibiesi“. dRes es banki ukve kerZo, msxvili sainvesticio dawesebulebaa, romelic araerT qveyanaSia warmodgenili.

singapuris ekonomikis ori wamyvani dargi aris mrewveloba da safinanso biznesi. warmoebis seqtorSi liderobs eleqtronikis warmoeba, romelzec modis mrewvelobis 48 procenti, magram mTavroba prioritetulad miiCnevs agreTve bioteqnologiebis ganviTarebas da bolo wlebSi investirebas axorcielebs am dargSi. singapuri msoflioSi meoTxe adgilzea ucxouri valutiT vaWrobis mixedviT, londonis, niu-iorkis da tokios Semdeg.

singapuri miCneuli aris msoflioSi yvelaze keTilganwobil qveynad biznesis mimarT. bizne-sis keTebis siiolis maCvenebliT mas pirveli adgili uWiravs. singapurisTvis damaxasiaTebelia globalizaciis maRali done. globalizaciis zogierTi indeqsis mixedviT, is pirvel adgilsac ki ikavebs, miT umetes, ekonomikuri globalizaciis kuTxiT.

4. ofSoruli finansuri centrebia: iaponia, panama, omani, axali zelandia, filipinebsa karibis zRvis kunZulebi (kaimanis, bermudis, mcire antiliis) da sxv.

§21.cxovrebisdonedaxarisxi

gaixsene:a. mTliani Sida produqti (mSp) aseve erToblivi Sida produqti (eSp) aris erTi wlis ganmavlobaSi

qveynis sazRvrebSi warmoebuli mTliani saboloo produqciisa da momsaxurebis saerTo Rireb-uleba. mSp erovnuli Semosavlebisa da warmoebis zomis gamoTvlis erT-erTi meTodia. is SeiZleba gamoyenebul iqnas rogorc qveynis cxovrebis standartis erT-erTi indikatori, Tumca am meTods garkveuli naklovanebebic aqvs. ekonomikur formulebSi mSp-s xSirad aRniSnaven laTinuri Y-iT.

mTliani erovnuli produqti (mep) qveynis rezidentebis mier miwodebuli SromiTa da qonebiT erT weliwadSi warmoebuli produqciisa da momsaxurebis sabazro Rirebulebaa. mTliani Sida produqtisgan gansxvavebiT, romelic gansazRvravs warmoebas geografiuli mdebareobiT, mTliani erovnuli produqti iTvaliswinebs warmoebas sakuTrebis mixedviT.

2. cxovrebis done socialur-ekonomikuri kategoriaa; es aris konkretuli istoriuli cneba. cxovrebis donis qveS igulisxmeba mosaxleobis uzrunvelyofa materialuri, sulieri, socialuri dovlaTiTa da sacxovrebeli pirobebiT, anu igivea, rac moxmarebis miRweuli done da adamianTa moTxovnilebebis dakmayofilebis xarisxi. cxovrebis done damokidebulia mraval rTul da gansx-vavebul garemoebebze: ekonomikur, politikur, socialur, istoriul, erovnul Taviseburebebze, bunebriv pirobebze. maT Soris mTavar faqtorad SeiZleba CaiTvalos ekonomikuri pirobebi, anu mosaxleobis Semosavlebi, danaxarjebi, inflaciis tempi da a. S. mecnierTa ganmartebiT ̀ cxovrebis donis~ qveS igulisxmeba mosaxleobis uzrunvelyofa aucilebeli materialuri dovlaTiTa da momsaxurebiT. ZiriTadad, praqtikaSi gamoiyeneba mosaxleobis cxovrebis donis oTxi gageba: uzrunvelyofili done (keTildReoba), romlis pirobebSic SesaZlebelia adamianis yovelmxrivi

84

ganviTareba; normaluri done iTvaliswinebs racionalur moxmarebas mecnierulad dasabuTebuli normebis mixedviT da SesaZlebels xdis adamianis fizikuri da inteleqtualuri Zalebis aRd-genas; siRaribe, romlis pirobebSic SesaZlebelia mxolod Sromisunarianobis SenarCuneba. igi warmoadgens samuSao Zalis kvlavwarmoebis qveda zRvars; siRatake; masSi igulisxmeba saqonlis da momsaxurebis nakrebi, romelic saSualebas iZleva SenarCundes adamianis sicocxlis unarianoba. amrigad, cxovrebis done statistikuri mecnierebis umniSvnelovanesi kategoriaa. masze bevrad aris damokidebuli sazogadoebis ekonomikuri da socialuri ganviTarebis done.

3. ekologiuri nakvalevi adamianis zemoqmedebaa garemoze, romelic saSualebas gvaZlevs gamovTvaloT im mimdebare teritoriebis farTobi, romelic aucilebelia Cven mier moxmarebuli resursebis sawarmoeblad da narCnebis Sesanaxad. Eam sazomi erTeuliT SesaZlebelia ganvsazRvroT Tanafardoba Cvens moTxovnilebebsa da im ekologiuri resursebis moculobas Soris, romelic maragSi gvaqvs. es ki saSualebas gvaZlevs gavzomoT garemoze nebismieri adamianis, sawarmos, organizaciis, dasaxlebuli punqtis, qveynisa da mTlianad planetis mosaxleobis zemoqmedeba. Eekologiuri nakvalevi asaxavs ekologiuri resursebis xarjvas CvenTvis saWiro da aucilebeli sagnebis, kvebis produqtebis, energiisa da sxv. sawarmoeblad.

davaleba:1. mTliani Sida produqti (mSp) erT sul mosaxleze yvelaze realurad asaxavs qveynis social-

ekonomikur ganviTarebis dones da am qveynis mosaxleobis cxovrebis donesa da xarisxs. 2. a) qveynebi mSp-is saerTo maCvenebeliT. msoflios qveynebis pirveli aTeuli (trilioni dol-

ari, 2010 w): aSS – 14.6; CineTi – 5.8; iaponia – 5.4; germania – 3.3; safrangeTi – 2.5; didi britaneTi – 2.2; brazilia – 2.0; italia – 2.0; kanada – 1.5; indoeTi – 1.5

mSp qveynebis pirveli aTeuli erT sul mosaxleze gaangariSebiT (aTasi dolari, 2010 wels): luqsemburgi – 108,8; norvegia – 84, katari – 76,1; Sveicaria – 67,2; arabTa gaerTianebuli saemiroebi – 59,7; dania – 56,1; avstralia – 55,5; SvedeTi – 48,8; aSS – 47,2; niderlandebi – 47,1.

b) mniSvnelovani faqtori am qveynebis teritoriis sidide, mosaxleobis raodenoba. g) arc erTi; d) mSp-is 1 sul mosaxleze gaangariSebiT ZiriTadad farTobiTa da mosaxleobiT patara qveynebi lideroben.

3. adamianis ganviTarebis indeqsi (ingl. Human Development Index - (HDI)) — msoflios nebismieri qveynisTvis warmoadgens indikators misi ganviTarebisa da is aerTianebs am ganviTarebis iseT sazomebs, rogoricaa: sicocxlis saSualo xangrZlivoba; ganaTlebis done da mTliani Sida produq-ti erT sul mosaxleze gaangariSebiT. adamianis ganviTarebis indeqsi gaeros mier aRiarebulia adamianuri ganviTarebis gansazRvris standartul saSualebad.

4. adamianis ganviTarebis indeqsis mTavari daniSnulebaa gansazRvros qveynis adamianuri ganvi-Tarebis done, romelic aseve im jgufs gansazRvravs, romelsac es qveyana ganekuTvneba- ganviTa-rebul, ganviTarebad Tu dabalganviTarebul qveyanaTa jgufs. zogadad, „humanuri ganviTareba“ — esaa koncefcia, „gaerTianebuli erebis ganviTarebis programis“ (UNDP) mixedviT, exeba adamianTa SesaZleblobebis zrdis process, Semosavlebis zrdas, dasaqmebas, ganaTlebis miRebisTvis uke-Tesi pirobebis Seqmnas, jandacvas da a. S. adamianis ganviTarebis indeqsi adgens kriteriumebs da gviCvenebs, am kriteriumebis mixedviT, Tu ra safexurzea esa Tu is qveyana.

5.a) avstralia, kanada, italia; b) aSS, ruseTi, indoeTi; g) Cile, Bolivia, papua-axali gvinea; d) samxreT afrikis respublika, namibia, centraluri afrikis respublika.

6. maRali maCveneblebia: bolivia, kameruni; dabali – aSS, espaneTi, gaerTianebuli samefo. 7. ara, radgan mxolod saxelfaso anazRaureba ar asaxavs qveyanaSi arsebul cxovrebis donesa

da xarisxs.

§22.mdidrebidaRaribebidaCamorCenilobisproblema

1. afrikaSi (saharis samxreTiT mdebare qveynebSi) da aziaSi. am qveynebis ekonomikuri ganviTa-rebis dabalma donem.

2. a) aSS, kanada, avstralia, evropis qveynebi; b) argentina, brazilia, CineTi, alJiri; g) indoeTi,

85

uzbekeTi, nigeri; d) Cadi, madagaskari, mozambiki. 3. 1 000 000 000 000 + – aSS, espaneTi, safrangeTi, gaerTianebuli samefo; 500 000 000 000 – 1 000

000 000 000 – avstralia, kanada, SvedeTi; 200 000 000 - 500 000 000 000 – ruseTi, CineTi, brazilia; 100 000 000 – 200 000 000 000 – indoeTi, TurqeTi, poloneTi; 20 000 000 000 – 100 000 000 000 – yaza-xeTi, ukraina, alJiri; 1 000 000 000 - 20 000 000 000 – monRoleTi, irani, saqarTvelo;

4. a) surinami, gaiana, mavritania; b) CineTi, indoeTi, argentina; g) saqarTveloSi saerTaSoriso daxmareba 1 sul mosaxleze Seadgens 50-100 aSS dollars.

5. afrikisa da aziis ganviTarebadi qveynebi, mag; eTiopia, mozambiki, somali, avRaneTi, bangla-deSi, nikaragua da sxv.

6. ZiriTadad, siRaribeSi, masobriv SimSilobasa da wera-kiTxvis ucodinarobaSi.7. CamiTvlilTagan yvelaze mniSvnelovania kolonializmi da reformebis arasworad dagegmva

da gatarebaa.8. progresuli socialur-ekonomikuri gardaqmnebi, mecnierul-teqnikuri revoluciis miR-

wevaTa farTo danergva da gamoyeneba, msoflio vaWrobaSi diqtatisa da monopoliebis gauqmeba, nedleulis eqsportidan Semosavlebis stabilizacia, aseve, ganviTarebuli qveynebis mier sam-xedro miznebisaTvis gaweuli xarjebis Semcireba da misi mosaxleobis sakeTildReod gamoyeneba.

9. miuxedavad bunebrivi resursebis siuxvisa, afrika mraval mizezTa gamo msoflios uRaribes da yvelaze naklebganviTarebul kontinentad rCeba. gaeros humanuri ganviTarebis moxsenebis Tanaxmad 2003 wels yvelaze CamorCenili 25 qveyana afrikaSi iyo.

zogierT regionSi, gansakuTrebiT botsvanaSi da samxreT afrikaSi ekonomikuri zrda SeiniSneba. es ukanaskneli mdidaria bunebrivi resursebiT da oqrosa da almasebis msoflios wamyvani mwar-moebelia, aseve kargad Camoyalibebuli legaluri sistema aqvs. samxreT afrikas xeli miuwvdeba finansur kapitalTan, mraval bazrebTan, gamocdil muSaxelTan da pirveli klasis infrastruq-turasTan mTeli qveynis masStabiT.

bostvanas (aseve almasebis udidesi mwarmoebeli) biujetis meoTxedze meti mis dedaqalaq gaborones infrastruqturis gaumjobesebaze ixarjeba. zogierTi sxva afrikuli saxelmwifoc SedarebiT progress ganicdis, maT Soris, gana, kenia, kameruni da egvipte.

nigerias msoflioSi erT-erTi udidesi navTobis maragi aqvs, udidesi mosaxleoba afrikis qveynebs Soris, da erT-erTi yvelaze swrafad mzardi ekonomika msoflioSi.

bolo aTwleulSi afrikis ekonomikam SesamCnevi zrda daiwyo da saSualod 5%-s miaRwia wliu-rad. Tumca zogierT qveyanaSi zrda gacilebiT maRalia (saS. +10%), mag., angolaSi, sudansa da ekvatorul gvineaSi. samive maTganma bolo dros navTobis mopoveba daiwyo.

bolo periodSi afrikis qveynebSi swrafi tempebiT viTargeba momsaxurebis sfero, bevri qveyana did yuradRebas uTmobs turistuli industriis ganviTarebas. turizmidan Semosavali mniSvnelovani wyaro gaxda iseTi qveynebisTvis, rogorebicaa: egvipte, tunisi, senegali, uganda, komoris kunZulebi. turizmi aseve fexs idgams zimbabveSi, madagaskarSi.

teqnikuri TvalsazrisiT, afrikis industriis yvelaze ganviTarebuli dargi aris mopovebiTi mrewveloba. CrdiloeTsa da dasavleTSi moipoveben navTobs da gazs, aq mniSvnelovania ucxouri kapitalis roli.

miuxedavad imisa, rom SedarebiT swrafi tempebiT izrdeba kontinentis gadamamuSavebeli mrew-veloba, ekonomikaSi misi roli jerac mcirea. mrewvelobis es dargi ZiriTadad ganviTarebulia sar-Si, egvipteSi, alJirSi, nigeriaSi. ganviTarda Savi da feradi metalurgia, manqanaTmSenebloba, qimiuri mrewveloba. rac Seexeba soflis meurneobas, aq wamyvani dargia memcenareoba. saeqsporto kulturebidan aRsaniSnavia: kakao, yava, banani, Cai, araqisi. kakaos udidesi mwarmoeblebia gana da kot-d’ivuari. yava gavrcelebulia tropikul afrikaSi, gamoirCeva: kot-d’ivuari, eTiopia, uganda, angola. mecxoveleoba gamoirCeva dabalproduqtiulobiT. afrikaSi yvelaze nayofie-ria kontinentis aRmosavleTi mxare, sadac ZiriTadad mohyavT saeqsporto kulturebi. gvalvian adgilebSi umetesad ganviTarebulia sasaZovro mesaqonleoba. sanapiro raionebTan da tbebTan ganviTarebulia meTevzeoba.

10. aziis qveynebi ekonomikuri ganviTarebis doniT erTmaneTisgan mkveTrad gansxvavdebian. aq mdebareobs msoflios erT-erTi yvelaze ganviTarebuli qveyana iaponia, aseve sparseTis yuris navTobmompovebeli qveynebi, sadac ekonomika maRal donezea ganviTarebuli. magaliTad, arabeTis

86

gaerTianebul saamiroebs aqvs maRalindustriuli ekonomika, ramac gadaaqcia is erT-erT yvelaze ganviTarebul qveynad msoflioSi. qveynis ZiriTadi resursebi navTobi da gazia. saudis arabeTisa da kuveiTisgan gansxvavebiT, saamiroebSi gvian daiwyo navTobis mopoveba (1969 w). damoukideblobis gamocxadebis Semdeg qveynis xelisuflebam gamoisyida ucxouri navTobis koncernebis aqtivebi. 1981 wlisaTvis navTobidan miRebuli Semosavlebi 100-jer gaizarda. uzarmazari simdidre, romelsac qveyana iRebs navTobisgan, mTavrobas saSualebas aZlevs ganaxorcielos grandiozuli socialur-ekonomikuri programebi. qveyanaSi aris Tavisufali ekonomikuri zonebi, romlebic pirvelad dubais portis (jabal ‘ali) irgvliv daarsda 80-ian wlebSi. 90-ian wlebSi saamiroebi gadaiqca axlo aRmosavleTis msxvil safinanso centrad. qveyanaSi faqtobrivad ar aris inflacia.

soflis meurneobaSi dasaqmebulia mosaxleobis 5%. soflis meurneoba akmayofilebs kvebis produqtebze qveynis mosaxleobis moTxovnis mxolod meoTxeds. TevzWeridan miRebuli Semosavlebi 4-jer aRemateba soflis meurneobidan miRebul Semosavlebs. eqsporti: navTobi da navTobproduqte-bi, gazi, alumini. importi: mZime manqanaTmSeneblobis produqcia da satransporto aRWurviloba, sasoflo-sameurneo cxovelebi. savaWro partniorebi: tailandi, didi britaneTi, CineTi, germania, singapuri, aSS, iaponia, indoeTi, italia, irani (masze modis dubais biznesis 20-30%) da samxreT korea.

aziaSi qveynebis umravlesoba ki CamorCenelia da maTi ekonomika Zalian dabal donezea;

§23.sasursaTiproblema

1. a) azia-wynari okeanis regioni da afrikis qveynebi saharis samxreTiT. moSimSileTa maRali xvedriTi wilia: eTiopiaSi, angolaSi, madagaskarze, zambiaSi, mozambikSi, bostvanaSi. b) am qvey-nebis ekonomikuri ganviTarebis dabalma donem, politikurma arastabilurobam. g) planetis mosaxleobis zrdasTan erTad SesaZlebelia gamwvavdes sasursaTo problema da gafarTovdes `SimSilis geografia~.

2. xmelTaSuazRvispireTis qveynebis.3. a) kvebis produqtebis moxmareba maRalia: aSS; kanada, avstralia; evropis qveynebi; saSualoa:

saudis arabeTi, irani, CineTi: dabalia: peru, Cadi, somali, monRoleTi; b) gansxvavebas am qveynebis ekonomikuri ganviTarebis done ganapirobebs.

4. SesaZlebelia, Tumca srulfasovani kvebisaTvis aseve aucilebelia cxoveluri warmoSobis – proteinebis miReba.

5. kvebis xarisxi sakvebi nivTierebebis asortimentia, amitom adamianis kveba srulfasovani unda iyos, rameTu sakvebis sxvadasxva saxeebi urTierTSeucvlelia da mxolod maTi nairgvaroba da farTo asortimenti iZleva jamSi saWiro kaloriebs.

6. ganviTarebul qveynebSi kvebis racionSi didi raodenobiT iyeneben cxoveluri warmoSobis produqts, ganviTarebadSi ki – mcenareul sakvebs.

7. intensiuri gza, radgan progresulia. 8. ganviTarebad qveynebSi metad maRalia mosaxleobis zrdis tempebi, ekonomikuri ganviTarebis

done ki dabalia. 9. soflis meurneoba da agrobiznesi, kvebis mrewveloba, qimiuri industria, manqanaTmSenebloba.10. ganviTarebad qveynebSi sasursaTo problemis gadawyvetis ZiriTadi gzebia: mosaxleobis

socialuri ganaTleba, agraruli reformebi, soflis meurneobaSi arsebuli mecnierul-teqni-kuri miRwevebis gacnoba da gamoyeneba, sarwyavi miwebis farTobebis gazrda, soflis meurneobis intensifikacia.

11. Tanamedrove mecnierebas didi SesaZleblobebi aqvs sasursaTo resursebis gasazrdelad, aseve soflis meurneobaSi miRweuli Sedegebis dasanergad.

12. sasursaTo problema – soflis meurneoba – sasoflo-sameurneo miwebi – mecnierul-teqni-kuri miRwevebis danergva – mosaxleobis zrdis daregulireba.

87

§24.energetikuliproblema

gaixsene:1. navTobi, naxSiri, bunebrivi airi, torfi da sawvavi fiqlebi.2. qari, wyali, mze, geoTermuli, biogazi.3. sparseTis yuris qveynebi: omani, arabeTis gaerTianebuli saamiroebi, saudis arabeTi, yatari,

bahreini, kuveiTi, erayi da irani; afrikis qveynebi: angola, alJiri, libia, nigeria, gaboni; samxreT amerikis qveynebi: ekvadori, venesuela, aseve ruseTi. CrdiloeTis zRva: niderlandi, dania, nor-vegia, gaerTianebuli samefo.

davaleba:1. energiis moxmareba maRalia: aSS, kanada, ruseTi, avstralia, norvegia. energiis moxmareba

dabalia: Bbolivia, madagaskari, angola, papua-axali gvinea, sudani. energiis moxmareba damokide-bulia qveynebis ekonomikuri ganviTarebis doneze.

2. a) energoresursebis yvela saxeobis gamoyeneba izrdeboda. b) gaizarda navTobisa da bunebrivi airis gamoyeneba, Semcirda qvanaxSiris moxmareba. g) navTobisa da bunebrivi airis mopoveba da transportireba SedarebiT iolia, amasTan qvanaSirTan SedarebiT ufro ekologiuria.

3. energomoxmarebis struqturaSi prioriteti SeinarCuna navTobma da bunebrivma airma, aseve gaizrda atomuri da alternatiuli energetikis wili.

4. saudis arabeTi, kanada, ruseTi, irani.5. navTobis moxmareba maRalia: aSS, kanada, saudis arabeTi, norvegia, katari; dabalia: CineTi,

indoeTi, maroko, bolivia. 6. aSS, kanada, ruseTi, gaerTianebuli samefo, irani, alJiri.7. a) Tboeleqtrosadgurebia: monros (aSS), ilos (peru) fuSunis (CineTi); atomuri eleqtro-

sadgurebia: biblisi (germania), tarapuri (indoeTi), damperi (safrangeTi); hidroeleqtrosad-gurebia: asuanis (egvipte), itaipu (brazilia-paragvai), guris ( venesuela), tukuruis (brazilia), CerCil-folsi (kanada), sami xeoba (CineTi), saiano-SuSenskoes, krasnoiarskis, bratskis (ruseTi). Bb) asuanis – md. nilosze; tukuruis – md. tokantinze; itaipu – md, paranaze, guris – md, karonze, CerCil-folsi – md. CerCilze, sami xeoba – md. ianZize, saiano-SuSenskoes – md. eniseize, krasnoiar-skis – md. eniseize, bratskis – md. angaraze.

8. a) ruseTi, aSS, kanada; iaponia, brazilia; meqsika; b) egvipte, libia, alJiri, TurqeTi, saudis arabeTi; g) safrangeTi, SvedeTi, espaneTi; d) avstralia, italia, erayi.

9. 30857,1-jer10. energetikazea damyarebuli msoflios qveynebis meurneobis ganviTareba.11. energiis alternatiuli saxeebi tradiciulTan SedarebiT ekologiurad sufTaa. 12. mecnierul-teqnikuri revoluciis Sedegad SesaZlebeli gaxda energiis axali saxeebis

gamoyeneba.13. norvegia mdidaria hidroresuresebiT, romlebic energiis iafi wyaroa, amitomac aq mrav-

ladaa hidroeleqtrosadgurebi. 14. energiis alternatiuli wyaroebis farTo gamoyenebiTa da energodazogviTi politikis

gatarebiT.

§25.resursuliproblema

gaixsene:1. bunebrivi resursebi bunebrivi garemos is elementebia, romlebic uSualod gamoiyeneba an

SeiZleba gamoyenebul iqnes sazogadoebis materialuri Tu Usulieri moTxovnilebebis dasakmayo-fileblad.

2. bunebrivi resursebi arsebobs: amowurvadi da amouwuravi, aRdgenadi da aRudgeneli, tradiciuli da alternatiuli.

