Auguste Rodin.  Düşünen Adam heykeli

Felsefe Meslekleri Sözlüğü

Adcılık (nominalisme)

Umumî fikirlerin ve bütüncüllerin (les universaux) ne zihinde, ne de zihnin dışında, kendinden veya denemenin bir eseri olarak bulunmadıklarını, bir hayalden bir isimden, bir kelimeden (terminisme) den ibaret olduğunu ileri sürer. Böylece bilgimizin objektifliğini reddeder.

Agnostisizm (agnosticisme)

Hiçbir reel değeri olmiyan insan zihninin veya aklının hakikati bilemiyeceğinî, veya görünüşler âleminin, ilk ve son sebepleri ve böylece akıl için bir bilinemez âlemin bulunacağını, bunun sonucu olarak objektif bir bilginin ve fizik ötesinin imkânsızlığım ileri sürer.

Akılcılık (rasyonalisme)

Değişmez,herkeste eşit aklî ve mantıkî ilkelerin doğuştanlığını, denemeden öncüllülüğünü ve denemeden müstakil oluşunu, böylece bir takım a priori, gerekli, bütüncül ve apaçık hakikatların varlığını kabul ederek ancak akılla hakikate ve nesnelerin bilgisine erişilebileceğini ileri sürer, böylece bilgi ve ilmin imkânını sağlamayı iddia eder.

Ampirizm (emprisme)

Denemeden mantıkça ayrı bilgi ilkeleri olarak aksiyomların akli ilkelerin, doğuştan fikirlerin ve kategoryalarin varlığını inkâr ile bütün bilgimizin ve bilgilerimizin dayandığı ilkelerin duyulabilir denemenin eseri ve verileri olduğunu ileri sürer ve "zihinde olan hiç bir şey yokdur ki ilkin duyularda olmasın" der.

Atomculuk (atomisme)

Varolanın son, bölünemez bir cinsten ve öncesiz-sonrasız unsuru, veya boşlukta hareket eden parçacığı atomların varlığını kabul ederek bunların türlü birleşmelerinden her şeyin teşekkül ettiğini, maddenin ve cisimlerin türlü özelik, ve niteliklerinin vücut bulduğunu ileri sürer.

Bircilik (monisme)

Nesnelerin özu baklasından âlemde olan her şeyi bir tek ilkeye (madde veya Ruh, veya fikir) irca eder ; nesnelerin varlığı bakımından tek bir asıldan(ilke veya tanrı) çıktığını ileri sürer.

Çokculuk (pluralisme)

Hakikatin türlü tûrlû olduğunu; âlemde bulunan varlıkların öz yönünden ayrı olduklarını ve bunların bir tek Öze, bir tek kanuna, bir tek ilke ve sebebe indirilemiyeceğini ileri sürer.

Dinamizm (dynamisme)

Maddeyi âtıl kabul etmemekle nesneler içinde harekete irca olunamaz bir takım kuvvetler veya enerjilerin varlığını ve maddenin esas niteliğinin kuvvet olduğunu ileri sürer.

Doğuşdancılık (innéisme)

Tanrı tarafından konulmuş ve bizim müdrikemizi teşkil eden bir takım doğuştan (inné) fikirlerin veyaşekillerin bulunduğunu; bunların bütün hakikatin ve tümdengelim ve görüş yoluyla sağlanan gerçek bilginin kaynağı olduğunu ileri sürer.

Duyumculuk (sensualisme)

Bütün bilgimizin aslında duyum olduğunu ve aklî ilkelerimizin, bütün fikirlerimizin duyumlarla elde edildiğini; bütün zihin hayatımızın duyumlarla ve duyumların, değişmeleriyle açıklanabileceğini, böylece akıl veya zihni dış deneme ve duyarlığa irca eder.

Evrimcilik (évolutionnîsme)

Evrimi butun tabiatın, varlıkların, hayatın, zihnin ve cemiyetlerin umumi kanunu olarak kabul eder.

