Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2016 … · 2017. 8. 3. · Faculteit...
148
Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2016-2017 DE RECHTBANK VOOR OORLOGSSCHADE TE IEPER – ANNO 1923 Analyse van de vonnissen van de tweede kamer Masterproef van de opleiding ‘Master in de rechten’ Ingediend door Julie Podevyn (studentennr. 01100761) Promotor: prof. dr. Rik Opsommer Commissaris: prof. dr. Georges Martyn
Transcript of Faculteit Rechtsgeleerdheid Universiteit Gent Academiejaar 2016 … · 2017. 8. 3. · Faculteit...
Faculteit Rechtsgeleerdheid
Universiteit Gent
Academiejaar 2016-2017
DE RECHTBANK VOOR OORLOGSSCHADE TE IEPER – ANNO 1923
Analyse van de vonnissen van de tweede kamer
Masterproef van de opleiding
‘Master in de rechten’
Ingediend door
Julie Podevyn
(studentennr. 01100761)
Promotor: prof. dr. Rik Opsommer
Commissaris: prof. dr. Georges Martyn
i
Dankwoord
Met het indienen van dit werk, lever ik het sluitstuk van mijn rechtenopleiding
aan de universiteit van Gent af. Het waren onvergetelijke en prachtige jaren waarbij
enkele mensen ongetwijfeld aan bijgedragen hebben. Dit moment wil ik niet laten
voorbijgaan zonder hen te bedanken.
Vooreerst verdient prof. dr. Rik Opsommer een woordje van lof. Zijn liefde voor
het vak en boeiende uiteenzettingen, spoorden mij telkens opnieuw aan om nieuwe
zaken op te zoeken en te analyseren. Hij bracht me bovendien in contact met enkele
interessante personen die op hun manier bijgedragen hebben aan dit werk. Zijn
begeleiding en opmerkzame geest zorgden ervoor dat hij de beste promotor was die ik
me maar kon voorstellen.
Graag had ik ook alle mensen van het rechtshistorisch instituut bedankt voor hun
hulp. De unieke kans die ze me aangeboden hadden om in Parijs te spreken, was er één
om nooit te vergeten.
Verder wil ik ook het Vlaams Rechtsgenootschap Gent en zijn praesidium
bedanken. De sociale en organisatorische vaardigheden die ze mij bijbrachten, zijn
levenslessen die ik nooit wil vergeten. Kort gezegd, zij hebben mijn studententijd
gemaakt.
Als laatste, maar niet in het minst, had ik graag mijn ouders en dichte vrienden
bedankt. Mede door hun onvoorwaardelijke steun, kon ik deze studie tot een goed einde
brengen.
ii
iii
Afkortingenlijst
ARA – Algemeen Rijksarchief
RAG – Rijksarchief Gent
SAI – Stadsarchief Ieper
iv
v
Inhoud
Dankwoord ............................................................................................................................................... i
Afkortingenlijst ........................................................................................................................................ iii
Inhoud ...................................................................................................................................................... v
Inleiding ................................................................................................................................................... 1
1. Status quaestionis ....................................................................................................................... 2
1.1. België ................................................................................................................................... 2
1.2. Frankrijk ............................................................................................................................... 5
1.3. Elders in Europa ................................................................................................................... 6
2. Bronnen ....................................................................................................................................... 6
2.1. Onuitgegeven bronnen (archivalia) ..................................................................................... 6
2.2. Uitgegeven bronnen (wetgeving, handleidingen, pers) ...................................................... 8
2.3. Literatuur ............................................................................................................................. 9
3. Vraagstelling en methode ........................................................................................................... 9
4. Bibliografische opmerking ......................................................................................................... 10
Hoofdstuk I De rechtbank voor oorlogsschade te Ieper ................................................................... 13
1. Kort historisch en wetgevend overzicht .................................................................................... 13
2. Plaats van de ‘reguliere’ en oorlogsschaderechtbanken in Ieper: een overzicht ..................... 17
2.1. Hoofdzetel ......................................................................................................................... 17
2.2. Afdelingen ......................................................................................................................... 22
3. Alleenzetelende rechter ............................................................................................................ 22
4. Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper: reglement ................................................................. 24
Hoofdstuk II Actoren binnen de tweede kamer van de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper ..... 27
1. Samenstelling van een kamer ................................................................................................... 27
2. De voorzitters van de tweede kamer in 1923 ........................................................................... 27
2.1. Henri Sobry ........................................................................................................................ 29
2.2. Hector Sibille ..................................................................................................................... 31
3. De assessoren van de tweede kamer in 1923 ........................................................................... 32
4. Het staatscommissariaat ........................................................................................................... 33
4.1. Julien Antony ..................................................................................................................... 36
4.2. Joseph Bogaerts ................................................................................................................. 39
4.3. Valère Bouckenooghe ....................................................................................................... 44
4.4. Omer Carpentier ................................................................................................................ 45
4.5. Egide Coucke ..................................................................................................................... 47
4.6. Louis Cuvelier .................................................................................................................... 49
4.7. Amedé De Busschere ......................................................................................................... 51
4.8. Oscar de Gottal .................................................................................................................. 52
4.9. Eugène de la Kethulle ........................................................................................................ 55
4.10. Gilbert Demolin ............................................................................................................. 57
4.11. Joseph De Pourcq .......................................................................................................... 57
4.12. Maurice Devynck ........................................................................................................... 58
4.13. Joseph Loosvelt ............................................................................................................. 59
4.14. Prudent Peere ................................................................................................................ 59
4.15. Arthur Saint-Martin ....................................................................................................... 59
vi
4.16. Maurice Tuytens ............................................................................................................ 62
4.17. Frans Van Hammée ....................................................................................................... 64
4.18. Emile Van Overstraeten................................................................................................. 66
4.19. Lodewijk Verbeke .......................................................................................................... 66
4.20. Edgard Verhoeven ......................................................................................................... 67
4.21. Renaat Verhulst ............................................................................................................. 68
5. Griffiers ...................................................................................................................................... 70
5.1. Isaï Gruwez ........................................................................................................................ 71
5.2. Honoré Gillioen.................................................................................................................. 71
6. Pleitbezorgers en advocaten ..................................................................................................... 71
Hoofdstuk III Vergoeding van materiële schade ............................................................................. 73
1. De procedure voor de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper ................................................ 73
1.1. Soorten materiële schade ................................................................................................. 73
1.2. Aanvrager en periode van de aanvraag ............................................................................ 74
1.3. Voorwaarden ..................................................................................................................... 75
1.4. Bevoegdheid ...................................................................................................................... 78
1.5. Berekening van de waarde van de schade ........................................................................ 78
1.6. Herbeleg ............................................................................................................................ 80
1.7. Intrest ................................................................................................................................ 80
1.8. Uitbetaling ......................................................................................................................... 81
2. De zaak Acou ............................................................................................................................. 82
2.1. De feiten ............................................................................................................................ 82
2.2. De zaak voor de Ieperse oorlogsschaderechtbank............................................................ 83
2.3. Advies van de staatscommissaris ...................................................................................... 84
2.4. De zaak voor het hof voor oorlogsschade in Gent ............................................................ 86
2.5. De zaak voor het Hof van Cassatie .................................................................................... 87
Hoofdstuk IV Vergoeding van personenschade .............................................................................. 89
1. De procedure voor de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper ................................................ 89
1.1. Soorten personenschade en waarde schadevergoeding .................................................. 89
1.2. Aanvrager en periode van de aanvraag ............................................................................ 97
1.3. Bevoegdheid en procedure ............................................................................................... 98
1.4. Beslissingen alvorens recht te doen .................................................................................. 99
1.5. Uitbetaling ....................................................................................................................... 100
2. De zaak voor het hof voor oorlogsschade in Gent .................................................................. 100
Hoofdstuk V De vonnissen in cijfers: statistische analyse ............................................................ 103
1. Aantal behandelde zaken ........................................................................................................ 103
2. Rechters en staatscommissarissen ......................................................................................... 103
3. Schadelijders ........................................................................................................................... 106
3.1. Woonplaats van de schadelijders .................................................................................... 106
3.2. Advocaat .......................................................................................................................... 108
3.3. Vertegenwoordiging ........................................................................................................ 109
4. Soort schade ............................................................................................................................ 110
4.1. Plaats schadegeval........................................................................................................... 112
5. Uitspraak ................................................................................................................................. 113
6. Zaken in hoger beroep ............................................................................................................ 114
vii
7. Vergelijking Ieper 1919-1920 en Dendermonde 1923 ............................................................ 116
Besluit .................................................................................................................................................. 119
Bibliografie .......................................................................................................................................... 123
viii
1
Inleiding
"...een mooier monument dan Ieper in het namiddaglicht kan
moeilijk worden aanschouwd. Een heiliger plaats voor het Britse ras
bestaat niet in de wereld. Rond dat slagveld zijn wellicht meer dan
300.000 van onze mannen van het Britse Leger begraven."
Winston Churchill
Na de verwoestende strijd die honderd jaar later nog altijd bekend staat als ‘de
Groote Oorlog’ suggereerden enkele Britten om de Ieperse markt als ‘openluchtmuseum’
in te richten. Dit wilden ze om volgende generaties te herinneren aan de bloedige strijd
die er geleverd werd. Hoewel de Belgische regering volledig achter dit idee stond, was
de Ieperse bevolking niet te spreken over deze plannen. De Britten bonden in en
vroegen uiteindelijk om enkel de prominente plaatsen – lees: de Grote Markt – in puin te
laten. Ook hier volgde de bevolking niet.1
De stad Ieper herrees vervolgens als een feniks uit zijn as. Onder meer onder
invloed van stadsarchitecten Raphaël Speybrouck2 en Jules Coomans3 werd het
middeleeuws aandoende straatbeeld in ere hersteld. Door hun toedoen kreeg de Grote
Markt zijn uitzicht zoals we het vandaag nog altijd kennen.
Na de oorlog richtte de Belgische overheid specifieke instellingen op en nam ze
initiatieven om deze zwarte bladzijde uit de vaderlandse geschiedenis om te draaien.
1 D. DENDOOVEN, "This is holy ground" in K. BAERT, J.-M. BAILLIEUL, e.a., Ieper, de herrezen stad. De wederopbouw van Ieper na 14-18, Brugge, De Klaproos, 1999, 98-110; X, “De Brussels”, Het Ypersche 4 september 1920, 2. 2 Raphaël Speybrouck (1893-1959) was architect en werkte voor de Dienst Verwoeste Gewesten. In 1920 kwam hij naar Ieper waar hij acht jaar bleef en bijdroeg aan het herstel van de stedelijke infrastructuur. Zijn werk in Ieper betekende de start van een bloeiende carrière in Blankenberg en later in Antwerpen; F. DECREUS, Raphaël Speybrouck (1893-1959), wederopbouwarchitect in Ieper (1920-1928), onuitg. masterproef, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, UGent, 2015, 124 p. 3 Jules Coomans (1871-1937) was vanaf 1895 stadsarchitect van Ieper. Hij zorgde er onder andere voor dat vele monumenten zoals het belfort en de lakenhalle gerestaureerd werden. Hij stond in voor de historische wederopbouw van de stad na de Eerste Wereldoorlog F. DECREUS, Raphaël Speybrouck (1893-1959), wederopbouwarchitect in Ieper (1920-1928), onuitg. masterproef, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, UGent, 2015, 1; X, De inventaris van het onroerend erfgoed: Coomans Jules, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/persoon/855 (geraadpleegd op 23 september 2016).
2
Daarbij was herstel van zowel materiële als lichamelijke schade van primordiaal belang.4
Om alles in goede banen te leiden werden er onder andere rechtbanken en hoven voor
oorlogsschade5 in geheel België opgericht, zo ook in het Ieperse. Deze
uitzonderingsrechtbanken kregen binnen de rechtshistoriografie nog maar beperkte
aandacht.
1. Status quaestionis
1.1. België
In ons land bestaat er in beperkte mate literatuur over de rechtbanken en hoven
voor oorlogsschade.6 Zo wijdde de juridische encyclopedie, de Pandectes belges, in 1924
bijna een volledig volume aan de regelgeving en de rechtspraak.7 Auteurs uit die tijd,
zoals de Antwerpse advocaat Georges Van Bladel,8 bestudeerden de werking van de
rechtbanken voor oorlogsschade.9
Tot op heden bleef de geschiedenis van de rechtbanken voor oorlogsschade
onderbelicht. In 1976 schreef Jean-Marie Baillieul een licentiaatsthesis over de
4 G. SMETS, "Régions dévastées et la réparation des dommages de guerre" in E. MAHAIM, La Belgique restaurée: étude sociologique, Bruxelles, Lamertin, 1926, 74-139 (hierna : G. SMETS, “Régions dévastées” in E. MAHAIM, La Belgique restaurée). 5 Alle juridische bronnen uit die tijd spreken over ‘de rechtbanken voor oorlogsschade’. Daarom hanteren we in dit werk deze term of als synoniem de ‘oorlogsschaderechtbank’. 6 In 1926 vermeldde Smets deze rechtbanken in zijn bijdrage in La Belgique restaurée (G. SMETS, "Régions dévastées et la réparation des dommages de guerre" in E. MAHAIM, La Belgique restaurée, 74-139). Recenter bespreken Karel Velle en Joëlle Dhondt de rechtbanken in Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade in Vlaanderen (en rechtsopvolgers) (1919-1936) (K. VELLE en J. DHONDT, Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade in Vlaanderen (en rechtsopvolgers) (1919-1936), Brussel, 2001, 64 p. (hierna: K. VELLE en J. DHONDT, Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade). In 2015 schreef Kristien Colebrants een masterproef over de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper in de beginfase, 1919-1920 (K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper in de beginfase (1919-1920), onuitg. masterproef, Faculteit Rechtsgeleerdheid, UGent, 2015, 176 p. (hierna: K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper). In 2016 verdedigde Jonas De Ridder een gelijkaardige masterproef maar dan voor de rechtbank voor oorlogsschade te Dendermonde in het jaar 1923 (J. DE RIDDER, Teutoons inferno ’14-’18: schade en vergoeding. Een kijk op de rechtbank van oorlogsschade in het gerechtelijk arrondissement van Dendermonde, onuitg. masterproef, Faculteit Rechtsgeleerdheid, UGent, 2016, 110 p. (hierna: J. DE RIDDER, De rechtbank van oorlogsschade te Dendermonde). 7 "Tribunaux des Dommages de Guerre", Pandectes belges. Corpus Juris Belgici vol. 117, Bruxelles, Bruylant, 1924, kol. 33-525. 8 Georges Van Bladel (1880-1968) studeerde rechten aan de Vrije Universiteit Brussel. Tot aan zijn dood was hij als advocaat verbonden aan de balie van Antwerpen. Op wetenschappelijk vlak was Van Bladel vooral actief in maritiem recht en na de Eerste Wereldoorlog bestudeerde hij tevens het oorlogsschadevergoedingsrecht. Als ondervoorzitter was hij verbonden aan de Antwerpse oorlogsschaderechtbank van 1919 tot en met 1925; E. KRINGS, “Bladel, Georges Van”, in ACADÉMIE ROYALE DE
BELGIQUE, Nouvelle Biographie nationale, v. 5, Stavelot, Groupe Graphique Chauveheid, 1999, 339-341. 9 X, Handboek voor den geteisterde, Brussel, Th. Dewarichet, 1919, 38 p.; A. DE VERGNIES, Ce que tout sinistré devrait savoir, Bruxelles, J. De Lannoy, 1922, 122 p.; X, Manuel du Commissaire de l’état deuxième édition, Bruxelles, Th. Dewarichet, 1921, 127 p. (1e deel) en 185 p. (2e deel); G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 739 p.
3
wederopbouw in het Ieperse na de Eerste Wereldoorlog waarin hij kort de rechtbanken
voor oorlogsschade aanhaalde.10 Hij schetste summier de werking van deze rechtbanken
en de bij hen aangestelde staatscommissarissen.11 In 2001 publiceerden Karel Velle en
Joëlle Dhondt de belangrijkste archiefinventaris van de rechtbanken voor oorlogsschade
en voegden daarbij een korte theoretische inleiding.12 Zij spitsen zich vooral toe op de
structuur en werking van de rechtbank die zij afleidden uit de toenmalige wetgeving.
Recent dienden twee rechtenstudenten een scriptie in die handelde over een specifieke
kamer van een specifieke rechtbank voor oorlogsschade. Zo verdedigde Kristien
Colebrants in 2015 haar masterproef over de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper
tijdens de jaren 1919 en 1920. Op dat moment waren er nog maar vijf kamers van de
rechtbank voor oorlogsschade in het gerechtelijk arrondissement Ieper in werking.13 Dit
was voor de Westhoek het prille begin14 van de rechtbanken die met de Besluitwet van
23 oktober 191815 op het Belgisch grondgebied werden ingevoerd. Colebrants
onderzocht ruim 400 vonnissen van de eerste kamer van de Ieperse
oorlogsschaderechtbank. Daarnaast bekeek ze de bijhorende arresten van het hof voor
oorlogsschade in Gent. Ze stelde vast dat de burgers klaagden over de – in hun ogen –
logge werking van deze instellingen. Ze vreesden namelijk dat ze nooit of veel te laat hun
rechtmatige vergoeding zouden krijgen.16 Voorts constateerde ze dat de Ieperse
rechtbank voor oorlogsschade in die chaotische periode toch behoorlijk werk afleverde.
Een tweede opvallend element is dat tijdens die periode vooral personenschade
(fysieke letsels, sterfgevallen of deportatie) aan bod kwam. Haar verklaring is dat fysieke
schade eenvoudiger en dus sneller vast te stellen was dan materiële schade die veeleer
een schatting vereiste.17 Ook bevonden zich nog vele Belgen als vluchteling in het
10 J-M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), onuitg. licentiaatsthesis, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, UGent, 1976, 234 p. 11 J.-M. BAILLIEUL, Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), onuitg. licentiaatsthesis, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, UGent, 1976, 112-125. 12 K. VELLE en J. DHONDT, Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade, 9-27. 13 KB 15 april 1919 betreffende de inrichting van en benoemingen binnen de rechtbank voor oorlogsschade Yperen, BS 18 april 1919, 1602 (hierna: KB 15 april 1919); K. VELLE en J. DHONDT, Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade, 19. 14 Kristien Colebrants vermeldt dat in tegenstelling tot de rest van West-Vlaanderen, de rechtbank voor oorlogsschade in het arrondissement Ieper nog niet goed op gang kwam (K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 133). 15 Besluitwet 23 oktober 1918 betreffende het Recht op Herstelling, door de Natie, van de Schade voortspruitend uit den Oorlog, BS 24-26 oktober 1918, 860 (hierna: Besluitwet 23 oktober 1918). 16 In de lokale pers kan men de kritieken op de rechtbanken van oorlogsschade lezen: “[…] om dit te bewijzen zullen wij zeggen dat de vijf bestaande kamers reeds vijf volle maanden zetelden en dat ze tot op heden, allen te zamen, nog geen 300 zaken hebben kunnen vereffenen. Er werden reeds 50 000 vragen ingediend, maar als men weet hoeveel personen, die hier verblijven, hunne schade nog niet aangegeven hebben en hoevelen er nog in Frankrijk verblijven die dezelve ook nog niet aangegeven hebben, dan rekenen bevoegde mannen op een totaal van 300 000 aanvragen. Rekent uit: 300 in 5 maanden; in een jaar dus 72; rekent nog 1000 in een jaar… dus 300 jaar voor de laatste zaak op’t tapijt kome!!!” O.W., “Vergoeding van oorlogsschade”, De Poperinghenaar 28 december 1919, 1. 17 Het was de bedoeling om de waarde van het goed in 1914, dus voor de oorlog, te bepalen. De berekening voor de kosten van de heropbouw enz. aangezien het moeilijk was om de waarde van een goed te berekenen terwijl dat volledig vernietigd was.
4
buitenland. Zij wisten nog niet welke materiële schade ze in hun thuisland opgelopen
hadden.
Verder stelde Colebrants vast dat de betrokken staatscommissaris zelden hoger
beroep instelde. Als hij het toch deed, was dit vooral om te verhinderen dat personen
zich onterecht verrijkten via het innen van oorlogsschadevergoedingen. Colebrants
stelde een soort sociaal correctiemechanisme vast, zodat volgens haar de gewone burger
niet de dupe werd van de rijken. Daarenboven lijkt de juridische procedure erg
eenvoudig. Ook dit was ten voordele van de modale burger, zodat hij of zij zijn
vergoeding snel zou krijgen.
Een jaar later, schreef Jonas De Ridder een werk over de tweede kamer van de
Dendermondse rechtbank voor oorlogsschade tijdens de eerste jaarhelft van 1923. De
Oost-Vlaamse stad lag tijdens de Eerste Wereldoorlog in het Etappengebied, het door de
Duitsers ingestelde gebied dat instond voor de logistieke ondersteuning van het leger.18
Dit gebied kende amper beschietingen, maar kampte met andere problemen19 dan de
Westhoek die zowel in het frontgebied als in het onbezette België lag.
18 De Etappe werd gedefinieerd in de Kriegsetappenordnung van 12 maart 1914 als “Die Etappe dient der Heeresversorgung durch Zuführung von Streitkräften und Heeresbedürfnissen, durch Ausnutzung der Hilfsmittel und Vorräte des Kriegsschauplatzes und durch Übernahme und Ableitung von allem, was das Feldheer in seiner Verwendungsfähigkeit behindern kann”; H. MEIER-WELCKER (red.), Handbuch zur deutschen Militärgeschichte 1648-1939, V. Von der Entlassung Bismarcks bis zum Ende des Ersten Weltkrieges (1890-1918), Frankfurt am Main, Bernard & Graefe Verlag für Wehrwesen, 1968, 275; S. VANDENBOGAERDE, "En boven het gebulder der kanonnen…" Het dagelijks leven in een plattelandsgemeente in het Duitse Etappengebied. Tiegem 1914-1918, onuitg. masterproef, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, UGent, 2006, 200 p.; S. VANDENBOGAERDE, Een kijk op de administratiefrechtelijke organisatie van het “Etappengebied” tijdens de Eerste Wereldoorlog, onuitg. masterproef, Faculteit Rechtsgeleerdheid, UGent, 2010, 194 p.; S. VANDENBOGAERDE, “De administratiefrechtelijke organisatie van het ‘Vagevuur’: de Etappenkommandantur Kortrijk als deel van het Duitse Etappengebiet tijdens de Eerste Wereldoorlog”, Handelingen van het genootschap voor geschiedenis 2011, 181-214. 19 Bijvoorbeeld deportatie van werklieden, de opeising van allerhande goederen, inkwartiering van soldaten enz.
Indeling van West-Vlaanderen tijdens de
Eerste Wereldoorlog: Vrij België,
Operatiegebied, Marinegebied en
Etappengebied.
(Afbeelding uit E. VAN HOONACKER. Kortrijk 14-
18, een stad tijdens de Eerste Wereldoorlog,
Kortrijk, E. Van Hoonacker, 1994, 59.)
5
Deze masterproef stelt als doel om eventuele parallellen en verschillen te
ontdekken ten opzichte van de resultaten die Colebrants en De Ridder hebben behaald.
Het werk van Colebrants is vanuit methodologisch standpunt interessant. Zij onderzocht
474 vonnissen en putte specifieke gegevens hieruit zoals rolnummer, naam en beroep
van de aanvrager, welk soort schade het betrof enz. De Ridder stortte zich vooral op de
literatuur en het wetgevend kader. Ons doel is een brug te slaan tussen archief en
literatuur en aldus de wettelijke wereld aan de werkelijke te toetsen.
Het voorliggende werk behandelt de tweede kamer van de rechtbank voor
oorlogsschade te Ieper van januari tot en met juni 1923. De keuze voor die specifieke
kamer en periode is ingegeven door verschillende redenen. Allereerst behandelde
Colebrants de eerste kamer tussen 1919 en 1920. De tweede kamer werd tezelfdertijd
met de eerste opgericht en moet in 1923, toen de Ieperse rechtbank voor oorlogsschade
op volle toeren draaide, een van de meest ervaren zijn. Sinds 1920 waren er immers tien
kamers in werking.20 Vanaf de zomer van 1923 gaf de wetgever te kennen de
rechtbanken voor oorlogsschade af te bouwen. Na het verdwijnen van de achtste21 en de
tiende kamer22 in oktober 1923, nam de Koning vanaf 1 april 1924 de eerste, tweede en
derde kamer van de Ieperse oorlogsschaderechtbank uit dienst.23 Voorliggende
masterscriptie biedt aldus een uniek inzicht op de werking van de rechtbank voor
oorlogsschade op het hoogtepunt binnen de geschiedenis.
1.2. Frankrijk
Het systeem van de rechtbanken voor oorlogsschade was geen Belgische
uitvinding, maar geïnspireerd op de Franse tribunaux des dommages de guerre.24 Aan de
Rijselse universiteit (Lille 2) loopt een rechtshistorisch onderzoeksproject, “La
reconstruction par le juge après la Grande Guerre”, dat nagaat hoe de rechtbanken voor
oorlogsschade bijdroegen tot het herstel van het Nord departement. Vooralsnog zijn
daar geen resultaten van gepubliceerd.
Als sociologisch fenomeen is de heropbouw in Frankrijk meer bestudeerd.25 In
zijn doctoraatsthesis over de heropbouw van het departement van de Aisne, raakt
Stéphane Bedhome de tribunaux des dommages de guerre slechts marginaal aan.26
20 De eerste vijf kamers werden opgericht in 1919 (KB 15 april 1919), de volgende vijf kamers werden ongeveer een jaar later geïnstalleerd (KB 1 maart 1920 betreffende de inrichting van vijf nieuwe kamers in de rechtbank voor oorlogsschade te Ieperen, BS 4 maart 1920, 1768). 21 KB 24 juli 1923 betreffende de afschaffing van de achtste kamer van de rechtbank voor oorlogsschade te Yper, BS 24 juli 1923, 3657. 22 KB 1 oktober 1923, BS 11 oktober 1923, 5010. 23 KB 27 februari 1924, BS 1 maart 1924, 992. 24 K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 25-31. 25 A. DEPERCHIN, "Des destructions aux reconstructions", in S. AUDOIN-ROUZEAU en J-J. BECKER, Encyclopédie de la Grande Guerre, Tome II, Péronne, Perrin, 2012, 779-795.
6
In de Encyclopédie de la Grande Guerre staat een bijdrage van de Rijselse
professor Annie Deperchin. Zij bespreekt vooral de schadevergoeding en heropbouw op
zich maar laat ze de rechtbanken buiten beschouwing. Hieruit blijkt dan ook dat in
Frankrijk de (rechts)historici zich nog niet echt op de studie van deze tribunaux des
dommages de guerre toegelegd hebben.
1.3. Elders in Europa
Naast België en Noord-Frankrijk woedde de Eerste Wereldoorlog ook in Noord-
Italië, Oost-Polen, West-Rusland, Roemenië en de Balkan. Die regio’s kregen eveneens te
maken met de gruwelen van de oorlog wat gepaard ging met menselijk leed en heel wat
materiële schade. Net zoals in België en Frankrijk werden hele steden en dorpen
verwoest.
Deperchin schrijft dat over de schadevergoedings- en heropbouwproblematiek
buiten Frankrijk weinig bekend is. Voor België haalt zij enkele artikels aan.27 Verder
bespreekt ze ook de Balkan. Wat deze streek betreft stelt ze een gebrek aan onderzoek
vast. Dat komt allicht door het feit dat daar geen overheidsinstantie of -maatregelen
(bijvoorbeeld gespecialiseerde rechtbanken) waren voor de geteisterden. Een en ander
kan toegeschreven worden aan politieke redenen en onvoldoende financiële middelen
om op nationaal niveau de last van de oorlogsschade te dragen. De burgers waren op
hun eigen middelen aangewezen om de schade te herstellen.28
2. Bronnen
2.1. Onuitgegeven bronnen (archivalia)
Deze studie steunt allereerst op archiefbronnen. Gezien de overvloed aan
vonnissen – het totaal wordt geschat op een honderdduizend voor Ieper alleen – en het
beperkte tijdsbestek waarbinnen deze masterproef moet afgewerkt worden, moest een
hapklare selectie gemaakt worden. Voor dit werk werden 528 vonnissen van de tweede
kamer van de rechtbank voor oorlogsschade van Ieper verwerkt en geanalyseerd. De
procesdossiers zijn jammer genoeg vernietigd. Vandaag bevinden de originele
uitspraken zich in het Rijksarchief van Brugge, terwijl het Ieperse stadsarchief beschikt
over de gedigitaliseerde kopieën die voor dit werk werden gebruikt. Voormelde 528
uitspraken omvatten een periode van ongeveer zes maanden (3 januari tot en met 26
juni 1923). Om het overzicht te bewaren en op latere momenten de gegevens snel te
26 S. BEDHOME, Reconstruire le Chemin des Dames (1919-1939), onuitg. doctoraatsthesis, Langues, littérature, cultures, civilisations, Université de Montpellier 3, 2012, 579 p. 27 Uit haar bibliografie blijkt dat ze voor België vooral M. SMETS, Resurgam. La reconstruction en Belgique après 1914, Centre communal de Belgique, Louvain, Crédit Communal, 1985, 247 p. heeft bekeken. 28 A. DEPERCHIN, "Des destructions aux reconstructions", in S. AUDOIN-ROUZEAU en J-J. BECKER, Encyclopédie de la Grande Guerre, Tome II, Péronne, Perrin, 2012, 780-781.
7
kunnen raadplegen, nemen we de classificatiemethode van Colebrants over. De
belangrijkste gegevens uit de vonnissen werden in een tabel gegoten. Die gegevens zijn
de volgende:
- Datum van de zitting;
- Rolnummer;
- Naam en voornaam van de aanvrager;
- Woonplaats van de aanvrager;
- (indien aanwezig) Naam en voornaam van de volmachtdrager;
- (indien aanwezig) Naam van de advocaat of advocaat-pleitbezorger;
- Naam van de staatscommissaris;
- Indien schade aan goederen: plaats van de ligging van het goed;
- Indien schade aan personen: plaats van schadefeit;
- Uitspraak;
- Varia.
Onder de categorie varia staan belangrijke of opmerkelijke zaken die in het
vonnis werden vermeld. Zo kon iemand anders dan de schadelijder de aanvraag tot
schadevergoeding overnemen; dat er eerst een overeenkomst met een scheidsraad was,
enz.
49 van de 528 uitspraken gaven aanleiding tot een beroepsprocedure bij het hof
voor oorlogsschade in Gent. De originelen van die arresten bevinden zich in het
Rijksarchief van Gent. Ook deze arresten hebben we in een tabelvorm verwerkt. Bij die
arresten vermelden we:
- De behandelende kamer van het hof voor oorlogsschade;
- Datum van het oorspronkelijk vonnis;
- Rolnummer in het hof;
- Eiser in beroep: staatscommissaris of geteisterde;
- Naam en voornaam van de geteisterde;
- Datum van de uitspraak;
- Uitspraak;
- (eventueel) Cassatieberoep.
Naast de uitspraken werden de personeelsdossiers, waaronder deze van de
voorzitter en de staatscommissarissen bij de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper,
bekeken. Die dossiers bevinden zich in het Algemeen Rijksarchief te Brussel en leveren
interessante bijkomende informatie over hun leven en werk.
8
2.2. Uitgegeven bronnen (wetgeving, handleidingen, pers)
Naast de archiefbronnen beschikken we vooreerst over gepubliceerde
regelgeving in het Belgisch Staatsblad. Omtrent de herstellingsmaatregelen verschenen
tijdens het Interbellum ontelbare wetten, Koninklijke en Ministeriële besluiten. Om deze
goed te kunnen begrijpen en juist te interpreteren, zijn de toenmalig verschenen
handboeken van onschatbare waarde. Ze werden uitgegeven ten tijde van de oprichting
en het functioneren van de rechtbanken. Ze stonden ter beschikking van de actoren bij
de rechtbanken voor oorlogsschade – voorzitters, bijzitters en staatscommissarissen
kregen die boeken wanneer ze in dienst traden – en de burger. Één van de belangrijkste
zaken die we hierin terugvinden is hoe de geteisterde kon bepalen welke schade hij kon
inbrengen en hoe hij dit kon aangeven. Zo blijkt onder andere dat er modelformulieren
beschikbaar waren. Sommige van deze handboeken richtten zich specifiek tot
geteisterden29 en andere tot de staatscommissaris.30 Theoretische overpeinzingen met
betrekking tot de regelgeving vinden we terug in de werken van Georges Van Bladel.31
In navolging van deze handboeken en het toenemende belang van het
oorlogsschadecontentieux verscheen een tweemaandelijks tijdschrift tussen 1919 en
1924: La réparation des dommages de guerre.32
Daarnaast bevatten de kranten uit die tijd een schat aan informatie. Vooral lokale
dag- en weekbladen zijn voor dit onderzoek belangrijk. De online databank Historische
kranten33 biedt een breed scala van plaatselijke titels aan. Bovendien zijn deze kranten
elektronisch consulteerbaar wat het opzoekingswerk danig vereenvoudigt. Voor deze
studie zijn onder meer Het Ypersche34 en De Poperinghenaar35 cruciaal. Deze kranten
bieden een uniek beeld op de wijze waarop de plaatselijke bevolking met de
oorlogsschade en bijbehorende instellingen – in dit onderzoek de rechtbank voor
29 X, Handboek voor den geteisterde, Brussel, Th. Dewarichet, 1919, 38 p.; A. DE VERGNIES, Ce que tout sinistré devrait savoir, Bruxelles, J. De Lannoy, 1922, 122 p. 30 X, Manuel du Commissaire de l’état deuxième édition, Bruxelles, Th. Dewarichet, 1921, 127p. (1e deel) en 185p. (2e deel). 31 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 739 p. 32 La réparation des dommages de guerre : bulletin bi-mensuel de documentation et d'études, Bruxelles, Bruylant, 1919-1924. 33 www.historischekranten.be. 34 Op 25 april 1920 verscheen voor het eerst het weekblad Het Ypersche – La région d’Ypres. Dit tweetalig weekblad, opricht door de Ypersche Club van Poperinge – de belangrijkste vereniging voor geteisterden uit de Westhoek – had als doel de belangen van de geteisterden uit de regio te verdedigen. Zo werd in Het Ypersche de nieuwste wetgeving in verband met oorlogsschade gepubliceerd en schuwden zij niet commentaar te geven op het beleid rond de oorlogsschadevergoedingen; X, De inventaris van het onroerend erfgoed:Ieper, https://inventaris.onroerenderfgoed.be/erfgoedobjecten/121274 (geraadpleegd op 29 oktober 2016). 35 De Poperinghenaar verscheen vanaf 1904 als Het Notarieel en Nijverheids Annonceblad voor Poperinghe en Omstreken. Twee jaar later kreeg het zijn naam en veertig jaar later werd het omgedoopt tot Het Wekelijks Nieuws. De krant was katholiek van inslag; http://www.krantencatalogus.be (geraadpleegd op 24 oktober 2016).
9
oorlogsschade – omging. Onder andere op deze manier kunnen we vaststellen hoe de
wetten en besluiten in de praktijk werden omgezet.
Verder zijn de provinciale almanakken vermeldenswaardig. Deze werden
jaarlijks uitgegeven en bevatten heel wat gegevens over de provincie West-Vlaanderen
en zijn steden. Ze bevatten onder andere de bevolkingsaantallen, de namen van het
stadsbestuur, de namen van de advocaten per gerechtelijk arrondissement enz.
2.3. Literatuur
Toen de rechtbanken voor oorlogsschade opgericht werden, verschenen al enkele
werken over de oorlogsschade en zijn bijbehorende problemen. We vermeldden reeds
het volume van de Pandectes belges en de specifieke handboeken. In 1926 schreef
Smets36 een artikel in La Belgique Restaurée, namelijk “Régions devastées et la
réparation des dommages de guerre”.37
Recenter werden enkele nationale studies, zoals die van Karel Velle en Joëlle
Dhondt, geschreven met een inleiding op de werking van de rechtbanken in de
belangrijkste inventaris van deze rechtbanken voor oorlogsschade. Verder zijn er ook
nog lokale studies over Ieper en zijn heropbouwproblematiek.38 Voor dit werk zijn
vooral de masterproeven van Baillieul en Colebrants van belang.
3. Vraagstelling en methode
Aangezien het algemeen wetgevend kader met betrekking tot de oorlogsschade
uitvoerig aan bod kwam in de werken van Kristien Colebrants en Jonas De Ridder, zal
deze masterscriptie de nadruk leggen op de praktische werking van de Ieperse
rechtbank voor oorlogsschade en dat tijdens de eerste jaarhelft van 1923. De centrale
vraag is hoe de Ieperse rechtbank voor oorlogsschade werkte nadat die enkele jaren
eerder was opgericht. Deze centrale vraag valt uiteen in verschillende deelvragen die
per hoofdstuk behandeld worden.
Het eerste deel behandelt de praktische organisatie. Hoe en wanneer werd de
Ieperse oorlogsschaderechtbank opgericht? Waar hield deze zitting? Welke bijzondere
maatregelen golden voor die rechtbank? Daarnaast is er ook aandacht voor de
maatschappelijke kritiek op de werking van de rechtbanken.
36 Georges Smets (1881-1961) was een historicus en jurist. Hij was een van de eerste personen die het juridische aspect van de wederopbouw besproken heeft. 37 G. SMETS, “Régions dévastées” in E. MAHAIM, La Belgique restaurée, 74-139. 38 F. HOSTEN, Sociale heropbouw van Ieper na de Eerste Wereldoorlog. Casus Rijselsestraat, onuitg. licentiaatsthesis, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, UGent, 2001, 126 p.
10
Het tweede deel focust op de actoren van de tweede kamer bij de rechtbank voor
oorlogsschade te Ieper. Recht is immers een menselijke activiteit, waarbij een aantal
personen een belangrijke rol speelden. Voor de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper,
onderscheiden we enkele groepen die bij de rechtbank actief waren. Dit zijn de rechters,
de staatscommissarissen, de griffiers en bijzitters en sporadische ook advocaten en
pleitbezorgers (avoués). Wie waren zij? Welke rol speelden ze binnen de rechtbank voor
oorlogsschade? Gezien het significant materiaal dat de personeelsdossiers van de
staatscommissarissen leveren, ligt de nadruk vooral op hen. Aan de hand van individuen
worden de gemeenschappelijke kenmerken van de groep actoren onderzocht en
geanalyseerd.
Het derde en vierde deel staat in het teken van de procedure voor de rechtbanken
en dit met betrekking tot de materiële schade en de personenschade. Dat gebeurt aan de
hand van casussen die ons toelaten de wetgeving te toetsen aan de praktijk. Het spreekt
voor zich dat de opmerkelijkste zaken bijzondere aandacht verdienen.
Tot slot geven we op basis van statistische gegevens een globaal overzicht van de
onderzochte vonnissen en arresten.
Een volledig onderzoek naar de Ieperse rechtbank voor oorlogsschade is in het
kader van een masterproef onmogelijk, dit wegens de beperkte tijd en omvang die ons
werk mag hebben. Bovendien laat de overvloed aan archiefmateriaal het niet toe om alle
aspecten te behandelen. De Ieperse rechtbank voor oorlogsschade bleef immers actief
tot 1935 en behandelde waarschijnlijk tussen 1919 en 1935 ruim 100 000 zaken.39
Naast de Ieperse rechtbank waren nog 25 andere rechtbanken en drie hoven van
oorlogsschade in België werkzaam,40 zij het niet allemaal even lang of even intensief.
Onze masterproef is dan ook geen afgerond onderzoek, maar vormt een kleine
bouwsteen in een groter geheel. Toch hopen we in combinatie met de eerder gemaakt
masterproeven over Ieper en Dendermonde al enkele eerste vergelijkende tendensen en
voorzichtige besluiten te kunnen trekken.
4. Bibliografische opmerking
Wanneer de titels van de wetten en Koninklijke Besluiten voorhanden zijn,
maken we in dit werk gebruik van de originele titels die in het Belgisch Staatsblad
vermeld staan. Om het de lezer te vergemakkelijken, herhalen we per hoofdstuk de
39 De Memorie van Toelichting spreekt over 83 000 aanvragen. Op dat moment was ook net besloten de termijn om een aanvraag in te dienen te verlengen tot en met 1 oktober 1920; Memorie van Toelichting bij het wetsontwerp tot herziening van het besluit-wet van 23 october 1918 betreffende het vaststellen en ramen van de uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, Parl.St. Kamer 1919-1920, nr. 162, 2. 40 A. DE VERGNIES, Ce que tout sinistré devrait savoir, Bruxelles, J. De Lannoy, 1922, 116-117.