88

davaleba:1. bunebrivi resursebi eyofa Cvens STamomavlobas, Tu maTi racionaluri gamoyeneba moxdeba,

aseve aucilebelia maTi Semcvlelebis Zieba. 2. resursuli problemis warmoqmnis mizezia adamiani da misi aragonivruli, araracionaluri

sameurneo saqmianoba.3. daaxloebiT 93 weli.4. a) sxvadasxva saxis mineraluri resursis sabado sxvadasxva regionSi mdebareobs. magaliTad,

rkina moipoveba CineTSi, avstraliaSi, safrangeTSi, aSS-Si, ruseTSi. spilenZi – indoneziaSi, CineTSi, CileSi, aSS-Si, kanadaSi, zambiaSi, avstraliaSi, yazaxeTSi; manganums moipovebs CineTi, sar-i, avstralia, brazilia, gaboni, yazaxeTi, indoeTi, ukraina, gana da sxv. oqros – CineTi, sar-i, aSS, avstralia, peru, ruseTi, kanada, indonezia, yazaxeTi, gana, Cile, meqsika; titans – avstarlia, indoeTi, kanada, CineTi, norvegia, aSs, korea, sar-i; alumins – CineTi, ruseTi, kanada, aSS, avstra-lia, brazilia, indoeTi, norvegia, bahreini, islandia. b) aSS, ruseTi, CineTi, avstralia, kanada.

5. ar aris aucilebeli piroba, mag., iaponia Raribia bunebrivi resursebiT, magram ekonomikuri ganviTarebis doniT erT-erTi lideri qveynaa msoflioSi.

6. dedamiwaze sicocxlis arseboba didad aris damokidebuli tyis resursebze, rameTu Seucv-lelia maTi roli da mniSvneloba atmosferoSi Jangbadis warmoqmnaSi.

7. taiga CrdiloeTis zomieri sartylis wiwvovani tyea, romelsac uWiravs CrdiloeT evraziisa da CrdiloeT amerikis uzarmazari teritoria. Sereuli da farTofoTlovani tye ZiriTadad evraziasa da CrdiloeT amerikaSia gavrcelebuli. subtropikuli tye – xmelTaSuazRvispireTis subtropikul sartyelSi. tropikuli tyeebi – gavrcelebulia ekvatorul, subekvatorul da tropikul sartylebSi C. g. 25° da s. g. 25°-s Soris. naxevrad maradmwvane tropikuli tyeebi, rom-lebSic xSirad mkveTradaa gamoxatuli foTolcvena da SefoTvla, gavrcelebulia vestindoeTSi, centralur amerikaSi (k. trinidadi, Sri-lanka), dasavleT afrikasa da samxreT-aRmosavleT aziaSi (indoeTi, mianmari). aziis tropikebSi amgvar tyeebs musonurs uwodeben.

8. a) brazilia, aSS, kanada, ruseTi, fineTi, norvegia, kongo, gaboni; b) argentina, Cile, indoeTi, CineTi, avstralia; g) alJiri, maroko, libia, saudis arabeTi, irani.

9. erTi mxriv, rentabeluria, radgan sameurneo TvalsazrisiT Semosavliania da gaweul xar-jebs amarTlebs, xolo, meore mxriv, zians ayenebs garemos da savalalo ekologiur Sedegs iwvevs.

10. ekonomikur resursebSi Sedis bunebrivi, adamianuri da adamianis SromiT Seqmnili yvela saxis resursi, romelic saqonlisa da momsaxurebis sawarmoeblad gamoiyeneba.

11. nebismieri qveynis ekonomikuri potencialis SefasebaSi didi mniSvneloba eniWeba bunebriv resursebs. bunebrivi pirobebisa da bunebrivi resursebis gansakuTrebuli siuxve da mraval-ferovneba SeiZleba gamowveuli iyos ara marto qveynis geografiuli mdebareobiT da terito-riebis bunebrivi pirobebis TaviseburebebiT, aramed fizikur-geografiuli da geologiuri movle-nebiTa da procesebiT. qveynis bunebriv-resursuli potenciali moicavs bunebis, havis, reliefis, niadagebis, wylis safaris, mcenareuli, geologiuri agebulebis, sasargeblo wiaRiseulis, maTi maragebis da a. S. daxasiaTebasa da Sefasebas. wiaRiseuls qveynis ekonomikisaTvis uaRresad didi mniSvneloba aqvs, magram metad mniSvnelovania, Tu ra sasargeblo wiaRiseuli gaaCnia qveyanas da rogor gamoiyeneba igi. gansakuTrebiT didi potenciali gaaCniaT qveynebs, sadac teritoriis udidesi nawili mTebs ukavia, qveyana mdidaria sakurorto adgilebiT, mniSvnelovani adgili uWiravs hidroenergetikul resursebsa da mineralur wyaroebs.

egzogenur energoresursebs miekuTvneba iseTi ganaxlebadi resursebi, rogoricaa hidro-resursebi, qarisa da mzis energia. dReisaTvis qveynis mdgradi ganviTarebisaTvis metad mniSv-nelovania miwis resursebis ekologiuri problemebis Seswavla da bunebis dacviTi RonisZiebebis gatareba. mdgradi ekologiuri ganviTareba gulisxmobs iseTi ekonomikuri meqanizmis Seqmnas, romelic ganapirobebs makroekonomikuri maCveneblebis srulyofas, inovaciuri saqmianobis ekologiur-ekonomikuri meqanizmebis Seqmnas da ekonomikuri zemoqmedebis sistemis formirebas warmoebis ekologizaciaze. maRalganviTarebuli mrewveloba qveynis ekonomikuri Zlierebisa da erovnuli ekonomikis mniSvnelovan seqtors warmoadgens. meore msoflio omis Semdgomi periodi axali Tanamedrove dargebis SeqmniTa da mrewvelobis diversifikaciiT gamoirCeoda. swrafi tempiT ganviTarda eleqtroenergetika, manqanaTmSenebloba, metalurgia, qimiuri mrewveloba.

89

kacobrioba Tavisi arsebobis ganmavlobaSi mWidro kavSirSi iyo bunebasTan da mudmivad iye-nebda mis resursebs, siTbosa da tens, niadags, xe-tyes, wyals da sxva wiaRiseulebs. kacobriobis moTxovnileba resursebis mimarT gansxvavebuli iyo. maTi gamoyenebis SesaZleblobebi erT-erTi problemaa. dedamiwaze aris teritoriebi, sadac saerTod ar aris tyis resursebi, aqvT mtknari wylis deficiti da piriqiT. XX saukuneSi mkveTrad gaizarda bunebrivi resursebis gamoyenebis masStabebi. ar arsebobs iseTi qveyana, romelic uzrunvelyofilia bunebrivi resursebiT. nebi-smieri qveynis ekonomikis ganviTarebisaTvis aucilebelia sakuTari resursebis maragi da gamo-yenebis SesaZleblobebi.

miuxedavad imisa, rom Cvens planetaze energetikuli resursebi sakmarisi raodenobiTaa da eleqtrosadgurebic uwyvetad muSaoben energetikuli problema mainc erT-erTi mwvavea glo-balur problemaTa Soris. XX-XXI saukuneebis mijnaze ekonomikis ganviTareba did energetikul danaxarjebs moiTxovs, radganac energetikuli resursebi amowurvadia. es didi problemis winaSe ayenebs mTel kacobriobas.

eqspertTa gamoTvlebiT, organuli sawvavis maragi 150-200 weli gveyofa. aqedan navTobis maragi 50-60 weli, bunebrivi airi 70-80 da naxSiri 300-400 weli. navTobis, gazisa da naxSiris sabadoebis Zieba yoveldRiurad mimdinareobs, isini aRmoCenilia, magram Znelad mosapovebel adgilebSi.pirvelad energetikuli problema XX-is 70-iani wlebis Sua periodSi dadga, roca dasavleTSi ekonomikuri krizisi daiwyo, didi xnis ganmavlobaSi navTobi yvelaze iaf da advilad mosapovebel resursad miiCneoda, ris gamoc masze fasi ar icvleboda, magram arabeTis navTobmompovebelma qveynebma sakuTari uflebebis dacvis mizniT navTobiT vaWroba politikur iaraRad gamoiyenes. swored aqedan dadga energetikuli problemis sakiTxi.

12. tyeebis gaCexviT udidesi safrTxe eqmneba mTel kacobriobas, radgan tye dedamiwis ekolo-giur sistemaTa mTliani kompleqsisTvis globaluri da sasicocxlo faqtoria. is dedamiwaze cocxali nivTierebis erT-erTi akumulatoria, romelic akavebs biosferoSi mTel rig qimiur elementebsa da wyals, aqtiurad urTierTqmedebs troposferosTan da gansazRvravs Jangbadisa da naxSirorJangis balansis dones. tye umdidresi biologiuri resursia, romelsac aRdgenis unari axasiaTebs da aqvs didi wyalSemnaxavi, niadagdacviTi, klimatmaregulirebeli, sanitarul-higienuri mniSvneloba. amitomac tyis dacvasa da mis racionalur gamoyenebas udidesi saxelmwi-foebrivi, sameurneo da sasicocxlo mniSvneloba aqvs.

§26.ekologiuriproblema–zogadimimoxilva

gaixsene:1. ekologia biologiis nawilia, romelic cocxal organizmebs Soris urTierTkavSirebs,

agreTve cocxal organizmebsa da maT sacxovrebel garemos urTierTdamokidebulebas Seiswavlis.termini èkologia~ zogjer cnebis `garemos dacva~ aRsaniSnavadac gamoiyeneba, Tumca bolo

wlebSi am ori terminis gamijvnis tendencia SeimCneva, sadac èkologia~ aRniSnavs biologiis dargs, xolo ̀ garemos dacva~ – adamianis saqmianobis Sedegad misi garemos degradaciasTan dakav-Sirebul sakiTxebs.

arsebobs terminis èkologia~ kidev ramdenime ganmarteba: a) ekologia aris mecniereba, romelic mimarTulia cocxal arsebaTa ganTavsebis da ganawilebis, garemomcvel samyarosTan maTi urTierTobisa da wonasworobis pirobebis Secnobisaken. b) ekologia bunebis ekonomikaa; g) ekologia garemos organul da araorganul komponentebTan cocxali bunebis urTierTobebis Semswavleli mecnierebaa; d) ekologia aris mecniereba, romelic cocxal bunebaSi arsebul rTul urTierTkavSirebs swavlobs.

2. grinpisi (Greenpeace); garemos dacvis evropuli saagento, garemos dacvis msoflio kavSiri (IUCN), veluri bunebis dacvis fondi (WWF), dedamiwis qartiis iniciativa, socialur-ekologiuri kavSiri; ekologiuri restavraciis samsaxuri, ekodelo, mwvane jvari, gaeros garemosdacviTi programa, belona da sxv.

90

davaleba:1. garemos dacviTi mimarTulebiT TiToeul adamians udidesi roli aqvs: unda racionalurad

da yairaTianad gamoviyenoT bunebrivi resursebi, davicvaT Cveni axlomdebare teritoriebi gaWuWyianebisgan, sworad unda iyos dagegmili sawarmoTa, aseve sasoflo sameurneo da satyeo menejmenti da sxv.

2. ekologiuri problemebi dedamiwaze yvelaze metad vlindeba urbanizirebul zonebSi, samTo-mopovebiT teritoriebze da samrewvelo centrebSi, xolo meurneobis dargebidan materialuri warmoebis TiTqmis yvela dargSi, gansakuTrebiT, ki metalurgiaSi, manqanaTmSeneblobaSi, qimiur industriaSi da sxv.

3. sazogadoebis saqmianoba nebismieri kuTxiT (ekonomikuri, samxedro, socialuri da politi-kuri) iwvevs ekologiur problemebs. mag., politikuri desatabilizacia, omebi da konfliqtebi uaryofiTad moqmedebs garemos mdgomareobaze: Cndeba xanZrebi, nadgurdeba bunebisa da isto-riuli Zeglebi, nadgurdeba sasoflo-samurneo savargulebi da tyis masivebi da sxv.

4. daaxloebiT 236 weli.5. tyeebis gaCexvis maRali maCveneblebia: brazilia, ruseTi, kanada, indonezia; dabali: indoeTi,

gaerTianebuli samefo, espaneTi. saSualo: tanzania, argenitina, madagaskari. 6. yvelaze saxifaTo rgolia atomuri sadgurebidan gaJonili radiacia.7. adamianis gonivruli saqmianobis Sedegad gauZlebs.8. kacobriobas SeuZlia mis mierve Seqmnili ekologiuri `Cixidan~ gamosvla, Tu sworad Sei-

muSavebs da swrafad da efeqtianad ganaxorcielebs garemos dacvis strategiebs.9. XX saukunis meore naxevridan, mecnierul-teqnikuri revoluciis Sedegad, gaizarda meur-

neobis ganviTarebis tempebi da, aseve, moimata planetis mosaxleobis ricxovnobam.10. ganviTarebul qveynebSi ekologiuri problemebi ZiriTadad vlindeba atmosferos, wylis

resursebis daWuWyianebiT, xolo ganviTarebad qveynebSi – umetesad resursebis araracionaluri gamoyenebiT.

11. ekologiuri problemebi SeiZleba lokalur an regionul doneze vlindebodes, magram radgan maTTvis ar arsebobs cneba ̀ saxelmwifo sazRvari~ , amitom isini globalur xasiaTs iReben. maT gadasawyvetad yvela qveynis TanamSromlobaa saWiro, romelTa gaerTianebas saerTaSoriso organizaciebi cdiloben da Taosnoben.

§27.atmosferosekologia

gaixsene:atmosfero dedamiwis haeris garsia. Sedgeba azotis (78 %), Jangbadis (21 %), naxSirorJangis

(0,03 %), inertuli airebis, wylis orTqlis, mtvrisa da mikroorganizmebisagan. atmosferos sisqe 3000 kilometria. aq gamoiyofa 3 fena: troposfero – 7-18 km; stratosfero – 50 km-mde; mezosfero – 85 km-mde; Termosfero – 300 km; 600-1000km-is zemoT ki ekzosferoa. 50 km simaRleze, ozonis koncentracia SeiniSneba (ozonsfero).

davaleba:1. atmosferos qveda nawilis – trofosferos simaRle, saSualod,10-12 kilometria. atmos-

feroSi arsebuli airebis 80% trofosferoze modis. amitom is yvelaze mkvrivi fenaa. swored aq Tavmoyrilia atmosferos mTeli wylis orTqli, aq warmoiqmneba Rrublebi, modis wvima da Tovli, addgili aqvs Weqa-quxils, yalibdeba amindi da sxva. aq temperatura +20 gradusidan -40 gradusam-dea; simaRlis matebasTan erTad troposferoSi haeris temperatura klebulobs.

troposferos zeviT stratosferoa, romelic daaxloebiT 40-50 kilometris simaRlemde vr-celdeba. masSi Tavmoyrilia atmosferuli airebis mxolod 20%. aq temperatura -70 gradusia. gansakuTrebiT aRsaniSnavia ozonis Sre (20-25 kilometrze), romelic STanTqavs sicocxlisaTis Zalze saSiS ultraiisfer sxivebs. bolo dros SeiniSneba ozonis Sris rRveva, rac did saSiSroe-bas uqmnis cocxal organizmebs. maTi warmoqmna ZiriTadad dakavSirebulia atmosferos Zlier gaWuWyianebasTan. kidev ufro zeviT grZeldeba mezosfero, sadac temperatura +17 gradusia.

91

2. ozonis Sris ZiriTadi damrRvevebia: naxSirorJangi, romlis momatebasac iwvevs navTob-produqtebis organuli narCenebi, xanZrebi; meTani, romelsac iwvevs: cxoveluri narCenebi, nav-Tobproduqtebi da bunebrivi airi, karierebi da Waobebi, biomasis wva; azotis Jangi; romelsac iwvevs biomasisa da qvanaxSiris wva, azotis warmoeba, cxoveluri narCenebi; qloridebi, romelsac iwvevs kondicionerebi, macivrebi, industriuli gamxsnelebi, plastmasis qafi, aerozolebi. ozo-nis xvreli wlebis mixedviT izrdeba.

3. atmosferos gaWuWyianeba pirdapir kavSirSia avtomobilebis raodenobasTan. ganviTarebul qveynebSi, sadac avtomobilebis raodenoba 1 sul mosaxleze maRalia, aseve maRalia atmosferos gaWuWyianebis xarisxi.

4. atmosferoSi moxvedrili freonebi iSlebian da qlors warmoqmnian, romelic Tavis mxriv ozonis Sres azianebs da aTxelebs.

5. freonebi — halogenoalkanebi, gajerebuli naxSirwylebis (umeteswilad, meTanis da eTanis) ftorSemcveli warmoebulebi, romlebsac gamoiyeneben samacivre manqanebSi, rogorc macivar agents (magaliTad, kondicionerebSi). ftoris atomebis garda, freonis molekulebi Cveulebriv Seicaven agreTve qloris atomebs, ufro iSviaTad – bromsac. cnobilia 40-mde sxvadasxvagvari freoni; maTi umravlesoba iwarmoeba mrewvelobaSi.

stratosferoSi ozonis fenis Semcirebis da ozonis xvrelis warmoqmnis mizezTa Soris erT-erTi mTavaria qlorisa da bromis Semcveli freonebis warmoeba da gamoyeneba. atmosferoSi mox-vedrisas gamoyenebis Semdeg, isini iSlebian mzis eleqtromagnituri gamosxivebis zemoqmedebiT. gamonTavisuflebuli komponentebi aqtiurad urTierTqmedeben ozonTan egreT wodebul atmos-feruli ozonis daSlis halogenur ciklSi.

gaeros qveynebis mier xelmowerili da ratificirebuli iqna monrealis oqmi, amis Sedegad Sem-cirda ozonis damSleli freonebis warmoeba da is xels uwyobs ozonis Sris aRdgenas dedamiwis zeda fenaSi.

ozonis damSleli freonis – R22 – damRupveli zemoqmedebis gamo, misi gamoyeneba wlidan wlamde mcirdeba aSS-sa da evropaSi, sadac 2010 wlidan oficialurad akrZalulia am freonis gamoyeneba. ruseTSi aseve akrZalulia samacivro manqanebis importi, maT Soris samrewvelo da naxevrad samrewvelo klasis kondicionerebis. freon R22-is sanacvlod unda gamoiyenebodes freoni R410A, aseve R407C.

6. saWiroa minimumamde Semcirdes atmosferoSi mavne nivTierebebis gatyorcna.

§28.msofliookeanisproblemebi

gaixsene:1. okeanis wyali ganuwyvetliv moZraobs da urTierTqmedebs atmosferosTan da liTosferosTan.

okeanis wyali mzisgan miRebuli siTbos uzarmazari rezervuaria. dinebebis meSveobiT am siTbos gadanawileba mniSvnelovnad ganapirobebs xmeleTis didi sivrceebis havas. didi geografiuli aRmoCenebis epoqidan moyolebuli, okeane did rols TamaSobs kacobriobisaTvis rogorc sa-transporto gza, sakvebi produqtebis, energetikis, qimiuri da mineraluri resursebis wyaro.

2. mineraluri resursebi, flora da fauna.

davaleba:1. a) atlantis okeaneSi karibis zRvis fskerze, samxreT amerikis aRmosavleT napirebTan; indoeTi

okeaneSi avstraliis aRsavleT sanapiroebTan da wynar okeaneSi iaponiis arqipelagis samxreT nawilSi, filipinebis zRvis midamoebSi. b) samxreT afrikaSi angolisa da sar-is napirebTan, avs-traliis napirebTan, aziaSi iaponiis napirebTan, samxreT amerikaSi braziliis napirebTan.

2. gaerTianebuli samefo, norvegia, dania, Ggermania, niderlandi, belgia da safrangeTi. Self-uri zona mdidaria mineraluri resursebiT da maTi mopoveba aq SedarebiT advilia am zonis mcire siRrmis gamo.

3. navTobmopovebisa da TevzWeris regionebi erTmaneTs ZiriTadad emTxveva. navTobmopovebis regionebSi okeanis wyali gaWuWyianebulia, rac uaryofiTad moqmedebs okeanis faunaze. saWiroa

92

navTobmompovebel zonebsa da tankerebis moZraobis gzebze daculi iqnes ekologiuri zomebi. 4. katastrofulad aris daWuWyianebuli espaneTis, safrangeTis, italiis, saberZneTis,

TurqeTis, ukrainis, bulgareTis, rumineTis, tunisisa da egviptis sanapiroebi. zomerad aris daWuWyianebuli alJiri, maroko, balearis kunZulebi; kunZulebi sardinia, kreta, kviprosi, kor-sika, xorvatia. xmelTaSua zRva mniSvnelovani sazRvao arteriaa. aseve aq mTeli sanapiro zoli turistul-rekreaciuli zonaa.

5. atlantis okeaneSi meqsikis yuris CrdiloeTi sanapiro, aSS-is aRmosavleTi sanapiro, vero-pis sanapiroebi. wynar okeaneSi aRmosavleT da samxreT-aRmosavleT aziis sanapiroebi, axali zelandiis CrdiloeTi nawili. msoflios okeanis mkvdari zonebis ganlageba emTxveva mosaxleobis maRali simWidrovis arealebs.

6. okeanis resursebs gamoyenebis didi perspeqtivebi aqvs da, okeanes xSirad kacobriobis `mo-mavalsac~ uwodeben.

7. msoflio okeanis wylis TvisebebiT: temperaturiT, marilianobiTa da simkvriviT. 8. talRebisa da miqceva-moqcevis eleqtrosadgurebis mSenebloba, okeanis sanapiro zolSi

qaris eleqtrosadgurebis mSenebloba. miqceva-moqcevis energia warmatebiT gamoiyeneba safr-angeTSi, ruseTSi da sxv.

9. navTobproduqtebiT. msoflio okeaneSi yoveldRiurad dedamiwis mdinareebs didi raode-nobiT sawarmoo da sayofacxovrebo narCenebiT gaWuWyianebuli wyali CaaqvT. saWiroa gamwmendi danadgarebisa da sxva teqnikuri saSualebebis farTod gamoyeneba.

10. samecniero-teqnikuri revoluciis Sedegad SesaZlebeli gaxda msoflio okeanis ufro in-tensiuri aTviseba, Tumca Sedegad okeane kidev ufri metad gaWuWyianda.

samecniero-teqnikuri revoluciis Sedegebi pirdapir aisaxa sazRvao meurneobis ganviTare-baze, kerZod Seiqmna sazRvao qalaqebisa da xelovnuri kunZulebis proeqtebi, srulyofas miaRwia sazRvao portebma da sxv.

11. saWiroa msoflios yvela qveynis gaerTianeba da erToblivi ZalebiT im RonisZiebebis Se-muSaveba da ganxorcieleba, romelic msoflio okeanis gadarCenas Seuwyobs xels.

§29.sanapirozolisaTvisebisadadacvisproblemebi

1. samxreT da CrdiloeT korea, CineTi, indoeTi, egvipte, avstralia, kongo, nigeria, meqsika, aSS, alJiri, portugalia, espaneTi, italia, safrangeTi, Ggermania, gaerTianebuli samefo.

2. warmoiqmna axali viselmeris yure, polderebze aSenda axali qalaqi lelistadi. 3. a) aziis sanapiro zolis simaRle zRvis donidan mcirea, xolo zogierT adgilas ki zRvis

donezec dablaa. b) datborva emuqreba CineTis aRmosavleT nawils, iaponiis kunZulebs, bangla-deSs, indonezias. g) am regionebSi mosaxleobis simWidrove Zalian maRalia.

4. daka (bangaldeSi), jakarta (indonezia), tokio (iaponia), Sanxai (CineTi), axali orleani (aSS).

