Garagunis Politismiki Geografia 24grammata.com

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ_______________________________________

___________________________________________________[1]

Θάνος Γκαραγκούνης

ΠΟ(Π)ΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

~Αναγνώσεις~

Αθήνα 2013


___________________________________________________[2]


___________________________________________________[3]

ebook- www.24grammata.gr

Σειρά : εν καινώ

Αθήνα, 2013

Αριθμός σειράς: 50 ISBN: 978-960-93-5134-8

http://www.24grammata.gr/


___________________________________________________[4]

Για τον συγγραφέα

O Θάνος Γκαραγκούνης γεννήθηκε στη Λάρισα το 1977. Είναι Γεωγράφος

(Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, 2000) με Μεταπτυχιακό Δίπλωμα

Ειδίκευσης στην Ανθρωπογεωγραφία (Σχολή Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Leeds,

2001) και Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Ειδίκευσης στην Κοινωνιολογία (Τμήμα

Κοινωνιολογίας και Κοινωνικής Πολιτικής, Πανεπιστήμιο Leeds, 2002). Το 2010

ανακηρύχτηκε Διδάκτορας Γεωγραφίας (Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο

Wales Swansea, 2010). Έχει παρουσιάσει κυρίως απολήξεις της μεταδομικής

θεωρίας και της σημασίας τους για τις επιστήμες του χώρου σε συνέδρια στην

Ελλάδα. Δίδαξε στο Πανεπιστήμιο Πατρών στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών,

στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας, στο

ΤΕΙ Μεσολογγίου στο Τμήμα Διοίκησης Κοινωνικών Συνεταιριστικών

Επιχειρήσεων και Οργανώσεων και στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο στο Τμήμα

Γεωγραφίας. Από τις εκδόσεις Αμφιλύκη κυκλοφορούν τα βιβλία του (2011) Ο

Λόγος της Μετανεωτερικότητας: Μια Ανθρωπογεωγραφική Προσέγγιση της

Μεσογειακής Πόλης (ISBN: 978-960-99055-1-0) και (2012) Η Καταναλωτική

Κοινωνία: Σημείο, Πόλη, Εμπόρευμα, Έξι Διατυπώσεις στον Ορίζοντα της

Κοινωνικής Γεωγραφίας (ISBN: 978-960-99055-2-7). Από το ηλεκτρονικό

περιοδικό www.24grammata.com κυκλοφορούν τα βιβλία του e-book (2013α)

Εισαγωγή στην Ανθρωπογεωγραφία (ISBN: 978-960-93-4865-2) και e-book

(2013β) Η Έννοια του Χώρου στη Δυτική Φιλοσοφία: Καντ, Φουκώ, Ντεριντά.

(ISBN: 978-960-93-5019-8).

http://www.24grammata.com/


___________________________________________________[5]

‘Χρειαζόμαστε μια ποπ φιλοσοφία, όπως χρειαζόμαστε μια ελάσσονα

λογοτεχνία’

Ζ. Ντελέζ και Φ. Γκαταρί, Για μια Ελάσσονα Λογοτεχνία

‘Doing more with less. This is all about writing.’

Από την ταινία Ask the Dust, του Robert Towne


___________________________________________________[6]


___________________________________________________[7]

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ~

ΕΙΣΑΓΩΓΗ_____________________________________________9

ΤΕΛΩΝΤΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ______________________21

ΤΟ ΤΟΠΙΟ____________________________________________43

ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ_______________________59

ΕΞΟΥΣΙΑ_____________________________________________ 76

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ: ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΣΕΧΣΕΩΝ___________ 99

ΤΑΞΗ (Φασματική)___________________________________ 114

ΛΟΓΟΣ (Discourse)___________________________________ 124

ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ_____________________________________ 131

ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ_______________________________________ 140

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ_______________________________________ 158

ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ________________________________________ 172

ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ_______________________________________ 183

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ______________________________________ 194

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ_______________________________________ 197


___________________________________________________[8]


___________________________________________________[9]

ΕΙΣΑΓΩΓΗ~

Η έννοια του πολιτισμού είναι εμφανώς πολυσήμαντη. Εξίσου

δυσνόητη, πυκνή και πολυδιάστατη είναι η έννοια της κουλτούρας.

Όταν τα παραπάνω ιδώνονται στον ορίζοντα της γεωγραφίας, το μίγμα

γίνεται εκρηκτικό. Τη διασταύρωση αυτών των θεωριών, πρακτικών και

εμπειριών, που θα ονομάσουμε πολιτισμική γεωγραφία, διαβαίνουμε

στις παρακάτω σελίδες. Πρόκειται για πολυσήμαντο τρόπο δια του

οποίου μπορεί να μελετήσει κανείς τον κόσμο εκεί έξω. Για αυτό και

ενδιαφέροντα. Θα είμαστε ειλικρινείς και ευθείς παρόλα αυτά. Θα

ανοίξουμε όλα τα χαρτιά μας εξαρχής, χωρίς να μας υποχρεώνει κανείς,

πέραν από μια αόρατη και απούσα, για αυτό και α-ληθινή (με την

έννοια του Χάϊντεγγερ, η έξοδος από τη λήθη), αίσθηση και

δεοντολογία, ηθικής ή δίκαιης προσήλωσης και αφοσίωσης, η οποία

μας εξαναγκάζει να εξηγήσουμε και να εξηγηθούμε –fairness όπως θα

έλεγε ο John Rawls στον ορίζοντα του πολιτικού του φιλελευθερισμού.

Ο Γιώργος Βέλτσος στον πρό-λογο κάποιων κειμένων του Roland

Barthes, που στα ελληνικά τιτλοφορούνται Εικόνα-Μουσική Κείμενο,

αναδεικνύει τη σημασία της ανάγνωσης με ενδιαφέροντα τρόπο.

Ουσιαστικά, υπενθυμίζει ότι όλα εξαντλούνται ή τελειώνουν, η

επιστημονικότητα ας πούμε όχι μόνο των σκληρών νομοθετικών

επιστημών όπως έλεγε και o Jean Piaget στο βιβλίο του Επιστημολογία

των Επιστημών του Ανθρώπου, αλλά και η λογική των κοινωνικών

επιστημών, σε μια ή περισσότερες, αλλά τις περισσότερες φορές

ατελεύτητες, αναγνώσεις. Εξού και το νόημα της φράσης του Μπαρτ

περί θανάτου του συγγραφέα ή η φράση του Φουκώ με το περιβόητο


___________________________________________________[10]

πρόσωπο στο ακρογιάλι που ένας νέος σχηματισμός του λόγου θα

σβήσει, στην τελευταία παράγραφο στο βιβλίο του Οι Λέξεις και τα

Πράγματα.

Παρακάτω θα προσπαθήσω, να μείνω πιστός σε αυτή τη λογική

της ανάγνωσης, με ένα συγκεκριμένο τρόπο. Δεν θα επιχειρήσω να

προτείνω ούτε να ορίσω τι είναι η πολιτισμική γεωγραφία, ούτε θα πω

τι είναι ο πολιτισμός ή η κουλτούρα και ποια είναι η μεταξύ τους σχέση,

αν υπάρχει, παρόλο που αναπόφευκτα θα ασχοληθώ και με αυτό, αλλά

κυριολεκτικά, αν και όχι χωρίς δόση υπερβολής, θα επιχειρήσω να κάνω

πολιτισμική γεωγραφία, θα εφαρμόσω πολιτισμική γεωγραφία,

δηλαδή, και εν πάση περιπτώσει θα εκδιπλώσω και θα σώσω, θα

συμπτύξω περιπτώσεις μελέτης που φιλοδοξούν, διεκδικούν ή

αναγιγνώσκουν σημεία και πράγματα με τρόπο που όχι μόνο οι

ειδήμονες, θα αποκαλούσαν πολιτισμικό γεωγραφικό.

Τα κείμενα που πραγματώνουν αυτή τη φιλοδοξία,

προέρχονται από αναλύσεις προηγούμενων εργασιών μου που έχουν

εμφανιστεί κατά καιρούς ή από ξαναδουλεμένες διαλέξεις μου και άλλα

κείμενα που υπήρχαν στον προσωπικό μου Η/Υ, σημειώσεις

μαθημάτων, ‘αποτυχημένα’ paper που δεν έγιναν ή δεν βγήκαν ποτέ ως

articles σε journal, ανακοινώσεις σε συνέδρια κτλ. Όπως τονίζει ο

Νορβηγός ανθρωπολόγος Thomas Eriksen από το Όσλο, στο βιβλίο του

Η Τυραννία της Στιγμής, ο τρόπος που δουλεύει ένας συγγραφέας

σήμερα είναι διαφορετικός από ότι πριν από 50 ή 100 χρόνια. Όπως

διαφορετικά είναι τα πλαίσια που ορίζουν τι αποτελεί κομμάτι της

εργασίας που θα δημοσιευτεί και τι όχι. Το περιβόητο πάρεργο ή έξεργο

που μάθαμε από τον Ντεριντά.


___________________________________________________[11]

Για παράδειγμα, τα διάφορα copy paste που επιτρέπει στον

σημερινό διδακτορικό φοιτητή ο Η/Υ, το ξαναδούλεμα του χρόνου, ο

κατακερματισμός του, οι διαρκείς επιστροφές, η ταχύτητα, η

ασταμάτητη ροή της πληροφορίας, ακόμη και τα πλήκτρα στο

πληκτρολόγιο κτλ., αν ήταν στην διάθεση του Μαρξ στο δωμάτιο του

στο Soho του Λονδίνου όταν καθαρόγραφε το magnus opus Το

Κεφάλαιο, ίσως συντελούσαν στην παραγωγή ενός διαφορετικού

βιβλίου, συνεχίζει ο Eriksen.

Κρισιμότερο όλων, αυτό δεν πρέπει να φοβίζει. Ακόμη και αν

όλα φαίνονται πλέον ότι εναποτίθενται σε μια flat επιφάνεια τύπου

simulacrum όπως λέει ο Jean Baudrillard, που δεν διαφοροποιείται ούτε

διαβλέπει και αναγνωρίζει ιεραρχίες και ποιότητες, αφού το αντίγραφο

δεν ανταποκρίνεται πλέον σε ένα original αυθεντικό πρωτότυπο, αυτό

προγραμματικά δεν είναι απαραίτητα κακό. Οι κοινωνικοί επιστήμονες

δεν έχουν λόγο να γκρινιάζουν για την εμπορευματοποίηση της

επιστήμης τους ή της κουλτούρας, όπως πεσιμιστικά διακήρυξαν οι

Αντόρνο και Χορκχάιμερ στο βιβλίο τους Διαλεκτική του Διαφωτισμού

ή όπως το διέγραψε ο Jean Francois Lyotard στο περιβόητο πλέον Η

Μεταμοντέρνα Κατάσταση, με ότι ονόμασε ‘δυσπιστία απέναντι στις

μεγάλες αφηγήσεις’. Δεν μπορεί ηγεμονικά, δηλαδή, να επιμένουν να

αποκλείουν οποιοδήποτε άλλο λόγο, αν ας πούμε δεν υποπίπτει στην

jargon δια της οποίας γίνονται αυτοί κατανοητοί και την οποία

αναγνωρίζουν, επικροτούν ή καταλαβαίνουν εν είδη ενός ταξιδιού,

όπως το ήθελε η γνωστή ταινία Ο Κύκλος των Χαμένων Ποιητών, που

θρηνεί ή αναζητά την πηγή της αλήθειας και τον τελικό προορισμό της

κοινωνίας ή του ατόμου. Ασφαλώς όλοι ζηλεύουν τον Dan Brown –αν


___________________________________________________[12]

ήμουν ας πούμε Harvey, Massey ή Gregory θα το έκανα– και τα

διάφορα μυθιστορήματα τσέπης, που κάνουν πάταγο και εκατομμύρια

πωλήσεις παγκοσμίως. Παρόλα αυτά δεν πρέπει να είμαστε

απαισιόδοξοι.

Δεν πρέπει να τρομάζει το γεγονός ότι στο βιβλιοπωλείο η κυρά-

Βέφα και οι συνταγές της, εμφανίζονται δίπλα-δίπλα με την οντολογία

του γερό-Χάϊντεγγερ. Ίσως ακόμη υπό προϋποθέσεις μια τέτοια εξέλιξη

να είναι ευεργετική. To σύνθημα σε ότι αφορά την gay ταυτότητα του

1960, για παράδειγμα, όπως η ομώνυμη ταινία Milk με πρωταγωνιστή

τον Sean Penn καταδεικνύει, μεταφέροντας το σχετικό αγωνιστικό

πολιτικό κλίμα μέσα από μια pop Χολιγουντιανή εκδοχή, ήταν άλλωστε

come out of the closet.

Ιδού λοιπόν. Here we are. Υπό αυτήν έννοια τα κείμενα

παρακάτω, δεν είναι πρωτότυπα υπό την έννοια του

πρωτοεμφανιζόμενου. Είναι όμως εντελώς νέες συνεισφορές εντός του

πεδίου που αποκαλούμε πολιτισμική γεωγραφία. Έχουν διδακτικό,

αναλυτικό και διερευνητικό χαρακτήρα. Δεν ικανοποιούν αυτές τις τρεις

συνθήκες ταυτόχρονα. Δεν απευθύνονται σε ειδικευμένο κοινό.

Απαιτούν αναγνώστες εν τούτοις που επιθυμούν να μάθουν. Ή ακόμη

καλύτερα, που επιθυμούν να ακολουθήσουν τους κοινωνικούς

επιστήμονες στον τρόπο δια του οποίου κάνουν αυτό που κάνουν, εν

προκειμένω, πολιτισμική γεωγραφία, όπως θα έλεγε και ο Bruno Latour.

Ο διακεκριμένος αρχιτέκτονας, Πολωνική καταγωγής, Amos

Rapoport, με το διάσημο House Form and Culture αλλά και άλλες

εργασίες του, είχε από καιρό τονίσει τη σημασία του νοήματος meaning


___________________________________________________[13]

που έχει το περιβάλλον για την αρχιτεκτονική, τον άνθρωπο και την

κουλτούρα –εμμένοντας σε ένα επίπεδο ανθρωπολογικής

αρχιτεκτονικής ή περιβαλλοντικής ψυχολογίας environment-behavior

studies. Είχε σταθεί όμως και στην αμφιθυμία του νοήματος.

Το αναγνωρίζουμε και εμείς. Τα θέματα είναι χαοτικά ασφαλώς.

Η κουλτούρα δεν μπορεί να εξηγηθεί εξ ιδίων. Δεν μπορεί να

χρησιμοποιηθεί δηλαδή ως εξηγητικό μέσον, όταν είναι αυτό που

πρέπει να εξηγηθεί, όπως είχε τονίσει και ο Αμερικάνος πολιτισμικός

γεωγράφος Don Mitchell. Και αυτό διότι η πράξη των δρώντων ή των

κοινωνικών επιστημόνων, παραδοσιακά, ακροβατεί μεταξύ ρεαλισμού

και φαντασίας, ‘σκληρών’ επιστημονικών γεγονότων και παραλείψεων

ή λαθών, προβλέψεων και ευχών ή επιθυμιών κτλ. Ο Bruno Latour στην

θεωρία του Actor Network Theory αναδεικνύει τον τρόπο δια του

οποίου διάφοροι εξω-επιστημονικοί παράγοντες καθορίζουν την

επιστημονικότητα, την ποιότητα της μελέτης, το είδος της ανακάλυψης

και τη χρονική και συγκυριακή στιγμή που μια νέα πρόταση ταράζει τα

ακαδημαϊκά νερά, όπως το κάνει o Thomas Kuhn με το πολύ γνωστό

πλέον The Structure of Scientific Revolutions.

Είναι γνωστό ότι ο Μπαλζάκ, που τόσο συγκίνησε τον Μαρξ,

έγραφε πυρετωδώς λόγω απίστευτων χρεών και ότι ο Δαρβίνος δίσταζε

περίπου μια δεκαετία να εκδώσει τα συμπεράσματα από την επιτόπια

έρευνα του για την καταγωγή των ειδών. Αυτό ασφαλώς δεν σημαίνει

ότι όποιος χρωστά σήμερα ένα καταναλωτικό δάνειο σε μια

πτωχευμένη Ελληνική τράπεζα θα γίνει Μπαλζάκ, ούτε ότι κάποιος

καθυστερώντας να δημοσιεύσει τη διδακτορική του διατριβή στη

βιολογία ή τη γεωλογία έχει την πιθανότητα να σταθεί επάξια δίπλα


___________________________________________________[14]

στον Δαρβίνο. Ο Jean Piaget ας πούμε ήταν ήδη διδάκτορας φυσικών

επιστημών από τα 23 χρόνια. Από την άλλη πλευρά, οι φυσικές

επιστήμες ή οι μαθηματικές θεωρητικά απαιτούν διαφορετικό βαθμό

εξυπνάδας και ετοιμότητας, όχι όμως, λιγότερο ή περισσότερο

έξυπνους μαθητές, φοιτητές ή διδάκτορες, απλά άλλου είδους

ικανότητα και ευστροφία.

Στην κινηματογραφική ταινία Proof με τους Anthony Hopkins και

Gwyneth Paltrow ανάμεσα σε άλλους, οι πρωταγωνιστές ισχυρίζονται

ότι οι πιθανότητες να γράψει κανείς κάτι στα μαθηματικά που να κάνει

τη διαφορά μετά τα 30 του χρόνια, ελαχιστοποιούνται. Από την άλλη

πλευρά, κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί ένα 30χρονο Πλάτωνα

να γράφει την Πολιτεία ή τον Φαίδρο.

Εικόνα 1. Proof, Εικόνα 2. Πλάτων

1. ή γιατί η μαθηματική ιδιοφυΐα δεν ισχύει πέραν των μαθηματικών

2. ή γιατί η φιλοσοφική ιδιοφυΐα δεν ισχύει πέραν της φιλοσοφίας

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://thecia.com.au/reviews/p/images/proof-poster-1.jpg&imgrefurl=http://thecia.com.au/reviews/p/proof/&h=400&w=282&sz=33&tbnid=yC8bAgnTVmCNnM:&tbnh=90&tbnw=63&prev=/search?q=gwyneth+proof&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=gwyneth+proof&usg=__VfDoulPhHUdarCv5CaJqUBRpfKM=&docid=oQIrmdLHprH_7M&sa=X&ei=ymagUarpDYWc0wWvnIHgCA&ved=0CFIQ9QEwBw&dur=589

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://4.bp.blogspot.com/-msRVp3urON0/UUMA2k9hAGI/AAAAAAAAGnY/veBpzVN6lqg/s1600/platon.jpg&imgrefurl=http://paspartoy.blogspot.com/2013/04/blog-post_4906.html&h=753&w=569&sz=118&tbnid=H6-d9x5WgwEeDM:&tbnh=90&tbnw=68&prev=/search?q=%CF%80%CE%BB%CE%AC%CF%84%CF%89%CE%BD&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=%CF%80%CE%BB%CE%AC%CF%84%CF%89%CE%BD&usg=__1bBS0GJyObrH44dYrN4awiCN8ho=&docid=H2rmAoGx-BmBwM&sa=X&ei=GGigUe7JIOit0QXbmYG4Dg&ved=0CEYQ9QEwBA&dur=572


___________________________________________________[15]

Υπάρχουν ασφαλώς και άλλες αποχρώσεις μεταξύ των δύο

άκρων, ήτοι μεταξύ μιας μαθηματικής ιδιοφυίας που μεγαλουργεί μέχρι

τα 30 και του Πλάτωνα.

Το πιθανότερο για το μέσο διδακτορικό φοιτητή, είναι ότι τη

διατριβή του, δεν θα τη διαβάσει ούτε ο επιβλέπων του –ή στην

καλύτερη περίπτωση, θα διαβάσει τμήματα της μόνον. Πόσο μάλλον η

ευρύτερη ακαδημαϊκή κοινότητα. Ακόμη και αν πρόκειται να φτάσει σε

περιοδικά αναγνωρισμένου κύρους ο αντίκτυπος της θα είναι μάλλον

πενιχρός. Πόσες διατριβές κατατίθενται κάθε χρόνο, άλλωστε, σε ένα

από τα σχεδόν 400 ακαδημαϊκά Ελληνικά τμήματα ΑΕΙ;

Εάν η διατριβή του εντάσσεται στον κλάδο της πολιτισμικής

γεωγραφίας ή οποιασδήποτε άλλης κοινωνικής επιστήμης τα πράγματα

γίνονται δυσκολότερα. Δεν έχει να αντιμετωπίσει μόνο την καχυποψία

των εκτός της ακαδημαϊκής κοινότητας αλλά και των εντός αυτής. Ένα

διδακτορικό, για παράδειγμα, για την μετανάστευση, τις πόλεις και τις

συνθήκες εργασίας των Αλβανίδων γυναικών την τελευταία 20ετία θα

είχε ασφαλώς ενδιαφέρον. Αλλά θα προσελκύσει και ερωτήσεις του

τύπου, ‘γιατί να μας ενδιαφέρει η σχέση των Αλβανίδων μεταναστών με

τη χώρα υποδοχής;’ ‘Τι σημαίνει ότι το φύλο είναι κοινωνικό;’ ‘Τι

χρησιμότητα έχει για την κοινωνία ή την καθημερινότητα αυτών που

μελετάς ή αυτών που θα σε αξιολογήσουν ή του μέσου πολίτη’, και

άλλες περισσότερο ή λιγότερο σκληρές ερωτήσεις.

Αυτές και άλλες ερωτήσεις, που μπορεί να έχουν ακουστεί σε

μια ή περισσότερες viva διατριβών ή ανοικτές ακροάσεις και εξετάσεις,

είναι καθεστώς. Δεν είναι απαραίτητα δείγμα εχθρότητας. Είναι εν


___________________________________________________[16]

τούτοις, ένας ιδιότυπος οικογενειακός ρατσισμός, το δίχως άλλο. Ούτε

σημαίνει ότι είναι αδικαιολόγητες. Από την άλλη πλευρά, ο αντίκτυπος

κάποιας διατριβής ή εργασίας είναι κάτι συζητήσιμο. Ας πούμε ο

Σλοβένος φιλόσοφος Slavoj Zizek έγινε γνωστός στην Ελλάδα με την

υποστήριξη που προσέφερε στον αρχηγό του αριστερίζοντος κόμματος

ΣΥΡΙΖΑ ∙ όχι όμως, για την εργασία του στον Λακάν και τον Χέγκελ.

Ανεξαρτήτως αυτών όμως, κανείς δεν αγνοεί και τη προσωπική σχέση

του Zizek με τον Jacques-Alain Miller, γαμπρό του Λακάν, σχέση που

πιθανόν αντανακλάται στη φιλοσοφική του εργασία, την ποιότητα και

εξέλιξη της, τον αντίκτυπο της κτλ.

Που καταλήγουν όλα αυτά; Μπορούμε απλά να πούμε ότι τόσο

η έννοια της κουλτούρας, όσο και του πολιτισμού αλλά και της

πολιτισμικής γεωγραφίας, του χώρου και του τόπου, του τοπίου και του

πεδίου, της περιοχής και των γεωγραφικών κλιμάκων και

διαφοροποιήσεων δύσκολα ορίζονται, συνοψίζονται ή μπορούν να

αποδοθούν με περιεκτικό τρόπο σε δύο ή τρεις σειρές. Επιπλέον τι θα

μπορούσε να σημαίνει ένας ακόμη ορισμός της πολιτισμικής

γεωγραφίας; Ματαιοπονία στην καλύτερη των περιπτώσεων. Θα

μπορούσε κάποιος να πει ότι είναι η μελέτη εκείνου ή του άλλου

χαρακτηριστικού εκείνης ή της άλλης περιοχής. Αλλά θα διακινδύνευε

να μην πάει μακρύτερα του προφανούς. Αυτό δεν κάνει την

προσπάθεια μας λιγότερο χρήσιμη, αν και η χρησιμότητα είναι μια

έννοια επί το νόημα της οποίας δεν συμφωνούμε όλοι εύκολα.

Αποφεύγουμε τους ορισμούς λοιπόν, όχι γιατί είναι απλοί ή

απλοϊκοί, ή γιατί μας αρέσει η ασάφεια, αλλά διότι είναι

δυσλειτουργικοί. Υπό μια άλλη έννοια, έχουν ή ακτινοβολούν κάτι


___________________________________________________[17]

ρευστό που τελικά αποτυγχάνει να δραπετεύσει από τη στυγνή και

στενάχωρη επιταγή που πιθανόν συναντά κανείς ή απαιτεί από μια

επιστήμη, ή που συνυφαίνεται με ένα είδος στενού ακαδημαϊκού

ανήκειν ή μιας επαγγελματικής σταδιοδρομίας. Εν τούτοις,

επικαλούμαστε όχι την ανάγκη ή την απαίτηση απόρριψης ενός

οριστικού ορισμού, αλλά την ευαισθησία να προσεγγίσουμε την

πολιτισμική γεωγραφία κάνοντας κάτι, με τρόπο που θα κατανικά τις

προστακτικές αυτές και τυπικές ορίζουσες.

Από την άλλη πλευρά, αυτό δεν σημαίνει, ότι όσοι τις

ακολουθούν ή δουλεύουν με αυτές ή με κάποιον τρόπο τις υπηρετούν,

για να χρησιμοποιήσω ένα πιο ρομαντικό ρήμα, επιθυμούν να είναι –

όχι, ρευστές, αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό– ας πούμε, μη

επιστημονικές, αδιάφορες, χύμα ή χαλαρές. Το έχουμε τονίσει σε

προηγούμενες εργασίες, άλλωστε. Θέλουμε να σώσουμε την τιμή της

σκέψης.

Η έννοια και φιλοδοξία του κάνω πολιτισμική γεωγραφία,

εμπνέεται συνεπώς από αυτό το καθήκον. Θέτει και θέλει την

ρευστότητα από τη μια πλευρά, να συνδέονται με την οξυδέρκεια, την

σαφήνεια, την πρωτοτυπία, την δημιουργία και τη φαντασία, από την

άλλη. Ανάλογα, είχε θέσει τον προβληματισμό της δικαιοσύνης στον

ορίζοντα του πολιτικού φιλελευθερισμού ο John Rawls, όταν διερωτάτο

αν και με ποιον τρόπο συμβιβάζεται η πολλαπλότητα και

διαφορετικότητα της σημερινής κοινωνίας με ότι είναι δίκαιο, ηθικό και

σύννομο και αν μπορεί μια τέτοια ταύτιση να είναι ευρέως αποδεκτή.


___________________________________________________[18]

Κάνω πολιτισμική γεωγραφία σημαίνει σε κάθε περίπτωση ότι

πηγαίνω μακρύτερα ή πέρα από τυπικούς και αδιάβλητους ορισμούς.

Κάνω, σημαίνει επίσης, δεν υποκύπτω στην απαίτηση αλλά και τα

θέλγητρα ενός και μόνο διεκπεραιωτικού ορισμού. Όπως η

κοινωνιολογία για τον Anthony Giddens ερμηνεύει ένα κόσμο που έχει

ήδη υποστεί ερμηνεία double hermeneutics και ο κοινωνιολόγος για τον

Bruno Latour ακολουθεί ένα δράστη social actor που κάνει ή εκτελεί μια

εργασία στο ορίζοντα της Actor Network Theory (ANT), στις παρακάτω

σελίδες η πολιτισμική γεωγραφία τελεί υπό επιτέλεση και υπό

παρακολούθηση (και άρα συνεχή κρίση, αναθεώρηση, δοκιμή και

επιβεβαίωση) καθόσον ετοιμάζεται ή γίνεται.

Μολονότι γραμμένο με τη μορφή δοκιμίου, δεν λησμονεί τον

παιδευτικό του χαρακτήρα και τη διδακτική του προσήλωση. Θα

εξαρτηθεί ο χαρακτήρας του, αν θα είναι δηλαδή το ένα ή το άλλο από

την ενσωμάτωση και αποδοχή ή ότι ο Μπρούνο Λατούρ θα αποκαλούσε

followers –από τους πιο εύστοχους κοινωνιολογικούς χαρακτηρισμούς

σε μια εποχή που Facebook και twitter ήταν άγνωστα, αν υποθέσουμε

ότι χρεώνουμε στον Λατούρ κάτι που δεν είπε.

Το βιβλίο επιπρόσθετα, δανείζεται από την κλασσική αλλά όχι

ξεπερασμένη και εμφανώς όχι άσχετη προοπτική του JL Austen, να

αναδείξει τον τρόπο δια του οποίου γλώσσα και ύλη συνδέονται,

επισημαίνοντας τη διάκριση μεταξύ διαπιστωτικών και επιτελεστικών

ενεργημάτων του λόγου [speech acts] με τη μελέτη του How to Do

Things with Words.


___________________________________________________[19]

Λέμε, όχι άσχετη φιλοδοξία, υπό την έννοια ότι η σχέση ύλης και

γλώσσας, κόσμου και αναπαράστασης, αντικειμένου και υποκειμένου

είναι τεταμένη, προβληματική και ιδιάζουσα εφόσον είναι διαρκώς εν

εξελίξει, τελεί συνεχώς υπό αναθεώρηση και προκύπτει διακαώς από

αποδιάρθρωση, αποδόμηση και ανακατάταξη υφιστάμενων ή

προηγούμενων σημασιών, αξιών και εξουσιών και άρα δεν

συνυφαίνεται ποτέ με κάτι ακλόνητο, δοσμένο, δεδομένο, και

μονοδιάστατο που ορίζεται από απόσταση, ιστορικά, ονομαστικά ή εφ’

όρου ζωής (πρβλ. Γκαραγκούνης, 2013β).

Δεν θα καταφύγουμε σε ορισμούς της πολιτισμικής γεωγραφίας.

Αυτό σημαίνει ότι δεν θα επιχειρήσουμε να πούμε ότι είναι αυτός ή

εκείνος ο κλάδος που οφείλει να κάνει κάτι, που μελετά ή ενδιαφέρεται

για αυτό ή εκείνο το γνωστικό αντικείμενο. Ούτε θα συνάψουμε ένα

εξαντλητικό κατάλογο των ενδιαφερόντων της, ότι δηλαδή αναλύει

αυτό ή εκείνο το αντικείμενο ή το ζήτημα που έχουν εξετάσει και άλλες

περιοχές ή πεδία. Δεν πιστεύουμε ότι υπάρχει μια πολιτισμική

γεωγραφία. Ούτε ότι η πολιτισμική γεωγραφία έχει κατοχυρώσει

μοναδικά, ιστορικά και καταγωγικά ή με τρόπο που οι άλλοι δεν

καταλαβαίνουν ή δεν μπορούν να εκτιμήσουν, το αντικείμενο της, την

έρευνα της κτλ. Δεν θεωρούμε ότι τα προτάγματα που διακυβεύονται

είναι σημαντικά και καίρια ή ότι απαιτούν άλλου είδους σχεδιασμούς

και διευθετήσεις που μόνο ειδικοί και ειδήμονες πολιτισμικοί

γεωγράφοι κατέχουν. Επίσης δεν θα ασχοληθούμε με καμία ιστορική ή

βιβλιογραφική επισκόπηση της αξίας, σημασίας και διαφοροποίησης

των παραπάνω διαδρομών.


___________________________________________________[20]

Όχι ότι αυτές οι επιδιώξεις δεν είναι νόμιμες ή αρκούντως

λογικές. Ή δεν έχουν αναληφθεί από άλλους αλλού με τη δέουσα

επιτυχία, ευαισθησία και προσοχή. Αλλά παρόλα αυτά το αίτημα να

κάνουμε πολιτισμική γεωγραφία, προχωρεί και διανοίγει μια άλλη

διαδρομή και προ-οπτική, ξεπερνώντας τις παραπάνω προβληματικές

και αιτιάσεις. Συνοπτικά, μπορεί να ειπωθεί ή να ιδωθεί ως

καθοδηγητικό ανάγνωσμα ή σχόλιο και νήμα-οδηγητής του δοκιμίου –

άσχετα με το πόσο συνεπής υπήρξα στην εκτύλιξη του.


___________________________________________________[21]

~ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΤΕΛΩΝΤΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

Η λαβυρινθώδης δομή της πολιτισμικής γεωγραφίας εν πάση

περιπτώσει –σε μια προσπάθεια εξόντωσης του Μινώταυρου του

θετικισμού στις κοινωνικές και χωρικές επιστήμες– συγκεφαλαιώνεται

στη φράση action is the enemy of thought. Αξιοσημείωτα, η έννοια της

κουλτούρας είναι ευρεία, και γενική, αλλά παρόλα αυτά ανεπίδεκτη

μαθήσεως, αρκούντως ασαφής και αλλοπρόσαλλα διεπιστημονική.

Ο Αμερικανός πολιτισμικός γεωγράφος Don Mitchell στο βιβλίο

του Cultural Geography a Critical Introduction σημασιολογικά ή

ετυμολογικά, (φιλολογικά ενδεχομένως, αλλά ας σκεφτούμε τη σημασία

της φιλολογίας στον Nietzsche) δείχνει πως συνδέεται η κουλτούρα με

την καλλιέργεια και ότι αποκαλεί culture wars. Ο Πολωνός

κοινωνιολόγος μόνιμα εγκατεστημένος από το 1970 στο Leeds της

Αγγλίας, Zygmunt Bauman, ταυτίζει κι αυτός τη σχέση της κουλτούρας

της νεωτερικότητας με ότι ονομάζει gardening cultures.

Mπορούμε να πούμε εν γένει ότι,


___________________________________________________[22]

Διάγραμμα 1ο ______________________________

Συνδέεται με……………

Περιλαμβάνει, ουσιαστικά, ετερόκλητες πρακτικές και

ιδεολογίες, συγκρουόμενες αναπαραστάσεις και μορφές τέχνης,

ιστορίες, προφορικές μαρτυρίες και πολιτισμούς, κείμενα και

οικονομίες, επιστημονικές ανακαλύψεις και καθημερινές συζητήσεις.

Κοινώς, οτιδήποτε μπορεί να ενταχθεί υπό τον τίτλο ή να αφορά μια

γενικότερη και γενικόλογη κουβέντα περί κουλτούρας. Ως κουλτούρα,

μπορούν να θεωρηθούν τα πάντα. Αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό.

Είναι όμως ένας επιπλέον μπελάς. Ή ένας φαύλος κύκλος. Από

τον Raymond Williams μέχρι τους Gramsci, Althusser, Elias, Bourdieu,

Adorno, Bauman και Bell, όλοι ασχολήθηκαν με κάποιον τρόπο,

λιγότερο ή περισσότερο, με επιτυχία ή όχι, με ότι ονομάζεται

Κουλτούρα:

Cultivate, Καλλιέργεια,

Γεωργική Επιμέλεια,

Gardening


___________________________________________________[23]

κουλτούρα ή πολιτισμός, παρόλο που είναι διαφορετική η ιστορία που

αφηγήθηκε ο καθένας και παρόλο που κουλτούρα και πολιτισμός δεν

ταυτίζονται απαραίτητα.

Κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί φυσικά στο Μαρξισμό να έχει μια

κουλτούρα, ή ένα τρόπο μελέτης του πολιτισμού, που αναδεικνύει τη

δυναμική της οικονομίας ακόμα και αν επικαθορίζει ή παραβλέπει τις

έμφυλες ταυτότητες, για παράδειγμα. Ούτε μπορεί κανείς να πει όχι

στην προβληματική του Λυοτάρ, όταν αναδείκνυε τη σημασία της

πληροφορίας και της επικοινωνίας για τη μεταμόρφωση της γνώσης

στην μεταμοντέρνα κατάσταση, αδιαφορώντας για τις γόνιμες

ενστάσεις του Κορνήλιου Καστοριάδη στο βιβλίο του Η Φαντασιακή

Θέσμιση της Κοινωνίας.

Εικόνα 3.____________________________________________

3. Η Γκουέρνικα του Πάμπλο Πικάσο μπορεί να αποτελέσει έναυσμα για μια

ιστορία όχι μόνο των μορφών τέχνης που άνθισαν εκείνη ή την άλλη

ιστορική περίοδο με αυτόν ή τον άλλο προσανατολισμό, ενταγμένο σε

ένα πλαίσιο ιδεών, αναπαραστάσεων κτλ., αλλά και για μια πολιτισμική

γεωγραφία των αναπαραστάσεων του χώρου και χρόνου στον

γεωπολιτικό ορίζοντα της μεταπολεμικής Ευρώπης.

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://www.e-gnomi.com/home/wp-content/uploads/2012/04/Guernica-2.jpg&imgrefurl=http://www.e-gnomi.com/home/archives/8953&h=1200&w=1600&sz=213&tbnid=JpBeFq589ZQibM:&tbnh=95&tbnw=126&prev=/search?q=guernica&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=guernica&usg=__2WdB7a2hbkDs60MiWT6hEAjNAko=&docid=8qx62RyPehzv5M&sa=X&ei=_c98Ub_IEcnWOcnkgYgB&ved=0CDUQ9QEwAw&dur=588


___________________________________________________[24]

Προτού προχωρήσουμε σε διεξοδικότερη κουβέντα, αρκεί να

τονίσουμε ότι μια βασική διάσταση ανάλυσης της κουλτούρας, του

τρόπου δηλαδή εξήγησης εκείνης ή της άλλης πραγματικότητας

(κειμένου, ιδέας, πολιτικής, πράξης κτλ.), είναι η διαπίστωση και

εξακρίβωση των σχέσεων εξουσίας που φωλιάζουν και τα οποία

ακτινοβολεί η αναδυόμενη ερμηνεία, από οπουδήποτε και αν

προέρχεται, η οποία υφίσταται και διαπλέκεται υλικά, συμβολικά και

διανοητικά με τον κόσμο εκεί έξω.

Κάνω λοιπόν πολιτισμική γεωγραφία, σημαίνει:

1ος κανόνας τέλεσης ________________________________

Αναδεικνύω, μελετώ, αποδομώ τις σχέσεις εξουσίας

Ο Βρετανός ανθρωπογεωγράφος Marcus Doel σε ένα σεμινάριο

στο μακρινό Swansea της Ουαλίας το 2008, ακροβατώντας μεταξύ

Latour και Badiou, απάντησε στην αιχμηρή ερώτηση ενός δύσπιστου

ακροατή, ‘Ότι σαφώς θεωρεί την εργασία του υλιστική, παρόλο που


___________________________________________________[25]

εξαντλείται στην οπτική του Γαλλικού poststructuralism’. Υπό αυτήν την

έννοια, η πολιτισμική γεωγραφία, δεν ασχολείται αποκλειστικά με ιδέες

και φαντασιώσεις αγνοώντας τον κόσμο, την ύλη και την οικονομία,

παρόλο που κατά καιρούς μπορεί να αποτελέσει ένα συνονθύλευμα

τέτοιων ιδεών.

Εν τούτοις αυτό που κάνει η πολιτισμική γεωγραφία δεν μπορεί

να εξαντληθεί σε λειτουργικούς ορισμούς. Ούτε μπορεί να αφορά

μόνον συγκεκριμένες προδιαγραφές και να εμπνέεται από εργασίες

που θεμελιώνουν καταγωγικά τη σημασία της τονίζοντας και

διακρίνοντας την ύλη από την ιδέα, το αντικείμενο από το υποκείμενο

με οντολογικό τρόπο. Ασφαλώς θα δούμε αρκετές πολιτισμικές

γεωγραφίες και επιρροές από τον Αγγλοσαξονικό χώρο. Αλλά δεν θα

περιοριστούμε σε ότι αποκαλείται cultural turn.

Η πολιτισμική γεωγραφία, τελικά σε ένα πιο τυπικό ακαδημαϊκό

επίπεδο αφορά και τα ακόλουθα.


___________________________________________________[26]

Διάγραμμα 2ο __________________________________

Συγγενεύει με την κοινωνική, δομική ή ερμηνευτική ανθρωπολογία, τους

Levi Strauss, Margaret Mead, Clifford Geertz κα., για παράδειγμα, αλλά

δεν ταυτίζεται με το διανοητικό χώρο που άνοιξαν οι μελέτες τους (είτε

αυτός είναι ο δομισμός, ο λειτουργισμός ή η ερμηνευτική –που και πάλι

θα δυσκολευτούμε να ορίσουμε ομοφώνως).

Χρησιμοποιεί τη σημειωτική, εν προκειμένω, τους Saussure, Barthes και

Eco αλλά δεν εξαντλείται στη σημειολογία.

Εμπνέεται από θεωρητικούς, τους Althusser, Foucault, Lacan, για

παράδειγμα, αλλά πηγαίνει μακρύτερα.

Κατευθύνεται προς τους Latour, Butler, Derrida και Badiou, αλλά μόνο

για να τους εγκαταλείψει εν πλω.

Διαβάζει κλασσικούς αλλά δεν περιορίζεται στους Μαρξ, Φρόιντ, Νίτσε.

Κοινώς απαιτεί τα πάντα, αλλά αρνείται να τιθασευτεί μόνο και μόνο για

να συνεχίσει να υπερβαίνει όρια, σύνορα και γνωστικά πεδία.

Δεν θα μπορούσε να μην αναφερθεί κανείς, στο πεδίο των

cultural studies και της συνάφειας τους με την πολιτισμική γεωγραφία.

Οι πολιτισμικές σπουδές, υποτίθεται ότι συναντούν και αναπτύσσουν

τρόπους μελέτης ή ανάλυσης διαφορετικών τρόπων, στάσεων,

συμπεριφορών, μέτρων και αξιών ζωής, σε επίπεδο που δύσκολα

μπορεί να αποτελέσει ένα αυστηρό κλάδο μελέτης, επιστημοσύνης ή

ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος. Υπό μια άλλη έννοια, μπορεί να είναι


___________________________________________________[27]

ενδεχόμενα, και έχει κατηγορηθεί για αυτό, μια αμιγώς θεωρητική

πρακτική αποκλειστικά ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος. Θεωρητική

πρακτική που συνήθως κατακρίνεται εξαιτίας του υποτιθέμενου

θεωρητικού της χαρακτήρα, του αχανούς πεδίου έρευνας, της ασαφούς

μεθόδου της, της πληθώρας των εφαρμογών της κτλ.

Ο ιρλανδικής καταγωγής κριτικός θεωρητικός Terry Eagleton

από το Manchester της Αγγλίας, προσφέρει μια κριτική ματιά σε ότι

εκτιμά ότι αποτελεί μια λανθασμένη τροπή και κατεύθυνση των

πολιτισμικών σπουδών, που υλοποιείται με την απάρνηση και

εγκατάλειψη της μαρξιστικής οφειλής, παράλειψη που ο Fredric

Jameson διαρκώς υπογραμμίζει, μη λησμονώντας να συμπεριλάβει στις

αναλύσεις του σχήματα της πολιτικής οικονομίας. Μαρξιστές και

μεταμοντέρνοι, έχουν ένα κοινό όμως –αν η υποτιθέμενη κόντρα των

πολιτισμικών σπουδών εξαντλείται στο σχήμα Μαρξισμός-

Μεταμοντερνισμός. Οσοδήποτε τεταμένες, νοσταλγικές ή ύποπτες είναι

οι θέσεις τους, θέτουν την κουλτούρα και τις σχέσεις της, όχι μόνο στην

πρώτη θέση ενδιαφέροντος αλλά και υπό εξονυχιστικό έλεγχο.

Η κουλτούρα έχει ακόμη σχέση με την αισθητική κατά πρώτο

λόγο, και δευτερευόντως με το γούστο. Χωρίς να μπούμε σε

αναλυτικότερη συζήτηση περί του ύφους και της σχετικής

βιβλιογραφίας δια των οποίων η αισθητική και η τέχνη προσεγγίστηκαν

διαχρονικά και εκτέθηκαν ή αναλύθηκαν, αρκεί να σταθούμε σε

τέσσερα έργα σταθμούς στην ιστορία της κριτικής της αισθητικής και

της κουλτούρας, ένα εκ των οποίων θα δούμε εκτενέστερα στη

συνέχεια.


___________________________________________________[28]



Ασχολούμαι με διαφορετικές

πτυχώσεις της ιστορίας της αισθητικής και της αναπαράστασης

ή

………………….διαφορετικά διαβάζω τα ακόλουθα..…………………………………..

Κριτική της Κριτικής Δύναμης του Καντ

Διάκριση του Μπουρντιέ, έργο στο οποίο θα επανέλθουμε αρκετές

φορές, και παρεμπιπτόντως

Αισθητική Θεωρία του Αντόρνο, και

Διαδικασία του Πολιτισμού του Elias


___________________________________________________[29]

Δεν είναι μόνο αυτοί που ασχολήθηκαν με ότι ονομάζεται

κουλτούρα, τέχνη ή αισθητική –στο μυαλό έρχονται από τον Charles

Baudelaire και το περιβόητο Τα Άνθη του Κακού μέχρι τις διάσημες

επιστολές του Schiller στη συλλογή κειμένων Περί της Αισθητικής

Παιδείας του Ανθρώπου. Αναμφίβολα, δεν υπάρχει ένας και μοναδικός

τρόπος να ασχοληθεί κανείς με την τέχνη, την αισθητική και την

ομορφιά. Τα τέσσερα βιβλία δεν προτείνονται ως βιβλιογραφία

εξέτασης ενός μαθήματος. Ακόμη και ο Φρόιντ στο βιβλίο του Τοτέμ και

Ταμπού ασχολείται, ας πούμε, με τον τρόπο που διάφορες ψυχικές

διαδικασίες οδηγούν στην έκφραση, την καταπίεση ή την καλλιέργεια

διαφόρων μορφών τέχνης, όπως κάνει και ο Λέβι Στρως στην Άγρια

Σκέψη σε μια ρομαντική εκδοχή των πρωτόγονων κοινωνιών.