11
volledige titel en vindplaats in het Belgisch Staatsblad van de in dat hoofdstuk geciteerde
wetgeving.
12
13
Hoofdstuk I De rechtbank voor oorlogsschade te Ieper
1. Kort historisch en wetgevend overzicht
De rechtbanken voor oorlogsschade werden ingevoerd met de Besluitwet41 van
23 oktober 191842 en kenden onmiddellijk na de bevrijding toepassing.43 De bepalingen
van die besluitwet werden na ruim een jaar geëvalueerd en waar nodig aangepast.44
Tijdens de jaren 1920 ontstond een kluwen aan wetten, Koninklijke en Ministeriële
Besluiten die allerhande aspecten van het oorlogsschadecontentieux regelde. Zo
regelden de wetten van 10 mei 191945 en 10 juni 191946 respectievelijk de vergoeding
voor materiële schade en personenschade. In 1920 werden de Besluitwet van 1918 en
een aantal eerdere wetten gecoördineerd.47 In de zomer van 1921 verschenen tenslotte
nog wetten die zorgden voor een interpretatie en herziening van de wetten van 10 mei
1919 en 10 juni 1919.48
In elk gerechtelijk arrondissement moest een rechtbank voor oorlogsschade
worden ingericht, terwijl er in elk ressort ook een hof voor oorlogsschade werd
41 Tijdens de Eerste Wereldoorlog verkeerde het parlement in de onmogelijkheid om samen te komen. De Koning (de facto de regering) maakte door middel van besluitwetten gebruik van zijn wetgevende bevoegdheden. In 1919 verklaarde het Hof van Cassatie deze besluitwetten rechtsgeldig en evenwaardig aan gewone wetten; Cass. 11 februari 1919, Pas. 1919, I, 9-16. 42 Besluitwet 23 oktober 1918 betreffende het Recht op Herstelling, door de Natie, van de Schade voortspruitend uit den Oorlog, BS 24-26 oktober 1918, 860 (hierna: Besluitwet 23 oktober 1918). 43 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot herziening van het wet-besluit van 23 october 1918 op de vaststelling en raming van de uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, Parl.St. Kamer 1919-1920, nr. 103, 1. 44 Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot herziening van het wet-besluit van 23 october 1918 op de vaststelling en raming van de uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, Parl.St. Kamer 1919-1920, nr. 103, 1-2. 45 Wet 10 mei 1919 op het herstel van schade voortspruitende uit oorlogsfeiten, BS van 5 juni 1919, 2505 (hierna: Wet 10 mei 1919). 46 Wet 10 juni 1919 op het herstel te verleenen aan de burgerlijke oorlogslachtoffers, BS 22 juni 1919, 2784 (hierna: Wet 10 juni 1919). 47 Wet 20 april 1920 houdende herziening van het wet-besluit van 23 october 1918, betreffende het vaststellen en ramen van de uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, en wijziging van de wet van 10 mei 1919 op het herstel van de uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, BS 5 mei 1920, 3434 (hierna: Gec.Wet 20 april 1920); Wet 25 april 1920 op de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade, BS 5 mei 1920, 3442 (hierna: Gec.Wet 25 april 1920). 48 Wet 25 juli 1921 houdende herziening der wet van 10 juni 1919 op het herstel te verleenen aan de burgerlijke oorlogsslachtoffers, BS 28 augustus 1921, 6954 (hierna: Gec.Wet 19 augustus 1921); Wet 6 september 1921 tot uitlegging en herziening der wet van 10 mei 1919 op het herstel der schade voortkomende uit oorlogsfeiten, BS 28 september 1921, 8329 (hierna: Gec.Wet 6 september 1921); Wet 23 oktober 1921 houdende wijziging van de wet op de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade ten einde het herstel van oorlogsschade te bespoedigen, BS 10 november 1921, 9996 (hierna: Wet 23 oktober 1921); voor meer uitleg van de inhoud van deze wetten, zie K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 43 en J. DE RIDDER, De rechtbank van oorlogsschade te Dendermonde, 31.
14
ingevoerd.49 De rechtbanken die de Besluitwet van 1918 invoerde, waren
uitzonderingsrechtbanken. Ze hadden een tijdelijk karakter en waren niet
grondwettelijk verankerd.50 Dit had tot gevolg dat enkele principes en regels
fundamenteel verschilden in vergelijking met de reguliere rechtbanken. Ten eerste
expliciteerde de Besluitwet van 1918 het tijdelijk karakter van de
oorlogsschaderechtbanken.51 Pas in 1920 schreef de wet52 voor dat “Wanneer eene
rechtbank voor oorlogsschade de haar bij deze wet gegeven opdracht heeft vervuld, wordt
zij door de Koning afgeschaft”.53
Verder benoemde de Koning de rechters bij de oorlogsschaderechtbanken voor
een termijn van drie jaar.54 De wet van 19 augustus 1923 stipuleerde voor het eerst de
ontzetting van de rechters uit hun ambt door de Koning,55 wat illustreert dat vanaf die
zomer de oorlogsschaderechtbanken werden afgebouwd. Reguliere magistraten
daarentegen waren voor het leven benoemd en konden enkel door een vonnis uit hun
ambt ontzet of geschorst worden. Bovendien konden ze enkel met hun toestemming
overgeplaatst worden.56 Verder is er nog een onderscheid met betrekking tot de
bevoegde ministeriële departementen. De rechters bij de rechtbanken voor
oorlogsschade stonden onder het toezicht van de minister van Justitie57 terwijl de
staatscommissarissen, die optraden als een soort Openbaar Ministerie, onder de
bevoegdheid van de minister van Economische Zaken vielen.58 Later werd deze
bevoegdheid overgeheveld naar de minister van Financiën.59
Naast verschillen waren er ook enkele parallellen met de ‘normale’ rechtbanken.
Zo moest per gerechtelijk arrondissement één rechtbank voor oorlogsschade
geïnstalleerd worden op de ‘hoofdzetel’. Dit was de plek waar de rechtbank van eerste 49 Art. 3 Besluitwet 23 oktober 1918. 50 Toenmalig artikel 94 van de Grondwet stipuleerde “Geen rechtbank, geen tot eigenlijke rechtspraak bevoegd lichaam kan worden ingesteld dan uit kracht van een wet. Buitengewone rechtbanken noch commissiën kunnen, onder welke benaming ook, in het leven worden geroepen.” Vandaag staat deze regel in artikel 146 van de gecoördineerde Grondwet. De rechtbanken werden destijds nergens vermeld in de artikels 92 tot 107, zoals met de gewone rechtbanken wel het geval was. 51 “Er wordt tijdelijk, in de hoofdplaats van elk rechterlijk arrondissement, een rechtbank voor oorlogsschade opgericht.”; art. 3 Besluitwet 23 oktober 1918. 52 In 1920 werd alle relevante wetgeving met betrekking tot de organisatie van de oorlogsschaderechtbanken en de raming van materiële schade gecoördineerd. Deze bepaling werd behouden bij de wijzigingen in 1921; Gec.Wet 20 april 1920; Gec.Wet 25 april 1920; Wet 23 oktober 1921. 53 Art. 4 Gec.Wet 25 april 1920. 54 Art. 6 Gec.Wet 25 april 1920; later werd deze termijn tot op één jaar teruggeschroefd; art. 1 wet 19 augustus 1923 houdende wijziging van zekere bepalingen der wetten op de hoven en de rechtbanken voor oorlogsschade, en op het herstel der uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, BS 23 augustus 1923, 4133 (hierna: Wet 19 augustus 1923); "Tribunaux des Dommages de Guerre", Pandectes belges. Corpus Juris Belgici vol. 117, Bruxelles, Bruylant, 1924, kol. 41. 55 Art. 3 wet 19 augustus 1923. 56 Art. 100 Grondwet 1831: “De rechters worden voor hun leven aangesteld. Geen rechter kan van zijn plaats worden ontzet of worden geschorst dan door een vonnis. De overplaatsing van een rechter kan slechts geschieden door een nieuwe benoeming en met zijn toestemming.” 57 Art. 62 Besluitwet 23 oktober 1918. 58 Art. 13 Gec.Wet 25 april 1920. 59 Zie infra, p. 33; KB 19 augustus 1926 betreffende de verdeeling der diensten van het gewezen Ministerie van Economische Zaken, BS 27 augustus 1926, 4684 (hierna: KB 19 augustus 1926).
15
aanleg zich bevond.60 In casu voor het arrondissement Ieper61 was dit de stad Ieper.62
Daarnaast kon in elke gemeente van het ressort van de hoven voor oorlogsschade een
aparte kamer van de desbetreffende rechtbank opgericht worden. Zo bestond voor de
rechtbank voor oorlogsschade van Ieper een kamer in Brugge.63 De staatscommissaris
kon verzoeken om de rechtbank zitting te laten houden in een gemeente van zijn
arrondissement en de rechtbank moest dit toestaan.64 Bijvoorbeeld in Wervik was een
afdeling65 van de Ieperse oorlogsschaderechtbank actief.66
Het Koninklijk Besluit van 15 april 1919 richtte de Ieperse rechtbank voor
oorlogsschade op die in vijf kamers werd onderverdeeld.67 Een klein jaar later wees de
Koning nog vijf bijkomende kamers toe aan Ieper68 wat het totaal op zijn hoogtepunt van
tien kamers bracht. Al vanaf de tweede helft van 1923 werd de oorlogsschaderechtbank
in Ieper afgebouwd. De achtste kamer van de Ieperse oorlogsschaderechtbank had haar
60 Art. 1 Gec.Wet 25 april 1920. 61 Het gerechtelijk arrondissement bestond toen uit de volgende gerechtelijke kantons: Hooglede (Beveren, Gits, Hooglede en Oekene), Ieper 1 (Beselare, Geluveld, Oost-Ieper, Langemark, Poelkapelle, Sint-Jan en Zillebeke), Ieper 2 (Bikschote, Boezinge, Brielen, Dikkebus, Elverdinge, West-Ieper, Noordschote, Oostvleteren, Reninge, Vlamertinge, Voormezele, Woesten en Zuidschote), Mesen (Dranouter, Kemmel, Loker, Mesen, Nieuwkerke, Ploegsteert, Waasten, Wijtschate en Wulvergem), Passendale (Moorslede, Oostnieuwkerke, Passendale, Westrozebeke en Zonnebeke), Poperinge (Poperinge, Reningelst en Westouter), Wervik (Geluwe, Hollebeke, Houthem, Komen, Neerwaasten, Wervik en Zandvoorde); S. VRIELINCK, De territoriale indeling van België (1795-1963). Bestuursgeografisch en statistisch repertorium van de gemeenten en de supra-communale eenheden (administratief en gerechtelijk). Met de officiële uitslagen van de volkstellingen, Leuven, Universitaire Pers, 2000, 117, 461-721. 62 Bij de Besluitwet van 16 november 1918 werd de hoofdzetel naar Poperinge gebracht; Besluitwet 16 november 1918 rechtbank van eersten aanleg van Yperen. Overbrenging naar Poperinghe, BS 19-20 november 1918, 1009; S. VRIELINCK, De territoriale indeling van België (1795-1963). Bestuursgeografisch en statistisch repertorium van de gemeenten en de supra-communale eenheden (administratief en gerechtelijk). Met de officiële uitslagen van de volkstellingen, Leuven, Universitaire Pers, 2000, 117 (hierna: Besluitwet 16 november 1918); zie infra “Plaats van de ‘reguliere’- en oorlogsschaderechtbanken in Ieper: een overzicht van 1845 tot nu” p. 17. 63 KB 1 september 1920 houdende instelling van bijzondere kamers bij de rechtbanken voor oorlogsschade te Gent en te Brugge, BS 6 oktober 1920, 8027. 64 Art. 2 Gec.Wet 25 april 1920. 65 Zie infra p. 22 66 Zie “De actoren – De staatscommissarissen: Arthur Saint-Martin”, p. 59. 67 Het Koninklijk Besluit van 15 april 1919 richtte vijf kamers op bij de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper en tegelijk werden volgende personen benoemd: tot voorzitter van de rechtbank: Hector Veys, waarnemend voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Ieper; ondervoorzitters: Juste Courouble, plaatsvervangend rechter bij de rechtbank van eerste aanleg, Arthur Butaye, plaatsvervangend rechter bij de rechtbank van eerste aanleg, Henri Sobry, plaatsvervangend rechter bij de rechtbank van eerste aanleg, Alexander Berghman, plaatsvervangend rechter bij de rechtbank van eerste aanleg; griffier: Emiel Brissoux, griffiersklerk bij het vredegerecht van Wervik; toegevoegde griffiers: Julien Antony, Leon Thieren, Leo Vandevoorde en H. Frimout; KB 15 april 1919 betreffende de inrichting van en benoemingen binnen de rechtbank voor oorlogsschade Yperen, BS 18 april 1919; 1602 (hierna: KB 15 april 1919); wettelijke bekendmaking samenstelling van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade in het rechtsgebied van het Hof van Beroep te Gent, s.d., BS 11 oktober 1919, 5355; ondervoorzitters moest men zien als voorzitters van een kamer. Zo was Henri Sobry de voorzitter van de tweede kamer begin 1923. 68 KB 1 maart 1920 betreffende de inrichting van vijf nieuwe kamers in de rechtbank voor oorlogsschade te Ieperen, BS 4 maart 1920, 1768.
16
opdracht voltooid en werd bij Koninklijk Besluit van 24 juli 1923 afgeschaft.69 Enkele
maanden later doekte de Koning ook de tiende kamer op.70 Per 15 oktober 1923 werden
de bijzondere kamers van de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, opgericht bij de
rechtbanken voor oorlogsschade te Brugge en het hof voor oorlogsschade te Gent,
afgeschaft.71 In februari 1924 volgden de eerste, tweede en derde kamer.72 Op minder
dan een jaar tijd zag de Ieperse rechtbank voor oorlogsschade zijn capaciteit tot de helft
gereduceerd. De afbouw van de werkzaamheden wekte bij de bevolking de indruk dat de
taak van de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper er bijna opzat. De pers schreef in
november 1924 dat het ernaar uitzag dat het rechtscollege eind 1925 zou worden
afgevoerd.73 De daaropvolgende jaren zag de Ieperse rechtbank het aantal kamers
gradueel afnemen. Uiteindelijk bezegelde het Koninklijk Besluit van 13 augustus 1935
het lot van het hof voor oorlogsschade te Gent en de rechtbank voor oorlogsschade te
Ieper, waardoor alle Belgische oorlogsschaderechtbanken verdwenen. De bevoegdheden
en de nog te behandelen zaken hevelde de Koning over naar de rechtbank van eerste
aanleg en naar de burgerlijke invaliditeitscommissie van Ieper en Veurne.74 Dat was een
toepassing van de wet van 19 augustus 1923, waarin het derde artikel stipuleerde dat:
“Behalve voor de zaken in beraad, kan de Koning, in de mate en op de wijze
door hem bepaald, de voorzitters, de kamervoorzitters of ondervoorzitters, van
de rechtscolleges voor oorlogsschade, zelfs gedurende den loop van hun
mandaat, door magistraten van de rechterlijke orde vervangen; de
medewerking der assessoren afschaffen, zelfs gedurende den loop van hun
mandaat; een einde stellen aan het mandaat, zelfs gedurende den loop daarvan
van de griffiers en de adjunct-griffiers; de bevoegdheden van gemelde
rechtscolleges geheel of gedeeltelijk aan de hoven en rechtbanken van
gemeenrecht overdragen.
In de aldus voorziene gevallen neemt het ambt van de magistraat,
griffiers en adjunct-griffiers van rechtswege een eind vanaf den dag der
inwerkingtreding van het Koninklijk Besluit.”75
69 KB 24 juli 1923 betreffende de afschaffing van de achtste kamer van de rechtbank voor oorlogsschade te Yper, BS 24 juli 1923, 3657. 70 KB 1 oktober 1923, BS 11 oktober 1923, 5010. 71 KB 26 september 1923, BS 5 oktober 1923, 4918. 72 KB 27 februari 1924, BS 1 maart 1924, 992. 73 X, “De rechtbanken van oorlogsschade”, De Poperinghenaar 16 november 1924, 1. 74 De reden tot afschaffing van deze rechtbanken was tweeledig: ten eerste waren heel wat zaken al afgehandeld en ten tweede schafte men deze kostelijke rechtbanken af uit besparingsoverwegingen; KB nr. 194 13 augustus 1935 tot opheffing van de oorlogsschadegerechten en instelling van burgerlijke invaliditeitscommissiën, BS 15 augustus 1935, 5107 (hierna: KB nr. 194 13 augustus 1935). 75 Art. 3 wet 19 augustus 1923.
17
Engel Van Eeckhout schetste de situatie in 1847. Met
nummer 2 wordt het gerechtshof aangeduid.
Uit: ERFGOEDCEL CO7, Ieper Janseniusstraat, http://www.erfgoedhaltes.be/erfgoedhalte/ieper-janseniusstraat (geraadpleegd op 24 oktober 2016).
2. Plaats van de ‘reguliere’ en oorlogsschaderechtbanken in Ieper:
een overzicht
2.1. Hoofdzetel
In 1845 werd het gerechtshof van Ieper in het voormalige bisschoppelijk paleis
ondergebracht. Onder andere het vredegerecht en de rechtbank van eerste aanleg
vonden er onderdak.76
76 ERFGOEDCEL CO7, Ieper Janseniusstraat, http://www.erfgoedhaltes.be/erfgoedhalte/ieper-janseniusstraat (geraadpleegd op 24 oktober 2016).
Het gerechtsgebouw voor 1914.
Links ervan stond de toenmalige
bibliotheek van Ieper.
Uit: ERFGOEDCEL CO7, Westhoek
Verbeeldt Gerechtshof Ieper,
http://www.westhoekverbeeldt.be/
afbeelding/f62ba144-bbc5-11e3-
8e0a-8fc3b46964ba (geraadpleegd
op 24 oktober 2016).
18
De Eerste Wereldoorlog verwoestte het centrum van Ieper volledig, zo ook het
voormalig gerechtsgebouw. Na de oorlog besliste men de hoofdzetel van de Ieperse
rechtbanken voorlopig in Poperinge te laten zetelen.77 Deze stad bleef immers
grotendeels gespaard van het oorlogsgeweld. De oorlogsschaderechtbank met vijf
kamers werd er bij Koninklijk Besluit geïnstalleerd in april 191978 en hield zitting op de
Paardenmarkt in een tent.79 De vele aanvragen tot vergoeding noopten eind september
1919 al tot het opzetten van een tweede tent.80
De Ieperse oorlogsschaderechtbank had uiteraard zeer veel werk wegens de vele
verwoestingen in de frontstreek. Mede daarom bracht minister van Economische Zaken
Henri Jaspar81 in november 1919 een werkbezoek aan Poperinge. Op dat moment
bestond er heel wat ongenoegen bij de lokale bevolking.
“Spijtig was het dat er zoo weinig belanghebbenden der verwoeste dorpen
waren uitgenoodigd; ’t waren enkel rechters, advokaten, groote
grondeigenaars en burgemeesters der geteisterde dorpen en geen geteisterden.
Nog spijtiger was het dat minister Jaspar, die vloeiend Vlaamsch spreekt, eene
fransche voordracht hield welke verschillende toehoorders niet verstonden […].
Wij hoorden den heer minister arglistig zeggen dat de onkosten van de
gebouwen der rechtbank moeten afgedragen worden door de stad Poperinghe,
die voorloopig de zetel is van de besturen van het arrondissement. Wij zullen
geerne dit geschenk overlaten aan Yper, dat vooral in de Kamerkiezing toch wil
baas spelen: wij verhopen dat het stadsbestuur zich niet zal laten foppen […].
Mocht de rechtbank van oorlogsschade nu maar rap en degelijk de zaken
afhandelen: dan zou ’s ministers bezoek enig nut bijbrengen voor de streek.” 82
Uit bovenstaand fragment is duidelijk af te leiden dat vele geteisterden zich
uitgesloten voelden. Immers, de elite was uitgenodigd en zij bedienden zich blijkbaar
van de Franse taal, wat door de Nederlandstalige bevolking niet geapprecieerd werd.
Verder wenste de lokale bevolking de rechtbank zo snel mogelijk definitief naar Ieper
over te brengen. De lasten werden door de stad Poperinge gedragen terwijl het vooral
77 De hoofdzetel werd bij de Besluitwet van 16 november 1918 naar Poperinge gebracht; Besluitwet 16 november 1918; S. VRIELINCK, De territoriale indeling van België (1795-1963). Bestuursgeografisch en statistisch repertorium van de gemeenten en de supra-communale eenheden (administratief en gerechtelijk). Met de officiële uitslagen van de volkstellingen, Leuven, Universitaire Pers, 2000, 117. 78 KB 15 april 1919. 79 X, “Stadsnieuws: middelbare school”, De Poperinghenaar 5 juni 1921, 2. 80 X, “Stadsnieuws: oorlogschade”, De Poperinghenaar 28 september 1919, 2. 81 Henri Jaspar (1870-1939) was een politicus voor de Katholieke Partij. Vooral in de jaren twintig was hij een spilfiguur in de Belgische politiek. Zo was hij achtereenvolgens minister van Economische Zaken, Binnenlandse Zaken en Buitenlandse Zaken. Uiteindelijk werd hij tussen 1926 en 1931 Eerste Minister; P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 197-198. 82 X, “Minister Jaspar te Poperinghe”, De Poperinghenaar 9 november 1919, 1.
19
Ieper was die in het Parlement vertegenwoordigd werd.83 Bovendien ging het wel
degelijk om de ‘Ieperse rechtbank voor oorlogsschade’ en niet die van Poperinge.
Het Ieperse stadsbestuur vond het belangrijk om alle rechtbanken84 zo snel
mogelijk terug naar Ieper te brengen en drong daarop uitdrukkelijk aan begin 1920. Om
die terugkeer te vergemakkelijken was er behoefte aan een nieuw gerechtsgebouw.85 Op
15 augustus 1920 verscheen volgend bericht in de krant:
“De Regeering die het ernstig wel meent met de zoo beproefde stad Yperen
bestudeert thans de mogelijkheid de rechtbank van eersten aanleg en voor
oorlogsschade van Poperinghe naar hier terug over te brengen. De herstelbare
gedeelten der voormalige kazerne zullen dienen om deze rechtbanken onder te
brengen, vermoedelijk in November.”86
83 Dit is een soort veruitwendiging van het principe “no taxation without representation”. 84 Zowel de ‘reguliere’ rechtbanken en de rechtbank voor oorlogsschade. 85 SAI, Stad Ieper en deelgemeenten. Verslagen Gemeenteraad en het college van Burgemeester en Schepenen, (1836-) 1919-1976, zitting 2 februari 1920, GA14, 9. 86 X, “Stadsnieuws: Ieper – rechtbanken”, De Poperinghenaar 15 augustus 1920, 2.
De oude infanteriekazerne in 1917 (foto: Imperial War Museum, consulteerbaar via
http://www.erfgoedhaltes.be/erfgoedhalte/ieper-kazerne, geraadpleegd op 24 oktober 2016).
20
Het huidige gerechtsgebouw aan de Grote Markt te Ieper
(foto: eigen archief)
Met de ‘kazerne’ bedoelde men de oude infanteriekazerne gelegen tussen
Esplanade, de Montstraat en Pompstraat.87 De oorlog had het gebouw niet gespaard
maar in 1919 werd reeds de gedeeltelijke wederopbouw bevolen. Na voltooiing van
deze werken in 1921, verhuisden verschillende – ook administratieve – diensten,
waaronder de rechtbank voor oorlogsschade, naar daar. In 1923 bevond de rechtbank
zich daar nog steeds. Ondanks de herstellingswerken, bleef de voormalige legerkazerne
al bij al bouwvallig, zodat de rechtbanken daar niet konden blijven. Daarom werd op
zoek gegaan naar een nieuwe geschikte locatie.
Het Onze-Lieve-Vrouwehospitaal, dat vanaf de dertiende eeuw altijd aan de
oostzijde van de markt had gestaan, werd tijdens de oorlog vernield. Na de
Wapenstilstand hertekende stadsarchitect Jules Coomans de Grote Markt en besliste om
op deze site het nieuwe gerechtsgebouw in te plannen. De werken startten in 1924 en op
25 februari 1929 verhuisde het vredegerecht van de kazerne naar het nieuwe gebouw
op de Grote Markt.88 Later volgde ook de rechtbank van eerste aanleg.89
87 In 1820, tijdens de Hollandse periode, werd de infanteriekazarne opgericht op de plek waar voorheen een Jezuïetenkerk stond. Tijdens de Eerste Wereldoorlog deed het gebouw dienst als onderkomen voor de Britse troepen; Erfgoedcel CO7, Ieper kazerne, http://www.erfgoedhaltes.be/erfgoedhalte/ieper-kazerne (geraadpleegd op 24 oktober 2016); X, Infanterie Kazerne in Ieper, http://users.skynet.be/fa357387/206Infant.%20Ieper.html (geraadpleegd op 24 oktober 2016).. 88 X, “Vredegerechten”, Het Ypersche 23 februari 1929, 4. 89 Erfgoedcel CO7, Ieper gerechtsgebouw, http://www.erfgoedhaltes.be/erfgoedhalte/ieper-gerechtsgebouw (geraadpleegd op 24 oktober 2016).
21
De rechtbank voor oorlogsschade bleef langer in de oude kazerne gehuisvest.
Vanaf 1921 werden er, naast de rechtbanken, ook tientallen administratieve diensten
ondergebracht zoals de Registratie en Domeinen en de Belastingen. Deze diensten
kregen in de late jaren 1920 een definitieve locatie toegewezen. Enkel de rechtbank voor
oorlogsschade bleef er zetelen tot zij in 1933 ook de poort achter zich dichttrok. De
oorlogsschaderechtbank verhuisde voor de laatste keer en vestigde zich in de
muziekschool gelegen in de D’Hondstraat. Daar kreeg de rechtbank voor oorlogsschade
enkele zalen ter beschikking.90 In 1935 werd de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper
definitief afgeschaft.91 Vandaag bevindt de Ieperse rechtbank zich nog steeds op de plek
waar ooit het Onze-Lieve-Vrouwehospitaal stond.
1. Gerechtsgebouw vóór 1914 3. Muziekschool
2. Oude infanteriekazerne 4. Plaats gerechtsgebouw vanaf 1929
90 X, “De afbraak onzer voetvolkkazerne”, Het Ypersch nieuws 12 januari 1935, 3. 91 KB nr. 194 13 augustus 1935.
22
2.2. Afdelingen
Een van de typerende kenmerken van de rechtbanken voor oorlogsschade was
dat hun zetels verplaatsbaar waren. De hoofdzetel waar ze hun naam aan ontleenden,
bleef in de hoofdplaats van het gerechtelijk arrondissement, maar afdelingen konden in
de verschillende omliggende gemeentes opgericht worden.92
Verplaatsingen waren in de jaren 1920 in de Westhoek een hele opgave.
Plaatselijke afdelingen losten dit probleem op en boden minder mobiele burgers de
gelegenheid hun dossiers over te maken aan de bevoegde instanties. Aangezien de
onderzochte tweede kamer van de oorlogsschaderechtbank in Ieper enkel zaken omvat
die in de Ieperse infanteriekazerne beslecht werden, weiden we niet verder uit over
deze plaatselijke afdelingen.
3. Alleenzetelende rechter
De gecoördineerde wet van 25 april 1920 schreef voor dat de rechtbanken
slechts zitting konden houden wanneer drie leden aanwezig waren, inclusief de
voorzitter.93 Verder kon de Koning bijzondere rechtsplegingsregels voor de
oorlogsschaderechtbanken van Ieper en Veurne invoeren.94 Dat gebeurde met het
Koninklijk Besluit van 28 juli 1920.95 Het eerste artikel bepaalde dat één of meerdere
kamers van deze rechtbanken uit een alleenzetelende rechter mochten bestaan. Zulke
kamers konden zich alleen over een beperkt aantal zaken uitspreken. Ze waren bevoegd
om kennis te nemen van dossiers waar de schadeaanvraag niet meer dan 20 000 frank
bedroeg, waar een arbitragecommissie96 op voorhand al uitspraak had gedaan of
wanneer de geteisterde en de hoofdcommissaris tot een akkoord kwamen om de zaak
voor die voorzitter te brengen. Wanneer één van de partijen de zaak toch voor een
kamer van drie rechters wenste te brengen, diende hij dit in limine litis op te werpen.97
Dit betekende dat de regel die voorschreef dat bepaalde zaken voor een alleenzetelende
rechter moesten komen, niet van openbare orde was.
De ratio legis van deze wet was om een oplossing te bieden voor de trage werking
van de rechtbank. De kamers die samengesteld waren uit drie personen, zouden zich op
92 Art. 2 Besluitwet 23 oktober 1918. 93 Art. 7 Gec.Wet 25 april 1920. 94 Art. 70 Gec.Wet 25 april 1920. 95 KB 28 juli 1920 betreffende de bijzondere regelen voor inrichting en rechtspleging vaststellend toepasselijk op de rechtbanken voor oorlogsschade te Veurne en te Ieper, BS 12 augustus 1920, 5312 (hierna: KB 28 juli 1920). 96 De arbitragecommissies trachtten de partijen te verzoenen en stelden een eventueel compromis vast. Deze compromis werd dan voor de staatscommissaris ter goedkeuring gelegd en uiteindelijk homologeerde de rechter de overeenkomst. Wanneer er geen overeenstemming was, legde de commissie zijn bevindingen over aan de staatscommissaris; artt. 45-47 Gec.Wet 25 april 1920. 97 Art. 4 KB 28 juli 1920.
23
deze manier enkel nog met de ingewikkelde zaken moeten bezighouden. De
alleenzetelende rechter kon zaken die eenvoudiger waren oplossen en zo dus meer
zaken verwerken.98 In het Ministerieel Besluit van 16 augustus 1920 wees de minister
van Economische Zaken, Fernand de Wouters d'Oplinter99 zowel Veurne als Ieper twee
kamers met een alleenzetelend rechter toe.100 Bij Koninklijk Besluit van 10 februari
1923 werden in Ieper tegelijk acht kamers afgeschaft en acht kamers met een
alleenzetelende rechter ingevoerd.101 Deze nieuwe regeling zou in werking treden op 17
maart, één maand na de dag van de bekendmaking in het Belgisch Staatsblad.102
Onder de alleenzetelende kamervoorzitters bevonden zich Henri Sobry en Hector
Sibille,103 de twee voorzitters van de tweede Ieperse kamer tijdens de eerste jaarhelft
van 1923.104 Vanaf 19 maart 1923 zetelde de tweede kamer van rechtbank voor
oorlogsschade van Ieper onder het voorzitterschap van één rechter, Hector Sibille. Naast
hem waren de griffier en sporadisch een staatscommissaris aanwezig.105
Wanneer we de zaken van Sobry, die over twee bijzitters beschikte, met die van
Sibille, als unus iudex, vergelijken, stellen we volgende gegevens vast: Sobry zetelde in
onze onderzochte tijdspanne van 3 januari 1923 tot en met 13 maart 1923. In die
periode waren er 17 zittingsdagen en behandelde hij 191 dossiers. Dat betekent een
gemiddelde van 11,24 dossiers per zittingsdag. Toen Sibille halfweg maart het roer
overnam zetelde hij tot en met 26 juni 1923. Hij zetelde 31 dagen waarbij hij 337
dossiers behandelde, wat neerkomt op 10,87 dossiers per zitting. We kunnen
concluderen dat het aantal zaken dat beide rechters behandelden per zittingsdag,
ongeveer gelijk was. Er was minder personeel nodig om de zaken af te handelen, wat op
zich een pluspunt leek en het doel van de wetgever om een performantere
oorlogsschaderechtbank te installeren. Het doel om meer dossiers op kortere tijd te
behandelen, werd – althans voor de tweede kamer te Ieper in de eerste jaarhelft van
98 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 554. 99 Fernand de Wouters d'Oplinter (1868-1942) was een Belgisch politicus van adellijke komaf die actief was bij de Katholieke Partij. In 1920 was hij kort minister van Economische Zaken in de regering Delacroix II; P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 126. 100 Art. 1 KB 28 juli 1920; MB 16 augustus 1920 houdende vaststelling van het getal kamers uit één rechter bestaande bij de rechtbanken voor oorlogsschade te Veurne en te Yper, BS 19 augustus 1920, 6078. 101 KB 10 februari 1923 betreffende de rechtbank voor oorlogsschade, BS 16 februari 1923, 639 (hierna: KB 10 februari 1923). 102 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 510 Sobry Henri, doc. 14. 103 Verder werden ook Courouble, De Vlieger, Van Elslande, Matton, Petit en Moens tot voorzitters aangeduid. 104 Zie infra p. 27; KB 10 februari 1923; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 510 Sobry Henri, doc. 14. 105 Op de zittingen van 11, 12, 15 en 18 juli 1923 waren bijvoorbeeld staatscommissarissen Antony en De Gottal aanwezig. Op de zittingen van 24 en 30 april waren enkel de voorzitter en de griffier aanwezig.
24
1923 – niet bereikt. Toch veralgemeende de wetgever het principe van de
alleenzetelende rechter vanaf 1 februari 1924 overal in België.106
De benoemde voorzitters en hun griffiers in de kamers met enkele rechter
hoefden niet opnieuw een eed af te leggen zolang hun vorige driejarige termijn niet
verlopen was. De simpele aanduiding als voorzitter of griffier in een kamer met
alleenzetelende rechter mag ook niet als hernieuwing van hun mandaat beschouwd
worden.107 Dit betekende dat wanneer een rechter bijvoorbeeld benoemd was voor een
driejarige periode van maart 1921, dit mandaat in maart 1924 verliep. Als hij dan in
maart 1923 als alleenzetelende rechter werd benoemd, bleef zijn termijn nog altijd
verder lopen tot maart 1924 en niet tot maart 1926. Bovendien bepaalde de wetgever
vanaf augustus 1923 dat de mandaten van de rechters per jaar werden verlengd en niet
per drie jaar.108
4. Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper: reglement
Iedere rechtbank voor oorlogsschade kon een reglement van interne orde
opstellen. Dit zorgde ervoor dat de actoren van de rechtbank, zijnde de rechters,
staatscommissarissen, griffiers en advocaten, konden kennisnemen van de algemene
gebruiken binnen die rechtbank. Het Koninklijk Besluit van 25 augustus 1919
bekrachtigde het reglement voor de oorlogsschaderechtbank van Ieper dat in werking
bleef tot de afschaffing van de rechtbank in 1935.109
Een eerste deel van het reglement behandelde de indeling en zitting van de
rechtbank. Elke kamer hield in beginsel driemaal per week zitting.110 De
kamervoorzitter bepaalde in overleg met een staatscommissaris de beginuren van de
zittingsdagen die drie uur moest duren.111 Voor 1923 stelden we vast dat deze normen
niet gehaald werden aangezien de tweede kamer gemiddeld een achttal zittingen per
maand hield.112 Dat varieerde tussen één en drie zittingsdagen per week, vooral op
maandag- en dinsdagnamiddagen tussen 14 uur en 17 uur.
106Art. 3 wet 19 augustus 1923 houdende wijziging van zekere bepalingen der wetten op de hoven en de rechtbanken voor oorlogsschade, en op het herstel der uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, BS 23 augustus 1923,4133; KB 31 december 1923 aangaande de uitvoering van de wet van 19 augustus 1923, houdende wijziging van sommige bepalingen van de wetten op de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade en over het herstel der schade voortspruitende uit oorlogsfeiten, BS 20 januari 1924, 262. 107 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 510 Sobry Henri, doc. 10. 108 Art. 1 wet 19 augustus 1923. 109 KB 25 augustus 1919 betreffende de vaststelling van dienstregeling voor de rechtbank voor oorlogsschade te Yperen, BS 11 oktober 1919, 5339-5340 (hierna: KB 25 augustus 1919). 110 Art. 2 KB 25 augustus 1919. 111 Art. 3 KB 25 augustus 1919. 112 In januari, februari, maart en mei waren dit er zeven, april negen en in juni waren er elf zittingsdagen.
25
In het tweede deel stonden de taken van de voorzitter van de Ieperse rechtbank
en de voorzitters van de kamers uitgelegd.113 De leden van de kamer (de voorzitter en
zijn twee assessoren) konden bij meerderheid van stemmen beslissen dat zijzelf als
college of één van hen als afgevaardigde ter plaatse vaststellingen moest doen.114 Dit
deden zij wel nadat ze de betrokken staatscommissaris gehoord hadden.115 Ze werden
vergezeld door de griffier van de kamer en de staatscommissaris belast met de zaak.116
De voorzitter van de rechtbank voor oorlogsschade, in casu Hector Veys, wees op de
eerste zittingsdag van de week de zaken aan de verschillende kamers toe. Hij probeerde
daarbij aan eenzelfde kamer zoveel mogelijk zaken uit één gemeente of streek te
geven.117 Zo behandelde de tweede kamer vooral schadegevallen die zich in Zonnebeke
hadden voorgedaan (18%).
Indien één van de assessoren niet aanwezig kon zijn op een zitting, moest hij zo
snel mogelijk zijn kamervoorzitter verwittigen. Deze laatste duidde dan zo snel mogelijk
een plaatsvervanger aan,118 die in de eerste plaats gekozen werd uit de
plaatsvervangende assessoren van die kamer. Mocht er geen plaatsvervangende
assessor aanwezig zijn, opteerde men voor een assessor uit een andere kamer.119 In de
praktijk blijkt dat men het niet zo nauw nam met de benaming ‘plaatsvervangend’. In
1923 waren namelijk onder andere Dejonckheere en Malissse als ‘vaste’ bijzitters bij de
zittingen aanwezig, hoewel ze in de provinciale almanak als ‘plaatsvervangend’ werden
aangeduid.120 De voorzitter van de kamer die een zaak onderzocht, beantwoordde de
verzoekschriften die in de loop van het onderzoek werden ingediend.121 De voorzitter
van de kamer sloot de debatten wanneer hij van mening was dat de zaak voldoende was
toegelicht. De bundel met de stukken van het geding maakte de griffier over aan de eiser
of zijn raadsman. De eisers en/of hun raadsman moesten de stukken nummeren en
bevestigen dat deze correct waren.122 Hierna kon men geen nieuwe stukken meer
113 De term ‘voorzitter’ kan twee betekenissen hebben, namelijk de voorzitter van de rechtbank maar het kan ook een ondervoorzitter zijn die dan de voorzitter van een kamer is. 114 Een van de taken van de staatscommissaris was om de schade vast te stellen en te schatten. Soms kregen zij te maken met moeilijke, ingewikkelde zaken en kon het gebeuren dat de rechtbank twijfelde aan de correctheid van hun vaststellingen. De rechtbank kon dan zelf vaststellingen doen; zie infra p. 33. 115 Artt. 4 - 5 KB 25 augustus 1919. 116 Art. 6 KB 25 augustus 1919. 117 Art. 7 KB 25 augustus 1919. 118 In de tweede kamer van de rechtbank van Ieper waren volgende mensen plaatsvervangende bijzitters in 1923: A. Nevejan (brouwer), J. Seys (industrieel), J. Vandromme (volksvertegenwoordiger), K. Zwijngedouw (landbouwer), E. Roussel (landbouwer), H. Steelandt (landbouwer), E. Bonte (landbouwer), E. Vandenbulcke (landbouwer), J. Mahieu (aannemer), H. Roose (aannemer), P. Van Issacker (brouwer), S. Van Walleghem (handelaar), C. Ryckebosel (timmerman), H. Dejonckheere (landbouwer), M. Malisse (gemeentesecretaris in Kemmel) en M. Rommens (gemeentesecretaris); X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge, voor het jaar 1923, Brugge, Geuens-Willaert, 289; art. 8 KB 25 augustus 1919. 119 Art. 9 KB 25 augustus 1919. 120 X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge, voor het jaar 1923, Brugge, Geuens-Willaert, 289. 121 Art. 12 KB 25 augustus 1919. 122 Art. 13 KB 25 augustus 1919.