§30.mtknariwylisproblema

1. wylis wrebrunva — dedamiwis biosferoSi wylis cikluri mimoqcevis procesi. dedamiwaze wyl-is brunva sam ZiriTad nawilad iyofa: okeanurad, Sida kontinenturad da kontinentur-okeanurad.

yoveldRiurad dedamiwaze 577 aTasi kuburi km. wyali „gadaadgildeba“. aqedan ZiriTadi nawili (80%) okeaneebis zedapirze „moZraobs“ (orTqldeba da naleqis saxiT ukanve ubrundeba mas). aorTq lebuli wylis nawili (119 aTasi kub. km.) qars kontinentebze gadaaqvs. misi udidesi nawili mdinareebis meSveobiT kvlav ubrundeba okeaneebs, xolo mcire nawili Caedineba iseT wyalsate-vebSi, romlebsac msoflio okeanesTan kavSiri ar gaaCnia. adamianis sameurneo saqmianobis Sedegad atmosferoSi xvdeba sxvadasxva mavne da momwamlavi nivTiereba, romelic ereva wylis orTqls da warmoiqmneba mJave wvimebi.

2. dedamiwaze mtknari wylis resursebi araTanabradaa ganawilebuli, mtknari wylis resursebis udidesi maragi miwisqveSaa koncentrirebuli.

93

3. 1900-2000 wlebSi soflis meuneobaSi yvelaze meti raodenobiT wyali gamoiyeneboda, prog-nozis mixedviT 2025 wlisTvis suraTi ar Seicvleba.

4. a) mtknari wyliT uzrunvelyofilia: kanada, norvegia, kongo, ruseTi, aSS, brazilia. mtknari wylis deficitia: pakistani, TurqmeneTi, somali, saudis arabeTi, omani, iemeni, libia, kuveiti, alJiri. b) somali, eTiopia, mavritania, angola.

5. wylis resursebiT mdidari raionebia: samxreT amerikaSi md. amazonis auzi, afrikaSi md. kongos auzi; aRmosavleT da samxreT-aRmosavleT aziis musonuri havis regionebi.

6. aridul zonebSi da wylis resursebiT Rarib regionebSi. 7. Teoriulad wylis resursebi amouwuravia, radgan maTi racionaluri gamoyenebis dros isini

kvlavac aRdgebian wrebrunvis procesSi. magram wylis moxmareba iseTi tempiT izrdeba, rom kaco-briobis winaSe dadga problema – rogor uzrunvelyos moTxovnileba maTze momavalSi.

wylis resursebis amowurvis saSiSroebas qmnis mdinaris, tbisa da zRvis wylis swrafad mzardi gaWuWyianeba, rasac iwvevs maTSi binZuri wylebis CaSveba, amitom saWiroa maTi dacva. wylis meur-neobisa da soflis meurneobis praqtikaSi mimarTaven wylis resursebis gafarToebul warmoebas, e.i. gamosayeneblad advilad misawvdom wylis resursebs zrdian Znelad misawvdomi an potenciuri wylis resursebis xarjze. magaliTad: niadagis tenis resursebis gazrda zedapiruli (wyalmovard-nis) Camonadenis wyalsacavebis mowesrigebis saSualebiT. didi mniSnveloba aqvs agreTve miwisqveSa wylebis xelovnur Sekavebas – didi tranzituli miwisqveSa wyalsacavebis Semqnas.

§31.pedosferosekologia

gaixsene:niadagi — dedamiwis qerqis zeda, fxvieri nawili, romelic Seqmnilia qanebis biosferos, havis,

reliefisa da xnovanebis erToblivi moqmedebis Sedegad. miwis fondi dedamiwis xmeleTis udidesi nawilia, romelic moicavs rogorc adamianis mier gamoyenebul, ise auTvisebel an gamouyenebel teritoriebs. sasoflo-sameurneo savargulebi miwis fondis is nawilia, romelsac soflis meur-neobaSi iyeneben.

davaleba:1. a) damuSavebuli miwebis ZiriTadi masivebi mdebareobs CrdiloeT amerikaSi, aSS-is aRmosav-

leT nawilSi, avropaSi – safrangeTi, Ggermania, niderlandi, avstria, Sveicaria, poloneTi, bulga-reTi; samxreT aziaSi – indoeTi da aRmosavleT aziaSi – CineTi, afrikaSi – siera-leone, liberia, kot’diuvari da sxv. saTib-saZovrebi gavcelebulia aSS-is dasavleT nawilSi, avstraliaSi, CineTisa da monRoleTis teritoriebze, braziliis samxreT-aRmosavleTiT da sxv.

2. a) gaudabnoebis xarisxi Zalian maRalia: afrikaSi – libia, alJiri, Cadi, sudani, nigeri (saharis CrdiloeT da samxreT nawilebSi), avstraliis CrdiloeT da samxreT-aRmosavleTiT, centralur da dasavleT aziaSi – CineTi, erayi, avRaneTi. b) zomieria: aSS-is centraluri nawili, monRoleTi, TurqmeneTi, uzbekeTi, yazaxeTi. g) gaudabnoeba intesiurad mimdinareobs ariduli havis olqebSi mdebare teritoriebze.

3. a) ZiriTadad degradirebulia: meqsika, nikaragua, Cile, sar-i, madagaskari. b) nawilobriv degradirebulia: argentina, aSS-is ZiriTadi nawili, avstralia, espaneTi, somali.

4. sasoflo-sameurneo miwebis xvedriTi wili miwis fondis struqturiT ganisazRvreba. 5. miwis resursebis araracionaluri gamoyenebis Sedegad izrdeba degradirebuli miwebis

farTobebi, niadagis gaWuWyianebis xarisxi da sxv.6. niadagis degradacia procesia, romlis Sedegad niadagi kargavs adre dagrovil organul

nivTierebebs, ris Sedegadac ganicdis noyierebis degradacias, e.i. daqveiTebas. aRniSnuli pro-cesi an bunebrivia an anTropogenuri. niadagis degradacias ganapirobebs sasoflo-sameurneo saqmianoba, niadagis zeda fenis masis Warbi moxmareba, tyis gakafva da a.S.

7. gaudabnoeba ekologiuri problemis erT-erTi mniSvnelovani aspeqtia da igi iseTi intensi-urobiT mimdinareobs da iseT vrcel teritoriebs moicavs, rom SesaZlebelia globalur prob-lemad miviCnioT.

94

§32.bunebrivistiqiurikatastrofebi

gaixsene:bunebrivi katastrofuli movlenebi: miwisZvra bunebrivi mizezebiT gamowveuli dedamiwis

zedapiris rxevaa. miwisZvrebis umravlesoba sustia, xSirad SeumCnevelia adamianebisaTvis da aranair zians ar iwvevs. zogi maTgani ki iwvevs did ngrevas, rasac xandaxan Tan axlavs msxverpli; vulkani konusiseburi mTaa, romelic Seqmnilia dedamiwis zedapirze dedamiwis qerqidan amofr-qveuli lavis gadaadgilebis da gacivebis Sedegad. vulkanidan nivTiereba sam mdgomareobaSi amoi-frqveva: Txevadia – lava, myaria – vulkanuri ferfli, mtveri, talaxi da qvebi, gazobrivi – wylis orTqli, naxSirorJangi da sxva. gavarvarebuli lava swrafad moZraobs vulkanis mTis ferdobze, anadgurebs yovelive cocxals, faravs da asworebs xmeleTis zedapirs. vulkanis amofrqvevisas, ferflTsa da mtvris uwvriles nawilakebTan erTad, xSirad didi moculobisa da raodenobis myari masalac gamoityorcneba, rac lavaze aranakleb saSiSia. wyalmovardna wylis donis uecari matebaa, ganpirobebuli Tavsxma wvimebiT an Tovlis intensiuri dnobiT. wyalmovardna Znelad-prognozirebadi movlenaa. zvavi mTis ferdobze moZravi Tovlis masaa. mewyeri miwis masebis an qanebis fenis mowyveta da gadaadgilebaa mTis kalTaze an ferdobze simZimis Zalis gavleniT.

davaleba:1. bunebrivi katastrofebis ricxvi maRalia: aSS – tropikuli ciklonebi, meqsika – miwisZvrebi,

CineTi - miwisZvrebi, iaponia – miwisZvrebi da cunami, TurqeTi – miwisZvrebi.2. aSS, meqsika, CineTi, iaponia, indoeTi, TurqeTi, indonezia. 3. a) wynarokeanuri cecxlovani sartyeli: iaponia, filipinebi, Cile, meqsika, aSS. b) xmelTa-

SuazRviur- zondis sartyeli: italia, saberZneTi, TurqeTi, irani, centraluri CineTi, indonezia.4. vulkanebisa da miwisZvrebis gavrcelebis sartylebi erTmaneTs emTxveva.5. aSS – misisipi misuriT, CineTi – ianZi da xuanxe, indoeTi – indi, gangi da brahmaputra, bra-

zilia – amazoni da misi Senakadebi. 6. aSS, iaponia, bangladeSi.7. bunebrivi katastrofebis Sedegad momxdari zaralisa da Sedegebis aRmosafxvrelad qveynebi

sakmaod did Tanxebs xarjaven, amasTan, yvelaze metad swored mosaxleoba zaraldeba, rac maTi cxovrebis donis gauaresebas iwvevs.

8. 8-9 bali;9. vulkanuri ferfli didi raodenobiT Seicavs mineralur nivTierebebs. amis gamo, vulkanis

mimdebare teritoriis niadagebi didi nayofierebiT gamoirCeva.

§33.teqnogenurikatastrofebi

davaleba:1. kacobriobis ganviTarebis sxvadasxva etapze adamiani gansxvavebul zemoqmedebas axdenda

garemoze, Tumca zemoqmedebis nebismierma formam Tavisi kvali datova garemoSi. amitomac ze-moqmedebis yvela forma mniSvnelovania.

2. Tboeleqtrosadgurebis gamonabolqvi, sasoflo-sameurneo miwebis ganayofiereba sasuqe-biTa da Sxam-qimikatebiT.

3. teqnogenuri katastrofebi maRalia: aSS, indoeTi, CineTi. dabalia: argentina Bbolivia, avs-tralia.

4. a) 1960-iani wlebidan dawyebuli, tbis daSrobis procesi dRemde adamianis mier gamowveul erT-erT udides ekologiur katastrofad miiCneva. daSrobamde tbis farTobi daaxloebiT 68 000 km-s Seadgenda da am monacemiT igi meoTxe zRva iyo msoflioSi; sididis gamo ewoda aralis tbas „zRva“.

wylis swraf daSrobas xels uwyobs is garemoebac, rom wlis ganmavlobaSi naleqis raodenoba aq Zalian mcirea, mxolod 100 mm. aorTqlebuli wyali miRebulze 12-jer metia. aorTqlebam gamoiwvia zRvaSi marilianobis momateba, ramac, Tavis mxriv, gamoiwvia florisa da faunis mravali jiSis

95

ganadgureba. Tevzis gaqrobis Sedegad Sewyda manamde tbaze gavrcelebuli meTevzeoba. damSral teritoriaze rCeba marilis sqeli fenebi. daSrobis Sedegad 1989 wels tba orad gaiyo: Crdilo-eTis da samxreTis aralis zRvebad. 2003 wels zRvis zedapiris farTobi pirvandeli farTobis meoTxeds Seadgeanda, xolo wyali pirvandelis 10%-s.

b) aralis zRvaSi mdebare k. kokarali naxevarkunZulad gadaiqca, xolo navsadguri moinaqi sagrZnoblad daSorda zRvas da geografiuli mdebareoba Seicvala.

g) Sesabamisad Seicvala adgilobrivi mosaxleobis saqmianobis sferoc;5. xanZrebi, avariebi sxvadasxva satransporto saSualebebze.6. katastrofuli xasiaTis ar SeiniSneba, Tumca mcire masStabis vlindeba.

§34.msoflioskritikuliekoregionebi

1. a) kritikuli an safrTxis qveS myofi regionebia: Cile, braziliis samxreT-aRmosavleTi, atlasis mTebi afrikaSi, k. madagaskari, floridis n/k, meqsikis mTianeTi, pirineis (espaneTi) da apeninis (italia) n/k-ebi, CineTis samxreT-aRmosavleTi nawili da sxv. b) k. kalimantani, brazilis centraluri nawili, somalis n/k. g) stabiluria: kanadis CrdiloeTi, ruseTis aRmosavleTi, avs-traliis CrdiloeTi nawilebi.

2. kritikuli ekoregionebis umravlesoba swored adamianis samurneo saqmianobis Sedegad warmoiqmna.

4. bunebis istoria kacobriobis istoriaze bevrad adre, dedamiwis warmoSobis periodidan daiwyo. adamianisa da bunebis urTierToba Cvens planetaze misi gaCenis dRidan iwyeba. mas Semdeg adamiani ara marto Seegua garemomcvel garemos, aramed aqtiurad daiwyo misi gardaqmnac: gaCexa tyeebi, gadaxna miwebi, gaiyvana gzebi, aago xidebi da kaSxalebi, aaSena qalaqebi da a.S.

geografiuli garsis ganviTarebis istoriaSi dadga axali etapi, romelic uSualod da mWidrod aris dakavSirebuli adamianis sameurneo saqmianobasTan. geografiuli garsi gadaiqca e.w. noos-ferod anu adamianis gonebis sferod. noosfero dedamiwis planeturi da masTan dakavSirebuli kosmosuri sivrcea, romelic adamianis gonebrivi moqmedebis Sedegad gardaiqmneba da imarTeba.

mravali milioni wlis ganmavlobaSi dedamiwaze bunebrivi komponentebis garkveuli wonas-woroba Camoyalibda. adamiani Tavisi arsebobis dRidan gavlenas axdens masze.

mosaxleobis raodenobis zrdam, mecnierebisa da teqnikis ganviTarebam adamians gauadvila bunebrivi resursebis gamoyeneba. mag.: sasargeblo wiaRiseuli, romelic bunebaSi milionobiT wlis ganmavlobaSi grovdeboda, adamianma sul ramdenime aTeul weliwadSi sxvadasxva terito-riaze gadaitana; adamianis saqmianobis Sedegad gaCnda axali nivTierebebi da sxeulebi, romlebic bunebisTvis ar aris damaxasiaTebeli.

adamianis saqmianobis Sedegad dedamiwis bunebam bevr adgilas Seicvala pirvandeli saxe. gaCnda reliefis iseTi formebi, rogoricaa terasebi, Txrilebi, xramebi, yorRanebi da sxv.

garemomcveli bunebis garda adamianebs arsebobis sxva wyaro ar gaaCniaT, amitom misi simdidree-bis gamoyenebisas saWiroa zomiereba da mofrTxileba. bunebisgan unda aviRoT imdeni, ramdenic gvesaWiroeba da gamoviyenoT mTlianad da gegmazomierad.

§35.msofliosbiologiuridalandSafturimravalferovneba

gaixsene:biosfero dedamiwis Txeli fenaa, sadac arsebobs da viTardeba sicocxle. termini „biosfero“

pirvelad gamoCenilma frangma naturalistma Jan batist lamarkma gamoiyena, xolo mwyobri swavleba biosferos Sesaxeb mxolod me-XX saukunis dasawyisSi Seiqmna. misi avtoria rusi mec-nieri vladimer vernadski. Tanamedrove biosfero moicavs liTosferos, anu dedamiwis qerqs; hidrosferos, anu dedamiwis wylian garss da atmosferos, anu planetis airovan garss. biomraval-ferovneba (biologiuri mravalferovneba) – sicocxlis mravalferovnebaa. warmoadgens cocxali organizmebis mravalferovnebas, genebidan dawyebuli biosferoTi damTavrebuli. zogjer gamoi-

96

yofa landSaftebis mravalferovneba. ekosistema – cocxali organizmebiTa da maTi sabinadro garemoTi warmoqmnili bunebrivi kompleqsia. ekosistemaSi Semaval cocxal organizmebsa da im garemo pirobebs Soris, romelSic isini cxovroben, ganuwyveteli urTierTkavSiria – mudmivad xdeba nivTierebaTa cvla. ekosistema SeiZleba Camoyalibdes bunebrivad an adamianis zemoqmedebiT. bunebrivi ekosistemebia: tba, tye, veli, Waobi da sxv. xelovnuri ekosistemaa, magaliTad, qalaqi, sofeli da a. S. landSafti – teritoriis ier-saxea. nawarmoebia germanuli sityvisgan: „Land“ – miwa, xmeleTi, „schaft“ – saxe, ieri. bunebriv-geografiuli kompleqsi, romlis farglebSi yvela ZiriTadi komponenti: reliefi, hava, wylebi, niadagebi, mcenareuloba da cxovelTa samyaro imyofeba rTul urTierTkavSirSi, morgebulia erTmaneTze da qmnis erTian, ganuyofel sistemas, romelic ganvi-Tarebis erTgvarovani pirobebiT xasiaTdeba.

davaleba:1. biomravalferovnebis maRali maCvenebelia: indonezia, brazilia – amazonis tyeebi, k. axali

gvinea, md. kongos auzi; dabali: kanadis arqtikuli arqipelagi, saharis udabno, gobis udabno, antarqtida.

2. afrikisa da antarqtidis landSafturi mravalferovnebis nakleboba am kontinentebis re-liefis erTgvarovnebiT aixsneba.

3. maTi saxeobebi Semcirda.4. yvela biomma. tendencia ki maTi Semcirebaa. 5. mcenareulobis ganlageba emorCileba ganedur da grZedul, aseve simaRlebriv kanonzomiere-

bebs (horizontaluri zonaloba), romelic gapirobebulia hidroTermuli reJimis cvlilebebiT.6. avstraliis xangrZlivma izolaciam ganapiroba am kontinentze maRali endemizmi.7. klimati, reliefi, hidrografia, niadagi.

§36.msofliosdaculiteritoriebi

gaxsene:daculi teritoria es aris teritoria, romelsac miniWebuli aqvs specialuri statusi, raTa

daculi iyos misi fizikuri maxasiaTeblebi, daculi iyos, rogorc kulturuli memkvidreoba. daculi teritoria SeiZleba iyos saxelmwifo nakrZali, erovnuli parki, aRkveTili an miwis sxva farTi.

davaleba:1. kenia, tanzania, aSS.2. magaliTad: emasis erovnuli parki mdebareobs braziliaSi, goiasisa da matu-grosu-du-sulis

Statebs Soris, braziliis centralur-dasavleT nawilSi. am parkSi warmodgenilia Taviseburi ekosistema. teritoriis udidesi nawili utyeo, SiSveli savanaa. warmodgenilia veluri bunebis farTo speqtri. aq binadroben termitebi, giganturi anTarebi, fafriani mglebi, javSnosnebi, siraqlema nandu. 2001 wels parki iuneskom msoflio memkvidreobis siaSi Seitana.

3. icavs unikalur da gadaSenebis piras myof mcenareebsa da cxovelebs, xels uwyobs turizmis ganviTarebas, samecniero-kvleviT saqmianobas.

§37.msoflioskulturulidabunebrivimemkvidreobisgeografia

1. a) aSS, brazilia, meqsika; germania; espaneTi, italia, gaerTianebuli samefo; b) poloneTi, saberZneTi, SevedeTi; g) xorvatia, slovakeTi, norvegia; d) saqarTvelo, somxeTi, san-marino.

2. nebismieri obieqti turistiTa mizidulobas iwvevs.3. mcxeTis istoriuli centri, bagratis taZari da uSguli.

97

§38.garemosdacviTiorganizaciebi

1. grinpisi Tavis saqmianobas msoflios 40-mde qveyanaSi awarmoebs. esenia: aSS, kanada, meqsika, brazilia, venesuela, argentina, ruseTi, indoeTi, avstralia, germania, espaneTi da sxv.

2. grinpisi Tavisi saprotesto aqciebiT cdilobs msoflio sazogadoebis yuradRebis mipyrobas ekologiuri problemebisadmi.

§39.ekologiurialternativa–mdgradiganviTareba

1. mdgradi ganviTareba gulisxmobs ekonomikuri zrdis iseT formas, romelic uzrunvelyofs sazogadoebis keTildReobas mokle, saSualo da, rac mTavaria, xangrZlivi vadiT. igi efuZneba princips, romlis Tanaxmad, dRevandelobis moTxovnilebebi unda dakmayofildes ise, rom safrTxe ar Seeqmnas momaval Taobebs. mdgradi ganviTareba gulisxmobs pirobebis Seqmnas grZelvadiani ekonomikuri ganviTarebisaTvis garemos dacvis sakiTxebis maqsimaluri gaTvaliswinebiT. siRatake ki mosaxleobas aiZulebs uari Tqvas am principebze.

2. dedamiwaze warmoqmnili ekologiuri da resursuli problemebi.

98

IX. Semajamebeli samuSaoebis pasuxebi

Semajamebeli samuSao I

I - 1. globalizacia msoflio ekonomikuri, politikuri da socialur-kulturuli integraciisa da unifikaciis procesia. zogadad ki, globalizacia aris procesi, romelic axdens msoflios daviwroebas, arRvevs erovnul sazRvrebs, aaxloebs erovnul ekonomikebs, kulturas, teqnol-ogiebs, marTvas, warmoebas da zrdis urTierTdamokidebulebis xarisxs. martivi ganmartebiT, globalizacia niSnavs erT qveyanaSi mimdinare cvlilebebis asaxvas sxva qveynebze, rac maTi urTierTdamokidebulebis da urTierTgadaxlarTvis Sedegia.

2. glosalizacia globalizaciis regionaluri scanaria. glosalizacia globalizaciis say-ovelTaod gavrcelebuli variantia da niSnavs globalizaciis gavrcelebas adgilobrivi mosaxleobis eTnikuri Tu erovnuli kulturebis gaTvaliswinebiT.globalizaciis pricesSi transerovnulma kompaniebma, aseve biznesis sxva sferoebma gaafarToves tavianTi sazRvrebi, rogorc geografiulad (moicves mravali qveyana da kontinenti), aseve organizaciulad (ara aqvs mniSvneloba maTi sawarmoebis adgilmdebareobas, radgan Tanamedrove sakomunikacio saSualebebis gamoyenebiT advilad da myisierad amyareben maTTan kavSirs da organizacias uweven maT saqmianobas.

3. a.T. kerneis mier SemuSavebuli “globaluri ganviTarebis indeqsi” moicavs: ucxouri investici-ebis moculobas,, samTavrobo transferebis raodenobas, erovnuli Sida produqtis zrdis maCvenebels, saerTaSoriso organizaciebis wevrobas, internet provaiderebisa da momxnare-belTa raodenobas, samSvidobo misiebis ricxvs, mosaxleobis raodenobas, fulad gzavnilebs, usafrTxo internetserviss, dasaqmebas, satelefono tarifebs.

4. globalizaciis KOF indeqsi ekonomikuri, politikuri da socialuri globalizaciis maCvene-blebis da maTi ganmsazRvreli indikatorebiT dgindeba.

5. qveyanaSi saelCoebis raodenoba, gaeros usafrTxoebis sabWos misiis wevroba, saerTaSoriso organizaciebis wevroba, saerTaSoriso xelSekrulebebis raodenoba.

6. antiglobalistebi gaurkveveli momavlis winaSe SiSsa da kacobriobis Tavs datexili yvela ubedurebis gamo pasuxismgeblobas globalizacias akisrebdnen, da amave dros, am ukanasknels vaSingtonis neoimperialisturi politikis produqtad moiazrebdnen.