Παρόλα αυτά η σημασία της αισθητικής και του ωραίου, είναι

καίριας σημασίας για την κατανόηση του νοήματος της κουλτούρας και

κατ’ επέκταση της πολιτισμικής γεωγραφίας.

Θα πρέπει εν τούτοις να διατηρήσουμε το μίτο που κρατά

συνεκτικά τα υπό μελέτη αντικείμενα, αν θέλουμε να έχουμε ορίσει ή

έστω να ακολουθήσουμε, με συνέπεια ένα γνωστικό κλάδο όπως αυτός

της πολιτισμικής γεωγραφίας. Αυτός ο μίτος δεν είναι άλλος από τη

γενετική αποδόμηση της εξουσίας που κατά τους Piaget και Μπουρντιέ

αλλά και τον Ντεριντά, διαφορετικά ασφαλώς για τον καθένα, ως προς

τα μέσα, αλλά όμοια ως προς το σκοπό, τη γενικότερη προβληματική

και την ευρύτερη στοχοθεσία, ξεπερνά τους δυϊσμούς μεταξύ ύλης και

αναπαράστασης, κόσμου και ιδεών, αντικειμένου και υποκειμένου κτλ.


___________________________________________________[30]

Η κοινωνιολογία του Pierre Bourdieu, ας πούμε, άφησε

ανεξίτηλα το στίγμα της σε ότι αποκαλούμε κοινωνιολογία της

κουλτούρας. Στα ελληνικά περισσότερα μπορεί να βρει κανείς στις

εργασίες του Νίκου Παναγιωτόπουλου. Πολύ συνοπτικά μόνο,

μπορούμε να πούμε ότι η Διάκριση του Μπουρντιέ, θέτει την έννοια

της κουλτούρας σε νέες βάσεις και την αποσπά από τον υπερβατικό

υποκειμενισμό του Καντ που με τις περιβόητες κριτικές του και

ιδιαίτερα την Κριτική της Κριτικής Δύναμης, δημιούργησε μια θεωρία

περί αισθητικής, φύσης και σκοπιμότητας και πολλών άλλων ουσιωδών

προσθηκών, που κατά το μάλλον ή ήττον θεωρούσαν την αισθητική και

το γούστο εφάμιλλα του ανιδιοτελούς, απομακρυσμένα από την ηδονή,

το επιθυμητικό, τις αισθήσεις και την ευαρέσκεια.

Ο Μπουρντιέ, αντιθέτως, ξεπερνά ή καλύτερα προσπερνά την

αναλυτική του ωραίου και του υψηλού του Κάντ. Ο Μπουρντιέ

υπολογίζει και αξιολογεί το γούστο, μέσα από την έξη ή διαφορετικά το

habitus, που αναπαράγει, εμποδίζει και προσπερνά, όρια και σύνορα

του κοινωνικού χώρου, μέσα από τις διάφορες μετατροπές του

κεφαλαίου από οικονομικό σε πολιτισμικό, εκπαιδευτικό και το

ανάποδο. Θα εξετάσουμε με περισσότερη γενναιοδωρία την περίπτωση

του Μπουρντιέ, παρακάτω, όταν θα κάνουμε την αναγκαία σύνδεση

μεταξύ κουλτούρας, κατανάλωσης και κοινωνικού χώρου.

Σημασία για εμάς έχει για την ώρα, μια ευρύτερη θεώρηση της

κουλτούρας, η οποία περιλαμβάνει την ανάγκη θεώρησης της ως ένα

συμβολικό σύστημα βασισμένο σε σχέσεις και ερμηνείες κειμένων και

ιδεών. Ένας από τους κοινωνικούς επιστήμονες που είχαν επιστήσει την

προσοχή και είχαν ρίξει το βάρος τους σε μια τέτοια αφήγηση του


___________________________________________________[31]

πολιτισμού είναι ο κοινωνικός ανθρωπολόγος Clifford Geertz με την

έννοια του thick description ή πυκνής περιγραφής. Ο Μπουρντιέ

ανέδειξε από την άλλη πλευρά, τη σημασία της συμβολικής βίας,

θεματική που και ο Gramsci θεμελίωσε μέσα από την έννοια της

ηγεμονίας.

Όπως είχε προτείνει ο Clifford Geertz στο βιβλίο του Η Ερμηνεία

των Πολιτισμών, η πυκνή περιγραφή, αποτελεί ένα συνδυασμό

ερμηνειών, κειμένων, συνηθειών και στάσεων ενός πολιτισμού, ώστε

να κινητοποιήσει ένα συλλογικό κοινωνικό πράττειν και ένα υλικό και

επικοινωνιακό μετασχηματισμό κατανόησης του άλλου, που δεν

υπήρχε μέχρι τώρα –πράγμα που στη δομική του εκδοχή δεν είχε

αρνηθεί ούτε ο Levi Strauss, επισημαίνοντας όμως με άλλο τρόπο, την

οικουμενικότητα της λογικής και κατ’ επέκταση της σημειωτικής

(ανεξαρτήτως φυλής ή κοινωνίας), όπως στην Άγρια Σκέψη, αλλά και τις

Στοιχειώδεις Δομές της Συγγένειας, όπου αλγεβρικά θεμελιώνει την

ύπαρξη και απαγόρευση της αιμομιξίας δια της παρουσίας του ‘εκ

μητρός θείου’.


___________________________________________________[32]



Να ερμηνεύσει, κανείς αποκωδικοποιήσει αλλά και αποδομήσει αυτές τις συμβολικές κοινωνικές σχέσεις, να τις θέσει προ των ευθυνών τους, να δει και να

καταλάβει τελικά, τη λογική σχηματισμού, άρθρωσης και όρθωση τους, υποκειμενικά και αντικειμενικά.

Δεν θα αρνηθούμε ότι η πολιτισμική γεωγραφία μπορεί και

αρκετές φορές είναι, η μελέτη του υψηλού ∙ εκείνου ή του άλλου

αντικειμένου που υποπίπτει μόνο στην εμπειρία και γνώση του ειδικού

∙ η τέχνη και η ζωγραφική ∙ η Μεσαιωνική ή μεταμοντέρνα

αρχιτεκτονική του LA Vegas ∙ το λογοτεχνικό και διανοητικό τοπίο της

Αναγέννησης ∙ τα βιβλία του Ουμπέρτο Έκο ∙ η λογοτεχνία του Κάφκα,

του Προυστ ή του Κουντέρα ∙ η κουλτούρα του Γουώρχολ ∙ η ποπ

φιλοσοφία του Ντελέζ κτλ.. Είναι όμως, πάνω από όλα η αποδόμηση

των σχέσεων εξουσίας, και η ερμηνεία αυτών των ερεθισμάτων που

μπορεί να έχουν μια ηθική και πρακτική ανταπόκριση όταν εξετάζεται η

σημασία της κουλτούρας. Αυτή καλύπτει καλύτερα και εκφράζει με

συστηματικότερο τρόπο την απαίτηση και λογική ενός εύπλαστου αλλά

όχι αδιάφορου και γενικόλογου ισχυρισμού περί πολιτισμικής


___________________________________________________[33]

γεωγραφίας, αποφεύγοντας ταυτόχρονα τον κίνδυνο να μην λέει

τίποτα, παρόλη τη φιλοτιμία και φιλοδοξία να πει τα πάντα.

Εικόνα 4.________________________________________

4. Η αρχιτεκτονική του Charles Jencks στενά συνυφασμένη με την

μεταμοντέρνα προοπτική στην πολεοδομία και το σχεδιασμό του χώρου

Εννοιολογικά και θεωρητικά, ασφαλώς, οφείλουμε στον

αναγνώστη το σχηματισμό και τον ορισμό ενός ευρύτερου πεδίου

γνώσης, της πολιτισμικής γεωγραφίας, εν προκειμένω, όσο και αν αυτές

οι λέξεις στην σημερινή μεταμοντέρνα συνθήκη, πλέον ηχούν

παράξενα. Εντός αυτού του πεδίου θα προσανατολίσουμε την έρευνα

μας. Δια αυτού, επιπρόσθετα, μπορεί κάποιος να διδαχτεί ή και

παραδειγματικά να μελετήσει, εγγραφεί ή να χρησιμοποιήσει για τα

ενδιαφέροντα και τις μελέτες του, έννοιες, μεθόδους, παραδείγματα,

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://www.hughpearman.com/illustrations5/maggiesinverness_01.jpg&imgrefurl=http://www.hughpearman.com/articles5/maggies_highlan.html&h=413&w=550&sz=72&tbnid=cT6Sr11mJVSaoM:&tbnh=90&tbnw=120&prev=/search?q=charles+jencks+architecture+today&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=charles+jencks+architecture+today&usg=__zOICZg9MdRmLZq-1nSDsMA2o1Qw=&docid=BhdXJoYJutls4M&hl=el&sa=X&ei=ttR8UfXmIYOLOdSygMAF&ved=0CEUQ9QEwAw&dur=145


___________________________________________________[34]

τεχνικές κτλ., υιοθετόντας οπτικές εν πάση περιπτώσει, με τις οποίες θα

μπορεί να κάνει κάτι.

Θα καταφύγουμε σε κάποιες δεδηλωμένες, διαχρονικά

αποδεκτές ακαδημαϊκές σταθερές, ασφαλώς, όπως και θα προτείνουμε

την ανάλογη και σχετική βιβλιογραφία. Το λεξικό Human Geography,

ειδικά η τελευταία του έκδοση, παραμένει για παράδειγμα, ο πιο

έμπιστος συνοδός και σύντροφος για τον αμύητο αναγνώστη. Παρόλα

αυτά ο τρόπος δια του οποίου κάνουμε πολιτισμική γεωγραφία στις

παρακάτω σελίδες επιχειρεί να ξεφύγει από τέτοια στερεότυπα. Η

αρχιτεκτονική και ο πολεοδομικός χώρος του Jencks, πιο πάνω (Εικ. 4),

αποτελούν παράδειγμα του τρόπου που η κουλτούρα

αντιπροσωπεύεται και υλοποιείται από όσους προγραμματίζουν και

σχεδιάζουν το χώρο και την πόλη, αλλά δεν εξαντλείται στη μορφολογία

των κτιρίων, όσο και αν το επιθυμούν οι αρχιτέκτονες, παράλειψη που

ο πολεοδόμος Α-Φ Λαγόπουλος δεν λησμόνησε να υπογραμμίσει

αρκετές φορές (πρβλ. Lagopoulos και Boklund-Lagopoulou, 1993)–

ασφαλώς η πολεοδομία και η αρχιτεκτονική υπολογίζουν και

αναφέρονται στην πολεακό ορίζοντα, από όπου και η αναφορά περί

πολεογραφίας του Α-Φ Λαγόπουλου, και η οποία καταδεικνύει την

σχέση της με την εξουσία ∙ ας πούμε ο οραματισμός της πολεοδομικής

νεωτερικότητας του Παρισιού από τον Haussman, όπως εκτίθεται στο

περιεκτικότατο βιβλίο των Ντ. Βαίου και Κ. Χατζημιχάλη Ο Χώρος στην

Αριστερή Σκέψη μόνο τυχαίος δεν είναι.


___________________________________________________[35]

Εικόνα 5.__________________________________

5. walk2geographies.files.wordpress.com/.../gregory-etal_dictionary_huma...

Edited by Derek Gregory, Ron Johnston, Geraldine Pratt, Michael J. Watts and

Sarah Whatmore

Τα αντίστοιχα λύματα που εκπέμπουν το νόημα της πολιτισμικής

γεωγραφίας, culture και cultural geography μπορούν να βρεθούν στο

Dictionary of Human Geography 5th edition.

Από την άλλη πλευρά, κοιτάζοντας κανείς την εργασία του Andy

Warhol, αντιλαμβάνεται μια άλλη σύλληψη περί κουλτούρας,

δεδομένου ότι η τέχνη, εν προκειμένω, το είδος της pop art της Νέας

Υόρκης του 1970, εντάσσεται υπό την ευρύτερη έννοια, σε ότι

σηματοδοτεί το νόημα μια λαϊκής, ανοιχτής και ριζοσπαστικής, πιο

μαζικής κουλτούρας. Ένας σχολαστικός ορισμός, συνεπώς, της

κουλτούρας από ακαδημαϊκά εγχειρίδια δεν είναι απαραίτητα

http://books.google.gr/books?id=5gCHckKszz0C&printsec=frontcover&hl=el&source=gbs_ge_summary_r&cad=0


___________________________________________________[36]

πανάκεια. Η κουλτούρα ενέχει, δημιουργεί αλλά και ανατρέπει

υφιστάμενες ιεραρχίες, που αρκετές φορές είναι εξω-ακαδημαϊκές και

ξεπερνούν το ειδικευμένο μάτι, όπως κατέδειξε και ο Zygmunt Bauman

στο βιβλίο του Culture as Praxis ο οποίος πρότεινε να ιδωθεί η

κουλτούρα περισσότερο ως διαδικασία παρά ως μια οντότητα, ένα

πράγμα, ή ένα αξίωμα.

Εικόνα 6.______________________________________

6. Η pop art του Andy Warhol

Αν ο Andy Warhol είναι δύσπεπτος ή πλέον κλασσικός, αν όχι

ντεμοντέ, (σημάδι και αυτό του τρόπου που λειτουργεί η κουλτούρα)

ρίχνοντας μια ματιά στα γραπτά του Σλοβένου φιλοσόφου Slavoj Zizek,

ιδιαίτερα στο βιβλίο του Το Υψηλό Αντικείμενο της Ιδεολογίας, και στο

A Zizek Reader όπου εξηγούνται περισσότερο κάποιες από τις θέσεις

http://www.alfavita.gr/arthra/%CE%B4%CE%B5%CE%BA%CE%B1%CE%AE%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%BF-%CE%B1%CF%86%CE%B9%CE%AD%CF%81%CF%89%CE%BC%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%AC%CE%BD%CF%84%CE%B9-%CE%B3%CE%BF%CF%85%CF%8C%CF%81%CF%87%CE%BF%CE%BB-%CF%83%CF%84%CE%BF%CE%BD-%CE%BA%CE%B9%CE%BD%CE%B7%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%AC%CF%86%CE%BF-%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CF%8C%CE%BD

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://www.andywarhol.net/images/Andy-Warhol.jpg&imgrefurl=http://www.andywarhol.net/&h=517&w=475&sz=31&tbnid=AXDMKSS48A8Y7M:&tbnh=101&tbnw=93&prev=/search?q=andy+warhol&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=andy+warhol&usg=__vZTLYKonhhBWaSBKxpgM8t5SshA=&docid=yPSPBqFjhKhjOM&hl=el&sa=X&ei=oE19UZWNIIPwOruvgYgN&sqi=2&ved=0CEIQ9QEwAg&dur=385


___________________________________________________[37]

του, σε ότι αφορά τον τρόπο που το υψηλό και το χαμηλό με αναφορά

στην κουλτούρα και την ιδεολογία, συναντώνται, αντιλαμβάνεται κανείς

μια διαφορετική απαίτηση. Η κουλτούρα συνεπώς δεν είναι κάτι άυλο,

ιδεώδες και φανταστικό, τουλάχιστον με την τρέχουσα σημασία που

έχουν αυτές οι έννοιες.

Ανεξαρτήτως αν η κουλτούρα είναι όπως τη βλέπει ο Zizek ή ο

Roland Barthes στις Μυθολογίες ή ο Καντ στην Κριτική της Κριτικής

Δύναμης, σε τελική ανάλυση η κουλτούρα ερεθίζει, υποτροπιάζει και

γιγαντώνεται μέσα από υλικές και πραγματικές σχέσεις επίδειξης,

εξουσίας και γοήτρου ∙ κοινώς αξιολογεί και αξιολογείται δια της ύλης –

πιθανότατα με κρίσεις που είναι ήδη προϊόντα αξιολόγησης, για να

θυμηθούμε τον Bourdieu.



Αναλύω τον υλικό, πραγματικό και εν τέλει ενσώματο χώρο


___________________________________________________[38]

Εφόσον η κουλτούρα είναι πάνω από όλα υλοποίηση, αλλά και

μέσο, ταυτόχρονα αντικείμενο, επίσης και λόγος, ή τάξη του λόγου,

είναι επιπρόσθετα και πεδίο ανταγωνισμού. Πεδίο μάχης, κρίσεων,

αξιολογήσεων και απορρίψεων λοιπόν.

Θυμηθείτε, για παράδειγμα, τη κλασσική σκηνή σε μια ουρά

κινηματογράφου, από την ταινία του Woody Allen Annie Hall, όπου ο

επίδοξος εραστής που φλερτάρει με τη συνοδό του περιμένοντας να

αγοράσει εισιτήριο, εκνευρίζει τόσο πολύ τον Woody Allen με την

ανόητη φλυαρία του για τον κινηματογράφο και τη φιλοσοφία, ώστε

αναγκάζεται να επιστρατεύσει την φανταστική μαρτυρία του Καναδού

φιλοσόφου και κοινωνιολόγου των ΜΜΕ Marshall McLuhan, για να

αποδείξει την κενότητα του εκνευριστικού μονολόγου, μόνο και μόνο

για να ολοκληρώσει τη σκηνή με την φράση ‘If life was that simple’ –

υπό την έννοια ότι ο Marshall McLuhan είναι πρακτικά αδύνατο να είναι

διαθέσιμος κάθε στιγμή ή σε κάθε τέτοια περίπτωση και για αυτό η ζωή

δεν μπορεί ποτέ να είναι τόσο απλή!

Η απλότητα δεν σχετίζεται με την εργασία του McLuhan. Παρόλα

αυτά το μήνυμα είναι ξεκάθαρο. Έχοντας την μεσολάβηση και έξωθεν

μαρτυρία του ειδικού, τον οποίο επικαλείται κατά βούληση και ο

οποίος είναι πάντα εκεί για να επιβεβαιώσει το δίκαιο, το σωστό, το

ανώτερο, το ηθικό κτλ., ο Woody Allen, δια της αρωγής του McLuhan,

επιλαμβάνεται και τελικά αποκαθιστά την τάξη στην ουρά του

κινηματογράφου. Τα ζητήματα λύνονται ως όφειλαν. Ο διαβασμένος

είναι διαβασμένος, ο άξιος επιχαίρει της αξίας του και απολαμβάνει

των κερδών της, όλοι αναγνωρίζουν την ευφυΐα του εξυπνότερου, ο

καθένας παίρνει αυτό που αξίζει στη ζωή και τελικά μπορεί να τραβήξει


___________________________________________________[39]

πλέον τον δρόμο του ‘αφήνοντας τους άλλους να λένε’, όπως θα έλεγε

και ο Μαρξ. Αλλοίμονο. Είμαστε πολύ μακριά πλέον (αν υπήρξαμε ποτέ)

από μια τέτοια δυνατότητα.

Ασφαλώς, η αδυνατότητα αυτής της επιθυμίας, κατανοείται,

συνειδητοποιείται και σατιρίζεται από τον ίδιο τον σκηνοθέτη και

πρωταγωνιστή, του οποίου η οξυδέρκεια δεν απαιτεί την ανάγνωση του

Wittgenstein ή του Lyotard.

Εξού και το νόημα της φράσης ‘If life was that simple’.

Εικόνα 7. Annie Hall by Woody Allen__________________

7. ‘If life was that simple’

Στα ελληνικά η ταινία κυκλοφόρησε ως ‘Ο Νευρικός Εραστής’

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://www.sevenart.gr/dynamicpics/movies/poster/471_anniehall.jpg&imgrefurl=http://www.sevenart.gr/movie.php?id=471&h=503&w=350&sz=52&tbnid=hsj7nTFN4cOs2M:&tbnh=95&tbnw=66&prev=/search?q=annie+hall&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=annie+hall&usg=__y0iZCAERYbYS-So4TM41JzqlTLI=&docid=--PbhzA571j-BM&sa=X&ei=KwKCUZ7yNumW0AWr5YDQAg&ved=0CFUQ9QEwBA&dur=114


___________________________________________________[40]

Οι ευφυείς δεν χρειάζεται να διαβάζουν. Οι υπόλοιποι δεν

μπορούν. Αναντίρρητα η κουλτούρα δεν είναι τόσο απλή.

Ας το θέσουμε διαφορετικά. Αν η διαφορά μεταξύ έρωτα και

ενός αποτυχημένου γάμου είναι ότι ο δεύτερος είναι απλούστατα μια

συνειδητή επιλογή ενώ ο πρώτος όχι, η διαφορά μεταξύ κουλτούρας

και πράξης είναι ότι ομοίως η πρώτη είναι σε μεγάλο βαθμό προϊόν

τυχαιότητας. Δεν μπορείς να την εξηγήσεις. Μπορείς όμως να την

βιώσεις ή να την εξασκήσεις. Δεν είναι τόσο εύκολο όμως ούτε να

αδιαφορήσεις για αυτή. Μπορείς τελικά, να την ακολουθήσεις. Όπως

μπορείς να ακολουθήσεις και την επιστήμη με τρόπο που κάνει ο Bruno

Latour (1987) στο βιβλίο του Science in Action. Το να ακολουθήσω

κάποιον, είναι τελείως διαφορετικό, συνεπώς, από το να καταλάβω ή

να εξηγήσω κάποιον. Όχι καλύτερο ή χειρότερο. Απλά διαφορετικό.

Όπως είναι επίσης διαφορετικό να δεις τον Kafka υπό το πρίσμα της

ελάσσονος λογοτεχνίας των Ντελέζ και Γκαταρί στο βιβλίο τους Για μια

ελάσσονα λογοτεχνία, από ότι ας πούμε να τον δεις μέσα από

Οιδιπόδεια ερμηνεία της Μεταμόρφωσης.

Το reality, παγκοσμίου φήμης, όχι ασφαλώς το σημαντικότερο

γεγονός από ιστορική άποψη που συνέβη στα τηλεοπτικά δρώμενα,

Keeping up with the Kardashians, διαθέτει μια ιδιαιτερότητα που είναι

εφάμιλλη ή σύννομη του ακολουθώ –τουλάχιστον από την πλευρά της

απαίτησης να κάνουμε πολιτισμική γεωγραφία ∙ διαφορετικά υποθέτω

μπορεί κανείς να παρατηρήσει περισσότερες από μια ιδιαιτερότητες

στο show. Στηρίζεται, εν πάση περιπτώσει, στην απλή λογική των

θεατών που ακολουθούν, έστω και virtually, μια οικογένεια, μια

ενδιαφέρουσα μορφή και έκδοση της, τριών αδερφών, των γονέων


___________________________________________________[41]

τους, ο ένας πατριός, των συζύγων και φίλων τους, των ετεροθαλών

αδερφών τους κτλ., οι οποίοι κρισιμότερα, δεν είναι ηθοποιοί. Ούτε

μπορεί κανείς να τους χαρακτηρίσει star. (Οτιδήποτε και αν σημαίνει

αυτό). Επιπλέον δεν φαίνεται να διακρίνονται για κάποιο άλλο χάρισμα.

Τουλάχιστον από αυτά που μπορεί να αξιολογήσει άμεσα ο μέσος

follower.

Το ζήτημα δεν είναι να κρίνουμε εν τούτοις επί του ταλέντου ή

της χαρισματικότητας των πρωταγωνιστών σε ότι μπορεί να είναι μια

τυπολογία ενός ιδεατού τύπου παρουσιαστή ή performer, σε μια

παράξενη εκδοχή ιδεότυπου του Max Weber, αλλά να αναδείξουμε τη

σημασία του κάνω κάτι, ακολουθώ ένα δρώντα, συμμεριζόμενοι τόσο

το ορθολογικό όσο και το ανορθολογικό του πράγματος, της επιστήμης

ή της τεχνολογίας, σε ότι μπορεί να είναι μια χιασματική, Janus like,

τεχνοεπιστήμη, όπως έλεγε και ο Bruno Latour.

Εικόνα 8. Way to go Kim!__________________________

8. Στη λογική του ακολουθώ κάποιον – ή ότι ο Bruno Latour (1987) αναγάγει

σε μείζονα θέμα της Actor Network Theory (ΑΝΤ) εκατομμύρια θεατές

ακολουθούν την διάσημη οικογένεια Kardashians

http://www.imdb.com/media/rm1413973504/tt1086761?ref_=tt_ov_i


___________________________________________________[42]

Μπορούμε όμως πλέον να αποκαλυφθούμε ελεύθερα. Χωρίς

περεταίρω χρονοτριβή, κάνουμε μνεία κάποιων εννοιών, που όχι μόνο

δείχνουν αλλά κάνουν επί τόπου πολιτισμική γεωγραφία θέτοντας σε

νέες βάσεις την οπτική των παραπάνω παραδειγμάτων.


___________________________________________________[43]

~ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ : ΤΟ ΤΟΠΙΟ

Εισαγωγή

Το τοπίο είναι μια έννοια πολυσύνθετη. Θα μας απασχολήσει σε

αυτό το κεφάλαιο με πολλούς τρόπους, παρόλο που τελικά θα

περιοριστούμε σε μια αδρή σκιαγράφηση των βασικών εννοιών και

δομών που συνοδεύουν και υποστηρίζουν αυτή την έννοια. Το

ενδιαφέρον μας αναβλύζει από τον εμφανή γεωγραφικό του

προσανατολισμό (όλοι μιλάνε περί τοπίου, οικονομικού, εθνικού,

περιβαλλοντικού τοπίου κτλ.), αλλά και από την πιο μεστή καθημερινή

του χρήση που βρίσκεται συχνά στο λεξιλόγιο μας.

Χρησιμοποιούμε συχνά τη λέξη τοπίο, αλλά με τρόπο που δεν είναι

ξεκάθαρος κάθε φορά, ούτε μονοσήμαντος. Αυτό δεν σημαίνει ότι

υπάρχει μια και μοναδική εξήγηση και ερμηνεία του τοπίου η οποία

είναι η μοναδική αρμόδια και αρκούντως επιστημονική έννοια για να το

ερμηνεύσει. Θα επιχειρήσουμε, να δούμε τα διαφορετικά (λεξο)λογικά

(και από εδώ και πολιτισμικά) πλαίσια, εντός των οποίων

χρησιμοποιείται η έννοια του τοπίου, τις διαφορετικές σημασίες που

αποκτά, και από πολιτισμική ανθρωπογεωγραφική άποψη (που μας

ενδιαφέρει εδώ), θα επιχειρήσουμε να δούμε ποιες δυνάμεις, εξουσίες

και προοπτικές κρύβονται από πίσω του, καθώς και με ποιον τρόπο

προσπαθούν να το ιδιοποιηθούν και να το εκμεταλλευτούν. Σημείο

αναφοράς θα είναι η πόλη και το αστικό τοπίο.


___________________________________________________[44]

Διαστάσεις του Τοπίου

Η πολιτισμική γεωγραφία, έχει επενδύσει αρκετά στην έννοια του

τοπίου, και μάλιστα σε αρκετές περιπτώσεις, όπως η Αμερικάνικη

εμπειρία, έχει ταυτιστεί μαζί του. Το τοπίο δεν εμφανίζεται μόνον

υλικά. Υφίσταται και συμβολικά ενσωματώνοντας πολλά νοήματα και

αντικρουόμενες ερμηνείες. Άλλα από αυτά τα νοήματα είναι υπάρχοντα

(έχοντας επινοηθεί στο παρελθόν) και άλλα εφευρίσκονται και

επιμένουν να επιβληθούν ή να μεθεχθούν με τα πρώτα.

Διάσημος σε ότι αφορά τις αντίστοιχες μελέτες στην Αμερική είναι ο

Carl Sauer, ο οποίος θεωρείται και θεμελιωτής του πεδίου έρευνας που

ονομάζουμε ‘ανάλυση τοπίου’ και της αντίστοιχης σχολής του Berkeley.

Στόχος του Sauer, γενικά, αν και σχετικά απλουστευμένα, ήταν να

αντιπαραθέσει την ανάλυση του τοπίου στον περιβαλλοντικό

ντετερμινισμό που απαιτούσε και θεωρούσε ότι το περιβάλλον

καθορίζει την ανθρώπινη συμπεριφορά. Σύμφωνα με τον Sauer, ο

άνθρωπος δεν αποτελεί ένα παθητικό δοχείο ούτε εκφραστή των

εκάστοτε φυσικών και γεωμορφολογικών χαρακτηριστικών του τοπίου

και του περιβάλλοντος χώρου, αλλά συν-καθορίζει με το περιβάλλον

του και αλληλεπιδρά και διαμορφώνει το χαρακτήρα του δια αυτού. Οι

ντετερμινιστές, από την άλλη πλευρά, έδιναν προτεραιότητα μόνο στο

περιβάλλον και υποβάθμιζαν τον άνθρωπο.

Στην λαϊκή και καθημερινή χρήση, η υποτιθέμενη επιρροή του

περιβάλλοντος, διαπιστώνεται από τα στερεότυπα που επικρατούν. Για

παράδειγμα η μυθολογική προέλευση και ιδιαιτερότητα των Νότιων


___________________________________________________[45]

λαών που είναι, υποτίθεται πιο θερμοί, δυναμικοί αλλά συνάμα

ανορθολογικοί και ανεξέλεγκτοί, ενδεχόμενα αμετροεπείς και

απείθαρχοι. Στον αντίποδα οι Βόρειοι λαοί αν και ψυχρότεροι,

εμφανίζουν μια προτεσταντική ηθική εργασίας και είναι άνθρωποι του

μέτρου και της λογικής.

Οι αναπαραστάσεις αυτές δεν είναι άκακες, όπως θα δούμε και

στην περίπτωση του οριενταλισμού του Σαιντ, αν σκεφτεί κανείς και την

περιρρέουσα ατμόσφαιρα κατά τη σημερινή περίοδο της κρίσης όπου

οι Νότιοι Ευρωπαίοι θεωρούνται υπεύθυνοι για τα χρέη τους.

Εικόνα 9 Εικόνα 10. Τα Καμάκια του Β. Βασιλικού

9. Η έννοια του Greek lover, αναπαράγεται αλλά και ενσωματώνεται από τον

ελληνικό καθημερινό λόγο, αλλά και

10. τον ακαδημαϊκό-λογοτεχνικό όπως το βιβλίο του Β. Βασιλικού δείχνει

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://www.fimes.gr/wp-content/uploads/greek-lover.jpg&imgrefurl=http://www.fimes.gr/2011/12/greek-lover/&h=314&w=400&sz=34&tbnid=BXv1ijWLFtzSpM:&tbnh=90&tbnw=115&prev=/search?q=Greek+lover&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=Greek+lover&usg=__PzqQIPrZBNQElSCm61_6DVkUBgk=&docid=-RL15wtXksyUbM&sa=X&ei=-aukUey9GuS34AStoIDIAQ&ved=0CDsQ9QEwAg&dur=473


___________________________________________________[46]

Οι διαστάσεις του τοπίου μπορεί να συμπυκνωθούν ως εξής.

Μια σημαντική διάσταση του τοπίου είναι η φυσική, ήτοι αυτό

που καλούμε φυσικό τοπίο. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει: την

ομορφιά μιας θέας, ενός δάσους, μιας λίμνης κτλ. Αυτό όμως

δεν θα αποτελούσε από μόνον του μια διάσταση, που θα έκανε

τουλάχιστον, σε ότι αφορά τους κοινωνικούς επιστήμονες, τη

μελέτη του ενδιαφέρουσα. Κατά συνέπεια, αυτό που ενδιαφέρει

στη μελέτη του τοπίου είναι πάνω από όλα η ανθρώπινη

παρέμβαση, διάσταση και επιρροή. Υπό αυτήν την έννοια όλα ή

τουλάχιστον τα περισσότερα τοπία είναι πολιτισμικά, εφόσον

έχουν δηλαδή υποστεί την ανθρώπινη, επέμβαση,

διορατικότητα και επιρροή.

Ως συνέπεια αυτής της επέμβασης, μια άλλη διάσταση του

τοπίου, είναι η ανθρωπογενής.

Η τρίτη διάσταση του τοπίου είναι η συμβολικότητα του, εφόσον

το υλικό του μέρος δεν είναι απαραίτητα αυτό που κάνει τη

διαφορά (όχι ότι δεν μετρά), αλλά είναι οι συνειρμοί, οι σκέψεις

και οι συλλογισμοί που αναδεικνύονται από την Ακρόπολη, τους

Δελφούς κτλ., που παίζουν ρόλο στη διαμόρφωση ενός τοπίου

και πιο σημαντικά στη διαμόρφωση της πολιτισμικής του αξίας.

Ένα τελευταίο σημείο που θα πρέπει να τονίσουμε είναι ο

τρόπος δια του οποίου η αξία του σημείου ‘κατασκευάζεται’.

Μείζονος σημασίας είναι η λέξη και έννοια της ‘κατασκευής’.

Αφορά συνολικά τις κοινωνικές επιστήμες. Με τον όρο


___________________________________________________[47]

κατασκευή δεν θα εννοούμε κάτι που είναι ψεύτικο,

παραπλανητικό ή ελλιπές, αλλά τον τρόπο που ‘χτίζεται μια

αλήθεια’, ένας λόγος, μια επιστήμη. Οι εργασίες του Φουκώ,

είναι σχετικές εδώ.

Θα υπάρξουν άλλες αφορμές και ευκαιρίες που θα μας επιτρέψουν

να τοποθετηθούμε πάνω στα ζητήματα της ‘κατασκευής’ και της ‘αξίας’

μιας επιστήμης. Οφείλουμε να τονίσουμε προς το παρόν, ότι ο τρόπος

με τον οποίο ένα τοπίο ‘κατασκευάζεται’ δεν είναι μόνο ευθύνη των

δυνάμεων που το υλοποιούν αλλά και αυτών που το υποδέχονται και το

ερμηνεύονται.

Μια πρώτη προσέγγιση της έννοιας της κατασκευής έχει να κάνει με

τον τρόπο με τον οποίο ένα τοπίο τείνει ή μπορεί να ‘σημάνει’ κάτι ή να

μεταδώσει ένα μήνυμα σε κάποια κοινωνική ομάδα.


___________________________________________________[48]

Παράδειγμα: Η ελληνική σημαία πιθανόν να μη σημαίνει πολλά

όταν την αντικρίζουν διάφοροι τουρίστες που έρχονται στην

Ελλάδα, αν είναι όμως τοποθετημένη στην Ακρόπολη αποκτά

εντελώς διαφορετικό νόημα. Επιπλέον, αν οι ίδιοι τουρίστες

είναι Έλληνες μετανάστες δεύτερης γενιάς, η σημασία της

σημαίας και ο ίδιος ο αρχαιολογικός χώρος αποκτά εκ νέου

διαφορετική σημασία. Φυσικά και το ανάποδο ισχύει (υπό την

έννοια ότι η κλιμάκωση των συναισθημάτων θα μπορούσε να

είναι αντίστροφη –δεν είναι παράξενο οι ίδιοι οι μετανάστες 2ης

γενιάς να βλαστημούν την στιγμή που ήρθαν στην Ελλάδα αν

πέσουν σε μια απεργία κτλ.). Αυτό δεν μειώνει την αξία της

Ακρόπολης, αλλά είναι ενδεικτικό του νοήματος που ‘ντύνει’ και

της αξίας που αποδίδεται σε ένα τοπίο.

Συνοπτικά και υπό την μορφή ορισμού:

Το τοπίο είναι μια διαδικασία με μεταβαλλόμενη

πολιτισμική αξία που καθρεπτίζει, υπονομεύει αλλά και

ενισχύει, ιδεολογικούς, υλικούς και υπαρκτούς

συσχετισμούς δυνάμεων.


___________________________________________________[49]

Τα παραπάνω μπορούν να συνοψιστούν στα εξής σημεία:

Αισθητική διάσταση (τεχνική ομορφιά, αλλά και φυσική

ομορφιά, ένας πίνακας, ένας δάσος: φυσικό τοπίο και

ανθρωπογενές)

Υλική διάσταση (η ύπαρξη του σε υλικούς/χειροπιαστούς όρους

αλλά πιο σημαντικά οι συνθήκες παραγωγής του)

Συμβολική διάσταση (τα κρυμμένα νοήματα και οι παραστάσεις

αλλά και τα μηνύματα που εκπέμπει)

Κατασκευή και αξία τοπίου (ο τρόπος που ένα μήνυμα αποκτά

σημασία, κυριαρχεί και ηγεμονεύει/ η ‘αλήθεια’ που απορρέει

από την ύπαρξη του)


___________________________________________________[50]

Εικόνα 11. A still life painting____________________

11. Ότι στη ζωγραφική ονομάζεται still life, συνδυασμός νεκρών

και ζωντανών αντικειμένων. Συμβολισμός νεκρής φύσης και ζωής

από την Ολλανδική παράδοση του 14ου

-17ου

αιώνα

Jan Brueghel the Elder (1568–1625), Bouquet (1599),

Kunsthistorisches Museum, Vienna

Εικόνα 12. Ομοίως νεκρή φύση____________________

12. Fantin-Latour HenriΦαντέν-Λατούρ Ανρί (1836 Γκρενόμπλ - 1904 Μπυρέ

(Όρν))

12. Fantin-Latour Henri Φαντέν-Λατούρ Ανρί (1836 Γκρενόμπλ - 1904 Μπυρέ

(Όρν))

Φίλος του Μανέ (Manet) και του Γουίστλερ (Whistler), ο Φαντέν-Λατούρ

(Fantin-Latour), ήταν πολύ κοντά στην ομάδα των ιμπρεσιονιστών, δέχτηκε

όμως πρωτίστως τις επιρροές του Κουρμπέ (Courbet) (του οποίου υπήρξε

μαθητής) και του Ντελακρουά (Delacroix). Το έργο του, που είναι άρρηκτα

http://en.wikipedia.org/wiki/Jan_Brueghel_the_Elder

http://en.wikipedia.org/wiki/Kunsthistorisches_Museum

http://en.wikipedia.org/wiki/Vienna

http://en.wikipedia.org/wiki/File:Jan_Bruegel_d._%C3%84._007.jpg

http://194.30.227.189/assets/artworks/MaxSize/P.272.jpg


___________________________________________________[51]

συνδεδεμένο με την ολλανδική παράδοση του 17ου αιώνα, συνίσταται σε

πορτραίτα (κυρίως ομαδικά), σε φανταστικά στιγμιότυπα εμπνευσμένα από

τη λογοτεχνία και τη μουσική και κυρίως σε νεκρές φύσεις. Στις τελευταίες,

άλλωστε, οφείλει την επιτυχία του, κυρίως στους συλλεκτικούς κύκλους των

Άγγλων που ήταν ανενδοίαστοι θαυμαστές των μπουκέτων του.

http://www.nationalgallery.gr

Χαρακτηριστικά του τοπίου

Εκτός από τον τρόπο δια του οποίου μπορεί κανείς να προσεγγίσει

το τοπίο, που σύντομα είδαμε πιο πάνω, υπάρχουν κατ’ αντιστοιχία,

χαρακτηριστικά του τοπίου που εμπίπτουν ή αναδύονται από αυτές τις

διαστάσεις.

Ιστορικά και ετυμολογικά, στα αγγλικά, το τοπίο έχει επικρατήσει

να καλείται landscape, από τα δύο συστατικά με λατινική ρίζα, που στα

όρια της απλούστευσης μπορούν να εκληφθούν και μεταφραστούν ως

land=χωράφι και sk(h)ape=σχήμα, αντίστοιχα. Το τοπίο υπό αυτήν την

έννοια λαμβάνεται ως η απεικόνιση της θέας, ή η αναπαράσταση μιας

φυσικής ομορφιάς.

Δεν υπάρχει, από την άλλη πλευρά, από ότι πρέπει να έχει ήδη

γίνει κατανοητό, μια σαφής μέθοδος ή ένας μοναδικός τρόπος μελέτης


___________________________________________________[52]

του τοπίου που να μπορεί να μελετήσει με αρτιότερο τρόπο όλες ή

κάποιες από τις διαστάσεις που είδαμε. Εκ των πραγμάτων δεν θα

μπούμε στο πειρασμό να διακρίνουμε μια ‘επιστημονική’ από μια ‘μη-

επιστημονική’ μέθοδο ανάλυσης του τοπίου. Άλλωστε αν αυτό

υλοποιούνταν θα είχαμε απλά να κάνουμε με μια επανάληψη των

επιστημολογιών των κοινωνικών επιστημών (θετικισμός, εμπειρισμός,

δομισμός κτλ.).

Θα προτιμούσαμε να αφήσουμε, κατά συνέπεια, και να

εμπιστευτούμε την ανάλυση του τοπίου όχι σε αυτήν ή την άλλη

θεωρία, αλλά να αναδείξουμε τη δυναμική του τοπίου μέσα από μια

ανάγνωση που δεν θα υποτιμά ούτε τη μια ούτε την άλλη πηγή, αλλά

θα επιδίδεται σε μια συνεχή και διαρκή κριτική ‘κειμένων’. Τα τοπία,

κατά συνέπεια, μπορούν να ανα-λυθούν όταν ληφθούν υπόψη τα

ακόλουθα χαρακτηριστικά, σε συνδυασμό πάντα με τις διαστάσεις που

εκθέσαμε στην πιο πάνω ενότητα:

ΤΟΠΙΟ

Ο αισθητικός παράγοντας, ήτοι από σκοπιά ‘τεχνικής’ ομορφιάς

–αν δηλαδή έχουν κάτι να πουν. Ειδικότερα, τι είναι αυτό το

‘κάτι’ και σε ποιους απευθύνεται.

Ο υλιστικός παράγοντας, ήτοι αν από σκοπιά κοινωνικών

σχέσεων παραγωγής, υφίστανται, αναπαράγονται στο τοπίο ή

ανατρέπονται σε αυτό οι ταξικές σχέσεις (πολιτικής οικονομίας)

–πχ. μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου.


___________________________________________________[53]

Ο έμφυλος παράγοντας, ήτοι αν δηλαδή ενυπάρχουν ή

αναπαράγονται σχέσεις εξουσίας μεταξύ των κοινωνικών

φύλων.

Ο συμβολικός παράγοντας, ήτοι αν υφίστανται διαφορές με

βάση τον συμβολισμό, ή τη διάκριση, ανάμεσα σε λαούς και

‘πολιτισμικές’ ομάδες.

Πολιτισμικό Τοπίο

Το πολιτισμικό τοπίο είναι μια πολυσήμαντη έννοια. Η απόδοση του

όρου ‘πολιτισμός’ στην λατινική και αγγλική βιβλιογραφία συναντάται

κάποιες φορές ως ‘culture’ αλλά τις περισσότερες φορές ως

‘civilization’. Στην αγγλική γλώσσα, culture και civilization δεν έχουν την

ίδια σημασία. Δεν θα επιμείνουμε παρόλα αυτά πάνω σε αυτήν

ετυμολογική και ιστορική σημασία της ορολογίας. Αξίζει όμως να

σημειώσουμε δύο λόγια για την ελληνική απόδοση του όρου

‘κουλτούρα’ και του όρου ‘πολιτισμός’, αν υποθέσουμε ότι αντιστοιχούν

στους δύο αγγλικούς όρους culture ή/και civilization. Καταρχάς

σύμφωνα με τον Βρετανό πολιτισμικό γεωγράφο Denis Cosgrove το

τοπίο αποτελεί έναν ‘τρόπο να δεις κάτι ή να δεις από κάπου’.

Αυτό αναδεικνύει κάποιες από τις διαστάσεις και τα χαρακτηριστικά

που είδαμε προηγούμενα. Επιπλέον έννοιες όπως η αναπαράσταση, η


___________________________________________________[54]

εξουσία και ο ανταγωνισμός, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην

κατανόηση ενός τοπίου.

Από την άλλη πλευρά, ο όρος κουλτούρα τείνει σήμερα να έχει μια

ειρωνική, σκωπτική και τελικά αρνητική σημασία, όταν εκφέρεται στην

νέο-ελληνική, κύρια επειδή σηματοδοτεί, υποτίθεται, την ενασχόληση

μιας μικρής ‘ελίτ’ (ομάδας) ανθρώπων με τα επουσιώδη και τα

ασήμαντα, που δεν αφορούν τον πολύ κόσμο “είναι κουλτουριάρης”

λένε, εννοώντας ότι αυτά που λέει ή κάνει δεν άπτονται του

καθημερινού. Σε ότι αφορά τον όρο πολιτισμός έχει μια πιο ιστορική,

ουδέτερη, και άχρωμη σημασία καθότι αναφέρεται σε ιστορικές

περιόδους ή μνημεία που δεν επιτρέπουν, άμεση τουλάχιστον,

αμφισβήτηση (η αρχαία Ελλάδα κτλ.).

Σε κάθε περίπτωση, το νόημα που έχει η κουλτούρα, και με αυτόν

τον τρόπο θα χρησιμοποιούμε αυτόν τον όρο, παρόλο που και οι άλλες

κυκλοφορίες του όρου παραμένουν υπαρκτές, είναι αυτή που ανάμεσα

σε της, προτιμήθηκε και αναλύθηκε από τον Πολωνό κοινωνιολόγο

Zygmunt Bauman, ο οποίος στο βιβλίο του Culture as Praxis (Bauman,

1973) είδε στην κουλτούρα την δυνατότητα μιας πράξης, την ικανότητα

μεταστροφής και υπονόμευσης της κοινωνικής δομής, και της

ανισότητας της κοινωνίας, αλλά ταυτόχρονα και ένα συνώνυμο:


___________________________________________________[55]

ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

της δημιουργίας και

της επινόησης,

της αλλαγής,

της καινοτομίας,

της μεταβολής και του μετασχηματισμού της υφιστάμενης

σχέσης εξουσιών.