26
indienen. De sluiting kon wel hernomen worden wanneer de staatscommissaris dit
vroeg of erin toestemde.123
Het derde deel van het reglement van interne orde behandelde enkele
procedurele aspecten. Elke kamer had een afzonderlijke rol waarop alle zaken werden
ingeschreven.124 De rollen van de rechtbank voor oorlogsschade van Ieper zijn verloren
gegaan terwijl die voor het hof voor oorlogsschade nog steeds raadpleegbaar zijn in het
Rijksarchief van Gent. De zaak kon in beginsel niet van kamer gewisseld worden behalve
in twee gevallen. Wanneer een kamer het aantal zaken die bij haar aanhangig waren, te
hoog achtte in vergelijking met haar capaciteit of wanneer enkel de voorzitter van de
rechtbank over een zaak mocht oordelen, bestond er een grond tot verwijzing en
behandelde de initiële kamer de zaak niet.125 Niet iedereen kon kennis nemen van de
gewezen uitspraken. Enkel de belanghebbenden konden dit doen wanneer de uitspraak
overgeschreven en door de voorzitter van de kamer ondertekend was.126
Het laatste deel lichtte de werking van de griffiedienst toe. Die was elke dag
geopend van 9 tot 12 uur en van 14 tot 16 uur. De griffier duidde de toegevoegde
griffiers aan en stond in voor de praktische organisatie van de griffie.127
Aan de hand van de wetgeving en het interne reglement, kan worden afgeleid dat
de rechtbanken voor oorlogsschade weinig verschilden op functioneel vlak van de
‘reguliere’ rechtbanken. Net zoals de normale rechtbanken stond de voorzitter van de
oorlogsschaderechtbank in voor de goede werking. Er waren verschillende ‘territoriaal
gespecialiseerde’ kamers , een algemene rol waarin men alle zaken opnam, een griffie
enz.
123 Art. 14 KB 25 augustus 1919. 124 Art. 10 KB 25 augustus 1919. 125 Art. 11 KB 25 augustus 1919. 126 Art. 15 KB 25 augustus 1919. 127 Artt. 16 -17 KB 25 augustus 1919.
27
Hoofdstuk II Actoren binnen de tweede kamer van de
rechtbank voor oorlogsschade te Ieper
1. Samenstelling van een kamer
Bovenstaande figuur geeft weer hoe een kamer bij de rechtbank voor
oorlogsschade er – zij het zonder de geteisterden of hun advocaten – standaard uitzag.
Op deze configuratie bestonden afwijkingen zoals hierna zal blijken.
De eerste groep actoren bevat de rechters en de assessoren. Oorspronkelijk
bestond elke kamer van de rechtbank uit een voorzitter en twee bijzitters.128
2. De voorzitters van de tweede kamer in 1923
De functie van voorzitter van een kamer werd uitgeoefend door de voorzitter of
door een ondervoorzitter van de rechtbank voor oorlogsschade.129 De voorzitters (en
ondervoorzitters) werden benoemd door de Koning voor een termijn van drie jaar.
Actieve, plaatsvervangende en op rust gestelde magistraten, advocaat-pleitbezorgers,
advocaten en pleitbezorgers130 die al minstens tien jaar op het tableau stonden
ingeschreven of rechtsprofessoren met minstens tien jaar ervaring kwamen in
128 Art. 5 wet 25 april 1920 op de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade, BS 5 mei 1920, 3442 (hierna: Gec.Wet 25 april 1920). 129 Art. 5 Gec.Wet 25 april 1920. 130 Zie infra “Pleitbezorgers en advocaten”, p. 71.
28
aanmerking om dit ambt uit te oefenen.131 Voor de arrondissementen Ieper en Veurne
voorzag de wet een uitzonderingsmaatregel. Door de enorme hoeveelheid zaken die zij
te verwerken kregen, zag men zich genoodzaakt een aantal extra kamers in te voeren, en
kreeg de rechtbank te kampen met een tekort aan (onder)voorzitters. Daarom liet de
wetgever toe ook een beroep te doen op advocaten of pleitbezorgers die slechts vijf jaar
beroepservaring hadden. Daarnaast mochten ook (ere)notarissen132 aangesteld worden,
wat niet in andere arrondissementen kon.133
In principe stonden twee assessoren de voorzitter bij tijdens de zitting.134 In
1920 wees Minister Fernand de Wouters d’Oplinter enkele Ieperse kamers een
alleenzetelende rechter toe.135 Aangezien zij tijdens de parlementaire besprekingen
geprezen werden, kan vermoed worden dat zij zeer efficiënt werkten.136 De
alleenzetelende rechter – in principe een jurist – werd vanaf augustus 1923 overal in
België de norm.137 In dat licht moeten de Ieperse en de Veurnse oorlogsschaderechtbank
als experiment gediend hebben.
Uit de vonnissenanalyse blijkt dat halfweg maart 1923 in de tweede kamer in
Ieper de assessoren verdwenen. Vanaf dan bestond deze kamer uit een alleenzetelende
rechter.
Wie waren nu de voorzitters en hun bijzitters van de tweede kamer van de
rechtbank voor oorlogsschade te Ieper die in de zaken van 3 januari 1923 tot 26 juni
1923 zetelden? We belichten zowel hun privéleven als hun professionele loopbaan. Wat
deden ze voor hun carrière bij de rechtbank voor oorlogsschade? Hoe voerden ze hun
job bij de rechtbank uit en hoe verliep hun verdere loopbaan? Omdat het
bronnenmateriaal voor de bijzitters beperkt is – we beschikken immers niet over
personeelsdossiers – vernoemen we enkel de namen van de assessoren die in 1923 in de
tweede kamer van de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper zetelden.
131 Art. 6, lid 1 Gec.Wet 25 april 1920. 132 Juristen en notarissen hadden in die tijd niet dezelfde opleiding genoten. De toenmalige opleiding tot notaris kan men vergelijken met het behalen van een bachelordiploma in de rechten gevolgd door specialisatiejaren in het notariaat. 133 Art. 6, lid 2 Gec.Wet 25 april 1920. 134 Art. 7, lid 1 Gec.Wet 25 april 1920. 135 Zie supra “Alleenzetelende rechter”, p. 22. 136 Memorie van Toelichting bij het wetsontwerp houdende enkele beschikkingen tot het bespoedigen van het onderzoek der rechtsvorderingen tot herstel van oorlogsschade en het trapsgewijs voorbereiden van de afschaffing der bijzondere rechtscolleges, Parl.St. Kamer 1920-1921, nr. 319, 1. 137 Wet 19 augustus 1923 houdende wijziging van zekere bepalingen der wetten op de hoven en de rechtbanken voor oorlogsschade, en op het herstel der uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, BS 23 augustus 1923, 4133 (hierna: Wet 19 augustus 1923).
29
2.1. Henri Sobry
Naam: Henri Guillaume Joseph Sobry
Geboortedatum- en plaats: 3 maart 1861, Veurne
Woonplaats: Ieper
Ouders: Willem Sobry en Marie Delaeter
Burgerlijke staat: weduwnaar van Marie Baesau138
Opleiding: rechten aan de universiteit van Leuven
Beroep: advocaat-pleitbezorger en schepen in Ieper139
Werkzaam als rechter: 15 april 1919 – 31 maart 1924
Na het behalen van zijn diploma van doctor in de rechten,140 werkte Henri Sobry
enkele jaren als advocaat-pleitbezorger in het Ieperse.141 Op 16 augustus 1888 overleed
zijn echtgenote en werd Sobry weduwnaar op 27-jarige leeftijd. Hij engageerde zich
daarna politiek voor de Katholieke Partij. In 1903 nam hij deel aan de
gemeenteraadsverkiezingen en werd tot Iepers gemeenteraadslid verkozen. Van 1919
tot 1925 was Sobry schepen.142 Ook zijn advocatenpraktijk bloeide. In 1905 werd hij
bijvoorbeeld aangesteld als advocaat van het ministerie van Financiën.143
Bij Koninklijk Besluit van 15 april 1919 werd Sobry tot ondervoorzitter bij de
rechtbank voor oorlogsschade te Ieper benoemd.144 Zijn eedaflegging gebeurde op 30
april 1919 in handen van de voorzitter van de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper,
Hector Veys.145 Op 26 april 1922 werd bij Koninklijk Besluit zijn mandaat voor nogmaals
138 ARA, Dienst voor de Vereffening van de Diensten voor Oorlogsschade. Personeelsdossiers 1917-1973, 510 Sobry Henri, doc. 15-16; (hierna: ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers). 139 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 510 Sobry Henri, doc. 4. 140 Op dat moment is doctor in de rechten vergelijkbaar met een huidige master in de rechten. 141 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 510 Sobry Henri, doc. 2-3. 142 X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge, voor de jaren 1921-1925, Brugge, Geuens-Willaert; K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 60. 143 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 510 Sobry Henri, doc. 3-4. 144 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 510 Sobry Henri, doc. 22. 145 Hector Veys (1874-1947) behaalde in 1896 het diploma van doctor in de rechten. Na enkele jaren als advocaat gewerkt te hebben, werd hij rechter in de rechtbank van eerste aanleg en de jeugdrechtbank te Ieper. Van 1919 tot 1925 was hij ook nog voorzitter van de rechtbank voor oorlogsschade in dezelfde stad; K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 60; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 510 Sobry Henri, doc. 18; BELGIAN MAGISTRATES DATABASE, Veys Hector, http://www.bejust.be/tools/prosopography-belgian-magistrates (geraadpleegd op 10 november 2016).
30
drie jaar verlengd.146 Hiervoor diende hij opnieuw de eed af te leggen in handen van de
voorzitter van de rechtbank.147
Op 26 februari 1923 kreeg hij van de hoofdcommissaris bij hoven en rechtbanken
voor oorlogsschade, Paul Charles148 een brief dat vanaf 16 maart 1923 in Ieper acht
kamers zullen worden afgeschaft en acht kamers met een alleenzetelende rechter in de
oorlogsschaderechtbank van Ieper in voege zullen treden. Het Koninklijk Besluit van 10
februari 1923 had immers de alleenzetelende rechters ingevoerd voor zowat alle
gerechtelijke arrondissementen. Voor Ieper luidde het als volgt:
“In de rechtbank voor oorlogsschade te Ieperen zijn acht kamers afgeschaft.
Dit besluit is verplichtend een maand na de dag zijner bekendmaking; In de
rechtbank voor oorlogsschade te Ieper zijn acht kamers met een enkelen
rechter opgericht. Zij zullen samengesteld zijn uit de heeren Sobry, Courouble,
De Vlieger, Van Elslande, Matton, Sibille, Petit en Moens, ondervoorzitters in
die rechtbank, en de heeren Catry (Paul), Thieren, Brulez, Gillioen, Hollevoet
en Catry (Jozef), toegevoegd griffiers bij die rechtbank. Dit besluit is
verplichtend een maand na den dag zijner bekendmaking”.149
Aldus was Sobry één van de rechters die alleen aan het hoofd kwam te staan van
een kamer.150 Nadat voormeld Koninklijk Besluit in werking trad, zetelde Sobry als
voorzitter in de eerste kamer van de rechtbank voor oorlogsschade. Zijn taak in de
tweede kamer werd overgenomen door Hector Sibille (infra).
In 1924 werden zowel de eerste als de tweede kamer van Ieper afgeschaft.151 De
wet schreef voor dat bij afschaffing van een kamer het mandaat van de leden van het
rechtscollege van rechtswege een einde nam.152 Vermoedelijk nam Sobry zijn carrière
als advocaat weer op en bleef hij politiek actief.153 Zo volgde hij, als 66-jarige, de in 1927
146 KB 26 april 1922 betreffende juridicties voor oorlogsschade, BS 29 april 1922, 3410. 147 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 510 Sobry Henri, doc. 18. 148 Paul Charles was substituut procureur-generaal bij het Brusselse Hof van Beroep. Bij Koninklijk Besluit van 30 november 1922 werd hij benoemd tot hoofdcommissaris bij de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade. In deze functie stond hij in voor de controle van de hoofdstaatscommissarissen. Op eigen verzoek werd hij op 21 juni 1926 uit dit ambt ontslagen; KB 21 november 1923, BS 5 december 1923, 5801; KB 30 november 1922, BS 22-23 januari 1923, 287; KB 21 juni 1926 betreffende ontslag van de hoofdcommissaris van den staat, BS 25 juni 1926, 3386; BELGIAN MAGISTRATES DATABASE, Charles Paul, http://www.bejust.be/tools/prosopography-belgian-magistrates (geraadpleegd op 10 november 2016). 149 KB 10 februari 1923 betreffende de rechtbank voor oorlogsschade, BS 16 februari 1923, 639 (hierna: KB 10 februari 1923); ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 510 Sobry Henri, doc. 9. 150 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 510 Sobry Henri, doc. 14. 151 KB 27 februari 1924, BS 1 maart 1924, 992 (hierna: KB 27 februari 1924). 152 Art. 2 wet 19 augustus 1923. 153 In de provinciale almanak van 1925 vonden we zijn naam niet meer terug bij de actoren van de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper; X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge, voor het jaar 1925, Brugge, Geuens-Willaert, 311.
31
overleden burgemeester van Ieper, René Colaert, op.154 In 1932 zei hij de plaatselijke
politiek vaarwel en Jan Vanderghote155 volgde hem als burgervader op.
Sobry was een geliefd persoon bij de Ieperse bevolking en bij zijn confraters aan de
balie. Op 7 februari 1934 hield men ter ere van zijn vijftigjarige jubileum aan de balie
van Ieper een groots feest. Verschillende prominente figuren uit de Ieperse juridische en
politieke wereld hielden er toespraken. Ze prezen zijn “zeer flinke werkkracht” en tijdens
zijn carrière als advocaat streed hij “immer […] met alle oprechtheid van [zijn] hart,
gevend aan wien zich aan [hem] toevertrouwde, onvoorwaardelijk en edelmoedig, [zijn]
schoon talent en [zijn] diepe rechtskennis”156 Op 17 maart 1937 overleed Sobry thuis in
Ieper.157
Uit het dossier van Sobry kunnen we vaststellen dat wat de facto een voortzetting
van het mandaat was, de iure een herbenoeming betekende. De voorzitters van een
kamer dienden nogmaals de eed af te leggen in handen van de voorzitter van de
rechtbank.158 De verlengingstermijn was telkens drie jaar.159
2.2. Hector Sibille
Naam: Hector Alexandre Dieudonné Sibille
Geboortedatum- en plaats: 23 mei 1858, Staden
Woonplaats: Waasten
Burgerlijke staat: gehuwd met Irma Blieck160
Opleiding: rechten aan de universiteit van Gent
Beroep: notaris op rust
Werkzaam als rechter: ? – ?
Hector Sibille, afkomstig uit Staden, behaalde in 1879 de graad van kandidaat-
notaris aan de Universiteit van Gent.161 Hij nam begin de jaren 1880 het notariskantoor
van Nestor Victoor in Waasten over. Gedurende een dertigtal jaar was hij er notaris toen
154 René Colaert (1848-1927) studeerde rechten aan de universiteit te Leuven en werd advocaat aan de Ieperse balie. Als katholiek politicus werd hij verkozen in 1887 tot gemeenteraadslid te Ieper. Hij werd schepen (1891-1900) en burgemeester van de stad (1900-1927). Hij begaf zich ook in de nationale politiek en was lid van de Kamer van Volksvertegenwoordigers (1884-1926); P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 45; K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 60. 155 Zie infra, p. 71. 156 X, “Vijftigjarig jubileum van advokaat Sobry”, Het Ypersch Nieuws 10 februari 1934, 3-5. 157 K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 61. 158 De kamervoorzitters dienden de eed af te leggen in handen van de voorzitter van de rechtbank van oorlogsschade waar zij werkzaam waren; art. 72, lid 4 Gec.Wet 25 april 1920. 159 De wet van 19 augustus 1923 bepaalde dat elke verlenging van het mandaat van de leden van de rechtscolleges voor oorlogsschade van drie jaar naar één jaar werden gereduceerd; art. 1 wet 19 augustus 1923. 160 SAI, Rouwbrieven – bidprentjes, eind 18e eeuw-2008, C04, Doodsprentje Hector Sibille. 161 X, “Examen”, Le Progrès 20 juli 1879, 2.
32
hij in 1913 het kantoor overliet aan zijn schoonzoon, Pierre Desimpel. Wanneer de
Duitsers in 1914 Waasten binnenvielen, vluchtte hij naar Groot-Brittannië waar hij
gedurende de oorlog in het stadje Blackbird Leys (Oxford) verbleef. Na de oorlog keerde
hij terug naar Waasten.162 Op 1 september 1920 werd hij benoemd tot ondervoorzitter
van de Ieperse oorlogsschaderechtbank.163 Hij bevestigde de uitzondering die de wet
ingesteld had: als notaris kon hij namelijk enkel in de arrondissementen Veurne en Ieper
benoemd worden tot rechter.164 In zijn vrije tijd was hij ook ondervoorzitter van het
plaatselijke muziekkorps. Hij stierf op 1 maart 1926 te Waasten.165
3. De assessoren van de tweede kamer in 1923
De assessoren (en hun plaatsvervangers) werden op voor een periode van drie
jaar door de eerste voorzitter van het hof van beroep van hun rechtsgebied gekozen
“onder de daartoe geschikte personen”.166 Het was dus niet vereist dat zij een juridische
opleiding hadden genoten. Zo konden ingenieurs, fabrikanten, aannemers en zelfs
brouwers de functie bekleden.167 De wetgever hoopte met de instelling van assessoren
op de medewerking van bekwame technici die de vergoedingen konden vaststellen. Op
die manier zouden de bijzondere rechtscolleges, die de rechtbanken voor oorlogsschade
waren, zelden hun toevlucht moeten nemen tot de aanstelling van een deskundige. Al in
juni 1922 pleitten de ministers van Justitie en Economische zaken, Vandervelde168 en
Van de Vyvere,169 ervoor om het ambt van assessor, die een lekenrechter was, op te
doeken.170 Een kosten-batenanalyse had aangetoond dat de bijzitters weinig resultaat
boekten en op de begrotingscijfers drukten. Uiteindelijk werd voorgesteld het optreden
van de bijzitters te beperken tot de gevallen waarbij de voorzitter van de rechtbank voor
162 Interview met Francis Desimpel, achterkleinzoon van Hector Sibille, 17 november 2016 in Centre de Documentation Waasten. 163 Dat gebeurde samen met notaris de Tavernier van Poelkapelle, KB 1 september 1920, BS 22 september 1920, 7379. 164 Art. 6, lid 2 Gec.Wet 25 april 1920. 165 X, “Funérailles de M. Hector Sibille à Warneton”, Het Ypersche 13 maart 1926, 9. 166 Art. 6, lid 3 Gec.Wet 25 april 1920. 167 Bijzitter Firmin Catry was fabrikant; X, “Bericht”, Het weekblad van Ijperen 21 mei 1904, 1; X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge, voor het jaar 1923, Brugge, Geuens-Willaert, 289; K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 60-63. 168 Emile Vandervelde (1866-1938) was jurist en politicus. Nog tijdens zijn studies rechten aan de ULB, trad hij toe tot de Belgische Werkliedenpartij (BWP). Na de Eerste Wereldoorlog was hij minister van Justitie tot in 1921. In die periode hervormde hij onder invloed van Adolphe Prins, grondlegger van het sociaal verweer, delen van het penitentiair beleid zoals gevangenisarbeid; J. POLASKY, “Vandervelde, Emile” in ACADÉMIE ROYALE DE BELGIQUE, Nouvelle Biographie nationale, v. 1, Liège, Pierre Mardaga, 1988, 344-354. 169 Aloys Van de Vyvere (1871-1961). Na enkele jaren als advocaat in Gentse actief te zijn geweest, stapte hij rond 1904 in de politiek voor de Katholieke Partij. Van 1920 tot 1924 was hij minister van Economische Zaken en uiteindelijk werd hij in 1925 tot Premier verkozen. Hij verliet de politiek in 1931 en wijdde hij zich aan het zakenleven; P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 347-348. 170 Memorie van Toelichting bij het wetsontwerp houdende enkele beschikkingen tot het bespoedigen van het onderzoek der rechtsvorderingen tot herstel van oorlogsschade en het trapsgewijs voorbereiden van de afschaffing der bijzondere rechtscolleges, Parl.St. Kamer 1920-1921, nr. 319, 1-2.
33
oorlogsschade in overleg met de staatscommissaris dat nodig achtte.171 De bijzitters die
in de tweede kamer van 3 januari tot en met 13 maart 1923 werkten, waren Firmin
Catry172, René Dejonckheere173, Jules Malisse174 en Cyriel Ryckebusch.175 Over hen is
weinig bekend.
4. Het staatscommissariaat
Het staatscommissariaat bestond uit de staatscommissarissen onder leiding van
de hoofdstaatscommissaris. De staatscommissarissen waren verbonden aan de
rechtbanken voor oorlogsschade en hun opdracht was tweeledig: enerzijds de Belgische
Staat vertegenwoordigen, anderzijds het algemeen belang vrijwaren.176 Om hun taak zo
goed mogelijk uit te voeren, beschikten ze over een aantal bedienden die naargelang het
werk op de dienst werden aangenomen dan wel ontslagen. In Ieper waren er op het
hoogtepunt van de oorlogsschaderechtbank 44 staatscommissarissen werkzaam.177
De staatscommissarissen kunnen als een soort Openbaar Ministerie worden
beschouwd. Zij vielen niet onder de bevoegdheid van de minister van Justitie maar wel
onder de minister van Economische Zaken.178 Later kwamen ze onder de bevoegdheid
van de minister van Financiën.179 Zij werden door de Koning via genummerde
Koninklijke Besluiten benoemd voor één jaar. De Koning kon hen ook uit hun ambt
ontzetten.180 Deze benoemingen konden hernieuwd worden en dit opnieuw door
genummerde Koninklijke Besluiten.181 Sommige staatscommissarissen zagen hun
171 Verslag namens de commissie over het 1° wetsontwerp houdende enkele beschikkingen tot het bespoedigen van het onderzoek der rechtsvorderingen tot herstel van oorlogsschade en het trapsgewijs voorbereiden van de afschaffing der bijzondere rechtscolleges; 2° wetsontwerp tot wijziging van zekere bepalingen der wetten op de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade en op het herstel der uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, Parl.St. Kamer 1922-1923, nr. 401, 2. 172 Firmin Catry was fabrikant; X, “Bericht”, Het weekblad van Ijperen 21 mei 1904, 1. 173 René Dejonckheere was landbouwer; X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge, voor het jaar 1923, Brugge, Geuens-Willaert, 289. 174 Jules Malisse, gepensioneerd onderwijzer, was afkomstig uit Kemmel en trouwde er in 1885 met Alice Vandermeersch. Hij was tevens gemeentesecretaris in Kemmel; X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge, voor het jaar 1923, Brugge, Geuens-Willaert, 398; X, “Gouden bruiloft te Kemmel”, De Poperinghenaar 18 augustus 1935, 2; X, “Zitting van den gemeenteraad van de stad Poperinghe, op zaterdag 29 april, om 6 ure ’s avonds”, De Poperinghenaar 7 mei 1922, 2; X, “Hartelijke betoging”, Het Ypersche 14 augustus 1925, 9. 175 Cyriel Ryckebusch (in de provinciale almanak staat verkeerdelijk ‘Ryckebosel’) was timmerman; X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge, voor het jaar 1923, Brugge, Geuens-Willaert, 289. 176 Art. 11 Gec.Wet 25 april 1920. 177 X, “De vereffening der diensten voor oorlogsschade”, Het Ypersch Nieuws, 17 januari 1931, 1. 178 Art. 13 Gec.Wet 25 april 1920. 179 KB 19 augustus 1926, BS 27 augustus 1926, 4684 (hierna: KB 19 augustus 1926). 180 Art. 11 Gec.Wet 25 april 1920. 181 Bv. KB nr. 1345 van 15 november 1925 verlengde de ambtstermijn van Julien Antony voor drie maanden; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc. 58; het feit dat genummerde Koninklijke Besluiten werden gebruikt – wat dichter aanleunt bij wetten dan gewone Koninklijke Besluiten – toont aan dat de overheid wel degelijk belang hechtte aan deze
34
mandaat eens met negen maanden, dan weer met zes of drie maanden verlengd. Eind de
jaren 1920, wanneer de activiteit binnen de rechtbanken voor oorlogsschade gestaag
afnam, verkortte de periode van verlenging. Toch behield de Koning in Ieper nog enkele
mandaathouders.182
De taak van de staatscommissarissen bestond erin om de geleden schade die de
geteisterden opgaven, vast te stellen en de kosten te ramen. Hun bevindingen penden ze
neer in een dossier. Voorts hadden zij ook een soort bemiddelingsfunctie om de
overbelasting en achterstand van de rechtbanken voor oorlogsschade tegen te gaan.
Nadat de staatscommissaris het dossier had samengesteld kon hij met de benadeelde de
zaak in der minne afhandelen.183 Wel diende de rechtbank dit akkoord nog te
homologeren. Omdat de rechter een appreciatiemarge bezat, was dit geen simpele
bekrachtiging. De rechter had immers steeds de bevoegdheid om de hele zaak in twijfel
te trekken.184 Wanneer de schadeaanvraag niet meer dan 50 000 frank bedroeg, diende
deze overeenkomst zelfs niet gehomologeerd te worden. Evenwel behield de minister
van Economische Zaken nog steeds een appreciatiebevoegdheid. Bovendien bleef een
afschrift van deze overeenkomst gedurende een jaar ter inzage voor het publiek op de
griffie van de rechtbank voor oorlogsschade en op het gemeentesecretariaat waar de
schade zich had voorgedaan.185 Wanneer de schadeaanvraag niet meer dan 10 000 frank
bedroeg, kon deze overeenkomst a fortiori zonder homologatie van de rechter
plaatsvinden en had enkel de minister van Economische Zaken nog een
appreciatiebevoegdheid. De vereiste van inzage voor het publiek was hier niet vereist.186
Wanneer een dergelijk akkoord niet lukte, werd de zaak bij de rechtbank in staat
gesteld. Daar werd opnieuw getracht om met de geteisterde tot een vergelijk te komen.
Wanneer deze onderhandelingspoging tot niets leidde, werd de geteisterde opgeroepen
om voor de rechtbank te verschijnen en werd een procedure op tegenspraak ingesteld.
Verder waren de staatscommissarissen tijdens de zittingen van de rechtbank aanwezig
om hun advies uit te brengen over de zaak die dan behandeld werd.187
Luc Vandeweyer stelt in zijn Inventaris van het archief van de Dienst voor de
Vereffening van de Diensten van Oorlogsschade188 dat vooral personen met groot aanzien
uitzonderingsrechtbanken en hun actoren. Het is opmerkelijk vast te stellen dat de personeelsdossier spreken over genummerde Koninklijke Besluiten, waar het Belgisch Staatsblad geen melding van maakt. 182 Zo verlengde bijvoorbeeld de Koning nog alle mandaten van Belgische staatscommissarissen met één jaar en minstens tot en met 31 december 1932; KB 23 december 1931 betreffende de hernieuwing van mandaten, BS 1 januari 1932, 11 183 Art. 2 Gec.Wet 25 april 1920. 184 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 564-566. 185 Art. 2, lid 1 en 2 Wet 23 oktober 1921. 186 Art. 2, lid 4 Wet 23 oktober 1921. 187 Zie infra p. 82; bij de alleenzetelende rechter was er niet altijd een staatscommissaris aanwezig. Waarschijnlijk was dit om budgettaire redenen. 188 L. VANDEWEYER, Inventaris van het archief van de Dienst voor de Vereffening van de Diensten van Oorlogsschade. Personeelsdossiers 1917-1973, Algemeen Rijksarchief, Brussel, 2015, 86.
35
in hun regio werden toegelaten om het ambt van staatscommissaris uit te oefenen. Niet
alleen hoger opgeleiden met een juridische achtergrond, zoals kandidaat-notarissen,
kwamen in aanmerking. Zo vinden we staatscommissarissen die landbouwingenieur of
architect189zijn en zelfs een typograaf.190 Voor Vlaanderen werd nog een vereiste
toegevoegd: de staatscommissarissen dienden de Vlaamse taal machtig te zijn.191
Gelet op hun opdracht als tussenpersoon bij het verkrijgen van de gewenste
schadevergoeding, bevonden de staatscommissarissen zich in een sterke positie ten
opzichte van de schadelijdende burger. Wellicht hadden enkele misbruiken geleid tot de
installatie van een toezichtsorgaan. Op 11 augustus 1919 besloot de Koning192 om de bij
de rechtbanken voor oorlogsschade “ingestelde Staatskommissariaten […] onder het
toezicht van de opzieners van registratie en domeinen te plaatsen”.193 Die laatste hadden
de bevoegdheid om de werkzaamheden van staatscommissarissen nauwlettend te
controleren en daarvan verslag uit te brengen aan de minister van Economische
Zaken.194 Hun toezichtsbevoegdheid strekte zich ook uit over de correcte toepassing van
de uitspraken van de rechtbanken en hoven voor oorlogsschade.195 De aangestelde
ambtenaren konden aandringen dat het commissariaat waarover ze toezicht hadden,
een huishoudelijk reglement opstelde.196 Daarin stond een gedragscode voor de
staatscommissarissen met betrekking tot de burger en onderling. Daarnaast hadden de
ambtenaren een adviserende functie. Zo konden ze nagaan of een overeenkomst,
waarvoor een tussenkomst van de rechtbank voor oorlogsschade niet nodig was,
reglementair was.197 De opziener had ook de bevoegdheid om “het nut en de gepastheid
voor den Staat te beoordelen, hooger beroep in te slaan, zich in verbreking te voorzien”.198
Deze toezichthoudende ambtenaar kreeg enkele maanden later een nieuwe naam
en een specifieke invulling toen bij Koninklijk Besluit de functie van
hoofdstaatscommissaris werd opgericht199 en later in de gecoördineerde wet van 25
april 1920 werd opgenomen.200 De minister van Economische Zaken kon “waar de
dienstnoodwendigheden het vergen” een hoofdstaatscommissaris aanstellen die de
rechtstreekse leiding en het toezicht heeft over de staatscommissarissen van zijn
arrondissement of ressort.201 Zij stonden in voor de tucht, de regelmatigheid van de
189 Bijvoorbeeld Omer Carpentier die architect was, zie infra p. 45. 190 Iemand die zich bezighoudt met het vormgeven, zetten en drukken van teksten. 191 Art. 18 Gec.Wet 25 april 1920. 192 KB 11 augustus 1919 tot inrichting van het toezicht over de staatskommissariaten bij de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 24 augustus 1919, 4129-4130 (hierna: KB 11 augustus 1919). 193 Art. 1, KB 11 augustus 1919. 194 Art. 1, 1° KB 11 augustus 1919. 195 Art. 1, 5° KB 11 augustus 1919. 196 Art. 1, 2° KB 11 augustus 1919. 197 Art. 1, 3° KB 11 augustus 1919. 198 Art. 1, 4° KB 11 augustus 1919. 199 KB 1 december 1919 houdende instelling van de betrekking van staatshoofdkommissaris bij de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 20 december 1919, 7305 (hierna: KB 1 december 1919). 200 Art. 13 Gec.Wet 25 april 1920. 201 Ook bij de hoven voor oorlogsschade kon een hoofdstaatscommissaris worden aangeduid; art 28 Gec.Wet 25 april 1920.
36
dienst en de uitvoering van de wetten en verordeningen.202 De hoofdstaatscommissaris
evalueerde zijn ondergeschikten regelmatig via specifieke formulieren die in de
personeelsdossiers kunnen teruggevonden worden. Bijkomend duidde hij de bedienden
aan die werkzaam waren bij het staatscommissariaat.203
De hoofdstaatscommissaris stond onder toezicht van de minister van
Economische Zaken en kon een (gepensioneerd) ambtenaar zijn afkomstig uit elk
administratief echelon (Staat, provincie of gemeente). Opvallend is dat het
arrondissement Ieper relatief laat een hoofdstaatscommissaris kreeg. Bij Koninklijk
Besluit werd Valère Esquelin aangesteld.204 Drie jaar na zijn aanstelling in 1920
vervulde hij nog steeds deze functie bij de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper.
We bespreken hieronder de staatscommissarissen die optraden in de
onderzochte vonnissen, met aandacht voor hun privéleven en vooral hun professionele
loopbaan. De ‘steekkaarten’ bevatten de info van de persoon in het jaar 1923. Hun
beroep is de laatste job die ze uitoefenden net voor hun benoeming tot
staatscommissaris. De datum van het Koninklijk Besluit waarbij de staatscommissaris
werd benoemd, gebruiken we als datum van de start van zijn werkzaamheid in die
functie. Voor sommigen vonden we weinig informatie doordat de personeelsdossiers
ontbraken. Voor de volledigheid worden ze toch in de lijst opgenomen met de beperkte
informatie die we via secundaire bronnen achterhaalden.
4.1. Julien Antony
Naam: Julien François Eugène Marie Antony
Geboortedatum- en plaats: 23 juli 1873, Ieper
Woonplaats: Ieper
Ouders: Jules Antony en Hélène Creton (handelaars)205
Burgerlijke staat: ongehuwd
Opleiding: middelbaar onderwijs
Beroep: stadsbibliothecaris van Ieper
Werkzaam als staatscommissaris: 20 december 1919 – 31 december 1931
Vrij snel na de oorlog trok Antony terug naar zijn geboortestad alwaar hij enkele
jaren in één van de barakken op het Minneplein woonde. Aan de hand van zijn domicilie,
202 Art. 1 KB 1 december 1919; art. 13, lid 2 Gec.Wet 25 april 1920 . 203 Art. 2 KB 30 april 1920 houdende de aanduiding van het personeel der staatskommissariaten opgedragen aan de hoofdkommissarissen van den Staat bij de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 20 mei 1920, 3853. 204 Bij Koninklijk Besluit van 3 juli 1920 werd Valerianus (Valère) Esquelin, controleur bij registratie en domeinen te Sint-Pieters-Woluwe tot hoofdstaatscommissaris bij de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper benoemd. Uiteindelijk bleef hij – na een korte afwezigheid – aan tot eind 1931; X, “De vereffening der diensten voor oorlogsschade”, Het Ypersch Nieuws, 17 januari 1931, 1. 205 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc. 83-84.
37
zien we het langzame herstel van de stad Ieper.206 Antony verhuisde in 1924 naar een
woning in de Boterstraat. Later was hij nauw bij de heropbouw van de bibliotheek
betrokken.207
Sinds 1914 was Antony stadsbibliothecaris.208 De oorlog had de bibliotheek
volledig in puin gelegd, en maakte Antony technisch werkloos. Toch bleef hij ook na
1918 door het stadsbestuur als stadsbibliothecaris aangesteld. Hiervoor kreeg hij een
206 Staatscommissarissen en hoofdstaatscommissarissen die in de arrondissementen Ieper en Veurne bleven wonen kregen een bijkomende vergoeding. Deze liep op tot bijna een derde van hun loon. Voor hoofdstaatscommissarissen kwam dit neer op een 3000 frank, voor gewone staatscommissarissen 2400 frank. Deze regel werd waarschijnlijk ingevoerd om de terugkeer naar de meest verwoeste streken en zo de heropbouw aan te moedigen (KB 30 maart 1920, BS 5-6 augustus 1920, 5808 en 5922 (hierna: KB 30 maart 1920)). Het bedrag werd per 1 oktober 1923 tot de helft gereduceerd (KB 7 augustus 1923, BS 9 september 1923, 4528). Uiteindelijk schafte het Koninklijk Besluit van 6 september 1924 deze vergoeding af (KB 6 september 1924 tot afschaffing der bijzondere vergoeding voor verblijf, toegestaan aan het personeel der arrondissementen van Veurne en Ieper, BS 3 oktober 1924, 4976). 207 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc. 70-71; J-L. VANHOVE, “Boeken verhuizen. Boeken van de stadsbibliotheek verhuizen negenmaal tussen 1914 en 1933” in K. BAERT, J.-M. BAILLIEUL, e.a., Ieper, de herrezen stad. De wederopbouw van Ieper na 14-18, Brugge, De Klaproos, 1999, 133-138. 208 R. OPSOMMER, “The town archives of Ieper, past and present” in X, Tehnini in vsebinski problemi klasinega in elektronskega archiviranja, Radenci 2012, 61.
De eedaflegging van Antony als
staatscommissaris in de handen van Hector
Veys op 16 januari 1920.
(ARA, Oorlogsschade na 1918.
Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc.
126).
38
vaste som van 4 500 frank per jaar.209 Om zijn inkomen te verzekeren en wellicht ook
om zich nuttig te maken, solliciteerde hij voor een baan bij de zopas opgerichte
rechtbank voor oorlogsschade die onder leiding stond van Hector Veys. Op 30 april 1919
legde hij de eed af in de handen van de voorzitter als toegevoegd griffier.210 Ruim een
half jaar later, op 13 december 1919, postuleerde hij voor de vacature van
staatscommissaris.211 Twee dagen later verstuurde Veys een aanbevelingsbrief naar de
minister van Economische Zaken. De voorzitter prees “Monsieur Antony [comme] le plus
zelé et le plus compétent des greffiers adjoint en fonction” omwille van de uitzonderlijke
nauwgezetheid die hij aan de dag legde. In diezelfde brief maakte Veys van de
gelegenheid gebruik om enkele tekortkomingen in de Ieperse oorlogsschaderechtbank
aan de kaak te stellen. Er waren immers vier griffiers voor vijf kamers. Mocht Antony het
korps verlaten zonder tijdige vervanging, dan kon de goede werking van de rechtbank in
het gedrang komen.212 Aldus voerde de voorzitter aan dat de minister best eerst werk
maakte van de benoeming van een extra adjunct-griffier zodat elke kamer over een
eigen adjunct-griffier kon beschikken.213 Terzelfdertijd vroeg hij ook een extra
ondervoorzitter om hem in zijn functie bij te staan.214
Op 20 december 1919 verscheen het Koninklijk Besluit waarbij Antony benoemd
werd.215 Een kleine maand later legde hij opnieuw de eed af in handen van de voorzitter
van de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, maar ditmaal voor de functie van
staatscommissaris. Het was het begin van een mooie carrière. Uit verschillende
stukken216 blijkt namelijk dat hij een enorme werkijver bezat. Dat werd ten zeerste
geapprecieerd door zijn overste, de hoofdstaatscommissaris Esquelin die jaarlijks de
werkzaamheden van zijn ondergeschikten evalueerde. Antony was een
modelwerknemer want hij was “een zeer vlijtige en naarstige Kommissaris, de bekomene
resultaten zijn uitmuntend onder alle opzichten. Nadenkend en geleerd, deze Kommissaris
bezit ten volle de princiepen der oorlogsschade, en past ze met veel oordeel toe”. 217 Dat hij
één van de meest gerespecteerde staatscommissarissen was, mag blijken uit het feit dat
zijn mandaat herhaaldelijk werd vernieuwd218 en pas op 31 december 1931219 ten einde
209 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc. 54. 210 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc. 136. 211 De kandidaten deden dit door een sollicitatiebrief te sturen naar de minister van Economische Zaken. 212 Bij Koninklijk Besluit van 26 februari 1920 werden Jozef Catry en Maurits Delanote als toegevoegde griffiers aangesteld “ter vervanging van den heer Antony, die tot een ander ambt geroepen is”; KB 26 februari 1920, BS 1-2 maart 1920, 1663. 213 Bij Koninklijk Besluit van 10 februari 1920 werd een extra griffier bij de rechtbank voor oorlogsschade aangesteld; KB 10 februari 1920, BS 14 februari 1920, 1160. 214 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc. 133-134. 215 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc. 132. 216 Dit mandaat combineerde hij naast zijn voltijdse job als stadsbibliothecaris. Op dat moment was dat vooral nog de bibliotheek herstellen. ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc. 80. 217 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc. 79. 218 KB 28 juni 1923, BS 23 augustus 1923, 4200; bijvoorbeeld: ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc. 44. 219 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 467 Antony Julien, doc. 5.
39
liep. De meeste schadedossiers waren toen al afgehandeld en de rechtbanken voor
oorlogsschade werden afgebouwd.