Gerçekcilik (réalisme)

1- Fikirlerin ve bütüncüllerin kendilerini kavrayan zihinden müstakil olarak ferdi varlıkların dışında, onlardan önce gerçek varlığını ileri sürer. (Eflatunun idealizmi)2 - düşünceden veya bilen süjeden müstakil olarak dış âlemin ve nesnelerin varlığını ve objektif bilgisini kabul eder.

Hayatçılık (vitalisme)

Arı mekanizmi reddederek hayatı maddeye, ruha ve fiziko-şimik olgulara irca olunamaz, sipesifik bir gerçek ve kendinden bir ilke olarak kabul eder.

Hiçcilik (nihilisme)

Herşeyin bir görünüş ve kuruntudan ibaret olduğunu iddia eder.

İdealizm (idéalisme)

Düşüncenin biricik gerçek olduğunu ve bütün gerçeklerin aslı olduğunu maddenin zihnin, düşüncenin bir mahsulü, bir tasarımı olduğunu ; böylece düşünüleni düşünene irca eden sistemlerin müşterek adıdır.

İkicilik (dualisme)

Tabiatte veya herhangi bir düzende mutlak olarak bir birine irca olunamayan iki ilkeyi, (soz gelimi, iyilikle, kötülüğü, ruhla bedeni, madde ile kuvveti) hareketle, uzamı, hayatla maddeyi... v. s.) kabul eden doktirinlerin müşterek adıdır.

İlimcilik (scientisme)

İlimden başka muteber ve meşrû bilgi, ilmî yöntemlerden başka muteber ve meşrû bir yöntem, ilmî sonuçlardan başka muteber ve meşrû bir hüküm tanımayarak ilim dışında kalan felsefe, metafizik, din, ve tasavvuf gibi bilgilerin ayrı bir bilgi alanı olamayacağını iddia eder.

İmmateryalizm (immaterialisme)

Âlemin kendi kendine, tasarımlarımız ve fikirlerimiz dışında hiç bir gerçekliği olmadığını, maddenin ve türlü madde nevilerinin, nesnelerin mevcut olmadığını ileri sürer.

Kavramcılık (conceptualisme)

Umumî fikirlerin ve bütüncüllerin (univesaux) tabiatına dair bir doktirin olup bu nesneleri temsil eden fikirlerin ferdî nesnelerden ayri bir varlığı ve basit bir isim olmayıp zihinde kavram adı altında gerçek bir varlığı, realitede bir temeli bulunduğunu ileri sürer.

Maddecilik (matérialisme)

Ruhun ve ruhî özlerin varlığım inkâr ederek bütün gerçeğin biricik ilkesi olarak maddeyi kabul eder. Ve nesnelerin bütün gerçekliğini maddeye irca eder.

Maniheizm (manichéisme)

Manes'in maddeyi, kötülük ilkesi; tanrıyı iyilik ilkesi olarak, iki ebedî ilkenin varlığını kabul eden ve olup biten her şeyi bunlarla açıkhyan doktirinidir.

Mekanizm (mécanisme)

Maddenin kuvvetten (veya enerjiden) ayrı olduğunu ileri sürer, olguların hepsini hareketle açıklamak ister. Ve cisimlerin bütün niteliklerini mekanik kanunlarına ircaa çalışır.

Mistizm (mysticisme)

Akıl veya nicelik deneme üzerine dayanmadan muhayyile, duygu veya sezgi gücüyle ve bir takım coşma ve esirme pratikleriyle her şeyin özü olan ilke ile, tanrı veya mutlakla birîeşilebileceğini, onlara doğrudan doğruya katışılabileceğini ileri sürer.

Nascılık (dogmatisme)

Aklın mutlak bir değeri olduğunu, hakikatin varlığını ve hakikate, mutlaka (bilgi veya varlık) erişilebileceğini; böylece bilginin ve metafiziğin imkânını iddia eder.

Olasıcılık (probabilisme)

Hakikatin varlığını inkâr etmemekle beraber aklın kesin bir bilgi ile hakikati, nesnelerin özünü bilemeyeceğîni, ancak az çok olası fikirler, hakikata yakın sanılar edinilebileceğini iddia eder.