ΠΡΑΞΗ

Υποκειμενι(κίστι)κες και αντικειμενι(κίστι)κες Θεωρίες του Τοπίου

Το τοπίο, τονίσαμε, είναι πολυδιάστατο. Οι τρόποι πρόσληψης του

είναι πολλαπλοί, συγκρουόμενοι και αντιθετικοί εξυπηρετώντας ή

υπονομεύοντας το υφιστάμενο πλέγμα εξουσιών. Κατόπιν αυτού είναι

πλέον παραδεκτό ότι σημασία σε ένα τοπίο και την ανάλυση του δεν

έχει το ‘τοπίο αυτό καθ’ αυτό’ (αν υπάρχει κάτι τέτοιο) αλλά ο τρόπος, η

σκοπιά και το μέσον δια του οποίου κάποιος το βλέπει, το παρατηρεί

και το αξιολογεί. Διαφορετικά το βλέπει ο τουρίστας, διαφορετικά ο

μετανάστης και διαφορετικά ο επιχειρηματίας. Διαφορετικά μια

γυναίκα από τις Φιλιππίνες που είναι υπηρέτρια στη Κηφισιά, και

διαφορετικά ένα λευκός άντρας των βορείων προαστίων που έχει το

δικηγορικό του γραφείο στο Κολωνάκι.


___________________________________________________[56]

Υποκειμενισμός

Σε αυτήν την τάση ανάλυσης του τοπίου αλλά και της πολιτισμικής

ανθρωπογεωγραφίας γενικότερα, εντάσσονται εκείνες οι απόψεις και

αντιλήψεις που θέλουν και θέτουν τον ανθρώπινο-παράγοντα στο

κέντρο του κόσμου, της δράσης και του νοήματος, θαρρώντας τον ικανό

να μεταβάλει τον κόσμο κατά βούληση, ανεξάρτητα από τον ίδιο τον

κόσμο, τις δομικές δυσκολίες και τα εμπόδια που θα συναντήσει.

Κεντρικό και σημαίνον σημείο αναφοράς αυτής της τάσης, είναι μαζί

με τον άνθρωπο, να θέτει στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος τον τόπο

(από όπου και η λέξη τοπίο). Με τον τόπο, από την άλλη πλευρά, οι

εκφραστές αυτής της άποψης εννοούν την οικειότητα, το πλησίον, το

φανερό, και τελικά αυτό που είναι δίπλα μας, που παράσχει ζεστασιά,

ασφάλεια, και καταφύγιο από τις δυσκολίες και που προστατεύει από

πιθανούς και απίθανους κινδύνους.

Ο κλάδος της ανθρωπογεωγραφίας που υιοθετεί αυτήν την

φιλοσοφική στάση απέναντι στο τοπίο συνηθίζεται να ονομάζεται

humanistic geography –όχι πάντα, και όχι από όλους. Σε ακαδημαϊκό

επίπεδο οι σχολιαστές που εντάσσονται σε αυτήν την δυναμική με

αναφορά στο τοπίο αλλά και την ‘κουλτούρα’, είναι αρκετοί με πιο

διάσημους τους Yi-Fu Tuan, Relph, N. Entrinkin, Stephen Daniels, James

Duncan και Dennis Cosgrove, ανάμεσα σε πολλούς άλλους.


___________________________________________________[57]

Αντικειμενισμός

Σε αυτήν την περιοχή θα πρέπει να εντάξουμε εκείνες τις αναλύσεις

που θεωρούν ότι ο ανθρώπινος παράγοντας είναι σχετικά ανίσχυρος

και αδύναμος να πράξει αυτόβουλα και να αλλάξει το περιβάλλον του,

παρόλο που υπάρχει η ψευδαίσθηση ότι το κάνει, καθότι η ικανότητα

ανάλυσης και κατανόησης ενός τοπίου είναι απόρροια της θέσης του

στην οικονομική, πολιτισμική και κοινωνική δομή. Οι περιορισμοί που

βιώνει, αφορούν το φύλο, την ταξική θέση, την εθνικότητα, το

εκπαιδευτικό κεφάλαιο και την τοποθεσία διαμονής του. Και εδώ

υφίστανται σημαντικοί και διάσημοι εκφραστές και εκπρόσωποι εντός

της περιοχής της πολιτισμικής ανθρωπογεωγραφίας που δίνει σημασία

στο κοινωνικό πλαίσιο, τις σχέσεις παραγωγής, το συνολικό και το

γενικό (εν αντιθέσει με τις ανθρωποκεντρικές τάσεις). Η έκφραση και το

αντικείμενο έρευνας που απασχολεί αυτούς τους διανοητές, από τον

David Harvey, τον Manuel Castells, μέχρι την Doreen Massey, είναι ο

χώρος που θεωρείται το αφηρημένο, το πολύπλοκο, το απρόσωπο, το

επικίνδυνο και το σύνθετο που απαιτεί πολιτική διευθέτηση και

παρέμβαση.

Συμπερασματικά, το τοπίο είναι μια έννοια πολυσύνθετη, και

πολυδιάστατη. Ως φορέας πολλαπλών νοημάτων που δεν βρίσκουν

σύμφωνους όλους, ούτε συναντώνται με τον ίδιο τρόπο σε όλα τα μέρη

και όλες τις ιστορικές περιόδους της ανθρώπινης κοινωνίας, το τοπίο

αποτελεί ένα από τους τρόπους να τελέσει κανείς πολιτισμική


___________________________________________________[58]

ανθρωπογεωγραφία όταν εξετάζεται υπό το πρίσμα που είδαμε

παραπάνω.

Τονίσαμε επιπλέον ότι το τοπίο είναι υλικό, αισθητικό και

συμβολικό. Επισημάναμε τέλος ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι ανάλυσης

του και διακρίναμε τους υποκειμενικούς τρόπους από τους

αντικειμενικούς.

Για όλους αυτούς του λόγους το τοπίο, συνιστά ένα παράδοξο,

ένα ετερογενές, δύσκολα ορίσιμο, αλλά εν τούτοις, διακριτό σύνολο. Το

τοπίο, ενδιαφέρει πολλούς κλάδους των κοινωνικών επιστημών. Είναι

κάτι παραπάνω από μια συμβολική δομή, μια αξία ή η αναπαράσταση

μιας έκκοσμης αλλά αισθητικά υψηλής πραγματικότητας ή

αντικειμενικότητας που αξίζει να θαυμάζεται από απόσταση και το

οποίο επιβιώνει αναλλοίωτο στο χρόνο.



Εξετάζω, μελετώ, παράγω τοπία


___________________________________________________[59]

~ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΚΡΙΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ__

Εισαγωγή

Το τοπίο, σημειώσαμε επανειλημμένως, μπορεί να είναι

συμβολικό, υλικό ή φανταστικό. Οπωσδήποτε όμως, κάθε ιδιοποίηση ή

υλοποίηση του είναι συνώνυμες με την εξουσία και τον

μετασχηματισμό. Αναμφίβολα πάντως ακτινοβολεί κάποιας μορφής

αισθητικής αξίας.

Ο Γερμανός φιλόσοφος Ιμμάνουελ Καντ στο βιβλίο του Κριτική

της Κριτικής Δύναμης επιχειρεί να δώσει μια πρώτη απάντηση στο

αίνιγμα της τέχνης όπως το έθετε ο Αντόρνο χρόνια μετά,

αναγνωρίζοντας αφενός την υποκειμενικότητα της αισθητικής κρίσης,

αφετέρου την επιθυμία να αποτελέσει μια καθολικότητα, ευρύτερα

αποδεκτή η οποία ξεπερνά την ατομική βούληση, την ιδιωτική επιθυμία

και το προσωπικό όφελος. Ο συμβιβασμός που επιχειρεί μεταξύ ωραίου

και υψηλού, υποκειμενικού και αντικειμενικού, σκιαγραφεί μια

απάντηση στο πρόβλημα της κρίσης, όχι ασφαλώς την μοναδική,

χρήσιμη για την πολιτισμική γεωγραφία.


___________________________________________________[60]

Εικόνα 13. Το τοπίο__________________________________

13. Τοπίο και ομορφιά

Ένα οποιοδήποτε τοπίο ∙ η πολιτισμική γεωγραφία συνδέεται με τη μελέτη

του. Ο Carl Sauer, όπως τονίσαμε, θεωρείται θεμελιωτής της μελέτης του

τοπίου ιδιαίτερα με το έργο του The Morphology of Landscape. Υπάρχουν και

άλλα είδη μελέτης όμως όπως και άλλα είδη τοπίου. Η κλασική πια μελέτη του

Kevin Lynch The Image of the City επιλαμβάνεται αυτής της διαφοράς δια της

εξέτασης του αστικού τοπίου.

Θεωρίες του Ωραίου και της Κρίσης του

Με την ίδια λογική ο Καντ προσπαθεί να λύσει και το πρόβλημα

της γνώσης και της ηθικής τόσο στην πρώτη κριτική Κριτική του

Καθαρού Λόγου όσο και τη δεύτερη Κριτική του Πρακτικού Λόγου,

όπου δίνει απαντήσεις για το ζήτημα της γνώσης στο μεν πρώτο, για

αυτό της ηθικής στο δεύτερο, θυμίζοντας κάτι από τη μεσότητα του

Αριστοτέλη στο βιβλίο του Ηθικά Νικομάχεια.

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://static.freepik.com/free-photo/beautiful-scenery-of-the-suburbs-psd-layered-material_35-6352.jpg&imgrefurl=http://gr.freepik.com/free-psd/beautiful-scenery-of-the-suburbs-psd-layered-material_573914.htm&h=408&w=626&sz=117&tbnid=xFYaAeHxSdh3fM:&tbnh=90&tbnw=138&prev=/search?q=%CF%8C%CE%BC%CE%BF%CF%81%CF%86%CE%BF+%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%BF&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=%CF%8C%CE%BC%CE%BF%CF%81%CF%86%CE%BF+%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%BF&usg=__QTpFJPISn8ghq_8anYyyT_yWmEA=&docid=dvDAZZZ9ef5YFM&sa=X&ei=vQCCUfbHLu350gWY_oCQDA&ved=0CDIQ9QEwAg&dur=911


___________________________________________________[61]

Εικόνα 14. Κριτική της Κριτικής Δύναμης του Ιμ. Καντ____________

14. Το βιβλίο του Καντ, Κριτική της Κριτικής Δύναμης, γραμμένο το 1790

Η λύση συμβιβασμού που επιχειρεί ο Καντ, δεν είναι ο

μοναδικός τρόπος να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της κρίσης, της

αισθητικής ή της κουλτούρας. Επιπλέον ο συμβιβασμός μεταξύ

υποκειμενισμού και αντικειμενισμού, ιστορίας και κοινωνιολογίας,

φαινομενολογίας και δομισμού, λόγου και γλώσσας, κτλ., δεν μοιάζει

εύκολος στη λύση, παρόλο που και από γεωγραφική πολεοδομική

άποψη υπήρξαν αξιόλογες προσπάθειες, όπως του Α-Φ. Λαγόπουλου

(1993) που επεχείρησε ένα συμβιβασμό μεταξύ σημειωτικής και

μαρξισμού ή από ανθρωπολογική άποψη, του Λέβι-Στρως που

επεχείρησε ένα συμβιβασμό μεταξύ ιστορίας και δομισμού στο βιβλίο

του Άγρια Σκέψη μαχόμενος παρόλα αυτά κατά του υπαρξιστικού

ιστορισμού του Sartre.


___________________________________________________[62]

Αρκεί εν πάση περιπτώσει, να κατανοήσει κανείς, ότι από την

πλευρά της πολιτισμικής γεωγραφίας, υποστηρίζουμε ότι δεν

προσλαμβάνουν, ούτε καταλαβαίνουν όλοι με τον ίδιο τρόπο ένα τοπίο.

Οι τρόποι πρόσληψης του, έχουν σχέση με αυτό που είναι ο καθένας.

Αυτό που είναι ο καθένας, με τη σειρά του, έχει σχέση με την εργασία

του, το εισόδημα του, την εθνική καταγωγή του, τη γεωγραφική θέση

του, την γλώσσα του, το φύλο του κτλ. Αυτά επιπλέον, είναι

αποτελέσματα, συμπτώματα αλλά και παραγωγοί ευρύτερων

κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες είναι εν τέλει, ιεραρχικές, άνισες και

εξουσιαστικές. Η εξουσία, η ανάλυση της, η αποδόμηση και

αμφισβήτηση της αυθεντίας της, συνιστούν με άλλα λόγια, δυνατότητες

ώστε να κάνει κανείς πολιτισμική γεωγραφία.

Όλα τα παραπάνω δεν μπορεί παρά να λάβουν χώρα στην

οικονομία ενός λόγου και μιας τάξης. Λόγος και τάξη δεν είναι

ταυτόσημα, ούτε καλύπτουν τα ίδια πεδία όμως. Έχουν εν τούτοις κοινά

σημεία, συνορεύουν και ενίοτε ταυτίζονται, μετά την ακούσια

σύμπραξη του Μαρξ με τον Ντεριντά, τόσο στις Αναμνήσεις της Τάξης

του Μπάουμαν (Memories of Class, 1982) όσο και στα Φαντάσματα του

Μαρξ (1995) του Ντεριντά. Η οικονομία και η τάξη δεν είναι ασφαλώς

λογιστικής ή αμιγώς ορθολογικής φύσης. Η οικονομία όπως την αναλύει

ο Ντεριντά, δεν είναι αμιγώς ταξική. Θα δούμε αρκετές από αυτές τις

αιτιάσεις σε παρακάτω αναφορές.

Η αναπαράσταση και οι σχέσεις της με τις παραπάνω πρακτικές,

όπως και οι σχηματισμοί του υποκειμένου, είναι αναγνώσματα που

διαφυλάττουμε επίσης για το αντικείμενο της πολιτισμικής

γεωγραφίας. Το γεγονός ότι αυτές οι έννοιες είναι ιστορικά και


___________________________________________________[63]

γνωσιακά φορτισμένες δεν αναιρεί, ούτε μειώνει τη σημασία της

προσπάθειας μας, ούτε όμως και τη δυσκολία. Ούτε θεωρούμε ότι

εξαντλούμε ότι είχαμε να πούμε για την πολιτισμική γεωγραφία στις

παρακάτω σελίδες. Εν τούτοις μπορεί να θεωρηθεί ως μια απόπειρα να

κάνει κανείς κάτι περισσότερο από αυτό που λέει ή θέλει να πει, χωρίς

να εγκαταλείψει το συμβολικό επίπεδο.

Η σημασία της σύνδεσης, για παράδειγμα ή ότι ο Λατούρ (2005)

στο βιβλίο του Reassembling the Social, αποκαλεί association, δεν

αρνείται το νόημα που έχει η γλώσσα για τον άνθρωπο, την κοινωνία

και το πολιτισμό. Επιστήμη και κουλτούρα όμως είναι κάτι παραπάνω

από νόημα, συμβολισμός και γλώσσα.

Η σχέση της κουλτούρας με την επικοινωνία, το συμβολικό και

την κατανάλωση ολοκληρώνουν με μεγαλύτερη σφοδρότητα την

ικανότητα της πολιτισμικής γεωγραφίας να κάνει κάτι.

Η επικοινωνία είναι μια έννοια και πρακτική διφορούμενη, αλλά

πολυσυζητημένη. Από τον Χάμπερμας μέχρι τον Λυοτάρ η δυναμική της

δεν αποσοβήθηκε, ούτε τιθασεύτηκε ποτέ. Θα εντείνουμε την

προσπάθεια κατανόησης της, δια της μελέτης αυτού που ο Βιτγκενστάϊν

ονόμασε γλωσσικό παιχνίδι. Είναι εμφανείς όμως οι επιρροές από τη

σημειωτική προσέγγιση της γλώσσας, τις οποίες εκθέτουμε επίσης με

συνοπτικό τρόπο ∙ ζήτημα που έχουμε ξαναδεί σε προηγούμενες

εργασίες μας (Gkaragkounis, 2012).


___________________________________________________[64]

Η Σημειωτική της Κουλτούρας



Αναδεικνύω τη σημειωτική μελέτη ή καλύτερα τη Γραμματική του

Πολιτισμού

Το βιβλίο του γάλλου ιστορικού της σχολής των Annales Fernand

Braudel από την πλευρά της ιστορικής γεωγραφίας Γραμματική των

Πολιτισμών είναι μια έμπνευση. Τα όρια όμως ιστορίας και κουλτούρας

είναι εύπλαστα, κυμαινόμενα και ρευστά. Δεν θα μείνουμε συνεπώς

πιστοί στην ιστορική έρευνα του Braudel. Η χρήση του όρου γραμματική

μετά τον Wittgenstein είναι περισσότερο παραδειγματική για μας και

ενέχει προσλαμβάνουσες περισσότερο από τον Ντεριντά και τον

Φουκώ, παρά από τον Braudel.


___________________________________________________[65]

Μετά (χρονικά και παραδειγματικά εφόσον ο Ντεριντά πάει

αρκετά μακρύτερα από ότι ο Σωσσύρ ή ο Λέβι-Στρως) την σημειωτική,

μνεία οφείλουμε και στο συμβολικό, ως τρόπο τέλεσης πολιτισμικής

γεωγραφίας. Το συμβολικό, εν τούτοις, δεν θα το δούμε μέσα από την

ψυχαναλυτική εμπειρία, αλλά θα αναγνωρίσουμε τη μεγάλη παράδοση

και συνεισφορά της σκέψης που κυοφορήθηκε και ευδοκίμησε από

κοινωνικούς ανθρωπολόγους –από τον Levi Strauss μέχρι τον Geertz,

την Margaret Mead και τον Michael Herzfeld η διαδρομή είναι μεγάλη

αλλά ενδιαφέρουσα και διαφορετική. Όσο για την κατανάλωση, την

έχουμε ήδη πραγματευτεί σε άλλες μας εργασίες (Γκαραγκούνης, 2011,

2012). Εδώ θα προσφέρουμε κάποιες φευγαλέες νύξεις, χωρίς αυτό να

αναιρεί την σημασία της, ιδίως εν σχέσει με αυτό που θα ονομάσουμε

φετιχισμό των αξιών χρήσης.

Διαπιστώνουμε, τελικά, ότι προτού ικανοποιήσουμε την

συνθήκη περί του τρόπου δια του οποίου η υπόσχεση περί τέλεσης

πολιτισμικής γεωγραφίας ικανοποιείται στις παρακάτω σελίδες,

απαιτείται να διατρέξουμε ένα όχι τόσο ευκαταφρόνητο δρόμο. Σε

πίνακα που ακολουθεί, συνοψίζω τα πεδία που μπορεί να εκφράζουν

πιθανούς τρόπους δια του οποίου η απαίτηση περί του να κάνει κανείς

πολιτισμική γεωγραφία, υλοποιείται κάπως, αλλά όχι απόλυτα, όχι

μονοκοπανιάς και ασφαλώς όχι δια παντός.


___________________________________________________[66]

Εικόνα 15. Theo Angelopoulos__________________________

15. Τοπίο στην Ομίχλη, από την ομώνυμη ταινία του Θ. Αγγελόπουλου.

Φυσιολογικά, δεν πρέπει να ξενίζει η Kardashian, ακόμη και αν

τεθεί κόντρα στην Αγγελοπουλική ομίχλη. Υπό την έννοια, ότι αμφότερα

μπορεί να αποτελούν εκδηλώσεις ή μορφές της τέχνης ή της

κουλτούρας. Τα γλωσσικά παιχνίδια που εκφράζουν και τίθενται στην

υπηρεσία της κουλτούρας, συνδέονται όπως θα έλεγε και ο Λατούρ με

ένα και. Kardashian και Αγγελόπουλος λοιπόν. Είναι ο σύνδεσμος, ένα

and, που έχει σημασία άλλωστε. Ο σύνδεσμος αυτός κρισιμότερα, δεν

είναι ιεραρχικός, ταξινομικός ή ηγεμονικός αλλά λειτουργικός. Μπορεί

ή δεν μπορεί να συνδεθεί. Δεν έχει απαραίτητα σημασία αν λέει κάτι –

παρόλο που και το λεχθέν είναι ένα είδος πράξης, όπως θα έλεγε και ο

Merleau Ponty.

Ομοίως για τον Λυοτάρ της Λιμπιντικής Οικονομίας, το ερώτημα

is it happening? πετυχαίνει να μένει αναπάντητο. Το νόημα δεν μετρά.

Ή τουλάχιστον έρχεται δεύτερο, εν σχέσει, με τη σύνδεση. Το ον

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://www.theoangelopoulos.gr/afises/LANDSCAPE-IN-THE-MIST-EN.jpg&imgrefurl=http://www.theoangelopoulos.gr/onemovie.php?lng=Z3JlZWs=&moviename=dG9waW8gc3RudiBvbWl4bG4=&h=350&w=232&sz=7&tbnid=tzRZRbDTFi9JjM:&tbnh=90&tbnw=60&prev=/search?q=%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%BF+%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD+%CE%BF%CE%BC%CE%AF%CF%87%CE%BB%CE%B7&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=%CF%84%CE%BF%CF%80%CE%AF%CE%BF+%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD+%CE%BF%CE%BC%CE%AF%CF%87%CE%BB%CE%B7&usg=__UXxFw52LFmY1VSZpT3Al5jQYu7A=&docid=H-l9OIyE5asK_M&hl=el&sa=X&ei=eqB_UZuvF8HJPfy6gdAC&sqi=2&ved=0CDIQ9QEwAQ&dur=519


___________________________________________________[67]

μπροστά από το είναι θα δηλώσει απερίφραστα ο Λεβινάς, αψηφώντας

την οντολογία του Χάϊντεγγερ. Με ένα και συνδέεται ένα μεσογειακό

κορίτσι, η ομορφιά του ειδικότερα, η αναπαράσταση της ομορφιάς του,

με την άνευ νοήματος, όπως θα έλεγε και ο Βιτγκενστάιν, ερώτηση του

Βρετανού τουρίστα, ‘Yes, but where is the moustache?’, μόνο και μόνο για να

λάβει την απάντηση ‘I also have a moustache’* ∙ σε μια οπτική της

οποίας πρώτος ο Michael Herzfeld ανέδειξε τη σημασία, δια της

ρητορικής και της ποιητικής εστιάζοντας στη μελέτη της ανδρικής

ταυτότητας με το βιβλίο του The Poetics of Manhood.

* [από το βιβλίο των Horden και Purcell The Corrupting Sea]

Εικόνα 16. ΕΟΤ διαφήμιση: ‘Yes, but where is the moustache?’

16. Στο αεροδρόμιο Gatwick του Λονδίνου, όπου εμφανίστηκε η παραπάνω

διαφήμιση, οι Βρετανοί, προσέθεσαν στην ελληνική ρεκλάμα, ‘Yes, but

where is the moustache’ ενισχύοντας, με το τον δικό τους απαράμιλλο

και πάντα αξεπέραστο τρόπο, τον μύθο περί ελληνικής ομορφιάς.

http://www.visitgreece.gr/deployedFiles/StaticFiles/EOT/Διαφημιστική προβολή/2010/Εξωτερική διαφήμιση 2010/jpg/NAUTICAL.jpg


___________________________________________________[68]

Εικόνα 17. Το βιβλίο των Horden και Purcell The Corrupting Sea

17. ‘I also have a moustache’ –Οριενταλισμός και Μεσογειακότητα

‘Orientalism and Mediterraneanism’


___________________________________________________[69]

Πώς (να) κάνουμε πολιτισμική γεωγραφία

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ

ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ

1.

Αντικείμενο

(θεωρία)

2.

Λόγος

(μεταθεωρία)

3.

Ενδιαφέρον

(μέθοδος)

4. Μέσα

(τεχνικές)

Α> Τοπίο Υλικό ή συμβολικό Γλωσσικό

παιχνίδι

Habitus

Αισθητικό,

οικονομικό,

ανιδιοτελές

Βιβλία, ΜΜΕ,

έργα τέχνης,

φύση, περιβάλλον

Β> Εξουσία Πειθαρχική

Μικροφυσική

Μαρξισμός

Μεταμαρξιστικές

Προσεγγίσεις

Οικονομικό

Αισθητικό

ΜΜΕ, Malls,

Δυνάμεις Καταστολής,

Κείμενα,

Θεσμοί, Νοσοκομεία,

Γ> Οικονομία Βιομηχανική

Καταναλωτική

Σύστημα

Αξιών Ανταλλαγής

Σύστημα

Αξιών Χρήσης

Χρησιμοθηρικό

Επιδεικτικό

Εργοστάσια, Βιομηχανίες

Εμπορικά Κέντρα, Τουριστικές

Υπηρεσίες

Δ> Λόγος Ταξικός

Έμφυλος,

Εθνικιστικός

Ετερογενής,

Μεταθεωρία

Πολλαπλότητα Ιστορική Πληροφορία,

Κείμενα,

Ε> Τάξη Σχέσεις Παραγωγής

Τάξη του Λόγου

Νεωτερική

Επιστήμη

Μετανεωτερική

Επιστήμη

Οικονομικό

Αισθητικό

Εξήγηση

Ερμηνεία (verstehen)

ΣΤ>

Αναπαράσταση

Ιδέα ή ύλη Μετα

αποικιοκρατία

Ηθικό Κείμενο, Εικόνα, Ήχος

Ζ> Υποκείμενο Παράγωγο

Ανικανοποίητο

Ψυχαναλυτική

Σχιζοανάλυση

Ανθρωπολογικό

Πολιτικό

Θεωρία

Κλινική

Πολιτική Εμπειρία

Η> Επικοινωνία Κοινωνική

Συλλογική

Ορθολογική

Συμφωνίας

Ηθικό Πρακτική

Θ> Συμβολικό Δι-υποκειμενικό

Γλωσσικό Παιχνίδι

Ερμηνεία

Αναλυτικό

Ανθρωπολογικό

Δράση

Ι> Κατανάλωση Σχέση, Εξουσία Σαγήνη Ιδιοτελές Ανάγκες


___________________________________________________[70]

Τα παραπάνω δεν εννοούν να εξαντλήσουν με κανένα τρόπο το

νόημα της πολιτισμικής γεωγραφίας. Άλλωστε το ίδιο το ερώτημα τι

είναι πολιτισμική γεωγραφία, δημιουργεί προβλήματα, περισσότερα

από αυτά που μπορεί να λύσει οποιαδήποτε απάντηση, οσοδήποτε

εύστοχη και αν είναι. Εξαιτίας αυτού επιχειρούμε να αποφύγουμε όχι

την απάντηση, αλλά την ερώτηση. Θεωρητικά, γνωσιολογικά και

πρακτικά. (Για παράδειγμα, προσκρούει στις δεδηλωμένες προσπάθειες

του Ντεριντά, να ξεφύγουμε από τον αστερισμό του ερωτήματος τι

είναι; που στοιχειώνει τη φιλοσοφία ως μεταφυσική παγίδα).

Διαπιστώνουμε εν τούτοις δύο πράγματα. Αφενός ότι δεν

μπορούμε να ξεφύγουμε από το συμβολικό. (Οτιδήποτε και αν σημαίνει

αυτό από τον Bourdieu, τον Geertz μέχρι τον Lacan). Αφετέρου ότι το

συμβολικό δεν εξαντλείται σε μια λεξολογική ή βερμπαλιστική έκδοση

της έννοιας ή του νοήματος. Φιλοδοξούμε εν τούτοις να κάνουμε

πολιτισμική γεωγραφία που θα έχει ως προοπτική αυτό που, ανάμεσα

σε άλλα σημείωνε ο Bruno Latour, για ότι αποκαλούσε science in action:

την ανάγκη ενός collective acceptance που θα δικαιώσει όχι την αλήθεια

ή το ψεύδος ενός ζητήματος, αλλά τη σημασία του, μέσα από τις

σελίδες και το βιβλίο που κρατά ο αναγνώστης ∙ για αυτούς που θα το

ακολουθήσουν και επιπλέον για όσους αποδεχτούν ή αναπαράγουν τις

απόψεις του.

Οφείλουμε εν τούτοις να εξηγήσουμε τη λογική, τα κελιά του

πίνακα και τις αντίστοιχες σημασίες τους. Τυπικά, η πολιτισμική

γεωγραφία έχει ένα αντικείμενο, ένα λόγο, ένα ενδιαφέρον και κάποια

μέσα υλοποίησης. Στην αριστερή κάθετη στήλη με Α, Β, Γ, Ε, ΣΤ, Ζ, Η, Θ,


___________________________________________________[71]

υφίστανται έννοιες που έχουμε αρχίσει να σκιαγραφούμε, όπως το

τοπίο, η εξουσία, κτλ.

Δεν χρησιμοποιούνται εδώ με τη τρέχουσα σημασία. Συνολικά ο

πίνακας, θα γίνει κατανοητός καθώς ο αναγνώστης διέρχεται του

βιβλίου. Διαβάζεται επίσης κατ’ αντιπαράσταση και με τους επτά

κανόνες τέλεσης της πολιτισμικής γεωγραφίας τους οποίους ήδη

έχουμε ξεκινήσει και εκδιπλώνουμε. Διαβάζεται ακόμη, τόσο

δεξιόστροφα όσο και αριστερόστροφα. Για παράδειγμα, αυτό που είναι

αντικείμενο μελέτης μπορεί να είναι ταυτόχρονα και θεωρία. Μπορεί

δηλαδή να ξεκινήσει κανείς από την αριστερή στήλη και να προχωρήσει

κόντρα στην οριζόντια. Μπορεί μια χαρά επίσης να ξεκινήσει από την

οριζόντια και να προχωρήσει προς το αριστερά, από τα μέσα, για

παράδειγμα, προς τη θεωρία, τη μεταθεωρία, το τοπίο, την εξουσία,

κτλ. Επίσης μπορεί κανείς να αναλάβει να ερευνήσει τα κελιά

κατερχόμενος ή μπορεί να κάνει ακριβώς το αντίθετο ανερχόμενος ή

ακόμη να διέλθει διαγώνια του πίνακα. Πρόκειται ουσιαστικά για ένα

πίνακα πολλαπλής εισόδου, αλλά καμίας εξόδου.

Ο Λατούρ το θέτει ξανά με σαφήνεια. Αυτό που μετρά είναι οι

συνδέσεις που διατηρούνται και είναι πιο ανθεκτικές. Ας το δούμε

ειδικότερα.


___________________________________________________[72]

Ακολουθώντας τους Πολιτισμικούς Γεωγράφους

Κάνω λοιπόν πολιτισμική γεωγραφία, σημαίνει.


Ακολουθώ τους Πολιτισμικούς Γεωγράφους

Το αντικείμενο, δεν είναι το πράγμα ή η πραγματικότητα.

Ούτε μια κάποια βιωμένη εμπειρία. Ένα χειροπιαστό

ψηλαφητό ζήτημα. Το αποκαλούμε εξαιτίας αυτού θεωρία.

Ίσως ακούγεται παράδοξο, αλλά αν το καλοσκεφτεί κανείς

δεν υπάρχει αθεωρητική αντικειμενικότητα. Το πράγμα ας

πούμε στον Χέγκελ μετουσιώνεται σε απόλυτη Ιδέα μόλις η

ιδέα διέλθει από όλες τις βαθμίδες της συνείδησης. Η

θεωρία, από την άλλη πλευρά, δεν είναι αυτό που

αντιτίθεται στο εμπειρικό ή το πραγματικό κτλ. (πρβλ.

Γκαραγκούνης, 2013α). Η διαπλοκή και η μεταξύ τους σχέση

είναι διαφορετικής φύσης. Ψυχαναλυτικά μιλώντας, το

αντικείμενο αντιστοιχεί στο συμβολικό, ήτοι σε αυτό που δεν


___________________________________________________[73]

είναι ούτε φαντασιακό, ούτε πραγματικό αλλά κάνει δυνατή

την σύλληψη τους, δεδομένων των ασυνεχειών και

αδυναμιών τους. Από την άλλη πλευρά, το αντικείμενο

(θεωρία) δεν πρέπει να ταυτίζεται με το συμβολικό, το οποίο

κατά βάση είναι ανθρωπολογικής προέλευσης, ήτοι,

αναδεικνύει την ερμηνευτική διάσταση τον πραγμάτων όπως

κατέδειξε ο Clifford Geertz στα κείμενα του Η Ερμηνεία του

Πολιτισμού και ο Pierre Bourdieu στη Διάκριση.

Ο λόγος της πολιτισμικής γεωγραφίας, από την άλλη πλευρά,

αποτελεί, το πεδίο που οργανώνει και υποστηρίζει το

αντικείμενο της. Τον αποκαλούμε και μεταθεωρία. Είναι

αυτό που λέει γιατί εκείνη η θεωρία αξίζει να ερευνηθεί

περισσότερο από μια άλλη. Σε μια πιο τυπική φρασεολογία

θα μπορούσε να ονομαστεί και επιστημολογία ή Λόγος περί

επιστήμης. Ο Λόγος είναι ένα σύστημα, κοινώς, ή ένας

σχηματισμός που περιχαρακώνει ένα αντικείμενο, ένα πεδίο

μελέτης, τρόπους έκφρασης και θέσης των ερωτημάτων,

σκιαγραφεί πιθανές απαντήσεις κτλ. Η έμπνευση του Φουκώ

και του Σαίντ εδώ, είναι κρίσιμες, παρόλο που τις

οριενταλιστικές φαντασιώσεις του Σαίντ θα τις δούμε με

αναφορά στην έννοια της αναπαράστασης

Το ενδιαφέρον αφορά, συνοπτικά μιλώντας, τη μέθοδο

μελέτης και μπορεί σύμφωνα με τις Κριτικές του Καντ, και

σύμφωνα με την εργασία του Habermas περί γνώσης να

ονομαστεί καθαρό ή ιδιοτελές ή αν στρέψουμε το βλέμμα


___________________________________________________[74]

μας προς τον Πολιτικό Φιλελευθερισμό του John Rawls,

δικαιοσύνη ‘fairness’.

Όσο για τα μέσα, αποτελούν τις τεχνικές που υλοποιούν τα

παραπάνω ∙ πεδίο που λίγο-πολύ περιλαμβάνει, ή μπορεί να

περιλαμβάνει, τα πάντα.

Όσο και αν αποφεύγουμε τους ορισμούς, θα πρέπει εν τούτοις,

να πλευρίσουμε ή να υποδείξουμε τρόπους δια των οποίων θα

φέρουμε εις πέρας αυτήν αποστολή. Σε κάθε κεφάλαιο αυτό

υλοποιείται με τρόπο διαφορετικό. Διατηρείται μια συνοχή εν τούτοις,

με βάσει την προοπτική που αναλύσαμε προηγούμενα, και που αφορά

στην γενετική αποδόμηση των σχέσεων εξουσίας, οποιασδήποτε

ερμηνείας, εν προκειμένω αυτής, ή εντός αυτής στην οποία

βρισκόμαστε ήδη, και την οποία ενοικούμε, που δεν μπορεί να είναι

άλλη από ένα κείμενο, όπως θα έλεγε ο Ντεριντά.

Ας επανέλθουμε στην περίπτωση του τοπίου. Αρχικά, μπορεί να

ειπωθεί ότι τοπίο αποτελεί και η απεικόνιση μιας θέας. Ένα μνημείο,

ένας πίνακας ζωγραφικής. Πολιτισμικό ή φυσικό τοπίο. Μπορεί να είναι

ένα κείμενο ή μια λέξη που περιγράφει την εξέλιξη μιας κατάστασης.

Ορίζοντας το σημειολογικά όπως το έκανε ο Σωσσύρ, μπορεί να είναι η

εντύπωση ή ιδέα που προκαλεί η εκφορά μιας ακουστικής εικόνας ή

όπως η μελέτη του πολεοδόμου Α-Φ Λαγόπουλου (1993) για τη χωρική

αντίληψη της περιοχής της Μακεδονίας καταδεικνύει με μεγαλύτερη

ένταση, μπορεί να είναι μια γεωγραφική ιεράρχηση, συνδέοντας μια

μαρξιστική με μια σημειωτική προβληματική.


___________________________________________________[75]

Θα μπορούσε να αφορά επιπλέον τη δεδομένη αξία ενός τόπου,

μια φυσική κληρονομιά ή ένα πολιτισμό, που έχει εθνικά

χαρακτηριστικά, αναμφισβήτητο χαρακτήρα, ιστορικά στοιχεία και

τοπική και κοινωνική ή πολιτισμική ταυτότητα.

Για παράδειγμα, το Stonehenge και η Ακρόπολη μπορεί να είναι

δύο τοπία που εμπίπτουν σε αυτήν την κατηγορία, αν και δεν είναι

άμεσα συγκρίσιμα. Το βιβλίο της γεωγράφου στο Πανεπιστήμιο

Αιγαίου, Θεανώς Τερκενλή (1996) Το Πολιτισμικό Τοπίο: Γεωγραφικές

Προσεγγίσεις, αναδεικνύει όχι μόνο τέτοιες αναγνώσεις αλλά και την

σημασία της έννοιας της κουλτούρας από τα κάτω, σε μια προσπάθεια,

να αποδοθούν, αναλυθούν και εξηγηθούν ιστορικά, γεωγραφικά και

κοινωνιολογικά, κριτήρια αξιολόγησης του, προσπάθεια και πορεία που

στα Ελληνικά, μοιάζει πολλά χρόνια μετά, αρκετά μοναχική.

Εικόνες 18 & 19__________________________________

18 & 19. Stonehenge και Ακρόπολη. Μνημεία που δεν απαιτείται ιδιαίτερη

επιχειρηματολογία περί της πολιτισμικής και συμβολικής τους αξίας.

Πολιτισμός και κουλτούρα διαφέρουν εν τούτοις.

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/3c/Stonehenge2007_07_30.jpg/300px-Stonehenge2007_07_30.jpg&imgrefurl=http://en.wikipedia.org/wiki/Stonehenge&h=225&w=300&sz=15&tbnid=t0o1H2RFMATXFM:&tbnh=90&tbnw=120&prev=/search?q=stonehenge&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=stonehenge&usg=__ZRHZt3DtEaITiL8VumTSRCPiJ_k=&docid=-OVkfBhgR-3CFM&sa=X&ei=PiR-UdPANoPKPYeggMAH&ved=0CEQQ9QEwAg&dur=112

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://interrail2005.tripod.com/fotograflar/DSC_0032web_akropol.jpg&imgrefurl=http://interrail2005.tripod.com/fotograflar/index.album/atina-akropol?i=0&s=1&h=1000&w=1504&sz=73&tbnid=2qEJbKQOjq74bM:&tbnh=90&tbnw=135&prev=/search?q=akropol&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=akropol&usg=__9TOOdZYuvimtO1dhFQ77YFmOgR4=&docid=YuoN28GDK16E7M&hl=el&sa=X&ei=WiR-UbvKI82k0AWjqoCgDQ&sqi=2&ved=0CEMQ9QEwBA&dur=656


___________________________________________________[76]

~ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΕΞΟΥΣΙΑ____________________________

Εισαγωγή

Από την άποψη της πολιτισμικής γεωγραφίας, η εξουσία δεν

μπορεί να εκληφθεί αποκλειστικά ως κυριαρχία. Ούτε ως βία. Καταρχήν

δεν μπορεί να είναι ούτε να αφορά την κυριαρχία μιας κρατικής αρχής

ή απλά την επιβολή μιας θέλησης. Οσοδήποτε ισχυρή και αν είναι η

επιρροή των Μαρξ, Νίτσε και Σοπενχάουερ, διαφορετικά ασφαλώς του

καθενός, θα ορίσουμε την έννοια της εξουσίας λαμβάνοντας υπόψη

περισσότερο τις αναλύσεις του Φουκώ παρά του Μαρξ, πρώτιστα στο

Πειθαρχία και Τιμωρία αλλά και στην Ιστορία της Σεξουαλικότητας, και

τα διάφορα εναπομείναντα κείμενα που έχουν διασωθεί από

παραδόσεις και διαλέξεις του.

Εν τούτοις, η εξουσία, δεν μπορεί παρά να ιδωθεί και στον

μαρξιστικό ορίζοντα όπως το επιθυμούσε ο Νίκος Πουλαντζάς με τις

μελέτες του τη δεκαετία του 1960 και 1970, Πολιτική Εξουσία και

Κοινωνικές Τάξεις και Κράτος, Εξουσία, Σοσιαλισμός. Αφού συνεπώς,

διέλθουμε της σκέψης του Πουλαντζά, δια της κειμενικής υφής της

εξουσίας που αποδομεί ο Ντεριντά, θα καταλήξουμε σε κάποια

γενικότερα συμπεράσματα για την φύση της εξουσίας, δια της

ανάγνωσης του Φουκώ. Πρώτιστα γιατί, με τη θεωρία του Φουκώ,

αναδεικνύεται ο παραγωγικός ρόλος της εξουσίας, η θετική της

συνεισφορά στη παραγωγή σωμάτων και ιδεών, καθώς και το γεγονός

ότι δια της παραγωγικής της λειτουργίας, συνειδητοποιείται η

ανυπαρξία οποιασδήποτε προ-εξουσιαστικής υποκειμενικότητας,


___________________________________________________[77]

οντότητας ή αλήθειας. Θεματική που στον μαρξιστικό ορίζοντα είχε

πρώτος καταδείξει ο Antonio Gramsci με τα διασωθέντα Prison

Notebooks.

Πράγμα που σημαίνει επίσης ότι δεν υπάρχει κάποια φυσική,

αυτονόητη ή ανέγγιχτη οντότητα, ανθρωπιστική, ερμηνευτική ή άλλη,

μεταξύ των οποίων μετακινείται, κυκλοφορεί και περιδιαβαίνει

ανεμπόδιστα η εξουσία και την οποία αυτές αποκρούουν ή υιοθετούν

για ίδιους σκοπούς, κατά το δοκούν, περιπτωσιολογικά και τις

περισσότερες φορές απροβλημάτιστα. Η εξουσία, με άλλα λόγια, στον

γεωγραφικό ορίζοντα του πολιτισμού και της κουλτούρας, δεν είναι

εργαλείο ούτε όργανο αλλά διαδικασία και κίνηση που παράγει και

υλοποιεί.

Εξουσία και Πολιτική

Η πολιτισμική γεωγραφία δεν είναι μόνο ούτε αφορά

αποκλειστικά τρόπους ανάλυσης και αντίληψης του τοπίου. Είναι πάνω

από όλα η αποδόμηση των σχέσεων εξουσίας, εντός των οποίων

εμπλέκονται και τα τοπία, αλλά και των κειμένων και των ιδεών και

αναπαραστάσεων που υποδαυλίζουν αυτές τις σχέσεις εξουσίας. Θα

ονομάσουμε αυτά τα όρια και τη σχέση και υποχρέωση της γεωγραφίας

όταν τα αντιμετωπίζει αποδόμηση του οικείου.

Η εξουσία είναι μια έννοια που έχει σχολιαστεί ποικιλοτρόπως.

Όχι μόνο από κοινωνικούς επιστήμονες αλλά και από καθημερινούς

ανθρώπους ή μη ειδικούς. Η σχέση εξουσίας και κουλούρας είναι πλέον


___________________________________________________[78]

δεδομένη. Δεν μπορεί, εν τούτοις, να γίνει μια γενεαλογία της έννοιας

και πρακτικής της εξουσίας, ούτε μια ιστορική αποτίμηση του ρόλου της

και της σημασίας στη διαμόρφωση και το σχηματισμό, ιστορικά και

κοινωνικά, της ζωής των ανθρώπων, από εδώ τουλάχιστον.

Από το πεδίο που την βλέπουμε εμείς, δια της ανάγκης τέλεσης

της πολιτισμικής γεωγραφίας, μας ενδιαφέρουν εν τούτοις δύο οπτικές

που καταλήγουν σε μια ενιαία, αλλά με διακυμάνσεις, γραμμή

θεωρητικής συναρμολόγησης, που δεν είναι άλλη από την απαίτηση

αποδόμηση της. Ή τουλάχιστον την κριτική εννοιολόγηση μιας

στρατηγικής αποδόμησης της. Η μία οπτική, για να επιστρέψουμε στην

jargon των κοινωνικών επιστημών επωφελείται, απορρέει και

εμπνέεται από την Μαρξιστική προβληματική της πολιτικής εξουσίας,

όπως την αποτύπωσε ο Νίκος Πουλαντζάς. Η δεύτερη οπτική

συναιρείται με και εξαρτάται από τα γραπτά του Ζακ Ντεριντά.

Θεωρητικά οι δύο οπτικές εθελοτυφλούν η μία απέναντι στην άλλη.

Παρακάτω θα επιχειρήσω να δείξω, ότι κρυφοκοιτάζουν η μία την άλλη,

και ότι αν η πολιτισμική γεωγραφία σκοπεύει να πάρει στα σοβαρά την

αποδόμηση των σχέσεων εξουσίας, θα πρέπει να βρεθεί στο σημείο

τομής που οι δύο αυτές ματιές ντροπαλά συναντώνται. Δεν πρόκειται

να εξαντλήσω την κουβέντα περί του ενός ή του άλλου θεωρητικού,

όπως δεν θεωρούμε ότι αντιπροσωπεύουν κάτι, πέραν ενδεχόμενα του

εαυτού τους – αν και τυπικά ο μεν πρώτος εκπροσωπεί τον Μαρξισμό,

μια σχολή σκέψης που ήταν κυρίαρχη τις δεκαετίες του 1970 και 1980,

ενώ ο δεύτερος μια μεταμοντέρνα στροφή των κοινωνικών επιστημών

κτλ.