7. mSvidobis, birTvuli iaraRis arsebobis, mosaxleobis zrdis ganviTarebad qveynebSi, sursaTis, ekologiuri da sxv. globaluri problemebis arsi imaSia, rom isini mTel kacobriobas exeba ganurCevlad rasisa, socialuri mdgomareobisa, enisa da a.S. maT mzard aqtualobas ki gana-pirobebs is, rom isini mniSvnelovan ekonomikur da socialur danakagebs iwvevven, xolo maTi gamwvaveba safrTxes uqmnis TviT kacobriobis arsebobasac ki.

8. globalur problemebs Soris mWidro urTierTkavSiria. erTis gamwvaveba sxva danarCenebis gaaqtiurebas iwvevs.

9. saerTaSoriso organizaciebis saqmianoba mimarTulia msoflios qveynebs Soris saerTaSoriso urTierTobebis daregulirebisa da saerTo problemebis gadasaWrelad.

10. gansxvaveba samTavrobo da arasamTavrobo saerTaSoriso organizaciebs Soris isaa, rom samTav-robaTSoriso organizaciebi qveynebis samTavrobaTSoriso SeTanxmebis safuZvelze moqmede-ben, xolo arasamTavrobo organizaciebi apolitikuri da arakomerciuli organizaciebia da maTSi gaerTianeba SeuZliaT nebismieri qveynis sxvadasxva erovnul organizaciebs, qalaqebs, samecniero da saganmanaTleblo dawesebulebebs, calkeul moqalaqeebs da a.S.

11. mondializmi anu erTpolusiani msoflio _ msoflio politikuri wesrigis iseTi formaa, roca msoflioSi erTi qveyanaa aSkarad gamoxatuli lideris poziciiT. bipolaruli msoflio _ saerTaSoriso sistemis iseTi tipia, roca aSkaradaa gamoxatuli erTmaneTisadmi dapiri-spirebuli Zalis ori centri ( polusi). saxelmwifoTa umravlesoba iZulebulia bipolarul msoflioSi erT-erTi polusis mxares iyos da meores upirispirebodes.

12. globaluri politika cvlis tradiciul warmodgenebs saSinao da sagareo, Sidasaxelmwifoe-briv da saerTaSoriso, teritoriul da arateritoriul politikas Soris. msoflios erT romelime nawilSi miRebuli politikuri gadawyvetilebebi da moqmedebebi swrafad aisaxeba

99

danarCen msoflioze. msoflio politikuri centrebi da miRebuli gadawyvetilebebi Ta-namedrove sakomunikacio saSualebebis gamoyenebiT SesaZlebelia gardaiqmnas erToblivi gadawyvetilebebis, SeTanxmebebisa da politikuri urTierTzemoqmedebis rTul sistemad. Sesabamisad gaCnda iseTi fenomeni, rogoricaa “globaluri marTveloba”.

13. aSS, ruseTi, gaerTianebuli samefo, safrangeTi, CineTi; israeli, indoeTi, pakistani.14. militarizacia - imperialistur saxelmwifoTa ekonomikuri, politikuri da sazogadoebrivi

cxovrebis damorCileba dampyrobluri omis momzadebis miznebisaTvis; samxedro organizaciis meTodebis gadatana samoqalaqo urTierTobaTa sferoSi. militarizaciis Sedegad mwvavdeba sxva globaluir problemebi, radgan qveynebis biujetis udidesi Tanxebi swored SeiraRebi-sken aris mimarTuli.

15. konversia samxedro daniSnulebis, warmoebisa da ekonomikis sxva dargebis samoqalaqo daniS-nulebis warmoebaze gadayvanas niSnavs. konversia SeiZleba ganxorciledes msoflios qveynebs Soris SeTanxmebiT.

16. globaluri mSvidobis indeqsis dadgena erebisa da regionebis mSvidobismoyvareobis aRwera-gazomvis erTgvari mcdelobaa. indeqsis dadgena organizebulia ekonomikisa da mSvidobis institutis mier, mSvidobis institutis eqspertebis saerTaSoriso nawilTan da analitikur centrTan konsultaciiT, sidneis universitetis mSvidobisa da konfliqtebis kvleviTi centris monawileobiT. indeqsis dadgenisas gaTvaliswinebulia qveyanaSi politikuri sta-bilurobisa da kriminalis done, qveynis samxedro biujeti da omianoba.

17. politikuri konfliqtebi SeiZleba warmoiSvas teritoriul, religiur, rasobriv, eTnikur da ideologiur safuZvelze. teritoriuli konfliqtebis mizezi ZiriTadad xelsayreli geografiuli mdebareobaa.

18. aSS, ruseTi, germania, CineTi, safrangeTi, gaerTianebuli samefo. 19. teroris saSualebebia: sainformacio, fizikur-teqnikuri, fizikur-qimiuri, qimiuri, biolo-

giuri saSualebebi.20. al-qaida, `wiTeli arwivebis jgufi~, wiTeli brigadebi, irlandiis respublikuri armia, eta

da sxv. II – 1 - amerikis saxelmwifoTa organizacia; 2 - evropis uSiSroebisa da TanamSromlobis orga-

nizacia; 3 – msoflios banki; 4 – samxreT-aRmosavleT aziis saxelmwifoTa asociacia – aseani; 5 - arabuli qveynebis liga.

III - 1 - aSS. 2 – iaponia; 3 - CineTi; 4 - gerTianebuli samefo; 5 - germania.

Semajamebeli samuSao II

I - 1. msoflios zogierT qveyenaSi adgili aqvs demografiul afeTqebas, zogan ki opiriqiT - de-populacias. ganviTarebad qveynebSi es problema mosaxleobis arakontolirebadi zrdiT gamoixateba, romlebic mZime socialur-ekonomikuri pirobebis gamo SemdgomSi ganviTarebul qveynebSi miDian SromiT migrantebad.

2. demografiuli optimumi mosaxleobis iseT kvlavwarmoebas gulisxmobs, roca adgili aqvs demografiuli situaciis srabilizacias.

3. axalgazrdobis wilis wemCirebas qveynis saerTo mosaxleobaSi; 4. urbanizacia - esaa qalaqebis zrda-ganviTarebis procesi, qalaqis mosaxleobis xvedriTi wilis

zrda qveyanaSi, regionSi, msoflioSi. sazogadoebis ganviTarebaSi qalaqebis rolis zrdis procesi, saqalaqo cxovrebis wesis gavrceleba da misi Tanmxlebi sazogadoebrivi procesebi.

suburbanizacia – msxvili qalaqebis sagareubno zonebSi mosaxleobis swrafi zrda. 5. qalaqebis didi raodenobiT warmoqmna, saqalaqo agmoeraciebisa da megalopolisebis warmo-

qmna, milioniani qalaqebis swrafi zrda.6. rogorc cnobilia, ganviTarebis Tavisebureba isaa, rom igi garkveul kvanZebSia Tavmoyrili.

aRniSnuli centrebis irgvliv ki viTardeba infrastruqtura, koncentrirdeba mosaxleoba. bunebrivia, mravali mizezis gamo amgvari kvanZebis rols saqalaqo dasaxlebebi warmoadgenen. dResdReobiT zogierTi qalaqis gavlena cdeba sakuTari qveynis sazRvrebs da msoflio masS-

100

tabebs iZens. amgvar qalaqebs ”globalur qalaqebs” uwodeben.7. geografiuli mdebareobis Tavisebureba, teritoriis farTobi, mosaxleobis raodenoba,

satransporto komunikaciis done, sabanko-safinanso institutebis globaluri xasiaTi, kosmopolitizmi, istoriul-arqiteqturuli Zeglebi da sxv.

8. urbanizaciis mTavari problema is aris, rom es procesi stiqiuri da Znelad marTvadia: izrdeba umuSevroba, Cndeba bidonvileba, mwvavdeba kriminaluri situacia, warmoiqmneba socialuri da ekologiuri problemebi da sxv.

9. dedamiwaze mravali eTnosi da xalxi cxovrobs, romlebic erTmaneTisgan eniT, warmoSobiT, religiiT, tradiciebiT da sxv. niSnebiT gansxvavdebian.

10. ama Tu im qveynis mosaxleobaSi sxva eTnikuri jgufebi, romlebic raodenobrivad berad CamorCeba ZiriTad mosaxleobas.

11. kulturis (kulturuli) difuzia aris ori an meti sazogadoebis kulturuli maxasiaTeblebis sivrceSi gavrceleba da SeRweva sxva sazogadoebaSi. esaa kulturis gavrceleba-moZraobis gansakuTrebuli forma, romelic aucileblad ar gulisxmobs migraciul procesebs. kultura sazogadoebidan sazogadoebas SeiZleba gadaeces Tavad sazogadoebis an misi warmomadgenlebis gadaadgilebis gareSe. kulturis gavrceleba moZraobis gansakuTrebuli formaa, romelic gansxvavdeba da ar daiyvaneba migraciul procesebze.

kulturuli imperializmi miznad isaxavs religiuri, eTnikuri, erovnuli da kulturuli gansxvavebebis waSlas da erTsaxovani globaluri kulturis formirebas.

kulturuli konfliqti aris calkeul pirovnebebs, jgufebs, pirovnebasa da jgufs, pirovne-basa da sazogadoebas, jgufsa da sazogadoebas, sxvadasxva erTobebs an maT koaliciebs Soris faseulobriv-normatiuli, orientaciuli, poziciuri dapirispirebis kritikuli stadia. konfliqtebis sxva saxeTagan gansxvavebiT, kulturuli konfliqtebis mizezi msoflmxedv-elobriv, religiur SexedulebaTa, Sefasebis poziciaTa SeuTavseblobiT, mxareTa socialuri gamocdilebis gansxvavebulobiT aris ganpirobebuli.

12. janmrTelobis problema pirdapir kavSirSia demografiul problemasTan: jandacvis sistemis mdgomareoba, eqimebis, saavadmoyofoebis raodenoba; daavadebebi gavrceleba da prevencia uSualod moqmedebs qveynis demografiul situaciaze.

13. daavadebebis geografiaSi gamoiyofa oTxi ZiriTadi bunebriv-klimaturi zona: zomieri, samxreTi, xmelTaSuazRviuri da tropikuli.

14. SromiTi migrantebi ZiriTadad fertilur asakSi myofi Sromisunariani adamianebi arian, romlebic sxva qveyenaSi midian legaluri Tu aralegaluri gziT samuSaos saZebnelad; isini TavianTi qveynis mosaxleobas akldebian, mimReb qveyanas ki ematebian.

15. “brein dreini”, sityvasityviT, “tvinebis gadineba” da igive maRalkvalificiuri specialistebis emigraciaa, es problema postsabWoTa sivrcis ramdenime qveyanaSi, maT Soris saqarTveloSic, gansakuTrebulad mwvaved dgas.

II - 1 – urbanizaciis done msoflios qveynebSi; 2 - malariis gavrcelebis geografia; 3 - mak-don-aldsis restornebois geografia; 4 - migraciis saldo msoflios qveynebSi.

Semajamebeli samuSao III

I - 1. ekonomikuri globalizacia warmoebis, produqciis, momsaxurebis, teqnologiebis, infor-maciis, Sromisa da kapitalis saerTaSoriso integraciaa. ekonomikuri globalizacia amitom ZiriTadad sami mimarTulebiT vlindeba: warmoebis, vaWrobisa da finansuri globalizaciis saxiT.

2. qveynis erovnuli meurneoba calkeuli Semadgeneli rgolebis, sawarmoebisa da organizaciebi-sagan Sedgeba. TiToeuli maTgani garkveul sameurneo saqmianobas anxorcielebs. TviT es saqmi-anoba mravali calkeuli moqmedebaa, romlebic raodenobriv da Tvisebriv asaxvas saWiroebs. msoflio meurneoba msoflios qveynebis meurneobaTa ertobliobaa.

3. ^finansuri bazrebis saxeebia: fasiani qaRaldebis, safondo, obligaciebis, savaluto, finans-

101

uri riskebis, dazRvevis, sasaqonlo, nedleulis, fiuCersuli. 4. jinis indeqsi warmoadgens monacemebis gafantulobis sazoms. is SemoRebul iqna 1912 wels

italieli statistikosis, korado jinis mier. jinis indeqsi zomavs uTanabrobas monacemTa ganawilebaSi. indeqsis mniSvneloba 0 uTiTebs, rom uTanabroba ar arsebobs, xolo 1 uTiTebs, rom uTanabroba maqsimaluria. jinis indeqsi gamoiyeneba mecnierebis mraval dargSi, maT Soris sociologiaSi, ekologiaSi, qimiaSi da soflis meurneobaSi.

jinis indeqsi yvelaze metad cnobilia, rogorc populaciis Semosavlebisa da keTildReobis uTanabrobis sazomi. qveynebs Soris am indeqsis mixedviT yvelaze naklebi uTanabroba Sve-deTSia (0.23), xolo yvelaze meti - namibiaSi (0.7). Tumca, unda aRiniSnos, rom yvela qveyana ar Sefasebula.

5. upirvelesad, qveynebis socialur-ekonomikuri ganviTarebis done. ekonomikuri CamorCena niSnavs im situacias, roca resursebi aqtiurad gamoiyeneba, Tumca maTi gamoyenebiT sarge-blobs dominanturi saxelmwifo da ara is Raribi qveyana, romlis teritoriazec moipoveba resursebi.

6. aTaswleulis fondi” aSS mTavrobis specialur programas warmoadgens, romelsac axorcielebs aSS samTavrobo organizacia - “aTaswleulis gamowvevis korporacia”. programis mizania dax-mareba aRmouCinos ganviTarebad qveynebs siRaribis daZlevasa da ekonomikur ganviTarebaSi.

7. adamianis kvebis xarisxi ZiriTadad ori maCvenebliT fasdeba: sakvebis kaloriulobiTa da kvebisaTvis kompleqsurad aucilebeli ingredientebiT.

8. ganviTarebad qveynebSi sasursaTo problemas qmnis sakvebis deficiti da sakvebis nakleb kaloriuloba, rac am qveynebSi arasrulfasovan kvebasa da SimSils iwvevs; ganviTarebul qveynebSi ki sasursaTo prioblema sakvebis siWarbiTa da mosaxleobis simsuqniT xasiaTdeba.

9. soflis meuneobis ganviTarebis eqstensiuri gza niSnavs saxnavebis, saZovrebisa da Tevzsare-wao teritoriebis Semdgom gafarToebas, xolo intesiuri ganviTarebis gza ki ukve arsebul savargulebze biologiuri produqtiulobas gazrdas, bioteqnologiis ganviTarebas, axali maRalproduqtiuli jiSebis gamoyvana-gamoyenebas, niadagis damuSavebis axali meTodebis, meqanizaciis, qimizaciis da meliorzciis ganviTarebas niSnavs.

10. saTbob-energetikuli meurneoba yvela qveynis ekonomikuri ganmviTarebis safuZvelis war-moadgens, radgan swored maszea damokidebuli meurneobis nebismieri dargis ganviTareba.

11. mzis, qaris, miogazis, zRvis talRebisa da miqceva-moqcevis, geoTermuli.12. problemas warmoadgens atomuri eleqtrosadgurebis narCenebis Senaxva. aseve saSiSroebas

qmnis am sadgurebze SesaZlo avariebi, rasac SeiZleba radiaciis gaJonva mohyves. 13. heliosadgurebis moqmedebs: aSS, espaneTi, safrangeTi, iaponia, israeli da sxv. qaris eleq-

trosadgurebi: dania, germania, aSS. geoTermuli sadgurebi: islandia, axali zelandia, aSS, meqsika, filipinebi; zRvis miqceva-moqcevis sadgurebi: safrangeTi, aSS, kanada, ruseTi, CineTi.

14. kacobrioba Tavisi arsebobis ganmavlobaSi mudmivad iyenebs bunebriv resursebs. Tanamedrove msoflioSi ganuwyvetliv izrdeba da farTovdeba bunebrivi resursebis moxmareba; Sesabamisad bunebrivi resursebi, ganskuTrebiT ki amowurvadi da aRudegneli resursebi, ileva da ukve mravali qveyana aRmoCnda nedleulis ZiriTadi saxeebiT uzrunvelyofis problemis winaSe.

15. resursTuzrunvelyofa ori xerxiT fasdeba: 1. adgenen misi gamoyenebis savaraudo vadas, anu kidev ramdeni weli iqneba misi maragi sakmarisi. Sefasebis aseTi forma ZiriTadad miner-aluri resursebiT uzrunvelyofis gaTvlebisas gamoiyeneba. amisaTvis maragis raodenoba weliwadSi mopovebuli resursis moculobaze iyofa. 2. adgenen erT sul mosaxleze mocemuli saxis resursis raodenobas, risTvisac maragis raodenoba qveynis mosaxleobis ricxovnobaze iyofa. Sefasebis es forma yvela saxis amowurvadi resursisaTvis agmoiyeneba.

16. mineraluri resursebi garkveuli TaviseburebebiT xasiaTdeba. esenia: amowurvadoba da aRudgenloba, araTanabari ganawileba, Sor manZilebze transportirebis problemebi, maragis Sevsebis SesaZleblobebi axali sabadoebis aRmoCenisa da aTvisebis xarjze.

17. tyiT dafaruli teritoriis farTobis gayofiT mTlian teritoriaze.18. kanada, ruseTi, brazilia, kongo, malaizia, indoeTi da sxv.19. adamianisa da bunebis urTierToba Cvens planetaze misi gaCenis dRidan iwyeba.mas Semdeg ada-

miani ara marto Seegua garemomcvel garemos,aramed aqtiurad daiwyo misi gardaqmnac:gaCexa

102

tyeebi,gadaxna miwebi,gaiyvana gzebi,aago xidebi da kaSxalebi,aaSena qalaqebi da a.S. geografiuli garsis ganviTarebis istoriaSi dadga axali etapi romelic uSualod da mWidrod

aris dakavSirebuli adamianis sameurneo saqmianobasTan.geografiuli garsi gadaiqca e.w noosferod anu adamianis gonebis sferod.noosfero dedamiwis planeturi da masTan dakav-Sirebuli kosmosuri sivrcea,romelic adamianis gonebrivi moqmedebis Sedegad gardaiqmneba da imarTeba.

mravali milioni wlis ganmavlobaSi dedamiwaze bunebrivi komponentebis garkveuli wonas-woroba Camoyalibda.adamiani Tavisi arsebobis dRidan gavlenas axdens masze.

mosaxleobis raodenobis zrdam,mecnierebisa da teqnikis ganviTarebam adamians gauadvila bunebrivis gamoyeneba. mag.: sasargeblo wiaRiseuli,romelic bunebaSi milionobiT wlis gan-mavlobaSi grovdeboda,adamianma sul ramdenime aTeul weliwadSi sxvadasxva teritoriaze gadaitana;adamianis saqmianobis Sedegad gaCnda axali nivTierebebi da sxeulebi,romlebis bunebisTvis ar aris maxasiaTebeli.

adamianis saqmianobis Sedegad dedamiwis bunebam bevr adgilas Seicvala pirvandeli saxe.gaCnda reliefis iseTi formebi,rogoricaa terasebi,Rxrilebi xramebi,yorRanebi da sxv.

garemomcveli bunebis garda adamianebs arsebobis sxva wyaro ar gaaCniaT,amitom misi simdidree-bis gamoyenebisas saWiroa zomiereba da mofrTileba.bunebisgan unda aviRoT imdeni,ramdenic gvesaWiroeba da gamoviyenoT mTlianad da ekonomiurad.

20. bunebrivi resursebis sameurneo Sefaseba niSnavs maT mrewvelobaSi gamoyenebis SesaZleblo-bebisa da mizanSewonilobis dadgenas; aseTi Sefaseba gulisxmobs resursebis maragis, sa-sargeblo elementebis xarisxisa da Sedgenilobis, ganlagebisa da eqsploataciis pirobbebis dadgenas, transportirebas, bunebrivi garemos dacvis SesaZleblobebs da a.S.

II _ 1- navTobis maragi msoflios qveynebis mixedviT; 2 - msofliso mniSvnelovani eleqtrosad-gurebi; 3- mineraluri resursebis geografia; 4 - msoflios tyeebis gavrceleba; 5 – tyianoba msoflios qveynebSi.

Semajamebeli samuSao IV

I - 1. garemoze sazogadoebis uaryofiTi zemoqmedebis faqtorebi da formebia: sazogadoebis sawarmoo da arasawarmoo saqmianoba – indistrializacia, sasoflo da satyeo meurneobis intensifikacia, transportis ganviTareba, dasvenebis da turizmis ganviTareba.

2. XX s-is meore naxevarSi bunebasa da sazogadoebas Soris urTierTobaSi moxda xarisxobrivi naxtomi, roca mosaxleobis swrafi zrdis, intensiuri industrializaciisa da urbanizaciis procesebis Sedegad samurneo datvirTvebma mTel planetaze, ekologiuri sistemis umTavres - TviTgawmendisa da regenaraciis unars gadaaWarba. Sedegad dairRva biosferos nivTierebaTa bunebrivi wrebrunva.

3. globaluri ekologiuri garemos cvlilebebis gamovlinebis saxeebia: tyeebis gaCexva da degradacia; biomravalferovnebis Semcireba; resursebis araracionaluri gamoyeneba da deficiti; vrceli teritoriebis radiaciuli gaWuWyianeba; hidrosferos gaWuWyianeba navTobproduqtebiT; niadagis erozia, damlaSeba, daWaobeba da gaudabnoeba; mindvrebis toqsikacia; atmosferos gaWuWyianeba da saTburi efeqtis safrTxe; ozonis Sris gaTxeleba da ultraiisferi radiaciis momateba; dedamiwis mosaxleobis arakontrolirebadi zrda; sxvadasxva daavadebis epidemia;

4. ganviTarebul qveynebSi ekologiuri problemebis gamwvaveba industrializaciiTa da mox-marebis maRali standartebiTaa gamowveuli. ganviTarebad qveynebSi ekologiur problemebs arsebuli siRaribe da resursebis ukmarisoba warmoqmnis.

5. stabiluroba mis mier mzis gamosxivebis STanTqmasa da Tburi energiis gamosxivebas Soris da-myarebuli zusti balansiT aixsneba.mzis xiluli gamosxiveba ZiriTadad dedamiwis zedapiris mier STainTqmeba. infrawiTel sxivebs ki dedamiwidan kosmosSi ZiriTadad atmosferos zeda fenebi asxivebs. amis mizezi imaSia, rom dedamiwis zedapiris mier gamosxivebuli infrawiTeli

103

fotonebis udides nawils atmosferoSi arsebuli saTburis airebi da Rrublebi “iWers” da isini kosmosSi mxolod am ukanasknelTa mier xelaxali gamosxivebis Sedegad SeiZleba moxvdes. gamTbari atmosferos gamosxivebis nawili kvlav dedamiwis zedapirs ubrundeba da ufro me-tad aTbobs mas. metad gamTbari zedapiri ufro met siTbos asxivebs atmosferoSi; gamTbari atmosfero aseve met siTbos ubrunebs dedamiwis zedapirs, magram amave dros met siTbis asxivebs kosmosSic. dedamiwis zedapiris da atmosferos urTierTgaTboba grZeldeba manam, sanam atmosferos zeda fenebidan energiis gafrqveva mzisgan miRebul energias ar gautol-deba. am dros wonasworoba myardeba agreTve dedamiwis zedapiris mier STanTqmul da mis mier atmosferoSi gafrqveul energias Soris. am wonasworobaTa miRwevis Semdeg dedamiwis (da atmosferos) temperatura stabilurdeba.

ozonis xvreli — dedamiwis atmosferos zeda fenaSi, stratosferoSi, ozonis koncentraciis mkveTri Semcirebis fenomeni. bolo aTwleulebSi gaZlierda, savaraudod anTropogenuli zemoqmedebis Sedegad. kacobriobis gansakuTrebuli daintereseba gamoiwvia imis gamo, rom stratosferuli ozoni dedamiwis zedapirs mzis ultraiisferi gamosxivebisgan icavs.

mJave wvimebi — atmosferuli naleqebis yvela saxeoba - wvima, Tovli, setyva, nisli da sxv. bevri regionisTvis igi garemos dabinZurebis TvalsazrisiT erT-erTi mniSvnelovani prob-lemaa. es dasaxeleba iseT movlenebs aerTianebs, rogoricaa mJave nisli, mJave Tovli da a.S. magram TiToeuli maTgani atmosferul tenSi mJavaTa arsebobas da garemoze maT damazianebel moqmedebas gulisxmobs.mJave wvimis ori umTavresi komponentia gogirdmJava da azotmJava.