4.2. Joseph Bogaerts
Naam: Marie André Joseph Gustave Bogaerts
Geboortedatum- en plaats: 30 augustus 1895, Meerhout
Woonplaats: Ieper
Ouders: Leopold Gustave Bogaerts (geneesheer) en Marie Josepha Virginie Jansen
(zonder beroep)220
Burgerlijke staat: ongehuwd
Opleiding: handelswetenschappen aan de universiteit van Leuven
Beroep: werkloos
Werkzaam als staatscommissaris: 29 augustus 1922 – 31 december 1928
Een dag nadat de oorlog uitbrak, op 5 augustus 1914, nam de 18-jarige Joseph
Bogaerts vrijwillig dienst bij het Belgische leger. Hij moet daar een bijzondere indruk
nagelaten hebben want hij beëindigde zijn militaire carrière bij de luchtmacht.221 Na de
oorlog ontving hij verschillende eretekens.222 Hij hervatte zijn studies
handelswetenschappen aan de universiteit van Leuven, waar hij ook verbleef.223 De
minister van Economische Zaken schreef op 20 april 1921 een brief naar de voorzitter
van de rechtbank voor oorlogsschade te Leuven met de vraag om meer informatie over
de bekwaamheid van Bogaerts.224 Omdat de voorzitter Bogaerts niet persoonlijk kende,
kon hij de minister enkel vertellen dan dat hij nog nooit met het gerecht in aanraking
was gekomen. Hij achtte hem bekwaam aangezien hij in het laatste jaar aan de
universiteit van Leuven zat.225 Wie wel wat meer kon vertellen, was de
hoofdcommissaris van de politie te Leuven, die Bogaerts persoonlijk kende. Deze
informeerde de minister dat hij uit een vooraanstaande familie afkomstig was226 en
herhaalde nogmaals het argument van de voorzitter. Aangezien hij bijna licentiaat in de
handelswetenschappen was, achtte de commissaris hem “très intelligent et grand
travailleur”.227
Omwille van zijn competenties werd Bogaerts met ingang van 1 september 1922
aangesteld voor één jaar als staatscommissaris bij de rechtbank voor oorlogsschade van
220 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 150-151. 221 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 126. 222 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 142. 223 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 166. 224 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 173. 225 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 172. 226 Zijn vader was arts. 227 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 166.
40
Ieper.228 Bij de begeleidende brief waarbij het ministerie van Economische Zaken
Bogaerts op de hoogte stelde van zijn nieuwe ambt, stak Het Handboek van de
Staatscommissaris.229 De bijhorende omzendbrieven kreeg de staatscommissaris
normaal ook toegestuurd maar een gebrek aan kopijen zorgde ervoor dat Bogaerts die
moest raadplegen op het hoofdstaatscommissariaat in Ieper, bij Valère Esquelin.230
Op 2 september 1922 legde hij de eed af in handen van ondervoorzitter van de
rechtbank, Arthur Butaye231 en startte zijn carrière als staatscommissaris in Ieper.232 Hij
verklaarde plechtig dat hij zeven uur per dag met zijn ambt bezig zou zijn.233 Uit zijn
eerste evaluatieformulier, gedateerd op 8 juni 1923, bleek zijn goede werkethiek.
Esquelin was vol lof over zijn nieuwe medewerker en vernieuwde zijn mandaat met drie
maanden.234
“De heer Bogaerts is een aanhoudende, onderdanige en verstandige
kommissaris. Zijne geleerdheid heeft hem toegelaten in korten tijd zich de
noodige kennissen toe te eigenen voor de oorlogsschade, en ik aanzie hem als
een kostbare medewerker. Zijne voorzichtigheid laat hem misschien niet toe
een zoo belangrijk cijfer aan te brengen, maar de zaken zijn zeer wel
onderzocht.”235
Bogaerts zelf beweerde “geen ongewone moeilijkheden” meegemaakt te hebben in
zijn eerste werkmaanden, behalve enkele geteisterden die morden omdat de heropbouw
traag vorderde. Eind januari 1923 had hij 57 zaken afgehandeld.236 Ook op privévlak
ging het hem voor de wind. Op 17 januari 1925 trad hij in het huwelijk met Elza
Savoye.237
Aanvankelijk verliep zijn carrière vlot maar eind 1926 verscheen een smet op zijn
blazoen. Op die dag stuurde hoofdstaatscommissaris Esquelin een brief naar het
ministerie van Financiën, meer bepaald naar de algemeen bestuurder van de dienst voor
228 KB 29 augustus 1922 betreffende benoemingen van staatscommissarissen bij de rechtbanken voor oorlogsschade, BS van 14 september 1922, 6480. 229 X, Manuel du Commissaire de l’état deuxième édition, Bruxelles, Th. Dewarichet, 1921, 127 p. (1e deel) en 185 p. (2e deel). 230 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 157. 231 Arthur Butaye (1860-1950) werd geboren in Waasten en studeerde rechten aan de KU Leuven. In 1883 werd hij advocaat-pleitbezorger en plaatsvervangend rechter te Ieper. Tijdens de oorlog werkte hij op het Belgische consulaat te Londen om na de Wapenstilstand naar de Westhoek terug te keren. Hij vestigde zich te Poperinge waar hij zich inzette voor de reconstructie van de streek. Hij was de drijvende kracht achter Het Ypersche dat in zijn ogen als strijdwapen diende voor de belangen van de geteisterden. Hij werd beschouwd als “de Foch van het leger der geteisterden”; LA RÉDACTION, “Arthur Butaye”, Het Ypersche 19 december 1925, 1; K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 60. 232 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 153. 233 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 143. 234 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 140. 235 Kort daarop werd het mandaat verlengd tot 30 juni 1924; KB 26 juli 1923, BS van 26 augustus 1923, 4229; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 142. 236 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 84-85. 237 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 137.
41
vereffening van oorlogsschade, Verhaeghe. De hoofdstaatscommissaris meldde dat hij
bezoek had gekregen van Albert De Brabandere uit Geluwe die beweerde dat
staatscommissaris Bogaerts hem geld afhandig had gemaakt. De staatscommissaris had
aan De Brabandere gevraagd om 1000 frank naar zijn thuisadres te brengen. Toen De
Brabandere dit aan zijn notaris Dupont, vertelde, raadde die hem aan om dat bedrag op
het kantoor van Bogaerts, in de voormalige infanteriekazerne, af te geven. De
Brabandere begaf zich naar die plek en toen de klerk van Bogaerts, Valère Petit, even het
lokaal uit was, gaf hij hem het geld. De Brabandere dacht dat de hoofdstaatscommissaris
van die transactie op de hoogte was en zo kon getuigen. Dit was niet het geval. Hierop
vroeg De Brabandere om toch minstens Bogaerts te fouilleren of hij het briefje op zak
had. De hoofdstaatscommissaris moest hem teleurstellen omdat deze handeling niet
binnen zijn bevoegdheid viel. De Brabandere kreeg de raad om zich tot het parket te
wenden om een verklaring af te leggen. De onderzoeksrechter gaf gehoor aan de klacht
en liet Bogaerts schaduwen. Over de middag verloor men hem een twintigtal minuten uit
het oog. Wanneer ze hem terugvonden, werd hij naar het politiecommissariaat gebracht
en “afgetast tot z’n hemd”. Bij deze fouillering vonden ze enkel ongeveer veertig frank.
Bogaerts verklaarde zijn afwezigheid door een etentje met rechter Joseph Matton238 en
volksvertegenwoordiger Edgard Missiaen.239 Bij gebrek aan sluitend bewijs, achtte de
hoofdstaatscommissaris de klacht ongegrond. Ook Bogaerts was niet tevreden met de
gang van zaken. Zo vond hij de fouillering onbetamelijk terwijl de beschuldiger niet in
vraag werd gesteld. Het kon immers zijn dat De Brabandere dat geld zelf nog bij zich
had. De hoofdstaatscommissaris vond dat er te weinig feiten waren om zijn
ondergeschikte te vervolgen en drukte nogmaals uit dat hij “altijd het grootste
betrouwen [heeft] gehad in de eerlijkheid van M. Bogaerts die de reputatie heeft gespannen
te zijn met de geteisterden.”240 Die laatste zinssnede insinueerde evenwel dat er met
Bogaerts regelmatig problemen waren. Hoe dan ook, die laatste liet het hier niet bij en
legde een klacht tegen De Brabandere neer wegens laster en eerroof.241 Hiermee maakte
Bogaerts ongewild slapende honden wakker en werd hijzelf het voorwerp van een
strafrechtelijk onderzoek.
238 Joseph Matton was tot 1920 verbonden als advocaat aan de balie van Oudenaarde, waarna hij rechter en later voorzitter (1933-1954) werd bij de rechtbank van Eerste Aanleg te Ieper. Bij Koninklijk Besluit van 18 oktober 1921 werd Matton ter vervanging van ondervoorzitter De Tavernier, benoemd tot ondervoorzitter van de Ieperse rechtbank voor oorlogsschade; KB 18 oktober 1921, BS 22 oktober 1921, 9349; BELGIAN MAGISTRATES DATABASE, Joseph Matton, http://www.bejust.be/tools/prosopography-belgian-magistrates (geraadpleegd op 13 oktober 2016). 239 Edgard Missiaen (1889-1956) was meubelmaker. Hoewel geboren in Roeselare, bouwde hij als socialist een politieke carrière in Ieper uit. Hij was achtereenvolgens gemeenteraadslid (1926) en schepen (1931-1933). Sinds 1921 was hij volksvertegenwoordiger en later senator voor de BWP. Hij bleef lid van het Parlement tot aan zijn dood in 1956; P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 244-245. 240 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 119-120. 241 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 117.
42
Bogaerts werd beschuldigd van knevelarij242, omkoping en afpersing in zijn
hoedanigheid van openbare officier of ambtenaar of persoon belast met een openbare
dienst. De raadkamer van Ieper concludeerde op 23 maart 1927 dat de feiten niet
genoeg waren aangetoond en ze besloten hem niet te vervolgen.243 Als blijk van
vertrouwen werd met Koninklijk Besluit van 14 juni 1927 het mandaat van Bogaerts
verlengd met drie maanden vanaf 30 september 1927.244 In 1928, zijn laatste jaar als
staatscommissaris handelde hij in de maand december alleen al 698 dossiers af.
Hieronder vielen zowel de overeenkomsten tussen de geteisterden en Bogaerts als
dossiers die uiteindelijk voor de rechtbank werden beslecht. Opnieuw was de
hoofdstaatscommissaris zeer tevreden met zijn medewerker en vond hij dat Bogaerts
“zeer voldoende” gepresteerd had.245 Niettemin deed het gerucht de ronde dat het
mandaat van Bogaerts niet meer hernieuwd zou worden. Op 28 december 1928 sprong
volksvertegenwoordiger Van Hoeck246 in de bres voor Bogaerts:
“De heer Bogaerts is staatscommissaris te Yperen. Hij is oudstrijder,
oorlogsinvalide, gehuwd en vader van kinderen. Er zou sprake zijn hem te
licencieren247. Mag ik u eerbiedig vragen zulks niet te doen, en hem, gezien zijn
familialen toestand, nog eenigen tijd als staatscommissaris in dienst te
behouden.”248
Toch werd Bogaerts eind december 1928, wanneer zijn mandaat ten einde liep,
bedankt voor bewezen diensten. Verhaeghe haalde in een officiële brief aan dat het
absoluut niet om een disciplinaire maatregel ging. De kamers van de rechtbanken voor
oorlogsschade werden geleidelijk aan afgeschaft, wat resulteerde in een natuurlijke
afvloeiing van het aantal staatscommissarissen. Bogaerts was bij de rechtbank van Ieper
pas laat in dienst gekomen en diende dus als één van de eersten te vertrekken.249 Dit
was de officiële versie die Bogaerts ook te horen kreeg. De echte reden kunnen we
afleiden uit een uitgeschreven gesprek tussen Verhaeghe en volksvertegenwoordiger
Adiel Dierkens.250 Bogaerts was wel degelijk betrokken geweest bij een
corruptieschandaal. Men wilde de (Ieperse) bevolking niet nog meer elementen geven
om kritiek te uiten op de rechtbanken van oorlogsschade en het algemene beleid van de
242 Knevelarij is het bevel geven om rechten, taksen, belastingen, gelden, inkomsten of interesten, lonen of wedden te innen, of door die te vorderen of te ontvangen, wetende dat zij niet verschuldigd zijn of het verschuldigde te boven gaan; art. 243 Sw. 243 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 111-112. 244 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 106. 245 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 92-95. 246 Alphonse Van Hoeck (1890-1957) was journalist, katholiek volksvertegenwoordiger, schepen en later burgemeester van Turnhout; P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 353. 247 Ontslaan. 248 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 44. 249 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 57. 250 Adiel Dierkens (1878-1951) was bediende en zetelde als socialistisch politicus voor het arrondissement Roeselare-Tielt in het Belgische Parlement; P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 128-129.
43
heropbouw in Ieper. Daarom besloot men de zaak in de doofpot te stoppen. Ook
Bogaerts voelde dat er iets niet klopte en vroeg om meer uitleg omtrent zijn ontslag.251
Op die manier ging de bal pas echt aan het rollen en volgde er opnieuw een onderzoek.
Op 18 juni 1929 bevestigde de voorzitter van het Hoge Comité voor Controle formeel
aan de minister van Financiën Houtart252 dat er aanwijzingen waren dat Bogaerts
geteisterden geld had afgetroggeld.253 De koppels Van Gheluwe-Tack, Vermeulen-Van De
Candelaere en De Velter-Cappelle verklaarden dat ze respectievelijk voor 1300 frank254,
300 frank en 500 frank tussen 1926 en 1928 waren opgelicht. Op 3 februari 1931
veroordeelde de correctionele rechtbank van Ieper Bogaerts voor afpersing. Hij diende
vier maal 1000 frank te betalen, vermenigvuldigd met factor zeven, wat neerkwam op
28000 frank. Daarnaast werd hij veroordeeld tot de kosten van het geding (530,41
frank) en mocht hij nooit nog een openbaar ambt bekleden. Wanneer hij de boete niet
betaalde, gold een subsidiaire gevangenisstraf van zes maanden elk, in totaal dus 24
maanden.255
Zowel het openbaar ministerie als Bogaerts waren het niet eens met deze
uitspraak en stelden hoger beroep in. De derde kamer in strafzaken van het hof van
beroep te Gent boog zich op 11 juli 1931 over de zaak en halveerde de boete tot 14000
frank. Bovendien werd de subsidiaire gevangenisstraf verlaagd tot vier maal twee
maanden. De gerechtskosten van beide aanleggen waren inmiddels opgelopen tot
602,29 frank die Bogaerts diende te vereffenen. Omdat Bogaerts nooit eerder
veroordeeld was geweest en met inachtneming van de wet Lejeune256, werd beslist om
hem strafuitstel te geven indien hij binnen een periode van vijf jaar niet opnieuw
veroordeeld werd. Hij diende enkel de gerechtskosten te betalen.257 Uiteindelijk werd de
zaak op 25 januari 1932 voor het Hof van Cassatie gebracht. Deze hervormde deels het
arrest (in plaats van vier toch zes maanden) en besliste dat de zaak afgehandeld was en
niet hoefde teruggezonden te worden naar een ander hof van beroep.258 Bogaerts stierf
op 19 juni 1935. Hij was amper 39 jaar oud.259
251 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 36. 252 Maurice Houtart (1866-1939) was voor de Katholieke Partij tweemaal minister. Van 1926 tot 1932 was dit voor de post van Financiën en in 1926 was hij tevens van mei tot november minister van Koloniën. In 1932, na zijn termijn als minister van Financiën, werd hem de titel minister van Staat toegekend; P. VAN
MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 182. 253 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 47. 254 Het koppel Van Gheluwe-Tack liet zich tweemaal bedotten: een eerste maal voor 1000 frank, een tweede maal voor 300 frank. 255 In de krant verscheen een uitgebreid verslag over de zaak Bogaerts; X, “Boetstraffelijke rechtbank: zaak Bogaerts”, Het Ypersch Volk, 31 januari 1931, 2; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 25. 256 Wet 31 mei 1888 tot invoering van de voorwaardelijke invrijheidstelling in het strafstelsel, BS 3 juni 1888, 1605. 257 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 9-14. 258 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 9. 259 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 5.
44
4.3. Valère Bouckenooghe
Naam: Valère Eugène Alfons Bouckenooghe
Geboortedatum- en plaats: 20 augustus 1865, Beselare
Woonplaats: Ieper
Ouders: Petrus Bouckenooghe en Clemence Vuylsteker260
Burgerlijke staat: gehuwd met Helena Bossaert
Opleiding: hoogste graad lagere school261
Beroep: tuinbouwkundige en dienstoverste bij het Hoog Koninklijk Commissariaat te
Ieper
Werkzaam als staatscommissaris: 27 maart 1923 – 9 februari 1926
Het curriculum vitae van Bouckenooghe toont aan dat hij bij vele land- en
tuinbouwprojecten betrokken was. Hij was onder meer administratief directeur van de
naamloze vennootschap l’Horticole Yproise en redactielid van ‘La Tribune Horticole de
Belgique’. Toen hij op 20 januari 1922 postuleerde voor een functie als
staatscommissaris, werd hij erop gewezen dat hij exclusief in die hoedanigheid moest
werken.262 Op het moment van zijn aanvraag was hij immers nog als dienstoverste en
toezichter verbonden aan het Hoog Koninklijk Commissariaat263 in Ieper. Hij wilde dit
immers combineren met het ambt van staatscommissaris. Bouckenooghe kende dus de
procedure van de wederopbouw.264 Zijn overste bij het Hoog Koninklijk Commissariaat
had alleen maar lof over hem en beschreef hem als “dévoué, probe et actif”.265
Op 6 april 1923 kreeg hij groen licht om als staatscommissaris bij de rechtbank
voor oorlogsschade te Ieper te starten.266 Omdat de minister van Economische Zaken
Van de Vyvere zijn functie bij het Hoog Koninklijk Commissariaat niet verenigbaar
achtte met de functie van staatscommissaris, verzocht hij Bouckenooghe om ontslag te
nemen uit eerstgenoemde betrekking. Dit deed hij op 30 april 1923.267 Verder spoorde
men hem aan om op het hoofdcommissariaat de nodige documentatie om de functie uit
te oefenen, op te halen.268 Op 26 april 1923 werd hij door ondervoorzitter Arthur Butaye
ingezworen.269 Hij deed enkele jaren zijn werk, tot hij op 12 oktober 1925 een brief
kreeg waarin zijn mandaat niet meer verlengd werd. Omdat de aanvragen tot
260 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 77. 261 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 62. 262 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 97. 263 In 1919 nam het Hoog Koninklijk Commissariaat de organisatie van de wederopbouw op gemeentelijk niveau over van de gemeentebesturen. De commissarissen van deze instelling stonden in voor de verdeling van de budgetten en goedkeuring van de inrichtings- en rooilijnplannen; HET GEKWETSTE GEWEST, Dienst der verwoeste gewesten, http://www.wederopbouw.be/actor.php?actorID=5 (geraadpleegd op 1 december 2016). 264 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 98. 265 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 91. 266 KB 27 maart 1923, BS 22 april 1923, 1997. 267 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 72. 268 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 82. 269 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 80.
45
vergoeding van oorlogsschade in het arrondissement Ieper afnamen, was “de
vernieuwing van [zijn] mandaat niet meer gerechtvaardigd” en nam het een einde op 31
december 1925.270 De burgemeester van Ieper, René Colaert, leek hiermee allerminst
opgezet en richtte een brief aan minister van Economische Zaken Prosper Poullet.271 Op
dat moment was de heropbouw van de Ieperse vestingen met de bijbehorende groene
zones volop bezig. Bouckenooghe was van de streek en tuinbouwkundige waardoor
Colaert hem “le seul commissaire de l’état à Ypres qui (…) a la compétence voulue pour
mener cette expérience à bonne fin. Il connaissait, au surplus, d’une façon parfaite les
plantations des remparts d’avant-guerre” achtte.272 De minister ging op de vraag in en
verlengde het mandaat van Bouckenooghe met zes maanden.273 Opmerkelijk is dat erop
gewezen werd dat wegens budgettaire redenen het aantal staatscommissarissen in het
arrondissement Ieper op 1 januari 1926 zou teruggebracht worden tot zestien
personen.274 Het aantal staatscommissarissen daalde dus niet alleen omwille van een
afname van het aantal zaken maar ook omwille van financiële redenen. Zijn verlenging
was slechts van korte duur. Op 9 februari 1926 overleed Bouckenooghe op zestigjarige
leeftijd.275
4.4. Omer Carpentier
Naam: Omer Carpentier
Geboortedatum- en plaats: 19 februari 1890, Kanegem
Woonplaats: Poperinge
Ouders: Theofiel Carpentier (aannemer) en Idalie David276
Burgerlijke staat: gehuwd met Madeleine Calus
Opleiding: architect
Beroep: architect, deskundige bij de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper en
toegevoegd inspecteur voor herbelegging bij de rechtbank voor oorlogsschade te
Kortrijk
Werkzaam als staatscommissaris: 30 november 1921 – 31 augustus 1924
Carpentier was geen onbekende voor de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper.
Toen hij op 3 januari 1920 solliciteerde voor opzichter voor wederbelegging277 van
270 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 41. 271 Prosper Poullet (1868-1937) was tussen 17 juni 1925 en 10 december 1925 minister van Economische Zaken. Hij steunde de Katholieke Partij en tijdens zijn zittingsdagen als minister van Economische Zaken was hij tevens Premier van België tussen 17 juni 1925 en 20 mei 1926. Hij werd in 1926 tot minister van Staat benoemd; P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 276-277. 272 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 39. 273 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 36. 274 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 32. 275 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 10. 276 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 94. 277 Deze personen dienden na te gaan of de herbeleggingsvergoedingen correct werden aangewend; art. 88 Gec.Wet 25 april 1920.
46
oorlogsschadevergoeding, was hij er al actief als deskundige. Om zijn kandidatuur kracht
bij te zetten, probeerde hij minister Jaspar te beïnvloeden door een fait divers aan te
halen. Hij was namelijk de onderluitenant die na de bevrijding de minister had
meegenomen toen die Tielt bezocht.278 De minister moest hem echter teleurstellen. Op
dat moment waren er immers geen vacatures open voor een dergelijk ambt in Ieper. Hij
geloofde wel in de bekwaamheid van Carpentier279 en bood hem dan ook een positie als
toegevoegd opzichter aan in Kortrijk. Ondanks zijn grote wens, bedankte de architect
vriendelijk voor dit aanbod aangezien hij in Poperinge in een huis woonde waar hij “[a]
déjà fait des frais énormes” en niet wenste te verhuizen.280 Carpentier bedacht zich snel
want één dag na zijn weigering, schreef hij een nieuwe brief, ditmaal om te melden dat
hij de kans wel accepteerde.281 Zijn benoeming hing af van de voorwaarde dat hij zijn job
als architect – die als onverenigbaar werd geacht – niet meer uitoefende.282 Carpentier
was evenwel hebberig. Hij bleef zowel zijn werk als deskundige bij de rechtbank voor
oorlogsschade in Ieper combineren met zijn nieuwe aanstelling. Omdat dit niet de
bedoeling was, trok de minister op 30 mei 1921 zijn beslissing tot benoeming als
toegevoegd opzichter in.283 Op dat moment had Carpentier zijn baan als deskundige ook
al opgezegd waardoor hij bijgevolg in oktober 1921 zonder werk zat.284 Om de toestand
te remediëren, werd hij bij Koninklijk Besluit nr. 319 van 30 november 1921 benoemd
tot staatscommissaris bij de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper.285 Arthur Butaye
zwoer hem twee weken later in.286 Uit de evaluatieformulieren blijkt dat Carpentier
punctueel werkte: “indien zijne opbrengst niet zeer belangrijk is, is het omdat alles wat hij
doet tot het vervullen van zijn ambt met groote stiptheid doet. Zijn werk geeft alle
voldoening.”287
Toch waren er enkele ‘onvoldoendes’. Hij was iets te inhalig wat betreft de
verplaatsingskosten. Carpentier had namelijk zijn wettelijke verblijfplaats in Ieper
terwijl hij de facto in Poperinge verbleef. Zo nam hij op 28 november 1923 de trein naar
Wervik en rekende die volledig aan. De boekhouding van het ministerie van
Economische Zaken vond het normaal dat de staatscommissaris vanuit Ieper zou
vertrekken, wat betekende dat hijzelf de rit Poperinge-Ieper moest bekostigen.288
Op 1 mei 1924 bracht de hoofdinspecteur van het ministerie van Economische
Zaken aan het licht dat Carpentier als architect zelf plannen en offertes opmaakte die hij
door zijn broer, die ook architect was, liet ondertekenen. Aangezien hij op die manier
278 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 163. 279 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 162. 280 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 148. 281 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 145. 282 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 130. 283 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 119. 284 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 114. 285 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 113; KB nr. 319 30 november 1921, BS van 15 december 1921, 11391. 286 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 106. 287 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 101. 288 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 78.
47
zichzelf bevoordeelde, stelde de hoofdinspecteur voor om zijn mandaat als
staatscommissaris te beëindigen. Ook algemeen directeur Verhaeghe stemde met het
ontslag van Carpentier in. Daarnaast besliste hij om alle dossiers waarin de broer van
Carpentier als architect was opgetreden, opnieuw te onderzoeken.289 Esquelin bleef in
zijn onschuld geloven, en sprong voor Carpentier in de bres.290 Uiteindelijk reageerde
deze laatste zelf op de aanklacht met een emotionele brief aan hoofdcommissaris
Charles. Carpentier gaf toe dat hij sommige plannen had getekend maar nooit in gevallen
waar hij als staatscommissaris tussenkwam. Verder verklaarde hij dit enkel omwille van
zijn levensonderhoud te doen. Hij was hoofd van een gezin en probeerde na de oorlog in
de verwoeste streek de eindjes aan elkaar te knopen. Op het einde schrijft hij nog dit:
“Mocht mijn handelswijze echter laakbaar zijn dan vraag ik U om in de mogelijkheid te
worden gesteld om een eervol ontslag te nemen”.
Of hij het nu gedaan heeft of niet, konden we niet uit zijn dossier afleiden. Feit is
dat Carpentier in de zomer van 1924 eervol werd ontslagen. Op 31 augustus 1924 nam
zijn ambtstermijn een einde.291
4.5. Egide Coucke
Naam: Egide Henri Theophile Prosper Coucke
Geboortedatum- en plaats: 26 mei 1890, Poperinge
Woonplaats: Poperinge
Ouders: Henri Coucke en Maria Hebbelinck292
Burgerlijke staat: gehuwd met Marie Van Waes
Opleiding: middelbaar onderwijs
Beroep: werkloos293
Werkzaam als staatscommissaris: 20 juli 1922 – 30 september 1931
Coucke, die tijdens de oorlog in het leger zat, raakte na de Wapenstilstand
werkloos.294 Wellicht solliciteerde hij uit noodzaak voor een positie als
staatscommissaris bij de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper. Omdat hij op het
moment van zijn schrijven nog in Petegem-aan-de-Leie woonde, spoorde de minister
hem aan te verhuizen naar de Westhoek indien hij benoemd zou worden.295 Coucke, een
289 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 53. 290 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 36 en 47. 291 KB 6 augustus 1924, BS 27 september 1924, 4870; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 20. 292 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 126-127. 293 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 140. 294 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 142. 295 Hoewel ‘woonplaats in het arrondissement’ geen verplichte voorwaarde was, drong de minister bij verschillende staatscommissarissen aan dit te doen. Vermoedelijk was dit uit praktische overwegingen. Op die manier hoefde de Staat geen verplaatsingskosten te vergoeden. Het stelde de staatscommissarissen in staat de streek te leren kennen en ze konden makkelijker ter plekke de schade opmeten. Om dit advies
48
geboren Poperingenaar296, ging in op dat verzoek297 en bij Koninklijk Besluit van 20 juli
1922 werd hij tot staatscommissaris in Ieper benoemd.298 Zijn mandaat ving aan op 1
augustus 1922 en dat voor de termijn van één jaar.299 Op 31 juli 1922 legde hij de eed
af.300 Esquelin schreef op 8 mei 1923 de hierna volgende positieve evaluatie en
verlengde zijn mandaat:
“De heer Coucke levert een ernstig werk op en toont zich zeer oplettend, hij
heeft zich wel de wetgeving der oorlogsschade toegeëigend.”301
Het werk beviel Coucke, maar hij had nood aan rust. Hij nam tussen 15 juni en 2
juli 1925 vijftien dagen verlof op.302 Een week nadat zijn vakantie officieel een einde
had genomen, was hij echter nog niet terug op zijn bureau. De hoofdstaatscommissaris
was hier niet mee opgezet en eiste een verklaring.303 Coucke diende daarop een
doktersbriefje in op datum van 6 juli waarin stond dat hij een achttal dagen rust moest
nemen om te genezen van de griep.304 Op 14 juli 1925 was hij terug op post.305 De
gezondheid van Coucke liet blijkbaar te wensen over, want ook in 1926 was hij
regelmatig met ziekteverlof.306 Hetzelfde scenario herhaalde zich in 1929.307
Ten gevolge van de afbouw van de rechtbank voor oorlogsschade, zagen enkele
staatscommissarissen eind 1930 hun mandaat niet verlengd.308 Coucke behoorde niet
tot deze groep. Zijn termijn werd namelijk voor een overgangsperiode van drie maand
verlengd.309 In juni 1931 drukte de hoofdstaatscommissaris zijn ongenoegen uit over
Coucke. Ondanks herhaaldelijke aanmaningen om “regelmatig op zijn bureel aanwezig te
zijn, […] zittingen te volgen [had] deze verwittiging […] niet het minste uitwerksel”. Om die
reden wou Esquelin het mandaat na 30 juni 1931 niet verlengd zien.310 Uiteindelijk
werd het wel verlengd voor drie maanden.311 In 1931 verhuisde Coucke naar
aanlokkelijker te maken, kregen de staatscommissarissen die in het arrondissement kwamen wonen, een extra vergoeding (zie supra voetnoot 206, KB 30 maart 1920); ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 137. 296 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 135. 297 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 136. Opmerkelijk is wel dat zijn wettige verblijfplaats nog steeds Petegem-aan-de-Leie was (ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 116). 298 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 131. 299 KB 20 juli 1922 betreffende de benoemingen van staatscommissarissen bij de rechtbanken van oorlogsschade, BS 11-12 september 1922, 6424; herhaaldelijk verlengd, onder meer KB 28 juni 1923, BS 23 augustus 1923, 4203. 300 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 129. 301 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 121. 302 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 106. 303 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 103. 304 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 105. 305 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 101. 306 Zie o.a. ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 91, 92 en 95. 307 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 56 en 60. 308 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 43. 309 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 41. 310 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 38. 311 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 35.
49
Gentbrugge.312 De hoofdstaatscommissaris was hier helemaal niet mee gediend
aangezien het werk eronder leed:
“In de loop der maand juni heeft de heer Coucke geen enkele zaak afgehandeld,
getuige hiervan zijn werkstaat van die maand. De verdienste is hier dus: zero.
Integendeel, hij is in die maand driemaal van Gent naar Yper gekomen in auto,
om zaken, vroeger door hem afgehandeld, voor den rechtbank te verdedigen.
Dit is het eenige werk door hem geleverd en welke bezoldiging verdient. Een
som van 3 à 400 frank zou ruimschoots zijne werklevering vergoeden.”313
Het officieel rapport van juni 1931 was allerminst lovend. Coucke beweerde dat
hij te weinig dossiers in handen kreeg en beklaagde zich erover dat hij daardoor
technisch werkloos was. De hoofdstaatscommissaris meende dat zijn ondergeschikte dit
alleen deed om de “schijn […] van werkzaamheid” te wekken. Voorts leden de andere
actoren van de rechtbank (i.e. de hoofdstaatscommissaris en advocaten) onder zijn
afwezigheid.314 Ondanks de aanhoudende waarschuwingen van de
hoofdstaatscommissaris beterde de situatie niet en in juli 1931 maakte Esquelin in zijn
evaluatie brandhout van Coucke’s carrière. Coucke verscheen quasi nooit op zijn bureau
in Ieper en het werk bleef liggen.315 Hij werd gedwongen zijn onafgewerkte dossiers
over te dragen.316 Wegens zijn aanhoudende afwezigheid, kreeg hij geen bezoldiging
voor de maanden augustus en september.317 Zijn mandaat werd op 30 september 1931
niet meer hernieuwd en hij mocht vertrekken bij de rechtbank voor oorlogsschade in
Ieper.318
4.6. Louis Cuvelier
Naam: Louis Robert Jean Cuvelier
Geboortedatum- en plaats: 2 augustus 1879, Namen
Woonplaats: Ieper319
Ouders: Alphonse Cuvelier en Marie Bilot
Burgerlijke staat: gehuwd met Henriette Marie Verhulst
Opleiding: landbouwingenieur aan de universiteit Leuven320
Beroep: werkloos
Werkzaam als staatscommissaris: 31 augustus 1920 – 30 juni 1924
312 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 34. 313 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 32. 314 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 27-30. 315 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 23-26. 316 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 11. 317 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 5 en 7. 318 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 477 Coucke Egide, doc. 4. 319 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 58-59. 320 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 73.
50
De Waalse landbouwingenieur Cuvelier solliciteerde begin 1920 als
staatscommissaris bij de rechtbanken voor oorlogsschade. Op dat moment was hij
werkloos. Hij wilde elke jobopportuniteit benutten want hij verklaarde dat het hem niet
uitmaakte naar welk deel van het land hij zou worden gestuurd.321 Hij had gestudeerd in
Leuven en zou de twee landstalen, Frans en Nederlands, machtig zijn. Mede daarom322
werd hij naar het arrondissement Ieper gestuurd.323 Hij verhuisde naar Poperinge waar
op dat moment de rechtbank nog zitting hield.324 Al bij zijn eerste evaluatie in 1921
bleek Cuvelier geen harde werker. Esquelin had hem op dat moment al vervangen voor
de dossiers in Poperinge door collega-staatscommissaris Oscar Fiers325, maar Cuvelier
kreeg nog een kans. Esquelin hield letterlijk nader toezicht op diens werkzaamheden
door bij hem in zijn bureau te gaan zitten.326 Een jaar later bleek de situatie niet
verbeterd. Cuvelier bleef zijn werk verwaarlozen. Na herhaaldelijk aandringen van de
hoofdstaatscommissaris, had de voormalige landbouwingenieur nog altijd niet de twee
dossiers en bijbehorende overeenkomsten met een zekere Aeck en met een zekere
Landuyt, overgemaakt.327 De algemeen directeur Verhaeghe dreigde zelfs met ontslag en
vroeg advies aan de hoofdinspecteur De Riemaecker.328 Ondanks de zware aantijgingen,
bleef Esquelin positief en hoopvol in zijn evaluatie van 1922:
“De heer Cuvelier wijdt al zijn tijd toe aan de bediening van zijn ambt. Hij levert
een nauwkeurig werk af en is werkzamer dan verleden jaar.”329
Eind augustus 1922 zag de staatscommissaris zijn mandaat voor een termijn van
drie maanden verlengd,330 maar kort daarop bereikte zijn evaluatie echter een
dieptepunt:
“Sedert mijn bericht van 8 juni ll. heeft den heer Cuvelier opnieuw zijne
werkzaamheid verloren. Ik heb 5 afwezigheden bestatigd in de maand juni
laatstleden, en 4 in de maand juli ll. afwezigheden welke niet verrechtvaardigd
werden. Meermaal heb ik hem zaken moeten herinneren die in verachtering
waren en wanneer ik besluitselen ontvang – door mijn gedurig aandringen –
laten die mij den indruk van een haastig werk. Ik kom te vernemen dat den
belanghebbende hier schulden komt te maken en ik veronderstel dat deze het
321 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 75 en 84. 322 In het arrondissement Ieper had men met zowel Nederlandstalige als Franstalige dossiers te maken. 323 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 67 en 69. 324 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 66. 325 Oscar Fiers (1869-1950) was naast staatscommissaris en bijzitter bij de rechtbank voor oorlogsschade ook stadsarchivaris van Poperinge; Het Koninklijk Besluit van 28 juni 1923 vermeldt dat Fiers een landmeter-deskundige was; KB 28 juni 1923, BS 23 augustus 1923, 4205; K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 63. 326 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 63. 327 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 54. 328 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 53. 329 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 42. 330 KB 10 augustus 1922 betreffende vernieuwing van mandaten, BS 26 augustus 1922, 6036.
51
innemen van dranken voor oorzaak hebben, misschien ook wel de betrekkingen
met het schoone geslacht.
Voorstel van den hoofdstaatscommissaris [Esquelin]:
Ik denk dat de vernieuwing voor 3 maanden, toegestaan bij Koninklijk Besluit
van 10 oogst ll. moet aanzien worden als voorbericht, en dat het voor de
Schatkist belangrijk zou zijn alsook voor de andere staatscommissarissen te
verzaken aan de diensten van den heer Cuvelier.”331
Cuvelier bleek niet onder de indruk. In december 1922 hield hij opnieuw een
dossier achter. De herhaaldelijke pogingen van Esquelin om het te pakken te krijgen,
draaiden op niets uit. Ten einde raad uitte de hoofdstaatscommissaris opnieuw zijn
wens om alle dossiers van Cuvelier over te hevelen naar een andere
staatscommissaris.332 De hoofdinspecteur die belast was met de zaak, De Riemaecker,
onderzocht eind december de situatie. Hij kwam tot de vaststelling dat Cuvelier “plus tôt
à plaindre qu’à blamer” was, aangezien zijn achterstand in de zaken niet te wijten was
aan onwilligheid maar eerder aan de fysieke onmogelijkheid.333 In samenspraak met de
hoofdstaatscommissaris werd besloten, teneinde moeilijkheden en klachten te
vermijden, Cuvelier enkel “des affaires peu importantes et ne nécessitant pas un effort
intellectuel considérable” toe te bedelen.334 Uiteindelijk bleef Cuvelier zetelen.335
In 1924 overleed Cuveliers echtgenote Henriette. Cuvelier kreeg gelukkig steun van zijn
inwonende schoonmoeder.336 Werd de situatie hem allemaal te veel? In juni 1924
verzocht hij zijn mandaat als staatscommissaris bij de rechtbank voor oorlogsschade te
Ieper niet te verlengen.337 De standaardformule om de betrokkenen te bedanken kan in
deze zaak eerder cynisch overkomen. De hoofdstaatscommissaris schreef namelijk op de
ontslagbrief van Cuvelier volgende passage: “Ik neem deze gelegenheid te baat om U al
mijnen dank uit te drukken voor de toewijding waarvan gij in het uitoefenen van uw ambt
hebt blijk gegeven.”338
4.7. Amedé De Busschere
Ook over Amedé De Busschere is niet veel geweten behalve dat hij een gewezen
schooldirecteur te Ieper was.339
331 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 33. 332 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 29. 333 Hij was alcoholverslaafd; zie onder andere ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 33. 334 Cuvelier kreeg nog een mandaat voor drie maanden; KB 21 februari 1923, BS 31 maart 1923, 1500; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 25. 335 Zijn mandaat werd bij Koninklijk Besluit van 30 april 1923 tot het einde van dat jaar verlengd; KB 30 april 1923, BS 25 mei 1923, 2543. 336 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 12. 337 De laatste verlenging voor zes maanden, dateerde van december 1923; KB 28 december 1923, BS 19 januari 1924, 255; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 11. 338 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 479 Cuvelier Louis, doc. 7. 339 KB 26 juli 1923, BS 26 augustus 1923, 4229.
52
4.8. Oscar de Gottal
Naam: Oscar Jules Auguste Marie de Gottal
Geboortedatum- en plaats: 16 oktober 1870, Antwerpen340
Woonplaats: Ieper341
Ouders: Jules de Gottal (krijgsauditeur) en Marie Snoeck342
Burgerlijke staat: gehuwd met Julia Seraphine Dierickx
Opleiding: architectuur en tuinbouwarchitectuur
Beroep: werkloos
Werkzaam als staatscommissaris: 31 augustus 1920 – 30 september 1924
Tijdens de oorlog verbleef de Gottal in het Verenigd Koninkrijk waar hij als
tuinbouwarchitect zijn vaardigheden tentoon stelde. Hij stichtte er een
tuinbouwkundige kring voor gevluchte Belgen.343 Eenmaal terug in België, had hij geen
werk.344 Daarom besloot hij midden 1920 de minister van Economische Zaken, Jaspar,
aan te schrijven en te postuleren voor een job als staatscommissaris. De Gottal had
blijkbaar wel invloedrijke vrienden, want in diezelfde brief probeerde hij de minister te
overtuigen door te vermelden dat minister Helleputte345 zijn kandidatuur aanbeval.346 In
een latere brief met dezelfde boodschap voegde hij ook nog een oud-priester van Sint-
Servais347 en minister van Staat Segers348 aan dit lijstje toe.349 Aangezien de Gottal zowel
de Franse als de Nederlandse taal machtig was, wist hij dat hij in een Vlaamse rechtbank
voor oorlogsschade terecht kon komen.350 Zijn voorkeur ging uit naar het Brusselse.