___________________________________________________[79]

Ασφαλώς δεν πρόκειται να εξετάσουμε τις δύο οπτικές υπό αυτό

το πρίσμα, της διαμάχης δηλαδή μεταξύ μοντέρνου-μεταμοντέρνου,

όχι μόνο διότι δεν φαίνεται (πλέον) ενδιαφέρον, αλλά κύρια διότι είναι

ελλιπές και προβληματικό να περιοριστούμε μόνο σε αυτό. Αντίθετα,

θα επιχειρήσω, ως λογική ανάγνωσης της εξουσίας, να εξετάσω την

δυναμική της, στο ταξικό πλαίσιο που την τοποθετεί ο Πουλαντζάς,

ώστε να οδηγηθώ δια των παρεμβάσεων του Ντεριντά σε μια πιο

γενναία σύλληψη της εξουσίας που θα αναγνωρίζει αλλά και θα

δικαιολογεί την ρήση ότι δεν υπάρχει κάτι εκτός του κειμένου. Προς το

τέλος της συζήτησης ο Φουκώ παρεμβαίνει στην κουβέντα, αν και τα

θέλγητρα του αναδεικνύονται πιο περίοπτα σε άλλη θεματική του

βιβλίου. Η επιλογή του Ντεριντά, όπως και του Πουλαντζά είναι

μεθοδολογική, παραδόξως ιδιοσυγκρασιακή, αλλά όχι αυστηρή ή

αποδεικτική νομοθετική. Αν και δεν υπόσχομαι να εξαντλήσω το θέμα,

ίσως η συζήτηση είναι εξουθενωτική υπό άλλο πρίσμα, ελπίζω όχι όμως

για τον πολιτισμικό γεωγράφο.

Στο βιβλίο του Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις (α’+β’

τόμοι), ο Νίκος Πουλαντζάς, ασχολείται με τη σημασία και το νόημα του

πολιτικού στοιχείου, της πολιτικής εξουσίας, και της εξουσίας,

γενικότερα, εντός των πλαισίων ανάγνωσης του καπιταλισμού που

δημιούργησε η ανάλυση του Μαρξ, αλλά και το διάβασμα του

τελευταίου όπως προέκυψε από τον Louis Althusser.

Ομολογουμένως η θεωρία της πολιτικής εξουσίας του

Πουλαντζά δεν είναι εύκολη. Δεν θα προσπαθήσω να άρω τις δυσκολίες

της, ούτε τα προβλήματα της που ο ίδιος ο συγγραφέας ισχυρίζεται ότι

διόρθωσε σε κατοπινές του εργασίες. Θα επιχειρήσω απλά να


___________________________________________________[80]

ακολουθήσω τη σκέψη του, όπως θα έλεγε ο Λατούρ, ώστε να οδηγηθώ

σε αυτήν του Ντεριντά, υποστηρίζοντας ότι στην οπτική του πρώτου

υπάρχουν τα νήματα που κάνουν τη διατύπωση του δεύτερου ότι δεν

υπάρχει κάτι εκτός του κειμένου όχι αποκλειστικά δικαιολογημένη,

αλλά περισσότερο δυνατή και υπολογίσιμη.

Για τον Πουλαντζά όπως και για τον Αλτουσσέρ ο μαρξισμός

αποτελείται από δύο κλάδους ενωμένους αλλά διακρινόμενους ∙ τον

ιστορικό υλισμό και τον διαλεκτικό υλισμό, με την σημείωση ότι και οι

δύο αποδέχονται την προτεραιότητα του είναι επί της σκέψης. Το

πολιτικό στοιχείο στον Πουλαντζά, αφορά μια περιοχική βαθμίδα, η

οποία επιτρέπει την ένωση με τον με τον ιστορικό υλισμό, και τις

διάφορες θεωρίες των τρόπων παραγωγής, αναφορές που θυμίζουν τον

Levi Strauss και την πεποίθηση του περί της επιστήμης του

συγκεκριμένου, την οποία υποτίθεται υπηρετεί η πρωτόγονη σκέψη και

υπό προϋποθέσεις και η σύγχρονη όταν υλοποιείται με τη μορφή του

δομικού μοντέλου.

Κρισιμότερα όμως για τον Πουλαντζά, το οικονομικό και το

πολιτικό στοιχείο στον Καπιταλιστικό Τρόπο Παραγωγής (ΚΤΠ)

διακρίνονται από και εκπέμπουν μια σχετική και ιδιαίτερη αυτονομία.

Μια πρώτη παρατήρηση αξίζει να αναφερθεί αμέσως. Έχει να κάνει με

τον υποτιθέμενο παραγωγισμό ή οικονομικό αναγωγισμό στον οποίο

υποπίπτει ο Μαρξ. Ήδη βλέπουμε δια της σχετικής αυτονομίας, του

πολιτικού, να καλλιεργείται από τον Πουλαντζά μια άλλη, πιο γόνιμη

αντίληψη που παρακάμπτει αυτήν την αστοχία. Εξίσου σπουδαία είναι

και η άλλη παρατήρηση του Πουλαντζά, ότι δηλαδή κάθε πολιτική


___________________________________________________[81]

εξουσία υλοποιείται πρακτικά, με την οποία απαντά στον υποτιθέμενο

θεωρητικισμό, μομφή που αρχικά είχε χρεωθεί στον Αλτουσσέρ.

Στο τέλος της ημέρας όμως, η εξουσία, το πολιτικό στοιχείο και

το Κράτος συνοψίζονται ως εξής,

‘Το Κράτος κατέχει αυτόν τον ιδιαίτερο ρόλο να αποτελεί το

συνεκτικό παράγοντα των επιπέδων ενός Κοινωνικού

Σχηματισμού’

(Πουλαντζάς, 1985α’ : 56)

Με αυτόν τον τρόπο, η εξουσία, που μας ενδιαφέρει από την

άποψη της πολιτισμικής γεωγραφίας ως τρόπος αποδόμησης των

σχέσεων της κουλτούρας, εμφανίζεται στην πρώιμη θεωρία του

Πουλαντζά, να αποκτά ένα καθολικότατο και πιο κεντρικό ρόλο, από ότι

συνήθως εικάζεται ότι καταλαβαίνουν οι θεωρητικοί του Μαρξισμού.

Ειδικότερα, το Κράτος, ως τμήμα του πολιτικού στοιχείου στην

θεωρία του Πουλαντζά, αποτελεί ‘ένα παράγοντα συνοχής της ενότητας

ενός σχηματισμού’ (Πουλαντζάς, 1985α’: 71), πράγμα που καταδείχνει

ότι ίσως τελικά η θεωρία του Φουκώ περί εξουσίας, να μην είναι τόσο

απομακρυσμένη από αυτήν του Πουλαντζά –παρόλο που ο Πουλαντζάς

δεν θα συμφωνούσε. Αυτό δεν λέγεται απλά για να λέγεται. Έχει διττή

εξήγηση. Από τη μία πλευρά, διότι και στον Πουλαντζά, η θεωρία της

εξουσίας μπορεί να διαμεσολαβείται από το Κράτος στο ΚΤΠ, αλλά μη


___________________________________________________[82]

παραγνωρίζοντας εν τούτοις, τη σημασία του πολιτικού στοιχείου, και

ιδιαίτερα την αυτονομία του. Από την άλλη πλευρά, διότι δεν

παραγνωρίζεται επίσης ότι στη βάση αυτή, οποιαδήποτε θεωρητική

πρακτική δεν μπορεί παρά να ευσταθεί στο πεδίο του κοινωνικού

σχηματισμού, της πολιτικής έκφρασης και άρα της πρακτικής πράγμα

που και ο Φουκώ είχε αναδείξει με την επιμονή του για τη σημασία του

σώματος στην ιστορία της καθυπόταξης και πειθάρχησης του

κοινωνικού σώματος.

Δεν μπορεί να υπάρξει συνεπώς, μια πολιτική θεωρία χωρίς

Κράτος, κοινωνικό σχηματισμό και πρακτικό επίπεδο υλοποίησης, όπως

ας πούμε δεν μπορεί να υπάρξει μια θεωρίας της εξουσίας χωρίς την

αναφορά στο πειθαρχικό και τιμωρητικό της καθεστώς και τις

αντίστοιχες μεταβιβάσεις και τους μεταξύ τους συσχετισμούς όπως το

δείχνει ο Φουκώ. Η έννοια της ηγεμονίας του Gramsci, εξυπηρετεί αυτό

που μπορεί στον Πουλαντζά να ονομάζεται ιδεολογία, και στο Φουκώ,

σχηματισμός του Λόγου, αξιοσημείωτα όμως και στις τρεις περιπτώσεις

το ζήτημα είναι ότι αναγνωρίζεται όχι η ιδιαιτερότητα αυτής ή της

άλλης εξουσίας από ειδολογική σκοπιά, αλλά περισσότερο η

πολυπλοκότητα της καθυπόταξης και κυριαρχίας, των πρακτικών και

πολιτικών της εξουσίας, ξεπερνώντας διλήμματα του τύπου, σωματικός-

πνευματικός, υλικός-ιδεατός, επιστημονικός-ιδεολογικός κτλ. Η

κειμενική υφή της εξουσίας και η υλική υφή του κειμένου όπως το

δείχνει ο Ντεριντά πλησιάζουν, όπως θα δούμε παρακάτω, σε αυτούς

τους προβληματισμούς με τρόπο που κάνει το πέρασμα από τον

Πουλαντζά στον Ντεριντά περισσότερο εύκολο από ότι εικάζεται.


___________________________________________________[83]

Ο Πουλαντζάς θα το θέσει με τον εξής τρόπο,

‘Οι σχέσεις εξουσίας, έχοντας σαν πεδίο τους τις κοινωνικές

σχέσεις, είναι ταξικές σχέσεις και οι ταξικές σχέσεις είναι

σχέσεις εξουσίας, στο μέτρο που ή έννοια της κοινωνικής

τάξης, δείχνει τα αποτελέσματα της δομής, πάνω στις

πρακτικές, και η έννοια της εξουσίας, τα αποτελέσματα της

δομής πάνω στις σχέσεις των πρακτικών των τάξεων που

‘ανταγωνίζονται’’

(Πουλαντζάς, α’ 1985: 141)

Η ηγεμονία, η τάξη και το Κράτος στην πολιτική θεωρία της

εξουσίας του Πουλαντζά συνοψίζεται ομοίως εξής:

‘Η ηγεμονική τάξη είναι αυτή που συγκεντρώνει στον εαυτό της, στο

πολιτικό επίπεδο, το διπλό ρόλο, να αντιπροσωπεύει το γενικό

συμφέρον του λαού-εθνούς και να κρατάει μια ειδική κυριαρχία

ανάμεσα στις κυρίαρχες τάξεις και μερίδες: και αυτό στην ιδιαίτερη

σχέση της με το κεφαλαιοκρατικό Κράτος’

(Πουλαντζάς, α’ 1985: 196)


___________________________________________________[84]

Με τα παραπάνω δεν επιχειρώ να αποδείξω ότι ο Πουλαντζάς

ήταν ο εμπνευστής του Ντεριντά, παρόλο που έγραφαν πάνω κάτω την

ίδια περίοδο. Εν τούτοις αναδεικνύεται η σπουδαιότητα της

συνθετότητας της εξουσίας, καθώς και η ανάγκη να συμπεριληφθούν

στις αναλύσεις του πολιτισμικού γεωγράφου η γονιμότητα των

πληθωρικών εννοιών που υφίστανται τόσο στην θεωρία του πολιτικού

του Πουλαντζά, όσο και στην θεωρία της γραφής του Ντεριντά.~

Στα πλαίσια της πληθωρικότητας της έννοιας της εξουσίας όπως

υπάρχει ήδη στον Πουλαντζά, μπορεί να ιδωθεί και ο ρόλος που

αποδίδει αλλά και η θεώρηση με την οποία ενδύει την έννοια της

ιδεολογίας. Για τον Πουλαντζά ειδικότερα ‘η ηγεμονία, δείχνει

αποτελεσματικά το γεγονός, ότι μια τάξη επιβάλλει σε ένα σχηματισμό,

τη δική της κοσμοαντίληψη, κατακτά, λοιπόν με αυτήν την έννοια τη

θέση της κυρίαρχης ιδεολογίας, κι αυτό πριν την κατάκτηση της

πολιτικής εξουσίας’ (Πουλαντζάς, 1985β΄: 35).

Όλα τα παραπάνω δεν αναιρούν το γεγονός ότι η σχέση

μαρξισμού και αποδόμησης είναι χωρίς προβλήματα. Επιμένουν όμως

περισσότερο στο ζήτημα των συνδέσεων όπως θα έλεγε και ο Λατούρ,

παρά σε αυτών των εξηγήσεων και των ερμηνειών, με την έννοια που

αποδίδει στην ερμηνεία και την αφήγηση πάλι ο Λατούρ. Εν

προκειμένω αναδεικνύουμε τη σημασία αλλά και την ανάγκη για την

πολιτισμική γεωγραφία να πάει μακρύτερα από διλήμματα οικονομίας-

πολιτισμού, αντικειμένου-υποκειμένου κτλ. Άλλωστε, δεν ήταν ποτέ

στόχος του παρόντος κεφαλαίου, η εξακρίβωση των διαφορών μεταξύ

μαρξισμού και αποδόμησης. Παρόλο που αποτελεί και αποτέλεσε ένα

αρκετά θερμό ζήτημα μεταξύ των ερευνητών και κοινωνικών


___________________________________________________[85]

επιστημόνων, τέτοιου νομιναλιστικού τύπου εμμονές είναι

ξεπερασμένες όχι από θεωρητική άποψη, αλλά από την εμπειρία.

Εμμένουμε όμως στην αναδίπλωση και αποστασιοποίηση από μια

παραδοσιακή ρητορική που θεωρούσε ασυμβίβαστες δύο παραδόσεις,

όπως του μαρξισμού και της αποδόμησης, πρώτιστα για να

αναδείξουμε την δυναμική της θεωρίας της εξουσίας στον Πουλαντζά

αιτιολογώντας τη σημασία της ρήσης του Ντεριντά ότι δεν υπάρχει

τίποτα εκτός του κειμένου.

Η πληθωρικότητα αυτή εμφανίζεται με πολλούς τρόπους στον

Πουλαντζά. Λέγει ας πούμε για την ιδεολογία,

‘Ο ρόλος της ιδεολογίας, συνίσταται εδώ, όχι απλώς στο να

κρύβει το πάντα καθοριστικό οικονομικό επίπεδο, αλλά να

κρύβει το επίπεδο που έχει τον κυρίαρχο ρόλο και κυρίως

το ίδιο το γεγονός της κυριαρχία της’

(Πουλαντζάς, 1985β’ : 44)

Η ιδεολογία μπορεί να αποτελέσει συνεπώς μια ευρύτερη

μορφή και θεώρηση της εξουσίας που μοιάζει και υποκαθιστά τη

σημασία που έχει στη Ντεριντιανή ρητορική το κείμενο και η γραφή. Η

ηγεμονία και η πολιτική εξουσία στον Πουλαντζά όπως εξελίσσονται

υπό την λογική της ιδεολογίας, ή της ηγεμονίας, δεν είναι απλά

οικονομικού υποβάθρου, ή ακόμη αποτέλεσμα και αντίκτυπος των


___________________________________________________[86]

σχέσεων της οικονομίας και της παραγωγής, αλλά αυτονομούνται και

αποκτούν ιδιαίτερο, δημιουργικό και ενεργητικό ρόλο στον

Καπιταλιστικό Τρόπο Παραγωγής, που θυμίζει σε πολλά την προτροπή

του Φουκώ, να σκεφτούμε την εξουσία όχι μόνο με όρους

κατασταλτικούς και αρνητικούς, αλλά να την συνδέσουμε με θετικούς

και παραγωγικούς συνειρμούς και παραδοχές.

Για την ανάδειξη αυτής της θετικότητας θα πρέπει όμως, πλέον

να επισκεφτούμε τον Ντεριντά. Θα επιχειρηθεί παρακάτω μια εισαγωγή

στην σκέψη του Ντεριντά με στόχο να οδηγηθούμε στην υπεσχημένη

κριτική της θεωρίας της εξουσίας δικαιολογώντας ότι, όπως στον

Πουλαντζά, αν όχι περισσότερο ευδιάκριτα, ομοίως και στον Ντεριντά,

η εξουσία δεν είναι ένα ανεξάρτητο υπομόχλιο στην διάθεση του

ισχυρού, αλλά μια κίνηση και διαδικασία που παράγει και υλοποιεί τοις

κοινωνικές σχέσεις, εξού και το νόημα της φράσης ότι δεν υπάρχει

τίποτα εκτός του κειμένου.

Αποδόμηση του οικείου

Σημείο αφετηρίας, δεδομένης της προτροπής του Ντεριντά, να

αρχίσουμε από εκεί ακριβώς που βρισκόμαστε, δηλαδή σε ένα κείμενο,

θα αποτελέσουν για εμάς τα γραπτά που γενικά μιλώντας ανήκουν στο

τομέα γνώσης της κοινωνικής ανθρωπολογίας.

Δεν είναι η μοναδική πύλη εισόδου στη θεωρία του Ντεριντά,

αλλά βοηθά να εξηγήσουμε και να εξηγηθούμε, ως προς την σημασία


___________________________________________________[87]

της κειμενικής υφής της ύλης και της υλικής υφής του κειμένου στον

ορίζοντα της πολιτισμικής γεωγραφίας.

Η περίπτωση του δώρου και η θεωρία του είναι γνωστή στην

κοινωνική ανθρωπολογία αλλά και την πολιτισμική γεωγραφία,

δεδομένου ότι οι δύο τελευταίες ενδιαφέρονταν περισσότερο για τον

πολιτισμό και την κοινωνία, παρά για την οικονομία, και δεδομένου ότι

το δώρο και η θεωρία περί δώρου, αφορούσε κυρίως οικονομίες και

πολιτισμούς, που δεν υπέπιπταν στην αναλυτική εξήγηση που

υπέβαλλαν τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, τα σχήματα της

πιλοτικής οικονομίας.

Από τον Μως, τον Λέβι Στρως, μέχρι τον Μαλινόφσκι, και άλλους

πολλούς, ακόμη και τον Μπουρντιέ ή τον Μπαταίγ, το νόημα μιας

τέτοιας αντίληψης, αφορούσε την προοπτική αλλά και ενδεχόμενο, οι

‘πρωτόγονοι’ αυτοί λαοί, να σταματήσουν να εκλαμβάνονται ως

οπισθοδρομικοί λαοί, με προβληματικές και ανορθολογικές οικονομίες,

από ένα πρίσμα αμιγώς οικονομικό, και να ιδωθούν πλέον ως

διαφορετικές κοινωνίες, με άλλες ανάγκες και άλλους συμβολισμούς.

Το δώρο, λέει η θεωρία, είναι ανιδιοτελές, γενναιόδωρο, προσωπικό,

συμβολικό, και παραδόξως υποχρεωτικό, αλλά σε κάθε περίπτωση

ξεπερνά την οικονομία, την ανταλλαγή, τον οικονομισμό, την

εργαλειακότητα κτλ. Από την άλλη πλευρά η οικονομία, στην

καπιταλιστική της έκδοση, είναι όπως το έδειξε ο Μαρξ, καταπιεστική,

άδικη, εκμεταλλευτική, χρησιμοθηρική, άνιση κτλ.


___________________________________________________[88]

Η θεωρία του δώρου δεν είναι χωρίς ψεγάδια. Ο Ντεριντά, για

παράδειγμα, φτάνει στο σημείο να εικάσει ότι παραδόξως μια τόση

μνημειώδης δουλειά όπως αυτή του Μως για το δώρο, ομιλεί περίπου

για όλα πλην του δώρου.

Προηγουμένως στο βιβλίο του Ντεριντά Περί Γραμματολογίας

(1976), η δυτική φιλοσοφία περί του είναι ως παρουσία, ουσία και

ζώσα ομιλία του υποκειμένου, τίθεται υπό εξαντλητική κριτική.

Θεωρήθηκε ότι η φωνή, σημειώνει ο Ντεριντά, αξιώνει μια πλησιέστερη

και προνομιακότερη σχέση με την αλήθεια και το είναι. Το σημαίνον, σε

αυτήν την οπτική, έρχεται να προστεθεί στο φυσικό σημαινόμενο ως

μια εξωτερικότητα που διακορεύει και αλλοιώνει μια δοσμένη σχέση

ανάγκης. Αυτή η διατάραξη εκλαμβάνεται ως ένα κακό που στόχο έχει

να αποσταθεροποιήσει τη διαφάνεια της εκ φύσεως εκπορευόμενης

αρμονίας. Στη πιο φανερή της μορφή μια τέτοια διαφορά γεννιέται από

τη διάκριση που γίνεται μεταξύ κειμένου και φωνής, γραπτού και

προφορικού λόγου. Σε κάθε περίπτωση ο γραπτός λόγος παίρνει τη

θέση του εξωτερικού κακού που επισυνάπτεται επί μιας ειρηνικής και

αδιατάραχτης φύσης του προφορικού λόγου.

Όπως θα το θέσει ο Ντεριντά,

‘’Η γραφή στη καθημερινή της έννοια είναι το νεκρό γράμμα, ο μεταφορέας

του θανάτου’’

(Derrida, 1976: 17)


___________________________________________________[89]

Η διαφορά και η αποδόμηση των σχέσεων εξουσίας του

Ντεριντά, είναι διαφορετική από ότι του Πουλαντζά. Εννοούμε ότι και

οι δύο ενδιαφέρονται για την εξουσία και την κουλτούρα με τρόπο που

είναι ασφαλώς διαφορετικός, αλλά αξιοσημείωτα, ούτε του Πουλαντζά

είναι μια οικονομίστικη θεωρία του πολιτικού, η οποία βλέπει στο

τελευταίο την αντανάκλαση μόνο της οικονομίας, ούτε του Ντεριντά

μια ιδεαλιστική (ιδεολογική μπορεί να έλεγε ο Πουλαντζάς) που θεωρεί

τη λογοτεχνία και το κείμενο ως απλή αντανάκλαση του πραγματικού

και του συγκεκριμένου. Το σημαινόμενο που στη δυτική μεταφυσική

αποκτά εκ προοιμίου μια οντολογική προτεραιότητα έναντι του

σημαίνοντος, είναι το κυριότερο πρόβλημα αυτού που ο Ντεριντά

αποκαλεί μεταφυσική της παρουσίας, αφού κατά αυτόν τον τρόπο

αγνοείται το γεγονός ότι και τα δύο προέρχονται από μια συγκεκριμένη

παραγωγή της οικονομίας του νοήματος που κατόπιν εορτής επιδικάζει

τα προνόμια και την ιεραρχία μεταξύ των δύο. Συνεπώς η

προβληματική της αποδόμησης –μια άσχημη λέξη όπως παραδέχεται

και ο ίδιος – του Είναι εξυφαίνει μια λογική βάσει της οποίας αυτή η

παράδοση –το Είναι ως παρουσία, αλήθεια και φωνή –αίρεται ή τίθεται

ενώπιον της λογικής σχηματισμού της. Δεν είναι καταστροφή η

αποδόμηση.

‘’Αποδομώντας αυτή την παράδοση δεν συνεπάγεται μια

αντιστροφή της, κάνοντας τη γραφή αθώα. Περισσότερο

είναι να δείξει γιατί η βία της γραφής δεν ακολουθεί ποτέ

μια αθώα γλώσσα’’

(Derrida, 1976: 37)


___________________________________________________[90]

Η εποχή του λογοκεντρισμού, λέει ο Ντεριντά, πρέπει να

αποσυντεθεί, όπως το ίδιο υποστηρίζει και ο Πουλαντζάς για την

ιδεολογία που αποκρύπτει όχι μόνο την κυριαρχία του οικονομικού

στοιχείου, αλλά και την κυριαρχία του χώρου του νομικοτεχνικού ας

πούμε, την περίοδο του Κρατικομονοπωλιακού καπιταλισμού.

Η σύζευξη που επιχειρούμε μεταξύ οικονομίας και κουλτούρας,

ως τρόπος τέλεσης πολιτισμικής γεωγραφίας με αναφορά στην

αποδόμηση των σχέσεων εξουσίας, έχει συζητηθεί από πολλούς

θεωρητικούς με διαφορετικό τρόπο. Ο Allen J. Scott, για παράδειγμα,

Αμερικανός γεωγράφος από το UCLA τονίζει στο βιβλίο του The Cultural

Economy of Cities αυτήν ακριβώς την αλληλεξάρτηση, με φόντο και

ορίζοντα τη χωρική διάπλαση των πόλεων.

Στην περίπτωση του Ντεριντά το ζήτημα δεν είναι απλά αυτό της

σύζευξης μεταξύ οικονομίας και κουλτούρας, παρόλο που γνέφει και

προς αυτήν την κατεύθυνση. Πρωταρχικό μέλημα, σε μια προσπάθεια

αποσύνδεσης της αλήθειας από τη ζώσα φωνή είναι να κατανοηθεί ότι

‘’Το πράγμα καθαυτό είναι ένα σημείο’’ (Derrida, 1976: 49). Υπό αυτό το

πρίσμα η προφορική γραφή είναι ήδη μέρος της υφής του κειμένου,

του γραπτού λόγου, της απουσίας. Η γραφή, το νόημα, η διαφορά, η

διάκριση έχει αρχίσει ήδη ακόμη και μέσα στην φωνητική υφή του

νοήματος. Ποτέ δεν είμαστε παρόντες σε μια εναρκτήρια στιγμή

νοηματοδότησης είτε με την προφορική είτε με τη γραπτή του

αποτύπωση. Αυτή η στιγμή δεν υπάρχει ποτέ. Είναι αυτή η ανυπαρξία

που ο Ντεριντά αποκαλεί ίχνος. ‘’Το (αμιγές) ίχνος είναι η διαφωρά’’

(Derrida, 19876: 62).


___________________________________________________[91]

Ο λογοκεντρισμός και η μεταφυσική της παρουσίας είναι

εξολοκλήρου η εθνοκεντρική ιστορία της Δύσης σε μια προσπάθεια να

οραματιστεί ένα χρόνο, χωρίς χρόνο, ένα χώρο χωρίς διαφορά, μια

κοινωνία χωρίς διάκριση, θάνατο και γραφή. Ένα παρόμοιο ρόλο

ασφαλώς διαδραματίζει και η οικονομία, στην καπιταλιστική κοινωνία,

αν λάβουμε υπόψη μας, όχι μόνο τον Πουλαντζά, αλλά ιδιαίτερα το

ημερολόγιο του Levi Strauss Θλιβεροί Τροπικοί και τη συμπάθεια του

Levi Strauss προς τον Μαρξισμό. Αξιοπρόσεχτα στο κεφάλαιο της

διαβίωσης με τους Ναμπικαρά, με τίτλο Μάθημα Γραφής, από το ίδιο

βιβλίο, η προβληματική και σχέση της εξουσίας με τη γραφή, που

αποδομεί ο Ντεριντά, τίθεται πολύ καθαρά. Είναι μια πολύ ισχυρή

στιγμή, βέβαια, της ανθρώπινης ιστορίας, θα ισχυριστεί ο Ντεριντά, για

την προτεραιότητα της ζώσας φωνής, αλλά δεν μπορεί να προδικάσει

ούτε ένα τέλος ούτε μια ανάγκη. Δεν ξεπερνά την τελικότητα ούτε την

ισχύ που έχει μια συγκεκριμένη ιστορική καταβολή, μολονότι τα

θεμέλια και η δυναμική της ξεπερνάν κάθε προηγούμενο στην

ανθρώπινη ιστορία.

Για αυτό και ο Ντεριντά θα δηλώσει ότι,

‘’Από τη στιγμή που εμφανίζεται το σημείο, δηλαδή από την πολύ

αρχή, δεν υπάρχει περίπτωση συναναστροφής με την καθαρότητα

της ‘αλήθειας, της ενότητας’ της ‘μοναδικότητας’’’

(Derrida, 1976: 91)


___________________________________________________[92]

Τόσο ο Rousseau, όσο και ο Levi–Strauss, έπεσαν θύματα της

παράδοσης του λογοκεντρισμού. Ιδιαίτερα ο τελευταίος με την

ομιχλώδη διάκριση μεταξύ κοινωνιών με γραφή και κοινωνιών χωρίς

γραφή μπορεί να θεωρηθεί από τα γνησιότερα τέκνα αυτής της

εθνοκεντρικής σκέψης. Για τον Ντεριντά, εν τούτοις, ‘’Αν όμως η γραφή

δεν γίνει πλέον κατανοητή με τη στενή έννοια του όρου της γραμμικής

και φωνητικής σημείωσης, θα ήταν δυνατό να πούμε ότι όλες οι

κοινωνίες ικανές να παράγουν, να σβήσουν τα κύρια ονόματα τους, και

να φέρουν την ταξινομητική διαφορά σε ενέργεια, κάνουν πράξη τη

γραφή γενικά’’ (Derrida, 1976: 109).

Τα παραπάνω έχουν καίρια σημασία σε μια προσπάθεια τέλεσης

πολιτισμικής γεωγραφίας. Θέτουν τη μελέτη του πολιτισμού σε νέες

βάσεις. Επιπλέον επανακαθορίζουν τη σχέση του ανθρώπου με τη

γεωγραφία, το είναι, τον τόπο και το χώρο διαμέσου μιας νέας

αντίληψης για τη φιλοσοφία και την οικονομία.

Όπως παρατίθεται σε άλλο χωρίο,

‘’Αν είναι αλήθεια, όπως εγώ πιστεύω, ότι η γραφή δεν μπορεί να

γίνει πιστευτή έξω από το νόημα της διυποκειμενικής βίας, υπάρχει

κάτι άραγε, ακόμη και η επιστήμη, που δραστικά ξεφεύγει από αυτή;

Υπάρχει κάποια γνώση και πάνω από όλα μια γλώσσα, επιστημονική

ή όχι που κάποιος μπορεί να αποκαλέσει ξένη ταυτόχρονα ως προς

τη γραφή και τη βία;’’

(Derrida, 1976: 127)


___________________________________________________[93]

Για να επανέλθουμε στην πληθωρική και γενναιόδωρη έννοια

της εξουσίας, που θέλουμε να ανα-συνθέσουμε μέσα από τον

Πουλαντζά και τον Ντεριντά, σημειώνουμε ακόμη ότι η διγλωσσία του

Levi–Strauss σχετικά με τον ρόλο της γραφής είναι χαρακτηριστική,

τόσο στην Άγρια Σκέψη όσο και στους Θλιμμένους Τροπικούς, ακριβώς

γιατί η γραφή είναι κάτι παραπάνω από γραφή (εξουσία, υλικότητα

κτλ.), όπως η ιδεολογία στον Πουλαντζά είναι κάτι περισσότερο από

ψέμα, φαντασίωση κτλ.

Ειδικότερα, η γραφή, η καθολική εγγραματοσύνη εμφανίζεται

άλλες φορές να αποτελεί συνθήκη καθυπόταξης, άλλες φορές να είναι

συνθήκη απελευθέρωσης. Η αδυναμία αυτή, να επέλθει δηλαδή μια

συμφωνία ως προς το ρόλο της γραφής, είναι δείγμα της αδυναμίας

γενικότερα του λογοκεντρισμού να δικαιολογήσει ανοιχτά αυτό που

κρυφίως επιχειρεί να περάσει από την πίσω πόρτα. Δηλαδή τη ζώσα

φωνή ως μοναδική συνθήκη αλήθειας και παραγωγής νοήματος. Η

διαφωρά εν τούτοις, με τον τρόπο που την προσεγγίζει ο Ντεριντά,

είναι η παραγωγή νοήματος εντός του οποίου ήδη υπάρχει αυτό που

αμφισβητείται. Η γραφή με την γενική της έννοια, είναι ήδη μια

οικονομία, όπως ας πούμε είναι αυτόνομο το πολιτικό στοιχείο και το

Κράτος στην πολιτική θεωρία του Πουλαντζά.

Ιδιαίτερα με τον τρόπο και την χροιά που αποπειράται να της

δώσει ο Ντεριντά, είναι μόνο η εγκόσμια προϋπόθεση αυτής της

διαφοράς. ‘’Να αναγνωρίσουμε τη γραφή μέσα στο λόγο, δηλαδή τη

διαφωρά και την απουσία του λόγου, σημαίνει να αρχίσουμε να

σκεφτόμαστε το δόλωμα. Δεν υπάρχει ηθική χωρίς την παρουσία του

άλλου και επίσης και συνεπώς χωρίς απουσία’’ (Derrida, 1976: 139-140)


___________________________________________________[94]

–ζήτημα που απασχόλησε και τον Εμμανουήλ Λεβινάς στο διάσημο

βιβλίο του Ολότητα και Άπειρο.

Η ίδια λογική διέπει κατά κύριο λόγο και την κριτική του

Πουλαντζά για την πολιτική εξουσία. Ο Ντεριντά, από την πλευρά του,

αποδομεί τη θεωρία για το δώρο επειδή δεν καταφέρνει να ξεπεράσει

τον οικονομισμό και ορθολογισμό που υποτίθεται ότι επιχείρησε να

άρει, όπως κάνει και ο Πουλαντζάς σε ότι αφορά την απλή

οικονομίστικη αντίληψη που θέλει το Κράτος στον καπιταλισμό να

αποτελεί απλό εργαλείο της κυρίαρχης τάξης, όταν ουσιαστικά έχει τον

ρόλο και τη δυνατότητα να αποτελεί παράγοντα ενότητας μέσα από την

ιδεολογική ηγεμονία.

Ο Ντεριντά, κριτικάροντας μια αντίστοιχη εργαλειακότητα της

θεωρίας του δώρου, επιμένει: γιατί ποτέ ο Μως, αναρωτιέται ο

Ντεριντά, δεν ρωτά ‘’αν τα δώρα παραμένουν δώρα όταν

ανταλλάσσονται’’ ή μήπως ‘’δεν είναι το δώρο, αν υπάρχει ένα, αυτό

που διακόπτει την οικονομία; Αυτό που αναβάλλει τον οικονομικό

υπολογισμό και δεν τροφοδοτεί την ανταλλαγή;’’ (Derrida, 1992, όπως

παρατίθεται σε Schrift, 1997: 124). Για τον Ντεριντά, συνεπώς, ένα

δώρο δεν είναι δώρο από τη στιγμή που υποθάλπει την ανταλλαγή, τον

υπολογισμό, την παρουσία και τη γραμμική συνέχεια του χρόνου. Το

αληθινό δώρο, είναι αυτό που προκαλεί έκπληξη. Εμφανίζεται δε ως

‘’γενναιοδωρία κάποιου και επειδή δίνοντας τόσο πολύ έχει ένα

δικαίωμα πάνω του, από τη στιγμή που κάνει δεκτό το δώρο’’ (Derrida,

1992: 147).


___________________________________________________[95]

Όπως η ιδεολογία δεν είναι ιδεολογία για τον Πουλαντζά αν δεν

καλύπτει και δεν συσκοτίζει την κυριαρχία της αστικής τάξης, μέσα από

προβληματικές έννοιες όπως του λαού και του έθνους, ή του

νομικοτεχνικού εποικοδομήματος, των θεσμών κτλ., έτσι και το δώρο,

λέει ο Ντεριντά δεν τελεί την υποτιθέμενη λειτουργία του, αν δεν είναι

αν-οικονομικό, και δεν πηγαίνει πέραν από την υποχρέωση και την

ανταλλαγή.

Ενώ ο Μως από την πλευρά του είχε διακρίνει και ο ίδιος τη

διττή σημασία του δώρου (ως φάρμακο και φαρμάκι), είναι ο Ντεριντά

που κατά την προσφιλή του συνήθεια θέτει το δώρο προ των ευθυνών

του, δηλαδή ενώπιον των λογικών του ορίων, της εσωτερικής του

συνάφειας ως θεωρητικής υπόστασης και πρακτικής εμβέλειας.

Ολοκληρώνοντας, η πολιτισμική ανθρωπογεωγραφία μπορεί να

υπολογίζει στη θεματική όχι μόνο του Ντεριντά, αλλά και του

Πουλαντζά, ώστε να αποδομηθεί όχι μόνο το κείμενο ούτε απλά η

οικονομία, αλλά αυτό που δεν είναι ούτε κείμενο ούτε οικονομία, αλλά

συνενώνει και τα δύο, υπό την προϋπόθεση ότι δεν υπάρχει κάτι εκτός

του κειμένου.


___________________________________________________[96]

Μικροφυσική της Εξουσίας

____________________________________________________

Μετά τους Πουλαντζά και Ντεριντά, μπορεί να ισχυριστεί κανείς,

ότι η εξουσία είναι μικροφυσική. Διαχέεται αλλά δεν επιβάλλεται

μονοδιάστατα και μονογραμμικά. Δεν κατευθύνεται από μια

κατεύθυνση σε μια άλλη. Είναι παραγωγική και θετική, παρά

καταπιεστική και αρνητική. Δημιουργεί σώματα, ιδέες και αντιλήψεις.

Παράγει γνώση, υποκείμενα και πειθαρχημένα σώματα, όπως

επισημαίνει ο Edward Said στον Οριενταλισμό.

Το σχολείο, ο στρατός, η φυλακή, το νοσοκομείο, εμπνέονται

από το Πανόπτικο του Jeremy Bentham, και μπορεί υπό προϋποθέσεις

να αποτελούν, ένα ή όλα μαζί, δείγματα του τρόπου που λειτουργεί η

εξουσία κατά τον Φουκώ. Αυτό δεν σημαίνει ότι η εξουσία όπως την

ξεδιπλώνει ο Φουκώ, είναι ευχάριστη, καλόβολη ή ευγενική.

Απλούστατα τονίζεται ο παραγωγικός της ρόλος και λόγος, που

ξεφεύγει από ένα στενό ταξικό ανήκειν, τις παραγωγικές σχέσεις και τον

Μαρξισμό. Από την άλλη πλευρά ο Μαρξισμός δεν έχει απορριφτεί

συλλήβδην από τον Φουκώ. Σε μια από τις αναφορές του άλλωστε,

επισημαίνει ότι η αξία του, ενσωματώνεται στην κοινωνική σκέψη και

τον θεωρητικό προβληματισμό, με τρόπο που μια φυσική ανακάλυψη

όπως του Κοπέρνικου ή του Νεύτωνα, δεν χρειάζεται να αναφέρεται ή

να αποδεικνύεται διαρκώς ∙ ομοίως ο Μαρξισμός δεν απαιτεί

βιβλιογραφικές παραπομπές (Από ένα σημείο και μετά τουλάχιστον!).


___________________________________________________[97]

Πιθανόν για αυτό δικαιούμαστε να ομιλούμε περί μιας μετα-

μαρξιστικής στροφής στις ανθρωπιστικές επιστήμες, την γνώση και την

πρακτική της κοινωνικής ζωής ∙ ένα μετά που δεν είναι καθόλου χρονικό

ή ιστορικό αλλά είναι περισσότερο παραδειγματικό, επιστημολογικό και

βαθύτατα φιλοσοφικό, όπως σημείωνε και ο Θάνος Λίποβατς στο

βιβλίο του Ψυχοπαθολογία του Πολιτικού.

Χωρίς δόση υπερβολής: Βρες τη διαφορά!

Εικόνες 20,21, & 22__________________________________

____________20. Σχολείο

_______________21. Φυλακή

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://blogs.sch.gr/1gympsyc/files/2008/05/sxoleio.JPG&imgrefurl=http://blogs.sch.gr/1gympsyc/about/&h=1536&w=2048&sz=637&tbnid=oagzueBBiIT71M:&tbnh=90&tbnw=120&prev=/search?q=%CF%83%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%B5%CE%AF%CE%BF&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=%CF%83%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%B5%CE%AF%CE%BF&usg=__U6TcBw9cpzmBceIVWDnx4b3ZDjo=&docid=-M97wod-OsU_tM&hl=el&sa=X&ei=VyZ-Ud3iKYrZPOTpgKgN&ved=0CDIQ9QEwAg&dur=42

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://1.bp.blogspot.com/-YvXfO-5selI/URYP1fV4k2I/AAAAAAAILTw/KTPVzTU9c2I/s1600/tromaktiko.jpg&imgrefurl=http://tro-ma-ktiko.blogspot.com/2013/02/20-26.html&h=301&w=400&sz=30&tbnid=enpVTtL6xeE5LM:&tbnh=93&tbnw=123&prev=/search?q=%CF%86%CF%85%CE%BB%CE%B1%CE%BA%CE%AE&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=%CF%86%CF%85%CE%BB%CE%B1%CE%BA%CE%AE&usg=__SgF9JT5wnTcRHtAG3B3ukl5xutc=&docid=P_0578zSs1V4lM&hl=el&sa=X&ei=rCZ-UbWHGoTQOaS4gPgK&ved=0CDUQ9QEwAw


___________________________________________________[98]

_______________22. Νοσοκομείο

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://2.bp.blogspot.com/--uNRC9vfh5g/TWIz5lvj4kI/AAAAAAAABnA/DWw2JXJWlmw/s400/nosokomeio.jpg&imgrefurl=http://www.typografikos.com/2011/02/blog-post_21.html&h=267&w=400&sz=14&tbnid=Cf1tVspY4P9PDM:&tbnh=90&tbnw=135&prev=/search?q=%CE%BD%CE%BF%CF%83%CE%BF%CE%BA%CE%BF%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%BF&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=%CE%BD%CE%BF%CF%83%CE%BF%CE%BA%CE%BF%CE%BC%CE%B5%CE%AF%CE%BF&usg=__-6mtXAsXKbKPqTMNYhMZ2KttjjA=&docid=tjV0Hr5wVWkoMM&hl=el&sa=X&ei=1yZ-Ua7TC43EPYapgHg&ved=0CGQQ9QEwCg&dur=436


___________________________________________________[99]

~ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ: ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ, ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ

Εισαγωγή

Η οικονομία ασφαλώς δεν μπορεί παρά να είναι Μαρξιστική και

γενικά υποπίπτουσα στις παραδοσιακές αντιλήψεις της πολιτικής

οικονομίας. Με την προϋπόθεση ότι συμφωνούμε όλοι περί του

νοήματος της οικονομίας. Συγχρόνως όμως, στον ορίζοντα της

πολιτισμικής γεωγραφίας, είναι μια πρακτική που ξεφεύγει από αυτές

τις ορίζουσες. Τις ξεπερνά, υπό την έννοια ότι, μετά και τον Ντεριντά,

μπορεί να αναφέρεται και στην αποδόμηση της καταγωγικής, ιστορικής

αρχής, της ιστορίας ενός θεσμού ή στην ανασύνθεση του νόμου του

οίκου. Από τις αρχές ανταλλαγής του Μαρξ, στα Φαντάσματα του Μαρξ

του Ντεριντά, ο δρόμος που καλύπτεται δεν είναι μεγάλος (πλέον).

Προηγούμενα, θα πρέπει να εξοφλήσουμε ένα χρέος εν τούτοις.

Εν προκειμένω της πολιτικής οικονομίας της κουλτούρας.

Η πολιτική οικονομία κατέχει σημαντική θέση στο δυτικό

διανοητικό πολιτισμό, ιδίως τα τελευταία 150 χρόνια. Πολλές και

σημαντικές είναι οι παρακαταθήκες της Αγγλικής Σχολής. Ανάμεσα στα

πολύ γνωστά ονόματα που έθεσαν τις βάσεις για μια συστηματική

μελέτη της οικονομίας που γίνεται πολιτική και για μια πολιτική που

είναι κατά βάση οικονομική, συναντάμε τους Adam Smith, Ricardo,

Malthus, James Mills και John Stuart Mill. Χρωστά όμως εξίσου πολλά

στην παρακαταθήκη που αδρά ονομάζεται Μαρξιστική. Ιδωμένη υπό


___________________________________________________[100]

αυτό το πρίσμα η πολιτική οικονομία γίνεται πολιτική με όλη την

σημασία της λέξης, όπως γίνεται φιλοσοφία, πολιτισμός και ιστορία.

Ο Μαρξ (1996: 29), σημειώνει στον πρόλογο του πρώτου τόμου

του Κεφαλαίου:

‘Ο δρόμος που οδηγεί στην επιστήμη, δεν είναι πλατιά λεωφόρος,

και πιθανότητες να φτάσουν στις φωτεινές κορυφές της έχουν μόνον

εκείνοι, που δεν φοβούνται να κουραστούν για να σκαρφαλώσουν

στα απόκρημνα μονοπάτια της’.

Αυτό δεν είναι αποθαρρυντικό. Τουλάχιστον για κάποιους από

εμάς. Είναι όμως ειλικρινά και αφοπλιστικά προειδοποιητικό. Στόχος

του Μαρξ στο Κεφάλαιο είναι η μελέτη και κατανόηση του

Kεφαλαιοκρατικού Tρόπου Παραγωγής (ΚΤΠ). Εξ ορισμού το

ζητούμενο είναι χαοτικό και οι απαντήσεις δύσκολες,, αν όχι αδύνατες.

Θα πρέπει να εντοπίσουμε εν τούτοις εκείνες τις συνιστώσες που

κάνουν την οικονομία όχι απλώς το υπόβαθρο του πολιτισμού, αλλά

συνθέτουν ένα όλο, αυτός της πολιτισμικής οικονομίας –εμπνεύσεις

ασφαλώς υπάρχουν από τη σχολή της Φρανκφούρτης μέχρι και την

πολύ πρόσφατη στροφή των κοινωνικών επιστημών που ονομάζεται

πολιτισμική στροφή.