6. msofliso okeanes udidesi roli aqvs kacobriobis ganviTarebaSi. man Tavisi Semadgeneli mineraluri marilebis mdgradobiT, damRupveli ultraiisferi radiaciisgan bunebrivi Tav-dacvis zemoqmedebiTa da sxva TvisebebiT sicocxlis mravali forma warmoqmna da evolucias Seuwyo xeli. cocxali orgnizmebis umravleoba swored okeaneSi wramoiqmna.

7. marikultura zRvis mcenareebis moSenebaa.8. klimatis cvlilebam, kerZod ki globalurma daTbobam.9. zogierTi kontinentis sanapiro zolisa da kunZulis wylis qveS moqceva.10. msoflio okeaneSi mdebareoben Semdegi kunZulovani qveynebi: iaponia, hilipinebi, axali ze-

landia, madagaskari, kuba, avstralia, didi britaneTi, islandia, irlandia, indonezia, Sri-lanka da sxv. msoflio okeanis napirebTan mdebareoben: safrangeTi, espaneTi, aSS, indoeTi, kanada, CineTi, ruseTi, brazilia da sxv.

11. aSenebs polderebs, xelovnur kunZulebs.12. wylis ersursebi Semdegi specifikurobiT xasiaTdeba: 1. ZiriTadad mxiolod mtknari wyali

gamoiyeneba; 2. aqvs maravlmiznobrivi gamoyeneba; 3. maTi gamoyeneba ZiriTadad adgilze xdeba; 4. araTanabrad aris ganlagebuli. 5. wylis brunvis gamo SeuZliaT ganaxleba;

13. araTanabrad, arsebobs adgilebi, sadac wylis deficitia da adgilebi, sadac wylis resursebi Warbi raodenobiTaa.

14. pedosfero - dedamiwis niadaguri safaria, romelic xmeleTis ekologiuri sistemis da mTli-anad biosferos umTavresi komponentia. igi udides rols asrulebs cocxal da aracocxal bunebas Soris mimdinare nivTierebaTa cvlis procesSi.

15. gaudabnoeba msoflioSi ariduli klimatiT gamorCeuli regionebis umTavresi problemaa, rac isedac Raribi mcenareulobis gadaZovebiTaa gamowveuli. dedamiwaze udabnoebi swrafad ikaveben nayofier miwebs da masobriv SimSilsa da migracias iwvevs.

16. bunebrivi stiqiuri movlenebi warmoSobis pirobebis mixedviT arsebobs: kosmiuri, meteo-rologiuri, hidrologiuri, hidro-meteorologiuri da geologiur-geomorfologiuri, glacialur-meteorologiuri, geologiuri, geologiur-teqtonikuri, teqtonikur-hidolo-giuri, geologiur-geomorfologiuri.

17. teqnogenuri katastrofebis ganviTarebis etapebia: anTropogenesizi, wertilovani teqnogen-uri katastrofebi, lokaluri teqnogenuri katastrofebi, mikroregionaluri teqnogenuri katastrofebi, mezoregionaluri teqnogenuri katastrofebi, makroregionaluri teqnogen-uri katastrofebi da globaluri teqnogenuri katastrofebi.

18. garemoze teqnogenuri zemoqmedebis pirdapiri forma samurneo obieqtebis zemoqmedebaa garemozee uSualo kontaqtiT, xolo iribi zemoqmedebis forma piradapiri zemoqmedebis

104

jaWvuri Sedegia.19. ekologiuri mdgmareobis mixedviT garemos Semdegi formebi gamoiyofa: bunebrivi, gawonas-

worebuli, krizisuli, kritikuli, katasrofuli da kolafisis mdgomareoba.20. ekoregioni landSafturi erTeulia, romelic gamoiyofa arsebuli biogeografiuli er-

Teulebis gaTvaliswinebiT. warmoadgens xmeleTisa da akvatoriis msxvil garkveul monakveTs, romelic gamoirCeva bioturad erTferovani gaerTianebiT.

21. biomravalferovnebis indeqsi dgindeba saxeobaTa raodenobiT 10 000 kv.km-ze. 22. daculi teritoria iseTi teritoria, romelsac miniWebuli aqvs specialuri statusi, raTa

daculi iyos aRniSnuli teritoriis fizikuri maxasiaTeblebi, daculi iyos rogorc kul-turuli memkvidreoba. daculi teritoria SeiZleba iyos saxelmwifo nakrZali, erovnuli parki, aRkveTili an miwis sxva farTi. daculi teritoriebi emsaxureba bunebis dacvas, tur-izmis ganviTarebas, samecniero-kvleviT saqmianobas da sxv.

23. yovelwliurad msoflio memkvidreobis komiteti ikribeba sesiaze, romelic gansazRvravs Tu, romeli Zegli Seitanon iuneskos msoflio memkvidreobis siaSi. msoflio memkvidreobis Zeglebis siis mTavari mizania TiToeuli obieqti daicvas da gaxados cnobili Tu ra Tqma unda igi Seesabameba iuneskos kriteriumebs.

grinpisi saerTaSoriso sazogadoebrivi bunebisdamcveli organizaciaa, daarsebuli kana-daSi 1971 wels. misi ZiriTadi mizania globaluri ekologiuri problemebis mogvareba, maTze sazogadoebisa da xelisuflebis yuradRebis miqcevis gziT. grinpisi cdilobs Secvalos adamianebis damokidebuleba, dedamiwis bunebrivi simdidreebis mimarT.

bunebis konservaciis saerTaSoriso kavSiri arakomerciuli saerTaSoriso organizaciaa, romlis mizanicaa bunebis konservacia / dacva.

24. dedamiwaze globaluri ekologiuri tendeciebi metad SemaSfoTebelia: adamianTa sasicocxlo sivrcis, geografiuli garemos xelsayreli pirobebis SenarCuneba, resuresbis racionaluri gamoyeneba yvela qveynis problemaa. amitomac dRis wesrigSi dadga mdgradi ganviTarebis aucilebloba.

25. mdgradi ganviTarebis koncefcia unda emyarebodes Semdeg principebs: 1) maqsimaluri efeqturobiT gamoyenebul iqnes bunebrivi resursebi bunebaze mniSvnelovani

zianis miyenebis gareSe; 2) cocxali resursebiT sageblobisas ar miadges ziani biomraval-ferovnebas da dasaxuli iqnas gzebi misi aRwarmoebis da gamravaferovnebisa; 3) unda moicavdes resursebis marTvis principebis ganviTarebas, romlis drosac gaTvaliswinebuli iqneba samomavlo riskebi; 4) arsebuli resursebis bazaze Tanamedrove teqnologiebis danergva da ganviTareb; 5) ekonomikuri ganviTarebis kvaldakval mTavari prioritebebis gamoyofa da sru-lyofa; 6) tradiciuli energoresursebis nacvlad energo ganaxlebadi resursebiT Canacvleba Sesabamisi teqnologiebis ganviTarebis gziT. mdgradi ganviTarebis ZiriTadi mamoZravebel Zalad swored ganaxlebadi energetika unda iqnes miCneuli; 7) bunebrivi resursebis konseva-ciis da gamoyenebis harmonizacia.

II – 1 – msoflio okeanis mineraluri resursebi; 2 – gaudabnoeba dedamiwis zedapirze; 3 – vulkanebis gavrcelebis arealebi dedamiwaze; 4 – dedamiwis biomravalferovneba;

105

X. Sefasebarekomendebuli Sefaseba sazogadoebriv mecnierebebSi

პიროვნული განვითარების გეგმის განსაზღვრა და შესრულება მდგრადი განვითარება

უფრო ხშირად მდგრად განვითარებას განმარტავენ, როგორც ‖განვითარებას, რომელიც აწმყოს მოთხოვნებს იმგვარად აკმაყოფილებს, რომ მომავალ თაობებს არ ართმევს მოთხოვნათა დაკმაყოფილების შესაძლებლობას.‖ 7

7 United Nations. 1987."Report of the World Commission on Environment and Development." General Assembly Resolution

42/187, 11 December 1987. Retrieved: 2007-04-12; Smith, Charles; Rees, Gareth (1998). Economic Development, 2nd edition. Basingstoke: Macmillan. ISBN 0333722280

ის ცვლილებათა პროცესია, რომელშიც ბუნებრივი რესურსების მოხმარება, ინვესტიციები, მეცნიერულ-ტექნიკური განვითარება,

პიროვნების განვითარება და ინსტიტუციური ცვლილებები ურთიერთშეთანხმებულია და ამყარებს ადამიანის მოთხოვნილებებისა და მისწრაფებების დასაკმაყოფილებლად საჭირო აწმყო და სამომავლო პოტენციალს. გარკვეულწილად, საუბარია ადამიანთა ცხოვრების ხარისხის უზრუნველყოფაზე. თვითმმართველობა და მმართველობა

თვითმმართველობა და მმართველობა უკავშირდება იმ გადაწყვეტილებებს (ინდივიდუალურ, ოჯახის, თემის, ქვეყნის დონეზე), რომლებიც განსაზღვრავს მოლოდინებს, ძალაუფლების მინიჭებას ან საქმიანობის კონტროლს. ის მოიცავს ინდივიდუალური, ან ჯგუფური თუ საზოგადოებრივი საქმიანობის მართვის პროცესებისა და ლიდერობის სპეციფიკურ ნაწილს. გეოგრაფიული კვლევა

ამ მიმართულების მთავარი მიზანია, მოზარდმა გააცნობიეროს გეოგრაფიისა და გეოგრაფიული ცოდნის მნიშვნელობა ადამიანის საქმიანობის სხვადასხვა სფეროსათვის. გაეცნოს გეოგრაფიული კვლევების ტრადიციულ (აღწერითი, შედარებით-გეოგრაფიული, კარტოგრაფიული) და ახალ (მათემატიკური, დისტანციური, გეოინფორმაციული) მეთოდებს. შეისწავლოს გეოგრაფიული პროგნოზისა და მოდელირების საკითხები. შეძლოს შესაბამის პრობლემასთან დაკავშირებული თეორიული მასალის და წყაროების მოძიება; საველე პირობებში ინფორმაციის შეგროვება, მასალის ორგანიზება, ანალიზი და გეოგრაფიული თემის სტრუქტურის შემუშავება.

სამოქალაქო თავდაცვისა და უსაფრთხოების სწავლა-სწავლება მიმდინარეობს სამი ძირითადი მიმართულებით: პირადი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა ყოველდღიურ ცხოვრებაში; საგანგებო ვითარებებში უსაფრთხო ქცევის საფუძვლები; გადაუდებელი ექიმამდელი დახმარება.

ადამიანის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის საფრთხეები სხვადასხვაგვარია თავისი წარმოშობის/მიზეზების, გავრცელების, ზემოქმედი ფაქტორების, შედეგებისა და შესაბამისი უსაფრთხოების ზომების მიხედვით. იმავდროულად, ბავშვის ზრდასთან ერთად იცვლება როგორც მასთან დაკავშირებული საფრთხეების ტიპები, ისე უსაფრთხოების ზომების დაცვის შესაძლებლობები.

მოსწავლესა და სწავლის შედეგზე ორიენტებული საგანმანათლებლო პროცესი, ბუნებრივია, უნდა ითვალისწინებდეს როგორც საფრთხეებისა და მასთან გამკლავების, ისე ბავშვების ასაკობრივ თავისებურებებს.

მნიშვნელოვანია, რომ სამოქალაქო თავდაცვისა და უსაფრთხოების საგანმანათლებლო პროგრამა ითვალისწინებდეს მრავალფეროვან შესაძლებლობებს სხვადასხვა მოტივაციისა და შესაძლებლობის მოსწავლეთათვის. ვ) შეფასება საზოგადოებრივ მეცნიერებებში

შეფასების კომპონენტები საზოგადოებრივ მეცნიერებებში: საკლასო სამუშაო 2. საშინაო დავალება 3. შემაჯამებელი დავალება

4. საკლასო სამუშაო ფასდება შემდეგი ცოდნა8 და უნარები:

1. პრობლემის გააზრება კომუნიკაცია სწავლა

თანამშრომლობა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში აქტიური მონაწილეობა შემოქმედებითობა დროის ისტორიული გაგება გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა ისტორიული კვლევა გეოგრაფიული კვლევა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა

8 ცოდნა ფასდება თითოეული საგნისა და კლასის პროგრამული შინაარსის შესაბამისად

უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით: თემასთან დაკავშირებით დასმული კითხვებით დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით განხილული მოვლენებისა და პროცესებისადმი საკუთარი დამოკიდებულების გამოხატვით დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის შეთავაზებით ჯგუფურ მუშაობაში შეტანილი წვლილით დისკუსიაში მონაწილეობის სიხშირით ახსნილი ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას საკუთარი მოსაზრების დასაბუთებით თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით პრეზენტაციით დროის ლიმიტის დაცვით დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით

საშინაო დავალება ფასდება შემდეგი ცოდნა და უნარები: 2. პრობლემის გააზრება ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება კავშირებისა და მიმართებების დადგენა კომუნიკაცია სწავლა თანამშრომლობა პრობლემის გადაჭრა შემოქმედებითობა ისტორიული დროის გაგება გარემოზე პასუხისმგებლობისა და ზრუნვა ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა კრიტიკული აზროვნება

უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით: ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას მოსაზრებების არგუმენტირებით დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის ჩამოყალიბებით თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით პრეზენტაციით დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით წერითი ნამუშევრის შექმნით

შემაჯამებელი შეფასება9

ფასდება შემდეგი უნარები: 3. კრიტიკულ პირობებში (ტესტი, საკონტროლო და სხვა) ცოდნისა და უნარ-ჩვევების გამომჟღავნება პრობლემის გააზრება

1.

106

თანამშრომლობა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში აქტიური მონაწილეობა შემოქმედებითობა დროის ისტორიული გაგება გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა ისტორიული კვლევა გეოგრაფიული კვლევა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა

8 ცოდნა ფასდება თითოეული საგნისა და კლასის პროგრამული შინაარსის შესაბამისად

უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით: თემასთან დაკავშირებით დასმული კითხვებით დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით განხილული მოვლენებისა და პროცესებისადმი საკუთარი დამოკიდებულების გამოხატვით დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის შეთავაზებით ჯგუფურ მუშაობაში შეტანილი წვლილით დისკუსიაში მონაწილეობის სიხშირით ახსნილი ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას საკუთარი მოსაზრების დასაბუთებით თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით პრეზენტაციით დროის ლიმიტის დაცვით დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით

საშინაო დავალება ფასდება შემდეგი ცოდნა და უნარები: 2. პრობლემის გააზრება ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება კავშირებისა და მიმართებების დადგენა კომუნიკაცია სწავლა თანამშრომლობა პრობლემის გადაჭრა შემოქმედებითობა ისტორიული დროის გაგება გარემოზე პასუხისმგებლობისა და ზრუნვა ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა კრიტიკული აზროვნება

უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით: ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას მოსაზრებების არგუმენტირებით დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის ჩამოყალიბებით თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით პრეზენტაციით დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით წერითი ნამუშევრის შექმნით

შემაჯამებელი შეფასება9

ფასდება შემდეგი უნარები: 3. კრიტიკულ პირობებში (ტესტი, საკონტროლო და სხვა) ცოდნისა და უნარ-ჩვევების გამომჟღავნება პრობლემის გააზრება

ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება კავშირებისა და მიმართებების დადგენა კომუნიკაცია ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა პრობლემის გადაჭრა შემოქმედებითობა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა კრიტიკული აზროვნება

9 შემაჯამებელი სამუშაოები სრულდება როგორც ზეპირი (დისკუსია, ინსცენირება) და წერითი (ტესტი, ნაშრომი, ისტორიულ-გეოგრაფიული თმა), ისე შერეული (პრეზენტაციის ან პროექტის წარდგენა,) ფორმით სასწავლო თემის, თემების ბლოკისა თუ საწავლო პროცესის გარკვეული ეტაპის დასრულების შემდგომ.

შემაჯამებელი დავალებების ტიპები: საკონტროლო წერა ტესტირება კითხვა-პასუხი თემა/ესე პრეზენტაცია პროექტი რეფერატი კვლევა დისკუსია/დებატები კონფერენცია

მოთხოვნები, რომლებსაც უნდა აკმაყოფილებდეს შემაჯამებელი დავალებები დავალების თითოეულ ტიპს უნდა ახლდეს თავისი შეფასების ზოგადი რუბრიკა; ზოგადი რუბრიკა უნდა დაზუსტდეს კონკრეტული დავალების პირობისა და განვლილი მასალის გათვალისწინებით; 10 ქულა უნდა გადანაწილდეს რუბრიკაში შემავალ კრიტერიუმებზე; მითითებული უნდა იყოს საგნობრივი სტანდარტის ის შედეგები, რომელთა შეფასებასაც ემსახურება შემაჯამებელი დავალება.

შეფასების რუბრიკის ნიმუშები: პრეზენტაციის შეფასების რუბრიკა

ამ შემთხვევაში მოსწავლეებს თითოეულ კრიტერიუმში ენიჭებათ ნული ან ერთი ქულა და საბოლოო ქულის გამოსაყვანად ითვლება მათი ჯამი. მაქსიმალური ჯამი არის ათი ქულა.

მოსწავლის სახელი, გვარი

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

საინტერესო შესავალი (პრობლემის იდენტიფიცირება) 1

კვლევების/ნაშრომის წარმოჩენის უნარი 1

შემოქმედებითი უნარი 1

პრობლემის გადაჭრის გზების შეთავაზება 0

თემის გასაგებად წარმოდგენა (ლოგიკური ჯაჭვი) 0

საუბარი (გამართულობა, ტემბრი) 1

107

ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება კავშირებისა და მიმართებების დადგენა კომუნიკაცია ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა პრობლემის გადაჭრა შემოქმედებითობა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა კრიტიკული აზროვნება

9 შემაჯამებელი სამუშაოები სრულდება როგორც ზეპირი (დისკუსია, ინსცენირება) და წერითი (ტესტი, ნაშრომი, ისტორიულ-გეოგრაფიული თმა), ისე შერეული (პრეზენტაციის ან პროექტის წარდგენა,) ფორმით სასწავლო თემის, თემების ბლოკისა თუ საწავლო პროცესის გარკვეული ეტაპის დასრულების შემდგომ.

შემაჯამებელი დავალებების ტიპები: საკონტროლო წერა ტესტირება კითხვა-პასუხი თემა/ესე პრეზენტაცია პროექტი რეფერატი კვლევა დისკუსია/დებატები კონფერენცია

მოთხოვნები, რომლებსაც უნდა აკმაყოფილებდეს შემაჯამებელი დავალებები დავალების თითოეულ ტიპს უნდა ახლდეს თავისი შეფასების ზოგადი რუბრიკა; ზოგადი რუბრიკა უნდა დაზუსტდეს კონკრეტული დავალების პირობისა და განვლილი მასალის გათვალისწინებით; 10 ქულა უნდა გადანაწილდეს რუბრიკაში შემავალ კრიტერიუმებზე; მითითებული უნდა იყოს საგნობრივი სტანდარტის ის შედეგები, რომელთა შეფასებასაც ემსახურება შემაჯამებელი დავალება.

შეფასების რუბრიკის ნიმუშები: პრეზენტაციის შეფასების რუბრიკა

ამ შემთხვევაში მოსწავლეებს თითოეულ კრიტერიუმში ენიჭებათ ნული ან ერთი ქულა და საბოლოო ქულის გამოსაყვანად ითვლება მათი ჯამი. მაქსიმალური ჯამი არის ათი ქულა.


1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

საინტერესო შესავალი (პრობლემის იდენტიფიცირება) 1

კვლევების/ნაშრომის წარმოჩენის უნარი 1

შემოქმედებითი უნარი 1

პრობლემის გადაჭრის გზების შეთავაზება 0

თემის გასაგებად წარმოდგენა (ლოგიკური ჯაჭვი) 0

საუბარი (გამართულობა, ტემბრი) 1

თვალსაჩინოებების გამოყენება 0

აუდიტორიასთან კონტაქტი 1

ინფორმაციის ფლობის უნარი (ადეკვატური კითხვა-პასუხი) 1

დროის ლიმიტის დაცვა 0

ჯამი 6

პროექტის შეფასების განზოგადებული რუბრიკა მაქსიმალური ჯამური ქულის გაყოფით სამზე მოხდება მოგროვილი ქულების ათქულიან შეფასებაზე გადაყვანა

ელემენტარული

1 ქულა მისაღები 2 ქულა

ოსტატური 3 ქულა

1.მიზანი არ არის კარგად გამოკვეთილი, ბუნდოვანია

ხდება ერთ მიზანზე ფოკუსირება კარგად გამოკვეთილი მიზნები, მარტივად აღსაქმელი

2.ორგანიზება სუსტად ორგანიზებული, არ არის იდეებს შორის ლოგიკური ჯაჭვი, რაც აბნევს მკითხველს/მსმენელს

გააზრებულია თანმიმდევრულობა, ორგანიზების ნიშნებით, ზოგი გადასვლა იდეებს შორის არის მარტივი, ზოგი გაუგებარი

კარგად ორგანიზებული ფორმატი, ლოგიკური გადასვლა ერთი იდეიდან მეორეზე, ორგანიზება ზრდის პროექტის ეფექტურობას

3.შინაარსის კორექტულობა

ხშირად გვხვდება შეუსაბამო, მცდარი ინფორმაცია,

ძირითადად კორექტულია, ზოგიერთი შეუსაბამო ან მცდარი ინფორმაციით

მთლიანად კორექტული, ფაქტები ზუსტი და მკაფიო

4.ენობრივი გამართულობა

ენობრივად გაუმართავი, ხშირი შეცდომებით

ენობრივად გამართული, მცირე შეცდომებით

ენობრივად გამართულია, დაცულია პუნქტუაციის ნიშნები

5.კვლევა კვლევა არაეფექტურადაა დაგეგმილი, გამოყენებული წყაროები არ არის სანდო, ანალიზი ზედაპირულია

კვლევა დაგეგმილია, მაგრამ ჯგუფის პოტენციალი მთლიანად არ არის გამოყენებული, შეზღუდული რაოდენობის წყაროებია გამოყენებული, ანალიზი მისაღებია

კვლევა არის დაგეგმილი, გამოყენებულია არაერთი წყარო და ანალიზი სიღრმისეულია

6.თვალსაჩინოებები

თვალსაჩინოებები ხშირად შინაარსთან შეუსაბამოა, ან არ არის ჯგუფის მიერ შექმნილი

თვალსაჩინოებების კავშირი შინაარსთან ნატელია, მაგრამ ერთფეროვანია,

მრავალფეროვანი, შინაარსის შესატყვისი, აკურატულად შესრულებული

7.შემოქმედებითობა

მცირე შემოქმედებითი ენერგიის დანახარჯი ჯგუფის მხრიდან

ზოგჯერ ჩანს ჯგუფის ორიგინალური აზრები, რაც ეხმარება პროექტის უკეთ წარმოჩენაში

ჩანს ჯგუფის ორიგინალობა, სიახლე და თავისებური ხედვა, რაც პროექტს საინტერესოს ხდის

8.კავშირები საგნებთან

არ ჩანს ჯგუფის კომპეტენცია საგნებში, გვხვდება ფაქტების უზუსტო ინტერპრეტირება

მოსაზრებები დაკავშირებულია ერთი ან ორი საგნიდან მიღებულ ცოდნასთან

ხდება მთავარი მოსაზრებების დაკავშირება სხვადასხვა საგნიდან მიღებულ ცოდნასთან, რაც მიუთითებს ჯგუფის მრავალი მიმართულებით კომპეტენტურობაზე

9.დასკვნები არ არის ჩამოყალიბებული დასკვნები

დასკვნები ჩამოყალიბებულია კვლევის ადეკვატურად, მაგრამ არ არის მკაფიო

დასკვნებში არის სიახლე (ორიგინალობა), ლოგიკური კავშირი იგრძნობა კვლევასთან, ისინი მკაფიოდაა ჩამოყალიბებულია

10.პრეზენტაცია ეფექტურად არ არის წარმოჩენილი პროექტის არსი, უჭირს აზრის ჩამოყალიბება და პასუხების გაცემა, არ არის მიზნობრივად გამოყენებული თვალსაჩინოებები

ბუნდოვნად აყალიბებს პროექტის არსს, იყენებს თვალსაჩინოებებს, პასუხობს შეკითხვების უმეტესობას

ნათლად ჩამოყალიბებული პროექტის არსი, მკაფიო მეტყველება, აუდიტორიაზე გათვლილი, ძირითადი იდეებია გაშლილი, იყენებს თვალსაჩინოებებს და პასუხობს ყველა კითხვას

რეფერატის შეფასების რუბრიკა

ამ შემთხვევაში მე-3 და მე-5 კრიტერიუმები ფასდება 0-2 ქულით, ხოლო ყველა დანარჩენი 0 ან 1 ქულით. მაქსიმალური ჯამი არის ათი

ქულა.