Indien de administratie besloot hem elders te plaatsen, wilde hij het liefst in de
verwoeste gewesten (i.e. de Westhoek) ingezet worden.351 Hij werd benoemd bij
Koninklijk Besluit van 31 augustus 1920.352
340 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 34. 341 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 20-21. 342 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 26-27. 343 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 36. 344 Ons inziens is dit een vreemd gegeven. Aangezien België toen volop in de heropbouw zat, zou men denken dat hij als architect toch meteen aan werk zou raken. 345 Joris Helleputte (1852-1925) was naast architect ook politicus voor de Katholieke Partij. Ook hij was begin de 20e eeuw minister van Posterijen, Telegraaf, Spoorwegen en Landbouw en Openbare Werken. Van 1912 tot 1918 was hij minister van Staat; P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 172-173. 346 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 41. 347 Een dorpje nabij Namen. 348 Paul Segers (1870-1946) vestigde zich na zijn studies in Leuven als advocaat te Antwerpen. In 1900 rolde hij in de politiek toen hij in Antwerpen voor de Katholieke Partij werd verkozen tot volksvertegenwoordiger. Na enkele ministerposten (Zeewezen, Posterijen, Telegraaf en Spoorwegen) werd hij in 1918 minister van Staat. Zijn politieke carrière kwam ten einde na een schandaal van mogelijke belangvermenging. Toen de Banque Mutuelle de crédit et d’épargne in slechte papieren zat, zocht hij namelijk steun bij de ASLK, waar hij bestuurder was; P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 297. 349 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 36. 350 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 34. 351 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 37. 352 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 30.
53
Aan het begin van zijn ambtsperiode was de hoofdstaatscommissaris zeer
tevreden over het werk van de Gottal:
“Mr. de Gottal est très assidu au travail; minutieux et précis, ce Commissaire a
été chargé de l’examen des dossiers de reconstruction par l’État et son contrôle
s’est montré très efficace. […] la production de mr. de Gottal donne toute
satisfaction.”353
In 1922 doken de eerste problemen op. Hoofdstaatscommissaris Esquelin
meende dat de Gottal nogal veel voor zijn werk onderweg was. Dit stelde hij vast aan de
hand van de onkostenstaat die zijn ondergeschikte indiende voor zijn gemaakte
reiskosten. De Gottal was in die periode dagelijks twee à drie uur op weg om ter plekke
schade vast te stellen en te schatten. Dat wekte de indruk dat hij verschillende dossiers
samen behandelde en dus efficiënt werkte.354 Maar niets was minder waar. In een brief
aan de hoofdcommissaris in Brussel, Paul Charles, kaartte Esquelin het slechte werk van
de Gottal aan. Uit de feiten bleek dat de Gottal helemaal niet zo hard en snel werkte als
hij zelf beweerde. De uren die hij namelijk doorgaf, waren relatief omvangrijk maar
stemden helemaal niet overeen met zijn geleverde prestaties. Verder kende de Gottal
ook te veel geld toe. Zo haalde Esquelin een zaak aan waar de Gottal als
staatscommissaris optrad en de geteisterde voor het dempen van een mijnput 20000
frank wou toekennen. Toen Esquelin deze zaak zelf grondiger bekeek, nam hij – zoals de
wetgeving het voorschreef355 – de waarde van 1914 in acht en kwam zo tot een
vergoeding van 350 frank. Esquelin besloot:
"[…] niettegenstaande een der oudste staatscommissarissen, zijn werk weinig
belangrijk op het oogpunt de hoeveelheid betreffende, geeft aanleiding aan
zooveel kritieken dat men zich met recht mag afvragen indien den heer de
Gottal zelfs de teksten der wetten kent. Ongelukkig de aanspraak van den heer
de Gottal is groot, zeer groot.”356
Hieruit blijkt dat Esquelin zich in een moeilijk parket bevond. Hij had immers
genoeg redenen om de Gottal uit zijn ambt te zetten maar hij wist dat diens politieke
vrienden hem een hand boven het hoofd zouden houden. Uiteindelijk werd de Gottal zijn
mandaat tot 30 juni 1924 verlengd.357 In zijn antwoord volgde Charles het advies van
Esquelin op en weigerde hij de verplaatsingskosten van de Gottal uit te betalen zo lang
353 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 30. 354 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 87 en 89. 355 Art. 13 Gec.Wet 6 september 1921. 356 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 70-71. 357 KB van 26 juli 1923, BS van 26 augustus 1923, 4229.
54
hij deze niet correct doorgaf.358 Tevens spoorde hij Esquelin aan om zijn
staatscommissaris tot “meer vlijt uit te nodigen”.359
In 1923 stelde Esquelin nogmaals vast dat de gemaakte reiskosten van de maand
mei te hoog waren in vergelijking met het geleverde resultaat. Hij vroeg dan ook aan de
minister van Economische Zaken Van de Vyvere, om de reiskosten maar voor de helft te
vergoeden. Het was namelijk zo dat de Gottal met zijn auto uit Ieper was vertrokken om
9u30 in de ochtend om te zetelen in de scheidsrechtelijke commissie te Kemmel om
13u.360 Volgens Esquelin kon hij evengoed om 11u vertrokken zijn maar hij deed dit
waarschijnlijk met het doel om een hogere reiskostenvergoeding te verkrijgen: om 9u30
bedroeg deze namelijk 20 frank waar ze om 11u slechts 10 frank bedroeg.361 Het was
algemeen bekend dat de routes doorheen de verwoeste gewesten problemen
opleverden, maar daar had men oplossingen voor gevonden. Zo waren er
staatscommissarissen die op één dag twee zittingen organiseerden, één in de
voormiddag en één in de namiddag. Op die manier hoefden ze maar om de twee weken
zich te verplaatsen en konden de kosten en hun tijd ingeperkt worden. De Gottal
organiseerde echter blijkbaar wekelijks dergelijke zittingen en ondanks het feit dat hij
dus meer aanwezig was, presteerde hij “minder dan de middelmaat zijner kollega’s
zonder eenigen twijfel om reden zijner te talrijke verplaatsingen”. Hij herhaalde dat de
Gottal erop moest gewezen worden dat misbruik van kostenvergoedingen niet
getolereerd kon worden en dat hij harder diende te werken. Tenslotte maakte Esquelin
de vergelijking tussen de werkwijze van de Gottal en de fabel van La coche et la
mouche362 van de la Fontaine.363 In het evaluatieformulier uitte Esquelin zijn
ongenoegen. Zijn vorige maatregel, hem simpeler werk verschaffen door hem een
scheidsrechtelijke commissie tot te kennen, hielp niet veel. Hij stelde vast dat de
werklust van de Gottal was afgezwakt met de jaren:
“De aanhoudendheid van den heer de Gottal is deze niet meer van het begin; zij
lijdt door het wereldsch leven waaraan den belanghebbende meedoet en zijn
werk was oppervlakkig geworden. Ik heb zijne zending moeten veranderen en
aan den heer de Gottal eene scheidsrechtelijke Kommissie moeten
358 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 54. 359 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 62-63. 360 Deze scheidsrechterlijke commissies werden ingesteld per ministerieel besluit van 6 augustus 1920. Voor het arrondissement Ieper werden er 14 in het leven geroepen; MB 6 augustus 1920, BS 30-31 augustus 1920, 6411. 361 Vermoedelijk stonden deze bedragen in het huishoudelijk reglement dat de hoofdstaatscommissaris voor zijn staatscommissarissen opmaakte. Wij beschikken niet over dit reglement dus konden we niet nagaan wat deze waren. 362 In deze fabel wordt een koets door een aantal paarden bergopwaarts getrokken. Een vlieg komt op de paarden zitten, steekt en zoemt hen in de oren, met de gedachte dat ze zo de dieren helpt en het door haar bijdrage is dat de koets wordt getrokken. Uiteindelijk staat de koets boven en eist de vlieg voor haar werk een beloning van de paarden. Het moraal is dat sommige mensen heel erg bezig lijken en zich zeer belangrijk voelen, maar eigenlijk geen bijdrage tot het werk leveren. 363 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 49-50.
55
toevertrouwen, dewelke wel ingericht en goede elementen bezit, ten einde het
beste te kunnen trekken uit de kennissen van dien staatskommissaris.”364
Op 10 april 1924 stelde Esquelin voor dat wanneer een deel van de Ieperse
staatscommissarissen zal afvloeien wegens het verminderen van schadeaanvragen in
Ieper, de Gottal niet overgeplaatst zal worden. Hij stelde vast dat de Gottal wel aanwezig
was in zijn bureau, maar “zijne vlijt naar ’t werk is niet zoo voldoende en daaruit volgt
eene opbrengst duidelijk minder dan de gemiddelde welke men mag verwachten van een
oud staatskommissaris.” Ook diende Esquelin heel wat fouten te verbeteren, wat zijn
eigen werk dan weer ondermijnde.365 Op 27 augustus 1924 liep de carrière van de Gottal
als staatscommissaris ten einde.366 Hoofdcommissaris Charles hernieuwde zijn mandaat
niet wegens “afschaffing van bediening” en stelde zo op een elegante wijze een einde de
Gottals activiteiten bij de rechtbank voor oorlogsschade.367 Het ontslag van de Gottal zal
ook te wijten zijn geweest aan ondermaatse prestaties.
4.9. Eugène de la Kethulle
Naam: Eugène Marie Ghislain de la Kethulle de Ryhove
Geboortedatum- en plaats: 24 september 1886, Sint-Michiels
Woonplaats: Ieper
Ouders: Henri de la Kethulle de Ryhove en Victorine Coppieters
Burgerlijke staat: gehuwd met Jeanne Gaillard368
Opleiding: filosofie en rechten369
Beroep: fabriekseigenaar370
Werkzaam als staatscommissaris: 20 december 1920371 – 31 januari 1925
De la Kethulle was afkomstig uit een ambtenarenfamilie uit het Gentse die vanaf
de vijftiende eeuw in de adelstand was verheven.372 Toen hij in 1920 solliciteerde voor
een job als staatscommissaris, vroeg hij een post bij de rechtbank voor oorlogsschade te
Brugge en in ondergeschikte orde een plaats in de rechtbank voor oorlogsschade te
Ieper. In zijn brief schreef hij dat hij geen militaire ervaring had. Komende uit een familie
364 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 16. 365 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 12. 366 Zijn mandaat zou vanaf 1 juli 1924 voor de laatste keer verlengd worden voor drie maanden; KB 26 juni 1924, BS 7 september 1924, 4495. 367 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 484 de Gottal Oscar, doc. 47. 368 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 66-67 369 Op het moment van aanstelling was hij kandidaat in de rechten; KB 20 december 1920, BS 25 december 1920, 10428; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 60. 370 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 48. 371 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 40. 372 P. FREDERICQ, H. VANDER LINDEN, “de la Kethulle, François”, in ACADEMIE ROYALE DE BELGIQUE, Biographie nationale, v. 10, Bruxelles, Bruylant, 1888, 708-735.
56
van veertien kinderen373, had hij oudere broers die hun legerdienst vervuld hadden en
kreeg hij op grond daarvan een vrijstelling. Hij meende dat hij zijn taken als
staatscommissaris met vrucht kon volbrengen door zijn opleiding in de rechten en zijn
ervaring door tewerkstelling in de industriële wereld. Hij beweerde in zijn – Franstalige
– brief dat hij het Nederlands machtig was omdat hij al zijn hele leven in het Brugse
woonde.374 De burgemeester van Sint-Andries, waar de la Kethulle op dat moment
woonde, bevestigde dat hij een eervol persoon was met de nodige capaciteiten en zo de
geknipte persoon was om het ambt van staatscommissaris uit te oefenen. Op 6 januari
1921 trad hij in functie.375 Twee dagen later kreeg hij te horen dat er een plek vacant
was voor het ambt van staatscommissaris in de speciale kamer van de rechtbank voor
oorlogsschade voor Ieper, met vestiging in Brugge. Aangezien de la Kethulle op dat
moment nog niet naar Ieper verhuisd was, waagde hij zijn kans en vroeg minister Van de
Vyvere om een overplaatsing.376 Hij kreeg echter een negatief antwoord.377 Toch toonde
de la Kethulle zich een voorbeeldige werknemer:
“De heer de la Kethulle de Ryhove is van een voorbeeldige onderwerping en vlijt.
Hij vereenzelfdigde zich zeer goed met de wetgeving inzake van oorlogsschade
en is een belangrijke medehelper.”378
In oktober 1923 schreef de la Kethulle opnieuw naar minister Van de Vyvere,
ditmaal om te postuleren voor een job als toezichter voor het herbeleg voor het
arrondissement Ieper.379 Waarschijnlijk was het antwoord opnieuw negatief, want de
volgende jaren werd zijn mandaat als staatscommissaris telkens verlengd.380
Uiteindelijk bood hij zelf zijn ontslag aan. Dit werd met het Koninklijk Besluit nummer
1202 verleend.381 Hij trad uit dienst op 31 januari 1925.382 Hij stierf in 1973.383
373 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 62. 374 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 63. 375 Hij werd bij Koninklijk Besluit van 20 december 1920 aangesteld; KB 20 december 1920, BS 25 december 1920, 10428; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 45. 376 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 42. 377 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 41. 378 Zijn mandaat werd met nog een jaar verlengd; KB 14 december 1922, BS 22 februari 1923, 743; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 36. 379 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 23. 380 Onder andere ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 17 en 19. 381 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 15. 382 KB 30 januari 1925 betreffende ontslag staatscommissarissen bij de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 1 maart 1925, 919; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 485 de la Kethulle Eugène, doc. 14. 383 MY HERITAGE, Eugène de la Kethulle de Ryhove, https://www.myheritage.com/FP/genealogy-search-ppc.php?lang=NL&type&action=person&siteId=72632451&indId=6000048&origin=profile (geraadpleegd op 20 oktober 2016).
57
4.10. Gilbert Demolin
Demolin was winkelier te Etterbeek.384 Samen met Carpentier, Devynck, Saint-
Martin en Peere werd hij als staatscommissaris benoemd bij de rechtbank voor
oorlogsschade te Ieper op 30 november 1921.385
4.11. Joseph De Pourcq
Naam: Joseph Remi Aloïs De Pourcq
Geboortedatum- en plaats: 9 april 1896, Bevere386
Woonplaats: Ieper387
Ouders: Victor De Pourcq en Marie Lievens.
Burgerlijke staat: ongehuwd
Opleiding: rechten aan de universiteit van Gent388
Beroep: kandidaat-notaris
Werkzaam als staatscommissaris: 27 maart 1923 – 30 november 1924
In 1922 beëindigde Joseph De Pourcq zijn stage als notaris en kon hij zich
officieel kandidaat-notaris noemen. In 1923 had hij echter nog steeds geen standplaats
bemachtigd, wat kan verklaren waarom hij toetrad tot de rechtbank voor
oorlogsschade.389 De in Gent woonachtige De Pourcq solliciteerde bij alle rechtbanken
voor oorlogsschade voor zowel een functie als staatscommissaris als voor een functie als
toegevoegd opzichter van herbeleg. Ofwel was hij zeer gemotiveerd om bij te dragen aan
de heropbouw van het land, ofwel had hij gewoon geen werk en zocht hij een
inkomen.390 Met het Koninklijk Besluit nummer 695 van 27 maart 1923 werd hij tot
staatscommissaris bij de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper benoemd.391 Hij ruilde
zijn woning in de Parklaan te Gent in voor een woning gelegen in de Ieperse
Stationsstraat.392 Op 16 april 1923 legde hij de eed af in handen van Henri Sobry.393 Op
20 juni 1924 werd De Pourcq opgeroepen om zijn legerdienst te vervullen.394 Hij werd
evenwel vrijgesteld395 en hervatte na een vijftal weken zijn werk in Ieper.396
384 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 475 Carpentier Omer, doc. 111. 385 KB 30 november 1921, BS 15 december 1921, 11391 386 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 69. 387 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 49. 388 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 55. 389 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 69. 390 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 67. 391 KB 27 maart 1923, BS 22 april 1923, 1997; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 51. 392 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 48-49. 393 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 46. 394 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 14. 395 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 9. 396 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 13.
58
Zijn aanstelling was echter van korte duur. In november 1924 werd het mandaat
van De Pourcq niet verlengd.397
4.12. Maurice Devynck
Naam: Maurice Jules Corneille Devynck
Geboortedatum- en plaats: 23 november 1895, Watou
Woonplaats: Ieper
Ouders: Emile Devynck (postbode) en Emma Lommez
Burgerlijke staat: ongehuwd398
Opleiding: middelbaar onderwijs399
Beroep: bediende op het hoofdstaatscommissariaat in Ieper400
Werkzaam als staatscommissaris: 30 november 1921 – 30 juni 1926
Devynck was eerst als diende tewerkgesteld bij het staatscommissariaat in
Ieper.401 Hij oefende er de functie van bureauchef uit van 15 juli 1919 tot 8 december
1921.402 Omdat hij een zeer bekwame werknemer was, raadde Esquelin hem aan om te
postuleren voor een job als staatscommissaris. Hoewel Devynck maar middelbaar
onderwijs genoten had en voor de oorlog als typograaf tewerkgesteld was, achtte
Esquelin hem mede door zijn ervaring op het staatscommissariaat bekwaam om deze
job uit te oefenen. Op 25 oktober 1921 stuurde Devynck zijn kandidatuur naar minister
Van de Vyvere. Esquelin stuurde die laatste eveneens een aanbevelingsbrief, waaruit zijn
tevredenheid over Devynck bleek.403
“[…] je n’ai jamais rencontré un employé aussi zélé, aussi dévoué.[…] il a un
jugement sûr et l’esprit vif ; il n’a fait que ses études moyennes, mais j’ai pu
constater à maintes reprises que ses connaissances tant scientifiques que
linguistiques sont supérieures à celles de certains de mes commissaires.”404
Devynck werd bij Koninklijk Besluit van 30 november 1921 benoemd als
staatscommissaris bij de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper.405 Op 8 december
397 KB 26 november 1924 betreffende ontslag staatscommissarissen bij de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 9 januari 1925, 132; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 18 en 32. 398 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 31-32. 399 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 44. 400 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 44. 401 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 58. 402 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 53. 403 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 45. 404 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 42-43. 405 KB 30 november 1921, BS van 15 december 1921, 11391; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 41.
59
eindigde zijn ambt als bureauchef en op dezelfde dag nog legde hij de eed als
staatscommissaris af in handen van Arthur Butaye.406
Esquelin leverde een positieve evaluatie over het werk van Devynck als
staatscommissaris af:
“De heer Devynck is zeer aanhoudend en onderworpen. Hij bezit zeer wel de
wetgeving der oorlogsschade et (sic) levert een belangrijk en ernstig werk op,
hetwelke mij alle voldoening geeft.”407
Zijn mandaat werd in 1926 niet meer verlengd wegens reorganisatie.408 Devynck
diende – net als alle staatscommissarissen – het Handboek van den Staatscommissaris en
de bijbehorende documenten terug te geven. Hij kon dit echter niet doen omdat hij zijn
documentatie niet meer terugvond.409
4.13. Joseph Loosvelt
De uit Roeselare afkomstige Jozef Loosvelt werd bij Koninklijk Besluit van 20 juli
1922 voor één jaar als staatscommissaris te Ieper benoemd. 410
4.14. Prudent Peere
Prudent Peere werd bij Koninklijk Besluit van 30 november 1921 benoemd voor
een termijn van één jaar, met ingang van 15 december bij de oorlogsschaderechtbank
van Ieper.411 Daarvoor was hij architect. Hij was afkomstig uit Brussel.412 In 1925 vroeg
hij de niet-verlenging van zijn mandaat, wat hij kreeg.413
4.15. Arthur Saint-Martin
Naam: Arthur Karel Pieter-Jan Saint-Martin
Geboortedatum- en plaats: 22 juni 1884, Kortrijk414
Woonplaats: Ieper415 406 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 38. 407 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 50; Zijn mandaat werd met nog een jaar verlengd; KB 14 december 1922, BS 22 februari 1923, 743. 408 In de bronnen spreekt men altijd van ‘afschaffing van de dienst’. Dit betekende met andere woorden dat sommige kamers werden afgeschaft en dat er dus gewoon minder staatscommissarissen nodig waren. Men moest dus een aantal mensen laten gaan; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 3. 409 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 5. 410 KB 20 juli 1922 betreffende de benoemingen van staatscommissarissen bij de rechtbanken van oorlogsschade, BS 11-12 september 1922, 6424. 411 KB 30 november 1921, BS 15 december 1921, 11391; Zijn mandaat werd met nog een jaar verlengd KB 14 december 1922, BS 22 februari 1923, 743. 412 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 490/1 Devynck Maurice, doc. 33. 413 KB 29 april 1925 betreffende eervol ontslag P. Peere, BS 30 mei 1925, 2974. 414 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 103.
60
Ouders: Pieter Jozef Saint-Martin en Maria Theresia Coussement416
Burgerlijke staat: gehuwd met Margaretha Destrebecq417
Opleiding: middelbaar onderwijs
Beroep: bankbediende418
Werkzaam als staatscommissaris: 30 november 1921 – 30 september 1930
Vóór de oorlog was Arthur Saint-Martin bediende in verschillende fabrieken. Op
21 mei 1912 trad hij in het huwelijksbootje met Margaretha Destrebecq in Kortrijk. Na
de Duitse invasie meldde hij zich aan bij het leger. Na de Wapenstilstand, zocht hij een
job en ging aan de slag als bankbediende.419 In 1921 wenste hij opnieuw zijn vaderland
te dienen en solliciteerde hij voor staatscommissaris. Als rasechte West-Vlaming wou hij
het liefst benoemd worden in Kortrijk – zijn geboorte- en woonplaats – Ieper of
Brugge.420 Uiteindelijk werd hij bij Koninklijk Besluit van 30 november 1921 bij de
rechtbank voor oorlogsschade van Ieper benoemd.421 Op 13 december 1921 werd hij
ingezworen door Arthur Butaye en in januari 1922 verhuisde hij naar de Stationsstraat
in Ieper.422
In januari 1923 kreeg hij het bericht dat hij zijn voormalige collega Demazière als
staatscommissaris bij de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper zetelend in Wervik,
moest vervangen.423 Door die beslissing zou Saint-Martin in Wervik schadegevallen
moeten bekijken en de kosten ramen. Daarom kreeg hij van zijn overste Esquelin de
toestemming om daar te verblijven en deze kosten in rekening te brengen.424 In 1925
kampte de rechtbank van Ieper met heel wat personeelstekort. Esquelin diende als
gevolg van de niet-verlenging van staatscommissarissen425 over te gaan tot een
herverdeling van de dossiers op territoriaal vlak. Hij gaf aan Saint-Martin de zaken uit
Beveren, Gits, Oekene en Oostnieuwkerke. Bovendien vond hij het raadzaam dat Saint-
Martin, die op dat moment nog altijd in Wervik verbleef, zou verhuizen naar de buurt
van Hooglede.426 Dit ging niet zonder slag of stoot, want hoofdcommissaris Charles wou
eerst weten of “er in het belang van de Schatkist reden bestaat aan den belanghebbende
[Saint-Martin] de toelating te verleenen zijn reiskosten van uit Hooglede aan te
rekenen”.427 Esquelin argumenteerde daarop dat zijn reiskosten minder zouden
415 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 84. 416 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 83. 417 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 103. 418 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 107. 419 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 83. 420 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 98. 421 KB 30 november 1921, BS van 15 december 1921, 11391; Zijn mandaat werd met nog een jaar verlengd; KB 14 december 1922, BS 22 februari 1923, 743; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 134. 422 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 91-93. 423 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 124. 424 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 123. 425 Bijvoorbeeld de La Kethulle, zie supra p. 55. 426 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 118. 427 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 117.
61
bedragen dan de verblijfskosten die ze nu moesten betalen omdat hij in Wervik
verbleef.428 Op 15 mei 1925 startte Saint-Martin in het bureau van Hooglede maar bleef
tot 1928 in Wervik wonen.429 In 1929 verhuisde hij uiteindelijk naar Roeselare.430
Pas op 30 september 1930 werd zijn mandaat niet meer vernieuwd wegens
reorganisatie.431 Saint-Martin vond deze beslissing onterecht en meende dat niets op
zijn prestaties aan te merken viel. Als bewijs voerde hij aan dat aangezien hij veel
premies ontving, dit een teken van tevredenheid was van de overheid over zijn werk de
afgelopen jaren. Verder beschouwde hij dit ontslag als een straf. Hij begreep niet dat hij
als oudstrijder, vroeger bedankt werd voor bewezen diensten dan andere collega’s die
niet eens mee hadden gestreden in de oorlog. Hij vroeg dan ook een persoonlijk
onderhoud met de directeur-generaal Verhaeghe om hierover meer uitleg te krijgen.432
Diens antwoord was kort en bondig. De stopzetting van het mandaat was zeker geen
gevolg slechte werkprestaties. Integendeel, ze waren zeer tevreden over hem. Het
ontslag was enkel te wijten aan reorganisatie.433 Bovendien verzekerde Verhaeghe dat
het contract van andere collega’s spoedig niet meer verlengd zou worden omdat de
dossiers afnamen. Tot slot zei hij dit: “De beslissing van de Hoogere Overheid
onherroepelijk zijnde, kan het onderhoud dat u opnieuw aanvraagt, geen ander antwoord
ontvangen en ik denk dat gij niet verder zult aandringen.”434 Saint-Martin stond niet
alleen in zijn protest. Als oudstrijder steunden zijn collega’s van het VOS Verbond435 hem
en kwamen – zoals hun statuten het voorschreven – op voor zijn belangen. Ze stuurden
een telegram naar de minister van Financiën Houtart:
“Verbond VOS – Vlaamsch Oud Stryders – protesteert krachtdadig tegen
afdanking van oud strijders staatscommissaris oorlogsschade Ieper terwijl alle
niet oud strijders in dienst blijven dankbaarheid des vaderlands staat boven
politieke voorkeur.”436
428 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 115. 429 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 44 en 111. 430 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 30. 431 Zie supra, voetnoot 408; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 25. 432 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 24. 433 Zie supra, voetnoot 408. 434 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 19. 435 Vlaamse Oud Strijders Verbond. VOS werd gesticht in 1919 onder impuls van Jozef Verduyn (1884-1935). Oorspronkelijk hadden zij als doel om voor de Vlaamse zaak, antimilitarisme en de oudstrijdersbelangen te pleiten. Vandaag bestaat deze vereniging nog steeds onder de naam VOS Vlaamse Vredevereniging die nog steeds ijvert voor de uitvoering van drie idealen: Nooit Meer Oorlog, Godsvrede en Zelfbestuur; P. LEMMENS “Verbond der Vlaamse Oud-strijders (VOS)”, Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging, Tielt, Lannoo, 1998, 3187-3191; X, Vos Vlaamse Vredesvereniging, http://vosnet.org/# (geraadpleegd op 26 oktober 2016). 436 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 18.
62
Verhaeghe liet zich niet onder druk zetten en bleef bij zijn beslissing. Saint-Martin
moest gaan.437 Uit het dossier blijkt dat er met Saint-Martin wel degelijk moeilijkheden
waren. In een vertrouwelijke nota werd namelijk vermeld dat Saint-Martin op 27 juli
1930 in Roeselare had deelgenomen aan een optocht waarbij hij de nationale vlag droeg
met daarop een plakkaat “Te Koop”. Na deze stoet had hij bovendien een
antimilitaristische toespraak gehouden.438 Zijn oversten duldden het niet dat één van
hun werknemers, een staatscommissaris die geacht werd de belangen van de staat te
behartigen, zich zo openlijk als flamingant tegen de overheid verzette.
4.16. Maurice Tuytens
Naam: Maurice Octave Tuytens
Geboortedatum- en plaats: 20 april 1896, Bevere439
Woonplaats: Ieper
Ouders: Emile Tuytens en Leonie De Groote
Burgerlijke staat: ongehuwd440
Opleiding: rechten
Beroep: kandidaat-notaris441
Werkzaam als staatscommissaris: 22 augustus 1922 – 30 september 1924
Tijdens de oorlog raakte Tuytens gewond aan zijn onderbeen dat uiteindelijk
werd geamputeerd.442 Toen hij na zijn studies rechten en notariaat voor
staatscommissaris solliciteerde, benadrukte hij zijn oorlogsverleden: “Ik,
ondergetekende Tuytens Maurice, oud-strijder, oorlogsvrijwilliger, oorlogsverminkte
(…)”.443 Zijn voorkeur van plaats om benoemd te worden ging uit naar de rechtbank voor
oorlogsschade in Veurne-Diksmuide, daarna Ieper en in derde instantie zijn huidige
woonplaats Oudenaarde.444 Het werd uiteindelijk Ieper. Hij werd benoemd bij Koninklijk
Besluit van 22 augustus 1922. Na zijn eedaflegging in handen van Arthur Butaye trad hij
in functie op 8 september 1922.445 Ondanks zijn opleiding in de rechten, maakte hij
fouten. In 1924 kende de rechtbank aan Emile Everaert een schadevergoeding toe van
ongeveer 10 000 frank. Hierin werden alle zaken vergoed, ook de posten die Tuytens en
Everaert al eerder met een onderlinge overeenkomst hadden vergoed. Tuytens had een
foutieve berekening gemaakt en dus voor bepaalde goederen tweemaal een vergoeding
437 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 16. 438 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 3. 439 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 38. 440 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 18-19. 441 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 52. 442 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 48. 443 Hij was voor 65% invalide; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 18-19, 40. 444 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 34. 445 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 26 en 54.
63
toegekend. Dit was in het nadeel van de staat en de boekhouding had dit opgemerkt.
Esquelin vroeg dan ook een verbeteringsvonnis:
“Dit is de faut (sic) van den staatscommissaris Tuytens. Men deed hem dit
opmerken maar met het onbuigzaam karakter dat hem doet onderscheiden,
hield hij er geenszins van.”446
Tuytens bleek een koppig man die niet graag zijn fouten toegaf. Bij zijn evaluatie
schreef Esquelin:
“De heer Tuytens is verstandig; zijne aanhoudendheid laat eerder te wenschen.
Ik had hem zuiver kabinetswerken toevertrouwd, zoowel om hem te kunnen
aan ’t werk houden, dan om hem verplaatsingen te vermijden die eerder hem
lastig vallen om reden dat hij krepelt. Ik geloof gaarne dat zijne opbrengst zal
vermeerderen in ’t toekomende.”447
Tuytens’ mandaat werd verlengd448 maar zijn volgende evaluatie van 10 april
1924 klonk niet beter:
“Meneer Tuytens is verstandig, maar zijne aanhoudendheid laat veel te
wenschen en nooit heeft hij gemiddeld zeven uren daags werk afgeleverd. Er
werd hem gansch een ondersten lidmaat afgezet, welke hij binst den oorlog
heeft verloren. Zijne opbrengst is gansch onvoldoende. [De
hoofdstaatscommissaris stelde het volgende voor:] Indien de hoedanigheid van
groote invalied niet in aanmerking ware genomen, het mandaat van den heer
Tuytens zou moeten afgeschaft worden, alswanneer een deel van het korps der
staatscommissarissen zal worden uitgedreven.”449
Esquelin wou dus bij de volgende afdankingsronde van staatscommissarissen
Tuytens laten afvloeien. Op 30 september 1924 werd zijn mandaat wegens reorganisatie
niet meer hernieuwd.450 Tuytens was “zoo vrij hierover [zijne] verwondering uit te
drukken” en schreef een protestbrief aan de secretaris-generaal van Economische Zaken,
Louis Wodon.451 In zijn verdediging haalde hij volgende argumenten aan om hem toch in
dienst te laten:
446 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 43. 447 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 14. 448 Zijn mandaat liep alvast tot 30 juni 1924; KB 26 juli 1923, BS van 26 augustus 1923, 4229. 449 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 3. 450 Zie supra, voetnoot 408; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 9. 451 Louis Wodon (1868-1946) was socioloog, jurist en staatsman. Hij studeerde rechten aan de ULB, de universiteit waar hij ook een academische carrière uitbouwde. In 1919 werd hij secretaris-generaal bij het Ministerie van Economische Zaken en in 1926 benoemde Koning Albert I hem tot zijn kabinetschef, een ambt dat hij twaalf jaar lang, dus ook onder Leopold III, bleef bekleden. Hij was verder ook lid van de Koninklijke Academie van België; J. HAESAERT, “Wodon, Louis”, in ACADÉMIE ROYALE DE BELGIQUE, Biographie nationale, v. 30, Bruxelles, Bruylant, 1958, 828-832.
64
“1/ dat ik oud-strijder-vrijwilliger ben; 2/ dat ik zwaar gewond werd;
oorlogsverminkte ben met 65% invaliditeit (…); 3/ (...) niettegenstaande mijnen
gebrekkelijken toestand alles in de macht heb gesteld om zooveel werk mogelijk
af te leveren; 4/ dat ik kandidaat-notaris ben en een gebeurlijke benoeming van
notaris heb af te wachten.”452
Het is duidelijk dat Tuytens zijn oudstrijdersstatuut en zijn invaliditeit als
emotioneel argument gebruikt om toch als staatscommissaris aangesteld te blijven.
Waarom hij per se deze job wil behouden, kunnen we lezen in zijn laatste argument: als
kandidaat-notaris had hij nog steeds geen standplaats bemachtigd. Hij dreigde werkloos
te worden en over geen voldoende inkomen te beschikken. Het mocht allemaal niet
baten. Op 30 september 1924 nam zijn mandaat een einde.453
4.17. Frans Van Hammée
Naam: Frans Octaaf Van Hammée
Geboortedatum- en plaats: 3 juni 1892, Mechelen454
Woonplaats: Ieper455
Ouders: Jan Pieter Van Hammée en Marie Céléstine Van Munster456
Burgerlijke staat: ongehuwd457
Opleiding: rechten aan de universiteit van Leuven458
Beroep: werkloos459
Werkzaam als staatscommissaris: 13 maart 1922 – 31 december 1925
Van Hammée had zijn studies door de oorlog noodgedwongen moeten
onderbreken. Toch behaalde hij op 25 maart 1919 alsnog zijn diploma van kandidaat in
de rechten aan de universiteit van Leuven.460 In zijn zoektocht naar werk, nam Van
Hammée in juli 1920 deel aan het examen om tot opsteller benoemd te worden bij de
Vlaamse diensten van de Kamer. Zijn resultaat is onbekend. We weten dat hij “na een
pijnlijk wachten van zes maanden461, het bericht heeft ontvangen dat, om reden van
bezuiniging, die plaats niet zal begeven worden.” Daarom solliciteerde hij voor een post
als staatscommissarissen bij één van de rechtbanken voor oorlogsschade. Zijn voorkeur
452 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 512 Tuytens Maurice, doc. 6-7. 453 Zijn mandaat begon voor de laatste keer voor een periode van drie maanden te lopen vanaf 1 juli 1924; KB 26 juni 1924, BS 7 september 1924, 4495. 454 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 67. 455 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 19-20. 456 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 34-35. 457 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 19-20. 458 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 56. 459 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 51. 460 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 51. 461 Dit is lichtjes overdreven. Het examen vond op 11 juli plaats en zijn brief is gedateerd op 28 december.
65
ging uit naar zijn thuisstad, Mechelen en in ondergeschikte orde een andere rechtbank
voor oorlogsschade in Vlaanderen.462 Het Koninklijk Besluit van 13 maart 1922
benoemde hem bij de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper.463 Op 27 maart 1922 legde
hij de eed af in handen van Henri Sobry.464 Op 3 april 1922 kreeg hij zijn eerste zaken.465
Volgens het Koninklijk Besluit van 30 maart 1920 kregen staatscommissarissen die “op
blijvende wijze” in de arrondissementen Veurne of Ieper werkten, een extra
vergoeding.466 Van Hammée had Ieper als vaste verblijfplaats vanaf 15 juli 1922.467
Omdat hij vanaf 1 april 1922 al van maandagochtend tot zaterdagavond in Ieper
verbleef, wilde hij dat die voorafgaande periode ook vergoed zou worden.468 De
overheid was het hier niet mee eens.469 Zij kenden hem een vergoeding van 2400 frank
toe voor de periode vanaf 15 juli 1922.470 Zijn carrière bij de oorlogsschaderechtbank
van Ieper eindigde in 1924. Toen werd hij namelijk benoemd tot staatscommissaris bij
het hof voor oorlogsschade te Brussel.471 Op 25 juni 1926 trad hij op eigen verzoek daar
uit dienst.472
In 1937 solliciteerde hij voor het ambt van secretaris van de commissie tot
beheer van de gevangenissen. De toenmalige minister van Justitie, Victor Maistriau473,
vroeg daarom aan zijn collega Hendrik De Man474, toenmalig minister van Financiën, wat
meer info over de wijze waarop Van Hammée destijds zijn taak als staatscommissaris bij
de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper had gekweten.475 Volgens De Man hadden zijn
diensten “gansche voldoening gegeven”.476 Als bewijs daarvan werd Van Hammées
evaluatie uit 1923 opgestuurd naar Maistriau:
462 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 66. 463 Zijn mandaat werd verlengd per 1 april 1923; KB 10 maart 1923, BS 26-27 maart 1923, 1399; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 43. 464 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 39. 465 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 37. 466 Zie supra, voetnoot 206. 467 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 94. 468 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 25. 469 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 93. 470 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 29. 471 KB 23 juni 1924, BS 19 juli 1924, 3652. 472 KB 24 juni 1926, BS 2 december 1926, 6630. 473 Victor Maistriau (1870-1961) was een Belgisch politicus voor de Liberale Partij. Na minister van Onderwijs te zijn geweest in 1934, werd hij in 1937 minister van Justitie in de regering Van Zeeland II; P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 231-232; C. PIÉRARD, “Maistriau, Victor”, in ACADÉMIE ROYALE DE BELGIQUE, Biographie nationale, v. 37, Bruxelles, Bruylant, 1971, 570-573. 474 Hendrik De Man (1885-1953) was een socialistische politicus die van 1936 tot 1938 minister van Financiën was. Hij is vandaag vooral bekend voor zijn Plan De Man, zijn economische oplossing voor België na de Depressie begin jaren dertig. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij veroordeeld voor collaboratie. In 1953 kwam hij samen met zijn vrouw om in een auto-ongeluk (hun auto werd gegrepen door een trein). Velen dachten dat het waarschijnlijk om zelfmoord ging; P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 94-95; M. BRÉLNZ & I. RENS, “Man, Henri de”, in ACADÉMIE ROYALE DE BELGIQUE, Biographie nationale, v. 38, Bruxelles, Bruylant, 1973, 535-554. 475 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 5. 476 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 3.
66
“De heer Van Hammée is van eenen voorbeeldigen iever en aanhoudendheid.
Zijn nauwkeurig, zelfs stipt werk, geeft ten volle voldoening en ik kan enkel dien
substituut roemen.”477
We weten niet of hij die job uiteindelijk gekregen heeft.
4.18. Emile Van Overstraeten
Van Emile Van Overstraeten hebben we slechts beperkte informatie gevonden. De
verlenging van zijn mandaat als staatscommissaris werd in 1926 in De Poperinghenaar
afgekondigd.478 In 1928 diende hij zijn ontslag in.479
4.19. Lodewijk Verbeke
Lodewijk Verbeke werd aangesteld bij Koninklijk Besluit van 31 juli 1919.
Verbeke was schatter en verzekeringsagent te Poperinge.480. Per Koninklijk Besluit van
25 maart 1922 werd zijn mandaat voor drie maanden verlengd.481
Zoals hoger vermeld, kampte men met budgettaire problemen. In het
arrondissement Ieper betekende dit dat het aantal staatscommissarissen in 1925 op
zestien gebracht moest worden. De burgemeesters, voorzitters en
hoofdstaatcommissarissen zagen het personeelsbestand niet graag verminderen. Toch
moest de hoofdstaatscommissaris soms knopen doorhakken. Dit was bijna bij Valère
Bouckenooghe voorgevallen.482 Esquelin kreeg namelijk van hoofdcommissaris Paul
Charles te horen dat hij staatscommissaris Bouckenooghe moest ontslaan. Esquelin vond
dat Bouckenooghe voor de oorlogsschaderechtbank van onschatbare waarde was.