___________________________________________________[101]

Η Αξία

Αναμφίβολα, η έννοια της αξίας είναι θεμελιώδους σημασίας

στο Μαρξιστικό οικοδόμημα. Είναι όμως εξίσου σημαντική και στην

γλωσσολογία του Σωσσύρ που εξέτασε τη σημασία και το νόημα της

γλώσσας, παρακαταθήκη στην οποία θα επανέλθουμε σε επόμενο

κεφάλαιο με αναφορά σε έναν ακόμη από τους τρόπους τέλεσης της

πολιτισμικής γεωγραφίας, ήγουν την επικοινωνία και την σημειωτική.

Η υπόσταση της αξίας, από οικονομική άποψη, είναι διττή.

Αφενός υπάρχει η αξία χρήσης που καθορίζεται από την ωφελιμότητα

ενός πράγματος που υλοποιείται με την κατανάλωση. Αφετέρου

υπάρχει η ανταλλακτική αξία που βρίσκεται στην καρδιά του

καπιταλιστικού συστήματος και η οποία αφορά την αναλογία βάσει της

οποίας η αξίες χρήσης των εμπορευμάτων ανταλλάσσονται μεταξύ

τους. Η ωφελιμότητα ενός πράγματος είναι αυτό που το κάνει αξία

χρήσης. Είναι όμως η δυνατότητα του να ανταλλάσσεται στην αγορά με

τα άλλα εμπορεύματα που το κάνει αξία ανταλλαγής. Σύμφωνα με τον

Μαρξ, η αξία χρήσης οφείλει να μελετάται από την Ιστορία, αλλά η αξία

ανταλλαγής εξετάζεται από την Πολιτική Οικονομία.

Όπως λέει χαρακτηριστικά:


___________________________________________________[102]

‘Σαν αξίες χρήσεις τα εμπορεύματα διαφέρουν πρώτα από όλα στην

ποιότητα, σαν ανταλλακτικές αξίες μπορούν να διαφέρουν μονάχα

στην ποσότητα, δεν περιέχουν επομένως ούτε ένα άτομο αξίας

χρήσης’

(Μαρξ, 1996: 52)

Ο τρόπος μέτρησης της αξίας, είναι δυνατός εφόσον υπολογιστεί

η ποσότητα εργασίας που εμπεριέχεται σε ένα προϊόν. Εφεξής το

μέγεθος της αξίας μιας ορισμένης αξίας χρήσης καθορίζεται μόνο από

την ποσότητα της κοινωνικά αναγκαίας εργασίας ή από το χρόνο

εργασίας που είναι κοινωνικά αναγκαίος για την παραγωγή της. Όταν

όλα έχουν ειπωθεί, σύμφωνα με τον Μαρξ (1996: 53):

‘Κοινωνικά αναγκαίος χρόνος εργασίας είναι ο χρόνος εργασίας που

απαιτείται για να παραχθεί οποιαδήποτε αξία χρήσης με τους

υπάρχοντες κοινωνικούς-κανονικούς όρους παραγωγής και με τον

κοινωνικά μέσο βαθμό επιδεξιότητας και εντατικότητας της

εργασίας’

Έχουμε να κάνουμε, αδιαφιλονίκητα, με ένα πρωτότυπο

εμπόρευμα βάσει και της διττής προσέγγισης της αξίας πιο πάνω. Δεν

είναι άλλο από την εργασία την οποία ο παραγωγός προσφέρει στον

κεφαλαιοκράτη με αντίτιμο το μισθό, σε μια διαδικασία που όπως έχει

δείξει ο Μαρξ, κάθε άλλο παρά απρόσκοπτη και αναίμακτη ή δίκαια


___________________________________________________[103]

είναι –η προβληματική της πρωταρχικής συσσώρευσης στο τελευταίο

κεφάλαιο του πρώτου τόμου του Κεφαλαίου. Η πρωτοτυπία της

εργασίας εν πάση περιπτώσει, συμπυκνώνεται και έγκειται στο γεγονός

ότι είναι δημιουργός αξιών.

Η εργασία, η ικανότητα της να δημιουργεί αξία, στοιχειώνει όχι

μόνο τον λόγο της πολιτικής οικονομίας, αλλά και τον λαϊκό πολιτισμό

με πολλούς τρόπους.

Το τραγούδι του Λ. Παπαδόπουλου σε μουσική Μ. Λοΐζου είναι

χαρακτηριστικό.

ΜΗ ΒΡΟΝΤΟΧΤΥΠΑΣ ΤΙΣ ΧΑΝΤΡΕΣ

Το πλαστό το πασαπόρτι

σαν και την καρδιά σου μόρτη

σαν την κάλπικη καρδιά σου

τη σκληρή

Μη βροντοχτυπάς τις χάντρες

η δουλειά κάνει τους άντρες

το γιαπί το πιλοφόρι το μυστρί

Ρημαδιό ζωή και σπίτι

απ’ τα χούγια σου αλήτη

που μετράς το αντριλίκι

με βρισιές

Μη βροντοχτυπάς τα ζάρια

όσοι είναι παλληκάρια

τη ζωή τους την περνούν στις σκαλωσιές


___________________________________________________[104]

Εξαιτίας αυτής της ιδιαιτερότητας, αν και όχι άμεσα με αναφορά

στους παραπάνω στίχους, ο Μαρξ υποστηρίζει ότι ένα πράγμα μπορεί

να είναι αξία χρήσης χωρίς απαραίτητα να είναι ή να αποτελεί αξία,

όταν δεν μεσολαβεί στην παραγωγή αυτού του πράγματος η εργασία.

Υπό αυτήν την έννοια κάθε εμπόρευμα μετράται από την ‘ποσότητα

εργασίας’ που περιέχει.

Το Εμπόρευμα

Η ανάλυση του Καπιταλιστικού Τρόπου Παραγωγής, ξεκινά από

την στιγμή που αντιλαμβανόμαστε τη σημασία που έχει το εμπόρευμα

για κάθε καπιταλιστική κοινωνία. Η ανάλυση του, εν τούτοις, δεν είναι

εύκολη. Ο Μαρξ το θέτει, ως συνήθως, γλαφυρά,

‘Ένα εμπόρευμα φαίνεται από την πρώτη ματιά σαν ένα αυτονόητο

συνηθισμένο πράγμα. Η ανάλυση του δείχνει ότι είναι ένα πολύ

στρυφνό πράγμα, γεμάτο από μεταφυσική σοφιστεία και θεολογικές

παραξενιές’

(Μαρξ, 1996: 84)


___________________________________________________[105]

Αυτό το μυστικό δεν προέρχεται από την απλή χρήση του

εμπορεύματος. Δεν πηγάζει δηλαδή από την κατανάλωση του στον

ορίζοντα της ωφέλειας και της χρησιμότητας. Ίσα-ίσα, η απλή χρήση του

εμπορεύματος δεν κρύβει απολύτως τίποτα, υποστηρίζει ο Μαρξ,

πέραν από την κατανάλωση του (παρόλο που χρήσιμα από τον

Baudrillard μέχρι τον Κορνήλιο Καστοριάδη η φυσικότητα της ωφέλειας

και της χρησιμότητας πλαγιοκοπήθηκαν παντοιοτρόπως).

Αυτό το μυστικό, όταν ιδώνεται υπό το πρίσμα της

ανταλλακτικής αξίας, ονομάζεται στην μαρξιστική οικονομία

φετιχισμός.

ΦΕΤΙΧΙΣΜΟΣ: Το φαινόμενο το οποίο επιτρέπει, τα κοινωνικά

χαρακτηριστικά της εργασίας, να εμφανίζονται σαν χαρακτηριστικά

των προϊόντων και άρα έξω από τους παραγωγούς, να φαίνονται

δηλαδή, σαν αντικειμενική πραγματικότητα, ενώ είναι στην ουσία

κοινωνικές σχέσεις παραγωγής μεταξύ αυτών που κατέχουν τα μέσα

παραγωγής και αυτών που πουλούν την εργασία τους στην αγορά.

Αυτή η διαδικασία βρίσκεται στην καρδιά κάθε καπιταλιστικής

οικονομίας.

Το ριζοσπαστικό νόημα που επέφερε ο Μαρξ στην ανάλυση της

οικονομίας, και αυτός είναι ο λόγος που η οικονομία δεν είναι πλέον

οικονομία, απλά ή αποκλειστικά, αλλά είναι πρωταρχικά πολιτική,


___________________________________________________[106]

κουλτούρα και φιλοσοφία, είναι η έννοια της εκμετάλλευσης που

υποκρύπτει κάθε εργασιακή υποταγή. Η επαναστατικότητα του

Μαρξισμού, απορρέει, συνεπώς, από τη σημασία που αποδίδει στην

απόκρυψη του γεγονότος ότι,

‘Η φύση δεν παράγει από τη μία πλευρά κατόχους χρήματος και από

την άλλη ανθρώπους που κατέχουν μόνον τις εργατικές τους

δυνάμεις. Η σχέση αυτήν δεν είναι ούτε φυσικό-ιστορική σχέση,

ούτε κοινή για όλες τις περίοδοι κοινωνική σχέση. Η ίδια είναι το

αποτέλεσμα μιας ιστορικής εξέλιξης που προηγήθηκε, το προϊόν

πολλών οικονομικών ανατροπών, της καταστροφής μιας ολόκληρης

σειράς παλαιοτέρων σχηματισμών της κοινωνικής παραγωγής’

(Μαρξ, 1996: 182)

Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις τύπους που αποτυπώνουν και

αναπαριστούν παραστατικότερα την κίνηση του κεφαλαίου.


___________________________________________________[107]

Κίνηση του Κεφαλαίου

Ε-Χ-Ε: Εμπόρευμα-Χρήμα-Εμπόρευμα

Χ-Ε-Χ: Χρήμα-Εμπόρευμα-Χρήμα

Χ-Ε-Χ’: Χρήμα-Εμπόρευμα-Χρήμα’, όπου Χ’ = Χ+ΔΧ

Στην περίπτωση του τελευταίου τύπου, υφίσταται μια αξία που

στους δύο άλλους τύπους κυκλοφορίας δεν υπάρχει. Αυτό το ΔΧ

ονομάζεται υπεραξία. Αφορά μια αρχική ποσότητα χρήματος, η οποία

τελικά εμπλουτίζεται με μια νέα ποσότητα χρήματος (και άρα αξίας). Η

σημασία αυτού του εμπλουτισμού δεν είναι αδιάφορη. Ίσα-ίσα. Ο

Κεφαλαιοκρατικός Τρόπος Παραγωγής δεν θα είχε διαφορετικά, ως

κίνηση, κανένα νόημα αν ένας τέτοιος εμπλουτισμός δεν ήταν δυνατός,

αν δηλαδή δεν αφορούσε την παραγωγή υπεραξίας.

Ο τύπος Χ-Ε-Χ’ είναι στην πραγματικότητα ο γενικός τύπος του

κεφαλαίου, όπως εμφανίζεται στη σφαίρα παραγωγής και κυκλοφορίας

των εμπορευμάτων. Αποτελεί την πεμπτουσία του κεφαλαίου ως

κίνηση και μοναδικός λόγος ύπαρξης του κεφαλαιοκρατικού κόσμου ∙

εφόσον οικειοποιείται περισσότερη αξία από αυτήν από την οποία

αγόρασε ένα εμπόρευμα. Μπορούμε να συνοψίσουμε τις απαραίτητες


___________________________________________________[108]

προϋποθέσεις, λέει ο Μαρξ, ώστε να υφίσταται και να καταστεί δυνατή

μια τέτοια υπεραξία με τον ακόλουθο τρόπο:

‘Για να μετατραπεί λοιπόν το χρήμα σε κεφάλαιο πρέπει ο κάτοχος

του χρήματος να βρει στην αγορά εμπορευμάτων τον ελεύθερο

εργάτη, ελεύθερο με διπλή έννοια, από τη μια με την έννοια ότι σαν

‘ελεύθερο’ πρόσωπο διαθέτει την εργατική του δύναμη σαν

εμπόρευμα του, και από την άλλη με την έννοια ότι δεν έχει άλλα

εμπορεύματα να πουλήσει, ότι σαν το ‘ελεύθερο’ πουλί είναι

‘ελεύθερος’ από όλα τα πράγματα που χρειάζονται για να

πραγματοποιήσει την εργατική του δύναμη’

(Μαρξ, 1996: 181)

Εικόνα 23. Το Κεφάλαιο του Καρλ Μαρξ________________

23. Καρλ Μαρξ- Αναλύοντας τον Καπιταλιστικό Τρόπο Παραγωγής αλλά και

μια μορφή εξουσίας που εν τούτοις αναφέρεται αποκλειστικά στις σχέσεις

παραγωγής


___________________________________________________[109]

Ενέχει, η εργασία σαν εμπόρευμα, μια ιδιομορφία. Καθόσον

καταναλώνεται, χρησιμοποιείται, και υλοποιείται παράγει περισσότερη

αξία από αυτή για την οποία αγοράστηκε αρχικά. Είναι σαν ο εργάτης

να δανείζει στον κεφαλαιοκράτη αξία, ένα μέρος της τουλάχιστον, για

το οποίο πληρώνεται κατόπιν εορτής, και μάλιστα όχι ολοκληρωτικά.

Εξαιτίας αυτής της ιδιομορφίας να μεταβάλλει την τελική αξία

και να γεννά ουσιαστικά αξία από το πουθενά, ονομάζεται Μεταβλητό

κεφάλαιο. Σταθερό κεφάλαιο από την άλλη πλευρά, ονομάζεται το

κεφάλαιο που δεν δημιουργεί αξίες, όπως τα κτίρια, οι πρώτες ύλες και

τα μηχανήματα.

Η πολιτική οικονομία, η ανάλυση του κεφαλαιοκρατικού τρόπου

παραγωγής, έχει νόημα, συνεπώς, ακόμα και όταν κάποιος προτίθεται

να κάνει πολιτισμική γεωγραφία. Η οικονομία, ακούμε αρκετές φορές

ακόμη και σήμερα, είναι ψυχολογική. Υπακούει δηλαδή σε κελεύσματα

που δεν είναι αμιγώς οικονομικά. Αυτό μπορεί να σημαίνει πολλά

πράγματα.

Ας θέσουμε μερικά από αυτά με τη μορφή ερωτημάτων.

Μπορεί συγκεκριμένες κοινότητες να παράγουν διαφορετικές αξίες με

βάση την σεξουαλική τους ταυτότητα;

Είναι η εθνική ταυτότητα σχετική με την έννοια της παραγωγής;

Πόσο μπορούν να επωφεληθούν διαφορετικές γειτονιές και τόποι από

την καπιταλιστική παραγωγή και πόσο μπορεί να ζημιωθούν άλλες

περιοχές;


___________________________________________________[110]

Έχει ο τοπικός συνδικαλισμός και η ιστορία ενός τόπου σχέση με το είδος

της παραγωγής και τη βιομηχανία που αναπτύσσεται εκεί;

Μπορούν να γίνουν gay parades σε μια γειτονιά στην Δραπετσώνα ή στο

Πέραμα αντί για το San Francisco;

Υπάρχουν ιδιαίτεροι γεωοικονομικοί λόγοι που η Πρωτομαγιά, τα

δικαιώματα των εργατών (8ώρο κτλ.) και τα φεμινιστικά κινήματα

ξεκίνησαν από την άλλη άκρη του Ατλαντικού;

Πόσο αποτελεσματικός είναι ο τρόπος που μια κουλτούρα αντιστέκεται

στην έφοδο του τραπεζικού κεφαλαίου όπως στις Σκουριές Χαλκιδικής;

Οι αναπαραστάσεις της κουλτούρας, όπως πχ. της εθνικιστικής έχουν

σχέση με την οικονομία;

Ο τρόπος που κάνει κανείς κάτι, συνεπώς, από πολιτισμική

άποψη, δεν είναι απαραίτητα μοναδικός. Ούτε ασφαλώς μόνο

οικονομικός. Ούτε έχει πολύ μεγάλη σημασία η πρωτοτυπία, το ύφος ή

η ρητορική –παρόλη την επιμονή των ανθρωπολόγων και εθνολόγων

στη σημασία αυτών των μεταβλητών. Από την πλευρά που

προσεγγίζουμε εμείς τη δράση, εν τούτοις, σε ότι αφορά την

πολιτισμική γεωγραφία, μπορούμε να προσθέσουμε ότι αφορά ή εν

πάσει περιπτώσει, ενέχει και αναδεικνύει οτιδήποτε απομένει, όταν

εκλείψουν η απομονωθούν η σημασία, το σημείο, το νόημα, η

ερμηνεία, η στατιστική, τα επιστημονικά γεγονότα, κτλ.

Όχι ότι αυτά δεν λαμβάνονται υπόψη ή δεν έχουν σημασία.

Αλλά η τέλεση της πολιτισμικής γεωγραφίας δεν είναι απαραίτητο να

είναι μαρξιστική μόνο ή απαραίτητα οικονομική. Η ποικιλομορφία του

πράττειν, έχοντας κατά νου τον Λατούρ στον Actor Network Theory, θα

μπορούσε να τεθεί πιο παραστατικά.


___________________________________________________[111]

Ας πούμε στην κινηματογραφική ταινία του Sydney Pollack The

Interpreter, ένα διάλογος συνοψίζει αυτό το κάνω, με τρόπο που

ξεφεύγει ή αγνοεί την αντιπαλότητα πολιτισμού και οικονομίας,

θεωρίας και πράξης, ιδεών και πρακτικής, σκέψης και δράσης,

φιλοσοφίας και ιστορίας κτλ. Συζητώντας για την πιθανή δολοφονία

ενός Αφρικανού ηγέτη που από ελευθερωτής του λάου του μετετράπη

σε δυνάστη, η υπό προστασία υπάλληλος των Ηνωμένων Εθνών, Nicole

Kidman, που με κάποιον τρόπο ανακάλυψε το σχέδιο, ρωτά τον

πράκτορα της CIA την προστασία της οποίας έχει αναλάβει, στην ταινία

ρόλο που παίζει ο Sean Penn, ‘What do you do when you cannot sleep?’

για να λάβει την αποστομωτική απάντηση: ‘I stay awake’.

Εικόνα 24. The Interpreter by Sydney Pollack (2005)______________

24. ‘-What do you do when you cannot sleep?

-I stay awake’ or Actor Network Theory revisited.

Υποθετικά η απάντηση μοιάζει με αστείο. Μετά τον Λατούρ,

όμως, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι δεν είναι. Δεν είναι δηλαδή, ένας

απλός εξυπνακισμός, ούτε κάτι που ελέχθη ελαφρά τη καρδία. Μια

αβροφροσύνη, δηλαδή, ή ένα σχόλιο κατάδηλο μιας χοντροκομμένης

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://www.impawards.com/2005/posters/interpreter.jpg&imgrefurl=http://www.impawards.com/2005/interpreter.html&h=720&w=485&sz=62&tbnid=__NCWddx_0eUnM:&tbnh=94&tbnw=63&prev=/search?q=the+interpreter&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=the+interpreter&usg=__6TNkr7iGfw7FgdBNkszJafHhnQo=&docid=P1GrSN6HYNwrQM&hl=el&sa=X&ei=0IuCUYWDDaqX1AWLh4DwDQ&sqi=2&ved=0CFgQ9QEwBA&dur=71


___________________________________________________[112]

‘αμερικανιάς’ την οποία η ευρωπαϊκή φιλοσοφική παράδοση αδυνατεί

ή αρνείται να συλλάβει. Είναι ότι ενδεχόμενα δεν έχει, ακόμη

τουλάχιστον, περιγράψει ο Bruno Latour, στην Actor Network Theory.

Μια ρεαλιστική, πολύ πραγματιστική και ουσιαστική απάντηση.

Κάποιος ουσιαστικά θα περίμενε μια μεταφυσική, μια ερμηνευτική ή

μια ψυχαναλυτική απάντηση. (Διαλογίζομαι, αναρωτιέμαι, ή καταπιέζω

αντίστοιχα, θα μπορούσαν να είναι πιθανές απαντήσεις στην ερώτηση

what do you do when you can’t sleep? –χωρίς να θέλω να μονοπωλήσω

τα συμπτώματα κάθε φιλοσοφικής προσέγγισης).

Εν τούτοις, αν το καλοσκεφτεί κανείς, αυτό το I stay awake, είναι

απόλυτα σύννομο και σύμφωνο με την έννοια του πράττω ή κάνω κάτι.

Πιθανόν όχι με την έννοια του κοινωνικού πράττειν του Κορνήλιου

Καστοριάδη, αλλά εν πάση περιπτώσει, με αναφορά σε μια λογική

δράσης, μετασχηματισμού και μεταλλαγής του υλικού κόσμου. Από την

άλλη πλευρά, ο πραγματιστής φιλόσοφος John Dewey στο έργο του Art

as an Experience, υποστήριξε ότι ο υλικός κόσμος δεν είναι χυδαίος,

ανούσιος ή πεζός, αλλά ότι τουναντίον είναι συνυφασμένος με ότι

θεωρείται τέχνη. Φυσιολογικά, λοιπόν αυτό το κάνω δεν πρέπει να μας

ανησυχεί ως άνευ νοήματος ή κενού περιεχόμενου. Η τέχνη, η τεχνική

το τεύχειν, συνίσταται περισσότερο στην ανάδειξη της δράσης παρά

του νοήματος. Δεν πρέπει να μας στεναχωρεί δηλαδή, αν δεν υπάρχει

σημασία, νόημα, ή κάποια μεταφυσική ανησυχία στην προφανή

απάντηση I stay awake. Ή τελικά, δεν υπάρχουν μόνον αυτά.

Στην περίπτωση που δεν με πιάνει ο ύπνος, μπορώ φυσικά να

πιω γάλα, ή ένα ουίσκι σε συνδυασμό με υπνωτικά ή να διαβάσω το


___________________________________________________[113]

Εκκρεμές του Φουκώ του Ουμπέρτο Έκο ανάβοντας όλα τα φώτα του

σπιτιού και αδειάζοντας μια καφετιέρα ή ακόμη να ξεσπάσω στις

ευεργετικές συνέπειες της πίσσας, με ένα πακέτο Winston κόκκινο

σκληρό.

Σε κάθε περίπτωση όμως I stay awake. Τα νοήματα και νήματα

των πιο πάνω συνδηλώσεων δεν επηρεάζουν την προοπτική του I stay

awake, όπως δεν επηρεάζεται και η σημασία του έρωτα στην

περιγραφή μιας σκηνής από την ταινία Titanic που κάνει ο Zizek στο A

Zizek Reader, ακόμη και αν η πρωταγωνίστρια ορκίζεται αιώνια αγάπη

σε ένα νεκρό, τον συμπρωταγωνιστή στη ταινία Leonardo di Caprio,

αφήνοντας εν τούτοις, το σώμα του να το καταπιεί ο παγωμένος

ωκεανός. Το I stay awake, αφ’ εαυτού του, αρκεί δηλαδή, για να δώσει

στην Actor Network Theory ένα reason d etre.


___________________________________________________[114]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ: ΤΑΞΗ (Φασματική)

Εισαγωγή

Οι θεματικές που θίγονται στο βιβλίο του Ντεριντά Φαντάσματα

του Μαρξ, θέτουν την πολιτισμική γεωγραφία προ των ευθυνών της.

Όπως και την οικονομία. Αλλά από άλλο πρίσμα αυτή τη φορά. Όπως

θέτουν και την κουλτούρα, και αυτήν από διαφορετική πλευρά, προ των

ευθυνών της. Ξεκαθαρίζοντας το είδος της ανάλυσης που ιδιάζει σε μια

διαφορική ή καλύτερα, φασματική ανάλυση της κουλτούρας, ο

Ντεριντά επισημαίνει:

‘Αυτό το πνεύμα της μαρξιστικής κριτικής, που σήμερα φαίνεται πιο

απαραίτητο από ποτέ, θα μπαίναμε στον πειρασμό να το

διακρίνουμε τόσο από το μαρξισμό ως οντολογία, φιλοσοφικό ή

μεταφυσικό σύστημα, ως «διαλεκτικό υλισμό», όσο και από τον

μαρξισμό ως ιστορικό υλισμό, ή ως μέθοδο, και από τον μαρξισμό

ενσωματωμένο στους μηχανισμούς του κόμματος, στα Κράτη ή σε

μια διεθνή των εργατών. Αλλά θα το διακρίναμε επίσης από κείνο

που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε, για να τελειώνουμε,

αποδόμηση, εκεί όπου αυτή εν πάση περιπτώσει, δεν είναι πια μόνο

κριτική και όπου τα ερωτήματα που θέτει σε κάθε κριτική και

μάλιστα σε κάθε ερώτηση δεν ήταν ποτέ σε θέση ούτε να βρει την

ταυτότητα της ούτε κυρίως να αντιταχθεί συμμετρικά σε κάτι σαν

τον μαρξισμό, σαν την μαρξιστική οντολογία ή κριτική’

(Ντεριντά, 1995: 90)


___________________________________________________[115]

Το φάσμα, το πνεύμα, το φάντασμα εν ολίγοις –και από εδώ ο

υποψιασμένος αναγνώστης, αντιλαμβάνεται ότι με αυτούς τους όρους

ο Ντεριντά ξεχρεώνει μια συστηματική και πρωτότυπη δέσμευση έχει

απέναντι στην κίνηση του πνεύματος που ο ίδιος έχει αποκαλέσει

άκομψα (δικός του ο χαρακτηρισμός) αποδόμηση– υφίσταται

αναπάντεχα ανοιχτό και θολό, αλλά φιλόξενο σαν έτοιμο από καιρό,

μπροστά σε αυτό που θα έρθει, συνεπαρμένο από ένα απροσδόκητο,

ανομολόγητο, επισφαλές και ανεπιβεβαίωτο μέλλον, το οποίο

αναμφίλεκτα δεν μπορεί να προδικάσει, να περιμένει ή να βεβαιώσει

μια όποια τελεολογία ή θεολογία, έστω και αν είναι επιστημονικής ή

επαναστατικής προέλευσης. Υπό αυτήν την έννοια, του φάσματος,

οικονομία και κουλτούρα δεν τίθενται αντιμέτωπες head on. Από εδώ

και η χρησιμότητα της φασματικής ανάλυσης του Ντεριντά για την

πολιτισμική γεωγραφία.

Σε τι αναφέρεται όμως το φάντασμα του Ντεριντά; Είναι όπως

και άλλες μεταφορές που χρησιμοποίησε σε πολλές άλλες περιπτώσεις,

ένας τρόπος ανάγνωσης άλλων κειμένων. Ο Ντεριντά εμπνεύστηκε τη

σημασία του φαντάσματος, από πολλά κείμενα που θίγουν τη σημασία

των νεκρών (του Κομμουνιστικού Μανιφέστου συμπεριλαμβανομένου

∙ ‘ένα φάντασμα στοιχειώνει την Ευρώπη’), της κληρονομιάς που

αφήνουν, τις ιστορίας τους και παράδοσης τους, καθώς και των

επιθυμιών τους. Κυριότερα όμως θίγει τη δυναμική, τη υποχρέωση και

δεσμευτικότητα αυτών των επιθυμιών για τους ζωντανούς, για αυτούς

που αφήνουν πίσω και τον τρόπο που οι δεσμεύσεις αυτές

υποχρεώνουν ή εμποδίζουν τους ζωντανούς να κάνουν ή να μην κάνουν


___________________________________________________[116]

κάτι. Αφορμή για μια τέτοια συζήτηση το ερώτημα περί της σημασίας

και επικαιρότητας του Μαρξισμού.

Πολλά από τα κείμενα και τις θεωρίες του Μαρξ μπορούν να

διαβαστούν υπό αυτήν την οπτική. Ιδιαίτερα η θεώρηση της αξίας

χρήσης μπορεί να αποδείξει για ποιο λόγο ο Μαρξισμός είναι επίκαιρος

ακόμη και σήμερα. Ας ακολουθήσουμε τον Ντεριντά όμως.

Η ερώτηση είναι η εξής. Τίνι τρόπω το φάντασμα (της χρήσης,

της ωφέλειας, του πολιτισμού και της κουλτούρας κτλ.) στοιχειώνει ή εν

πάση περιπτώσει, δεσμεύει την ανάλυση του Μαρξ, την πολιτική

οικονομία και ειδικότερα, από την πλευρά που μας ενδιαφέρει εδώ, την

ανάλυση της γεωγραφίας του πολιτισμού;

Ξέρουμε από τον Μαρξ, ότι το εμπόρευμα είναι ένα πολύπλοκο,

στρυφνό πράγμα. Tο εμπόρευμα επιτελεί μια οικονομική λειτουργία,

αφ’ ης στιγμής μετατρέπεται σε ανταλλάξιμο προϊόν και εισδύει στον

κόσμο της αγοράς, όπου και μετωπικά αναμετράται πλέον με τα άλλα

εμπορεύματα.

Είναι όμως οι οικονομικές αξίες αδέσμευτες από κάθε

πολιτισμικό μίασμα; Μπορεί μια κουλτούρα να δεχθεί αδιάφορα εκείνη

ή την άλλη οικονομία; Γιατί τα McDonalds, ας πούμε, προσαρμόζουν το

menu τους ανάλογα με την περιοχή στην οποία εισδύουν;

Πολιτισμικοί γεωγράφοι όπως οι Mike Crang, Gill Valentine,

Peter Jackson, Nigel Thrift, Nicky Gregson και αρκετοί άλλοι από τον

Αγγλοσαξονικό χώρο, έχουν από καιρό τονίσει τη σημασία του τόπου,

του φύλου και της φυλής, για την κατανάλωση και τη διαφήμιση, με


___________________________________________________[117]

τρόπο που αμφισβητεί την υποτιθέμενη ομοιογένεια της

παγκοσμιοποίησης, της οικονομίας και των άλλων συναφών

πειθαναγκασμών που οι αφηγητές των μακροοικονομικών θεωριών,

των δομών και των συστημάτων αρέσκονται να τονίζουν.

Καμία οικονομία δεν μπορεί, να κάνει χωρίς την κουλτούρα της.

Από εδώ και η σημασία της φασματικής ανάλυσης. Για τον Ντεριντά,

ειδικότερα η αξία χρήσης, και από εδώ εννοούμε τον πολιτισμό ή το

εποικοδόμημα, σε μια πιο παραδοσιακή μαρξιστική ορολογία, δεν

οδηγεί στο χαμένο παράδεισο που το αγαθό εκών άκων εγκατέλειψε

άμα τη είσοδο του στην αγορά των ανταλλακτικών αξιών. Με άλλα

λόγια, η φαντασμαγορία, το φάσμα/πνεύμα κάθε φασματικής

ανάλυσης, ήτοι αυτό που είναι και δεν είναι ούτε υλικό, ούτε άυλο,

ούτε χρήση ούτε εμπόρευμα (η κουλτούρα) έχει ήδη ξεκινήσει προτού

το εμπόρευμα βρεθεί στην αγορά και πωληθεί ως ανταλλακτική αξία.

Το αγαθό κοντολογίς, για να γίνει εμπόρευμα, οφείλει να δεξιωθεί και

να ζήσει σε κάποιο βαθμό με αυτή την φετιχική ιδιότητα ή τουλάχιστον

να αποδειχθεί αυτό το φετιχισμό σε επίπεδο χρήσης, ωφελιμότητας και

φυσικότητας προτού μετατραπεί σε εμπόρευμα.

Υπό αυτήν την έννοια ο φετιχισμός, και άρα το φάντασμα της

ανταλλακτικής και απρόσωπης οικονομίας που στοιχειώνει τις αξίες

ανταλλαγής, επιδρά και υφίσταται εξίσου και στο επίπεδο της

χρησιμότητας και άρα της κουλτούρας.


___________________________________________________[118]

Ο ίδιος ο Μαρξ το ομολογεί,

‘Αν τα εμπορεύματα μπορούσαν να μιλήσουν, θα έλεγαν: η χρηστική

μας αξία μπορεί κάλλιστα να ενδιαφέρει τους ανθρώπους. Αλλά

εμάς, ως πράγματα δε μας αφορά. Αυτό που μας αφορά, από τη

σκοπιά μας ως πράγματα, είναι η αξία μας: η συναλλαγή την οποία

τελούμε (Unser eigner Verkehr), ως εμπορεύσιμα πράγματα το

δείχνουν επαρκώς’

(Ντεριντά, 1995: 194-195)

Τη φασματική ιδιότητα, συνεπώς, την ύπαρξη της κουλτούρας ή

της έξης του Μπουρντιέ, της ιδέας, όχι απαραίτητα της Απολύτου Ιδέας

του Χέγκελ, του εμπορεύματος, που ο Μαρξ αναγνωρίζει μόνο με την

είσοδο του στην αγορά, ως συνέπεια ή παράγωγο τελικά της χρήσης,

πρέπει να την τοποθετήσουμε αρχύτερα.

Διότι αν δεν κάνουμε κάτι τέτοιο, θα σήμαινε ότι πρωτύτερα,

δηλαδή αρχικά, στην πηγή, κατά την έναρξη του, όταν υφίστατο

θεωρητικά πάντα ως ‘καθαρή’ χρηστική αξία, και άρα άυλη, στερούνταν

εν προκειμένω αυτής της δυναμικής, της κοινωνικής λογικής και του

φετιχικού χαρακτήρα.

Παρόλα αυτά, δε φαίνεται να υπάρχει, ούτε να υπήρξε ποτέ, μια

καθαρή, απεξαρτημένη από κάθε πολιτισμικό ‘μίασμα’ και επιρροή

οικονομία, που να αποσοβεί ή αυτόματα και εσαεί να αποτρέπει τον

κίνδυνο της φετιχικής ‘μόλυνσης’ της κουλτούρας.


___________________________________________________[119]

Αυτό που ο John Dewey (1934) στο βιβλίο του Art as Experience

ονομάζει διαχωρισμό της ‘τέχνης από την καθημερινότητα’ είναι μια

εφεύρεση του σύγχρονου κόσμου. Κουλτούρα, τέχνη και ιδέες, δεν

μπορεί να ιδωθούν μακριά από το περιβάλλον που τις γέννησε όπως το

έδειξε και ο ιστορικός Fernand Braudel με την μελέτη του περί του

υλικού πολιτισμού της Ευρώπης. Κάποιος πρέπει να ‘λερώσει τα χέρια

του’ σε αυτήν την θεώρηση της κουλτούρας συνεπώς. Κάθε στιγμή,

κάθε αξία χρήσης ουσιαστικά, εγγράφεται, υπολογίζεται και

αναγνωρίζεται σε ένα επίπεδο που είναι πέρα και έξω από κάθε

φυσικότητα, καθαρότητα και παρουσία, ή/και γεωγραφία, που είθισται

να αποδίδεται σε ένα πράγμα από τη ‘φύση του’, εφόσον είναι δηλαδή

ήδη εκτεθειμένο και βουτηγμένο, από την ‘κορυφή μέχρι τα νύχια’,

στην φασματική φοβία και την φετιχική ιδιότητα του φαντάσματος, ή

καλύτερα των φαντασμάτων, που είναι πάντα πλείονα του ενός: no

more one/more than one (Derrida, 1993).

Φράσεις και χωρία στα κείμενα του Κεφαλαίου, προδίδουν την

είσοδο του εμπορεύματος στη ‘σκηνή του φάσματος’, πριν υλοποιηθεί

ως ανταλλακτική αξία, ήτοι με τρόπο που έχει εγγράψει ήδη την αξία

στην χρήση, πριν γίνει δηλαδή ή μετατραπεί το εμπόρευμα σε

ανταλλακτική αξία (για παράδειγμα ο κύκλος Χ-Ε-Χ’ μπορεί και κινείται

ήδη, προς πάσα κατεύθυνση και άρα και προς τις αξίες της χρήσης). Η

αξία χρήσης είναι ήδη φετιχική, ή/και φασματική –με διαφορετικό

τρόπο από ότι οι ανταλλακτικές αξίες, αλλά εν τούτοις συνυφασμένο με

μια κοινωνική και πολιτισμική λογική– πριν γίνει εμπόρευμα, εφόσον

και στο ‘φυσικό’ του καθεστώς, ως πολιτισμική χρήση δηλαδή,


___________________________________________________[120]

συλλαμβάνεται να έχει εκτεθεί στην εύλογη αλλά αδυσώπητη και

αξεπέραστη σαγήνη του φαντάσματος.

Όταν μιλάμε για πολιτισμική λογική, για πολιτισμό και

κουλτούρα, αυτό κωδικοποιείται με τον ακόλουθο τρόπο.

Την λογική:

της κοινωνικής διαφοροποίησης της ανάγκης,

της ταξικής διαφοροποίησης της κατανάλωσης,

της κοινωνικής κατασκευής της ωφέλειας,

του συστήματος των αναγκών,

της υποχρέωσης που γεννά το δώρο και

της υποχρέωσης επιστροφής του δώρου, της επίδειξης, της

σπατάλης, του γούστου κτλ.).

Υπό αυτή την έννοια, ο Ντεριντά προσπαθεί να προσεταιριστεί

το μαρξισμό, το πνεύμα του ή κάποιο από αυτά, ή τον πολιτισμό, διότι

όπως είπαμε είναι πάντα πλείονα του ενός και είναι ως φασματική

ανάλυση που η αποδόμηση μπορεί να έχει κάποια τύχη ή/και

χρησιμότητα και αξία για το μαρξισμό (ή ο μαρξισμός για την

αποδόμηση), έναν κάποιο μαρξισμό του οποίου, καίτοι την οφειλή

αδυνατούμε ακόμη να εξοφλήσουμε, επιβάλλεται εν τούτοις να

τιμήσουμε.


___________________________________________________[121]

Αν στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη η ευδαιμονία είναι το

πλήρες, απόλυτο και αυτάρκες αγαθό, που παράδοξα αλλά χρήσιμα δεν

στερείται υλικής έλξης ή καταγωγής, αντίθετα με τη πλήρη διάκριση

που επιχειρεί μεταξύ ψυχής και σώματος ο Descartes στο βιβλίο του Τα

Πάθη της Ψυχής, ομοίως, κατά κάποιον τρόπο, η αποδόμηση και η

διαφωρά πληγώνουν αλλά και πλησιάζουν τον μαρξισμό, με την

αναγνώριση και κατανόηση ότι παντού υπάρχει ένα ή περισσότερα

(συνήθως), φαντάσματα, πνεύματα ή ιδέες, που στοιχειώνουν τη μια

και μοναδική αλήθεια, παρουσία, χρήση, και ω(α)φέλεια μιας αγνής

φυσικής όσο και αναγκαίας χρήσης, παρουσίας, ύλης,

αντικειμενικότητας και γεωγραφίας.

Όπως το θέτει χαρακτηριστικά ο Ντεριντά,

‘Η διαφωρά είναι το συστηματικό παιχνίδι των διαφορών, των ιχνών

των διαφορών, της διαχώρησης μέσον της οποίας τα στοιχεία

παραπέμπουν τα μεν στα δε. Αυτή η διαχώρηση είναι η παραγωγή,

ταυτοχρόνως ενεργητική και παθητική (το ω της διαφωράς [το a της

differance] υποδεικνύει αυτήν ακριβώς τη διστακτικότητα σε σχέση

με την ενεργητικότητα και την παθητικότητα, το στοιχείο εκείνο που

δεν μπορεί ακόμη να κατευθυνθεί και να κατανεμηθεί με βάση

αυτήν την αντίθεση) των διάκενων, δίχως τα οποία οι «συμπαγείς»

όροι δε θα σήμαιναν τίποτα και δε θα μπορούσαν να

λειτουργήσουν’



___________________________________________________[122]

Ακολουθώντας την κουλτούρα, είναι σίγουρα ένα αντικαντιανός

τρόπος να κάνουμε πολιτισμική γεωγραφία. Δεν είναι όμως εφάμιλλος

ούτε ταυτίζεται απόλυτα με την κριτική του Μπουρντιέ. Αντιμέτωπη με

τη φετιχική φύση και κληρονομιά του εμπορεύματος, η κουλτούρα στην

ανάλυση του Ντεριντά δεσμεύεται, απέναντι στην αποδόμηση και την

διαφωρά, με τρόπο που δικαιούται να αποτελεί ένα ανεξόφλητο χρέος,

που η κοινωνική θεωρία και η πολιτισμική γεωγραφία οφείλει, σε έναν

Μαρξ, σε κάποιον Μαρξ, σε έναν οποιονδήποτε Μαρξ εν πάση

περιπτώσει, ή τουλάχιστον σε έναν από τους πολλούς, διότι είναι πάντα

τα φαντάσματα τους, με τα οποία ‘αναμετρόμαστε’ –πάντα πλείονα του

ενός. O Ντεριντά, στις συνομιλίες του με την Elisabeth Roudinesco, θα

το θέσει ως εξής:

‘Κι έπειτα, η διαφωρά δεν αποτελεί μια διάκριση, μια ουσία ή μια

αντίθεση, αλλά μια κίνηση διαχωρισμού, ένα «χωρικό γίγνεσθαι»

του χρόνου, ένα «χρονικό γίγνεσθαι» του χώρου, μια αναφορά στην

ετερότητα, σε μια μορφή ετερογένειας που κατ’ αρχάς δεν είναι

αντιθετικής φύσης. Απ’ όπου προκύπτει μια καταγραφή του ιδίου,

που δεν είναι το ταυτόσημο, ως διαφωράς. Οικονομία και

ανοικονομία ταυτόχρονα. Αυτό συνιστούσε επίσης ένα διαλογισμό

για τη σχέση του σημαινόμενου και του σημαίνοντος (και , κατά

συνέπεια, για μια εκδοχή σωσσυριανής γλωσσολογίας που

κυριαρχούσε, με τη σχηματική και συχνά απλοποιημένη μορφή της,

σε πολλούς λόγους εκείνης της εποχής)’



___________________________________________________[123]

Αυτός ο τρόπος θεώρησης της κουλτούρας, επιτρέπει να

κάνουμε πολιτισμική γεωγραφία με τρόπο που δεν είναι αλλεργικός

στις αναλύσεις της πολιτικής οικονομίας, της ύλης και του αντικειμένου.

Αλλά επιτρέπει επίσης να θεωρήσουμε την οικονομία με περισσότερο

πλουραλιστικό πνεύμα και διάθεση, από ότι θα επέτρεπε τουλάχιστον

μια προσέγγιση που θα έδινε έμφαση αποκλειστικά στις σχέσεις

παραγωγής, την εργασία και το ταξικό ανήκειν.


___________________________________________________[124]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ: ΛΟΓΟΣ (Discourse)___________________

Εισαγωγή

Εικόνα 25. Ο Λόγος του Βασιλιά

25. Η ταινία αφορά το πορτρέτο του Βασιλιά Γεωργίου

VI τον οποίο στη ταινία παίζει ο Κόλιν Φερθ. Έχοντας πρόβλημα στην ομιλία αφού

τραύλιζε πράγμα που αποτελούσε εμπόδιο για την ζωή του, επισκέπτεται έναν ιατρό

που ειδικεύεται σε τέτοια προβλήματα (Τζέφρεϊ Ρας).

Με την έννοια του Λόγου έχει επικρατήσει να εννοούμε πολλά

και διαφορετικά πράγματα. Ο Ελβετός ψυχολόγος Jean Piaget στο

βιβλίο του Insights and Illusions of Philosophy ανέδειξε τις διαφορές

μεταξύ επιστημονικής και φιλοσοφικής σκέψης, στο όνομα αυτού που

ονομάζει genetic epistemology, τονίζοντας ότι η φιλοσοφία είναι

περισσότερο σοφία παρά ακράδαντη επιστημονική γνώση, τεχνική

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B5%CF%8E%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%A3%CE%A4%CE%84_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%97%CE%BD%CF%89%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%BF%CF%85_%CE%92%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%BB%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CF%85

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%93%CE%B5%CF%8E%CF%81%CE%B3%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%A3%CE%A4%CE%84_%CF%84%CE%BF%CF%85_%CE%97%CE%BD%CF%89%CE%BC%CE%AD%CE%BD%CE%BF%CF%85_%CE%92%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%BB%CE%B5%CE%AF%CE%BF%CF%85

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A4%CE%B6%CE%AD%CF%86%CF%81%CE%B5%CF%8A_%CE%A1%CE%B1%CF%82


___________________________________________________[125]

πρόοδος και υποθέσεις εργασίας που απαιτούν επιβεβαίωση. Για τον

Φουκώ, αλλά από σχετικά διαφορετική οπτική, η διάκριση μεταξύ

επιστήμης και φιλοσοφίας δεν είναι ευκρινής ή εν πάση περιπτώσει, αν

υπάρχει, πρέπει να εξηγηθεί.

Ο Γάλλος ανθρωπολόγος Claude Levi-Strauss στο βιβλίο του Ο

Τοτεμισμός Σήμερα, με αναφορά στον πρωτόγονο σύστημα

ταξινόμησης και λόγου των πρωτόγονων, απορρίπτει τις λειτουργικές

προσεγγίσεις του φαινομένου, αναδεικνύοντας τη δομική, δια των

σημειωτικών αντιθέσεων, διανοητική και νοητική του λειτουργία. Ο

λόγος, εν πάση περιπτώσει, με τον τρόπο που χρησιμοποιούμε τον όρο

σε μια ακόμη προσπάθεια τέλεσης πολιτισμικής γεωγραφίας, συνδέεται

ανάμεσα στα άλλα, με ότι στα αγγλικά καλείται discourse. Αυτό δεν

είναι υπεκφυγή, ούτε μια προσπάθεια να αποφύγουμε τον ορισμό του.

Επιμένουμε να χρησιμοποιούμε έννοιες όπως συνδέω,

ακολουθώ και πράττω, μόνο και μόνο διότι επιλέξαμε ως μεθοδολογική

και επιστημολογική διαδρομή του παρόντος, την απαίτηση όχι να

κατανοήσουμε ή να ερμηνεύσουμε την πολιτισμική γεωγραφία, αλλά

να τελέσουμε πολιτισμική γεωγραφία.