108





ჯამი 6









































ქულა.

109


1.

1.მიზანი/თეზისი – კვლევის შედეგად გამოთქმული ძირითადი იდეა 1

2.რეფერატის ორგანიზება 1

3.შინაარსის კორექტულობა, ფაქტობრივი საიმედოობა 2

4.ენობრივი გამართულობა 0

5.კვლევა 2

6.ილუსტრაციები/ თვალსაჩინოებები 1

7.შეთავაზებული მოსაზრების არგუმენტებითა და მაგალითებით გამყარება 1

8.დასკვნები 1

ჯამი 9

დისკუსიის შეფასების რუბრიკა

კონკრეტულ მოსწავლეს თითოეული კრიტერიუმის გასწვრივ ენიჭება შესაბამისი ქულა, ჯამდება ყველა კრიტერიუმში მიღებული ქულები და იყოფა ექვსზე (გამოითვლება მათი საშუალო არითმეტიკული).

III დონე (8-10 ქულა) II დონე (5-7 ქულა) I დონე (1-4 ქულა) მოსმენა ყოველთვის უსმენს და

თვალყურს ადევნებს ორატორს

ხშირად უსმენს და უყურებს ორატორს

იშვიათად უსმენს და უყურებს ორატორს

საუბარი მკაფიოდ მეტყველებს და უყურებს მსმენელებს

ძირითადად მეტყველება გასაგებია და უყურებს მსმენელებს

მეტყველება არამკაფიოა, მსმენელებს უჭირთ გაგება

არავერბალური კომუნიკაცია

შეუძლია ეფექტურად აღიქვას და გამოიყენოს არავერბალური კომუნიკაციის ფორმები (თვალით, ჟესტებით, გამომეტყველებით, ხმით)

ხშირად შეუძლია დაამყაროს არავერბალური კონტაქტი

იშვიათად იყენებს არავერბალურ კომუნიკაციის ფორმებს

მონაწილეობა უჩვენებს ინტერესს დისკუსიის თემისადმი საჭირო კომენტარებითა და აზრების გამოთქმით

ძირითადად გამოხატავს ინტერესს. კომენტარები და აზრები ყოველთვის არაა თემის შესატყვისი

მცირე ინტერესი აქვს. არ გამოხატავს ან ვერ უკავშირებს თავის მოსაზრებებს სადისკუსიო თემას

კოოპერაცია თანამშრომლობს თანაკლასელებთან, აცლის სხვებს აზრის გამოთქმას და იცავს დისკუსიის წესებს

ძირითადად თანამშრომლობს თანაკლასელებთან, ზოგჯერ ერთვება სხვის საუბარში, ძირითადად იცავს დისკუსიის წესებს

იშვიათად თანამშრომლობს და იცავს დისკუსიის წესებს

მოსაზრების არგუმენტირება

მოსაზრება ორიგინალურია და გამყარებულია ფაქტებით, ცნებებით. არის ლოგიკური კავშირი საკითხთან

მოსაზრების გასამყარებლად გამოყენებულია სადავო ფაქტები და ცნებები

მოსაზრება მოკლებულია ლოგიკურ კავშირს საკითხთან და არ არის გამყარებული ფაქტებით

10 ისტორიისთვის შესაძლოა მე-6 კრიტერიუმი არ გავითვალისწინოთ, შესაბამისად მე-7 კრიტერიუმი შეფასდება მაქსიმალური 2 ქულით. შემაჯამებელი დავალების კონკრეტული მაგალითი ისტორიაში: დაწერეთ თემა : ,,პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობა‘’.

ა) ჩამოაყალიბეთ კვლევის ძირითადი იდეა, თეზისი;





ჯამი 6









































ქულა.

110

ვარაუდი საფუძველს მოკლებულია

სათანადო ვარაუდებს, თანამიმ-დევრულად დალა-გებული მასალის საფუძველზე ახერხებს თავისთვის საინტერესო კითხვებზე პასუხის გაცემას

15. ილუსტრაციები/ თვალსაჩინოებები

0-1 _ _ _

16. შეთავაზებული მოსაზრების არგუმენტებითა და მაგალითებით გამყარება

0-2 0 ქულა - არ აქვს საკუთარი პოზიცია

1 ქულა - ცდილობს შემოგვთავაზოს საკუთარი ხედვა საკითხთან მიმართებაში, თუმცა საკუთარ პოზიციის დაცვა უჭირს.

2 ქულა - ავლენს საგნის კარგ ცოდნას, დამუშავებული მა-სალის მოშველიებით კარგად აყალიბებს საკუთარ პოზიციას და ამყარებს მას არგუმენტებით მსჯელობს თამამად, ანგარიშს უწევს, მაგრამ ბრმად არ ენდობა ავტორიტეტებს.

8. დასკვნები 0-1 0 ქულა - რეფერატში მოცემული დასკვნები არაარგუმენტირებული და მცდარია

1 ქულა - აჯამებს კვლევის შედეგებს, კარგად ახერხებს ამის მკითხველამდე მიტანას.

ჯამური ქულა

11 ისტორიისთვის შესაძლოა მე-6 კრიტერიუმი არ გავითვალისწინოთ. ასეთ შემთხვევაში მე-7 კრიტერიუმი შეფასდება მაქსიმალური 2 ქულით. სტანდართან შესაბამისობა- მაგალითი შესაბამისობაშია X კლასის ისტორიის სტანდარტის მიმართულების - ისტორიული ინტერპრეტაცია და კვლევა - მე-4, მე-5, მე-6, მე -7 შედეგებსა და მიმართულების - კომუნიკაცია - მე-8 შედეგთან; ასევე XI კლასის ისტორიის სტანდარტის მიმართულების - სახელმწიფო მმართველობა და პოლიტიკა - მე-5 შედეგთან.

შემაჯამებელი დავალების კონკრეტული მაგალითი გეოგრაფიაში:

წარმოადგინეთ თემა - ,, გერმანიის კომპლექსური დახასიათება‖, ა) განიხილეთ შემდეგი საკითხები: 1) გერმანიის ფიზიკურ-გეოგრაფიული მდებარეობა, 2) ბუნებრივი რესურსები, 3) მოსახლეობა

(სქესობრივ-ასაკობრივი სტრუქტურა, მიგრაცია, ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობა) 4) ეკონომიკური მდგომარეობა (მეურნეობის დარგები, ტრანსპორტი), 5)პოლიტიკური მდგომარეობა (პოლიტიკური სტრუქტურა).

ბ) იმსჯელეთ და გამოიტანეთ დასკვნები (ქვეყნის ადგილი მსოფლიო პოლიტიკურ რუკაზე და მისი განვითარების მომავალი პერსპექტივები).

შეფასების კრიტერიუმები განიხილავს პირველ ხუთ საკითხს

0-1-2

0 ქულა - ზედაპირულად განიხილავს მხოლოდ ერთ ან ორ საკითხს

1 ქულა - განიხილავს დავალებაში მოცემული საკითხების ნახევარზე მეტს

2 ქულა - განიხილავს ხუთივე საკითხს

იცავს შინაარსობრივ თანამიმდევრობას

0-1 0 ქულა - არათანამიმდევრულად გადადის ერთი საკითხიდან მეორეზე.

------------------ 1 ქულა - თანმიმდევრულად განიხილავს საკითხებს

ავლენს ანალიზისა და კრიტიკულ აზროვნებს

0-2 0 ქულა - ყურადღებას ამახვილებს მხოლოდ ფაქტებზე, არ ავლენს კრიტიკული

1 ქულა აანალიზებს ერთ-ორ საკითხს და მათ მიმართ გამოხატავს საკუთარ

2 ქულა მოსწავლე აანალიზებს მასალაში მოცემულ საკითხებს, გამოხატავს მათთან

უნარს აზროვნების უნარს. დამოკიდებულებას დაკავშირებით საკუთარ პოზიციას

იყენებს თვალსაჩინოებებს

0-1 0 ქულა - თვალსაჩინოება არ არსებობს ან ძალიან მწირია

------------------ 1 ქულა - მოხსენებას ახლავს მრავალფეროვანი თვალსაჩინოება

საუბრობს გარკვევით და გამართულად

0-1 0 ქულა - საუბრობს გაურკვევლად, ჭირს აზრის გამოტანა

1 ქულა - საუბრობს გარკვევით, გამართულად მეტყველებს

პასუხობს დასმულ კითხვებს, ავლენს შესწავლილი საკითხების ცოდნას

0-1 0 ქულა-საერთოდ ვერ პასუხობს აუდიტორიის მიერ დასმულ კითხვებს,

1ქულა-ადეკვატურად პასუხობს კითხვებს, ავლენს ცოდნასა და ანალიზის უნარს

იცავს დროის ლიმიტს

0-1

0 ქულა - არ იცავს დროის ლიმიტს

1 ქულა - დროის ლიმიტი დაცულია

გამოაქვს დასკვნა/ები

0-1-2

0 ქულა - ვერ გამოაქვს დასკვნა/გამოაქვს არადეკვატური დასკვნა/ები.

1ქულა გამოაქვს გარკვეული დასკვნები, მაგრამ ვერ ასაბუთებს მათ.

2 ქულა -გამოაქვს საინტერესო დასკვნები, განმარტავს მათ სოციალურ-ეკონომიკური კონტექსტის და მნშვნელოვანი ფაქტორების გაანალიზების საფუძველზე, მსჯელობა საინტერესოა და დამაჯერებელი.

სტანდართან შესაბამისობა - შემაჯამებელი დავალება შესაბამისობაშია XI კლასის გეოგრაფიის სტანდარტის მეორე შედეგთან: გეო.XI.2. მოსწავლეს შეუძლია სოციალურ-ეკონომიკური ხასიათის გლობალური პრობლემების ანალიზი.

თავი XXXVI

საგნობრივი კომპეტენციები დაწყებით საფეხურზე

IV კლასი სამოქალაქო თავდაცვა და უსაფრთხოება (მოძრაობის უსაფრთხოება)

სტანდარტი

წლის ბოლოს მისაღწევი შედეგები მიმართულებების მიხედვით:

პირადი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა საგანგებო ვითარებებში უსაფრთხო ქცევის საფუძვლები უსაფ. IV. 1. მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს უსაფრთხოდ მოძრაობის წესები. უსაფ. IV. 2. მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს ხალხმრავალ ადგილებში და საველე პირობებში უსაფრთხოდ ქცევის წესები.

უსაფ. IV. 3. მოსწავლეს შეუძლია აღწეროს უჩვეულო ვითარებაში უსაფრთხო ქცევის საფუძვლები.

წლის ბოლოს მისაღწევი შედეგები და ინდიკატორები მიმართულება: პირადი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა უსაფ. IV. 1. მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს უსაფრთხოდ მოძრაობის წესები.

შედეგი თვალსაჩინოა, თუ მოსწავლე: ამოიცნობს საგზაო მოძრაობის წესებს; კონკრეტულ ვითარებას შეუსაბამებს საგზაო მოძრაობის წესებს.

უსაფ. IV. 2. მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს ხალხმრავალ ადგილებში და საველე პირობებში უსაფრთხოდ ქცევის წესები.

111

geografiuli saSualebebis gamoyeneba da Seqmna

nimuSi #1

elementaruli (1-4)

1.rukiskiTxva_ wakiTxuli informacia erTi an ramdenime elementisagan Sedgeba.2.geografiulisaSualebebisgamoyeneba _ uWirs adekvaturi monacemebis Segroveba

an misi informacia arasandoa3.geografiulisaSualebebisSeqmna _ simboloebi ZiriTadad uzustodaa datanili da

informacia ar aris sando. ar aqvs saTauri da legenda

saSualo (5-7)

1.rukiskiTxva_ esaWiroeba miTiTebebi, rogor moipovos saWiro informacia, mopovebuli informacia arasrulia da zogjer uzusto.

2.geografiulisaSualebebisgamoyeneba _ ereva saSualebebis Tematuri daniSnuleba. srulad ver moipovebs da amuSavebs informacias.

3.geografiulisaSualebebisSeqmna_ zogi simbolo ar aris saTanado adgilas datanili da informacia arazustia an ar aris srulad aRqmadi. aqvs saTauri, legenda araa sruli.

sanimuSo (8-10)

1.rukiskiTxva _ damoukideblad da srulad moipovebs informacias.2. geografiulisaSualebebisgamoyeneba _ ganarCevs sxvadasxva tipis saSualebas

Tematikis mixedviT da SeuZlia maTgan saWiro informaciis mopoveba. informaciis Sedareba, ranJireba da interpretireba teqstad an sxva saSualebad.

3.geografiulisaSualebebisSeqmna_ informacia daaqvs saTanado adgilas, simbo-loebis swori gamoyenebiT, aqvs saTauri da legendis sxva elementebi. datanili informacia kargad aRqmadia.

112

nimuSi #2

niSani 1-4 5-7 8-10

damoukideblad da sru-lad moipovebs informa-cias.

ganarCevs sxvadasxva tipis saSualebas Tema -tikis mixedviT da SeuZ lia maTgan saWiro informaciis mopoveba. informaciis Seda reba, ranJireba da inte r pre-tireba teqstad an sxva saSualebad

informacia daaqvs saTa-nado adgilas simbo lo-ebis swori gamo ye nebiT. daaqvs saTauri da le-ge n dis sxva elementebi. datanili informacia kargad aRqmadia.

gansazRvravs mTavar sakiTxs, esmis avtoris miznebi, gamoaqvs wya-rodan meoradi info r-macia.

rukis kiTxva, wyaroze muSaoba

geografiulisaSualebebis gamoyeneba

geografiulisaSualebebisSeqmna

wyaros mTavari sakiTxis (sakiTxe bis) da avtoris mizne bis gansazRv ra

wakiTxuli info rma-cia erTi an ram denime eleme n -tis gan Sedgeba.

uWirs adekvaturi monacemebis Segro veba an misi informacia arasandoa.

simboloebi ZiriTa-dad uzustodaa da ta-nili da info rmacia ar aris sa ndo, ara aqvs saTauri da legenda.

ar cdilobs,gansazRvros wyaros mTavari sakiTxi.

esaWiroeba miTiTe-bebi, rogor moipovos saWi ro informacia, mopovebuli infor-macia, arasrulia da zogjer uzusto.

ereva saSualebebis Te maturi daniS-nuleba, srulad ver moipovebs da amuSavebs informa-cias.

zogi simbolo ar aris saTanado adgilas da-tanili da info rmacia arazustia, an ar aris sruli, legenda araa sruli.

zogadad aRwers erT-erT sakiTxs, rome l-sac exeba wyaro.

113

argumentirebuli geografiuli Temis Sefasebis cxrili

maswavlebels SeuZlia, Seajamos xuTive kriteriumSi mis mier dawerili qulebi da miRebuli ricxvi

gayos xuTze. am SemTxvevaSi moswavlis naSromi fasdeba miRebuli ricxviT.

maswavlebels niSnis gamoyvanisas aseve SeuZlia, romelime kriteriums an kriteriumebs (mag.: pirvel,

meore da mesame kriteriums) mianiWos meti mniSvneloba.

Tezisi kargadaaCamoyalibebuli.

Tezisi gamyarebulia argumentebiTa da magaliTebiT.

amomwuravadaa ganxiluli sawi-naaRmdego mosaz-rebis mi ze zebi da axsnilia, Tu ratom aris sa ku Tari Sexedu leba swori.

Tema kargad aris organizebuli: Sesavali aRZravs mkiTxvelis inte-ress, SesavalSive gadmocemulia Te-zisi, aqvs ZiriTadi nawili, romelSic abzacebi kargad aris gamoyofili; aqvs daskvna, romelSic Sejame-bulia Temis Ziri-Tad nawilSi ganxi-luli argumentebi

ar gvxvdeba grama-tikuli Secdomebi; winadadebebi kargad gamarTulia; TiTqmis ar aris pun qtuaciuri Sec-domebi; sityvebi kargad aris SerCe u-li; ar vxvdebiT bevr Jargonsa da xatovan gamoTqmas (Footnotes).

niSani 1-2 3-5 6-7 8-10

Tezisi

Tezis gamyareba argumentebiTa da magaliTebiT

sawinaaRmdego mosazrebis ganxilva

Temisorganizeba

enobrivi mxare

ar aris Tezisi.

ar aris argu-mentebi da maga-liTebi.

ar aris naxsenebi arc erTi sawina-aR m dego mosaz-reba.

Tema ar arisorganizebuli.

aris Zalian bev-ri gramatikuliSec do ma; winada-debebi xSirad gaumarTavia.

Tezisi aris bundovani.

aris erTi an ori argumenti, mag-ram ver amyare-bsTeziss.

naxsenebia sawina-aRmdego mosaz-reba, magram ar aris axsnili.

Tema organizebu-lia, magram xan-daxan scildeba sakiTxs; xandaxan abzacebi ar aris gamoyofili.

aris gramatikuli Secdomebi; wina-dadebebi zo gjer ar aris kar gad gamarTuli.

Tezisi kargadaa Camoyalibebuli.

aris argumentebi, romlebic amya -rebs Teziss, mag-ram ar aris moy-vanili Sesa bamisi ma ga liTebi.

ganxilulia sawi-naaRmdego mosaz-rebis mizezebi, magram ar aris axs-ni li, Tu ratom aris sakuTa ri Se -xe duleba swori.

Temas aqvs erTma-neTisgan kargad gamijnuli Sesa-vali, ZiriTadi na wi li da daskv-na; abzacebi, ro-gorc wesi, gamo-yofilia.

aris zogierTi gramatikuli Sec doma; punq-tuacia ar aris yove lTvis dacu-li.

114

TviTSefaseba

GganmaviTarebeli Sefasebis erT-erTi mniSvnelovani aspeqtia TviTSefaseba. TviTSefaseba adamianis damokidebulebaa sakuTari Tavis mimarT, romelic pozitiuridan

(maRali TviTSefaseba) meryeobs negatiuramde (dabali TviTSefaseba).TviTSefaseba aris procesi, romlis saSulebiTac moswavle erTveba sakuTari swavlis miznebis

Camoyalibebasa da sakuTari swavlis procesis marTvaSi. amisaTvis moswavleebs unda hqondeT sakuTari naSromebis Sefasebis saSualeba. TviTSefaseba xels uwyobs moswavles gaerkves sakuTar sust da Zlier mxareebSi da dagegmos Tavisi saqmianoba, rac daexmareba miznebis miRwevaSi.

maswavlebeli moswavleebs sTxovs, rom awarmoon sakuTar saswavlo aqtivobebze Canawerebi, perioduli werilobiTi Sefasebebi. magaliTad, TviTSefasebis cxrilSi SesaZloa mocemuli iyos Semdegi punqtebi: (1) ra gavakeTe dRes, (2) ra warmatebiT gavakeTe, (3) visTan erTad vimuSave, (4) ra gavakeTe kargad, (5) ra minda, rom ukeT gavakeTo da a.S.

TviTSefasebis erT-erTi xerxia agreTve, roca maswavlebeli samuSaos dasrulebis Semdeg moswavleebs sTxovs, Seamowmon pasuxebi da mTel klass ukiTxavs swor variantebs. moswavleebi adareben sakuTars. miRebuli Sedegebis safuZvelze moswavleebi akeTeben TviTSefasebas. maswav-lebeli sTxovs moswavleebs, axsnan TavianTi Secdomebis mizezebi.

aseve, SesaZlebelia, rom wlis dasawyisSi maswavlebelma moswavleebs sTxovos, dagegmon momaval semestrSi misaRebi niSani. xdeba realurad miRebuli saboloo niSnisa da dagegmilis Sefaseba. maswavlebeli moswavleebTan erTad ganixilavs warumateblobis mizezs dasaxuli miznis miuR-wevlobis SemTxvevaSi.