Omdat hij uit de streek afkomstig was, kon hij beter inschatten wat de waarde van de
schade was. Esquelin stelde daarom het volgende voor: als er echt een
staatscommissaris diende te gaan, had hij het liefst dat dit Verbeke zou zijn omdat deze
“niet onontbeerlijk is”. Deze brief was gedateerd op 30 december 1925.483 Toch bleef hij
nog even aan. In een Koninklijk Besluit van september 1926 werd zijn mandaat nog tot
minstens december 1926 verlengd.484
477 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans, doc. 4. 478 X, “Oorlogsschade”, De Poperinghenaar 25 juli 1926, 2. 479479 KB 23 november 1928 ontslagverleening E. Van Overstraeten, BS 3-4 december 1928, 5172. 480 KB 31 juli 1919, BS van 11-12 augustus 1919, 3902; KB 25 maart 1922, betreffende staatscommissarissen bij de rechtbanken voor oorlogsschade. Vernieuwing van mandaten, BS 26 april 1922, 3338; KB 28 juni 1923, BS 23 augustus 1923, 4205. 481 KB 25 maart 1922, betreffende staatscommissarissen bij de rechtbanken voor oorlogsschade. Vernieuwing van mandaten, BS 26 april 1922, 3338. 482 Zie hoger bij ‘Valère Bouckenooghe’. 483 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 472 Bouckenooghe Valère, doc. 28. 484 KB 24 september 1926 vernieuwing van mandaat, BS 31 oktober 1926, 6039.
67
4.20. Edgard Verhoeven
Naam: Edgard Maria Constant Verhoeven
Geboortedatum- en plaats: 10 februari 1897, Arendonk485
Woonplaats: Ieper486
Ouders: Ludovicus Verhoeven (arts) en Virginie Van Bael487
Burgerlijke staat: gehuwd met Celina Donny488
Opleiding: rechten aan de universiteit van Leuven489
Beroep: kandidaat-notaris490
Werkzaam als staatscommissaris: 20 juli 1922 – 30 december 1925
Na de oorlog werkte Verhoeven zijn studies notariaat af aan de universiteit van
Leuven waar hij in oktober 1919 afstudeerde. Daarna startte hij zijn stage bij notaris
Wellens in Antwerpen.491 In 1921 probeerde hij bij de rechtbank voor oorlogsschade
van Antwerpen als staatscommissaris te starten,492 maar bij Koninklijk Besluit nummer
497 van 20 juli 1922 werd hij benoemd bij de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper,493
alwaar hij werd ingezworen door Henri Sobry.494 In 1923 evalueerde Esquelin
Verhoeven in lovende woorden:
“De heer Verhoeven, kandidaat-notaris, alhoewel nog zeer jong, zijn zijne
juridische kennissen zeer ernstig en laten mij toe hem zaakbundels in handen te
geven die onder dat opzicht moeilijkheden voorstellen. Zijn iever en
onderdanigheid maken er een belangrijke medewerker van.”495
Verhoeven’s mandaat werd herhaaldelijk verlengd.496 In november 1925 werd
zijn mandaat voor een laatste keer verlengd. Omdat de aanvragen voor oorlogsschade
verminderden, achtte men het niet meer nodig om zijn mandaat na 31 maart 1926 te
verlengen.497 Daarop nam Verhoeven in december 1925 zelf ontslag als
staatscommissaris.498 Dit werd toegestaan door de minister van Economische Zaken,
485 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 58. 486 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 33-34. 487 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 54. 488 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 24-25. 489 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 54. 490 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 93. 491 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 54. 492 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 55. 493 Zoals bij Egide Coucke en Jozef Loosvelt startte zijn mandaat op 1 augustus 1922 voor de termijn van één jaar; KB 20 juli 1922 betreffende de benoemingen van staatscommissarissen bij de rechtbanken van oorlogsschade, BS 11-12 september 1922, 6424; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 40. 494 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 36. 495 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 26. 496 KB 28 juni 1923, BS 23 augustus 1923, 4203. 497 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 17. 498 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 11.
68
Pierre de Liedekerke de Pailhe499 met het Koninklijk Besluit nummer 1396 van 29
december 1925.500 Hij stierf in Deurne op 22 februari 1956.501
4.21. Renaat Verhulst
Naam: Renaat Maria Josef Verhulst
Geboortedatum- en plaats: 19 maart 1891, Tienen502
Woonplaats: Ieper503
Ouders: Edward Verhulst (hypotheekbewaarder) en Alice Hopp
Burgerlijke staat: gehuwd met Joanna Lyon504
Opleiding: onbekend
Beroep: territoriaal agent tweede klasse in Belgisch-Congo505
Werkzaam als staatscommissaris: 10 maart 1921 – 31 oktober 1923
In 1915 was Verhulst naar Belgisch-Congo vertrokken.506 In 1921 kwam hij terug
naar België en solliciteerde voor een job bij de nieuwe rechtbanken voor
oorlogsschade.507 De rechtbank in Luik of een andere stad in die provincie genoot zijn
voorkeur.508 Bij Koninklijk Besluit van 10 maart 1922 werd hij evenwel tot
staatscommissaris in de rechtbank voor oorlogsschade van Ieper benoemd.509 Omdat
Verhulst van Ukkel naar Ieper was verhuisd, had hij recht op de 2 400 frank die het
Koninklijk Besluit van 30 maart 1920 toekende.510 De evaluatie van 1923 over het werk
en gedrag van Verhulst, omschreef hem als volgt: enthousiast en onstuimig
“De heer Verhulst is zeer werkzaam en heeft de vurigste begeerte wel te doen:
zijn werk is soms wat haastig opgemaakt, uit reden zijner verlangens veel op te
leveren.”511
499 Pierre de Liedekerke de Pailhe (1869-1943) rolde na zijn rechtenstudies in de politiek. Hij werd eerst begin de 20e eeuw verkozen voor de Katholieke Partij tot gemeenteraadslid en later burgemeester van Jehay-Bodegnée (Luik). Later werd hij voor enkele maanden tot minister van Economische Zaken en minister van Landbouw verkozen (1925-1926); P. VAN MOLLE, Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 89. 500 KB 29 december 1925, BS 5 februari 1926, 542; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 67. 501 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 522 Verhoeven Edgard, doc. 5. 502 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 68-69. 503 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 64-65. 504 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 68-69. 505 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 62. 506 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 68-69. 507 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 49. 508 Dit waren de rechtbanken voor oorlogsschade van Hoei en Verviers; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 60. 509 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 51; Zijn mandaat werd verlengd per 1 april 1923; KB 10 maart 1923, BS 26-27 maart 1923, 1399. 510 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 37. 511 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 43.
69
Verhulst aardde blijkbaar niet in België en hij solliciteerde opnieuw voor een post
in de kolonie.512 Daarom vroeg hij in 1923 zijn ontslag aan513 dat met het Koninklijk
Besluit van 24 oktober 1923 werd toegestaan.514 Aan het eind van de maand trad hij uit
dienst.515
We stellen afrondend vast dat de functie van staatscommissaris was verenigbaar
met andere beroepen. Zo werd uitdrukkelijk in de wet bepaald dat ook advocaten deze
job mochten uitoefenen.516 Wel moest men zich volgens het reglement volledig aan de
job wijden. Men mocht dus de facto zijn taak als staatscommissaris niet cumuleren met
zijn gewone job. Zo werd Omer Carpentier ervan verdacht zijn architectenpraktijk
verder te zetten, wat niet mocht. Opmerkelijk is dat Julien Antony wel
stadsbibliothecaris bleef.517 Vermoedelijk was hij nog altijd technisch werkloos en kon
hij zijn ambt als staatscommissaris niet verwaarlozen. Wanneer men solliciteerde voor
de job, deed de minister van Economische Zaken altijd navraag of de kandidaten van
goed gedrag waren en over de nodige capaciteiten beschikten. Dit deed hij door
schriftelijke informatie op te vragen bij de Procureur des Konings of de burgemeester
van hun woonplaats van voor of op het moment van de sollicitatie.
De job van staatscommissaris was een onzekere positie. De staatscommissarissen
werden bij het begin van hun aanstelling voor één jaar benoemd. De hernieuwing van
hun termijn hing af van de noodzakelijkheid voor de dienst. Dit verklaart de wisselende
termijnen die varieerden tussen drie maanden, zes maanden, negen maanden en één
jaar. De benoeming en de hernieuwing van hun termijn gebeurde bij genummerde
Koninklijke Besluiten. De staatscommissarissen dienden bij deze hernieuwing in
tegenstelling tot de voorzitters van een kamer niet opnieuw de eed af te leggen.518 Alle
staatscommissarissen kregen een vergoeding van 10 000 frank per jaar.519 Deze
512 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 7. 513 ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 14. 514 KB 24 oktober 1923, BS 19-20 november 1923, 5538; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 13. 515 Zijn mandaat werd herhaaldelijk verlengd; onder meer KB 14 december 1922, BS 22 februari 1923, 743; KB 28 juni 1923, BS 23 augustus 1923, 4203; ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat, doc. 22. 516 KB 19 februari 1919 beroep van advocaat: rechtbanken voor oorlogsschade. Onvereenbaarheid, BS 24-25 februari 1919, 657. 517 Zie onder andere X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge, voor het jaar 1923, Brugge, Geuens-Willaert. 518 Staatscommissarissen dienden, alvorens in dienst te treden, hun eed af te leggen in handen van een voorzitter van een kamer van de rechtbank voor oorlogsschade in het arrondissement dat zij actief waren; art. 72, lid 3 Gec.Wet 25 april 1920. 519 Staatscommissarissen die minstens zeven uur werk per dag verrichten, kregen sinds het einde van 1922 een vergoeding van 10 000 frank per jaar. Daarmee werden ze gelijkgesteld met wat een staatscommissaris bij een hof voor oorlogsschade verdiende. In sommige dossiers zijn deze verklaringen nog steeds bewaard gebleven (bijvoorbeeld: ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 470 Bogaerts Joseph, doc. 143); KB 20 november 1922 houdende wijziging van de van kracht zijnde beschikkingen aangaande de vergoedingen der hoofdcommissarissen en der staatscommissarissen bij de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 19 november 1922, 7749; zie onder andere ARA, Oorlogsschade na 1918.
70
vergoeding kon vermeerderd worden met premies naargelang hun diensten.520
Bovendien kregen de staatscommissarissen die zich in het arrondissement Ieper
vestigden, een extra premie.521 Voor gewone staatscommissarissen kwam dit neer op
een jaarlijkse vergoeding van 2 400 frank, voor een hoofdstaatscommissaris 3 000
frank.522 Dit verklaart waarom in bovenstaande gevallen vele staatscommissarissen zich
in het arrondissement Ieper vestigden.
Zoals uit bovenstaande gevallen blijkt, bleven sommige staatscommissarissen
lang in dienst ondanks grove fouten en grote tekortkomingen. Een mogelijke verklaring
is het grote personeelstekort waarmee men in Ieper te kampen kreeg. Bovendien wou
men bij de bevolking geenszins de indruk wekken dat er wel degelijk dingen fout liepen.
Wanneer men toch ingreep, ontsloeg men de staatscommissaris niet op staande voet.
Men hernieuwde het mandaat niet of soms nam de staatscommissaris zelf ontslag.
De staatscommissarissen die in de tweede kamer van de Ieperse rechtbank voor
oorlogsschade zetelden, kwamen uit alle delen van het land. Opvallend was dat er vooral
staatscommissarissen in dienst werden genomen die zowel het Nederlands als het Frans
machtig waren. Dit valt te verklaren door de tweetaligheid van het arrondissement die
dergelijke personen vereiste.523 Meestal ging het om werkloze dertigers die na de oorlog
op die manier terug aan de slag konden. Opmerkelijk voor die tijd is dat ze bijna allemaal
hogere studies hadden gevolgd. Velen van hen vestigden zich in de stationsbuurt van
Ieper. De voormalige infanteriekazerne waar de rechtbank en het staatscommissariaat
zich bevonden, lag immers aan de overkant van de Stationsstraat. We vermoeden dat
deze personen niet alleen op professioneel vlak met elkaar te maken kregen, maar dat ze
elkaar ook op privévlak kenden.
5. Griffiers
Bij iedere rechtbank voor oorlogsschade was een griffier werkzaam. Hij werd
benoemd door de Koning voor een periode van drie jaar. De Koning kon deze benoeming
terug intrekken.524 Griffiers dienden minstens 25 jaar te zijn en konden zich laten
bijstaan door één of meerdere toegevoegde griffiers525 die minstens 21 jaar moesten
Personeelsdossiers, 489 De Pourcq Joseph, doc. 42; 490/1 Devynck Maurice, doc. 27; 506 Saint-Martin Arthur, doc. 80; 512 Tuytens Maurice, doc. 17; 515 Van Hammée Frans, doc. 17. 520 Bijvoorbeeld ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 506 Saint-Martin Arthur, doc. 24. 521 Zie supra, voetnoot 206 (KB 30 maart 1920); deze maatregel werd in 1924 afgeschaft; KB 6 september 1924 tot afschaffing der bijzondere vergoeding voor verblijf, toegestaan aan het personeel der arrondissementen van Veurne en Ieper, BS 3 oktober 1924, 4976. 522 Bijvoorbeeld ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 515 Van Hammée Frans en ARA, Oorlogsschade na 1918. Personeelsdossiers, 523 Verhulst Renaat. 523 Onder meer de hoofdzakelijk Franstalige gemeentes zoals Komen en Waasten vielen nog onder de bevoegdheid van de Ieperse rechtbanken; X, “De vereffening der diensten voor oorlogsschade”, Het Ypersch Nieuws, 17 januari 1931, 1. 524 Art. 9 Gec.Wet 25 april 1920. 525 Ook wel adjunct-griffiers genoemd.
71
zijn.526 In de tweede kamer waren Gruwez, Gillioen, Hollevoet527, Frimout528 en Claeys
werkzaam. Van deze actoren hebben we geen personeelsdossiers gevonden. Daarom is
er maar weinig geweten over hun leven en werk. De (beperkte) info over de griffiers die
werkzaam waren in de tweede kamer in de eerste helft van 1923 hebben we uit het
Belgisch Staatsblad, doodsprentjes en krantenartikels gehaald.
5.1. Isaï Gruwez
Isaï-Corneille Gruwez werd geboren op 20 december 1893 in Krombeke. Na de
oorlog ontving hij heel wat eretekens voor bewezen diensten tijdens de strijd.529 Hij was
toegevoegd griffier bij de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper. In de bestudeerde
periode was hij griffier op alle zittingsdagen waar Henri Sobry als voorzitter van de
tweede kamer optrad. Hij had de eed in handen van Hector Veys, de voorzitter van de
rechtbank, afgelegd.530 Na zijn carrière bij de rechtbank voor oorlogsschade van Ieper
oefende hij heel wat voorziterfuncties uit, zoals bij de afdeling Ieper van het Nationaal
Verbond der Invaliden (NVI). Hij huwde Rachel Deckmijn en kreeg bij haar één dochter.
Hij stierf op 25 maart 1958 in Ieper.531
5.2. Honoré Gillioen
Honoré Gillioen, geboren in Poperinge op 27 april 1898, was beambte en trad in
dienst als adjunct-griffier op 1 januari 1920. Bij Koninklijk Besluit van 19 mei 1920 werd
hij benoemd tot griffier.532 Hij verzocht om zijn ontslag en kreeg dat ook op 30
november 1923.533 Hij stierf op 1 maart 1980 in Ieper.534
6. Pleitbezorgers en advocaten
Een laatste groep actoren die betrokken waren bij de rechtbank voor
oorlogsschade, waren de advocaten en pleitbezorgers.535 Deze personen zorgden ervoor
526 Artt. 9-10 Gec.Wet 25 april 1920. 527 Willem Hollevoet werd benoemd op 1 september 1920 bij Koninklijk Besluit als toegevoegd griffier; KB 1 september 1920, BS 22 september 1920, 7379. 528 Frimouts mandaat werd verlengd bij Koninklijk Besluit van 23 april 1922; KB 26 april 1922 betreffende jurisdicties voor oorlogsschade, BS 29 april 1922, 3410. 529 Hij werd onder andere tot ridder in de Leopoldsorde geslagen, officier in de Kroonorde en de Orde van Leopold II met zwaarden en kreeg het Oorlogskruis met palm 14-18, IJzerkruis en Vuurkruis. 530 Zie onder meer rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, B16_0001. 531 SAI, Rouwbrieven – bidprentjes, eind 18e eeuw-2008, C04, Doodsprentje Isaï Gruwez. 532 KB 19 mei 1920 betreffende benoeming tot ondervoorzitter en toegevoegd griffier bij de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 29 mei 1920, 4061. 533 KB 30 november 1923, BS 8 december 1923, 5831. 534 SAI, Rouwbrieven – bidprentjes, eind 18e eeuw-2008, C04, Doodsprentje Gillioen. 535 Pleitbezorger of in het Frans avoué is een juridische functie die vandaag niet meer bestaat. Zij hadden een exclusieve procesvertegenwoordigende functie: enkel zij mochten rechtsgeldig de procespartij voor de rechter vertegenwoordigen. Hun taak bestond uit enerzijds alle formaliteiten die een zaak teweeg brengen te regelen en anderzijds om de middelen en eisen van de partijen samen te vatten en aan de
72
dat de burgers op juridisch vlak sterker in hun schoenen stonden. Uit de vonnissen bleek
bovendien dat heel wat geteisterden nog niet of niet meer terugkeerden naar de
streek.536 Ze opteerden er dan ook vaak voor om ‘woonplaats te kiezen’ op het kantoor
van hun advocaat.537 In de onderzochte vonnissen traden de volgende raadslieden op:
Van der Meersch538, Glorie539, Liebaert540, Lommez541, Vanderghote542 en de Kortrijkzaan
Dejaegere.543
rechter voor te leggen. Pleitbezorgers hadden in tegenstelling tot advocaten niet de bevoegdheid om te pleiten. Veel advocaten combineerden hun ambt met dat van pleitbezorger. In 1967 schafte de wetgever deze functie af in zijn nieuw Gerechtelijk Wetboek; K. VELLE, “In de schaduw van de advocatuur. De Belgische pleitbezorgers (1800-1969)” in G. MARTYN, G. DONCKER, S. FABER en D. HEIRBAUT, Geschiedenis van de advocatuur in de Lage Landen, themanummer Pro Memorie, Hilversum, Uitgeverij Verloren, 2009, 267-296. 536 “Zij vermelden woonstkeus in België, bijaldien de eischer in het buitenland verblijft”; art. 34 Gec.Wet 25 april 1920. 537 Ook om praktische redenen opteerde men voor een woonplaats dichterbij de bevoegde rechtbank. Zo koos Marie Lelong, wanneer haar zaak op 15 mei 1923 voorkwam, om het kantoor van haar advocaat, meester Jos Van der Meersch als woonplaats op te geven. Zijzelf woonde op dat moment al in Brussel; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 15 mei 1923, rolnr. 41587, B16_0319V. 538 Jos Van der Meersch was advocaat te Ieper. Hij had zijn kantoor in de Stuerstraat; zie onder andere rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 28 februari 1923, rolnr. 77033, B16_0144. 539 Robert Glorie was advocaat te Ieper; zie onder andere rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 12 maart 1923, rolnr. 63008, B16_0165. 540 Hector Liebaert was een advocaat uit Moeskroen; zie onder andere rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 april 1923, rolnr. 4219, B16_0229. 541 Amand Lommez was naast advocaat ook politiek actief in Ieper waar hij opkwam voor de katholieke lijst. In zijn laterer werkleven werd hij provinciaal griffier van West-Vlaanderen; zie onder andere rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 1 juni 1923, rolnr. 16220-21, B16_0354V-55; X, “Provinciale verkiezingen van 9 juni 1929”, De Poperinghenaar 9 juni 1929, 1; X, “Uitvaart van den heer advokaat Henri Sobry”, Het Ypersch Nieuws 27 maart 1937, 4. 542 Jan Vanderghote (1891-1953) volgde in 1933 Henri Sobry op als burgemeester van Ieper. Deze functie bleef hij uitoefenen tot aan zijn dood; zie onder andere rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 1 juni 1923, rolnr. 46735, B16_0354; X, “Stad Ieper”, De Poperinghenaar 15 januari 1933, 2. 543 Zie rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 26 juni 1923, rolnr. 30349-30350, B16_0448.
73
Hoofdstuk III Vergoeding van materiële schade
Aan de hand van concrete casussen gebracht voor de Ieperse rechtbank voor
oorlogsschade, gaat dit hoofdstuk na hoe de oorspronkelijke Besluitwet van 1918,544 de
wet van 1919545 en de gecoördineerde wetten van 1920546 en 1921547 in de praktijk
werden omgezet.
Van de 528 bestudeerde vonnissen kwam één zaak uiteindelijk voor het Hof van
Cassatie, namelijk die van Cyrille Acou.548 In dit dossier verdienen de arresten van het
hof voor oorlogsschade en het Hof van Cassatie dan ook nadere toelichting.
1. De procedure voor de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper
1.1. Soorten materiële schade
Materiële schade valt uiteen in twee soorten: schade aan roerende goederen en
schade aan onroerende goederen. Enkel zekere en rechtstreekse schade op Belgisch
grondgebied aan materiële goederen549 kwam voor een vergoeding in aanmerking.550
Morele schade werd niet vergoed.551 Bij de voorwaarde ‘schade door een direct gevolg
544 Besluitwet 23 oktober 1918 betreffende het Recht op Herstelling, door de Natie, van de Schade voortspruitend uit den Oorlog, BS 24-26 oktober 1918, 860 (hierna: Besluitwet 23 oktober 1918). 545 Wet 10 mei 1919 op het herstel van schade voortspruitende uit oorlogsfeiten, BS van 5 juni 1919, 2505 (hierna: Wet 10 mei 1919). 546 Wet 20 april 1920 houdende herziening van het wet-besluit van 23 october 1918, betreffende het vaststellen en ramen van de uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, en wijziging van de wet van 10 mei 1919 op het herstel van de uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, BS 5 mei 1920, 3434 (hierna: Gec.Wet 20 april 1920); Wet 25 april 1920 op de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade, BS 5 mei 1920, 3442 (hierna: Gec.Wet 25 april 1920). 547 Wet 6 september 1921 tot uitlegging en herziening der wet van 10 mei 1919 op het herstel der schade voortkomende uit oorlogsfeiten, BS 28 september 1921, 8329 (hierna: Gec.Wet 6 september 1921); Wet 23 oktober 1921 houdende wijziging van de wet op de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade ten einde het herstel van oorlogsschade te bespoedigen, BS 10 november 1921, 9996 (hierna: Wet 23 oktober 1921). 548 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 15 juni 1923, rolnr. 64498, B16_0402. 549 Van Bladel somt in zijn boek op wat onder materiële schade kon vallen. Hij haalt hierbij heel wat rechtspraak aan. Bijvoorbeeld bankbiljetten die door de oorlog vernietigd zijn geweest, konden volgens de rechtbank voor oorlogsschade te Antwerpen ook worden vergoed; G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 170-177. 550 Art. 2 Gec.Wet 6 september 1921. 551 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 170.
74
van de oorlog’ is er niet altijd een duidelijke scheidingslijn wat indirect en direct is.
Indirecte schade betekende dat er tussen het schadeverwekkende feit en de gevolgen
een te lange tussenpose was of dat het gevolg door andere zaken dan het
schadeverwekkende feit bestond. De rechtspraak brengt hier soelaas.552 De Ieperse
Cyrille Vandorpe liet zijn dieren achter wat voor de rechtbank voor oorlogsschade als
directe schade werd beschouwd.553 Het hof voor oorlogsschade te Gent besliste dan
weer dat het verlies van serreplanten aan de vrieskou door brandstofopvorderingen van
de vijand, geen directe schade was.554
1.2. Aanvrager en periode van de aanvraag
De wet bepaalde reeds in 1919555 dat natuurlijke personen, die de Belgische
nationaliteit bezaten,556 hun erfgenamen of wettelijke vertegenwoordiger een
schadeaanvraag konden indienen.557 Ook rechtspersonen die onder Belgisch recht
waren opgericht of hun organen, konden schadevergoeding vragen.558
Naast advocaten mochten ook pleitbezorgers of andere personen die door de
rechtbank werden aangenomen geteisterden vertegenwoordigen of bijstaan. Deze
laatsten moesten wel in het bezit zijn van een schriftelijke volmacht.559 Een voorbeeld
van een dergelijke persoon die in het bezit moest zijn van een volmacht, is een pachter
van een stuk grond. De eigenaar van de grond, dokter Demonie, woonde in Roeselare. Hij
bezat grond in Geluwe die door Emile Bischop, een landbouwer, werd gepacht. Uit het
vonnis blijkt dat Bischop over een volmacht beschikte en hij dokter Demonie
vertegenwoordigde.560
Hoewel de aanvraag persoonlijk diende gedaan te worden, kon het recht op
schadevergoeding onder bepaalde voorwaarden worden verkocht of afgestaan.561 We
denken hierbij aan gevallen waarbij een gevluchte burger na de oorlog in Frankrijk bleef
wonen en het vernielde goed in België voor hem geen enkel nut meer had of wanneer de
oorspronkelijke aanvrager overleden was en geen enkele erfgenaam de zaak wou
verderzetten. Zo kocht Honoré Vanderghote in 1922 de rechten met betrekking tot
552 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 177-190. 553 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 januari 1923, rolnr. 50789-90-91, B16_0023V. 554 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 181. 555 Art. 2 iuncto artt. 5-6 wet 10 mei 1919. 556 Zie infra, p. 75. 557 Art. 2 iuncto art. 5 Gec.Wet 6 september 1921; De kinderen van Celestin Lapere traden op als erfgenaam van hun vader, de oorspronkelijke aanvrager van de schadevergoeding, die in 1921 was overleden; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 22 januari 1923, rolnr. 42876, B16_0046V. 558 Art. 2 iuncto art. 6 Gec.Wet 6 september 1921; Jules Vanraes, secretaris van het Weldadigheidsbureel (voorloper OCMW) van Ieper, diende als orgaan van deze instelling, een schadeaanvraag voor onroerende goederen te Dikkebus in; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 januari 1923, rolnr. 38228-38231, B16_0026. 559 Art. 43 Gec.Wet 25 april 1920. 560 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 8 januari 1923, rolnr. 73485, B16_0013 . 561 Art. 55 Gec.Wet 6 september 1921.
75
oorlogsschadevergoeding en de vier bijbehorende huizen over van de erfgenamen van
Hypoliet Vandenboogaerde, de oorspronkelijke aanvrager. Deze verkoop gebeurde bij
notariële akte.562 De verkrijger kon daarop naar de oorlogsschaderechtbank stappen en
in eigen naam een vergoeding aanvragen. Hierbij was het risico verbonden dat de
rechtbank de eis ongegrond verklaarde en de overnemer van het goed en de rechten
niets kreeg. In alle 38 gevallen waar een overnemer opkwam, werd de vergoeding
toegestaan. Dergelijke verkopen werden dikwijls in kranten aangekondigd.563
De wet stipuleerde dat de aanvraag tot schadevergoeding, op straffe van verval,
voor 1 oktober 1920 gedaan moest worden of wanneer het schadeverwekkende feit zich
na deze datum had voorgedaan, binnen de zes maanden na dit feit.564 Toch was het aan
de rechtbank toegestaan om het verval te allen tijde op te heffen wegens overmacht.565
Zo werd in de zaak van Emile Lemahieu de aanvraag “ontslaan van verval” omdat deze
pas op 25 september 1921 was ingediend. Lemahieu verbleef op dat moment in het
buitenland en kon niet op de hoogte geweest zijn van de wet. Bovendien was hij niet
voldoende opgeleid. Daarom besliste de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper om zijn
verzoek alsnog ontvankelijk te verklaren.566
1.3. Voorwaarden
Niet iedereen kon zomaar een aanvraag indienen. In bepaalde vonnissen stonden
de voorwaarden nog eens expliciet vermeld. Het betroffen de artikels 5, 9 en 21 van de
wet van 6 september 1921.
Artikel 5 bepaalt: Alleen de natuurlijke personen en de rechtspersonen van
Belgische nationaliteit hebben aanspraak op de voordeelen dezer wet.
Dit betekende dat enkel personen met de Belgische nationaliteit een aanvraag tot
schadevergoeding konden indienen. Hierop bestond wel een afwijking. Op 9 oktober
562 Notaris Verdievel uit Alveringem verleed op 25 januari 1922 de verkoopsakte; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 17 april 1923, rolnr. 48807, B16_0265V. 563 Bijvoorbeeld: X, “Eene schoone hofstede”, De Poperinghenaar, 26 december 1920, 3; X, “Openbare verkooping in een zitdag, van: alle rechten tot oorlogsschade”, Het Ypersche, 5 september 1925, 9. 564 Art. 73, lid 1 Gec.Wet 6 september 1921. 565 Art. 73, lid 2 Gec.Wet 6 september 1921; het laatste lid van artikel 73 bepaalde overigens dat wanneer de rechtbank voor oorlogsschade niet meer bestond, de burgerlijke rechtbank bevoegd zou zijn om van de aanvraag kennis te nemen. 566 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, rolnr. 76434, B16_0001.
76
1919567 sloten Frankrijk en België een verdrag dat bepaalde dat burgers van de ene staat
recht hadden op een vergoeding van schade aangebracht door oorlogsfeiten op het
territorium van de andere staat, volgens het recht van die andere staat. Het kwam er dus
op neer dat die personen op dezelfde manier als de inwoners van de staat waar de
schade zich voordeed werden behandeld.568 In een zaak van 12 februari 1923569 vroeg
een Franse adellijke dame een vergoeding voor haar vernielde land in Ploegsteert. Marie
Louise Augustine Helena Leonie Ferry was geboren op 24 december 1866 in
Villefranche, departement Alpes-Maritimes. Als rasechte Française verbleef ze samen
met haar man Ernest Morgon in de Rue Le Tasse in Parijs.570 De rechtbank kende haar
conform de geldende wetgeving een vergoeding toe die uitging van de Belgische staat.
Artikel 9 van de wet van 6 september 1921 schrijft de volgende voorwaarde voor:
Hebben geen aanspraak op de voordeelen dezer wet, zij die bij eindbeslissing worden
veroordeeld wegens overtreding :
1° Van het besluit-wet van 10 december 1916 houdende verbod, betrekkingen op
economisch gebied te onderhouden met den vijand;
2° Van het bepaalde in titel I, boek II, van het Strafwetboek, in de wet van 4 augustus 1914,
in de besluit-wetten van 11 oktober 1916 en 8 april 1917 op de misdaden en wanbedrijven
tegen de veiligheid van den staat.
Wie veroordeeld was wegens economische collaboratie met Duitsland of wegens
misdrijven tegen de veiligheid van de Staat, kon geen aanspraak maken op
oorlogsschadevergoeding. Het moest wel om een definitieve veroordeling gaan. Een
vervolging of voorlopige hechtenis volstond niet om iemand niet te toe te laten een
schadeaanvraag te doen. Er bestond geen appreciatiemarge voor de rechter van de
rechtbank voor oorlogsschade. Het principe ‘le criminel tient le civil en état’571 was
immers van toepassing. Dit betekende dat wanneer de persoon tevoren strafrechtelijk
veroordeeld was, de aanvraag bij de rechtbank voor oorlogsschade automatisch verviel.
567 Wet 13 november 1919 houdende goedkeuring : 1° van de overeenkomst, te Parijs den 26e april 1918 met Frankrijk onderteekend, betreffende de bescherming, tegen de handelingen der vijandelijke overheden, van de private goederen en belangen der onderhoorigen van een dezer landen in het andere, en 2° van de schikking, den 9e october 1919 te Parijs onderteekend met Frankrijk betreffende het herstel der oorlogsschade, BS 24-25 november 1919, 6383; G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 29. 568 Het verdrag voorzag in artikel 5 enkele uitzonderingen waar Fransen geen recht op vergoeding van de Belgische Staat hadden of Belgen van de Franse Staat. Zo konden Belgen op basis van artikel 3 van de gecoördineerde wet van 6 september 1923 soms recht hebben op een vergoeding wanneer zij in België een boete opgelegd door de Duitsers hadden betaald. Wanneer de Duitsers boetes of geldelijke straffen oplegden aan een Fransman, kon deze onder geen beding vergoeding van de Belgische Staat krijgen; "Tribunaux des Dommages de Guerre", Pandectes belges. Corpus Juris Belgici vol. 117, Bruxelles, Bruylant, 1924, 479. 569 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 12 februari 1923, rolnr. 48778, B16_0096V. 570 Opmerkelijk voor die tijd, was dat Marie Ferry optrad in eigen naam voor een goed dat enkel aan haar toebehoorde aangezien ze met Ernest niet onder het wettelijke stelsel getrouwd was maar wel met scheiding van goederen. 571 Art. 4 wet 17 april 1878 houdende de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering, BS 25 april 1878, 1265.
77
De rechter moest de aanvraag afwijzen.572 Wanneer het tegenovergestelde gebeurde en
de strafrechter nog geen uitspraak had gedaan, werd de procedure tot
schadevergoeding voor de rechtbank voor oorlogsschade opgeschort tot er een definitief
vonnis voorhanden was.573
Tenslotte stelt artikel 21 van de wet van 6 september 1921 : “Heeft de benadeelde
de wederbelegging reeds gedaan of verplicht hij zich ze te doen, dan moet hij dit schriftelijk
verklaren. Deze verklaring, indien zij niet is gedaan in de aanvraag tot herstel, dient te
worden overgelegd ter griffie van de rechtbank binnen eenen termijn die niet mag
overschrijden zes maanden te rekenen van het eindvonnis, waarbij de vergoedingen
overeenkomstig artikel 13 worden bepaald. Wordt het voorrecht der wederbelegging
aangevraagd nadat de rechtbank, die in eersten aanleg kennis neemt van het hoofdgeding,
uitspraak heeft gedaan, dan wordt die aanvraag behandeld en berecht volgens de
procesregelen, die op het herstel der oorlogsschade van toepassing zijn. Is echter het
hoofdgeding nog aanhangig bij het hof, dan wacht dat hof om uitspraak te doen totdat de
rechtbank het nieuw geding heeft uitgewezen; de gedingen worden van rechtswege
samengevoegd voor het hof en dit laatste doet uitspraak door een en zelfde arrest.”
Wanneer de geteisterde reeds het herbeleg574 had gedaan of als hij er zich toe
verbond, moest hij dat via een schriftelijke verklaring aan de rechtbank bekend maken.
Sommige vonnissen bepaalden dat een eerste deel van de schadevergoeding
onmiddellijk zal betaald worden maar een tweede pas “na bewijs van ’t herbeleg van ’t
eerste deel”. Wanneer bewezen was dat de geteisterde het herbeleg binnen het jaar van
de uitspraak voltooid had, kreeg hij de volledige herbeleggingsvergoeding uitbetaald.575
Wanneer het herbeleg al voldaan was op het moment van de uitspraak,
vermeldde de rechtbank ‘aanvaardt het uitgevoerde herbeleg’ en kreeg de geteisterde de
som geld onmiddellijk toegewezen.576
572 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 164. 573 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 166. 574 Zie infra, p. 80. 575 Henri Vandewalle kreeg te horen dat een deel van zijn vergoeding, namelijk 16 109,50 frank, in twee delen uitbetaald zou worden. Een eerste deel samen met de rest van zijn vergoeding en het tweede wanneer hij bewezen had dat hij het goed binnen het jaar had hersteld; art. 22 Gec.Wet 6 september 1921 ; G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 438 ; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 22 januari 1923, rolnr. 36596-97, B16_0050V. 576 Jeanne Surmont de Volsberghe bezat een stuk grond te Voormezele dat landbouwer Leopold Degroote pachtte. Het stuk land was al voor 1 juli 1920 terug hersteld; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 15 januari 1923, rolnr. 42620, B16_0034.
78
1.4. Bevoegdheid
De Besluitwet van 1918 bepaalde dat de geteisterde zijn aanvraag voor
vergoeding moest indienen bij de burgemeester van de plaats waar de schade zich
voordeed. Daarna had deze de taak om de zaak over te maken aan de voorzitter van
rechtbank voor oorlogsschade die verantwoordelijk was voor dat arrondissement.577 In
1920 wijzigde de wetgever dit aspect van de procedure. De aanvragen dienden niet
langer bij de burgemeester ingediend te worden maar wel aangetekend in twee
exemplaren naar de griffie van de rechtbank voor oorlogsschade gestuurd moesten
worden in het arrondissement waar de schade zich had voorgedaan.578
Aldus voorzag de latere wet in feite in een meer efficiënte werkwijze. De
aanvragen werden onmiddellijk bij de gerechtelijke instanties ingediend waar ze
vroeger nog via de gemeentediensten passeerden.
De rechtbank verklaarde zich onbevoegd wanneer de eiser een aanvraag tot
schadevergoeding deed voor een goed dat zich niet in het gerechtelijk arrondissement
bevond. Zo verkreeg Cyrille Verbeke slechts een gedeeltelijke vergoeding, namelijk voor
de goederen die zich in Geluveld bevonden, maar hij kreeg geen vergoeding voor de
goederen die zich in Hemiksem bevonden.579
1.5. Berekening van de waarde van de schade
Hoe werd het bedrag van de vergoeding bepaald?580 Voor roerende goederen581
moest men de waarde van het goed op 1 augustus 1914 als uitgangspunt nemen. Een
uitzondering gold voor schade aan roerende goederen die na 1 augustus 1914
geproduceerd of aangeschaft waren. Voor die goederen was het namelijk onmogelijk om
de waarde van 1 augustus 1914 te bepalen omdat ze nog niet bestonden of de koper ze
577 Art. 27 iuncto art. 33 Besluitwet 23 oktober 1918. 578 Art. 30 iuncto art. 33 Gec.Wet 25 april 1920; A. DE VERGNIES, Ce que tout sinistré devrait savoir, Bruxelles, De Lannoy, 1922, 122. 579 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 12 februari 1923, rolnr. 61111-75716, B16_0099. 580 Wet 6 september 1921: Artikel 13: Inzake vaste goederen wordt de schade vergoed op grond der waarde van het goed op 1 augustus 1914 of op den dag der verkrijging of der vervaardiging daarvan, zoo deze na dien datum zijn geschied. Evenwel wordt er rekening gehouden met de waardevermeerdering of de waardevermindering voortvloeiende uit de natuurlijke vermeerdering of vermindering op den dag waar het feit, dat tot herstel aanleiding geeft, zich heeft voorgedaan. Wanneer goederen, een eerste maal vernietigd of beschadigd en daarna heropgericht of hersteld, later opnieuw vernietigd of beschadigd werden, begrijpt het herstel, waartoe zij aanleiding geven, niet alleen de vergoedingen voorzien bij dit artikel en bij de volgende artikelen, doch ook al de kosten veroorzaakt door de eerste herstelling of heroprichting daarvan. Artikel 13bis: Inzake roerende goederen, wordt de schade hersteld in de mate van het geleden verlies, geschat op 1 augustus 1914. Evenwel voor de roerende goederen, welke na dezen datum gekocht of vervaardigd werden, geschiedt de schatting der schade volgens den aankoopprijs of de voortbrengingskosten indien deze kunnen vastgesteld worden. Lid 2 en lid 3 van artikel 13 zijn van toepassing inzake roerende goederen. 581 Art. 13bis Gec.Wet 6 september 1921.
79
nog niet in bezit had. Het artikel bepaalt dat – wanneer men dit kan achterhalen – men
de aankoopprijs of de productiekosten van het goed als basis moest nemen.
De vonnissen geven een gedetailleerde beschrijving weer voor welke roerende
goederen een schadevergoeding werd gevraagd. Julia Deleu kreeg 8 390,75 frank
schadevergoeding dat niet onderworpen was aan herbeleg. Deze goederen omvatten
onder andere vee, luxemeubels, vruchten en een “prachtvelo”. Voor de goederen die wel
onderworpen waren aan herbeleg, onder andere kledij, meubels, gereedschap en een
werkersfiets, verkreeg ze 4 493,15 frank.582
Voor onroerende goederen nam men de waarde van het goed op 1 augustus 1914
of op de dag van de verkrijging of vervaardiging ervan wanneer dit na 1 augustus 1914
zou gebeurd zijn.583 Met de natuurlijke slijtage werd ook rekening gehouden. Het huis
van Achille Lewyllie werd in nieuwe staat 4 056,75 frank geschat. Na aftrek van
natuurlijke slijtage (door bewoning) werd de waarde tot 3 651,08 frank gereduceerd.
