Franciszka i Stefan. Niezwykli Państwo Themerson

60 lat miłości

Poznali się w Warszawie w 1929 roku;

Kim byli?

ONA – świeżo upieczona absolwentka Akademii Sztuk Pięknych; ON – przybyły z Płocka absolwent Jagiellonki,

student Uniwersytetu Warszawskiego;

Pobrali się w roku 1931, przeżyli razem w małżeństwie 57 lat,

umarli w tym samym roku – 1988 – w Londynie.

Franciszka Themerson 1907 – 1988

Artystka awangardowa, malarka, rysownik,

filmowiec, scenograf, absolwentka Akademii

Sztuk Pięknych, dyrektorka wydawnictwa.

Córka malarza Jakuba Weinlesa i pianistki Łucji

Weinles z domu Kaufman.

Stefan Themerson 1910-1988

artysta awangardowy, powieściopisarz, poeta, filozof, filmowiec, kompozytor,

najsławniejszy w świecie absolwent Jagiellonki

W sztuce nie znał granic. Był prawdziwym człowiekiem renesansu XX wieku.

Pisał powieści, opowiadania, eseje filozoficzne, czytanki do podręczników

szkolnych, fotografował, filmował, tworzył poezję semantyczną, książki dla dzieci,

skomponował operę.

„Kiedy mi systemy klasyfikacyjne naszego współczesnego świata pod nos podsuwają zadrukowane formularze do wypełnienia, ołówek mój zastyga

na chwilę w powietrzu nad rubryką »zawód«. Nie wiem, jak wypełnić tę rubrykę. Zrobiłem w życiu sześć czy siedem filmów awangardowych,

ale nie jestem reżyserem ani operatorem. Wydałem jakieś 20 książek dla dzieci, ale nie jestem prawdziwym, dorosłym autorem książek dla dzieci. Pisałem

o sztuce, ale nie jestem historykiem sztuki. Skomponowałem operę, ale nie jestem muzykiem. Wymyśliłem szereg powieści, ale powieści

te są niezupełnie normalne i nie wiem, czy jest to wobec nich jakiś zarzut.”

W 2010 roku minęło 100 lat od urodzin Stefana Themersona. Jagiellonka upamiętniła tę okoliczność między innymi

specjalnym numerem szkolnego czasopisma.

Stefan Themerson urodził się w Płocku 25 stycznia 1910 roku w żydowskiej rodzinie lekarskiej

mieszkającej w kamienicy przy ul Grodzkiej 5

Tablica pamiątkowa na kamienicy przy ul. Grodzkiej 5

Tak być może o własnym ojcu Mieczysławie i o sobie opowiadał Stefan Themerson w wierszu „Syn lekarza”.

W naszej szkole

Mój tatuś jest lekarzem;

Bada, mierzy, waży -

Temu mówi: „Pij dużo mleka!"

Temu: „Biegać ci nie pozwolę!"

A temu, łazikowi: „Przyszedłeś znów?...

Uciekaj! Do klasy! Jesteś zdrów!„

Czasem w nocy mnie budzi

Głos jakichś obcych ludzi:

„Doktorze! Ratunku! Pomocy!"...

Mój tatuś z łóżka się zrywa,

Nie patrzy, która godzina,

Nie patrzy, jaka pogoda.

Raz, dwa, trzy! Zbiega po schodach...

Chory go wzywa.

A ja się chowam pod kołdrę

I śnią mi się różne rzeczy,

I śni mi się, żem bardzo mądry

I wszystkich potrafię uleczyć.

8 LAT W JAGIELLONCE

W roku 1920 Themerson rozpoczął naukę w ówczesnym I Polskim Gimnazjum

Męskim im. Króla Władysława Jagiełły.

Maturę uzyskał w roku 1928.

W drodze do szkoły

„Kiedy byłem małym chłopcem, któregoś dnia rano idąc do szkoły spotkałem bandę hyclów. Wielka, obskurna, drewniana skrzynia na kołach, ciągnięta przez ślepego

konia, a z tyłu wielkiej skrzyni zakratowane okno, przez które widać było sforę bezdomnych psów, złapanych

i skazanych już na śmierć z wyjątkiem suki w rui, która je tam uwiodła. A hyclów było czterech. Trzech zaganiało, podczas gdy czwarty uzbrojony był

w długi kij zakończony linką z ruchomą pętlą jak lasso. Właśnie miał unieść swój kij, żeby schwytać zabłąkanego

brązowego kundla, kiedy ja, mały uczniak, wsadziłem stopę umyślnie w sam środek pętli, zdając sobie

doskonale sprawę, jak ci gruboskórzy brutale będą mnie kląć, wyśmiewać, szydzić ze mnie i żartować.”