TviTSefasebis mudmivi warmoeba moswavleebs uyalibebs Secdomis mimarT swor damokidebule-bas. moswavle xvdeba, rom mxolod Secdomis gamosworebiT aris SesaZlebeli misi TviTganviTareba.

moswavleTa TviTSefasebisTvis SesaZlebelia kiTxvaris an cxrilis gamoyeneba; TviTSefasebiskiTxvari:1. rogor Seafasebdi gakveTilze sakuTar muSaobas – 0-dan 10 qulamde;2. ra miRwevebi gaqvs swavlis procesSi da rogor miaRwie mas? 3. ra xarvezebi gaqvs swavlis procesSi da rogor apireb maT gamosworebas?4. rogoria Seni aqtiuroba gakveTilze?5. ramdenjer ar Seasrule saSinao davaleba?6. TanamSromlob Tu ara TanaklaselebTan, maswavleblebTan da rogor gexmareba es urTierToba

swavlis procesSi? 7. ras uTmob ZiriTad dros gakveTilze: a) maswavleblis saubris mosmenas; b) msjelobas, diskusias; g) jgufebSi muSaobas; d) kiTxvas; e) wignsa da samuSao rveulSi mocemuli savarjiSoebis Sesrulebas; v) sxva saqmianobas. moswavleebs aseve SeiZleba SevavsebinoT kiTxvari Catarebuli gakveTilis Sesaxeb, romelic

amave dros maswavleblisTvis mniSvnelovani indikatori iqneba momavali muSaobis dagegmvisas:

kiTxva ki ara miWirs Sefaseba

gakveTili iyo kargad organizebuli

gamoyenebuli masala iyo saintereso

gakveTili iyo saintereso masSi gamoyenebuli damatebiTi masaliT

maswavlebeli iyo moswavleze orientirebuli

maswavleblis Sefaseba iyo samarTliani

maswavlebeli iyi mkacri, ramac xeli SemiSala gakveTilis Temis

SeswavlaSi

gakveTils maRal Sefasebas vaZlev

ris gamosworebas isurvebdi momdevno gakveTilebze (mokle komentari)

115

yvela pedagogisTvis kargad aris cnobili, rom warmatebis misaRwevad mxolod specialuri codna ar aris sakmarisi. cnobilia isic, rom yoveli gakveTilis msvlelobis Tu moswavlesTan urTierTobis nebismier, umniSvnelo epizodSic ki, maswavlebels moeTxoveba didi ostatoba. magram swavlisa da aRzrdis mravalwaxnagovan da urTules procesSi maswavleblis qmedebis, ganwyobis, moswavlis mimarT damokidebulebis, individualuri midgomisa da urTierTkavSiris damyarebis formaluri wesiT gaanalizeba naklebad efeqtiani da Sedegis momtania. albaT TviT maswavlebelze ukeT veravin SeZlebs susti da Zlieri mxareebis, xarvezebis an, piriqiT, warmate-bulobis gaanalizebas. viciT, rom sakuTari xedviT da Sefasebis gansxvavebuli kriteriumiT bevr specialists ucdia amgvari analizis gakeTeba. mravali praqtikosi pedagogic araerTxel dafiqrebula amis Taobaze. rodesac erT-erT sakmao gamocdilebis mqone maswavlebels mivmarTeT pedagogis saqmianobis analizisa da Sefasebis SesaZlo kriteriumebis Taobaze ganmartebisTvis, man ase gvipasuxa:

`pedagogis Sromisa da warmatebulobis Sefasebis yvelaze obieqtur kriteriumad albaT rea-luri Sedegi unda miviCnioT da is mxolod dRevandeli gakveTilis SedegSi ar unda davinaxoT. mravali wlis Semdeg es Sedegi ufro TvalnaTliv gamoCndeba da, an siamayes da bednierebas mog-gvris, an guls gatkens~.

GgTavazobT kiTxvars maswavlebelTaTvis, romelic SeiZleba gamoyenebul iqnas pedagogis warmatebulobis TviTanalizisa da TviTSefasebisTvis.

CamoTvlil mosazrebebs upasuxeT: `diax~ an `ara~, amis Semdeg kvlav daubrundiT TiToeul punqts, gaaanalizeT Tqvenive Sefaseba, ipoveT TqvenTvis problematuri aspeqtebi da gaakeTeT daskvnebi:

1. bavSvebi didi siamovnebiT ismenen Cems monayols.

2. miyvars codnis mudmivi Sevseba da ganaxleba.

3. adamianebis mimarT var yuradRebiani.

4. sakuTar Tavs vgrZnob bednier, mxiarul adamianad.

5. ar miCndeba Sinagani dabrkoleba, Tu skolaSi bavSvebTan didi xniT darCena saWiro

gaxda.

6. didi siamovnebiT viReb monawileobas saskolo musikalur saRamoebSi.

7. ar viRlebi bavSvebTan xangrZlivi urTierTobisgan, isini muxts mmateben, maTTan

yofna saintereso da saxalisoa.

8. miyvars sagani, romelsac vaswavli. didi gulmodginebiT vagroveb masalas, romelic

damexmareba muSaobaSi.

9. yovelTvis vcdilob, bavSvebSi davinaxo da ganvaviTaro yvelaze Rirebuli da

warmatebis momtani Tvisebebi.

10. yovelTvis vecdebi, TiToeul bavSvs moveqce pativiscemiT, ar ganvasxvavo erTmane

Tisgan da calkeulebis mimarT ar gamoviCino negatiuri damokidebuleba.

11. momdevno gakveTilisTvis saxlSi momzadeba CemSi ar iwvevs nerviulobas. yovel

dRiurad amis keTebis survili ar miqreba.

12. me ar vvardebi frustraciaSi, Tu xelmZRvanelebi eswrebian Cems gakveTilebs.

SemiZlia rCevis mosmena an naklovanebis Taobaze mocemuli rekomendaciis gaziareba da

daskvnis gamotana.

13. myofnis Sinagani Zala imisaTvis, rom gawonasworebulad da keTilmosurneobiT

moveqce axlobel adamianebs da rac ginda moxdes skolaSi, javrs ar viyri sakuTar Svileb

ze.

14. Zalian miyvars sagani, romelsac vaswavli, fsiqologiuri, pedagogiuri, specia

luri literaturis, agreTve memuarebis, msoflio klasikis kiTxva.

15. araferi ar maxarebs ise, rogorc kargi, mravalferovani musika.

16. Semwevs unari kviris ganmavlobaSi SevinarCuno da gavanawilo sakuTari Zalebi.

17. didi siamovnebiT vakeTeb fizikur varjiSebs.

18. ar miyvars monotonuri, erTferovani saqmis keTeba.

19. sakuTari sixalisiT, sixaruliT, SeupovrobiT da dainteresebulebis piradi

ma galiTiT SemiZlia saqmeSi Cavaba yvela moswavle.

116

20. moswavleebTan erTad yovelTvis vigoneb raime axals, sainteresos. amitom isini

ar meSvebian gagrZelebis moTxovniT.

21. bavSvebTan erTad davdivar laSqrobaSi, vdgam speqtaklebs, aRvniSnavT dabadebis

dReebs.

22. ivlisis TveSi ukve moviwyen xolme, velodebi seqtembris mosvlas da moswavleebTan

Sexvedras.

23. yofil moswavleebs Zalian vuyvarvar, yovelTvis uxariaT Sexvedra, mommarTaven

da madlierebiT iReben rCevas.

24. Cemi msoflmxedvelobisa da msoflSegrZnebis safuZvelSi devs bedniereba da sixa

ruli.

25. yvela gakveTilze vcdilob, moviZio urTierTobis axali nakadulebi, gzebi,

bilikebi.

26. diferencirebuli midgoma CemTvis niSnavs, gavugo TiToeul moswavles, mis Sesaxeb

vicode rac SeiZleba meti, mqondes gansakuTrebuli da sando urTierTobebi, vexmarebode

cxovrebiseuli arCevanis gakeTebaSi, winsvlisken moZraobaSi.

27. vcdilob, adamianze arasdros ar vilaparako cudad.

28. me miyvars mimowera Cems moswavleebTan.

29. bevri saintereso ram vici Cems ojaxze.

30. keTilmosurne damokidebuleba maqvs Cemi skolis mimarT da xSirad vyvebi mis miR

wevasa da upiratesobaze.

31. dadebiTi damokidebuleba maqvs skolaSi moswavleTa stimulirebis mimarT,

SemiZlia davinaxo bavSvebis warmatebebi da wavaxaliso isini.

32. Zalian vRelav, rodesac vatareb Ria gakveTils, magram misi dasrulebis Semdeg

ganvicdi kmayofilebis grZnobas.

33. me pativs vcem Cems kolegebs.

34. vcdilob viyo gulaxdili, magram:

• yovelTvis vambob simarTles;

• mxolod nawilobriv vambob simarTles.

35. me pativs vcem TiToeuli bavSvis interess, mis individualur da bavSvTa koleq

tivis azrs.

36. arasodes davcini bavSvebs.

37. keTilsindisierad vasruleb administraciis davalebas.

38. garda skolisa, maqvs sxva mdgradi SemoqmedebiTi interesebi.

39. miyvars kargad Cacma.

40. TviTganaTleba Cemi Zlieri mxarea.

41. Semwevs unari, gamovkveTo da konkretulad davsaxo mizani.

42. saerTo saqmianobas me vgegmav bavSvebTan erTad.

43. SemiZlia Sevqmna iseTi pirobebi, bavSvi rom gaTavisufldes kompleqsebisgan da

gamoavlinos sakuTari niWi da unari.

117

XI. damatebiTi masala

resursebisamowurvisTeoria

gasuli saukunis Sua periodSi mecnierebi dainteresdnen globaluri problemebiT da misi ganviTarebis perspeqtivebiT. pirvelad aSS-Si 40-iani wlebidan Seiqmna kacobriobis momavlis prognozirebis samecniero organizaciebi, romlebic kvlevas awarmoebdnen sazogadoebis socialur-ekonomikuri, demografiuli da ekologiuri ganviTarebis mo-delze. 50-60-ian wlebSi aSS-Si Camoyalibda TxuTmeti msxvili instituti da organizacia. aseve evropaSi Seiqmna `momavlis problemebis instituti~.

ekologiuri problemebis gamwvavebasTan dakavSirebiT, mecnierebaSi gaCnda axali mimarTuleba _ alarmistebi. `Alarme~ _ franguli sityvaa, rac gangaSs niSnavs. dasav-leTSi gavrcelda axali mimarTuleba, romlis ZiriTadi laitmotivia ekologiuri krizisi da bunebis garduvali daRupva. yovelive amis mizezad isini miiCneven mosaxleobis da industriuli warmoebis ganviTarebas.

alarmistul SexedulebaTa ganviTareba 70-ian wlebSi realobas ar iyo moklebuli, radgan am wlebSi droebiTma energetikulma da sanedleulo krizisma moicva samyaro, mas daemata sasursaTo da ekologiuri problemebic. kerZod, msoflios qalaqebSi _ lon-donSi, los-anjelesSi, san-franciskoSi, tokioSi aRiniSna smogis SemTxvevebi, romlis drosac sxvadasxva dros da garkveuli wlebis intervalis ganmeorebiT, ramdenime aTeuli dRis ganmavlobaSi aseulobiT adamiani iRupeboda. 1970-72 wlebSi Semcirda msoflio marcvleulis warmoeba 1 sul mosaxleze, mkveTrad daeca marcvleulis maragi. ar Secv-lila Tevzisa da xorcis warmoebis done, maSin, rodesac mosaxleobis wliurma namatma 77 mln kacs miaRwia, xolo 1974 wlidan 1980 wlamde saSualo wliuri namati 73 mln 600 000-s Seadgenda. amasTanave, saerTaSoriso sasursaTo daxmareba 1073 wels katastrofulad Semcirda.

70-ian wlebSi mravali naSromi mieZRvna bunebrivi resursebis gamoyenebasa da gare-mos dacvas, msoflio mosaxleobis dinamikis sakiTxebs. 1970 wels gamovida h. da a. er-lixebis naSromi `mosaxleoba, resursebi, garemomcveli garemo _ adamianis ekologiis sakiTxebTan~, romelSic avtorebi ganixilavdnen ganviTarebad qveynebSi demografiul afeTqebas, resursebis gamolevisa da garemos dabinZurebis sakiTxebs da miuTiTebdnen mzardi disproporciis SeCerebis aucilebel RonisZiebebze.

1971 w. gamovida b. komoneris wigni `Caketili wre _ buneba, adamiani, teqnologia~, sadac yuradReba gamaxvilebulia garemos dabinZurebasa da bunebrivi resursebis gamo-yenebis masStabebze, im winaaRmdegobebze, romlebic iqmneba warmoebis swrafi zrdisa da bunebrivi resursebis intensiuri aTvisebis gamo.

b. uordisa da r. diubos wignSi ̀ miwa mxolod erTia~, ganxilulia bunebrivi resursebis gamoyenebisa da garemos dacvis problemebi, warmoebis gafarToebasa da resursebis gamoyenebas Soris arsebuli winaaRmdegobebis zrda. am problemasTan Sexeba gvaxsenebs malTusis Teorias, romelic jer kidev ori saukunis win warmoiSva. zemoT dasaxlebuli avtorebic neomalTusianelebis poziciaze dganan: 70-ian wlebSi gamovida u. duglasis wigni ̀ samaswliani omi. ekologiuri siRatakis qronika~, sadac moyvanilia aSS-is garemos gauaresebis mdgomareoba da misgan gamowveuli zarali.

am periodis erT-erTi yvelaze mniSvnelovani naSromia j. roCesteris `msoflio dinamika~, romelSic ganxilulia msoflio dinamikuri modeli da urTierTdakavSire-buli mosaxleoba, kapitaluri dabandeba, bunebrivi resursebi, garemos dabinZureba da sasursaTo produqciis warmoeba. wignSi mocemulia 40-mde grafiki, romlebic asaxaven

118

aRniSnuli maxasiaTeblebis dinamikas, maT raodenobriv mniSvnelobas, romlebic ganpiro-bebulia sxvadasxva faqtoriT. ase, magaliTad, mosaxleobis sikvdilianobis koeficienti damokidebulia cxovrebis donesa da kvebaze, kapitaldabandeba _ cxovrebis doneze da a.S naSromSi mocemulia pesimisturi daskvnebi. yvelaze xelsayreli msoflio modeli, romelic uzrunvelyofs e.w. `globalur wonasworobas~, iTvaliswinebs nulovan zrdas, romlis drosac miRweuli iqneba cxovrebis donis stabilizacia da SezRuduli bunebaT-sargebloba.

1968 wels gamoCenili sazogado moRvawis, firma `fiatis~ mmarTvelis _ aurelio peCeis iniciativiT, daarsda msoflio sistemis ganviTarebis modelirebisa da prog-nozirebis arasamTavrobo futurologiuri saerTaSoriso organizacia _ ̀ romis klubi~, romlis prezidenti TviTon aurelio peCei gaxda. ̀ romis klubi~ miznad isaxavda msoflio sazogadoebriobis yuradRebas globaluri problemebisadmi da maTi gadawyvetis gzebis moZebnas. organizaciaSi 70-iani wlebis dasawyisSi gaerTianebuli iyo dasavleTis asamde gamoCenili mecnieri da sazogado moRvawe (ix. `romis klubi~).

mTel msoflioSi didi popularoba moipova d. medouzis xelmZRvanelobiT gamo-cemulma wignma `zrdis sazRvrebi~. wigni daweres masaCusetsis teqnikuri institutis mecnierebma `romis klubis~ davalebiT, sadac problema axleburad iqna ganxiluli. maT warmoadgines globaluri mniSvnelobis xuTi ZiriTadi mimarTuleba _ mzardi indus-trializaciis, mosaxleobis swrafi zrdis, sakvebi produqtebis ukmarisobis, amowur-vadi resursebis gamolevisa da garemos gauaresebis eqsponencialuri zrdis analizi. yvela es mimarTuleba urTierTkavSirSi imyofeba da urTierTganpirobebulia. mag., mosaxleobis zrda moiTxovs sawarmoo produqciis zrdas, es ukanaskneli _ bunebrivi resursebis gamoyenebis gafarToebas, sasargeblo wiaRiseulis mopoveba-gadamuSaveba ki garemos dabinZurebas iwvevs. mosaxleobis, samrewvelo warmoebisa da satransporto-sakomunikacio qselis zrda zRudavs sasoflo-sameurneo produqciis warmoebas, radgan absolutur erTeulebSi da, miT umetes, 1 sul mosaxleze gaangariSebuli saxnavi miwebis farTobebi klebulobs msoflio umravles qveyanaSi, rac, cxadia, sakvebi produqtebis ukmarisobas ganapirobebs. wignSi yuradReba gamaxvilebulia aRudgeneli resursebis maragze, sasargeblo wiaRiseulis zogierTi saxeobis maragis gamolevis Taobaze aTeuli wlebis ganmavlobaSi.

1970-iani wlebis bolos alarmistuli tendencia ramdenadme Sesustda. mecnierebi naklebad amaxvilebdnen yuradRebas mecnierebisa da teqnikis uaryofiT rolze gare sa-myarosTan mimarTebaSi. ufro metic, pesimistur varaudebs daupirispirda optimisturi prognozebi.

am periodSi gamoica nordhauzis naSromi, romelic upirispirdeba momavlis pesimis-tur Sefasebas. igi miuTiTebs, rom mineraluri resursebis calkeuli saxeebi kacobriobas eyofa ramdenime aseuli wlis ganmavlobaSi da warmoebis Tanamedrove teqnologiis done uzrunvelyofs resursebis ekonomikur gamoyenebas xangrZlivi periodis manZilze.

optimist mkvlevarTa erTi jgufi samarTlianad iTvaliswinebs samecniero-teqnikuri progresis rols, resursebis efeqtian gamoyenebas, energiis aRdgeniTi wyaroebis ganvi-Tarebas, mosaxleobis zrdis tempebis Semcirebas, niadagis dacvas, tyeebis aRdgenas da a.S. maTi ganxorcieleba sagrZnoblad Secvlida bunebrivi resursebis dadebiTad gamo-yenebisa da garemos dacvis prognozs. teqnologia yovelTvis iyo da aris sazogadoebis socialur-ekonomikuri progresis aucilebeli piroba. igi udides rols asrulebda sazogadoebis ganviTarebis sxvadasxva etapze. msoflios ganviTarebulma qveynebma SeZles farTo gasaqani miecaT principulad axali teqnikisa da teqnologiebis danergvisaTvis.

bunebaTsargeblobaSi udides rols asrulebs resursdamzogavi, `unarCeno~ da mcirenarCeniani teqnologiebis ganviTareba, meoradi resursebis gamoyeneba, romelic moiTxovs did kapitalur danaxarjebs. msoflio resursebis mopoveba-gadamuSavebis

119

ZiriTadi nawili ganviTarebad qveynebze modis, sadac resursebis gamoyenebas eqsten-siuri xasiaTi aqvs. amJamad, `ekologiuri afeTqebis~ kerad mecnierebi swored am tipis qveynebs miiCneven, romelTac ar SeswevT Zala ganaxorcielon radikaluri RonisZiebebi garemos dacvis mizniT.

bolo aTwleulebis analizi gviCvenebs, rom ekologiuri RonisZiebebis dadebiTi Sedegebi lokalur da ukeTes SemTxvevaSi regionalur xasiaTs atarebs (mag., zemo tbis, tba miCiganis gawmenda, rig qalaqebSi ekologiuri situaciis gaumjobeseba, resursebis calkeuli saxeebis TviTaRdgenis procesi da a.S.), xolo rac Seexeba ekologiuri xasiaTis globalur problemebTan dakavSirebul iseT cnebebs, rogoricaa: ozonis xvreli, mJavuri wvimebi, saTburis efeqti, smogi, atmosferoSi Jangbadis koncentraciis Semcireba da a.S., gaxSirda. globalur problemebs ar gaaCnia arc saxelmwifoebrivi da arc bunebrivi sazRvrebi, amitom maTi gadaWra moiTxovs regionuli problemebis aRmofxvras farTo masStabiT planetis yvela qveyanaSi.

romisklubi

romis klubi (rk) saerTaSoriso sazogadoebrivi organizaciaa da 1968 wels daarsda italieli menejerisa da sazogado moRvawis aurelio peCeis TaosnobiT. igi msoflios politikuri, finansuri, kulturuli da samecniero elitis warmomadgenlebs aerTianebs. organizaciam mniSvnelovani wvlili Seitana biosferos ganviTarebis Seswavlisa da ada-mianisa da bunebis harmoniuli ganviTarebis ideebis propagandis saqmeSi.

romis klubi farTomasStabian kvlevebs axorcielebs sxvadasxva sakiTxebSi, Tumca ZiriTadi prioriteti socialur-ekonomikuri sferoa.

romis klubis wevrTa raodenoba SezRudulia (100 kaci). klubis wevri SeiZleba gax-des is pirovneba, romelsac ar ukavia oficialuri samTavrobo Tanamdeboba da ar icavs romelime qveynis interesebs.

romis klubma saTave daudo iseTi sakiTxebis Seswavlas, rogoricaa globaluri problematika. msoflios wamyvanma mecnierebma Seqmnes moxsenebaTa seria saxelwodebiT, `kacobriobis siZneleebi, romelSic msoflios ganviTarebis perspeqtivebis prognozireba kompiuteruli modelebiT xdeboda, xolo miRebuli Sedegebi sajarod ganixileboda. maT Soris iyo iseTi sakiTxebi, rogorebicaa narCenebis gadamuSaveba, energiis gamoyeneba, sazogadoebis organizacia, keTildReobis miRweva da sxv.

amJamad romis klubi agrZelebs kvlevebs Tanamedrove msoflios mdgomareobis Se-saxeb, romelSic fundamenturi cvlilebebi moxda da xdeba, gansakuTrebiT, geopoli-tikisa da ekologiis kuTxiT.

romis klubis saqmianoba 12-kaciani aRmasrulebeli komitetis mier koordinirdeba. organizaciis Stab-bina parizSi mdebareobs.

garemosTandakavSirebulikonfliqtebi

gasuli saukunis meore naxevarSi mecnierTa gansakuTrebuli yuradReba miipyro buneb-rivi resursebis mTeli rigi saxeobebis gamolevisa da garemos gauaresebis saSiSroebam. 70-ian wlebSi mecnierebaSi axali pesimisturi mimarTulebebi Seiqmna. mas win uswrebda energetikuli, ekologiuri, sanedleulo da sasursaTo krizisis safrTxe. istoriam ga-moavlina saxelmwifoTa winaaRmdegobrivi konfliqtebis mravali faqti. gansakuTrebuli simwvaviTa da masStaburobiT gamoirCeoda teritoriuli konfliqtebi koloniur epo-qaSi, rac xSirad saukuneebis manZilze grZeldeboda. sxvadasxva xasiaTis teritoriuli konfliqtebi aRiniSna sparseTis yuris sanapiroze, axlo da Sua aRmosavleT aziaSi, ka-

120

vkasiaSi, laTinur amerikaSi, evropaSi, kerZod, konfliqti israelsa da libans, israelsa da egviptes, kuveitsa da erays, iransa da kuveits, bahreinsa da katars, argentinasa da gaerTianebul samefos Soris, ruseTsa da iaponias, ruseTsa da CineTs Soris da a.S.

mZafr xasiaTs iRebs teritoriuli konfliqtebi qveynebis SigniT, romlebic dResac mimdinareobs: kerZod, espaneTSi _ baskeTis, safrangeTSi _ korsikis, gaerTianebul samefoSi _ Crdilo irlandiis, qurTebis problema _ samxreT dasavleT aziis qveynebSi, CineTSi _ taivanis, ruseTSi _ CeCneTis da a.S.