Dit laatste bedrag nam staatscommissaris Loosvelt aan als basis voor de
schadevergoeding.584
Ter volledigheid vermelden we nog de volgende twee punten. Ten eerste konden
personen die gedwongen585 waren hun huis of huisraad achter te laten, een
uitdrijvingsvergoeding verkrijgen.586 De jaarwaarde van het huis van Marie Sidonie
Bailleul werd bepaald op 2 678 frank en dat van haar huisraad op 900 frank. Omdat ze al
vanaf het begin van de oorlog haar huis diende te verlaten, werd de maximale periode in
acht genomen, namelijk 62 maanden (vanaf het begin van de oorlog in 1914 tot en met
31 december 1919). De uitdrijvingsvergoeding was gelijk aan de som van 5% van de
woonstwaarde en 5% van de huisraadwaarde, respectievelijk 133,90 en 45 frank. Dit
bedrag diende men met de factor 5,16666 (62 maanden in jaren uitgedrukt) te
vermenigvuldigen. Zo verkreeg Marie Bailleul 924,31 frank uitdrijvingsvergoeding.587
Ten tweede hadden de schadelijders de mogelijkheid om een voorschot te
krijgen. Dit kon op administratieve of op rechterlijke manier gebeuren.588 Zo verkreeg
Cyrille Masschelein 20 500 frank voorschot van het Hoog Koninklijk Commissariaat.589
582 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 30 januari 1923, rolnr. 62048-49, B16_0069V. 583 Art. 13 Gec.Wet 6 september 1921. 584 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 30 januari 1923, rolnr. 18406, B16_0073V. 585 Zowel door de vijand gedwongen als gedwongen wegens omstandigheden, bijvoorbeeld bombardement van hun dorp. 586 Art. 14 Gec.Wet 6 september 1921. 587 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 22 januari 1923, rolnr. 43175-76, B16_0048. 588 Zowel Colebrants als De Ridder bespreken deze topic uitgebreid in hun werk; J. DE RIDDER, De rechtbank van oorlogsschade te Dendermonde, 63-67 ; K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 115, 119-125. 589 Zie supra, voetnoot 263; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 19 februari 1923, rolnr. 20458, B16_0121.
80
1.6. Herbeleg
De ratio legis van het herbeleg was om de heropbouw te stimuleren zodat België
er op economisch vlak snel bovenop zou komen.590 De geteisterde werd op geldelijk vlak
aangemoedigd om zijn goederen die door de oorlog vernield waren, op dezelfde plaats
en op dezelfde wijze heropbouwde of herstelde.591 De Belgische wetgever opteerde voor
een combinatie van de in Frankrijk voorgestelde systemen. De Franse Kamer van
Volksvertegenwoordigers had namelijk een verplicht herbeleg voorgesteld waar de
Senaat eerder voor een facultatief herbeleg opteerde. België stelde voor om het herbeleg
vrijblijvend te laten, maar wie ervoor opteerde een herbeleggingsvergoeding. Soms was
het herbeleg verboden,592 soms werd het opgelegd.593 Het bedrag van de vergoeding was
het verschil tussen de gewone vergoeding waar men krachtens artikel 13 recht op had
en de herstellings- en heropbouwkosten, na aftrek van het verval.594 De vergoeding was
daarnaast afhankelijk van verschillende factoren (slijtage, soort goed enz.).595 De wet
van 6 september 1921 voerde een vrij herbeleg in. Dit betekende dat, wanneer de
rechtbank het unaniem eens was, er geen tijdsvoorwaarde en heropbouwwijze meer
bepaald werd. Het was aan de geteisterde toegestaan om op de beste wijze en binnen
een termijn die hij het best achtte, zijn goed herop te bouwen. Hierbij kreeg hij een
vergoeding die onmiddellijk betaald werd. Keerzijde van de medaille was dat deze
vergoeding (schade en herbeleg) niet hoger mocht zijn dan de helft van de normale
vergoeding.596
1.7. Intrest
De gecoördineerde wet van 6 september 1921 wijzigde de wet van 10 mei
1919.597 Ze voorzag bij de schadevergoeding een intrest van 5% die begon te lopen
vanaf 1 januari 1920 of wanneer de schade zich na 1 januari 1920 had voorgedaan,
590 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 315. 591 Art. 16 Gec.Wet 6 september 1921; A. DE VERGNIES, Ce que tout sinistré devrait savoir, Bruxelles, De Lannoy, 1922, 36. 592 Zo werd het optrekken van sommige bouwwerken verboden; ter illustratie kunnen we hierbij de zaak van Emile Slembrouck aanhalen. Slembrouck vroeg een schadevergoeding en herbeleggingsvergoeding om huizen op te bouwen. Voor de oorlog waren dit acht beluiken. Omdat Ieper de heropbouw van beluiken verbood, vroeg hij de herbeleggingsvergoeding voor drie normale huizen in de plaats; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, rolnr. 50731-47176, B16_0003V. 593 Hier wou de wetgever vermijden dat personen uit puur egoïsme de heropbouw tegenhielden. Van Bladel haalt het voorbeeld aan van een fabriek die werkgelegenheid voorzag voor een hele regio. Wanneer deze niet heropgebouwd zou worden, zouden al die mensen zonder werk vallen en steeg het werkloosheidscijfer wat de economie niet ten goede kwam; G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 316 en 340. 594 Art. 15 Gec.Wet 6 september 1921. 595 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 326-327. 596 Art. 26bis Gec.Wet 6 september 1921; G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 420. 597 Art. 50 Gec.Wet 6 september 1921.
81
vanaf de datum van het schadevoorval.598 Ook voor de herbeleggingsvergoeding werd
eenzelfde intrest van 5% toegepast. Deze liep vanaf de aflevering van de titels.599
Wanneer het herbeleg reeds voltooid was, bepaalde de rechtbank wanneer de intrest
voor de herbeleggingsvergoeding begon te lopen.600
1.8. Uitbetaling
Beenhouwer Pierre-Rene Lefebvre vroeg herstel voor oorlogsschade aan zijn huis
en stal in Westouter. Bij de uitspraak verleende de rechtbank een titel “voor vergoeding
voor herstel, onderworpen aan herbeleg” (1038,65 frank) en een “titel voor aanvullende
vergoeding onderworpen voor herbeleg” (4673,92 frank). Hoewel de bedragen
uiteindelijk werden samengeteld, schreef de wet voor dat Lefebvre twee aparte titels in
handen kreeg.601
Nadat het vonnis was uitgesproken, bezorgde de minister van Financiën aan de
geteisterde één of meerdere titels gelijk aan het bedrag waarop hij recht had. Dit waren
nominatieve titels.602 Dit betekent dat de titel op naam werd afgeleverd. Men kon dus
niet zomaar zijn titel aan een derde overdragen of in pand geven. De wet stelde hiervoor
bepaalde voorwaarden.603 Bovendien ontving men per onderdeel waarvoor men een
schadevergoeding kreeg, een aparte titel: “Voor elke soort van vergoeding wordt een
afzonderlijke titel verstrekt, vermeldende dat hij eene vergoeding voor herstel, eene
aanvullende vergoeding voor wederbelegging of een voorschot wegens verval.”604
598 Marie-Louise Sesier kreeg vanaf 1 januari 1920 vijf procent intrest op haar vergoeding van 2942,14 frank; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 30 januari 1923, rolnr. 8951, B16_0075V-76. 599 In het vonnis werd bepaald wanneer men de titels zou afleveren. 600 Rene Buyse had zijn goed reeds hersteld wanneer de rechter de zaak behandelde. De rechtbank kende hem voor zijn herbeleggingsvergoeding een intrest van vijf procent toe, die begon te lopen op 1 juli 1920; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 6 januari 1923, rolnr. 77449, B16_0012V ; G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 14; A. DE VERGNIES, Ce que tout sinistré devrait savoir, Bruxelles, De Lannoy, 1922, 98. 601 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, rolnr. 73395, B16_0010V. 602 Art. 51 Gec.Wet 6 september 1921. 603 Art. 51 iuncto artt. 55-64 Gec.Wet 6 september 1921. 604 Art. 2 KB 1 juni 1919 betreffende de afgifte van titels op naam aan de rechthebbenden op vergoedingen wegens oorlogsschade, de betaling dezer vergoedingen, de terugbetaling der voorschotten wegens verval
82
Wanneer er geen herbeleg aan te pas kwam, gebeurde de aflevering van de titel
binnen de twee maanden nadat het vonnis in kracht van gewijsde was getreden.605
Wanneer er wel een herbeleggingsvergoeding was voorzien, werd deze titel afgeleverd
na het verlopen van de termijn die in het vonnis werd vermeld.606
2. De zaak Acou607
2.1. De feiten
Cyrille Acou was geboren te Woumen608 op 21 november 1881 en verdiende de
kost als slager in De Panne. Enkele maanden voor de Eerste Wereldoorlog uitbrak,
huwde hij met Marie Fourmentez. Het pasgehuwde koppel bezat nog niet veel huisraad,
maar ze hadden een dak boven hun hoofd. Toen de oorlog uitbrak, besloot het gezin hun
woonplaats in De Panne niet te verlaten. Terwijl zich ten oosten van de IJzer een
bezettingsregime ontwikkelde, woonden de Acous in het vrije deel van België. Dat wil
echter niet zeggen dat de oorlogsgebeurtenissen hen niet konden bedreigen. In 1916
kreeg Veurne, waar het hoofdkwartier van de Belgische legers zich bevond, enkele
voltreffers te incasseren. Daarop sloegen vele mensen op de vlucht. Sommigen namen
hun ganse hebben en houden mee, anderen probeerden om hun vlucht te bespoedigen
zo snel - en dus goedkoop - mogelijk hun bezittingen van de hand te doen. Zo verkocht
een zekere Léonard voor 2000 frank een slaap- en eetkamer aan het gezin Acou. In de
loop van 1915 en 1916 had het gezin zich ook nieuwe kleren en beddengoed
aangeschaft, wat niet zo vanzelfsprekend was gezien de hoge prijzen. De verworven
goederen bleven evenwel niet lang in hun bezit. Door de dreiging van bombardementen
werd in 1917 aan de bevolking in De Panne aangeraden om naar Frankrijk te vluchten.
en de interesten aan den Staat verschuldigd uit hoofde van deze voorschotten, BS 5 juni 1919, 2518; G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 635. 605 Gaston Dubois kreeg 952,50 frank herstel zonder herbeleg “binnen de tijd bepaald door de wet”. Men doelt hier op artikel 49 Gec.Wet 6 september 1921; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 januari 1923, rolnr. 20395, B16_0022. 606 Meestal was deze termijn gelijklopend met de vergoeding zonder herbeleg, namelijk twee maanden na het in kracht van gewijsde treden van de uitspraak. Zo zou Philomène Leroy haar titel ter waarde van 7120 frank “binnen de twee maanden van ons onherroepelijk geworden vonnis” krijgen; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, rolnr. 28645, B16_0002; art. 49 Gec.Wet 6 september 1921. 607 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 15 juni 1923, rolnr. 64498, B16_0402. 608 Vandaag is dit een deelgemeente van Diksmuide.
83
Cyrille en zijn echtgenote besloten dat niet te doen. Toch wensten zij hun inboedel in
veiligheid te brengen, waarop ze de eet- en slaapkamer, het beddengoed en de kledij
naar Westouter transporteerden. Verwanten die daar woonachtig waren, kregen de
goederen onder hun hoede. In de strijd om de Kemmelberg in 1918 werd Westouter
bijna volledig van de kaart geveegd.609 De meubels en kledij van de Acous gingen
verloren. Acou richtte zich tot de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper om een
schadevergoeding te krijgen voor zijn verloren goederen.
2.2. De zaak voor de Ieperse oorlogsschaderechtbank
Acou verloor zijn meubels en kledij bij beschietingen, wat de wetgever als
‘rechtstreekse oorlogsfeiten’ bestempelde.610 Omdat deze roerende zich op dat moment
in het gerechtelijk arrondissement Ieper bevonden, in Westouter, diende hij de
schadevergoedingsaanvraag in bij de Ieperse rechtbank voor oorlogsschade.611 Acou
had een advocaat-pleitbezorger in de arm genomen, meester Amand Lommez,612 op
wiens kantoor hij woonplaats koos. Vermoedelijk deed hij dit laatste om praktische
redenen zodat de briefwisseling niet telkens naar De Panne gestuurd moest worden en
Lommez steeds op de hoogte bleef van verwikkelingen.
Aangezien Acou aan de voorwaarden van artikels 6 en 9 van de gecoördineerde
wet van 6 september 1921 voldeed, kunnen we afleiden dat hij een Belg was die niet
609 De Duitsers wilden koste wat kost de Kemmelberg behouden. Dit was namelijk militair gezien een heel strategisch punt wegens zijn ideale ligging. De hoogte zorgde er immers voor dat men een uitzicht over de hele streek kon hebben. 610 Artikel 2 van de wet van 10 mei 1919 schreef voor dat enkel schade die rechtstreeks door oorlogsfeiten is veroorzaakt, recht geeft op een vergoeding; Art. 2: “Buiten elk herstel, dat door de bijzondere wetten zal worden geregeld, is voor herstel vatbaar de zekere en stoffelijke schade voortspruitend uit het rechtstreeksch nadeel, op België ’s grondgebied aan roerende en onroerende goederen toegebracht : 1° door de maatregelen getroffen of de daden gepleegd, naar aanleiding van den oorlog, door de vijandelijke mogendheden of door een van hare aangestelden of onderdanen ; […].” 611 Art. 30 iuncto 33 Gec.Wet 25 april 1920. 612 Zie supra, p. 71-72.
84
gecollaboreerd had of misdrijven tegen de veiligheid van de Staat had gepleegd.
Aangezien in het vonnis stond dat de herbeleggingstermijn vastlag op één jaar na de
uitspraak en hij voldaan had aan artikel 21 van de gecoördineerde wet van 6 september
1921, kunnen we afleiden dat Acou zich vooraf schriftelijk verbonden had om zijn
goederen te herstellen.
Bovenstaande passage toont aan dat het vonnis van Acou eigenlijk, zoals de wet
het voorschrijft, een homologatie van een eerder grondig onderzoek was.613 Het vonnis
vermeldde de aanvrager, waar de schade zich voorgedaan had en op welke goederen het
betrekking had. De procesdossiers met meer details over de zaak, zijn helaas niet
bewaard gebleven.
De waarde van de roerende goederen werd bepaald – rekening houdende met de
waardevermeerderingen en verminderingen – op de prijs wanneer deze na 1 augustus
1914 waren aangekocht.614 Acou kocht zijn meubels in 1915 voor 2 000 frank, waarbij
deze blijkbaar in de tussenperiode een waardevermeerdering van 900 frank hadden
ondergaan. De waarde van de kledij werd vastgesteld op 925 frank. 2 825 frank was
onderworpen aan herbeleg, de overige 1 000 frank niet.
Hij kreeg bovendien nog een aanvullende vergoeding voor de goederen die
onderworpen waren aan herbeleg.615 Deze bedroeg voor kledij en meubels driemaal de
waarde op 1 augustus 1914, in casu 2 825 maal drie is 8 475 frank. De rechtbank kende
in totaal 9 475 frank aan Acou toe.
Het vonnis bepaalde dat Acous intrest voor zijn schadevergoeding begon te lopen
op 1 januari 1920 omdat de schadelijke feiten zich reeds in 1918 voordeden.
2.3. Advies van de staatscommissaris
613 Art. 40 Gec.Wet 25 april 1920. 614 Art. 13 iuncto 13bis Gec.Wet 6 september 1921. 615 Art. 19 4° Gec. Wet 6 september 1921: “(…) 4° op het stofferende huisraad, het linnen, de persoonlijke kleederen, met uitsluiting van alle kunst- of weeldevoorwerpen. De totale vergoeding, herstel en wederbelegging, voor de zaken vermeld in het bovenstaande nrs 3° en 4°, bedraagt driemaal de waarde op 1 augustus 1914”.
85
De staatscommissarissen mochten tijdens de zitting hun advies uitbrengen over de
zaak.616 Bij de bestudeerde vonnissen was het advies van de staatscommissarissen
meestal positief. Het vonnis van Acou was een uitzondering. Staatscommissaris Oscar de
Gottal617 bracht een negatief advies uit. Uit het vonnis kan niet afgeleid worden of hij het
niet eens was over het onderwerp van de eis of de vergoeding dat de rechtbank
toekende.618
Voor de 1 000 frank die toegekend werd voor goederen niet onderworpen aan
herbeleg, voorzag de wet dat de geteisterde deze titel twee maanden na het in kracht
van gewijsde treden van het vonnis kreeg.619 Voor de overige titels die onderworpen
waren aan herbeleg, bepaalde de rechtbank zelf de termijnen en voorwaarden.620 De
rechtbank voor oorlogsschade kon hierbij de vergoeding in schijven toekennen. Dit
verklaart waarom Acou een eerste deel titels op 1 augustus 1923 kon krijgen. Het
tweede deel kwam pas ter beschikking als de geteisterde genoeg bewezen had dat hij
het eerste deel voor de heropbouw had aangewend. In theorie zou Acou op 1 augustus
1923 titels ter waarde van 6 475 frank krijgen, op 15 september 1923 een titel ter
616 Art. 40 Gec.Wet 25 april 1920. 617 Oscar de Gottal, zie p. 52. 618 Zie infra. 619 Art. 49 Gec.Wet 6 september 1921. 620 Art. 49 iuncto 15, laatste lid Gec.Wet 6 september 1921.
86
waarde van 1000 frank ontvangen en ten slotte een titel van 2000 frank vanaf dat hij
bewezen heeft dat zijn goederen volledig hersteld zijn. Het vonnis stelde die termijn vast
op één jaar na de uitspraak, in casu 15 juni 1924.
2.4. De zaak voor het hof voor oorlogsschade in Gent
Na de uitspraak konden zowel de geteisterde als de staatscommissaris tegen het
vonnis in beroep gaan, zelfs al betrof het een homologatie. Dit kon zowel voor de gehele
uitspraak als voor een deel van de uitspraak. Niet alle zaken waren vatbaar voor hoger
beroep. De aanleggrens was namelijk vastgesteld op 5000 frank.621 Binnen de maand na
uitspraak van het vonnis kon beroep ingesteld worden door een verklaring neer te
leggen op de griffie of een aangetekende brief te sturen. Dit was verplicht op straffe van
nietigheid.622 Het hoger beroep schorste de uitspraak.623 De geteisterde kon pas twee
maand na het in kracht van gewijsde treden van de uitspraak zijn titel tot
schadevergoeding verkrijgen.624
De Gottal was het niet eens met de uitspraak in eerste aanleg en tekende op 27
juni 1923625 hoger beroep aan.626 Hij beweerde dat het nooit was bewezen dat de
vernielde meubels door het gezin Acou gebruikt waren. Daarnaast was de geschatte
waarde van de vernielde kledij en linnen te hoog zodat een veel te hoge vergoeding was
toegekend. Op 18 juni 1924 werd de zaak Acou voor het hof voor oorlogsschade te Gent
ingeleid.
Voor ons onderzoek is een dergelijk arrest van het hof voor oorlogsschade zeer
interessant omdat hier veel meer feiten worden vermeld. Het gehele verloop hoe de
goederen van Acou vanuit De Panne in Westouter belandden, is in het Gentse arrest
opgenomen.
Het hof voor oorlogsschade in Gent oordeelde dat de kritiek ten aanzien van de
meubels ongegrond was. Het hof citeerde onder meer de getuigenis van Léonard en
Servaes die bevestigden dat de Acous de meubels wel degelijk in gebruik hadden
genomen. Ook wat de kledij betrof, was het hof van oordeel dat de eerste rechter een
correct vonnis had geveld. Toen Acou deze goederen aankocht in 1915 en 1916, waren
de prijzen ten gevolge van de oorlog al behoorlijk gestegen. Kledij en linnen hadden op
621 Art. 63 Gec.Wet 25 april 1920. 622 Art. 64 Gec.Wet 25 april 1920. 623 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 645-646. 624 G. VAN BLADEL, La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre, Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 634. 625 RAG, hof voor oorlogsschade te Gent, 4e kamer, 9 juli 1924, rolnr. 8966, reg.23, fo. 464. 626 Meester Steyaert, advocaat te Gent, verscheen voor “de geïntimeerde Acou”. We kunnen hieruit afleiden dat de Gottal de appelant was. Dit is niet verwonderlijk gezien het negatieve advies dat hij uitbracht in de rechtbank te Ieper.
87
dat moment een hoger prijskaartje dan wat ze in het jaar 1923 waard waren. Omdat
men bij het bepalen van het bedrag van de schadevergoeding rekening moest houden
met de aankoopprijs627, mocht men zich niet vastpinnen op de waarde van de goederen
in 1923.
Op 9 juli 1924 verklaarde het hof voor oorlogsschade het beroep gegrond maar
bevestigde het vonnis van de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper. Ze veroordeelde
verder de Staat tot de kosten van het geding.
2.5. De zaak voor het Hof van Cassatie
Zowel de staatscommissaris als de geteisterde konden cassatieberoep
aantekenen. Hierbij moesten ze aanvoeren dat er een inbreuk was op de wet of op
substantiële vormvereisten. Cassatieberoep werkte niet schorsend. 628
De Gottal legde zich niet neer bij de beslissing over de kledij en linnen. Hij meende dat
de wet geschonden was en tekende op 20 augustus 1924 cassatieberoep aan.629 Het Hof
van Cassatie sprak zich uit over de zaak op 13 november 1924:630
“Est illégale la décision qui, tenant compte de la valeur d’achat en 1915-1916,
accorde du chef de linge et vêtements une indemnité totale, - réparation et
remploi, - supérieure à trois fois la valeur au 1er août 1914. (Lois coordonnées le
6 septembre 1921, art. 19.)”
Het Hof van Cassatie gaf de Gottal dus gelijk. De bedragen dat toegekend werden
voor de schadevergoeding en herbeleggingsvergoeding waren te hoog in vergelijking tot
de waarde van het goed. Artikel 19 kon niet naar analogie met artikel 13bis
geïnterpreteerd worden. Bij artikel 13bis was het toegestaan om voor de
herstellingsvergoeding met de waarde van het goed op het moment van de aankoop
rekening te houden wanneer deze na 1 augustus 1914 was gedaan. Bij artikel 19
bepaalde de wetgever dat het bedrag dat maal drie gedaan moest worden, de waarde
van het goed op 1 augustus 1914 was. Bij goederen die waren gemaakt of aangeschaft na
1914 moest de rechter voor het bedrag van de vergoeding een afweging maken van wat
een gelijkaardig goed waard was op 1 augustus 1914.
Hoe het verder verliep met de zaak, hebben we niet teruggevonden. Er zijn twee
mogelijkheden: ofwel werd de zaak teruggezonden naar een ander hof voor
oorlogsschade (Brussel of Luik)631 en hebben zij de zaak Acou definitief beslecht ofwel
vond het Hof van Cassatie een verwijzing niet nodig en was dit de definitieve uitspraak.
627 Art. 13bis Gec.Wet 6 september 1921. 628 Art. 69 Gec.Wet 25 april 1920. 629 RAG, hof voor oorlogsschade te Gent, 4e kamer, 9 juli 1924, rolnr. 8966, reg. 23, fo. 464. 630 Cass. 13 november 1924, Pas. 1925, I, 20. 631 A. DE VERGNIES, Ce que tout sinistré devrait savoir, Bruxelles, De Lannoy, 1922, 116.
88
89
Hoofdstuk IV Vergoeding van personenschade
Ongeveer tien procent van de bestudeerde vonnissen hadden betrekking op
personenschade. Aan de hand van specifieke voorbeelden wordt ook hier de procedure
van het aanvragen tot het uiteindelijke verkrijgen van de schadevergoeding voor
personenschade uitgelegd. We doen dit minder uitgebreid dan bij de materiële schade
omdat de procedureregels vrij gelijklopend zijn. Bovendien werd slechts één zaak in
verband met personenschade in hoger beroep behandeld.
De regels in verband met personenschade, vinden we terug in de wet van 10 juni
1919 en de coördinatie van deze wet in 1921.632 Deze laatste wet beoogde om de
burgerlijke met de militaire slachtoffers633 zo veel mogelijk gelijk te stellen.634
Oorlogsschade trof namelijk iedereen.
1. De procedure voor de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper
1.1. Soorten personenschade en waarde schadevergoeding
1.1.1. Blijvende werkonbekwaamheid
Artikel 2 stipuleert de regels die van toepassing waren op personen die door
oorlogsfeiten minstens tien procent werkonbekwaam werden verklaard. Deze graad van
632 Wet 10 juni 1919 op het herstel te verleenen aan de burgerlijke oorlogslachtoffers, BS 22 juni 1919, 2784 (hierna: Wet 10 juni 1919). Wet 25 juli 1921 houdende herziening der wet van 10 juni 1919 op het herstel te verleenen aan de burgerlijke oorlogsslachtoffers, BS 28 augustus 1921, 6954 (hierna: Gec.Wet 19 augustus 1921). 633 Wet 23 november 1919 op de militaire pensioenen, BS 6 december 1919, 6790 (verder: Wet 23 november 1919). 634 T. SMOLDERS, Loi du 25 juillet 1921 portant revision de la loi du 10 juni 1919 sur les réparations à accorder aux victimes civiles de la guerre, Bruxelles, Larcier, 1921, 6.
90
invaliditeit werd bepaald volgens een barema dat ook van toepassing was op militaire
slachtoffers.635
Wanneer de rechtbank voor oorlogsschade de geteisterde een vergoeding wegens
blijvende werkonbekwaamheid toekende, verkreeg het slachtoffer een jaarlijkse
vergoeding. Dit recht werkte retroactief vanaf het moment dat het schadeverwekkende
feit zich had voorgedaan. De vergoeding werd bepaald in functie van de
invaliditeitsgraad. Bij volledige werkonbekwaamheid kon jaarlijks 2880 frank worden
verkregen.636 Marie-Louise Lybeer werd in 1916 getroffen door een stuk shrapnel.
Dokter Van Robaeys stelde een blijvende arbeidsongeschiktheid van zestig procent vast.
De rechtbank voor oorlogsschade kende haar daarom een jaarlijkse vergoeding van
1728 frank toe.637 Volksvertegenwoordiger Pierre De Liedekerke stelde bij de
bespreking van de wet in de Kamer voor om burgers “qui ont montré un courage que l’on
pourrait comparer, en certains cas, au courage déployé par nos combattants” op dezelfde
manier als die militairen te behandelen. Hij was van mening dat ‘het recht’ moest
bepalen wat als patriottistische daad kon gekwalificeerd worden.638 Het bedrag werd tot
3 600 frank opgetrokken wanneer de schade het gevolg was van een patriottistische
daad of wanneer de schadelijder gedeporteerd was.639
Indien wijzigingen in de onbekwaamheid optraden, kon de graad van invaliditeit
en de bijbehorende vergoeding navenant aan de realiteit worden aangepast. Nam de
onbekwaamheid toe, dan diende het slachtoffer een herzieningsaanvraag te doen om
een hogere uitkering te krijgen. Wanneer de onbekwaamheid afnam, moest de Staat de
herziening aanvragen. De periode om deze herziening in te stellen, werd vastgelegd op
twee jaar na de uitspraak.640
De laatste paragraaf van artikel 2 van de gecoördineerde wet van 19 augustus
1921 legde vast dat artikel 32, alinea 4 van de wet van 23 november 1919 ook van
toepassing was op burgerlijke slachtoffers. Dat bepaalde dat slachtoffers die door hun
635 “Maatstaf der invaliditeiten”, bijlage bij KB 4 mei 1920, BS 16 oktober 1920, 8401; in deze bijlage wordt het percentage invaliditeit bepaald per lichaamsdeel. Deze beschrijvingen zijn zeer nauwkeurig: zo wordt bepaald dat “uitgebreid verlies van het bovenste kaakbeen van de neusbeenderen, met verlies der zachte bestanddelen (volgens den zwaren aard der gevolgen betrekkelijk de lichaamsverrichtingen en de schoonheid) [een invaliditeit van] 75-100% [kunnen opleveren]”. 636 Dit bedrag stemt overeen met het pensioen voor militairen die gewond raakten tijdens hun dienst en volledig werkonbekwaam waren. Zij kregen namelijk 3600 frank, voor de burgerlijke slachtoffers werd dit bedrag met één vijfde verminderd; T. SMOLDERS, Loi du 25 juillet 1921 portant revision de la loi du 10 juni 1919 sur les réparations à accorder aux victimes civiles de la guerre, Bruxelles, Larcier, 1921, 9. 637 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 7 mei 1923, rolnr. 3907-13168 , B16_0298V-99. 638 Verslag van de Commissie bij het 1° Wetsvoorstel tot wijziging van artikel 6 der wet van 10 juni 1919 op het herstel te verleenen aan de burgerlijke slachtoffers van den oorlog. 2° Wetsvoorstel op de vergoedingen toe te kennen aan de burgerlijke slachtoffers van den oorlog, Parl.St. Kamer 1920-21, nr. 354, 2. 639 Wie onderworpen was aan dwangarbeid zonder overeenkomstige bezoldiging of wie deze dwangarbeid weigerde te verrichten; zie verder bij de bespreking van artikel 6 van de gecoördineerde wet van 19 augustus 1921, p. 95. 640 De militaire wet voorzag een periode van vijf jaar voor herziening. Omdat de rechtbanken voor oorlogsschade een tijdelijk karakter hadden, voorzag de wetgever een kortere periode voor burgerlijke slachtoffers; T. SMOLDERS, Loi du 25 juillet 1921 portant revision de la loi du 10 juni 1919 sur les réparations à accorder aux victimes civiles de la guerre, Bruxelles, Larcier, 1921, 10.
91
oorlogswonden van derden afhankelijk waren om levensnoodzakelijke handelingen te
stellen, recht hadden op een schadevergoeding tussen de 500 en 3600 frank. De
uitkering werd om de drie jaar herzien. Bij ruimingswerken tussen Zillebeke en
Hollebeke op 23 november 1921, ontplofte een granaat in het gezicht van Auguste
Vermeersch waardoor hij blind werd. Na dit feit kon hij niet meer zelfstandig leven en
had hij hulp van derden nodig. Daarom verleende de rechtbank voor oorlogsschade hem
in 1923 een bijkomende vergoeding van 2 500 frank bovenop de 2 880 frank die hij
jaarlijks voor zijn volledige en blijvende werkonbekwaamheid kreeg.641
Bedroeg de werkonbekwaamheid minder dan tien procent, kreeg men enkel de
hospitaal- en medische kosten terugbetaald.642
1.1.2. Kinderen
Als het slachtoffer op het moment van het schadeverwekkende feit kinderen
jonger dan achttien jaar had, werd de uitkering verhoogd.643 Dit werd ook vastgelegd in
functie van de graad van invaliditeit en op een maximum van 300 frank per kind
wanneer het slachtoffer 100% invalide was.644 Charles Louis Defever kreeg vanaf 16
september 1915 levenslang een vergoeding van 576 frank voor 20%
werkonbekwaamheid. Deze som zou vanaf deze datum verhoogd worden met 60 frank
per kind tot deze de leeftijd van achttien jaar bereikt hadden.645 Wanneer het kind na
het schadeverwekkende feit geboren was, werd met zijn bestaan geen rekening
gehouden. De verhoogde uitkering stopte wanneer het kind de leeftijd van achttien jaar
had bereikt. Natuurlijke kinderen vielen niet onder deze wet, tenzij ze erkend werden of
wanneer de naam van de moeder in de geboorteakte stond vermeld.646
641 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 april 1923, rolnr. 4494, B16_0270bis. 642 A. DE VERGNIES, Ce que tout sinistré devrait savoir, Bruxelles, De Lannoy, 1922, 108. 643 Art. 3 Gec.Wet 19 augustus 1921. 644 "Tribunaux des Dommages de Guerre", Pandectes belges. Corpus Juris Belgici vol. 117, Bruxelles, Bruylant, 1924, kol. 1552. 645 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 5 juni 1923, rolnr. 4457, B16_0374. 646 Bijvoorbeeld bij vondelingen. Pas in 1987 werd naar aanleiding van het arrest Marckx de afstammingswet in België ingrijpend veranderd; EHRM 13 juni 1979, nr. 6833/74, Marckx/Belgium; B. DEBAENST, “Moeder Marckx maakt geen bastaard!”, Pro Memorie 2012, 97-107.
92
1.1.3. Tijdelijke werkonbekwaamheid
Indien een schadelijder minder dan dertig dagen werkonbekwaam werd
verklaard, kreeg hij enkel een vergoeding voor de hospitalisatie- en andere medische
kosten. Bedroeg de tijdelijke werkonbekwaamheid meer dan dertig dagen, dan viel men
onder artikel 4 van de gecoördineerde wet van 19 augustus 1921 die de vergoeding voor
tijdelijke werkonbekwaamheid regelde. Deze regeling bleef ongewijzigd ten aanzien van
de oude wet van 10 juni 1919.
Bij de berekening van het bedrag, hanteerde men dezelfde maatstaven als bij de
berekening van blijvende werkonbekwaamheid. De wet verwijst zelf naar de artikels 2
en 3 van de gecoördineerde wet van 19 augustus 1921. Het grote verschil met de
blijvende werkonbekwaamheid was dat de vergoeding maar liep voor de tijd van de
werkonbekwaamheid. Op 12 november 1914 ontplofte een obus in Ieper waarbij
Madeleine Ameloot verwondingen aan haar rechteroor opliep. Ze werd vier maanden
werkonbekwaam verklaard en de rechtbank voor oorlogsschade kende haar daarom in
1923 een eenmalige som van 720 frank schadevergoeding toe.647
1.1.4. Overlijden
Wanneer het schadeverwekkende oorlogsfeit de dood tot gevolg had, kon er aan
bepaalde nabestaanden een vergoeding toegekend worden. Die vielen uiteen in vier
groepen.
Ten eerste kreeg de langstlevende echtgeno(o)t(e) een jaarlijkse uitkering van
1500 frank. De langstlevende had slechts recht op deze vergoeding wanneer de
overledene in zijn of haar onderhoud voorzag. Zo verkreeg Marie Helene Beun uit Sint-
Jans-Molenbeek levenslang een jaarlijks bedrag van 1500 frank. Haar man was namelijk
in 1915 overleden aan tyfus. Deze ziekte had hij opgelopen toen hij aan de spoorwegen
in de frontregio rond Ieper werkte.648
647 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 3538-4452, B16_0329. 648 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 4493, B16_0325V-26.
93
Ten tweede werd een vergoeding van 300 frank per jaar voorzien voor de
kinderen en kleinkinderen die door het slachtoffer werden onderhouden. Elk kind
(zowel de wettelijke als de natuurlijke) had recht op deze vergoeding. Ook hier liet men
de regels voor burgers gelijklopen met die van militairen. De kinderen hadden, in
tegenstelling tot de eerdere wet649 waar de grens op zestien jaar lag, recht op die
vergoeding tot achttien jaar. De twee kinderen van het gezin Beun-Lerminez kregen elk
300 frank per jaar vanaf 10 maart 1915, de dag van de dood van hun vader. De kinderen,
geboren in 1908 en 1912, zouden deze vergoeding krijgen tot hun achttiende
verjaardag.650
Ten derde kregen de ascendenten per hoofd een jaarlijkse vergoeding van 400
frank wanneer de overledene in die ascendent zijn onderhoud voorzag of zou voorzien.
Ook hier liep de wet voor burgers gelijk met die voor militairen: de vergoeding werd
namelijk opgetrokken van 300 naar 400 frank.651 Alfons en Rosalie Van Groenweghe
verloren hun dochter Maria op negentienjarige leeftijd. De jonge vrouw overleed op 28
december 1914 ten gevolge van buiktyfus te Boezinge. Ze werd besmet toen soldaten
verbleven op de boerderij waar ze werkte. De rechtbank erkende dat de ziekte directe
schade van de oorlog was. Met het loon dat ze verdiende als werkster bij landbouwer
Vandeputte, voorzag zij in het onderhoud van haar ouders. Daarom kende de rechtbank
aan elke ouder de som van 400 frank toe.652
Wanneer de vader of grootvader vooroverleden was, kreeg de moeder of de
grootmoeder een jaarlijkse vergoeding van 800 frank. In de Senaat discussieerde men
heftig of het al dan niet van belang was dat de vader of grootvader voor of na het
schadeverwekkende feit overleden was.653 Minister van Economische Zaken Van de
Vyvere haalde tijdens een zitting van de Senaat op 14 juli 1921 volgend voorbeeld aan:
“(…) Si le fils d’une victime civile est décédé le 10 août 1914 et que la mère ne devient veuve
qu’en septembre, elle bénéficiera cependant à elle seule, des deux sommes de 400 francs
attribuées aux deux ascendants, c’est-à-dire qu’elle sera traitée comme si elle était vueve
au moment du décès de son fils. Nous sommes d’accord sur cette interprétation, qui est
celle qui a été admise en matière militaire.”654 De weduwe zou volgens Van de Vyvere
altijd recht hebben op 800 frank, ongeacht het tijdstip van overlijden van haar man. Men
nam deze interpretatie van de wet aan.
Broers en zussen vormden een vierde categorie personen die recht hadden op
een vergoeding bij het overlijden van een persoon. Zij kregen een jaarlijkse vergoeding
van 300 frank wanneer zij jonger dan zestien waren en de overledene voorheen in hun
onderhoud voorzag. Wanneer zij de leeftijd van zestien jaar bereikt hadden, stopte de
uitkering.655
649 Art. 5, 2° a) Gec.Wet 19 augustus 1921. 650 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 4493, B16_0325V-26. 651 Art. 5, 2° c) Gec.Wet 19 augustus 1921. 652 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 april 1923, rolnr. 3579, B16_0228V-29. 653 Vergelijk het vraagstuk bij artikel 3 van de gecoördineerde wet van 19 augustus 1921. Hier werd de uitkering niet verhoogd wanneer de kinderen na de schadeverwekkende gebeurtenis geboren waren. 654 Hand. Senaat 1920-21, 14 juli 1921, 758. 655 Zoals artikels 3 en artikel 4, 2° van de gecoördineerde wet van 19 augustus 1921.
94
Vanaf wanneer begon de jaarlijkse uitkering te lopen wanneer de dood
voorafgegaan werd door een langdurige ziekte?656 Een eerste strekking die het hof voor
oorlogsschade van Brussel657 en het Hof van Cassatie658 volgden, stelde dat de
vergoeding voorzien door artikel 5 pas begon te lopen na het overlijden. De eventuele
voorafgaande periode van ziekte werd dan vergoed door de artikels 2 en 3 van de
gecoördineerde wet van 19 augustus 1921 (zie figuur A). Van Bladel had een andere
mening die ook door de rechtbank voor oorlogsschade voor Aarlen werd gevolgd.659 Hij
meende dat artikel 5 de periode van ziekte ook in aanmerking nam en dus begon te
lopen vanaf het moment van het schadelijke feit (zie figuur B). De rechtspraak bleef
verdeeld. Ons inziens is de eerste strekking de meest juiste. Hierin volgen we de
redenering van het hof voor oorlogsschade van Brussel die in het werk van Smolders
wordt vermeld.660 De artikels 2 en 3 kenden voornamelijk rechten van vergoeding toe
aan de persoon van het slachtoffer zodat hijzelf kon genieten van de uitkering. Artikel 5
kende rechten toe aan diens nabestaanden.
Aangezien de wet twee doelgroepen vooropstelde, lijkt het ons logischer dat er
ook twee verschillende uitkeringen werden voorzien die elk op een ander tijdstip
aanvang namen. De tweede kamer van Ieper hield helemaal geen rekening met de
656 T. SMOLDERS, Loi du 25 juillet 1921 portant revision de la loi du 10 juni 1919 sur les réparations à accorder aux victimes civiles de la guerre, Bruxelles, Larcier, 1921, 19-20. 657 T. SMOLDERS, Loi du 25 juillet 1921 portant revision de la loi du 10 juni 1919 sur les réparations à accorder aux victimes civiles de la guerre, Bruxelles, Larcier, 1921, 19. 658 Cass. 15 april 1920, Pas. 1920, I, 114-115; T. SMOLDERS, Loi du 25 juillet 1921 portant revision de la loi du 10 juni 1919 sur les réparations à accorder aux victimes civiles de la guerre, Bruxelles, Larcier, 1921, 19. 659 T. SMOLDERS, Loi du 25 juillet 1921 portant revision de la loi du 10 juni 1919 sur les réparations à accorder aux victimes civiles de la guerre, Bruxelles, Larcier, 1921, 20. 660 T. Smolders, Loi du 25 juillet 1921 portant revision de la loi du 10 juni 1919 sur les réparations à accorder aux victimes civiles de la guerre, Bruxelles, Larcier, 1921, 20.