Αναγνωρίζουμε ότι η έννοια του λόγου είναι πολυεπίπεδη και

πολυσήμαντη. Θα την ασπαστούμε όπως τη γαλούχησε ο Michel

Foucault κατά κύριο λόγο. Θα μπορούσαμε ασφαλώς να υποτάξουμε τη

λογική του κειμένου, σε μια εξοντωτική επισκόπηση των ιδεών που

αναλύονται και εκτίθενται σε πολλά πληθωρικά έργα που ασχολούνται

με τον λόγο, από φιλοσοφική, αναλυτική, γραμματική άποψη κτλ. Εν

μέρει θα το κάνουμε. Μπορούμε εν τούτοις να διακόψουμε,


___________________________________________________[126]

προσωρινά, αυτή τη ροή, εξετάζοντας τις προκύπτουσες που πηγάζουν

από την κινηματογραφική ταινία Ο Λόγος του Βασιλιά.

Το τραύλισμα του πρωταγωνιστή διανοίγει μια διαδρομή και

προσφέρει μια ευκαιρία, αφενός για να γνωρίσουμε τη σημασία της

επανάληψης, αφετέρου, για να αναρωτηθούμε, αν ο λόγος υπό την

οπτική και προβληματική επιρροή της επανάληψης, μπορεί να είναι

ακόμη λόγος, όπως τον γνωρίσαμε στη Δυτική φιλοσοφία, δηλαδή ως

Λόγος στον Πλάτωνα που σκιαμαχεί κυριολεκτικά, αν θυμηθούμε στην

Πολιτεία τη διδακτική της ιστορίας του Σπηλαίου (Λόγος που διακρίνει

δηλαδή αληθινό από ψευδές, πρωτότυπο από είδωλο κτλ), ή το

διαλεκτικό Λόγο του Χέγκελ (Ο Διαλεκτικός Λόγος μεταξύ δούλου και

κυρίου) και του Μαρξ (Ο Λόγος στα πόδια του και η αντίθεση μεταξύ

καπιταλιστή και εργάτη).

Δεδομένου ότι αναλύσαμε με όση ενεργητικότητα μπορούσαμε

το είδος της οικονομίας που ιδιάζει στο μαρξισμό, όταν δεν θεωρεί την

κουλτούρα απλό επιστέγασμα της οικονομίας, όπως το έχουν

καταδείξει και στα κείμενα τους οι Scott Lash και John Urry και Scott

Lash και Mike Featherstone (επιμ.) με τα βιβλία τους Economies of Signs

and Space και Spaces of Culture αντίστοιχα, όπως και ο Pierre Bourdieu

όταν μίλησε για τη συμβολικότητα της εξουσίας και τη σωματοποίηση

των σχέσεων εξουσίας στο μεταφρασμένο δοκίμιο Η Ανδρική

Κυριαρχία, η τάξη πρέπει να θεωρηθεί πλέον ως αυτό που

απολαμβάνει την εμπιστοσύνη αλλά και διακορεύει τις επιστήμες που

μελέτησε ο Φουκώ, ιδίως όπως αποτυπώθηκε στο βιβλίο του Οι Λέξεις

και τα Πράγματα.


___________________________________________________[127]

Ο ανθρωπογεωγράφος Derek Gregory από το Columbia

University του Vancouver δήλωνε κι αυτός στο βιβλίο του The Colonial

Present, ακολουθώντας τον Said, ότι ήταν οι imaginative geographies

που αφορούσαν την Μέση Ανατολή που έκαναν δυνατές τις επιθέσεις

στο Twin Towers του Manhattan, παρά αποκλειστικά η υπεροχή ή

δυναμική κάποιας στυγνής, μιλιταριστικής οικονομικής μηχανής –

εξίσου απαραίτητη σε κάθε πόλεμο.

Η τάξη σε αυτήν την οπτική, του Gregory, δηλαδή, και των

υπολοίπων, είναι κάτι έλλογο, μια ανάλυση της σκέψης ή της επιστήμης

που έχει βαθύτατες υλικές, πολιτικές και εμπειρικές συνέπειες και

συνεπαγωγές. Υπό αυτήν την έννοια δεν είναι μόνο οικονομική.

Στη γλώσσα του Φουκώ, αυτό μπορεί να ειπωθεί διαφορετικά.

Ότι δηλαδή δεν εμπίπτουν όλα τα πράγματα σε καθορισμένες

ταξινομήσεις, αλλά υπάρχουν θεματικές που ξεφεύγουν, δραπετεύουν

και αντιστέκονται στην ισχύουσα τάξη του λόγου. Ότι, ας πούμε,

ονομάζεται ετερόκλητο ή ετεροτοπία, δεν είναι υπόλογο σε μια

δοσμένη ιεραρχία, αλλά υπακούει αυτό που οι Ντελέζ και Γκαταρί με

άλλη αφορμή, τη λογοτεχνία του Kafka, ονομάζουν ελάσσονα

λογοτεχνία, μια ελλειμματική, περιθωριακή, μειονοτική γλώσσα, εντός

της κυρίαρχης και δεσπόζουσας γλώσσας ∙ μεταφορά καθόλα εύστοχη

αν αναλογιστεί κανείς μια από τις ιστορίες του Borges σε ένα βιβλίο

του, περί μιας κινέζικης εγκυκλοπαίδειας και μιας απίθανης

ταξινόμησης ‘ειδών’, που όπως γράφει ο Φουκώ τον έκανε να γελά για

καιρό.


___________________________________________________[128]

Τομές και Ασυνέχειες

Η τάξη του λόγου, που περιγράφει ο Φουκώ, είναι η τάξη

σχηματισμού της γνώσης και των επιστημών, εγχείρημα φιλόδοξο με

πρώτη ματιά, αλλά όχι ξένο σε ότι αφορά την προβληματική των

Κανγκιλέμ, Μπασελάρ και Πιαζέ. Για τον Φουκώ, μια πρώτη μορφής

τάξης εμφανίζεται μέχρι τον 16ο -17ο αιώνα, περίοδος που είναι λίγο

πολύ γνωστή με το όνομα Αναγέννηση. Με τον Δον Κιχώτη αυτή η τάξη

του Λόγου που στηρίζεται στην ομοιότητα ανατρέπεται ή εξαφανίζεται,

όχι ασφαλώς εξαιτίας του έργου του Θερβάντες, καθόσον επιστήμες,

ιδέες, λόγια και σκέψεις, δεν ακολουθούν μια συνεχή, γραμμική

απρόσκοπτη λογική εξέλιξης και ανάπτυξης, αλλά περισσότερο

συναντούν και σκοντάφτουν σε τομές, ασυνέχειες και διακοπές. Η νέα

εποχή είναι η εποχή του Κλασικισμού που θα δώσει τη θέση της στην

εποχή της μοντέρνας επιστήμης. Ούτε είναι απαραίτητο ότι αυτό που

αποτελεί σήμερα η τάδε ή η δείνα επιστήμη να υφίστατο ομοίως, ως

δομή, παράδειγμα, και μορφή, πριν τρεις ή τέσσερις αιώνες –

ενδεχομένως σε εμβρυακή κατάσταση.

Η ασυνέχεια είναι συστατική στην θεώρηση της τάξης του λόγου

που μελετά ο Φουκώ, όπως δεν κουράζεται να επαναλαμβάνει στο

βιβλίο του Η Αρχαιολογία της Γνώσης. Το 17ο αιώνα η σκέψη παύει να

αφορά την ομοιότητα ∙ συναιρείται και εξαρτάται πλέον από το σημείο.

Το νόημα του κλασικισμού αναδεικνύεται πλέον εντεύθεν του Μπαρόκ

και της Αναγέννησης, ως διακριτή περιοχή, πεδίο και εποχή γνώσης ∙

τομή που συνίσταται ουσιαστικά, και διακρίνεται από την εγκατάλειψη


___________________________________________________[129]

της ομοιότητας, θα πει ο Φουκώ. Έτσι γεννώνται η φυσική ιστορία, η

θεωρία του χρήματος, και η γενική γραμματική.

Μάθηση, ταξινομία και γένεση καθορίζουν το νόημα και τη

σημασία της γνώσης στην κλασσική επιστήμη. Και όλα αυτά για να

ακολουθήσει μια νέα τομή. Μια νέα αλλαγή. Μια νέα τάξη του λόγου.

Βιολογία, οικονομία και φιλολογία, είναι κλάδοι που συνιστούν

αυτή τη νέα τομή. Αντικαθιστούν ή ξεπερνούν την κλασσική επιστήμη,

και φέρνουν στο προσκήνιο ότι μπορεί να ονομαστεί νεωτερικότητα,

επιστήμη, μοντερνισμός, ανθρωπισμός. Ασυνεχώς όμως. Όπερ και

σημαίνει ότι αυτό δεν γίνεται περνώντας από ένα μεμονωμένο κλάδο

στον άλλο δια της προόδου, της εξέλιξης και της ανακάλυψης, αλλά

υλοποιείται περισσότερο, κατά την μετάβαση από μια τάξη Λόγου σε

μια άλλη (Αναγέννηση, Κλασσική επιστήμη, Μοντέρνα επιστήμη), με

τρόπο που ευνοεί άλλου είδους συσχετισμούς, γνώσεις, σχέσεις,

έρευνες, εμπειρίες, αντιλήψεις, πεποιθήσεις κτλ.

Από τον πίνακα της κλασσικής επιστήμης περνά κανείς στην

αλληλουχία του γίγνεσθαι της μοντέρνας επιστήμης, όπως θα

σημειώσει, χαρακτηριστικά, ο Φουκώ. Με άλλα λόγια, η φυσική

ιστορία, η θεωρία του χρήματος, και η γενική γραμματική στηρίζονται

και έχουν περισσότερα κοινά στοιχεία ως μορφές ενός σχηματισμού

του Λόγου, από ότι έχουν το καθένα από αυτά με το αντίστοιχο

μόρφωμα που θεωρείται εξέλιξη του πχ., από την νέα τριάδα βιολογία,

οικονομία και φιλολογία αντίστοιχα.


___________________________________________________[130]

Εικόνα 26 Τάξη του Λόγου____________________________

26. Οι Ακόλουθες, Velasquez. Las Meninas (1656). Η εμφάνιση του

υποκειμένου κατά τον Φουκώ, εξέλιπε από την τάξη του Λόγου του 17ου

αιώνα.

http://en.wikipedia.org/wiki/Las_Meninas

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/velazquez/velazquez.meninas.jpg&imgrefurl=http://www.ibiblio.org/wm/paint/auth/velazquez/&h=985&w=865&sz=127&tbnid=e-C5k9HOJFM27M:&tbnh=92&tbnw=81&prev=/search?q=velasquez&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=velasquez&usg=__UNKxVLpcqevQ7sY19SO9-nNPyeE=&docid=QFj7ry6TKn6-GM&hl=el&sa=X&ei=fZt_UbqIFsfHPNPPgPAH&sqi=2&ved=0CEgQ9QEwAg&dur=1214


___________________________________________________[131]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ: ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ______________________

Εισαγωγή

Εικόνα 27. Οριενταλισμός Εικ. 28. Edward Said

27. Το βιβλίο του Εντουαρντ Σαΐντ αριστερά (μία από τις εκδόσεις του)

και

28. Ο Παλαιστίνιος πολιτισμικός θεωρητικός

Αν για τον Φουκώ η τάξη είναι περιοχή της επιστήμης, ή μάλλον

καλύτερα ένας τρόπος για να διαβάσει κανείς τη λογική

μετασχηματισμού της περιοχής των επιστημών, για τον Edward Said η

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://www.wmich.edu/dialogues/images/orientalism.jpg&imgrefurl=http://www.wmich.edu/dialogues/texts/orientalism.htm&h=475&w=306&sz=65&tbnid=5wx_1P_p__eZxM:&tbnh=90&tbnw=58&prev=/search?q=orientalism&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=orientalism&usg=__ftnG0ZNUpSnyKGWayFdgEBgIhjc=&docid=G3DOtSEuM7TGXM&sa=X&ei=JmmDUazCAdGT0QWcroDQDQ&ved=0CFwQ9QEwBw&dur=18

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://2.bp.blogspot.com/_HoDij8Z2tHY/Sj52KoZr0gI/AAAAAAAACyA/8HjCQDb_3Xg/s400/EdwardSaid.jpg&imgrefurl=http://bilgrimage.blogspot.com/2009_06_01_archive.html&h=386&w=280&sz=18&tbnid=MAng7vSrFDExfM:&tbnh=91&tbnw=66&prev=/search?q=ed+said&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=ed+said&usg=__-GGgh21qB1MRik0WtgxipJf5jB4=&docid=WT7CJ01KFk3BHM&hl=el&sa=X&ei=fZyIUdGAEomP0AWhvoCYAQ&ved=0CHcQ9QEwDA&dur=3070


___________________________________________________[132]

αναπαράσταση είναι εξίσου αν όχι περισσότερο προβληματική.

Φυσιολογικά ο Said επιλαμβάνεται της εργασίας του Φουκώ

αναδεικνύοντας τον τρόπο δια του οποίου οι αναπαραστάσεις των

Δυτικών, πρώτιστα Βρετανών και Γάλλων, για τους Ανατολίτες, δεν είναι

τόσο αθώες ούτε ακίνδυνες όταν τίθενται απέναντι στην Ανατολή, αλλά

εμπίπτουν σε αυτήν την κατηγορία του διπόλου εξουσία-γνώση, το

οποίο παράγει εκ του μηδενός, όχι μόνο τo αντικείμενο της ανάλυσης,

αλλά και μια περιοχή γνώσης, τον Οριενταλισμό, εν προκειμένω, που

μέχρι πρότινος δεν υπήρχε και την οποία εξασκούν, από την οποία

βιοπορίζονται, εκ της οποίας και δια της οποίας ανδρώνονται γενιές

επιστημόνων και γενικά οποιοσδήποτε ή οτιδήποτε γίνεται αποδέκτης

μιας τέτοιας παράδοσης.

Η μελέτη του Said, είναι εξαιρετικά χρήσιμη για την πολιτισμική

γεωγραφία. Αφενός, διότι, συνεχίζει να μιλά με ιδιαίτερο τρόπο για

τοπία, (οικονομικά, εξωτικά, πίνακες ζωγραφικής και λογοτεχνία)

αφετέρου τονίζει με ιδιαίτερη ένταση τις σχέσεις εξουσίας που

υποθάλπουν τέτοιες αναπαραστάσεις της τέχνης ξεπερνώντας των

συνήθη δυισμό των κοινωνικών επιστημών μεταξύ υποκειμένου και

αντικειμένου, που είναι πάνω κάτω σύμφωνος και με τη Actor Network

Theory στροφή που επιχειρούμε σε αυτό το βιβλίο να κάνουμε.

Ουσιαστικά, ο Said, δεν αρνήθηκε την ύπαρξη της Ανατολής, με

φυσικό-γεωγραφικούς ή κοινωνιολογικούς όρους ή ακόμη καλύτερα με

πρακτικούς και πραγματιστικούς όρους. Υποστήριξε εν τούτοις ότι αυτό

αποτελεί πρόβλημα ήσσονος σημασίας ή τουλάχιστον δευτερεύουσας

σημασίας.


___________________________________________________[133]

Αναπαράσταση και Εξουσία

Όπως διακηρύττει ο Σαΐντ, αυτό που μετρά, είναι ότι καμία

γνώση δεν είναι ελεύθερη, ουδέτερη, ή αντικειμενική, αλλά αντίθετα

υποκρύπτονται ή την υποστηρίζουν δυνάμεις που επιθυμούν να

σφετεριστούν ή να ερμηνεύσουν ένα φαινόμενο για ίδιους σκοπούς και

ότι ακόμη και οι πιο ‘σκληρές επιστήμες’ έχουν υποπέσει, εξαρτηθεί ή

υπολογίσει αρκετές φορές σε ότι μπορεί να είναι ανορθολογικό,

παράλογο ή επαναστατικό –με τρόπο που φέρνει στο προσκήνιο ένα

νέο παράδειγμα, κατά τον T.S. Kuhn στο βιβλίο του The Structure of

Scientific Revolutions ή στην πιο ριζοσπαστική του εκδοχή, μια

αναρχική μέθοδο, κατά τον P. Feyerabend του Against Method.

Η πρωτοτυπία του Said είναι δεδομένη. Εν τούτοις η ηγεμονία

και πολιτισμική κυριαρχία έχει απασχολήσει όλους τους κοινωνικούς

επιστήμονες. Ομοίως ο Μπουρντιέ είχε εξάρει τη σημασία της

αναγκαίας μελέτης τόσο των αντικειμενικών όσο και των υποκειμενικών

διαβαθμίσεων στις αξιολογήσεις, με τις μεν πρώτες να φαίνονται

ασυνείδητες και απροβλημάτιστες, τις δε δεύτερες επιδεικτικές και

εμφανείς, αμφότερες εν τούτοις, να αποτελούν μορφές και

συμπτώματα της συμβολικής βίας, που ηγεμονεύει και διατηρεί όρια

και σύνορα του κοινωνικού χώρου που δεν αναπαράγονται μόνο μέσα

από την υλική χυδαία βία, ή τον οικονομικό εξαναγκασμό, αλλά κυρίως

αν όχι ιδιαίτερα, υλοποιούνται με αναφορά στην πολιτισμική

κατασκευή του φύλου.


___________________________________________________[134]

Φανταστικές Γεωγραφίες (Imaginary Geographies)

Η πολιτισμική, μισοπραγματική μισοφανταστική γεωγραφία της

Ανατολής, υπό αυτήν την έννοια, είναι καίρια και εξέχουσας σημασίας

τόσο για την κατασκευή της γνώσης όσο και για την ύπαρξη της

γεωγραφικής οντότητας Ανατολή, η οποία οφείλει και ακτινοβολεί την

θέληση αυτών που την κατασκεύασαν όχι αποκλειστικά ως φυσική

γεωγραφία ή γεωμορφολογία, αλλά πρώτιστα ως ενότητα, πάνω από

όλα πολιτική, ερωτική, εξωτική, διαφορετική, ρομαντική, ξένοιαστη,

παράλογη κτλ. ∙ ενότητα, που τίθεται, ουσιαστικά, στην υπηρεσία της

Δύσης, κατασκευάζεται από αυτή, χρησιμοποιείται και κατευθύνεται

από αυτή.

Ακολουθώ κάποιον, σημαίνει στην προοπτική αυτή, συνεπώς,

ότι η γεωγραφία δεν είναι μόνο μια αλήθεια εκεί έξω που αναμένει να

ανακαλυφθεί, αλλά και ένας τρόπος ανάλυσης, παραγωγής και τελικά

χρησιμοποίησης και κατανάλωσης του αντικειμένου που υποτίθεται ότι

μελετάται.

Η γεωγραφία, ειδικότερα, δεν είναι η απλή απαρίθμηση,

ονοματολογία ή περιγραφή πόλεων, ποταμών, λιμνών, πρωτευουσών

κτλ. Δεν είναι μόνο πολεοδομία ή χωροταξία, όπως έχει δείξει ο

πρόσφατα πολιτογραφημένος γεωγράφος, και πολιτικός επιστήμονας

Stuart Elden, εκδότης του δημοφιλούς περιοδικού Environment and

Planning D Society and Space, στο σημαντικότατο βιβλίο του (2009)

Terror and Territory. Ούτε αμιγώς μια επιστήμη χωρικού σχεδιασμού ή

ανάλυσης όπως αρέσκονται αρκετοί να την ορίζουν που με επίμονη


___________________________________________________[135]

προσήλωση και πνεύμα ζηλωτή επιζητά και επιδιώκει διακαώς

νομοθετική διάσωση και επιβεβαίωση. Είναι πάνω από όλα μια περιοχή

και ένα πεδίο γνώσης στο οποίο ενσωματώνεται μια ιδέα, μια πολιτική,

ένας πολιτισμός ή ακόμη μια κουλτούρα.

Ο Zygmunt Bauman (1992) στο βιβλίο του Intimations of

Postmodernity θα πει για τη μετανεωτερικότητα ότι είναι a state of

mind. Αυτό μπορεί να ειπωθεί και για τη Πολιτισμική Γεωγραφία. Αυτό

επιχειρεί να εξηγήσει και η εργασία του Derek Gregory Geographical

Imaginations η οποία ολοκληρώνει και αποτιμά τον ρόλο της

γεωγραφίας ως οριενταλιστική συμμετοχή και αποδόμηση.

Με τον όρο οριενταλισμός, εν πάση περιπτώσει, εννοούνται

πολλά και διαφορετικά, αλλά παρόλα αυτά αλληλοεξαρτώμενα,

πράγματα, θα συνεχίσει ο Said. Δύση και Ανατολή είναι περισσότερο

ιδέες τις οποίες φτιάχνουν οι άνθρωποι, ενδεχόμενα σε συνθήκες που

δεν επέλεξαν οι ίδιοι, όπως θα συμπλήρωνε ο Μαρξ, παρά

αναπόδραστα και αιώνια σημαία αναφοράς ή σημεία του ορίζοντα.

Ασφαλώς η γεωγραφία είναι ή περιέχει την αστρονομία, την

κλιματολογία, και τη γεωλογία κτλ., που είναι πεδία γνώσης και

αντικείμενε έρευνας που δύσκολα θα ονόμαζε κάποιος φανταστικά.

Αλλά ασφαλώς επίσης η γεωγραφία δεν είναι μόνο αυτό. Η γεωγραφία

στον Σαΐντ δεν είναι μόνο η γεωμορφολογία ή η φυσική γεωγραφία

μιας περιοχής, αλλά περιέχει τα συμφέροντα, τις κρίσεις και

αποκρίσεις, ιδέες και αξιολογήσεις, την παραγωγή εντυπώσεων και

αναπαραστάσεων καθώς και προοπτικές συντήρησης και

αναπαραγωγής υφιστάμενων αξιών που γίνονται σε συνάρτηση με


___________________________________________________[136]

αυτούς τους φυσικούς χώρους, όπως ο Νότος, ο Βορράς, η Ανατολή, η

Δύση, το πάνω και το κάτω, κτλ.

Η παραγωγή αυτής της γεωγραφικής γνώσης, δεν είναι φαύλη,

ένα ιδεολόγημα ή απλά μια φαντασίωση. Έχει υλικές, πολιτικές και

πρακτικές συνέπειες. Ολόκληρος ο Νίτσε, θα πει, ο Φουκώ στο βιβλίο

του Οι Λέξεις και τα Πράγματα, δεν είναι παρά η ετυμολογία των

λέξεων των ισχυρών (των λέξεων και χαρακτηρισμών που

επιφυλάσσουν για τους άλλους και τους εαυτούς τους). Οι ιδέες υπό

την ίδια έννοια δεν είναι άυλες ή φανταστικές, παραλήρημα ή χάσιμο

χρόνου, άκρατος βερμπαλισμός κτλ., στο οποίο επιδίδονται με

συνέπεια οι χασομέρηδες και τεμπέληδες. Έχουν υλικές, πολιτιστικές

και οικονομικές συνεπαγωγές, συνέπειες και επαληθεύσεις. Από τον

Φουκώ θα πάρει ακόμη ο Σαΐντ, τον τρόπο που θεωρεί και εξηγεί την

αυτήν την εξουσία όπως αντανακλάται μέσα από τη γεωγραφία.

Ο Σαΐντ το επιβεβαιώνει: ‘Δεν υπάρχει τίποτα το μυστηριώδες ή

φυσικό στην εξουσία’ (Σαΐντ, 1996: 32) ∙ και το εξηγεί.

‘Ο Οριενταλισμός ανταποκρινόταν περισσότερο στην κουλτούρα που

τον δημιούργησε παρά στο υποθετικό αντικείμενο του, το οποίο

επίσης παρήχθη στη Δύση.’

(Σαΐντ, 1996: 35)


___________________________________________________[137]

Το κρίσιμο ζήτημα της ιστορίας του οριενταλισμού, είναι εν

πάση περιπτώσει, ότι αφορά μόνο μια δυνατή μορφή ή στιγμή γνώσης

και λειτουργίας του τρόπου που τίθεται η σχέση μεταξύ Δύσης και

Ανατολής, παρά η μοναδική και ακλόνητη αλήθεια που δικαιολογεί

γιατί η Ανατολή πρέπει να είναι όπως είναι, ενδεχόμενα παθητική,

ανορθολογική, εξωτική, ερωτική κτλ., προκαλώντας περιέργεια,

ενδιαφέρον και θαυμασμό, ανάμικτα με φόβο, προκατάληψη και

απώθηση.

Έχω αναλύσει σε άλλη εργασία μου (πρβλ. Γκαραγκούνης,

2013β) την έννοια του χώρου στην Δυτική φιλοσοφία καθώς και τη

σημασία αλλά και ανάγκη ώστε να μην εκλαμβάνεται ο χώρος ως μια

οντότητα με αδιάλειπτα και αναλλοίωτα χαρακτηριστικά εν χρόνω,

αλλά να θεωρείται ως μια αμφίσημη διαδικασία που παλινωδεί μόνο

και μόνο για να υλοποιηθεί εν χώρω.

Ο Σαΐντ αναδεικνύει μια ενδιαφέρουσα πτυχή του φαντασιακού

αυτού χώρου που ενδιαπλέκεται με την πολιτική, την κουλτούρα, τον

πολιτισμό και τον οριενταλισμό. Ιδωμένος ως κοινωνική κατασκευή, ο

χώρος στον Σαΐντ δεν είναι πλέον μια απλή αντανάκλαση των ιδεών, ή

της διαλεκτικής, ή ακόμη του διπόλου δούλου-κυρίου ή της ελευθερίας

όπως το διατράνωσε ο Friedrich W. Schelling στο βιβλίο του Η Ουσία

της Ανθρώπινης Ελευθερίας, στον ίδιο εγελιανό μοτίβο.

Η φανταστική γεωγραφία δεν είναι ψεύτικη, επισημαίνει ο

Σαΐντ. Αφορά, εν πολλοίς, μια διάκριση που γίνεται πιστευτή μόνον

εφόσον φέρει και ακτινοβολεί κρίσεις που είναι κάτι περισσότερο από

γεωγραφικές αναφορές ή απλές περιγραφές. Φανταστική εδώ λοιπόν


___________________________________________________[138]

με την έννοια του διεκδικητικός, πολιτικός, ιεραρχικός και

ανταγωνιστικός και όχι και με την έννοια του ψεύτικου ή του

αναυθεντικού. Με μια λέξη πολιτισμικές γεωγραφίες που υποθάλπουν

νοήματα με σαφή στόχευση, προσανατολισμό και νοήματα. Κοινώς,

πολιτισμική γεωγραφία και γεωπολιτική. Γεωγραφία και γνώση. Αυτά

είναι τα ζητήματα που οφείλει να μελετήσει η πολιτισμική γεωγραφία.

Αυτή είναι και η σημασία της επίκλησης από την πλευρά του

Said, της μελέτης του Γάλλου φιλόσοφου και εμπνευστή της έννοιας της

τομής στην ιστορία των ιδεών, Gaston Bachelard στο βιβλίο του The

Poetics of Space, σύμφωνα με την οποία η σκέψη που επενδύουμε στο

σπίτι, το νόημα που αποδίδουμε σε εκείνη ή την άλλη γωνία, αυτό ή

εκείνο το ιστορικό δωμάτιο, εκείνη ή η δείνα ανάμνηση, είναι όλα

σημαντικότερα από γεωγραφική άποψη, από την πολεοδομική ή

μορφολογική ή ακόμη αρχιτεκτονική ανάλυση ή σύνθεση του σπιτιού ∙

ιδέα που δεν είναι εντελώς ασυμβίβαστη με την μελέτη του Martin

Heidegger Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι.

Αναμφίβολα, η απτή υλική και διακεκριμένη παραγωγή του

χώρου, είναι από μόνη της σπουδαίας σημασίας και καθόλου

φανταστική. Αλλά με τον τρόπο που εκλαμβάνει την αναπαράσταση η

πολιτισμική θεωρία του Σαίντ, αναδεικνύεται και μια άλλη χρήση και

οπτική που μπορεί να διανοίξει κανείς με αναφορά στο χώρο –θεματική

που απασχόλησε και τον Γάλλο Μαρξιστή φιλόσοφο του χώρου Henri

Lefebvre στο γνωστό βιβλίο του The Production of Space.


___________________________________________________[139]

Εικόνα 29. Orientalism revisited_______________________

29. Μια εύλογη όπως θα έλεγε ο Rawls, αποτύπωση του οριενταλισμού ή

υλοποίηση της φαντασίωσης

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://homepages.udayton.edu/~santamjc/Orientalism.jpeg&imgrefurl=http://homepages.udayton.edu/~santamjc/orientalism.html&h=243&w=300&sz=25&tbnid=qhLPmHN5x5HQYM:&tbnh=90&tbnw=111&prev=/search?q=orientalism&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=orientalism&usg=__7WAiPIJcrf2mWqLViZ8guplw_rQ=&docid=jRd3C0NTiQAxTM&sa=X&ei=JmmDUazCAdGT0QWcroDQDQ&ved=0CGUQ9QEwCg&dur=5124


___________________________________________________[140]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ

Εισαγωγή

Επιμένουμε ότι η πολιτισμική γεωγραφία δεν υποκύπτει ούτε

εμπίπτει στις ανάγκες ή προσταγές ή ακόμη θέλγητρα ενός ορισμού.

Άλλωστε όπως το έθεσε και ο Αριστοτέλης, όσο και αν ακούγεται

φιλόδοξο, τα Ηθικά Νικομάχεια γράφτηκαν όχι για να μάθουμε τι είναι

η αρετή, η ευδαιμονία, και το αγαθό, αλλά για να γίνουμε ενάρετοι,

ευδαίμονες και να βρούμε ή να εντοπίσουμε και αποκτήσουμε το

αγαθό. Ομοίως δεν επιθυμούμε να μάθουμε μόνο τι είναι πολιτισμική

γεωγραφία, αλλά να κάνουμε πολιτισμική γεωγραφία. Μία από τις

σημαντικότερες συνεισφορές στην προσπάθεια τέλεσης πολιτισμικής

γεωγραφίας, η οποία θέτει υπό αξιολόγηση τη σημασία και δυνατότητα

του υποκειμένου, προέρχεται από τη δυναμική της ψυχανάλυσης, όπως

αναδύεται από τα γραπτά του Jacques Lacan.

Ο Λακάν δεν είναι ο μόνος που ασχολήθηκε με το υποκείμενο.

Εντός του ψυχαναλυτικού πεδίου, αλλά όχι μόνο εντός αυτού, το

υποκείμενο αποτέλεσε αντικείμενο ποικίλων σχολιασμών και

εντυπώσεων, διαφορετικών πεποιθήσεων και προσανατολισμών και

αρκετές φορές αντιτιθέμενων θεωριών και προσδοκιών. Από τον

Χούσσερλ και τον Χάϊντεγγερ, μέχρι τον Μερλώ Ποντύ και τον Σαρτρ, το

υποκείμενο δεν έπαψε να αποτελεί σημείο αλλά και σώμα

προβληματισμού.


___________________________________________________[141]

Από την άλλη πλευρά, το υποκείμενο αντιμετωπίζεται και

προσεγγίζεται διαφορετικά από τους ψυχαναλυτές, τους

ανθρωπολόγους, τους ψυχολόγους και τους οικονομολόγους. Δεν θα

μπούμε σε μια λογική να εξαντλήσουμε το θέμα ή εν πάση περιπτώσει

δεν φιλοδοξούμε να πούμε, αναλύσουμε, εξετάσουμε και τελικά

παρουσιάσουμε το σύνολο των προσεγγίσεων των κοινωνικών

σπουδών και επιστημών επί του υποκειμένου. Δεν είναι αυτή η

προβληματική μας, ούτε η στοχοθεσία μας.

Αν μπορούσαμε να θέσουμε μια υποψία, περί της σχέσης

υποκειμένου, γλώσσας και συμβολικού, θα λέγαμε ότι θυμίζει ή μπορεί

να διδαχθεί, η απόπειρα χαρτογράφησης του, από την ταινία Cast Away

δημοφιλή και ενδιαφέρουσα ταινία, με πρωταγωνιστή τον Tom Hanks,

ο οποίος εγκαταλειμμένος σε ένα απομακρυσμένο νησί μόνο με μία

μπάλα βόλεϊ, την οποία έχει ονομάσει Wilson, αποφασίζει σε μια

στιγμή και κρίση αλήθειας, και μια έκλαμψη σοβαροφάνειας, να την

κλωτσήσει στον ωκεανό, ως συνειδητοποίηση, ας πούμε της τρέλλας

του, μόνο και μόνο για να την αναζητήσει δευτερόλεπτα αργότερα,

κλαίγοντας σπαρακτικά και φωνάζοντας [Wilson!! Wilson!!] ζητώντας

της γονυπετής συγγνώμη.


___________________________________________________[142]

Εικόνα 30. Ένα σημείο για ένα άλλο σημείο________________

30. Το υποκείμενο και η γλώσσα –Συμβολικό και ο Wilson, η μπάλα από την

ταινία Cast Away

Ανθρωπιστικές εναντίον αντι-Ανθρωπιστικών Θεωριών του

Υποκειμένου

Η θεωρία του Λακάν έχει πολλές, αν και δύσκολες, και χρήσιμες,

αν και συζητήσιμες, επιπλοκές και συνεπαγωγές για μια κατανόηση και

γονιμότερη έκθεση όχι μόνο των δυνατοτήτων του υποκειμένου αλλά

και των περιορισμών του. Η αλήθεια είναι ότι ο Λακάν, όπως είναι

γνωστό και στον πιο αμύητο, δεν επιφυλάσσει για το υποκείμενο ένα

κεντρικό, σημαντικό ή ερμηνευτικό ή ακόμη ‘ανθρωπιστικό ρόλο’, που

για παράδειγμα συναντά κανείς σε μελέτες πολιτισμικής γεωγραφίας

όπως αυτές προέρχονται από τον αγγλοσαξονικό χώρο, οι οποίες

στοχεύουν να αναδείξουν τις επιλογές και τη δύναμη του δρώντα, του

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://ia.media-imdb.com/images/M/MV5BMTI2MDY0ODEwNF5BMl5BanBnXkFtZTYwMDI2NTk4._V1_SY317_CR5,0,214,317_.jpg&imgrefurl=http://www.imdb.com/title/tt0162222/&h=317&w=214&sz=21&tbnid=kh2ceS8wdkJWFM:&tbnh=90&tbnw=61&prev=/search?q=cast+away&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=cast+away&usg=__it9P1nmIR3lQXjeWn99Wib_keGo=&docid=LC-_e_rU2DCwsM&sa=X&ei=Nt2hUZmGGIWo0QX55oDADA&ved=0CE4Q9QEwAw&dur=863


___________________________________________________[143]

υποκειμένου ή του ανθρώπινου παράγοντα, επικεντρώνοντας στο

νόημα που επενδύει στα αντικείμενα, τις σχέσεις του με αυτά, τον

κόσμο της κατανάλωσης κτλ. -ανάμεσα στους οποίους συγκαταλέγονται

και οι γνωστότατοι πολιτισμικοί γεωγράφοι Peter Jackson, Nicky

Gregson, Nigel Thrift, Gill Valentine κα.

Εικόνες 31, 32, 33

Εικ. 31,32,33 Εκφράσεις πολιτισμικής γεωγραφίας με αναφορά στον

υποκείμενο που καταναλώνει μέσα από περιορισμούς που του θέτουν το

φύλο, η τάξη, η φυλή και ο τόπος

Στο αντίποδα φυσικά, βρίσκονται οι κλασσικές μελέτες του Levi

Strauss και της δομικής ανθρωπολογίας στη συλλογή κειμένων

Structural Anthropology, αλλά εμφανώς και ο Michel Foucault και οι

αντι-ανθρωπιστικές του παρακαταθήκες. Ο Βρετανός πολιτισμικός

γεωγράφος Mike Crang, εγκαταστημένος στο μακρινό Durham της

Αγγλίας, στο βιβλίο του Cultural Geography, γραμμένο το 1998, εξηγεί

http://books.google.gr/books?id=Ff3fe7Zu-JMC&printsec=frontcover&hl=el&source=gbs_ge_summary_r&cad=0

http://books.google.gr/books?id=3ifP7L3I04QC&printsec=frontcover&hl=el&source=gbs_ge_summary_r&cad=0

http://www.questia.com/read/109259348/shopping-place-and-identity


___________________________________________________[144]

πιο απλά ότι η πολιτισμική γεωγραφία δεν μπορεί να είναι μόνο η

διαφοροποίηση των πολιτισμών και των ανθρώπων κατά τόπους, αλλά

οφείλει να είναι και η ανάλυση των πολιτισμών και των ανθρώπων υπό

ένα γεωγραφικό πρίσμα, εξετάζοντας δηλαδή τον τόπο, τον χώρο και τη

σχέση τους με την ταυτότητα του σύγχρονου υποκειμένου κτλ.

Η ανάγνωση του υποκειμένου, όπως την πραγματώνει ο Λακάν,

πιθανόν να μην είναι ότι είχε στο μυαλό του ο Crang, μπορεί εν τούτοις

να αφορά άλλες, αλλά παρόμοια γόνιμες κατευθύνσεις και προοπτικές.

Όλα τα παραπάνω, δεν θα πρέπει να παραμένουν ούτε να

συνεπάγονται μια προσπάθεια ορισμού της πολιτισμικής γεωγραφίας.

Aπό την πλευρά μας, έχουμε από καιρό τονίσει, ότι επιχειρούμε να

κάνουμε πολιτισμική γεωγραφία και όχι απλά να εξηγήσουμε τι είναι –

όσο δύσκολη και αν είναι η διάκριση μεταξύ των δύο ∙ που είναι πάνω-

κάτω και το τόλμημα και στοίχημα του βιβλίου, ήτοι να εξηγήσει κάτι

υλοποιώντας το.

Αν μπορεί να ειπωθεί διαφορετικά, και έχοντας κατά νου τον

Λακάν, το βιβλίο υπακούει σε ένα double bind, το οποίο κατά τον

Ντεριντά τούτη τη φορά, εφόσον δεν θέλει να υποδείξει τι είναι κάτι,

επιχειρεί να εκθέσει την υλοποίηση του κάνοντας το -(ο πλεονασμός

εδώ αναπόφευκτος).


___________________________________________________[145]

Εικόνα 34. Tο βιβλίο του M Crang Cultural Geography

34. Κουλτούρα με το μάτι του γεωγράφου και γεωγραφίες του υποκειμένου

Η ανάλυση και χαρτογράφηση του υποκειμένου, συνεπώς, είναι

κρίσιμη για την πολιτισμική γεωγραφία. Εμπίπτει και αποτελεί έναν από

τους πολλούς τρόπους δια του οποίου γίνεται η πολιτισμική

γεωγραφία. Η αλληλεπίδραση ατόμου και κοινωνίας εμπίπτει επίσης

στα ίδια ενδιαφέροντα.

Η λακανική ψυχανάλυση, είναι χρήσιμη λοιπόν, εφόσον

διαλευκάνει τη σχέση μεταξύ των δύο. Είναι, εν τούτοις, ένα πολύπλοκο

στην ερμηνεία του έργο, που χρήζει διεξοδικής και επισταμένης μελέτης

και ερμηνείας, αφενός γιατί ξεφεύγει από την εμμονή και επιμονή επί

της σημασίας του ανθρώπινου παράγοντα (αν είναι δηλαδή σε

τελευταία ανάλυση ο καθοριστικός και αποφασιστικός κριτής απέναντι

σε μια πληθώρα στάσεων και αντιλήψεων, δομών και συστημάτων),

αφετέρου διότι η χρησιμότητα του για την ανθρωπογεωγραφία δεν

είναι πάντα αντιληπτή ή εμφανής με την πρώτη ματιά. Από την άλλη

πλευρά, το να ισχυριστεί κανείς ότι η ψυχανάλυση δεν υπολογίζει το


___________________________________________________[146]

υποκείμενο είναι μάλλον παρακινδυνευμένο, δεδομένου ότι ολόκληρος

ο Φρόιντ δεν είναι παρά μια προσπάθεια αποκρυπτογράφησης του

ανθρώπινου ψυχικού συστήματος, της ανθρώπινης οδύνης, του

ασυνειδήτου και της επιθυμίας.

Lacan και Υποκείμενο

Μια πρώτη εξοικείωση με μια επαναστατική γραφή, όπως αυτή

του Λακάν, που έθεσε μια πληθώρα ερωτημάτων και πολύ λιγότερες

απαντήσεις στην βάσει των οποίων πολλές γόνιμες συζητήσεις

υφάνθηκαν, είναι απαραίτητη, πρώτιστα ως τρόπος υλοποίησης

πολιτισμικής γεωγραφίας. Ο Joel Dor στο δίτομο, που κυκλοφόρησε και

στα ελληνικά, έργο του Εισαγωγή στην Ανάγνωση του Λακάν, διακρίνει

δύο φάσεις στην διανοητική πορεία του Λακάν ∙ μια που έχει σχέση και

συνυφαίνεται με ότι σηματοδοτεί η φράση ‘Επιστροφή στο Φρόιντ’ και

μια ‘γλωσσολογική’ επόμενη τομή, κατά την οποία ο Λακάν

αποχωρίζεται, απομακρύνεται ή εν πάση περιπτώσει επιχειρεί να

τραβήξει ξεχωριστό δρόμο, από ότι ο Φρόιντ, σε σημαντικά

ψυχαναλυτικά ζητήματα, κυρίως με αναφορά στην σχέση Φανταστικού-

Συμβολικού-Πραγματικού.

Η φράση ‘Το ασυνείδητο είναι δομημένο σαν γλώσσα’ αποτελεί

ενδεχομένως τη δημοφιλέστερη φράση που διασώζεται από ένα πρώτο

διάβασμα του Λακάν. Η πεποίθηση του Λακάν ότι το υποκείμενο


___________________________________________________[147]

υποτάσσεται στην αρχή του σημαίνοντος, μια παρακαταθήκη που

οφείλει την έμπνευση της στη γλωσσολογία του Σωσσύρ, είναι κεντρική,

αλλά κατοπινή, υποστηρίζεται, εν τούτοις, ποικιλοτρόπως στο έργο του.

Η Σωσσυριανή αντίληψη της γλώσσας, διακρίνει αφενός το

αυθαίρετο του σημείου, αφετέρου, το γεγονός, συνέπεια και

επακόλουθο του πρώτου, ότι κάθε στοιχείο στη γλώσσα ορίζεται

αρνητικά και σε αντίθεση με ένα άλλο στοιχείο, και όχι με θετικό τρόπο,

ας πούμε με ευθεία αναφορά σε ότι ονομάζεται σημαινόμενο ή ότι

προσλαμβάνεται ή θεωρείται ως πραγματικότητα.

Το φαντασιακό κυριαρχεί ως επίπεδο ανάλυσης και πρακτική

του υποκειμένου σε μια πρώτη φάση ανάπτυξης της σκέψης του Λακάν

και ταυτίζεται με ότι συνήθως καλεί ο Λακάν στάδιο του καθρέπτη.

Υποστηρίζει ο Λακάν, ότι στην προσπάθεια ταύτισης με ένα σχήμα

[gestalt] που θα του προσδώσει ή θα καλύψει την ελλειμματική του

σύσταση και συγκρότηση, το βρέφος-υποκείμενο (ο άνθρωπος,

ενδεχομένως σε μια ορολογία που ο Λακάν δεν θα αναγνώριζε) είναι

κατά βάση ελλειμματικό, ανικανοποίητο και στερημένο (κάτι που και ο

Φρόιντ είχε υποστηρίξει) –όροι που στην ψυχαναλυτική γλώσσα δεν

έχουν την καθημερινή σημασία –εφόσον ταυτίζεται και προσλαμβάνει

ως δικό του το είδωλο που βλέπει στον καθρέπτη.

Στην ταινία του Jean Lyc Godard Two or Three Things I know

about her, ο αφηγητής αναρωτιέται, σε μια προσπάθεια να θιγεί η

σχέση μεταξύ ατόμου και καπιταλισμού, περί του είδους της σχέσης του

ανθρώπου με τα αντικείμενα, ιδιαίτερα της γυναίκας, κριτικάροντας την

άνοδο και ασυδοσία του καπιταλισμού, που θεωρητικά ωθεί σε μια


___________________________________________________[148]

συστηματική εκπόρνευση τις γυναίκες, ή ότι οι Lash και Urry ονομάζουν

στο βιβλίο τους Economies of Signs and Space empting out of social

relationships.

Εικόνα 35. Jean Lyc Godard Two or Three Things I know about her

35. Εικόνα και λόγος

Ο Λακάν, αντί να περιορίσει την συζήτηση στην καπιταλιστική

αλλοτρίωση και εκπόρνευση, θα το θέσει διαφορετικά. Θεωρεί ότι το

υποκείμενο είναι εξαρχής αλλοτριωμένο, είτε στο φαντασιακό είτε στο

συμβολικό επίπεδο.