XX saukuneSi farTo xasiaTi miiRo bunebriv-resursulma, ekologiurma konfliqtebma.qveynebs Soris davis mizezi xdeba navTobi da gazi. konfliqti mimdinareobs ara

mxolod xmeleTis, aramed teritoriuli wylebis gamoc. mezobeli qveynebis TevziT mdi-dari Selfuri zonebi davis sababi xdeba, magaliTad, gaerTianebul samefosa da islan-dias, portugaliasa da espaneTs Soris. CrdiloeTis zRvaSi navTobisa da gazis aRmoCenis Semdeg misi akvatoriis danawilebis sakiTxs germanias, danias, holandias, gaerTianebul samefos, safrangeTs Soris saerTaSoriso sasamarTlo agvarebs.

sanapiro wylebSi Tevzis sarewi zonis mosagvareblad, gaerTianebuli erebis orga-nizaciis egidiT, 1982 wels daido saerTaSoriso xelSekruleba 200 milioni ekonomikuri zonis gamoyofis Sesaxeb. bevri sazRvao qveynisaTvis Tevzis warmoeba wamyvani dargia da, amdenad, konfliqturi situaciis SemTxvevaSi, ekonomikuri zonebi iuridiuli garkvevis saSualebas iZleva.

jer kidev ar gamwvavebula iseTi resursuli xasiaTis saerTaSoriso konfliqtebi, romlebsac iwvevs mezobeli qveynebis sasazRvro regionebSi wylebiT Tu saTbobiT sargeb-lobis sakiTxi.

miwisqveSa wyliani Sreebi Tu zedapiruli wylebi sxvadasxva qveynis teritoriebs moicavs. aseve Txevadi da gazovani saTbobis, anu navTob-gaziani miwisqveSa Tu wylisqveSa regionebi sxvadasxva qveynis saziaro arealebia da erTi qveynis mier am resursiT sargeb-loba meore qveynis resursebs amcirebs, rac davis sababs iZleva. rTuli gasarkvevi xdeba, Tu romeli qveynis teritoriis sakuTrebaa igi. amis magaliTia israelSi SemuSavebuli gruntis wylis amoRebis proeqtis CaSla mezobeli arabuli saxelmwifos mier. saqarT-veloSi aWaris zRvispira sanapiro problemis winaSe dgas TurqeTis teritoriaze md. Woroxze mSenebare hidroteqnikuri nagebobebis mSeneblobis gamo.

saerTaSoriso sisxlis samarTali calke gamoyofs danaSauls garemos dacvis Sesaxeb, radganac dedamiwa, rogorc planeta, mTliani da ganuyofeli ekologiuri sistemaa; saWiroa garemos dacvis Sesaxeb Sidasaxelmwifoebrivi da saxelmwifoTaSorisi kanonmdeb-lobebis erTmaneTTan Sexameba, rom saerTo sargeblobis teritoriebze gaerTianebuli erebis organizaciis uflebamosileba gavrceldes.

evropis cnobil samrewvelo regionebSi atmosferos dasacavad, gamwmend nagebobebTan erTad, samrewvelo sawarmoebi iyeneben ramdenime aseuli metris milebs, rac xels uwyobs mavne nivTierebebis gabnevas atmosferos maRal fenebSi. magaliTad, skandinaviis qvey-nebSi xSiria mJavuri wvimebi, romlebic golfstrimis dinebis zegavleniT haeris masebs moaqvs evropis samrewvelo regionebidan. amis gamo am teritoriebis wyals, niadagebs, mcenareul safars gogirdovani anhidridi wamlavs.

gansakuTrebiT dabinZurebulia dedamiwis Crdilo naxevarsferos zomieri da sub-tropikuli sartyeli, romelic mWidrod dasaxlebul da mZlavr industriul regionebs moicavs evropisa da CrdiloeT amerikis kontinentze.

msoflioSi met-naklebad xSiria ekologiuri katastrofebi. Cernobilis katastro-fam moicva evropis kontinentis 1/3 nawili da amierkavkasiaSic SeaRwia. ekologiuri problemebi warmoiqmneba samxedro moqmedebebis procesSi tyviiT, qimiur-baqteriuli iaraRis gamoyenebiT, sawvavis afeTqebiT (1991 wels erayis mier kuveiTis navTobmompo-vebeli obieqtebis dazianeba) da sxv.

121

amrigad, XX saukunis meore naxevarSi adamianisa da garemos urTierTmoqmedebis Sedegad warmoqmnilma ekologiurma problemebma farTo xasiaTi miiRo. ekologiur problemebs ar gaaCniaT saxelmwifoebrivi sazRvrebi da erTi qveynis mier garemos kom-ponentebis dabinZurebam SesaZloa metad daazianos sxva qveyana, vidre is saxelmwifo da misi regioni, romelic dabinZurebis wyaros Tavad warmoadgens.

sazogadoebriv-politikuridasaerTaSorisoorganizaciebisroligaremosdacvissaqmeSi

garemos dacvisa da bunebaTsargeblobis procesSi warmoqmnili ekologiuri, so-cialuri da ekonomikuri problemebis gadawyvetaSi didmniSvnelovania saxelmwifo, sazogadoebriv-politikuri da saerTaSoriso organizaciebis roli.

1950-iani wlebidan ganviTarebuli qveynebis regionebSi gauaresda ekologiuri situa-cia, ramac saxelmwifoTa mTavrobebis da sazogadoebis udidesi SeSfoTeba gamoiwvia. daiwyo sazogadoebrivi cnobierebis ekologizacia. msoflios bevr qveyanaSi SeimuSaves bunebaTsargeblobis axali koncefciebi, rac gamoixata bunebrivi resursebis raciona-lur gamoyenebasa da garemos dacvis kanonmdeblobis SeqmniT, kerZod, Seadgines tyis gaSenebis, msoflio okeanuri wylebis, Selfisa da kontinenturi ferdobebis gamoyenebis, myari narCenebis meoradi gamoyenebisa da utilizaciis, aratradiciuli energiis wyaroe-bis gamoyenebis, miwebis dabinZurebis, gaewrebisa da eroziis winaaRmdeg Sxamqimikatebisa da sxva agroteqnikuri saSualebebis araswori gamoyenebis kontrolis da a.S. programebi. ZiriTadi principi mdgomareobs imaSi, rom vinc garemos abinZurebs, TviTonve afinansebs aRmkveT RonisZiebaTa sistemas. garda amisa, saxelmwifo doneze gamoiyofa subsidiebi, romlis moculoba izrdeba ganviTarebul qveynebSi. mag., amerikis SeerTebul StatebSi aRniSnuli mizniT gamoyofilma Tanxam 70-ian wlebis dasawyisSi yovelwliurad 18 mlrd, 80-ian wlebSi _ 78 mlrd, xolo 90-ian wlebSi _ 100 mlrd dolars miaRwia. 80-iani wlebi-dan gaiwminda zemo tba, miCigani, eri. germaniam aRmosavleT nawilSi SeaCera uranisa da spilenZis mopovebiTi sawarmoebis funqcionireba da a.S.

bunebrivi resursebis gamoyenebis procesi ganviTarebul qveynebSi kanonmdeblobas eqvemdebareba, rac kompaniebisagan damatebiT kapitaldabandebebs moiTxovs. amitom aris, rom ukve ramdenime aTeuli welia, ganviTarebuli qveynebis mewarmeebs ̀ damabinZurebeli~, resurstevadi warmoebebi gaaqvT ganviTarebad qveynebSi, yiduloben teritoriebs ra-doiaqtiuri narCenebis konservaciisaTvis.

msoflio kapitalizmi ganviTarebad qveynebs uyenebs moTxovnebs im bunebrivi resursebis mimarT, romlebic am qveynebis bunebriv-resursuli potencialis aTvisebas ganapirobebs. es qveynebi floben msoflio miwis, tyis resursebis naxevarze mets. saTbobi da mineraluri resursebis maragisa da msoflio warmoebis udidesi nawili ganviTarebad qveynebze modis.

miuxedavad imisa, rom axalma masalebma (plastmasebma, sinTeTikurma boWkoebma da sxv.), liTonebis meoradma gadamuSavebam Seamcira wiaRiseuli resursebis zrdis tempebi, maTi mopoveba mainc farTo masStabiT mimdinareobs msoflios ganviTarebad qveynebSi. ekonomikurad maRalganviTarebuli qveynebi sabados Ziebis, aRmoCenisa da Semdgomi gadamuSavebisaTvis guluxvad exmarebian ganviTarebad qveynebs sesxis, subsidiebis saxiT, rac sagulisxmoa da gasaTvaliswinebeli saqarTvelosaTvis, miT umetes, rom mineraluri nedleulis eqsportiori qveynebis ekonomikuri mdgomareoba amiT ar gaumjobesebula.

1960-70-ian wlebSi msoflios 100-ze met qveyanaSi Seiqmna garemos dacvisa da resursebis gamoyenebis kontrolis specialuri samsaxurebi. am samsaxurebis moRvaweo-ba SezRuduli iyo ZiriTadad uflebamosilebiTa da biujetiT, ris gamoc ver SeZles

122

mniSvnelovani politikuri zegavlenis moxdena arsebul situaciaze. mosalodneli ekologiuri katastrofiT gamowveuli gangaSi, uwinares yovlisa, saxelmwifoTa Soris urTierTobaSi gamoixata. ukanasknel periodSi gaeros organoebisa da dawesebulebebis praqtikaSi farTod inergeba ekologiuri samarTlis axleburi, farTo gageba, mas ganixi-laven, rogorc axal dargs, romelic Seicavs nacionaluri da saerTaSoriso samarTlis normebs. didia saerTaSoriso organizaciebis roli garemos dacvis sferoSi. amJamad msoflioSi asze meti saerTaSoriso organizacia emsaxureba am saqmes, gansakuTrebiT mniSvnelovania gaeros roli.

garemos dacvis sakiTxi gaerTianebuli erebis organizaciaSi pirvelad 1962 wels daisva da mas Semdeg araerTxel yofila msjelobis sagani. saxelmwifoebi SeTanxmdnen garemos dacvis RonisZiebebis erToblivad gatarebaze. garemos dacvis sferoSi saerTa-Soriso TanamSromloba gulisxmobs im RonisZiebaTa sistemas, romlebsac saxelmwifoebi, saerTaSoriso organizaciebi ganaxorcieleben saerTaSoriso samarTlis aRiarebuli principebisa da normebis Sesabamisad, bunebrivi garemos SenarCunebis, aRdgenisa da gaum-jobesebis mizniT. gaeros generalurma asambleam miiRo rezolucia, romlis Tanaxmadac, garemos dacvis sferoSi globaluri xasiaTis problemebis gadawyvetisaTvis pasuxismgeb-loba daekisra gaeros, romelic axorcielebs garemos dacvisaTvis gamoyofili fondebis xelmZRvanelobas. amasTan dakavSirebiT, calkeuli qveynebi xelmZRvaneloben garemos dacvis im zogadi principebiT, romlebic SemuSavebulia gaeros generaluri asambleis mier. masve akisria saerTaSoriso masStabebis samecniero forumebis mowyoba aRniSnul problemaze da ganviTarebad qveynebSi garemos dacvis uzrunvelyofa.

gaeros generalurma asambleam 1976 wels, XXX sesiaze miiRo konvencia bunebriv gare-moze samxedro an sxva mavne zemoqmedebis akrZalvis, dedamiwis liTosferos, hidrosfe-ros, atmosferos, agreTve kosmosuri sivrcis dabinZurebis Sesaxeb. Tu am xelSekrulebis aqts daarRvevda konvenciis monawile romelime saxelmwifo, nebismieri konvenciis monawile qveyanas ufleba hqonda Seetana saCivari gaeros uSiSroebis sabWoSi. ekologi-uri ganaTlebis, ekologiuri TviTSegnebis naklebobis gamo, pasuxismgebeli pirebi mxed-velobaSi ar iRebdnen resursebis amowurvadobas, garemoSi Seqmnili disbalansis zegav-lenas bunebasa da adamianze. mogvianebiT msoflios mTel rig qveynebSi didi yuradReba mieqca ekologiuri ganaTlebis sakiTxebs. am sakiTxebze iuneskom pirveli konuferencia Caatara q. TbilisSi 1979 wlis oqtomberSi, Semdegi _ 1987 wlis agvistoSi, q. moskovSi.

garemos dacva globaluri problemaa da igi msoflios yvela saxelmwifosa da xalxis interesebs Seexeba. aman gamoiwvia saxelmwifoTa TanamSromloba garemos dacvis sferoSi. miRebul iqna mravali saerTaSoriso konvencia, xelSekruleba.

1972 wels stokholmSi gaerom ekologiur problemebs miuZRvna konferencia. gaer-Tianebuli erebis organizaciis generalurma asambleam 1983 w. moiwvia specialuri komisia garemos dacvis problemebze, sadac msoflios 22 ekonomikurad ganviTarebuli da gan-viTarebadi qveynis 23-ma warmomadgenelma miiRo monawileoba. sami wlis muSaobis Semdeg komisiam gaaanaliza sakiTxebis farTo speqtri, warmoadgina moxseneba _ `Cveni saerTo momavali~, sadac ganixiles ozonis xvrelis, klimatis cvlilebebis, mJavuri wvimebis, stepur zonaSi niadagis gauaresebis, tyeebis ganadgurebis, florisa da faunis saxeobebis gauCinarebis da sxva saSiSi ekologiuri movlenebis sakiTxebi, kritikul zRvarze myofi adamianebis janmrTelobis mdgomareoba dedamiwis mTel rig regionebSi. komisiam dasaxa qveynis balansirebuli ekonomikuri ganviTarebis gzebi, romlebic moicavs:

1. mosaxleobis zrdis tempebis Semcirebas;2. bunebrivi resursebis (tyeebis, atmosferos, wylis, niadagis, floris, faunis)

SenarCunebas momavali TaobebisaTvis;3. bunebrivi resursebis gamoyenebis moculobisa da tempebis minimalur zrdas

(nedleulis moxmarebis Semcirebas, energiis efeqtian gamoyenebas, wyalmoxmarebis Sem-

123

cirebas, teqnologiuri procesebis danergvas resursebis ekonomikuri gamoyenebisa da dabinZurebis aRsakveTad).

balansirebuli ekonomikuri ganviTarebis umTavres pirobad miCneul iqna ekonomikuri da ekologiuri problemebis erTdrouli gadawyveta. ekologiuri problemebi ganviTa-rebadi qveynebis xvedria, maT ki ar ZaluZT damoukideblad gadawyviton es problema. jer kidev 1988 wels msoflio ekologiuri zedamxedvelobis institutma Seafasa damatebiTi xarjebi im RonisZiebaTa sistemis gasatareblad, romelsac instituti arsebiTad miiC-nevda, raTa 2000 wlisaTvis msoflios balansirebuli ekonomikuri ganviTarebisaTvis mieRwia. RonisZiebebi moicavda mosaxleobis zrdis tempebis Senelebas, saxnavi miwebis dacvas planetis masStabiT, tyeebis aRdgenas, energiis efeqtiani gamoyenebis amaRlebas, energiis aRdgeniTi wyaroebis ganviTarebas. institutis monacemebiT, am miznis misaRwevad saWiro iyo yovelwliurad gamoyofiliyo 145 mlrd dolari, 2000 wlis programis mixed-viT garemos dacvaze gamoyofili garemos dacvis fondis gazrda mxolod 100 milionamde SeZles, rac cxadia, dasaxul RonisZiebaTa sistemis (niadagis dacva, tyeebis aRdgena, energiis efeqtiani gamoyeneba, energiis ganaxlebadi wyaroebis gamoyeneba, ganviTarebadi qveynebis valebis dafarva da a.S.) gansaxorcieleblad umniSvnelo iyo.

1989 wels garemosa da janmrTelobis dacvis pirvel evropul konferenciaSi evropis 29 qveynis janmrTelobisa da garemos dacvis ministrebma miiRes monawileoba.

garemosa da sazogadoebis urTierTmoqmedebis harmonizacia msoflio mecnieruli az-rovnebis yuradRebis centrSia moqceuli. bunebrivi garemosa da adamianis janmrTelobis dacva mdgradi ganviTarebis aucilebeli komponentia. mdgradi ganviTarebis koncefciis safuZvelia saerTaSoriso komisiis specialuri gamokvlevebis Sedegebi, romlebic 1987 wels waredgina gaerTianebuli erebis organizacias da mdgradi ganviTarebis principebis saxiT Camoyalibda gaeros 1992 wlis rio-de-Janeiros konferenciaze. 1992 wels gaerom rio-de-JaneiroSi Caatara konferencia `Cveni planeta _ Cveni janmrTeloba~. 1993 wels SveicariaSi, q. liuturnSi, msoflios 45 qveynis ministrebisa da wamyvani Tanamdebobis pirebis monawileobiT janmrTelobis saerTaSoriso konferenciam miiRo ekologiuri programa. 1994 wels helsinkSi garemosa da janmrTelobis dacvis konferenciaze miRe-bul proeqts uwodes `evropis xvalindel dReze zrunva~. garemos dacvis problemebze, rio-de-Janeiros konferenciis gadawyvetilebis Sesrulebis Taobaze 1997 wels Sedga gaeros generaluri asambleis specialuri `angariSis~ sesia, romelSic monawileobdnen saxelmwifos meTaurebi da mTavrobis warmomadgenlebi.

2002 wlis agvistos bolosa da seqtembris dasawyisSi iohanesburgSi (samxreT afrika) mimdinareobda gaeros saerTaSoriso forumi _ ̀ samyaros samiti~. forumze xazgasmiT iyo aRniSnuli, rom msoflios mdgradi ganviTareba XXI-XXII saukuneebSi mniSvnelovnad aris damokidebuli imaze, ra gavlenas moaxdens kacobrioba dedamiwis ekologiur sistemebze uaxloesi 10 wlis ganmavlobaSi.

dReisaTvis 200-mde saerTaSoriso garemosdacviTi konvencia, xelSekruleba da SeTanxmeba arsebobs, romelTa ZiriTadi nawili miRebuli iqna ori-sami aTeuli wlis manZilze.

mdgradiganviTarebadagaremo

mdgradi ganviTareba _ saqmianoba, romelic ganapirobebs qveynis an regionis mdgrad politikur, socialur-ekonomikur da ekologiur mdgomareobas.

mdgradi ganviTareba _ garemosa da sazogadoebis dabalansebuli ganviTareba, bune-baTsargeblobis optimaluri zRvrebis gansazRvra.

124

mdgradi ganviTareba (Sustainable deveplopment) _ sazogadoebis ganviTarebis iseTi sistema, romelic uzrunvelyofs adamianis cxovrebis donis xarisxis zrdas da momavali TaobebisaTvis maqsimalurad daculi bunebrivi resursebiTa da garemoTi uzrunvelyo-fas.

mdgradi ganviTareba _ evolucia (ganviTareba), romelic akmayofilebs Tanamedrove moTxovnebs, raTa momavalma Taobebma daakmayofilon sakuTari moTxovnilebebi.

1972 w. SvedeTSi (stokholmSi) gaeros egidiT garemos problemebisadmi miZRvnili saerTaSoriso konferencia Catarda, sadac miRebuli iqna specialuri programa garemos dacvis Sesaxeb. 1982 w. nairobiSi gaimarTa amave sakiTxisadmi miZRvnili II konferencia. 1983 wels gaerom Seqmna garemos dacviTi problemebis Semswavleli msoflio komisia, romelic cnobilia brundtlantis komisiis saxeliT. man gamoaqveyna vrceli angariSi msoflioSi Seqmnili rTuli ekologiuri viTarebis Sesaxeb. aRniSnul dokumentSi pirvelad gaiJ-Rera terminma `mdgradi ganviTareba~. 1992 w. rio-de-JaneiroSi gaimarTa saerTaSoriso konferencia, romelmac dasabami misca axal ideologias _ garemosa da sazogadoebis mdgradi (dabalansebuli) ganviTarebis Sesaxeb, romlis mTavari mizania Cvens planetaze civilizaciis gadarCena. igi moiTxovs: resursebis racionul moxmarebas, uaxlesi teq-nologiebis danergvas, bunebaTsargeblobis sferoSi investiciebis mozidvas da sxv.

mdgradi ganviTarebis programis erT-erTi mniSvnelovani safexuria bunebis daculi teritoriebis gafarToeba globaluri masStabiT. garemos dacvis mecnieruli bazis zogadi ekologia, romelic iZleva pasuxs kiTxvebze, Tu rogori dialeqtikuri kanonebiT arsebobs da viTardeba samyaro da, kavSirSia buneba sazogadoebasTan mimarTebaSi, ris ufleba aqvs sazogadoebas bunebriv sistemebze zRvrulad dasaSvebi datvirTvebis Tval-sazrisiT, ise, rom ar daarRvios arsebuli wonasworobis procesi.

mdgradi momavlisTvis didi mniSvneloba eniWeba ganaTlebas. 2003 wels kievSi gaeros evropis ekonomikuri komisiis mier safuZveli Caeyara iniciativas `ganaTleba mdgradi ganviTarebisaTvis~ (dekada 2005-2014 ww). evropis qveynebis garemos dacvis da ganaTlebis ministrebma miiRes strategia `ganaTleba mdgradi ganviTarebisaTvis~ (ix. internetsai-tze: www.unce.org/env/strategytext/strategyinGeorgian.pdf).

garemos dacva uzrunvelyofs saerTaSoriso, saxelmwifoebriv, regionul da lo-kalur administraciul-sameurneo, teqnologiuri, politikur, iuridiul da sazogadoe-briv RonisZiebaTa kompleqsis gatarebas, romelic mimarTulia adamianis keTildReobasa da janmrTelobisaTvis saWiro ekosistemebis dasacavad.

garemos dacva gulisxmobs, erTi mxriv, sacxovrebeli bunebrivi garemos dacvas da dakavSirebulia envairomentologiasTan da, meores mxriv, adamianis garemomcveli gare-mos dacvas.

garemos dacva dakavSirebulia bunebaTsargeblobis ekonomikasTan, geologiasTan, adamianis ekologiasTan, niadagTmcodneobasTan, klimatologiasTan, hidrologiasTan, medicinasTan da a.S.

garemos dacvisa da bunebrivi resursebis gamoyenebis praqtikuli amocanebis gadawy-vetisaTvis umniSvnelovanesia garemos da bunebrivi resursebis marTvisa da ekonomikuri meqanizmebis (auditi, dafinanseba, saxelmwifo kontroli, garemos dacvis stimulireba da a.S.) srulyofilad amoqmedeba.

125

XII. damatebiTi literatura

1. i. miqaZe `ekologia~, Tb., 2005 w.

2. m. ardia, g. margvelani, `msoflios bunebrivi resursebi~, Tb., 1998 w.

3. g. qajaia, `biosfero da sazogadoeba~, Tb., 1997 w.

4. m. bliaZe, d. kereseliZe, `geografia~, leqsikoni. cnobari, Tb., 2011 w.

5. geografiis enciklopedia da msoflio atlasi, Tb., 2004 w.

6. g. babutaSvili, g. xutaSvili, zogadi ekologia da garemos dacva, Tb., 2003 w.

7. l. Wanturia, `globaluri ekologiuri problema da samarTali~, `samarTali~ #4, Tb., 1992 w.

8. a. gegeSiZe, `geopolitika~, Tb., 1997 w.

9. z. daviTaSvili, `saqarTvelos istoriuli da politikuri geografia~, Tb., 1999 w.

10. Максаковский В.П.,`Географическая картина Мира~, часть 1, 2 и 3, Ярославль, 1996.11. Реймерс Н.Ф. `Природопользование~, М., 1990.12. Greenow L.L. and all. `World Geography~, peuple in Time and Place. Silver Burdett Ginn. 1991.

http://ru.wikipedia.orghttp://www.unep.orghttp://www. eea.europa.euhttp://www.bellona.nohttp://www.greenpeace.orghttp://www. panda.orgwww.iucn.orghttp://www.earthcharter.orghttp://seu.ruhttp://ecodelo.orghttp://green-cross.net/news.phphttp://www.ipcc.ch/publications_and_data/publications_and_data_technical_papers.shtml

geografia 11 maswavleblis wigniphazisi.edu.ge/uploads/files/გეოგრაფია 11...

Documents

Transcript of geografia 11 maswavleblis wigniphazisi.edu.ge/uploads/files/გეოგრაფია 11...