Themerson w wieku młodzieńczym. Materiały z wystawy w „Książnicy Płockiej”

Pierwsze prace artystyczne i wynalazki

Już w czasie nauki w naszej szkole Themerson wykonywał prace fotograficzne i filmowe,

sam skonstruował pierwszy w Płocku radioodbiornik,

publikował na łamach prasy.

Po maturze studiował:

fizykę na Uniwersytecie Warszawskim

architekturę na Politechnice Warszawskiej

W 1931 roku zaczęło się wspólne życie Franciszki i Stefana Themersonów

Łączy ich miłość i sztuka.

Przed i w czasie wojny tworzą awangardowe filmy eksperymentalne.

W 1937 roku Themersonowie na zawsze wyjeżdżają z Polski, najpierw do Francji.

Od roku 1942 przez resztę życia mieszkają w Anglii. Prowadzą wydawnictwo.

Franciszka zajmuje się malarstwem, rysunkiem, ilustruje książki Stefana.

Razem umierają w roku 1988 w Londynie – Franciszka w lipcu, Stefan we wrześniu.

W czasie wojny we Francji i Anglii

Franciszka i Stefan we wrześniu 1939 r. wstępują do Wojska Polskiego we Francji . Franciszka

pracuje w Ministerstwie Informacji jako kartograf, a Stefan zostaje zwykłym żołnierzem.

W 1940 r. Franciszka przedostaje się do Anglii.

Stefan dołącza do niej w roku 1942 i zastępuje żonę w pracy w ministerstwie.

Wspólne filmy Franciszki i Stefana

Zwarcie (film reklamowy).

Drobiazg melodyjny (film reklamowy).

Apteka.

Europa.

Przygoda człowieka poczciwego.

Calling Mr. Smith.

The Eye and the Ear.

Film „Przygoda człowieka poczciwego” to irracjonalna humoreska

Jedyny ocalały przedwojenny film Themersonów nosi podtytuł, który głosi, że:

„nie będzie dziury w niebie, jeśli pójdziesz tyłem”.

W napisanym przez Stefana Themersona po latach komentarzu czytamy:

Autorzy tego filmu […] całe życie próbowali chodzić tyłem, ale naprzód. I wolą to

od chodzenia całą parą przodem, ale wstecz.

Przed wojną Themerson napisał kilkanaście książek dla dzieci, które ilustrowała Franciszka.

Historia Felka Strąka (1930)

Jacuś w zaczarowanym mieście (1931)

Narodziny liter (1932)

Nasi ojcowie pracują (1933)

Była gdzieś taka wieś (1937)

Pan Tom buduje dom (1938)

Przygody Marcelina Majster-Klepki (1938)

W 2016 roku w 111 numerze naszego szkolnego czasopisma pod nazwą „Zeszyty Jagiellońskie” ukazał się wybór przedwojennych

wierszy i czytanek szkolnych Stefana Themersona.

„Jacuś w zaczarowanym mieście” to książka z 1931 r. o przygodach chłopca, który po raz pierwszy w życiu

widzi miasto i odkrywa wiele „czarodziejskich” obiektów, takich jak samochód, telefon czy winda.

„Narodziny liter” to urocza opowieść dla dzieci o historii pisma z ilustracjami

Franciszki Themerson.

„Pan Tom buduje dom" to historia o budowaniu domu, o tym jak się go projektuje od fundamentów aż po dach.

„Przyszedł razu pewnego do pana architekta Hilarego Kąta pan Tomasz Łebski i rzekł: - Panie budowniczy! - Co pan sobie życzy? - Jestem Łebski Tom,

chcę zbudować dom. - A jaki to dom ma być? - Hm... zwyczajny sobie dom. Do mieszkania, i do spania, tak jak inne domy są...”

- Jestem Łebski Tom, zbudowałem dom. A w tym domu nie ma ani jednego zegara, nigdy nie wiem, która godzina.

- O znajdzie się na to rada - powiedział zegarmistrz i pokazał Tomowi sto pięćdziesiąt zegarków. I ścienne bardzo cenne i ręczne bardzo zręczne i takie z dzwonkiem do budzenia: Budziki. I rzekł: - A jeśli pan chce wiedzieć, która godzina, to proszę spojrzeć tu, na tarczę, na małą wskazówkę, to wystarczy. A jeśli pan chce poznać czas dokładnie, duża wskazówka pokazuje minuty. - To bardzo ładnie. Z jej strony! - powiedział Tom.