Olguculuk (phénoménisme)

Her türlü maddî veya ruhî özün veya numenin (noumene) ve her sebebin varlığını reedderek nitelikleri ve bazı kanunlar gereğince birbirine bağlı olguları kabul eder; bütün gerçeği, bütün bilgiyi bunlara dayandırır.

Sezgicilik (intuitionnisne)

İlmin aleti olan zekâdan ayrı bir bilme gücü ve felsefenin biricik yöntemi olan sezgi ile doğrudan doğruya ve bütünce nesnelerin; gerçeğin özüne, mutlaka erişilebileceğini, böylece aksiyona yönelen ilmin yanında mutlakın bilgisi olan fizikötesinin mümkün ve meşruluğunu ileri sürer.

Şüphecilik (scepticisme)

Hakikatin yokluğnuu, aklın hiç bir kesin bilgi elde edemiyeceğini; hakikat olsa bile, tam ve sürekli bir şüphe içinde kesin bir bilgi ile hiç bir hakikate, nesnelerin özüne ve mutlaka erişilemiyeceğini iddia eder.

Panteizm (panthéisme)

Tanrıyı varolan her şeyin biricik, ilk ve son ilkesi sayarak her şeyin tanrı ile var olduğunu, tanrı içindeolduğunu ; böylece âlem ile tanrı arasında bir özdeşlik olduğunu ileri sürer.

Pozitivizm (positivisme)

Olgulardan ve olgular arasındaki değişmez münasebetlarden hareketle duyularımızla alınamıyacak hiç bir bilgi konusu kabul etmiyerek, deneme konusu olamiyacak hiç bir şeyi bilinebilir saymıyarak fizikötesinin imkânsızlığını ve meşru ve muteber bilginin ilim olduğunu iddia eder.

Pragmatizm (pragmatisme)

Hakikatin mutlak değerini reddederek ölçüsünün aksiyondaki verimlilik, fayda ve başarı olduğunu, böylece ilimde bir aksiyon ve âlet değeri görerek hareket halinde bulunan gerçeğe ve aksiyon icaplarına göre hakikatin da türlü türlü olabilceğini ileri sürer.

Ruhculuk (spiritualisme)

Hiç bir başka gerçekten çıkmayan ruhun, madde ve bedenden müstakil bir varlığı, kendi kendine biricik gerçek olduğu; madde varolsa bile ona irca olunamayıp aksine maddeye hâkim olduğu ve her şeyin onun tabiatında olduğunu ve ruhun ölmezliğini ileri sürer.

Tanrıcılık (théisme)

Âlemin, âlemde olanların bir tek yaratıcısı ve âlemin üstünde, ondan önce bulunan ilk sebeb olarak tanrıyı ve onun gücünü kabul eden doktirinlerin adıdır.

Tenkitçilik (criticisme)Felsefî meseleyi ortaya koyma ve çözme bakımını tamamıyla değiştirerek, içini duyulabilir âlemden, denemeden gelen verilerin ; şeklini bu verilerin düşünülebildiği zihinde doğuştan a priori kavramların veya kategoryaların teşkil ettiği bilgimizin kaynaklarınmın ve bilme güçlerinin tenkidi ile sınır ve değerini belirtir ; böylece timin konusu gerçeğin bilinebileceğini, fakat mutlak gerçeğin bilgisi fizik,ötesinin imkânsızlığını ileri sürer.

Uylaşımcılık (conventionnalisme)

Matematik ilimlerin, hattâ umumî olarak ilmî aksiyomların bir takım zihnî yapılar, uylaşımlar, değişik tarifler olup buntarm birinin öbüründen daha doğru olmadığını, yalnız indî olmayıp aksiyona elverişlilik ve doygunluk yönünden tercih edilebileceklerini ileri sürer.

Zihincilik (intellectualisme)

Bilgi edinmekte zihnin veya müdrikenin duygu veya iradeye üstünlüğünü ve zihnin ontolojik değerini ileri sürer.

bitti

teşekkürler hezarfen..