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://ia.media-imdb.com/images/M/MV5BMjI0MjczNzAzOV5BMl5BanBnXkFtZTcwOTM4NjE3Mg@@._V1_SY317_CR5,0,214,317_.jpg&imgrefurl=http://www.imdb.com/title/tt0060304/&h=317&w=214&sz=18&tbnid=1CdEMAGnFPaERM:&tbnh=90&tbnw=61&prev=/search?q=2+or+3+things+i+know+about+her&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=2+or+3+things+i+know+about+her&usg=__26xV0aX8anbNC443jM9rXXYR11s=&docid=mTL_xS__sHv4cM&hl=el&sa=X&ei=oC2dUc2qO7Pu0gXTkIDYAg&sqi=2&ved=0CGEQ9QEwCA&dur=1768


___________________________________________________[149]

Το Φαντασιακό, το Συμβολικό και το Πραγματικό επικοινωνούν,

διαπλέκονται και αναπροσαρμόζονται στην ψυχανάλυση του Λακάν,

διαφορετικά σε κάθε στάδιο ανάπτυξης της θεωρίας του. Υπό αυτήν την

έννοια η καπιταλιστική αλλοτρίωση, ακόμη και με τη μορφή της υλικής

χυδαίας πορνείας που θίγει ο Γκοντάρ, υφίστανται στο Λακανικό

σύμπαν, με τη μορφή του Άλλου και την αδυναμία συγκρότησης από το

υποκείμενο μιας συμπαγούς, ολοκληρωμένης και αδιάψευστης

ταυτότητας –πάντα θα υπάρχει κάποιος άλλος, είτε το είδωλο στον

καθρέπτη, είτε ο Άλλος στη γλώσσα κτλ.

Το φαντασιακό και το στάδιο του καθρέπτη αποτελούν από τα

πρώτα ενδιαφέροντα του Λακάν, σε μια προσπάθεια εξήγησης του

υποκειμένου και των νόμων που διέπουν τη σύσταση του, τις αγωνίες

του και τη μάχη για αναγνώριση (έννοια που ταυτίζεται με την Εγελιανή

φιλοσοφία, την οποία ο Σλοβένος φιλόσοφος Σλαβόι Ζίζεκ, χρόνια

αργότερα, προσπάθησε να παντρέψει με τον Λακανισμό).

Το στάδιο του καθρέπτη αφορά την πρώτη ας πούμε

φαντασίωση του βρέφους, που ξεκινά από τους 6 μήνες και διαρκεί

μέχρι την ηλικία των 21/2 ετών, κατά την οποία το τεμαχισμένο σώμα

εμφανίζεται σταδιακά στην συνείδηση του ως ένα ενιαίο όλο,

επιτρέποντας του, να αρχίσει σταδιακά να ανακαλύπτει τον εαυτό του.

Αυτή η αναγνώριση είναι φαντασιακή και ασφαλώς μια παραγνώριση,

εφόσον αφορά μια οπτική εικόνα που δεν είναι και δεν αφορά με

κάποιο φυσικό ή άμεσο ή βιωματικό τρόπο το ίδιο το υποκείμενο. Αυτή

η διαδικασία, η διαλεκτική πρωτοτύπου ομοιώματος/εικόνας δεν είναι

τόσο απλή. Ούτε κάνει εύκολη τη διάκριση εαυτού και άλλου.


___________________________________________________[150]

Στο βιβλίο του Jean Baudrillard The Consumer Society στο

τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, ο Baudrillard αναφέρει μια ιστορία,

που θυμίζει σε πολλά το μυθιστόρημα του Oscar Wilde The Portrait of

Dorian Grey, κατά την οποία ο ήρωας δανείζει την εικόνα του σε μια

μεταφυσική και απατηλή εν πολλοίς ύπαρξη, μόνο και μόνο για να

μπορεί να καρπωθεί από τη συμφωνία τα όποια οφέλη της διπλής

αυτής ουσίας, όταν ξαφνικά συνειδητοποίει ότι το ομοίωμα

αυτονομείται και δρα ανεξέλεγκτα επιδιδόμενο σε πρακτικές που το

πρωτότυπο δεν εγκρίνει ούτε επικροτεί ∙ αναγκασμένος να το σκοτώσει,

διαπιστώνει ότι πεθαίνει και ο ίδιος.

Εικόνα 36. Το Στάδιο του Καθρέπτη______________________

36. Η διαλεκτική εαυτού και άλλου και μια παραγνώριση


___________________________________________________[151]

Σκέφτομαι άρα δεν υπάρχω

Το υποκείμενο, εν πάσει περιπτώσει, στην προσπάθεια

ανάκτησης, εύρεσης ή συγκρότησης μιας ταυτότητας, παραμένει

ανικανοποίητο, υπό κατασκευή και διαρκώς υπό κρίση.

Η προβληματική που αναπτύσσει ο Λακάν σε σχέση με το

υποκείμενο και το Καρτεσιανό ‘σκέπτομαι άρα υπάρχω’ (‘cogito ergo

sum’ ∙ το διάσημο ρητό που διατύπωσε ο Descartes στο βιβλίο του

Λόγος περί Μεθόδου) είναι αξιοσημείωτη και ενδιαφέρουσα. Η

καρτεσιανή φιλοσοφία, αποφαίνεται ο Λακάν, εντάσσεται στη σφαίρα

εκείνη, που ένα άλλο παράδοξο εμπίπτει, και που έμεινε γνωστό ως

‘παράδοξο του Επιμενίδη’, ο οποίος αποφάνθηκε ότι ‘Όλοι οι Κρήτες

είναι ψεύτες’. Δεδομένου όμως ότι ο ίδιος ήταν Κρητικός, η ρήση του

αναδύει μια επαμφοτερίζουσα αξία και φεγγοβολά ένα νόημα που

δύσκολα λογίζεται ως στέρεο.

Eάν όλοι οι Κρήτες είναι ψεύτες, τότε τι σημαίνει η εκφορά ή η

παραδοχή ενός τέτοιου συμβάντος από κάποιον που είναι από την

Κρήτη; Διαφορετικά ειπωμένο, αν ένας ψεύτης παραδέχεται ότι λέει

ψέματα, τελικά λέει ψέματα ή αλήθεια; Αν και το ’παράδοξο του

Επιμενίδη’, προβλημάτισε ακόμη και τον Αριστοτέλη στα Ηθικά

Νικομάχεια, για τον Λακάν η αλήθεια του υποκειμένου υφίσταται, εν

τούτοις ή οφείλει να ανευρεθεί στο ίδιο επίπεδο στο οποίο ανήκει και

το ρητό του Επιμενίδη.


___________________________________________________[152]

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει αλήθεια, μια αλήθεια εν

πάσει περιπτώσει του υποκείμενου, αλλά ότι είναι προς την μελέτη του

ασυνειδήτου που η έρευνα μας για την ανακάλυψη της πρέπει να

κατευθυνθεί, παρά μέσα από προβληματικές φράσεις, όπως του

Καρτέσιου περί του ατράνταχτου της ύπαρξης, που υποτεθίσθω

διασφαλίζεται από την σκέψη της λογικής και την αμφιβολία.

Το υποκείμενο, στην Λακανική τομή και εμπειρία, δεν είναι αυτό

που σκέφτεται λοιπόν. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να ερευνηθεί η

λογική σχηματισμού του. Η τοπολογική διέξοδος που δίνει ο Λακάν στο

ερώτημα περί της ταυτότητας του υποκειμένου, οφείλει αρκετά και

στηρίζεται σε γεωγραφικές και τοπολογικές έννοιες που αξίζει να

ερευνηθούν περισσότερο. Το ενδιαφέρον της πολιτισμικής γεωγραφίας

πηγάζει από τέτοιες εμπνεύσεις που ξεχειλίζουν και υποστηρίζουν την

Λακανική ανάλυση.

Εικόνα 37. Mobius Band______________________________

37. The Möbius strip or Möbius band also Mobius or Moebius, επιφάνεια με

μια μόλις πλευρά και μόνο ένα όριο –τοπολογία και ψυχανάλυση στο Λακάν

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://lcni.uoregon.edu/~dow/Geek_art/mobius_band_2.jpg&imgrefurl=http://lcni.uoregon.edu/~dow/Geek_art/Mobius_bands_and_tilings.html&h=876&w=1000&sz=185&tbnid=-O6_z6HQpV1CrM:&tbnh=95&tbnw=109&prev=/search?q=mobius+band&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=mobius+band&usg=__PkUWwkyx05hel4nW8dgRxpCJGq8=&docid=6uYRRnxHGPKeFM&hl=el&sa=X&ei=KiiFUcDXOqq50QWNn4CoAg&sqi=2&ved=0CD4Q9QEwAw&dur=802


___________________________________________________[153]

Το Συμβολικό

Σε κάθε περίπτωση, επέκεινα του σταδίου του Καθρέπτη, το

υποκείμενο συναντά και εισέρχεται τελικά στο Συμβολικό, ήτοι στην

υποταγή και κυριαρχία του σημαίνοντος, δηλαδή της γλώσσας. Το

υποκείμενο είναι παράγωγο και αποτέλεσμα της λειτουργίας της

γλώσσας, για αυτό και για τον Λακάν το υποκείμενο δεν μιλά, αλλά

περισσότερο ομιλείται, δομείται και εξαρτάται από τη γλώσσα. Το

υποκείμενο, δηλαδή, ανταλλάσσει την βιωματική του ύπαρξη και

ασφάλεια με ένα σύμβολο, ένα όνομα, μια θέση ουσιαστικά στη

σημαίνουσα αλυσίδα, που θα σταθεί αντ’ αυτού και θα μιλήσει εξ

ονόματος του.

Μπορεί να πει κάποιος, ότι το υποκείμενο χάνει τον εαυτό του

στη γλώσσα μόνο και μόνο για να μπορέσει να τον ξανα-βρει, αλλά εν

τέλει μόνο ως ελλειμματικό και οριστικά χαμένο. Η μπάλα με το όνομα

Wilson ίσως δεν μοιάζει τόσο παράξενη στην ταινία Cast Away, ιδίως

όταν την εγκαλεί κάποιος, σε κάτι που θυμίζει το interpellation του

Αλτουσσέρ, ακόμη και αν είναι ο Tom Hanks –η περιβόητη έγκληση

interpellation.

Αυτό είναι και το νόημα της βελονιάς του παπλωματά του

Λακάν, που δείχνει ανάγλυφα την αλλοτρίωση που υφίσταται το άτομο

και που υλοποιείται άμεσα, εξαιτίας, αλλά και μέσα στην γλώσσα.


___________________________________________________[154]

Εικόνα 38. Η λειτουργία και τομή του υποκειμένου

Σ Σ’

Υ Δ

38. Το νόημα της βελονιάς του παπλωματά

Η μελέτη του υποκειμένου από ψυχαναλυτική άποψη δείχνει,

συνοπτικά, ότι υπάρχει μια σημαντική διαφορά στον τρόπο που ο

Λακάν αντιλαμβάνεται το υποκείμενο, από ότι οι ανθρωπολόγοι και οι

παραδοσιακοί πολιτισμικοί γεωγράφοι της ερμηνευτικής ή

ανθρωπολογικής σχολής. Υπό αυτήν την έννοια, η ανάλυση του

υποκειμένου, δεν είναι μηδενιστική ή μεταμοντέρνα, αλλά ένας τρόπος

να εξηγηθεί, ίσως όχι τόσο απλός ασφαλώς, η πολυπλοκότητα και

δυσκολία του νοήματος που αποδίδεται σε ότι ονομάζεται ταυτότητα

του υποκειμένου. Για τον Λακάν το υποκείμενο, συνεπώς, είναι κάτι που

πρέπει να εξηγηθεί, υπό την έννοια ότι δεν πρέπει να προσλαμβάνεται

εύκολα και αδιάφορα ως ικανότητα, ομιλία ή ενέργεια μιας πράξης που

δονείται από ατομικά κίνητρα, ακόρεστη ικανότητα δημιουργίας και

απεριόριστες δυνατότητες.


___________________________________________________[155]

Το υποκείμενο είναι διαιρεμένο, χωρισμένο και αλλοτριωμένο,

πολύ προτού εισαχθεί στις υλικές συνθήκες και σχέσεις παραγωγής του

καπιταλισμού, παρόλο που ασφαλώς η είσοδος στην πληρωμένη

μισθωτή και βιομηχανική εργασία, με την αποξένωση των παραγωγών

από τα μέσα παραγωγής, συνιστά την ουσία της αλλοτρίωσης. Στον

Λακάν εν τούτοις, η αποξένωση που ο Μαρξ αναζητά στην παραγωγική

καπιταλιστική δομή, προελαύνει και πυροδοτείται πρώτιστα εξαιτίας

της γλώσσας.

Στο Λακάν αυτό παριστάνεται με το σχήμα L.

Εικόνα 39. Σχήμα L

Y α’ (άλλος)

Εγώ Α’ (Άλλος)

39. Ο αποκλεισμός του υποκείμενου


___________________________________________________[156]

Μια πληθώρα εννοιών στην ψυχαναλυτική εμπειρία του Λακάν,

εμφορούνται, οδηγούνται και υποτάσσονται σε τοπολογικές και

γεωγραφικές μεταφορές. Δεν μπορεί να γίνει περισσότερο σαφής η

σχέση της πολιτισμικής ανθρωπογεωγραφίας με την ψυχανάλυση, το

υποκείμενο και την φιλοσοφική θεώρηση. Ούτε μπορεί με μεγαλύτερη

σαφήνεια να εκτεθεί ο τρόπος που η πολιτισμική ανθρωπογεωγραφία

τελείται όταν λαμβάνεται υπόψη η σημασία σχηματισμού

υποκειμενικών και δι-υποκειμενικών μορφών ύπαρξης.

Η κατασκευή και δόμηση του υποκειμένου, έχουν αξία λοιπόν

για την πολιτισμική γεωγραφία. Για τον Λακάν οι τοπολογικές αναφορές

και η χρήση της γεωγραφίας αφορούν περισσότερο την δυνατότητα να

ανα-δειχθεί η δομή και τομή της υποκειμενικής εμπειρίας, παρά μια

αισθητική ή οπτική απεικόνιση ή και αναπαράσταση. Ο χαρακτήρας

τους λοιπόν είναι παραδειγματικός και όχι αναπαραστατικός, για να

εμείνουμε στην Actor Network Theory περί association και linkage ή για

να θυμηθούμε αυτό που ο Βρετανός ανθρωπογεωγράφος και Vice

Chancellor πλέον στο Πανεπιστήμιο του Warwick στην Αγγλία στο

βιβλίο του Spatial Formations ονόμασε non-representational theory–ή

για να θυμηθούμε την ταινία του Federico Fellini 8 ½, η σχέση τους είναι

όπως του πρωταγωνιστή-σκηνοθέτη στη ταινία, ρόλο που υποδύεται ο

σπουδαίος Marcello Mastroianni ∙ ήτοι αφενός υποταγής, αφετέρου

κυριαρχίας.


___________________________________________________[157]

Εικόνα 40. 8 ½______________________________________

40. Αναπολήσεις και ορθολογικός λόγος ταλαιπωρούν τον όψιμο σκηνοθέτη

στο ορίζοντα του Ιταλικού νεορεαλισμού

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://brain.lafilm.edu/wp-content/uploads/2012/08/8-12-federico-fellini.jpeg&imgrefurl=http://brain.lafilm.edu/?ai1ec_event=the-national-honors-society-presents-federico-fellinis-8-12&instance_id=&h=475&w=334&sz=34&tbnid=I9RaFbihQRaBdM:&tbnh=108&tbnw=76&prev=/search?q=8+1/2+%CF%86%CE%B5%CE%BB%CE%B9%CE%BD%CE%B9&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=8+1/2+%CF%86%CE%B5%CE%BB%CE%B9%CE%BD%CE%B9&usg=__d60yYW1H3AkPpWGxCRmjmrMtDm4=&docid=dk9wm2GIuGPePM&sa=X&ei=4HmeUeb8DIGsOrmZgNgI&ved=0CGQQ9QEwCA&dur=1626


___________________________________________________[158]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ: ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

Εισαγωγή

Στην κινηματογραφική ταινία The Life of Others ο

πρωταγωνιστής Bruce Willis συνειδητοποιεί προς το τέλος, ότι δεν είναι

ο προνομιακός συνομιλητής των νεκρών, αλλά και αυτός, ένας από

αυτούς. Αν η κοινωνική θεωρία φτάνει σε μια παρόμοια διαπίστωση

μετά από μια παρατεταμένη περίοδο μετααφηγηματικού οίστρου, η

επιχείρηση τέλεσης πολιτισμικής γεωγραφίας, είναι ένας από τους

τρόπους διακοπής της ψευδαίσθησης επικοινωνίας με τους νεκρούς.

Ειδικότερα, η μελέτη των σημείων ή πιο απλά η σημειωτική,

είναι μια επιστημονική περιοχή που με κυριότερες φυσιογνωμίες τους

Saussure και Pierce, μελετά το φαινόμενο της επικοινωνίας –όχι

απαραίτητα με τον τρόπο του Bruce Willis. Γενικότερα, η σημειωτική

μελετά τον πολιτισμού δια της μεσολάβησης της γλώσσας. Μια πλειάδα

διανοητών όπως οι Greimas, Troubeckοj, Hjelmslev, Jakobson, Barthes

με πολλές διαφορές μεταξύ τους, θεμελίωσαν και ανέπτυξαν τις

διάφορες εκδοχές της φωνολογίας, σημειολογίας και σημασιολογίας με

πολυσύνθετο και διαφορετικό τρόπο.

Η σημειωτική δεν είναι ο μοναδικός τρόπος να ανταπεξέλθει και

να εξηγήσει κανείς ότι συνήθως καλείται επικοινωνία στις κοινωνικές

επιστήμες. Aπό τον Habermas και το δίτομο The Theory of

Communicative Action μέχρι τον Λυοτάρ και τον Καναδό θεωρητικό των

ΜΜΕ Marshall McLuhan, η απόσταση είναι μεγάλη για να αποφανθεί


___________________________________________________[159]

κανείς περί μιας γενικότερης συμφωνίας επί του νοήματος, της χρήσης

και της σημασίας της επικοινωνίας. Επιπλέον η επικοινωνία δεν μπορεί

ούτε απαραίτητα οφείλει να ταυτίζεται με τη γλώσσα και τη

σημειωτική.

Ο συλλογικός τόμος Reclaiming the Greek Landscape, που

επιμελήθηκαν οι Thymio Papayannis και Peter Howard, είναι

παράδειγμα αυτής της προσπάθειας κατά την οποία η γλώσσα και η

επικοινωνία ενσωματώνονται στα τοπία που με τη σειρά τους

επιδεικνύουν, ακτινοβολούν και διαβάλλουν μια πληθώρα σχέσεων, και

ένα συσχετισμό δυνάμεων, υλικά, χειροπιαστά και ασφαλώς

σημειωτικά –για αυτό και οι σημειολόγοι ουδέποτε αρνήθηκαν την

δυνατότητα των τοπίων να επικοινωνούν νοήματα, κώδικες και αξίες ∙

μάλλον το αντίθετο συνέβη.

Σε κάθε περίπτωση, η σημειολογική προσέγγιση του χώρου είναι

μία από τις δυνατότητες να εξεταστεί η συγκρότηση του λόγου ως μέσο

επικοινωνίας αλλά και υποταγής, κοινωνικοποίησης και παραγωγής

μορφών δι-υποκειμενικότητας. Η σημειωτική του χώρου δεν είναι

αμελητέα, ούτε άφησε αδιάφορoυς μελετητές που με τον ένα ή τον

άλλο τρόπο ασχολήθηκαν με τη σπουδή των πόλεων, του χώρου και

της χωρικής σημείωσης (Knox, 1985 ∙ Lagopoulos, 1992). Θα εξετάσουμε

σύντομα τον τρόπο δια του οποίου η σημειωτική είναι σημαντική για

την ανάλυση του πολιτισμικού χώρου εφόσον ο χώρος δεν είναι μόνο

μια υλικότητα, ένα φυσικό υποστήριγμα, αλλά και μια συμβολική

σχέση, ένα κείμενο με νόημα και σημασία που επικοινωνεί μηνύματα,

μια πολιτισμική και κοινωνική κατασκευή που ακτινοβολεί σχέσεις

εξουσίας και κοινωνεί και μεταδίδει διαθέσεις.


___________________________________________________[160]

Σημείο

Οι σημειολόγοι υποστηρίζουν, ότι το σύνολο των φαινόμενων

του πολιτισμού δύναται να μελετηθούν ή αποτελούν σημεία τα οποία

μελετώνται υπό τη λογική κάποιων στοιχειωδών αρχών ανάλυσης.

Ασφαλώς δεν είναι όλοι οι χώροι σύμβολα. Ή τουλάχιστον δεν

είναι μόνο σύμβολα. Δεν έχουν δηλαδή μόνο και αποκλειστικά

επικοινωνιακό χαρακτήρα. Εν τούτοις η λειτουργικότητα κάθε χωρικής

μονάδας, έχει σχέση με μια συμβολική κατανόηση και σύλληψη, την

ερμηνεία της οποίας η σημειωτική επιχειρεί να αποκωδικοποιήσει. Υπό

αυτήν την έννοια η σημειωτική και τα σημεία δεν τίθενται αντιμέτωπα

με την ύλη ή την οικονομία. Ας θυμηθούμε τον Karl Marx που στο

σημαντικό Grundrisse το οποίο τιτλοφορείται στα ελληνικά Βασικές

Γραμμές της Κριτικής της Πολιτικής Οικονομίας, σημείωνε για τη σχέση

ύλης και οικονομίας, ότι ‘προϋπόθεση του κεφαλαίου είναι η

κυκλοφορία’. Που σημαίνει ότι δεν υφίσταται μια αντιθετική ή

ιεραρχική σχέση μεταξύ παραγωγής και κατανάλωσης. Ομοίως δεν

υπάρχει αντίθεση μεταξύ συμβόλου και χώρου/ύλης. Τι θα σήμαινε

άλλωστε, ένα μη συμβολικό τοπίο; Στον Πλατωνικό διάλογο Φαίδρος,

στην εναρκτήρια σκηνή του διαλόγου μεταξύ Φαίδρου και Σωκράτη,

περιγράφεται θαυμάσια ο Ιλισός σε μια σκηνογραφία που προλειαίνει

το έδαφος για την παλινωδία του έρωτα που διαπραγματεύεται ο

διάλογος. Ο συμβολισμός και η υλικότητα του τοπίου συνδυάζονται

θαυμάσια στην περιγραφή του Πλάτωνα.


___________________________________________________[161]

Από την Judith Butler επίσης και το βιβλίο της Bodies that

Matter, μέχρι τον Maurice Merleau Ponty και το βιβλίο του Σημεία

μάθαμε, ότι η σημειωτική παίρνει διαφορετικές μορφές και εξηγήσεις.

Αναπαράσταση και υλικότητα δεν είναι αντίθετες, ούτε βλέπουν η μία

την άλλη εχθρικά. Όπως τις αφηγείται ο Umberto Eco στο βιβλίο του

Θεωρία της Σημειωτικής αλλά και η εργασία του Α-Φ Λαγόπουλου

(1993) που έδεσε το σημειωτικό με το υλικό στοιχείο του κοινωνικού

χώρου, ιδιαίτερα με αναφορά στο σημείο,

’Σημείο είναι οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί ως σημασιακό

υποκατάστατο κάποιου άλλου πράγματος’

(Eco, 1988: 26)

Ιδρυτής του τομέα της σημειωτικής, ο Σωσσύρ, υποστήριζε

μεταξύ άλλων, ότι

‘η γλώσσα είναι ένα σύστημα σημείων που εκφράζει ιδέες και έτσι

μπορεί να συγκριθεί με την γραφή, με το αλφάβητο των

κωφαλάλων, με τις συμβολικές τελετές, με τις εθιμοτυπικές

εκδηλώσεις, με τα στρατιωτικά σήματα, κλπ. κλπ. Απλώς είναι το πιο

σημαντικό απ’ αυτά τα συστήματα. Μπορούμε λοιπόν να

φανταστούμε μια επιστήμη που θα μελετά την ζωή των σημείων

μέσα στην κοινωνική ζωή. Θα αποτελούσε τμήμα της κοινωνικής

ψυχολογίας και συνεπώς της γενικής ψυχολογίας. Θα την


___________________________________________________[162]

ονομάσουμε σημειωτική (από το ελληνικό ‘σημείο’). Θα μας διδάξει

σε τι συνίσταται τα σημεία και ποιοι νόμοι τα διέπουν. Επειδή δεν

υπάρχει ακόμη, δεν μπορούμε να πούμε τι ακριβώς θα είναι. Όμως

έχει δικαίωμα να υπάρξει, ο χώρος της είναι εξ αρχής καθορισμένο’

(όπως παρατίθεται σε Eco, 1988: 36-37)

Το έργο του Σωσσύρ κυριαρχείται από μια διχοτομική αντίληψη

για το σημείο. Εξηγούνται έτσι κάποιοι από τους λόγους, για τους

οποίους ο Ντεριντά είναι καχύποπτος απέναντι στη γλωσσολογία στο

Περί Γραμματολογίας και ο Jean Baudrillard διακηρύσσει στο For a

Critique of the Political Economy of the Sign ότι ακόμη και τα ‘σημεία

πρέπει να καούν’, ‘even signs must burn’. Σε κάθε περίπτωση υφίσταται

στο Σωσσύρ μια διάκριση. Μεταφυσική εν προκειμένω. Η διάκριση

μεταξύ σημαίνοντος και σημαινόμενου με το πρώτο τινί τρόπω να είναι

‘τεχνητό’ και ‘επικοινωνίσιμο’ και το δεύτερο ‘φυσικό’ και ‘σιωπηλό’.

Η σημειωτική του Pierce, από την άλλη πλευρά, προωθεί και

είναι προσηλωμένη σε μια δεδηλωμένη τριχοτόμηση της διαδικασίας

της σημείωσης στη βάση τριών συνιστωσών: του σημείου, του

αντικειμένου και ενός διερμηνεύοντος.


___________________________________________________[163]

Εικόνα 41. Φύλλο χαρτιού και γλώσσα

41. Ο Σωσσύρ είχε τονίσει ότι όπως το φύλλο χαρτιού δεν μπορεί να έχει μία

μόνο πλευρά, έτσι και η γλώσσα είναι η ένωση σημαίνοντος και

σημαινόμενου ∙ η ομιλούσα σημαίνουσα διπλή αλυσίδα.

Η σημειωτική επηρέασε αρκετούς κλάδους και τομείς της

επιστημονικής έρευνας ιδίως όπως τους ενατένισαν διανοητές, στα

διάφορα αντικείμενα ειδίκευσης τους: ο Levi-Strauss στην

ανθρωπολογία της συγγένειας και τον ρόλο των γυναικών στην

οικονομία των λεγομένων πρωτόγονων κοινωνιών ∙ ο Lacan στην

επεξεργασμένη μεταφορά του για την ψυχανάλυση ∙ και ο Αλτουσσέρ

στην μαρξιστική προβληματική ανάγνωσης του Μαρξ.

Εξίσου ενδιαφέρουσες είναι οι προσεγγίσεις που γίνονται από

την πλευρά της πολιτισμικής θεωρίας, στο πεδίο της οποίας ξεχωρίζει η

εμβληματική μορφή του Roland Barthes με τα βιβλία του Mythologies

και Elements of Semiology όπου πραγματεύεται τον τρόπο με τον οποίο

η σημειολογία μπορεί να ερμηνεύσει μια πληθώρα δραστηριοτήτων

που ανήκουν στη σφαίρα της κουλτούρας και που εν τούτοις

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://static.freepik.com/free-photo/sheets--paper--sheet-of-paper--old-paper_366589.jpg&imgrefurl=http://gr.freepik.com/free-photo/sheets--paper--sheet-of-paper--old-paper_230212.htm&h=417&w=626&sz=24&tbnid=6XzvHXAMLQJabM:&tbnh=90&tbnw=135&prev=/search?q=%CF%86%CF%8D%CE%BB%CE%BB%CE%BF+%CF%87%CE%B1%CF%81%CF%84%CE%B9%CE%BF%CF%8D&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=%CF%86%CF%8D%CE%BB%CE%BB%CE%BF+%CF%87%CE%B1%CF%81%CF%84%CE%B9%CE%BF%CF%8D&usg=__GG857wnW3ItGYvtcWhHQSvUCzWE=&docid=d8ZopatjtJYBlM&sa=X&ei=dwafUbPIM9Gl0wWP-IG4CQ&ved=0CFAQ9QEwBg&dur=592


___________________________________________________[164]

υποκρύπτουν βαθύτατα ιδεολογικές, φυλετικές, κοινωνικές, σεξιστικές

και ταξικές σχέσεις (από την κατανάλωση κρασιού, κόκκινου κρέατος,

την παρακολούθηση συγκεκριμένων προγραμμάτων στην τηλεόραση

και την αναπαραγωγή ταινιών ιστορικού περιεχομένου).

Εικόνα 42. Μυθολογίες του Ronald Barthes

42. Στο βιβλίο του Μπαρτ Μυθολογίες, το κόκκινο κρασί δεν είναι απλά μια

επιλογή ανάμεσα σε άλλες, αλλά εκφράζει ταξικές θέσεις, φυλετικές και

εθνικές καταγωγές και μια πληθώρα κοινωνικών διαφορών και ιστοριών που

η αναπαραγωγή τους, εν τούτοις, μέσα από τα ΜΜΕ και τον τύπο φαίνεται να

φυσικοποιεί.

Το μυθολογικό επίπεδο είναι κρίσιμα για τον Μπαρτ

μετασημειολογικό. Αναφέρεται σε ένα σημειακό σύστημα το οποίο

επαναθέτει σε νέες βάσεις, ήδη υπάρχοντα σημειωτικά συστήματα.

Για τον Eco, η σημειωτική μελετά οτιδήποτε μπορεί να εκληφθεί

ως σημείο. Σημείο, από την άλλη πλευρά, είναι οτιδήποτε μπορεί να

οριστεί ως σημασιακό υποκατάστατο κάποιου άλλου πράγματος. Εκ

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://sweetdeal.my/storage/images/deals/wine/wine5.jpg&imgrefurl=http://sweetdeal.my/deals/deal-151&h=1200&w=1600&sz=175&tbnid=A1GHkEQxyh4L7M:&tbnh=91&tbnw=121&prev=/search?q=red+wine&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=red+wine&usg=__mlojLtiik-mTG2d4Xmo21T6xzCY=&docid=zwTj2Hpd02mE6M&sa=X&ei=OIWOUbKINoaHPfaugegI&ved=0CDsQ9QEwAw&dur=145


___________________________________________________[165]

τούτου, επειδή η σημειωτική μελετά την αντικατάσταση και άρα την

απουσία και όχι το πράγμα αυτό καθ’ εαυτό, αν κάτι τέτοιο μπορεί να

υπάρξει ποτέ, μπορεί να ειπωθεί, με κάποιο δόση υπερβολής, ότι η

σημειωτική μελετά οτιδήποτε αφορά το ψεύδος (Eco, 1994).

Οι πατέρες της σημειωτικής, Pierce και Saussure, είχαν ορίσει το

σημείο με σχετικά διαφορετικό, αλλά εν τούτοις ενδιαφέροντα, τρόπο.

Pierce και Saussure

Για τον Saussure το σημείο διακρίνεται σε σημαίνον και σημαινόμενο, με

το σημαίνον να είναι ο σημειακός φορέας (η γλώσσα, ο λόγος) και το

σημαινόμενο να αποτελεί το νόημα ή το περιεχόμενο ή και την

ψυχολογική ιδέα που γεννά στο μυαλό του υποκειμένου ο σημειακός

φορέας σε μια επικοινωνιακή ανταλλαγή.

Για τον Pierce, η διχοτομική αυτή διάκριση του σημείου δίνει τη θέση της

σε τρία υποκείμενα που συνιστούν τη διαδικασία της σημείωσης: το

σημείο, το αντικείμενο και ένα διερμηνεύον, με το τελευταίο να θυμίζει

σε πολλά το σημαινόμενο του Saussure. Το πλεονέκτημα στην

τριχοτομική σύλληψη του σημείου του Pierce, είναι εν τούτοις ότι στην

τριάδα των υποκειμένων που συμμετέχουν στη σημείωση μπορούν να

υπάρξουν και φορείς που δεν είναι απαραίτητο να είναι τα ανθρώπινα

υποκείμενα.


___________________________________________________[166]

Ο Έκο συμπυκνώνει το αντικείμενο έρευνας της σημειωτικής σε

τρία σημεία: α) τη παραγωγή αντικειμένων που αποσκοπούν στη

μεταβολή της σχέσης μεταξύ φύσης και ανθρώπου, β) τις σχέσεις

συγγένειας και γ) τις οικονομικές ανταλλαγές.

Τελικά, μπορεί να ειπωθεί ότι τίποτα δεν ξεφεύγει από την

σημειωτική δραστηριότητα ή τη διαδικασία της σημείωσης, ακόμη και η

πραγματική, υλική οικονομική ανταλλαγή αγαθών, από τη στιγμή που

ήδη, προηγούμενα, πριν την οικονομική ανταλλαγή δηλαδή, τα αγαθά

αποτελούν ένα σύστημα αξιών χρήσεως που σχετίζονται μεταξύ τους

με πολιτισμικό, σημειωτικό και συμβολικό τρόπο. Τόσο οι Scott Lash και

John Urry στο βιβλίο τους Economies of Signs όσο και ο Jean Baudrillard

στο βιβλίο του The Mirror of Production, αναδεικνύουν για τη

χρησιμότητα ένα πιο σύνθετο ρόλο στην σημερινή καταναλωτική

κοινωνία ∙ εξίσου σχετικό με ότι ο Anthony Giddens και Ulrich Beck

αποκάλεσαν διαφορετικά ο καθένας reflexivity.

Για τον Έκο και τον Ντεριντά, από την άλλη πλευρά, η διαδικασία

συμβολισμού και σημασιοδότησης προηγείται της οικονομικής

ανταλλαγής, επιχείρημα που και ο Μπουρντιέ ωθεί σε πιο γόνιμες

οδούς και κατευθύνσεις δια των εννοιών της έξης και του habitus. Η

οικονομία, τελικά, είναι ένα σύστημα που μπορεί να μελετηθεί

σημειωτικά ή κοινωνιολογικά, όπως το έθεσε ο φιλόσοφος Χρήστος

Γιανναράς. Ομοίως ο Baudrillard θα επιμείνει στην σημασία

κατανόησης της αρχής της συστηματικότητας των αξιών χρήσης ως την

αναγκαία συνθήκη μετατροπής της βιομηχανικής κοινωνίας σε

καταναλωτική.


___________________________________________________[167]

Το σημείο, τελικά, δεν είναι διχοτομικό ούτε τριχοτομημένο,

αλλά το αποτέλεσμα που αποκρύβεται ή διαλύεται ‘σε ένα ιδιαίτερα

σύνθετο δίκτυο μεταβαλλόμενων σχέσεων’(Eco, 1994: 85). Υπό αυτήν

την έννοια, υπάρχει μια προτεραιότητα του σημειακού συστήματος, της

διαδικασίας σημείωσης και του λογικού σχήματος, της σκέψης με άλλα

λόγια, όπως θα έλεγε και ο Καντ ή ο Λέβι Στρως, έναντι των

αντικειμένων, του αναφερόμενου ή του περιεχομένου που υποτίθεται

ότι βρίσκεται ανεπηρέαστο εκεί έξω, στον αληθινό κόσμο.

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει αληθινός κόσμος, ούτε ότι η

σημειωτική θεωρία είναι μια καθαρά ιδεολογική ή θεωρητική εργασία

που ουδόλως ασχολείται με καθημερινά προβλήματα. Το αντίθετο

μάλιστα. Απλούστατα αναδεικνύει τη σημασία της ανάλυσης και το

νόημα της ‘θεωρίας των κωδίκων’, καθώς και το γεγονός ότι το

αντικείμενο δεν μπορεί παρά να είναι πάντα ιδωμένο από κάπου, ή

όπως η Χουσσερλιανή αποβλεπτικότητα, ‘η συνείδηση κάποιου

πράγματος’. Το αντικείμενο είναι πάντα μια τομή στην πραγματικότητα

και όχι η πραγματικότητα.

Όπως το θέτει, σιβυλλικά, ο Eco (1994: 113) από εδώ και στο

εξής αρχίζει μια ‘απεριόριστη διαδικασία σημείωσης’. Κάθε πολιτισμική

μονάδα ή αναφερόμενο ή διερμηνεύον ή ακόμη κάθε αντικείμενο στο

οποίο αναφέρεται η σημείωση, είναι το αποτέλεσμα μιας

προηγούμενης διαδικασίας σημείωσης που και αυτήν με τη σειρά της

είναι το παράγωγο μιας αντίστοιχης διαδικασίας. Η ρήση του Derrida

ότι ‘δεν υπάρχει κάτι εκτός κειμένου’ μπορεί να συνδεθεί με αυτήν την

λογική προτεραιότητα που τονίζει και ο Έκο και την οποία αποδίδει στη

λογική σκέψη και τον νου.


___________________________________________________[168]

Ο Eco (1994: 117) το τοποθετεί ως εξής,

‘Η σημείωση εξηγεί τον εαυτό της μέσω του εαυτού της’

Σε κάθε περίπτωση αυτό δεν μας βάζει στον αέναο κύκλο μιας

ιδεολογικής και αυτοαναφερόμενης επιχειρηματολογίας υπέρ της

σημειωτικής ή του ιδεαλισμού, αλλά επισημαίνει ότι η θεωρία είναι μια

κοινωνική πρακτική που τίθεται δίπλα σε άλλες κοινωνικές πρακτικές,

όπως η εργασία, η πολιτική, η τέχνη, η κουλτούρα κτλ., ζητήματα που

διέκριναν και οι πολιτισμικοί γεωγράφοι James Duncan, Nuala Johnson

και Richard Schein στο συλλογικό έργο A Companion to Cultural

Geography.

Η σημειωτική αφορά περισσότερο την παραγωγή μιας θεωρίας

του πολιτισμού, μια κοινωνική και πολιτισμική θεωρία μελέτης του

συνόλου των κοινωνικών φαινομένων, παρά μια ειδικότητα ή μια

επιστήμη με την αυστηρή έννοια του όρου. Για αυτό και η πολιτισμική

γεωγραφία ενδιαφέρεται και υιοθετεί πολλές από τις αντιλήψεις και τα

σχήματα σκέψης της σημειωτικής.

Αυτό δεν σημαίνει ότι στερείται μιας, τρόπω τινά, πλήρους ή

επεξεργασμένης ιδέας περί του αντικειμένου της, των μεθόδων της και

της θεωρίας που την υποστηρίζει, όπως κάθε άλλη επιστήμη ή

ακαδημαϊκή εργασία, αλλά μάλλον ότι φιλοδοξεί να αποτελέσει μια

επιστήμη μελέτης των επιστημών και της κουλτούρας ως

σημειολογικών κωδίκων που στοχεύουν στην ανταλλαγή και την


___________________________________________________[169]

επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, των τόπων και των γεωγραφιών και

που δεν θεωρεί τις ιδέες θεωρητικές συλλήψεις ή φαύλες και

ατέρμονες φαντασιώσεις που δεν έχουν καμία σχέση με τον κόσμο.

Εικόνα 43. Το Εκρεμμές του Φουκώ

43. Ένα σημείο για ένα άλλο. Ασταμάτητη σημειακή αντικατάσταση στο

μεγαλειώδες μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο

Στην προσπάθεια ανάδειξης της σημασίας της χωρικής

σημείωσης οι Lagopoulos και Boklund-Lagopoulou (1993) στο βιβλίο

τους Meaning and Geography The Social Conception of Region in

Northern Greece επιχειρούν να συγχρωτίσουν μια σημειωτική με μια

υλιστική μαρξιστική προσέγγιση, σε μια προσπάθεια που δεν είναι

αδιάφορη για την πολιτισμική γεωγραφία –αν και προβλήματα

υπάρχουν στη μελέτη τους για παράδειγμα, αν δεχτούμε ότι

http://hdcovers.psichogios.gr/GR/9789604960736.jpg


___________________________________________________[170]

υποστηρίζουν ότι η σημείωση είναι μη υλιστική, και η ύλη μη

αναπαραστατική, πράγμα που οι κλασσικές προσεγγίσεις της

σημειωτικής και του Μαρξισμού δεν φαίνεται να υπολογίζουν, ή αν

δεχτούμε την εξοντωτική μεθοδολογική προσήλωση των συγγραφέων,

τη δειγματοληψία, τις κλίμακες αξιολόγησης, τα κοινωνικά προφίλ των

ερωτώμενων κτλ..

Σε κάθε περίπτωση, οι Lagopoulos και Boklund-Lagopoulou

εντοπίζουν και αναδεικνύουν την ανάγκη ανάπτυξης μιας θεωρίας της

υλιστικής σημείωσης και της χωρικής σημείωσης εξαιτίας της

αδυναμίας της αρχιτεκτονικής θεωρίας να ασχοληθεί με ευρύτερες

γεωγραφικές κλίμακες, αλλά και εξαιτίας της αγεφύρωτης διαφοράς

στις επιστήμες του χώρου που προκύπτει από την σύγκρουση μεταξύ

μιας υποκειμενικής και μιας αντικειμενικής αντίληψης του χώρου

(Lagopoulos και Boklund-Lagopoulou, 1993: 7). Παρόλο που

υποκειμενικό και αντικειμενικό δεν ορίζονται εύκολα, για αυτό και οι

Lagopoulos και Boklund-Lagopoulou, χρησιμοποιούν πολλά και

διαφορετικά ονόματα για να εξακριβώσουν και να ορίσουν αυτές τις

έννοιες, οι προοπτικές που ανοίγουν οι προσπάθειες τους, ώστε να

γεφυρώσουν το χάσμα των επιστημών του χώρου, είναι αξιοσημείωτες

για τους πολιτισμικούς γεωγράφους (πρβλ. όμως και Γκαραγκούνης,

2013β).

Συνοψίζοντας, στα όρια της απλούστευσης, την πρόταση τους,

μπορεί να ειπωθεί ότι επιδίωξη τους είναι τελικά η ανασύνθεση και

ενσωμάτωση Μαρξισμού και σημειωτικής, με τρόπο που θα

αναγνωρίζει τη σημασία της παραγωγής και κατανάλωσης του

κοινωνικού χώρου ως πολιτισμικού προϊόντος που προσλαμβάνεται


___________________________________________________[171]

ιδεολογικά, αποκρυσταλλωμένο, σε αυτό που ονομάζουν κοινωνική

υλιστική σημειωτική δια της έννοιας του involvement region

(Lagopoulos και Boklund-Lagopoulou, 1993: 33, 35, 37, 41 και 102).

Εικόνα 44. Μακεδονία

44. Η έννοια της περιφέρειας της Μακεδονίας στη σημειωτική μαρξιστική

μελέτη των Lagopoulos και Boklund-Lagopoulou, αναδεικνύει διαφορές στην

κατανόηση και σημασία της από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/3/39/Greater_Macedonia.png/250px-Greater_Macedonia.png&imgrefurl=http://en.wikipedia.org/wiki/Macedonia_(region)&h=211&w=250&sz=27&tbnid=wlA-C6Mk1d6LoM:&tbnh=84&tbnw=99&prev=/search?q=region+macedonia&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=region+macedonia&usg=__9hPeshdDlQwrRpJQu_g8hj2lPQs=&docid=xAxYSrgKg8KmjM&sa=X&ei=2zWeUay2M8fEPNWHgJAP&ved=0CGEQ9QEwBQ&dur=149


___________________________________________________[172]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ: ΣΥΜΒΟΛΙΚΟ ______________________

Εισαγωγή

Παρόλο που το συμβολικό χρησιμοποιείται από ψυχαναλυτές,

ανθρωπολόγους, κοινωνιολόγους και άλλους κοινωνικούς επιστήμονες,

όχι πάντα με τον ίδιο τρόπο, στην παρούσα ενότητα θα ρίξουμε το

βάρος μας στην Διάκριση του Pierre Bourdieu, και την έννοια της

πυκνής περιγραφής thick description, όπως την εξέθεσε ο κοινωνικός

ανθρωπολόγος του πολιτισμού Clifford Geertz στο βιβλίο του Η

Ερμηνεία των Πολιτισμών, ως έναν από τους τρόπους να ξεδιπλώσουμε

μια ακόμη πτυχή δια της οποίας υλοποιεί κανείς πολιτισμική

γεωγραφία.

Όχι γιατί οι άλλες προσεγγίσεις του συμβολικού είναι

απορριπτέες, ας πούμε του Λακάν ή του Mauss ή ακόμη του Baudrillard,

αλλά γιατί με τη συμβολική έννοια που αποδίδει και την οποία χρεώνει

ο Geertz στο πολιτισμό και ο Μπουρντιέ στην κατανάλωση, μπορούμε

πιο εύκολα να συνδέσουμε τα ενδιαφέροντα της πολιτισμικής

γεωγραφίας με το τοπίο και την εξουσία που προηγήθηκαν ∙ αλλά και

την κατανάλωση και τους Baudrillard και Bauman που ακολουθούν και

ολοκληρώνουν την προοπτική τέλεσης πολιτισμικής γεωγραφίας.

Θα ξεκινήσουμε με τον Μπουρντιέ και θα καταλήξουμε στον

Geertz, χωρίς η επιλογή αυτή να σημαίνει κάτι από ιεραρχική άποψη ή

υπό την έννοια κάποιος μεθοδολογικής ή επιστημολογικής

προτεραιότητας.