Przed wojną Themerson pisał czytanki do podręczników szkolnych

Odnaleźliśmy w przedwojennych podręcznikach wiele tekstów Themersona, między nimi i takie:

„Dlaczego się nadymali”,

„Jak się dziką wodę oswaja i jak się ją do roboty zaprzęga”,

„Kasa szkolna i rumianek”, „Syn lekarza”. W podręcznikach tych Themerson był tak przedstawiany:

„Stefan Themerson: współczesny autor czytanek wierszem i prozą, zazwyczaj pouczających

o stosowaniu pewnych wynalazków i urządzeń.”

Wydawnictwo Gaberbocchus Press

Od 1948 roku Themersonowie prowadzą w Londynie wydawnictwo Gaberbocchus

Press - jedno z najbardziej niezwykłych wydawnictw w historii – drukują książki

w nietypowej szacie graficznej.

Stefan Themerson stworzył kilka powieści i zbiorów opowiadań dla dorosłych.

Wykład profesora Mmaa.

Przygody Pędrka Wyrzutka.

Generał Piesc .

Euklides był osłem.

Hau! Hau! czyli kto zabił Ryszarda Wagnera.

Kardynał Pölätüo.

Tom Harris. Wyspa Hobsona.

Anna Nasiłowska, historyk literatury, tak pisze o utworach Themersona:

Themerson jest pisarzem filozoficznym. Lubi szokować i zaskakiwać. Bardzo dziwnym

doświadczeniem jest opowiadanie fabuł utworów Themersona słuchaczom podczas zajęć.

W ich oczach można wtedy odczytać niedowierzanie i wahanie: czy ona nie zwariowała?

Oto na przykład słuchacze muszą się koniecznie dowiedzieć, że Bayamus miał trzy nogi, a profesor Mmaa był termitem, w związku z czym ssał swoją

starą... Nie wszyscy przyjmują to spokojnie.

Twórczość Themersona to literatura drogi

Bohaterowie prawie wszystkich opowiadań i powieści Themersona mają wyraźne

skłonności perypatetyckie - wciąż dokądś zmierzają, gdzieś się przemieszczają,

rozmyślają i perorują w trakcie przechadzki, przebywają w stale innych częściach globu,

jak na przykład polski emigrant generał Piesc, który w dodatku wszędzie, gdzie się zjawia,

płodzi nieślubne dzieci. Ewa Kraskowska, historyk literatury

Polski „Mały Książę”, a może skrzyżowanie wolteriańskiej opowiastki filozoficznej z „Alicją w krainie czarów”

czyli

„Przygody Pędrka Wyrzutka”

Piękna, pełna humoru i groteski opowieść o poszukiwaniu tożsamości, o stawianiu

samemu sobie pytania: „kim ja właściwie jestem?”.

„Pędrek Wyrzutek był sobie Pędrkiem Wyrzutkiem, ludzie jednak myśleli,

że jest w nim coś psiego, psy zaś były zdania, że jest w nim coś człowieczego...

Ryby piły zaś, które wychylały ponad wodę swe zębate nosy, tam gdzie droga prowadziła wzdłuż brzegu morskiego, myślały, że jest w nim coś ze słowika,

i dziwiły się, dlaczego nie śpiewa:

»Fiu fiut!«”.

- Ja chciałem Pana Profesora zapytać, kto ja jestem – powiedział

Pędrek Wyrzutek.

- Ach! – żachnął się Wielbłąd. – To wcale nie jest pytanie.

To jest Oznajmienie, a nie Pytanie. Jeżeli chcesz wiedzieć, kto jesteś,

powinieneś spytać wprost: „Kto ja jestem?”

- Kto Pan Profesor jest? – zdziwił się Pędrek Wyrzutek.

- Ja jestem Ach Aha Oho, Wielbłąd i Profesor. Ja jestem Cały Świat minus

Cały-Świat oprócz-mnie. Oto co jestem! – odrzekł Wielbłąd szybko.

- Ale kto ja jestem? – zapytał Pędrek Wyrzutek.

- Ty jesteś Pędrek Wyrzutek. Ty jesteś Cały Świat minus Cały-Świat oprócz-

ciebie. Oto co jesteś! – rzekł Wielbłąd. I dodał: - Dziwne, że sam tego nie

wiesz.

„Wykład profesora Mmaa” – jedna z najsłynniejszych powieści Themersona

Bertrand Russell (angielski filozof): „Polecam tę książkę, ponieważ jest jędrna, pełna wyrazu,

polotu i zjadliwego humoru. Nie mogę obiecać czytelnikowi, że będzie zrywał boki ze śmiechu, ale mogę

mu przyrzec cierpką przyjemność płynącą z analizy nonsensu.”

- Szanowni Słuchacze! - rzekł prof. Mmaa i świat wydał mu się nagle prosty i nieskomplikowany. - Świat wydał mi się nagle prosty i nieskomplikowany - powiedział prof. Mmaa. – Zapewniam jednak Państwa, że to, czy wydało mi się nagle tak, czy inaczej, nie będzie miało wpływu ani na treść, ani na formę mego wykładu, którego przedmiot jest skomplikowany i zagmatwany. (…)

Audytorium nie zdawało sobie sprawy, do czego prof. Mmaa zmierza. Młodzież po lewej stronie to szemrała

z zadowolenia, to chłodła. Młodzież po prawej zachowała nieufne milczenie. Młodzież po prawej bowiem nie urobiła

sobie jeszcze zdania o osobie prof. Mmaa, skądże więc mogła wiedzieć, czy trzeba mu bić brawo, czy gwizdać.

„Kardynał Pölätüo”

Tytułowy Kardynał - ojciec poety Guillaume’a Appolinaire’a - pragnie pozbyć się swego

(nieślubnego) syna.

Arcydzieło „filozoficznego dadaizmu”, książka dla tych,

którzy chcą się zabawić dobrze i mądrze.

O powieści „Kardynał Pölätüo”

angielski filozof Bertrand Russell powiedział:

„książka niemal tak zwariowana, jak świat”.

Kardynał Pölätüo (…) ostatnią noc spędził był w pałacyku hrabiny

Kostrowickiej, która, ledwo świt pierwszym promieniem słonecznym przebił kolorowe szybki oberluftu, rzekła:

— Drogi mój, jestem pewna, że począłeś we mnie dziecko: chłopca, jeżeli mam być ścisła. Czuję go już w mym łonie, gdzie zamierzam nosić go lat nie mniej niż siedem. Jestem

zdania, że na ogół nosi się płód za krótko, że wygania się go na świat za wcześnie, co jest niewątpliwie przyczyną braku

ludzi talentu. Poza tym, czyż nie osiągnę w ten sposób pewności, że w ciągu tych siedmiu lat nie zajdę ponownie, a pewność ta czyż nie uczyni mej myśli lekką i swobodną

w tych chwilach, które tego najbardziej potrzebują? Ach, czy nie mógłbyś, och, mój drogi, ty, który jesteś synem wielkiej Macicy Kościoła, czy nie mógłbyś odprawić małej,

malutkiej mszy na poparcie mojej intencji?

„Tom Harris”- powieść filozoficzna

"Tom Harris" to filozoficzna

opowieść o wątku kryminalnym. Akcja

rozpoczyna się w Londynie, w jesienny poranek

1938 roku, gdy spod komisariatu policji

na Paddingtonie wyrusza Tom Harris, za którym

podążają w pewnej odległości dwaj policjanci w cywilu, a jeszcze dalej

narrator powieści.

Inne powieści Themersona:

Jedyna opera w dorobku Stefana Themersona

„Święty Franciszek i wilk z Gubbio, czyli kotlety św. Franciszka

- opera semantyczna” to dwuaktowa opera z 1954 roku

nawiązująca do legendy o poskromieniu wilka

przez św. Franciszka z Asyżu. "U Themersona jest to opowieść o młodym buntowniku, który rzuca

rodzinę, aby zbawić świat. Kiedy dowiedział się o wilku

mordującym owce, postanowił zaproponować mu stworzenie fabryki

konserw, w której owce będą mordowane w sposób humanitarny”.

Archiwum Themersonów

Opiekę nad archiwum Franciszki i Stefana Themersonów sprawuje Pani Jasia Reichardt –

Gość naszej szkoły w czasie Festiwalu.

Zapraszamy na strony archiwów Themersonów:

Archiwum Themersonów w Katowicach: themersons.us.edu.pl/index.html

Archiwum Themersonów w Londynie: www.themersonarchive.com/

Zapraszamy do poznawania niezwykłego życia i zadziwiającej twórczości

Franciszki i Stefana Themersonów.

Płock, 19 kwietnia 2011 r. Opracował: Wiesław Kopeć.

Wersja uaktualniona: 14 października 2018 roku