___________________________________________________[173]

Η Διάκριση

Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος στο πρόλογο του βιβλίου του

Μπουρντιέ στα ελληνικά Η Διάκριση, συμπυκνώνει τη σημασία του

έργου, υπογραμμίζοντας τη γενετική ανθρωπολογία της εξουσίας του

Μπουρντιέ, δίνοντας παράλληλα έμφαση στη συμβολική διάσταση της

εξουσίας και της κατανάλωσης, μέσα από έννοιες όπως αυτή του

habitus ή της έξης. Ενδιαφέρον από αυτήν την άποψη, προκαλεί ο

τρόπος που συλλαμβάνει ο Μπουρντιέ τον κοινωνικό χώρο, ως δηλαδή

ένα πεδίο διαφορών που ορίζεται με οικονομικά, πολιτισμικά και

κοινωνικά κριτήρια, εντός του οποίου κινούνται οι δράστες

επιχειρώντας να υπερβούν, να διατηρήσουν ή να ενισχύσουν τους

πολιτισμικούς, οικονομικούς και εκπαιδευτικούς χώρους που

καταλαμβάνουν. Οι συμβολικοί αγώνες έχουν καίρια σημασία σε αυτόν

τον διαρκώς κρινόμενο, ανελλιπώς ανταγωνιστικό και αυστηρώς

διαβαθμισμένο πολιτισμικό χώρο.

Η έξης είναι ή μπορεί να είναι δυνητικά, ο αγώνας μεταξύ των

δραστών του κοινωνικού, που δια του γούστου, της κατανάλωσης, του

τρόπου ζωής, του ύφους και των διαφόρων στάσεων ζωής, επιβιώνουν,

συνέρχονται, συνεργάζονται και αγωνιούν για το νόημα που φέρουν τα

πράγματα ή ο υλικός κόσμος που τους περιβάλλει (ο ρόλος του

περιγύρου) και τον οποίο καταναλώνουν, ερμηνεύουν και προωθούν ∙

ζήτημα που και ο μεγάλος ιστορικός Fernand Braudel δεν απέφυγε να

θίξει, αν και με τελείως διαφορετικό τρόπο και ύφος, στο μνημειώδες

Γραμματική των Πολιτισμών.


___________________________________________________[174]

Εξίσου σημαντικό έργο από πολλές απόψεις είναι και το τρίτομο

Η Μεσόγειος, όπου δίδεται μια εξοντωτική περιγραφή του υλικού

κόσμου, του κοινωνικού περιγύρου, της ιστορίας των δραστών και των

συμβάντων που έλαβαν χώρα και αναδιέταξαν την γεωγραφία και την

ιστορία της Μεσογείου υπό τη δαμόκλεια σπάθη αυτού που ο Braudel

ονομάζει ‘αργόσυρτη αλλαγή’ ‘longue duree’.

Εικόνα 45. Η Μεσόγειος του Fernand Braudel

45. Η σημαντική εργασία του Braudel για τη Μεσόγειο, στο ορίζοντα της

ιστορικής γεωγραφίας των αργόσυρτων αλλαγών long duree της σχολής των

Annales που προηγήθηκε της Γραμματικής των Πολιτισμών


___________________________________________________[175]

Σε προηγούμενη εργασία μου, (2011) Ο Λόγος της

Μετανεωτερικότητας, αλλά και στην αδημοσίευτη διατριβή μου (2010)

The Consumer Society and the Mediterranean Town of Rethemnos,

έθιξα πολλά από τα προβλήματα που ακολουθούν και πλήττουν μια

εργασία που επιθυμεί να αναγνώσει την Μεσογειακή ιστορία και

γεωγραφία μέσα από τους φακούς της ενότητας.

Εικόνα 46. Aποτύπωση της Μεσογείου

46. Μεσόγειος: Ενότητα ή πολλαπλότητα; Φυσική ή φανταστική, πολιτική και

πολιτισμική ενότητα;


___________________________________________________[176]

Μπορούν τα παραπάνω να δείξουν με ποιον τρόπο γίνεται η

πολιτισμική γεωγραφία; Η ερώτηση ίσως δεν ευσταθεί. Τα πράγματα

δεν δείχνουν μόνο, σημειωτικά, ούτε σημαίνουν κάτι σημασιολογικά.

Έχουν ασφαλώς και ακτινοβολούν μια ιστορία και μια γεωγραφία. Αλλά

πάνω από όλα, κάνουν κάτι. Έστω και συμβολικά. (Παρόλο που το

σωστό θα ήταν μόνο συμβολικά). Πάντως αυτές δεν είναι μόνο

ανησυχίες του Μπουρντιέ. Η ίδια αγωνία καταλαμβάνει και τον Φουκώ,

όπως το έδειξε στο έργο του Οι Λέξεις και τα Πράγματα παρόλο που

την εκφράζει διαφορετικά.

Στη λογοτεχνία, στο βιβλίο του Alexandre Dumas Τhe Count of

Monte Christo ο περιπαθής ήρωας γράφει στον τοίχο της φυλακής,

όπου ρίχτηκε άδικα μετά από συνομωσία του επιστήθιου φίλου του,

στην ομώνυμη ταινία ρόλο που υποδύεται ο Guy Pierce, God will give

me justice. Ενδεχόμενα ένα αισιόδοξο σενάριο. Αλλά ας πούμε, καλή τη

πίστει, ότι είναι πιθανό. Σίγουρα, όχι όμως ανεξάρτητα και όχι χωρίς ή

προτού τα πράγματα δικαιώσουν τους δράστες –σε μια τάξη του λόγου,

μια λογική και σημειωτική τάξη και ένα λογικό και συμβολικό επίπεδο,

στο οποίο ήδη βρισκόμαστε. Η κινέζικη εγκυκλοπαίδεια που έκανε το

Φουκώ να γελά από την ιστορία του Borges, δεν αφορούσε μόνο τη

χαοτική ύπαρξη των ταξινομήσεων, αλλά και την λογική και ταξινομία

του χάους, εφόσον η ύπαρξη κανόνων είναι ήδη ένας κανόνας. Είμαστε

κάθε φορά ‘πριν ή μετά από την αιμομιξία’ θα πει ο Ντεριντά στο βιβλίο

του Περί Γραμματολογίας.


___________________________________________________[177]

Εικόνα 47. Alexandre Dumas Τhe Count of Monte Christo

47. God will give me justice –εναλλακτικά, το πάντρεμα λέξεων και

πραγμάτων

Σε αυτήν την οπτική, οι κοινωνικοί δράστες, τα δρώντα

υποκείμενα, δεν είναι αμιγώς ταξικής ή οικονομικής επιρροής ή

καταγωγής, ούτε αναφέρονται μόνο στον ορίζοντα των εργασιακών

σχέσεων και της παραγωγικής διαδικασίας. Δεν υποτάσσονται, δηλαδή,

σε κριτήρια που έχουν σχέση μόνο με την εργασία ή τις σχέσεις

παραγωγής, ούτε κάθε επιλογή, κάθε στάση ζωής ή κάθε καταναλωτική

συμπεριφορά ακτινοβολεί αποκλειστικά και μόνον το εισόδημα, την

θέση εργασίας ή τις σχέσεις παραγωγής –εξίσου σημαντικοί δείκτες

http://www.google.gr/imgres?imgurl=http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Louis_Fran%C3%A7ais-Dant%C3%A8s_sur_son_rocher.jpg/232px-Louis_Fran%C3%A7ais-Dant%C3%A8s_sur_son_rocher.jpg&imgrefurl=http://it.wikipedia.org/wiki/Il_conte_di_Montecristo&h=349&w=232&sz=30&tbnid=unPyBWxI3b34gM:&tbnh=90&tbnw=60&prev=/search?q=conte+montecristo&tbm=isch&tbo=u&zoom=1&q=conte+montecristo&usg=__7SGDqAVt7-HMBUtqpVgmMVCDGuA=&docid=yDvzRpDERf3vRM&hl=el&sa=X&ei=qoaQUZSGI8iA0AXN84HgCQ&ved=0CGwQ9QEwDA&dur=863


___________________________________________________[178]

παρόλα αυτά που δικαιώνουν και διατηρούν θέσεις του κοινωνικού και

πολιτισμικού χώρου.

Υπάρχει ένας ολόκληρος κόσμος αντικειμένων εκεί έξω, όπως θα

έλεγε ο πολιτισμικός γεωγράφος Peter Jackson, ο οποίος ακολουθεί

(όπως θα έλεγε ο Λατούρ), αξιολογεί και περιμένει να αξιολογηθεί

ακόμη και μέσα από τις αξιολογήσεις που κάνει ως αξιολογητής. Υπό

αυτήν την έννοια η κριτική του γούστου και της αισθητικής, για να

επιστρέψουμε στον Μπουρντιέ, δεν είναι ουδέτερη, ούτε ανιδιοτελής,

ούτε αυστηρώς πνευματική, αλλά αντανακλά και υποστηρίζει το

κοινωνικό, συμβολικό και οικονομικό κίνητρο κάθε δράστη. Εξού και το

όνομα αντικαντιανή κριτική, το οποίο επιφυλάσσει και δια του οποίου

προσδιορίζει το ερευνητικό και φιλοσοφικό του ενδιαφέρον ο

Μπουρντιέ –υπό τη λογική ότι ο Καντ διαχώρισε αυτό που ευχαριστεί

από αυτό που αρέσει.

Ο τρόπος που σύμφωνα με τον Μπουρντιέ, η τάξη ή οικονομική

κατάσταση επηρεάζει το γούστο, έχει να κάνει με το γεγονός ότι η

οικονομική δύναμη επιτρέπει να θέτουμε σε απόσταση την

αναγκαιότητα, και άρα η επιλογή αυτού ή του άλλου έργου τέχνης,

αυτής ή της δείνα στάση ζωής, διέπεται από την απαίτηση υλοποίησης

μιας αναπόφευκτης διαφοράς. Κουλτούρα και συμβολική τάξη είναι

στην οπτική του Bourdieu αδιαίρετες και αναπόσπαστες η μία από την

άλλη. Έτσι ίσως εξηγείται και ο τρόπος που ο Μπουρντιέ προσεγγίζει

την αντι-κουλτούρα, (οτιδήποτε μπορεί να αφορά μια εναλλακτική ζωή,

στάσης, η καταναλωτική επιλογή) ότι δηλαδή αφορά εκείνους τους

φορείς δράσης που στερούνται τη νόμιμη, σχολαστική, γνώση που

προέρχεται από το συμβολικό σχολικό κεφάλαιο.


___________________________________________________[179]

Η έννοια της πρακτικής και η πρακτική του κοινωνικού χώρου

συναντώνται για την Μπουρντιέ, στην οπτική που διανοίγει η

κατανάλωση και το γούστο, τα οποία είναι καθρέπτες αλλά και

γεννήτορες ή δημιουργοί διαφορών, σημασιών και νοημάτων, αλλά και

συντηρητές και πολλαπλασιαστές τους.

Ο γεωγραφικός κοινωνικός χώρος συνεπώς, δεν είναι ποτέ

ουδέτερος, ούτε αξιολογικά, πολιτικά ή κοινωνιολογικά άνευρος, αλλά

διέπεται και συστήνεται από συστοιχίες αξιών, προσδοκιών, πράξεων

και ερμηνειών κατανεμημένες στον κοινωνικά διαιρεμένο, άνισο και

ευμετάβλητο γεωγραφικό χώρο. Υπό αυτήν την έννοια ο χώρος είναι

μια κοινωνική κατασκευή, αλλά όχι λιγότερο αληθινός ή προβληματικός

για αυτό.

Εν πάσει περιπτώσει, εν κατακλείδι, συσσωματώνεται στην

κοινωνιολογία του Μπουρντιέ, η αναγνώριση του γεγονότος της

ύπαρξης των τάξεων, όχι μόνο από την πλευρά της εργασίας και της

παραγωγής, ή του κόσμου της εργασίας όπως θα έλεγαν οι γεωγράφοι

Ντ. Βαίου και Κ. Χατζημιχάλης, αλλά και των ταξικών έξεων, των

καταναλωτικών πρακτικών και επιλογών, της συμπεριφοράς, της

κατανόησης της τέχνης, της εκπαίδευσης και του πολιτισμού.


___________________________________________________[180]

Εικόνες 48 και 49. Η Κατανάλωση του Συμβολικού

48. Η αίθουσα Μαρία Κάλλας του θεάτρου Ολύμπια αριστερά στην Εθνική

Λυρική Σκηνή και δεξιά, 49. Το The Mall στο Μαρούσι. Κατανάλωση του

πολιτισμού και πολιτισμός της κατανάλωσης ή διακρίνοντας τα αδιάκριτα

Αν το συμβολικό έχει στον Μπουρντιέ συγκεκριμένη θέση με

αναφορά στο habitus, εξίσου μεγάλη σημασία έχει και στον Geertz,

μέσα από αυτό που ονομάζει πυκνή περιγραφή –thick description.

Μόνο πολύ ενδεικτικά και σύντομα, μπορεί να υπενθυμίσει κανείς τα

δύο ακόλουθα σημεία, που αναδεικνύουν με μεγαλύτερη ζέση τη σχέση

συμβολικού, κουλτούρας και ερμηνείας.


___________________________________________________[181]

Καταρχήν, τη ρήση του Geertz,

‘Πιστεύοντας μαζί με τον Max Weber ότι ο άνθρωπος είναι ένα ζώο

αιρούμενο σε ένα ιστό σημασιών που το ίδιο έχει υφάνει, θεωρώ

πολιτισμό αυτό τον ιστό, και κατά συνέπεια την ανάλυση του όχι μια

εμπειρική επιστήμη σε αναζήτηση νόμου, αλλά μια ερμηνευτική

επιστήμη σε αναζήτηση νοήματος’

(Geertz, 2003: 17)

Δευτερευόντως, μπορεί να υπενθυμίσει κανείς, σε ότι αφορά

την πολιτισμική γεωγραφία, ότι η ερμηνευτική που προτείνει ο Geertz

δεν είναι εντελώς άσχετη με την προκύπτουσα του Λατούρ και την Actor

Network Theory, προοπτικές που ακολουθούμε και στην παρούσα

εργασία ως τρόπο όχι μόνο εξήγησης της πολιτισμικής γεωγραφίας,

αλλά και τέλεσης της.

Το νόημα ας πούμε της διαπίστωσης του Geertz ‘μπροστά σε μια

ερμηνεία δεν έχεις πολλά περιθώρια: τη συλλαμβάνεις ή δεν τη

συλλαμβάνεις, βλέπεις το νόημα της ή δεν το βλέπεις, την αποδέχεσαι ή

όχι’ (Geertz, 2003: 35), συνάδει με την πρόταση και προτροπή του

Λατούρ ‘ακολουθήστε τους δράστες’.

Ίσως με αυτόν τον τρόπο αποκτά νόημα και η αναφορά του

Geertz σε μια ινδική ιστορία (χωρίς να ξέρουμε αν τον έκανε να γελά


___________________________________________________[182]

όπως έκανε τον Φουκώ η κινέζικη εγκυκλοπαίδεια του Borges) που λέει

πάνω κάτω τα εξής,

‘Υπάρχει μια ινδική ιστορία –τουλάχιστον την άκουσα ως ινδική

ιστορία- για κάποιον Άγγλο ο οποίος, όταν του είπαν ότι ο κόσμος

στηρίζεται σε μια εξέδρα, που στηρίζεται στην πλάτη ενός ελέφαντα,

που στηρίζεται με τη σειρά του στην πλάτη μιας χελώνας, ρώτησε

(ίσως να ήταν εθνογράφος, έτσι κάνουν αυτοί) που στηριζόταν η

χελώνα. Σε μια άλλη χελώνα. Κι εκείνη; <Α, σαχίμπ, από εκεί και

πέρα είναι όλο χελώνες μέχρι τον πάτο>’

(Geertz, 2003: 39)

Η ατελεύτητη διαδικασία της ερμηνείας ή της και της σημείωσης

όπως θα έλεγε ο Eco. Η προσέγγιση του Geertz και η επιμονή του στο

ιστορικό πλαίσιο, την ερμηνεία, την κειμενική υφή του πολιτισμού και

την συμβολικότητα, είναι όλες χρήσιμες παρακαταθήκες για την τέλεση

πολιτισμικής γεωγραφίας. Ιδιαίτερα, είναι χρήσιμες όταν σε αυτόν τον

ορίζοντα συλλαμβάνει κανείς τη σχέση συμβολικού και κατανάλωσης.

Και αν έχουμε εξαντλήσει το πρώτο ζήτημα, το δεύτερο απαιτεί

επιπλέον και περεταίρω διερεύνηση. Είναι προς τα εκεί που

στεφόμαστε πλέον.


___________________________________________________[183]

ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗ_____________________

Εισαγωγή

Σε αρκετές εργασίες μου έχω αναδείξει τη σημασία της

κατανάλωσης (Γκαραγκούνης, 2011, 2012). Τα κροκοδείλια δάκρυα περί

τέλους του κόσμου, του υποκειμένου, του συγγραφέα, τελικά, μπορούν,

αν όχι να μπουν στην θέση τους, τουλάχιστον να ιδωθούν υπό ένα πιο

ψύχραιμο βλέμμα. Ανάλογες εργασίες έχουν αναληφθεί από πολλούς

ανθρωπογεωγράφους. Μόνο πολύ ενδεικτικά μπορώ να αναφέρω για

παράδειγμα, τους David Clarke και Marcus Doel οι οποίοι την τελευταία

δεκαετία, εγκατεστημένοι στο Swansea της Ουαλίας, έχουν αναπτύξει

μια αξιοσημείωτη ερευνητική δραστηριότητα που αναλύει τη σχέση

κατανάλωσης και πόλης ο μεν πρώτος, και τη σχέση χώρου και

πολιτισμικής θεωρίας ο δεύτερος ή και πιθανούς και ενδιάμεσους

σχεδιασμούς, διακυμάνσεις και συνδυασμούς.

Δική μας πεποίθηση, όπως και των David Clarke και Marcus

Doel, είναι ότι η κατανάλωση οφείλει να λαμβάνεται περισσότερο ως

‘πρόβλημα’ της σημερινής κοινωνίας και λιγότερο ως μια φυσιοκρατική

ή ηδονοκεντρική ανάγκη ή επιθυμία του σύγχρονου ανθρώπου, που

αποδεχόμενος και υποκύπτοντας σε παράλογες, ανήθικες και ύποπτες

στάσεις ζωής, καταναλώνει στο επίπεδο μιας αναγκαίας ή φυσικής

απαίτησης (τροφής, ένδυσης κτλ).


___________________________________________________[184]

Jean Baudrillard και Αξία Χρήσης

Ο Γάλλος φιλόσοφος Jean Baudrillard ήταν από τους πρώτους

που ανέδειξε αυτόν τον προβληματισμό περί κατανάλωσης. Στο βιβλίο

του Το Σύστημα των Αντικειμένων (1968) επιχειρεί μια εξοικείωση με

το φαινόμενο της κουλτούρας και των επιπτώσεων που έχει επί αυτής η

διαδικασία πραγμοποίησης –όχι πολύ διαφορετικά από τον τρόπο που

αναλύθηκε από τους Λούκατς, Αντόρνο και Χορκχάϊμερ. Στο βιβλίο του

Η Καταναλωτική Κοινωνία που είναι μεταγενέστερο αλλά εντός της

ίδιας μαρξίζουσας περιόδου, η προβληματική της πολιτικής οικονομίας

παραμένει ζωντανή, αυτονομείται όμως εκείνο το πεδίο ανάλυσης, που

περιστρέφεται γύρω από το νόημα και τη λειτουργία της καταναλωτικής

κοινωνίας, ως ένα ιστορικό στάδιο του ύστερου καπιταλισμού, που

απαιτεί ένα δικό του ολοκληρωμένο μόρφωμα κανονιστικών

προτάσεων και αρχών μελέτης, διερεύνησης και εννοιολογικών

κατηγορήσεων.

Το ίδιο πράττει στην εργασία του (1975) The Mirror of

Production όπως και στο (1981) For a Critique of the Political Economy

of the Sign, σπάζοντας κάθε δεσμό με τη μαρξιστική παράδοση.

Ακολούθησαν και άλλα κείμενα όπως τα America, Cool Memories, The

Transparency of Evil, Simulation, ενώ είχε προηγηθεί το Symbolic

Exchange and Death, τα οποία δεν μπορούν εύκολα να καταταγούν σε

κάποια από τις συνήθεις κατηγορίες κοινωνιολογικού ενδιαφέροντος.

Από την πλευρά της πολιτισμικής γεωγραφίας, οι αναλύσεις του

εν τούτοις, είναι αρκετά χρήσιμες. Καταρχήν διότι θέτουν τις βάσεις για


___________________________________________________[185]

μια ανεξάρτητη ή αυτόνομη πολιτισμική θεωρία, που δεν λαμβάνει τις

ανάγκες ως ατομικές ή ψυχοπαθολογικές κρίσεις ιδιωτικού υποβάθρου.

Δευτερευόντως, και ως συνέπεια του πρώτου, διότι η οικονομία δεν

λαμβάνεται πλέον ως καθοριστικός παράγοντας, έστω σε τελευταία

ανάλυση, της κοινωνικής ζωής, αλλά αναγιγνώσκεται και ιδώνεται μέσα

από την οπτική του πολιτισμού, των συλλογικών προτιμήσεων, της

κοινωνικής διαφοροποίησης και της ταξικής έξης. Του προσάπτουν

αρκετές φορές, ότι επιδίδεται ή υποκύπτει σε ένα πρωτόγονο

ρομαντισμό. Πιθανόν όχι άδικα. Ο Baudrillard, ας πούμε, δε μένει

ανεπηρέαστος από την μελαγχολική θεματική του Χαΐντεγγερ που είδε

στους τόπους του Είναι [Dasein], την δυνατότητα μιας αυτόνομης,

ευρετικής ‘υπαρκτικής αναλυτικής’, πέραν από την τεχνολογική,

αναυθεντική και ορθολογική κατάπτωση των Πολλών –ρομαντισμό στον

οποίο θα παραμείνει υπόλογος μέχρι το τέλος, όπως ο Lyotard (1993)

θα του καταλογίσει στις libidinal αναζητήσεις του.

Σε άλλα σημεία του, όμως, είναι αρκετά ριζοσπαστικός ιδίως αν

δούμε ως χρέος της πολιτισμικής γεωγραφίας την ανάγκη να μελετήσει

τις συνέπειες από την πλήρη εξάπλωση της καταναλωτικής κουλτούρας,

όχι αποκλειστικά με παραγωγικούς, οικονομικούς όρους. Από τη

δουλειά του Baudrillard δεν έλλειψε η πρόκληση. Αν και βάσιμα

κάποιος μπορεί να ισχυριστεί ότι δεν ήταν πάντα χωρίς λόγο. Με το

βιβλίο του [1976] (1996) Forget Foucault, είχε προτείνει μεταξύ άλλων,

μια συνολικότερη υπερκέραση του προβλήματος της εξουσίας από τη

‘μικροφυσική’ της πλευρά (Φουκώ, 1976: 39, 40, 74-75, 99, 100, 110,

135, 147, 173, 187, 202, 205, και 219), θεωρώντας την πειθαρχία και την

καταπίεση, κατάλοιπα κοινωνικής οργάνωσης προηγούμενων


___________________________________________________[186]

περιόδων. Τώρα, θα υποστηρίξει ο Baudrillard, η εξουσία λειτουργεί

περισσότερο δια της σαγήνης (seduction) και της παρεκτροπής, παρά

δια καταναγκασμών και πιέσεων.

Η πολιτισμική ανθρωπογεωγραφία της καταναλωτικής

κοινωνίας, όταν είναι ευαίσθητη στις αιτιάσεις του Baudrillard

εμφανίζεται, συνεπώς, πολυπλοκότερη από ό,τι συνήθως εικάζεται.

Αυτή τη συνθετότητα αναδεικνύει ο Baudrillard στις πρώτες του

απόπειρες χαρτογράφησης του καταναλωτισμού, επιμένοντας στο

γεγονός ότι η κατανάλωση δεν είναι μια ιδιωτική ή ατομική πράξη που

σκοπεύει να ικανοποιήσει μια δοσμένη ανάγκη, αλλά μια βαθύτατα

συλλογική πρακτική και μια σημαντική και ανεξέλεγκτη σχέση εξουσίας.

Το Σύστημα των Αναγκών

Ο Baudrillard επιμένει στη συστημικότητα, αντιλειτουργικότητα

και άμεση συνάφεια της κατανάλωσης με ένα σύστημα σημείων,

επικοινωνίας, γλώσσας, κυριαρχίας και κοινωνικοποίησης των

υποκειμένων, που παίρνει τη σκυτάλη από και υποκαθιστά το σύστημα

εκγύμνασης και υποβολής των μαζών στη λογική της βιομηχανικής

εργασίας μιας προηγούμενης περιόδου ∙ αυτής κατά προτίμηση που

εύγλωττα περιέγραψε ο Φουκώ (1976, 2008) –ζητήματα που με

διαφορετικό τρόπο έχουν θίξει οι Scott Lash και John Urry με αναφορά

σε ότι ονομάζουν Disorganized Capitalism και Economies of Sign.


___________________________________________________[187]

Για τον Baudrillard, η ‘παραγωγική εργασία’ ως λογικό-

αναλυτικό σχήμα εξήγησης ή οντοθεοτελεολογικός σκοπός μιας

ολόκληρης εποχής εγκαταλείπεται. Στο δρόμο προς την καταναλωτική

κοινωνία συναντά κανείς μια πολιτισμική λογική που ενσωματώνει,

παιδαγωγεί και κονιορτοποιεί το κοινωνικό σώμα με βάση το ‘σύστημα

των αναγκών’. Υπογραμμίζει ωστόσο, ότι αυτό που δεν αλλάζει, είναι η

διαρκής καθυπόταξη της κοινωνίας στην απρόσκοπτη λειτουργία του

συστήματος ∙ στόχος του οποίου είναι να ‘αλλάξει το τραπεζομάντηλο

χωρίς να διαταραχτεί η διάταξη των πιάτων στο τραπέζι’.

Το ψευδεπίγραφο δίλημμα μεταξύ ‘αληθινών’ και ‘ψευδών’

αναγκών, ας πούμε της παραδοσιακής σχολής της Φρανκφούρτης και

του Μαρκούζε ιδιαίτερα, τίθεται έτσι υπό κρίση, εφόσον επ’ ουδενί

μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι οι ανάγκες έχουν ένα φυσικό,

αυτόδηλο και λειτουργικό υπόβαθρο, πέραν από το οποίο έρχονται να

προστεθούν κακόπιστα και με δόλο οι στρεβλές, πλεονασματικές και

αλλοτριωμένες επιθυμίες που ανήκουν στη σφαίρα του περιττού, του

ατομικού, του παθολογικού, του ψευδούς και του σπάταλου ∙ θεματική

που απασχόλησε και τον Κορνήλιο Καστοριάδη (1985: 232-234, 240).

Σε κάθε περίπτωση η εξωτερικότητα και η εσωτερικότητα ως

όρια, σύνορα ή κατώφλια νομιμοποίησης ή υπερκέρασης διαφορών,

εξουσιοδοτούνται να συλλάβουν και να σημάνουν ό,τι θεωρείται

‘φυσικό’ και ‘αναγκαίο’ και ό,τι ‘ανώφελο’ και ‘επουσιώδες’ μόνον

εντός της υπάρχουσας θεσμισμένης και θεσμίζουσας κοινωνίας.

Κοντολογίς, είναι στη σφαίρα του ‘φαντασιακού’, του ερμηνευτικού-

αφηγηματικού (Ricoeur, 1990) και της νοηματοδοτούσας πολιτισμικής

σφαίρας –αν υιοθετούσαμε ένα πιο ανθρωπολογικό λεξιλόγιο, όπως


___________________________________________________[188]

του Clifford Geertz (1993) που ανάλογες διαπιστώσεις προκρίνουν τα

όρια, τη σχέση και τη διαφορά ανάμεσα στο επιτρεπτό και το

παραβατικό, το λογικό και το παράλογο, το έξω και το μέσα κτλ.

Ασφαλώς η χρήση αυτοκινήτου από και προς τους χώρους

κατοικίας και εργασίας κρίνεται απαραίτητη. Αυτό όμως που δεν

μπορεί κανείς να αρνηθεί είναι ότι οι ανάγκες, έχουν και μια άλλη,

διαφορική, φετιχική αξία εντός της συγκεκριμένης οικονομίας του

χώρου και του νοήματος που τις εξέθρεψε –για παράδειγμα στις άθλιες

συνθήκες κατοικίας του Manchester που εύγλωττα περιέγραψε ο

Engels, τα αυτοκίνητα θα είχαν μηδαμινή αξία. Η κοινωνική και

πολιτισμική κατασκευή των αναγκών που υπονοείται από τα

παραπάνω, δεν αποτελεί απλώς την προβεβλημένη πτυχή ενός άρτι

αφιχθέντος σχετικισμού ή μηδενισμού, αλλά τη συστηματική

πολιτισμική θεωρία που κάθε πολιτισμικός ανθρωπογεωγράφος

οφείλει να αναπτύξει σε μια προσπάθεια τέλεσης πολιτισμικής

γεωγραφίας.

Ο Δομικός Ρόλος της Κατανάλωσης

Ο Νορβηγός ανθρωπολόγος Thomas Hylland Eriksen

σχολιάζοντας την υπαρξιστική προβληματική του Sartre στο βιβλίο του

τελευταίου Being and Nothingness και το επεισόδιο με το ρόλο που

επιτελεί ο σερβιτόρος, αναφέρει ότι η επιτέλεση μπορεί ενίοτε να


___________________________________________________[189]

‘ξεγελά’ την ταξική υποδεέστερη κοινωνική του θέση. Δεν θα

διαφωνούσαμε απαραίτητα με αυτήν τη θέση. Θα υποδεικνύαμε εν

τούτοις, την κατανόηση και ανάδειξη της σημασίας ενός πιο δομικού

ρόλου της κατανάλωσης, τουλάχιστον στο βαθμό που παραμένουμε

εντός του κλοιού προβληματισμού του Baudrillard. Αυτό δε σημαίνει ότι

η επιτέλεση δεν αποτελεί πρόσφορο έδαφος, ώστε να μελετηθεί η

επινοητικότητα της ανθρώπινης δράσης –από τον Herzfeld (1985) και

την ‘ποιητική’ του Κρητικού ανδρισμού μέχρι την queer theory της

Judith Butler (1990, 1993) με διαφορετικό τρόπο είναι αλήθεια, ακόμη

και τα διαβόητα performative statements του Austin, ο ρόλος της

επιτέλεσης έχει αναδειχθεί με ιδιαίτερη σημασία. Αν θέλαμε, εν

τούτοις, να μείνουμε πιστοί στον Baudrillard, οφείλουμε να

αντιπαραβάλουμε την δομική και συστηματική σημασία της

κατανάλωσης απέναντι, ας πούμε, στην ‘επιφανειακότητα’ της

επιτέλεσης (πρβλ. Γκαραγκούνης, 2012)

Αποσυνδέοντας την κατανάλωση, όπως κάνει ο Baudrillard, από

την ανθρωπολογική αντίληψη που επιδιώκει να ζευγαρώσει μια

δεδομένη ανάγκη με την κινητικότητα του υποκειμένου και την

επιθυμία να ικανοποιήσει αυτή την ανάγκη, κάνει φανερή την σχέση

της κατανάλωσης με ένα ‘σύστημα εξουσίας’ στο οποίο είναι υπόλογη η

ταυτότητα του μετανεωτερικού ανθρώπου. Η κατανάλωση, ουσιαστικά,

αφορά μια τομή και μια μεταμόρφωση στον τρόπο που η οικονομία και

η κοινωνία του καπιταλισμού δομούνται και μεταβάλλονται, από το

σύστημα της εργοστασιακής πειθαρχίας σε αυτό της σαγήνης των

αναγκών.


___________________________________________________[190]

Ο David Clarke (2003) σε μια προσπάθεια διαλεύκανσης και

εξήγησης του τρόπου δια του οποίου ο Baudrillard βλέπει και αναλύει

την κατανάλωση, παρομοιάζει τον τρόπο που λειτουργεί η

καταναλωτική κοινωνία με ένα casino, όπου μπορεί κανείς να

καταναλώσει και ποτά, ανάμεσα στα πολύ ενδιαφέροντα πράγματα που

προσφέρει ένα casino. Το κρίσιμο στοιχείο της μεταφοράς αυτής είναι

ότι η λειτουργία του καζίνο, δεν συνδέεται αποκλειστικά με την

κατανάλωση αλκοόλ, αλλά επί της ουσίας, ενισχύει την κεντρικότερη

προτεραιότητα του, ήτοι το απρόσκοπτο, ασταμάτητο και ακούραστο

‘τζογάρισμα’. Το να πει κανείς, λοιπόν, ότι προτιμά να συχνάζει σε ένα

casino, δε σημαίνει ότι ‘προτιμά’ το bar και τα ποτά του (χωρίς αυτό να

σημαίνει ότι τα casino δεν προσφέρουν ποτά ποιότητας), αλλά τη

συνολικότερη ατμόσφαιρα, το περιβάλλον και οτιδήποτε συνθέτει,

απαιτεί και προκρίνει ο απαραίτητος στοιχηματισμός ∙ από όπου και η

επίκληση του Baudrillard (1996) περί ‘συστήματος αντικειμένων’ [the

system of objects].

Ως τέτοια, ως ατμόσφαιρα δηλαδή, πρέπει να κατανοηθεί και η

κατανάλωση, η οποία ξεπερνά την απλή ικανοποίηση αναγκών με τη

στενή έννοια του όρου, αφού κοινωνικοποιεί και παράγει ή καλύτερα

υλοποιεί, αν θυμηθούμε την Judith Butler (1993) στο Bodies that

Matter, το υποκείμενο με τον ίδιο τρόπο που η παραγωγική πειθαρχία

του εργοστασίου και του βιομηχανισμού, επεδίωξε πρωταρχικά την

καθυπόταξη των σωμάτων και την τιθάσευση και τον καταναγκασμό και

έλεγχο των περιθωριακών, υποψήφιων προς εργασία, μαζών (Bauman,

1982 Foucault, 1980).


___________________________________________________[191]

Κατανάλωση και παραγωγή είναι, αμφότερες, τυπικά και

ουσιαστικά, απεριόριστες και άρα τα αγαθά που καταναλώνονται

διαφοροποιούν και διακρίνουν σύνολα και ομάδες, π.χ. τις κοινωνικές

τάξεις, μέσα από τις διάφορες μετατροπές από τις οποίες διέρχεται το

κεφάλαιο από οικονομικό σε πολιτισμικό, κοινωνικό και εκπαιδευτικό

(Bourdieu, 1984).

Κατανάλωση και Συμβολικό

Από την άλλη πλευρά, η συμβολική λογική, την σημασία της

οποίας έχουμε ήδη αναδείξει, και την οποία η κατανάλωση στρεβλά

μιμείται, συνεχίζει να την στοιχειώνει. Είναι καταφανές ας πούμε ότι

όσο η κατανάλωση επιθυμεί να πλησιάσει τη λογική της ανταλλαγής

δώρων (Mauss, 1970), άλλο τόσο απομακρύνεται από αυτή,

υποτασσόμενη στη ‘λογική του σημείου’ (Baudrillard, 1981: 40). Η

συμβολική ανταλλαγή, δεν έχει αξία, ούτε χρήσης, ούτε ανταλλαγής.

Είναι πέρα και έξω, δηλαδή, από την περιορισμένη οικονομία τού

νόμου της αξίας –‘structural law of value’ (Baudrillard, 1981) –αφού δεν

υπάρχει κανένα υπόλοιπο, απόθεμα ή κατάλοιπο που να μην

συμπεριλαμβάνεται στις εκατέρωθεν αμοιβαίες, αλλά μη συγκρίσιμες

ανταλλαγές και αμοιβαίες καταστροφές, που οσάκις επιδιώκουν να

υπερβούν ανταγωνιστικά η μία την άλλη, τείνουν κάθε φορά να

υπολείπονται του τεθέντος στόχου και γι’ αυτό η συνεχής, αέναη, όσο


___________________________________________________[192]

και ατέρμονη ανάγκη ή επιχείρηση υπέρβασης του. Υπ’ αυτή την έννοια

η κατανάλωση δεν πλησιάζει κατ’ ελάχιστο τη συμβολική ανταλλαγή,

αλλά μετουσιώνει στρεβλά κάποιες από τις αρχές της.

Δικαιολογημένα ο Μπωντριγιάρ λοιπόν (2000:79), θα

επισημάνει ότι,

‘δεν είναι οι ανάγκες που είναι τα προϊόντα της παραγωγής αλλά το

σύστημα των αναγκών που είναι απόρροια του συστήματος

παραγωγής’

Η κατανάλωση, συμπερασματικά, δεν είναι αποτέλεσμα μιας

‘βεβιασμένης’, αυθόρμητης, τρόπον τινά, επιθυμίας, γούστου ή

ηδονικού ήθους (Campbell, 1987). Αφορά εν προκειμένω, μια

λειτουργία της παραγωγής συνολικά κατασκευασμένη,

προσανατολισμένη, επιτηδευμένη και ιεραρχικά δομημένη γύρω από

ένα σύστημα αξιών τόσο αφαιρετικών όσο και οι αξίες που

αρθρώνονται γύρω από την ανταλλαγή εμπορευμάτων –ένα είδος

controlled happiness ή instant gratification θα πει ο Zygmunt Bauman.

Τόσο ο Baudrillard όσο και οι Derrida και Bauman στη σκόπευση

τους περί καταναλωτικής κοινωνίας, επιδιώκουν όχι απλώς και

συμβατικά να κρίνουν, να απορρίψουν, ή να ανατρέψουν δοσμένες

αναφορές και καταξιωμένους λόγους που βρίθουν, αναστοχάζονται ή

αδρά εμπνέονται από μια λογική πολιτικής οικονομίας ή από ένα

μαρξιστικό πνεύμα (μολονότι όπως είδαμε στην περίπτωση του


___________________________________________________[193]

Ντεριντά το χρέος απέναντι στον Μαρξ όταν προσμετρηθεί μέσα από

μια φασματική/φαντασματική ματιά είναι ανεξίτηλο), αλλά

εμβαθύνουν (σε) αυτές τις αναλύσεις, ώστε να τις σπρώξουν και να τις

εμφυτεύσουν σε πιο γόνιμα εδάφη προσφέροντας, εν τέλει, και

εμπλουτίζοντας την κοινωνιολογική σκέψη, με επίκαιρες και

ριζοσπαστικές θεωρήσεις για την κοινωνία, τον άνθρωπο και τον

πολιτισμό.

Συνοψίζοντας τα μέχρι τώρα ευρήματα, προσφέρω παρακάτω

διαγραμματικά και σχηματικά τους τομείς δραστηριότητας της

πολιτισμικής γεωγραφίας, από επιστημολογική άποψη στην πρώτη

περίπτωση, και από μεθοδολογική στην δεύτερη.


___________________________________________________[194]

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ~

Επικοινωνία

Τάξη Λόγος

ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Υποκείμενο

Κατανάλωση

Αναπαράσταση Εξουσία

Τοπίο Οικονομία

Συμβολικό


___________________________________________________[195]

ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΕΛΕΣΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ

Αναδεικνύω, μελετώ, αποδομώ τις σχέσεις εξουσίας

Ασχολούμαι, με διαφορετικές

πτυχώσεις της ιστορίας της αισθητικής και της αναπαράστασης

Ερμηνεύω, αποκωδικοποιώ αλλά και αποδομώ αυτές τις συμβολικές κοινωνικές

σχέσεις, τις θέτω προ των ευθυνών τους, ώστε να δει και να καταλάβει κανείς

τελικά, τη λογική σχηματισμού, άρθρωσης και όρθωση τους, υποκειμενικά και

αντικειμενικά.

Αναλύω τον ενσώματο χώρο

Εξετάζω, μελετώ, παράγω τοπία

Αναδεικνύω τη σημειωτική μελέτη ή καλύτερα τη Γραμματική του Πολιτισμού

Ακολουθώ τους Πολιτισμικούς Γεωγράφους


___________________________________________________[196]

Τελικά, μπορεί να ειπωθεί ότι η τέλεση πολιτισμικής

γεωγραφίας είναι κάτι διαφορετικό από το νόημα ή τη σημασία που

έχει αυτή ή εκείνη η επιστήμη ή ο κλάδος εξειδίκευσης, όταν οι

κοινωνικοί επιστήμονες επιθυμούν να ορίσουν αδιαμφισβήτητα το

νόημα ή το καθήκον και χρέος μιας επιστήμης. Το σημαντικότερο

στοιχείο που αξίζει να επισημανθεί είναι ότι η τέλεση είναι πάντα

ατελής. Όπως είναι και οι παραπάνω σημειώσεις. Παρόλο που η

πληρότητα άλλων προσεγγίσεων πολιτισμικής γεωγραφίας δεν

αμφισβητείται (πχ. Το δίτομο Cultural Geography Critical Concepts in

the Social Sciences που επιμελήθηκαν οι Nigel Thrift και Sarah

Whatmore), εν τούτοις αρκετά πράγματα από τη συνήθη λειτουργία

ενός τυπικού ακαδημαϊκού εγχειριδίου, πιθανόν δεν καλύπτουν την

οπτική και το νόημα μια φράσης στην οποία επιχειρήσαμε να μείνουμε

πιστοί: πράττω πολιτισμική γεωγραφία ακολουθώντας τους δράστες.

Η ατέλεια της τέλεσης μπορεί να τεθεί και διαφορετικά. Όπως το

θέτει ο Bruno Latour η ασυνέχεια τοποθετεί συνεχώς τις επιστήμες υπό

κρίση, ώστε περιεχόμενο και μορφή να εμπλέκονται ακατάβλητα,

καθόσον οι επιστήμες και ο σχηματισμός τους έχουν πάντα δύο

πρόσωπα, Janus face, εφόσον αυτό που μετρά είναι οι συνδέσεις, η

συλλογική αποδοχή και ότι οι επόμενες γενιές εκμαιεύσουν ή

διατηρήσουν από αυτό που κάποιος κάνει (Latour, 1986: 4, 6, 7, 13, 29,

59).


___________________________________________________[197]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ______________________________________________

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη Χ. Καρατζάς

(τομ. Ι και τομ. ΙΙ)

Αντόρνο, Θ. και Χορκχάιμερ, Μ (1986) Διαλεκτική του Διαφωτισμού.

Αθήνα: Ύψιλον

Austen, J.L. (1955) How to Do Things with Words. Oxford: Oxford

University Press

Barthes, R. (1997) Εικόνα-Μουσική Κείμενο. Αθήνα: Πλέθρον

Baudelaire, C. (2009) Τα Άνθη του Κακού. Αθήνα: Μεταίχμιο

Deleuze G Guattari, F (1998) Για μια Ελάσσονα Λογοτεχνία. Αθήνα:

Καστανιώτης

Derrida, J. (1976) Of Grammatology. Baltimore: John Hopkins

University Press

Derrida, J. (1981) Dissemination. London: Athlone Press

Derrida, J. (1982) Margins of Philosophy. Brighton: Harvester

Derrida, J. (1992) Given Time: I. Counterfeit Money. Chicago: Chicago

University Press

Dor, J. (1994) Εισαγωγή στην Ανάγνωση του Λακάν. Αθήνα: Πλέθρον

Duncan, J., Johnson, Ν., και Schein, Ρ., (2004) A Companion to Cultural

Geography. Oxford: Blackwell


___________________________________________________[198]

Eriksen, T. (2005) Η Τυραννία της Στιγμής. Αθήνα: Σαββάλας

Gregory. D (2004) The Colonial Present. Oxford: Blackwell

Geertz, C. (2003) Η Ερμηνεία των Πολιτισμών. Αθήνα: Αλεξάνδρεια

Kafka, F. (2013) Η Μεταμόρφωση. Αθήνα: ΔΟΛ

Kuhn, T. (1981) Η Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων.

Θεσσαλονίκη: Σύγχρονα Θέματα

Latour, B. (1987) Science in Action. Harvard: Harvard University Press

Latour, B. (2005) Reassembling the Social. Oxford: Oxford University

Press

Levi-Strauss, C. (1972) Ο Τοτεμισμός Σήμερα. Αθήνα: Ράππα

Levi-Strauss, C. (1977) Άγρια Σκέψη. Αθήνα: Παπαζήση

Λίποβατς, Θ (1990) Η Ψυχοπαθολογία του Πολιτικού. Αθήνα: Οδυσσέας

Lyotard, J-F (1984) Η Μεταμοντέρνα Κατάσταση. Αθήνα: Γνώση

Marx, K. (1986) Το Κεφάλαιο. Τόμοι Ι, ΙΙ, & ΙΙΙ. Αθήνα: Εστία

Merleau Ponty M. (2005) Σημεία. Αθήνα: Εστία

Mitchell D. (2000) Cultural Geography: A Critical Introduction. Oxford:

Blackwell

Φουκώ, Μ. (2008) Οι Λέξεις και τα Πράγματα. Αθήνα: Γνώση

Φουκώ, Μ. (1976) Επιτήρηση και Τιμωρία. Αθήνα: Ράππα


___________________________________________________[199]

Φουκώ, Μ. (1978) Ιστορία της Σεξουαλικότητας. Αθήνα: Ράππα

Φρόιντ, Σ. (1978) Τοτέμ και Ταμπού. Αθήνα: Επίκουρος

Πιαζέ Ζ. (1972) Επιστημολογία των Επιστημών του Ανθρώπου. Αθήνα:

Ράππα

Πουλαντζάς, Ν (1985) Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις. Αθήνα:

Θεμέλιο

Rapoport, A. (1969) House Form and Culture. New Jersey: Prentice Hall


___________________________________________________[200]


___________________________________________________[201]


___________________________________________________[202]

ISBN: 978-960-93-5134-8

Garagunis Politismiki Geografia 24grammata.com

Documents

Transcript of Garagunis Politismiki Geografia 24grammata.com