95
voorafgaande ziekteperiode van de overledene. Het voorbeeld van het gezin Van
Groenweghe illustreert dat. Het Franse leger had de hoeve waar dochter Maria werkte,
omgebouwd tot veldhospitaal. Hier werden heel wat soldaten verpleegd die leden aan
buiktyfus. In die periode raakte Maria besmet en werd ze ziek. Toch begon de jaarlijkse
vergoeding van de ouders van het slachtoffer maar te lopen vanaf 28 december 1914,
haar sterfdatum. Ze kregen geen vergoeding voor haar werkonbekwaamheid
voorafgaand aan haar ziekte.661
1.1.5. Voogden en aanverwanten
Artikel 6 van de gecoördineerde wet van 19 augustus 1921 hield gelijke tred met
de wet van toepassing op militairen.662 Personen die konden bewijzen dat ze het kind
hadden opgevoed en onderhouden, onder andere voogden, werden gelijkgesteld met de
ascendenten die in artikel 5, 3° van de gecoördineerde wet van 19 augustus 1921
werden vernoemd. Wanneer er in de zaak al een eerder vonnis was, moest een nieuwe
aanvraag ingediend worden. Hun vergoeding kon dus niet via administratieve weg
bekomen worden.663
1.1.6. Jonge kinderen
Op 6 april 1915 overleed Yvonne Lecluse, dochtertje van Jules Lecluse, in
Zandvoorde aan haar verwondingen door inslag van een granaat in oktober 1914.664 Ze
was op dat moment amper anderhalf jaar oud. Hoewel haar ouders de schadeaanvraag
te laat hadden ingediend, werd hun zaak toch ontvankelijk verklaard.665
Artikel 5, 3° van de gecoördineerde wet van 10 juni 1919 bepaalde dat de ouders
recht hadden op een vergoeding wanneer het overleden kind werkelijk hun steun was of
dat zou worden. Een arrest van het hof voor oorlogsschade in Gent bepaalde op 16
februari 1920666 dat bij een heel jong kind dit niet met zekerheid gezegd kon worden.667
Het arrest benadrukte dat de wet van 10 juni 1919 en de gecoördineerde wet van 19
augustus 1921 de vergoeding van materiële schade voorzag en niet deze voor morele
schade. Het hof bepaalde dat kinderen jonger dan elf jaar “constituer une charge
considérable pour les ressources du ménage”. De rechtbank voor oorlogsschade te Ieper
herformuleerde deze zin: “(…) voor zijn ouders [is het jonge kind] veeleer een last
gedurende een aantal jaren”.
661 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 april 1923, rolnr. 3579, B16_0228V-29. 662 Art. 26 wet 23 november 1919. 663 Art. 17ter, lid 1 Gec.Wet 19 augustus 1921. 664 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 april 1923, rolnr. 4356, B16_0232. 665 “Gezien de vraag te laat ingediend is geweest maar dat zulks voortspruit uit de ongeleerdheid der verzoekers, dat om die reden de vraag ontvankelijk dient verklaard te worden”. 666 RAG, hof voor oorlogsschade te Gent, 2e kamer, 16 februari 1920, rolnr. 1519, reg. 2, fo. 26. 667 In die tijd was kindersterfte geen ongewone gebeurtenis.
96
1.1.7. Dwangarbeid tijdens deportatie
In artikel 7 van de gecoördineerde wet van 19 augustus 1921 voorzag de
wetgever een vergoeding voor personen die tijdens hun deportatie aan onbezoldigde
dwangarbeid waren onderworpen, alsook voor wie geweigerd had dwangarbeid te
verrichten. Onder ‘gedeporteerd’ verstond men volgens een cassatiearrest ‘iedere mens
die verbannen of weggevoerd is uit zijn vaderland’. Gezien deportatie ook binnen België
mogelijk was668, moest men ‘vaderland’ als ‘woonplaats’ lezen.
Onder de eerdere wet van 10 juni 1919 kende men een forfaitaire som van 150
frank toe aan alle gedeporteerden die minstens drie maand dwangarbeid hadden
verricht, ongeacht de duur van deportatie.669 De nieuwe wet van 19 augustus 1921
bracht daar verandering in. Er werd aan alle weggevoerden die dwangarbeid hadden
verricht een bedrag van 50 frank per gedeporteerde maand toegekend. Zo verkreeg
Jules Debaere uit Hazebroek670 1500 frank. Hij werd gedurende dertig maanden
gedeporteerd naar Duitsland en was er gedwongen tewerkgesteld. Opmerkelijk is dat hij
aldaar wel een vergoeding van 0,40 frank per dag opstreek. Staatscommissaris Antony
vond dit karige bedrag verwaarloosbaar en kwalificeerde het niet als loon.671 De nieuwe
wet stipuleerde dat het een recht is dat sowieso aan de gedeporteerde toekwam
wanneer hij aan de voorwaarden voldeed. Dit recht kwam in zijn patrimonium terecht
en kon overgedragen worden op zijn erfgenamen.672
De wetgever voorzag evenwel geen exacte berekeningswijze voor
gedeporteerden die bijvoorbeeld drie maanden en zeven dagen afwezig waren. In
dergelijke gevallen waren drie scenario’s denkbaar. Ten eerste kon men een vergoeding
toekennen voor drie maanden aangezien de vierde maand nog niet was afgelopen. Ten
tweede kon men naar evenredigheid de vergoeding toekennen. Zo kende men voor drie
maand en zeven dagen deze vergoeding toe: (3 x 50 = 150) + (7 x 50 / 30 (dagen) =
11,66) = 161,66 frank. Ten derde kon men burgerlijk naar analogie met de regeling voor
668 ‘De vijand’ (i.e. de Duitsers) voerde Cyrille Deceuninck in 1917 weg uit Hooglede. Hij moest gedurende negen maand in Houthulst, Klerken en Kortemark dwangarbeid verrichten. Hij kreeg hiervoor een vergoeding van 450 frank; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 12 juni 1923, rolnr. 4558, B16_0400V. 669 Art. 6 wet 10 juni 1919. 670 Aangezien de rechtbank zich niet onbevoegd verklaard heeft, moet Debaere ten tijde van zijn deportatie een woonplaats in het gerechtelijk arrondissement Ieper gehad hebben. 671 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 4448, B16_0328V-29. 672 T. SMOLDERS, Loi du 25 juillet 1921 portant revision de la loi du 10 juni 1919 sur les réparations à accorder aux victimes civiles de la guerre, Bruxelles, Larcier, 1921, 22.
97
militairen673 een vergoeding voor vier maanden toekennen. De vonnissen vermelden
sporadisch de exacte data van deportatie zoals bij de zaak van Beuwe.674 Op 26 mei
1917 voerden de Duitsers Camille Lebleu uit Boezinge,675 zoon van aanvraagster
Clemence Beuwe,676 weg van zijn verblijfplaats te Komen in Frankrijk677 om gedwongen
arbeid te verrichten tot 29 oktober 1918. Hij was dus exact zeventien maanden en drie
dagen weg. Toch kreeg hij maar een vergoeding van 850 frank, wat gelijkstond met
zeventien maanden wegvoering. De tweede kamer van de rechtbank voor oorlogsschade
in Ieper volgde in deze zaak de tweede redenering.
1.2. Aanvrager en periode van de aanvraag
Wie voor een vergoeding in aanmerking kwam, hebben we reeds besproken.
Betreffende personenschade was er geen enkel verdrag met Frankrijk of met een ander
land afgesloten. Dit betekende dat enkel Belgen onder de gecoördineerde wet van 19
augustus 1921 vielen.678 Artikel 9 van de gecoördineerde wet van 19 augustus 1921
schreef op straffe van verval voor dat de aanvraag voor vergoeding moest ingediend
worden binnen de zes maanden na de publicatie van de wet (i.e. voor 28 februari 1922)
of binnen de zes maanden na het voordoen van het schadegeval als dit na 28 augustus
1921 plaatsvond. Wanneer de geteisterde geheel onafhankelijk van zijn wil de aanvraag
te laat had gedaan, kon de rechter de aanvraag toch in aanmerking nemen.679 Het vonnis
van Cyrille Deceuninck vermeldde dat zijn aanvraag tot schadevergoeding voor
deportatie en dwangarbeid te laat was ingediend. Hijzelf beweerde het tegendeel en
verklaarde dat hij de aanvraag wel tijdig bij de gemeente Hooglede had gedaan. De
rechtbank achtte de feiten, namelijk dat hij in 1917 weggevoerd was, bewezen en
verklaarde zijn aanvraag alsnog ontvankelijk.680
673 Art. 53 wet 23 november 1919; de wetgever had de bedoeling om de burgerlijke wet zo veel mogelijk met de militaire wet gelijk te stellen. 674 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 4 april 1923, rolnr. 4219, B16_0229. 675 In het vonnis staat te lezen “attendu que le domicile de la victime été à Boesinghe, que par suite ce tribunal [d’Ypres] est compétent pour juger de l’affaire”. De wet bepaalde dat wanneer de geteisterde op het moment van de feiten in het buitenland verbleef, de bevoegde rechtbank die was waar zijn domiciliëring in België lag; artikel 1 Wet 23 oktober 1921. 676 Camille had tijdens zijn deportatie een ziekte opgelopen en overleed ten gevolge daarvan in 1919. Hij stond in voor het onderhoud van zijn moeder. 677 Dit was zijn feitelijke verblijfplaats. Komen in Frankrijk behoorde op dat moment tot Bezet België. 678 A. DE VERGNIES, Ce que tout sinistré devrait savoir, Bruxelles, De Lannoy, 1922, 111. 679 Net zoals bij de aanvraag voor de materiële schadevergoeding. 680 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 12 juni 1923, rolnr. 4558, B16_0400V.
98
1.2.1. Retroactiviteit: artikel 17 van de gecoördineerde wet van 19 augustus
1921
Geteisterden die onder de eerdere wet van 10 juni 1919 geen recht op
vergoeding hadden (bijvoorbeeld: een gedeporteerde die minder dan drie maanden
weggevoerd was geweest681) maar krachtens de nieuwe wet dit wel hadden, moesten
binnen de zes maanden na publicatie van de nieuwe wet een
schadevergoedingsaanvraag indienen.682 Op die manier kwam de wetgever tegemoet
aan de verzuchtingen van de bevolking.
Geteisterden die op basis van de artikels 2, 3, 4 en 5 van de wet van 10 juni 1919
reeds een vergoeding hadden gekregen, moesten volgens artikel 17, 2e alinea van de
gecoördineerde wet van 19 augustus 1921 geen nieuwe aanvraag in te dien. De nieuwe
tarieven die de wet van 1921 invoerde, werden via administratieve weg op hun zaak van
toepassing gemaakt.683 Voor gedeporteerden was artikel 18 van de gecoördineerde wet
van 19 augustus 1921 toepassing. De tarieven die de gecoördineerde wet van 19
augustus 1921 voorzag, werden van toepassing op de oude wet van 10 juni 1919. De in
Ieper geboren Oscar Veys werd van 15 augustus 1915 tot 11 november 1918
weggevoerd naar Duitsland. Op 21 mei 1920 van de derde kamer van de rechtbank voor
oorlogsschade van Ieper de wettelijke schadevergoeding van 150 frank. Na de
wetswijziging van 1921, besliste de tweede kamer van de oorlogsschaderechtbank voor
Ieper dat hij op basis van het nieuwe artikel 7 van de gecoördineerde wet recht had op
1950 frank – hij zat immers 39 maanden in Duitsland – mits aftrek van de 150 frank die
hij reeds bij het eerste vonnis had bekomen.684
1.3. Bevoegdheid en procedure
Artikel 8 van de gecoördineerde wet van 19 augustus 1921 verwijst naar de titels
I, II, III en IV van de gecoördineerde wet van 20 april 1920. De procedure voor
personenschade liep parallel met die van materiële schade. Wel was de bevoegde
rechtbank bij personenschade die van het arrondissement (in casu Ieper) waar het
slachtoffer woonde op het moment van het schadegeval.685 De bestudeerde vonnissen
681Art. 6 wet 10 juni 1919. 682 Art. 17, lid 1 Gec.Wet 19 augustus 1921. 683 "Tribunaux des Dommages de Guerre", Pandectes belges. Corpus Juris Belgici vol. 117, Bruxelles, Bruylant, 1924, kol. 1704. 684 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 1937-4480, B16_0326V-27. 685 Art. 1 Wet 23 oktober 1921.
99
vermelden enkel de woonplaats van de geteisterde in 1923. Het was dus moeilijk om na
te gaan waar de geteisterde woonde op het moment van voorvallen van het
schadeverwekkende feit wanneer de feiten niet werden herhaald in het vonnis. De Belg
Oscar Vandenbussche vroeg een schadevergoeding voor deportatie van Frankrijk naar
Duitsland. Hij was sinds 1909 vanuit het arrondissement Ieper naar Frankrijk verhuisd.
Daarom verklaarde de rechtbank voor oorlogsschade zich onbevoegd voor deze zaak en
verwees de zaak door naar de rechtbank voor oorlogsschade te Brussel.686
Na de wapenstilstand bleef het gevaar op oorlogsschade reëel aangezien nog veel
onontploft materiaal zich in de grond bevond. Omdat de oorlogsschaderechtbanken
tijdelijk van aard waren, maakte artikel 19 van de gecoördineerde wet van 19 augustus
1921 de burgerlijke rechtbanken bevoegd om kennis te nemen van de schadeclaims.687
Wel diende de tijdsvoorwaarde van zes maanden voor de indiening van de
schadeaanvraag688 na het schadeverwekkende feit verder nageleefd te worden.689
1.4. Beslissingen alvorens recht te doen
Onder de onderzochte vonnissen bevond zich een groot aantal voorlopige
beslissingen. Hierin duidde de rechter bijvoorbeeld een geneesheer aan om het
percentage arbeidsongeschiktheid van de geteisterde vast te stellen zodat een gepaste
vergoeding kon worden toegekend.690 Toen Edouard Brulez uit Oekene gedwongen voor
de vijand werkte, raakte hij gewond en liep een trauma aan de urinewegen op. In 1920
sprak de rechtbank voor oorlogsschade zich voor het eerst over de zaak uit en kende
hem een jaarlijkse vergoeding voor blijvende werkonbekwaamheid van zestig procent
toe, namelijk 1 440 frank. De gecoördineerde wet van 19 augustus 1921 trok de
bedragen voor blijvende werkonbekwaamheid op van 2 400 naar 2 880 frank.691
Daarom vroeg Brulez een vermeerdering van zijn uitkering volgens deze nieuwe
bedragen en diende zijn fysieke toestand opnieuw geëvalueerd te worden. Bij vonnis
van 7 mei 1923 werd dokter René Vanneste uit Roeselare benoemd om een
geneeskundig onderzoek uit te voeren692 waarbij hij een verslechtering van twintig
procent vaststelde. Op 18 juni 1923 kende de rechtbank aan Brulez een nieuwe
686 Wanneer een Belg geen domicilie in België had, was de rechtbank voor oorlogsschade van Brussel bevoegd; art. 1 Wet 23 oktober 1921; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 11 juni 1923, rolnr. 4471, B16_0386V-87. 687 Wanneer de rechtbanken voor oorlogsschade werden opgeheven, werd zijn bevoegdheid aan een andere rechtbank voor oorlogsschade overgedragen. Zo kreeg Ieper vanaf 1925 de zaken van Veurne in handen. Ieper was de allerlaatste rechtbank voor oorlogsschade, zijn nog hangende zaken en bevoegdheden werden overgedragen aan de rechtbank van eerste aanleg van Ieper en de burgerlijke invaliditeitscommissie van Ieper; K. VELLE en J. DHONDT, Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade, 19-20. 688 Artikel 9 Gec.Wet 19 augustus 1921. 689 Art. 19 Gec.Wet 19 augustus 1921. 690 Art. 48 Gec.Wet 25 april 1920. 691 Art. 2 Gec.Wet 19 augustus 1921. 692 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 7 mei 1923, rolnr. 4272, B16_0297V-98.
100
jaarlijkse vergoeding voor tachtig procent blijvende werkonbekwaamheid van 2304
frank toe.693
1.5. Uitbetaling
Artikel 11 van de gecoördineerde wet van 19 augustus 1921 bepaalde dat de
jaarlijkse vergoedingen uit de artikels 2, 3 en 5 van dezelfde wet vroegtijdig en per
trimester aan de geteisterde werden toegekend.694
2. De zaak voor het hof voor oorlogsschade in Gent
De regels van hoger beroep liepen bij materiële schade en personenschade
ongeveer gelijk al was hoger beroep bij personenschade altijd ontvankelijk.695
693 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 18 juni 1923, rolnr. 4272, B16_0421. 694 Art. 11 Gec.Wet 19 augustus 1921. 695 Art. 63 Gec.Wet 25 april 1920; dit in tegenstelling tot materiële schade waar een aanleggrens van 5000 frank gehanteerd wordt.
101
Slechts één zaak van de 49 onderzochte arresten bij het hof voor oorlogsschade
handelde over personenschade. August Vermeersch uit Ieper kreeg bij vonnis van 23
april 1923 levenslang een jaarlijks bedrag van 2 880 frank voor gehele en blijvende
arbeidsongeschiktheid en een levenslange jaarlijkse vergoeding van 2 500 frank voor
hulp verstrekt door derden. Beide vergoedingen begonnen te lopen op 18 december
1922, de dag dat de geteisterde zijn zaak bij de rechtbank had aanhangig gemaakt.696
Vermeersch tekende beperkt hoger beroep aan tegen deze beslissing. Het hof
voor oorlogsschade diende zich nogmaals over de vergoeding voor hulp van derden te
buigen. Staatscommissaris Antony had ook enkele opmerkingen en tekende incidenteel
beroep aan. Hij was van mening dat de vergoeding voor hulp van derden pas vanaf 21
april 1923 gold, de dag dat de geteisterde het ziekenhuis van Brugge had verlaten. De
geteisterde kon namelijk tussen 18 december 1922 en 21 april 1923 rekenen op hulp
van het verplegend personeel van het ziekenhuis.
Het hof voor oorlogsschade besliste op 30 mei 1924 dat Vermeersch krachtens
artikel 32 van de wet van 23 november 1919 naar billijkheid een jaarlijkse uitkering kon
krijgen van 3 600 frank in plaats van de oorspronkelijke 2 500 frank. Ook Antony werd
in het gelijk gesteld en de vergoeding begon pas te lopen op 21 april 1923. Het hof voor
oorlogsschade bekrachtigde voor het overige het vonnis en legde de kosten ten laste van
de Staat.697
696 Zie p. 90; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 april 1923, rolnr. 4494, B16_0270bis; waarschijnlijk stond er een materiële vergissing in het vonnis: men zegt namelijk uitdrukkelijk dat de termijn voor de vergoeding van 2 880 frank zal beginnen te lopen “18 december 1922, dag van ’t ongeluk”. Het ongeluk deed zich reeds ruim een jaar op voorhand voor, op 23 november 1921. Aangezien Vermeersch hiertegen geen beroep aantekende, kunnen we ervan uitgaan dat de vergoeding de facto al vanaf 23 november 1921 werd uitbetaald. 697 RAG, hof voor oorlogsschade te Gent, 2e kamer, 30 mei 1924, rolnr. 8897, reg. 15, fo. 446.
102
103
Hoofdstuk V De vonnissen in cijfers: statistische
analyse
Na een doorlichting van de actoren en de globale werkwijze van de rechtbank
voor oorlogsschade in Ieper, belichten we in dit hoofdstuk de vonnissen. De resultaten
zullen getoetst worden aan de onderzoeksresultaten van Colebrants en De Ridder
hanteren om op die manier eventuele tendensen in tijd en/of plaats te ontdekken.
1. Aantal behandelde zaken
De Gazet van Poperinghe publiceerde in juni 1923 een overzicht van het aantal
zaken beslecht door de Ieperse oorlogsschaderechtbank tijdens het eerste kwartaal van
1923.698 In die periode sprak de rechtbank 2031 eindvonnissen uit. Tegen zes procent
van deze vonnissen, werd beroep aangetekend door de Staatcommissaris. Bij de tweede
kamer werden in die periode 226 vonnissen geveld waarvan 23 zaken door de
staatscommissaris werden aangevochten. De burgers hadden niet langer kritiek op de
logge werking van de rechtbank – zoals Colebrants in de beginperiode van de Ieperse
oorlogsschaderechtbank vaststelde699 –, maar des te meer op de uitbetaling van hun
toegekende sommen. Dit ongenoegen bereikte een hoogtepunt met “De Groote
Betooging der Geteisterden” op 13 april 1924 in Ieper.700
In de bestudeerde periode van 3 januari 1923 tot en met 26 juni 1923 beslechtte
de tweede kamer van de Ieperse oorlogsschaderechtbank in totaal 528 vonnissen
verspreid over 48 zittingsdagen. Hiervan werden 49 zaken in hoger beroep bij het
oorlogsschadehof van Gent aanhangig gemaakt.
2. Rechters en staatscommissarissen
Van 3 januari tot en met 19 maart 1923 zetelde Henri Sobry als voorzitter van de
tweede kamer samen met twee assessoren. Vanaf 19 maart nam Hector Sibille als
alleenzetelende rechter deze taak over.701 De cijfers onthullen dat beide rechters per
zittingsdag ongeveer hetzelfde aantal zaken afhandelde. Hector Sibille behandelde op 4
april 1923 in totaal 35 zaken. Het betrof een merendeel aan pachtzaken. Zowel Pierre de
698 X, “In de Kamers”, De Gazet van Poperinghe 10 juni 1923, 1. 699 K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 145. 700 X, “De Betooging der Geteisterden te Yper”, De Gazet van Poperinghe 20 april 1924, 1. 701 KB 10 februari 1923 betreffende de rechtbank voor oorlogsschade, BS 16 februari 1923, 639; zie supra, p. 20.
104
Thibault de Boesinghe uit Gent702 als Delphine Vercruysse uit Kortrijk703 hadden door de
oorlog beschadigde gronden gelegen in het Ieperse. Verschillende boeren pachtten deze
gronden en vertegenwoordigden hun respectievelijke verpachter in de rechtbank.
Omdat het tweemaal dezelfde eigenaar was en de betreffende gronden bij elkaar lagen,
waren deze zaken bandwerk voor Sibille en kon hij de dossiers snel afwerken. Ondanks
het grote aantal zaken dat Sibille die dag verwerkte, bleef zijn gemiddelde ongeveer
hetzelfde. Het doel van de ingevoerde unus iudex werd deels bereikt: de tweede kamer
van de oorlogsschaderechtbank in Ieper behandelde nog altijd evenveel zaken maar met
minder personeel, wat de Schatkist ten goede kwam.
Naam rechter Aantal zittingsdagen
Behandelde dossiers
Gemiddeld aantal/dag
Sobry (met bijzitters) 17
191 11,24
Sibille (alleenzetelend) 31
337 10,87
Totaal
48 528 11
Onder de staatscommissarissen bleek Maurice Tuytens de bedrijvigste. Nochtans
vermeldde zijn personeelsdossier uitdrukkelijk dat hij onvoldoende presteerde.704 We
onderzochten enkel de gegevens uit de tweede kamer van de Ieperse
oorlogsschaderechtbank in de eerste jaarhelft van 1923. Waarschijnlijk presteerde
Tuytens over zijn ganse carrière705 gemiddeld minder goed of nam zijn werkijver later
af. Het is ook niet ondenkbaar dat een persoonlijk conflict met collega’s leidde tot
mindere evaluaties.
Onze cijfers bevestigen wat in het personeelsdossier van Egide Coucke staat. Hij
was dan wel bij elf procent van de zaken uit de tweede kamer betrokken, toch bleek uit
de vonnissenanalyse dat Coucke zich vier maal liet vervangen.706 In het
personeelsdossier klaagde de hoofdstaatscommissaris erover dat zijn staatscommissaris
niet genoeg aanwezig was en niet het vooropgestelde werk verzette.707
De vonnissenanalyse laat niet toe een correlatie vast te stellen tussen de
staatscommissarissen en de plaats van de schadegevallen of het soort schade. Hieruit
702 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 4 april 1923, rolnrs. 62923-25-26, 66168-69,78187, B16_0214-B16_0221V. 703 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 4 april 1923, rolnrs. 51995, 52725, 56192, 58197, B16_0222V-B16_225V. 704 Zie supra, p. 62-63. 705 De staatscommissarissen waren niet verbonden aan één kamer. 706 Een andere staatscommissaris (in casu Tuytens) diende de zaken die oorspronkelijk aan Coucke toegewezen waren, te behandelen. 707 Zie supra, p. 47-49.
105
kan afgeleid worden dat er wellicht geen regionale opdeling tussen de
staatscommissarissen onderling was.
106
3. Schadelijders
3.1. Woonplaats van de schadelijders
Grafiek 1: Woonplaats schadelijders algemeen
Zelfs vijf jaar na de oorlog, verbleef een groot aantal inwoners van de Westhoek
nog in het buitenland, voornamelijk in Frankrijk. Zij bleken niet altijd op de hoogte van
wat de wet voorschreef, waardoor zij dikwijls hun aanvraag te laat indienden.708 De
wetgever kwam hen tegemoet en voorzag een gunstregeling. Immers, de rechtbank
mocht hun aanvraag, ondanks de laattijdigheid, toch ontvankelijk verklaren.709 Het
vonnis bevatte dan de volgende passage:
“Aangezien die te laat ingediend werd; aangezien nochtans de eiser van het
verval mag ontslaan bij verrechtvaardigd belet; aangezien de eiser in Frankrijk
woont en weinig geleerd zijnde, de wet niet kende.”710
708 Bij de onderzochte vonnissen was dat in tien dossiers het geval. 709 Voor materiële schade: art. 73, lid 2 Gec.Wet 6 september 1921; voor personenschade: art. 9, lid 2 Gec.Wet 25 juli 1921. 710 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, rolnr. 76434, B16_0001.
107
Grafiek 2: Woonplaats schadelijders binnen arrondissement Ieper711
Net zoals bij Colebrants,712 woonde het merendeel van de schadelijders (in casu
bijna zeventig procent) in het gerechtelijk arrondissement Ieper op het moment dat hun
zaak voor de rechter kwam. In 1923 woonden om en bij de 84 000 personen terug in het
gerechtelijk arrondissement Ieper, waarvan 11 000 in de stad.713 Wanneer we het
gerechtelijk arrondissement bekijken, zien we dat meeste aanvragers uit Ieper en
Zonnebeke en hun respectievelijke deelgemeentes komen. Waar Colebrants in 1919
vooral inwoners telde die zich ten westen van de stad – het minder vernielde deel –
bevonden, zien we hier een evolutie dat de burgers die in de stad of ten oosten van de
stad woonden, naar de streek waren teruggekeerd.
711 In de grafiek hanteren we de huidige indeling van de gemeentes om het overzicht te bewaren. Sommige cijfergegevens van gemeentes waren zodanig klein, dat we hen samenvoegden met een ander. Heuvelland (Dranouter, Kemmel, Loker, Nieuwkerke, Westouter, Wijtschate, Wulvergem), Ieper (Ieper, Zillebeke, Hollebeke, Voormezele, Dikkebus, Vlamertinge, Brielen, Elverdinge, Zuidschote, Boezinge, Sint-Jan), Langemark-Poelkapelle (Langemark, Poelkapelle), Mesen (Mesen, Komen, Ploegsteert, Houthem), Poperinge (Poperinge, Proven, Reningelst), Vleteren (Oostvleteren, Reninge, Woesten), Wervik (Wervik, Geluwe) en Zonnebeke (Zonnebeke, Beselare, Geluveld, Passendale, Zandvoorde). 712 K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 134. 713 In 1921, toen de vluchtelingen terug naar de streek kwamen, woonden er nog maar 6 000 mensen in de stad. Ter vergelijking: in 1910 telde het gerechtelijk arrondissement 151 501 inwoners, in 1930 waren dit al 137 969 inwoners; X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge, voor het jaar 1923, Brugge, Geuens-Willaert, 288, 398-400; X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge, voor het jaar 1923, Brugge, Geuens-Willaert, 310; S. VRIELINCK, De territoriale indeling van België (1795-1963). Bestuursgeografisch en statistisch repertorium van de gemeenten en de supra-communale eenheden (administratief en gerechtelijk). Met de officiële uitslagen van de volkstellingen, Leuven, Universitaire Pers, 2000, 147-148.
108
Kaart 1: Woonplaats schadelijders in het gerechtelijk arrondissement Ieper, nominale cijfers per gemeente
3.2. Advocaat
In ongeveer vijf procent van de gevallen stond een advocaat de geteisterde bij.714
Dit cijfer stemt overeen met het percentage advocaten dat in de Dendermondse
oorlogsschaderechtbank optraden.715 Meestal woonde de advocaat in het
arrondissement Ieper wat erop wijst dat de advocaat de Ieperse rechtbank en zijn
gebruiken kende.716 De in het buitenland verblijvende schadelijder kon bij hem op
kantoor woonplaats kon kiezen.717 Slechts in drie gevallen van personenschade trad een
advocaat op.718 Een mogelijke verklaring is dat bij personenschade een geneesheer een
percentage onbekwaamheid moest bepalen. Aan de hand van dit percentage kon men op
basis van de in de wet bepaalde sommen de schadevergoeding toekennen. Veel ruimte
tot discussie over een mogelijke verhoging tot vergoeding was er niet. Dit in
714 Art. 43, lid 1 en 2 Gec.Wet 25 april 1920; in de bestudeerde dossiers kwam enkel bijstand voor, geen vertegenwoordiging door advocaten. 715 J. DE RIDDER, De rechtbank van oorlogsschade te Dendermonde, 90. 716 Glorie, Lommez, Vanderghote en Van der Meersch; zie supra p. 71. 717 Art. 34 Gec.Wet 25 april 1920. 718 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 april 1923, rolnr. 4219, B16_0229; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 april 1923, rolnr. 4494, B16_0270; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 4248, B16_0327V.
109
tegenstelling tot de materiële schadegevallen. Hier trad een schatter op die de waarde
van het goed in 1914 en de actuele waarde moest bepalen, eventuele slijtage enz. Op
basis van die schatting kende de rechtbank een vergoeding toe. In de wet stonden geen
voorbeeldsommen vermeld. Hier was veel meer vrijheid om de waarde van de schatting
in twijfel te trekken wat de juridische bijstand van de advocaat tot een meerwaarde
maakte. Niet enkel de hoge burgerij zocht zijn toevlucht tot een advocaat. Ook
landbouwers, schoenmakers, slagers enz. wenden zich tot een raadsman.719 Opvallend is
dat het telkens om hoge schadevergoedingen ging, zodat afgeleid kan worden dat
advocaten enkel bij belangrijk zaken optraden.720
3.3. Vertegenwoordiging
Advocaten hadden geen alleenrecht op vertegenwoordiging. Wanneer iemand
over een volmacht van de schadelijder beschikte, mocht hij als vertegenwoordiger in de
geteisterde zijn plaats gaan.721 In bijna 35 procent van de vonnissen trad een
vertegenwoordiger op. Er zijn twee grote groepen vertegenwoordigers te
onderscheiden.
Een eerste groep vertegenwoordigers waren pachters. De landeigenaar woonde
niet altijd in het arrondissement en vertrouwde de afhandeling voor de rechtbank toe
aan de eigenaar die het stuk grond bewerkte. Zo bezat de in Parijs wonende Louise Ferry
een stuk grond in Wijtschate. De pachter van dit stuk grond, landbouwer Ingelbert
Gouwy, vertegenwoordigde haar op 12 februari in de Ieperse
oorlogsschaderechtbank.722
Tussen de aanvragers bevonden zich hele families. Om te vermijden dat elk
familielid apart voor de rechtbank moest verschijnen, kozen ze onder hen een
vertegenwoordiger. Dit kon gaan om de vader van het gezin,723 de moeder die weduwe
was,724 een broer725 enz.
719 Henri Lamoot, een schoenmaker uit Voormezele, nam de Ieperse advocaat Jos Van der Meersch in de arm; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 13 februari 1923, rolnr. 42835, B16_0109. 720 Zo verkreeg Louise Vandenhende uit Kortrijk een bedrag van 85 399,62 frank toegekend voor schade aan haar huis in Zonnebeke; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, rolnr. 71716, B16_0007V. 721 Art. 43, lid 3 Gec.Wet 25 april 1920. 722 Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 12 februari 1923, rolnr. 49856, B16_0101V. 723 Landbouwer Henri Deryckere diende als hoofd van het gezin een schadevergoedingsaanvraag in voor roerende goederen die in Moorslede vernield waren. Hierbij vertegenwoordigde hij zijn minderjarige en meerderjarige kinderen; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 17 april 1923, rolnr. 18241-42-43, B16_0261. 724 Euphemie Degryse werd in 1921 weduwe van Charles Dumon. Haar echtgenoot had op dat moment al een schadeaanvraag voor roerende goederen in Geluveld gedaan. Zij nam deze aanvraag als echtgenote over en vertegenwoordigde bovendien haar kinderen, Margerite en Jerôme; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 10 april 1923, rolnr. 16774, B16_0234.
110
4. Soort schade
Grafiek 3: Soort schade vergoed in de tweede kamer van de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper
In negentig procent van de bestudeerde vonnissen behandelde de rechtbank
materiële schade. Hierbij was de verhouding tussen onroerende en roerende goederen
ongeveer gelijk.
Grafiek 4: Soort materiële schade vergoed door de tweede kamer van de rechtbank voor
oorlogsschade te Ieper
725 Charles Verhellen, bakker te Geluveld, vertegenwoordigde zijn broers en zus voor de oorlogsschaderechtbank die zich boog over de schadevergoedingsaanvraag voor een huis gelegen in Geluveld; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 4 april 1923, rolnr. 64334-64233, B16_0210.
111
De tweede kamer van de Ieperse oorlogsschaderechtbank beslechtte begin 1923
slechts een grote 10 procent zaken in verband met personenschade. Dit valt op twee
manieren te verklaren. Ten eerste suggereerde de wetgever de hoofdcommissaris en de
voorzitter van de rechtbank “naar den aard der zaken” bepaalde dossiers aan specifieke
kamers toe te wijzen. Zo konden bijvoorbeeld aanvragen tot herstel of wegens verlies of
vernietiging van meubelen door eenzelfde kamer behandeld worden.726
Grafiek 5: Soort personenschade vergoed door de tweede kamer van de rechtbank voor
oorlogsschade te Ieper
Het is goed mogelijk dat een ‘gespecialiseerde’ kamer voor personenschade
binnen de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper bevond. Ten tweede kan de meeste
personenschade de jaren ervoor al beslecht zijn.727 Er bestond immers een ‘indicatieve
tabel’ die een bepaalde vergoeding aan een welbepaalde verwonding koppelde. De nog
in 1923 voorkomende zaken, betroffen meestal herzieningen van eerder gevelde
vonnissen en schade door oorlogstuigen die na de Wapenstilstand ontploft waren.728 De
grafiek is bijna in drie gelijke delen op te delen, namelijk een derde blijvende
ongeschiktheid, een derde sterfgevallen en een derde deportatie met dwangarbeid. Het
stuk met betrekking tot tijdelijke ongeschiktheid betrof slechts tien procent. In
Dendermonde lagen de kaarten op hetzelfde moment helemaal anders. Personenschade
726 Verslag van de Commissie bij het wetsontwerp tot herziening van het besluit-wet van 23 october 1918 betreffende het vaststellen en ramen van de uit oorlogsfeiten voortspruitende schade, Parl.St. Kamer 1919-1920, nr. 162, 7. 727 In 1920 beslechtte de eerste kamer van de oorlogsschaderechtbank te Ieper vooral zaken met betrekking tot personenschade. Deze zaken vereisten geen langdurig expertisewerk waardoor de schade snel kon worden vastgesteld; K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 133. 728 In 1921 trapte Sévère Vanheule tijdens een wandeling op een oorlogstuig dat zich nog in de grond bevond. Hierbij verloor hij een stuk van zijn arm; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 4248, B16_0327V.
112
vormde daar de hoofdbrok, meer bepaald deportatiezaken (87 procent). Dit valt te
verklaren doordat Dendermonde in het Etappengebied lag.729
4.1. Plaats schadegeval
Het overgrote deel van de schade deed zich voor in Ieper en deelgemeenten. Bij
een nader onderzoek van het gerechtelijk arrondissement, blijkt opnieuw het centrum
van Ieper en Zonnebeke sterk vertegenwoordigd te zijn. Er bestond een correlatie
tussen de woonplaats van de geteisterden en de locatie van het schadegeval. Hieruit
blijkt dat in 1923 ook het meest geteisterde deel van de streek heropgebouwd werd.
Grafiek 6: Locatie schadegeval behandeld door de tweede kamer van de rechtbank voor oorlogsschade te
Ieper730
729 J. DE RIDDER, De rechtbank van oorlogsschade te Dendermonde, 79. 730 Ook hier hebben we enkele gemeentes samengenomen in de grafiek: Heuvelland (Dranouter, Kemmel, Loker, Nieuwkerke, Westouter, Wijtschate, Wulvergem), Ieper (Ieper, Boezinge, Brielen, Dikkebus, Elverdinge, Hollebeke, Sint-Jan, Vlamertinge, Voormezele, Zillebeke, Zuidschote), Langemark-Poelkapelle (Langemark, Poelkapelle, Woumen), Komen-Waasten (Houthem, Komen, Ploegsteert, Neerwaasten, Mesen), Poperinge (Poperinge, Reningelst, Woesten), Wervik (Wervik, Geluwe), Zonnebeke (Zonnebeke, Beselare, Geluveld, Passendale, Zandvoorde), Bezet West-Vlaanderen (Staden, Oostnieuwkerke, Roeselare, Hooglede, Houthulst, Moorslede).
113
Kaart 2: Locatie schadegevallen, nominale cijfers per gemeente
5. Uitspraak
In bijna alle gevallen (90%) kende de rechtbank de vergoeding aan de geteisterde
toe. In diezelfde periode kende de Dendermondse rechtbank eveneens in het merendeel
van de gevallen de schadevergoeding toe.731 Deze betaling kon in schijven opgedeeld
worden of ineens uitbetaald worden.732Bovendien verklaarde de rechtbank in twee
procent van de gevallen alsnog ontvankelijk – “ontslaan van verval” – wanneer de zaak
niet binnen de termijn werd aanhangig gemaakt.733 De rechtbank stelde zich billijk op
ten opzichte van de geteisterden.
731 J. DE RIDDER, De rechtbank van oorlogsschade te Dendermonde, 76. 732 Art. 15, laatste lid Gec.Wet 6 september 1921. 733 Art. 73, lid 2 Gec.Wet 6 september 1921; art. 9, lid 2 Gec.Wet 19 augustus 1921.
114
Grafiek 7: Verhouding uitspraken door de tweede kamer van de rechtbank voor oorlogsschade te Ieper
Slechts in twee procent van de gevallen werd de aanvraag verworpen of niet-
ontvankelijk verklaard. De Belg Augustin Lefebvre verloor zijn zoon “wegens
oorlogsfeiten” in 1919 en vroeg een schadevergoeding aan bij de Ieperse
oorlogsschaderechtbank.734 De familie Lefebvre had sinds 1911 hun domicilie in
Frankrijk. Het moment van de feiten woonden ze niet meer in het gerechtelijk
arrondissement Ieper, wat deze rechtbank onbevoegd maakte.735 Remi Waeles verloor
zijn beide kinderen in 1921 bij de ontploffing van een granaat te Zillebeke. Remi was
echter Fransman, waardoor de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper zijn aanvraag tot
schadevergoeding onontvankelijk verklaarde aangezien artikel 5, 3° van de
gecoördineerde wet van 19 augustus 1921 enkel voor Belgen van toepassing was.736
Onder divers bevonden zich onder andere interpretatievonnissen, aanstellen van een
expert enz.737
6. Zaken in hoger beroep
Net zoals bij reguliere rechtbanken hadden zowel de oorlogsgeteisterden als de
staatscommissaris de mogelijkheid om beroep aan te tekenen tegen de beslissing van de
734 Wat deze waren, wordt niet in het vonnis vermeld; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 april 1923, rolnr. 3831, B16_0231V. 735 Art. 1 Wet 23 oktober 1921. 736 Art. 1 iuncto 5, 3° Gec.Wet 19 augustus 1921. 737 De rechtbank stelde Hugo Vandenbulcke als geneeskundig expert aan om de invaliditeitsgraad bij Palmyra Crepeele vast te stellen; rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 11 juni 1923, rolnr. 4326, B16_0387V-88.
115
oorlogsschaderechtbank. Het hof voor oorlogsschade te Gent behandelde het hoger
beroep voor de vonnissen uit de rechtbank voor oorlogsschade in Ieper.738 Van onze 528
onderzochte vonnissen behandelde het hof voor oorlogsschade slechts 49 zaken in
hoger beroep, dit is net geen tien procent. Hoewel dit meer dan een verdubbeling was in
vergelijking met de beginperiode van de rechtbank voor oorlogsschade, was hoger
beroep nog steeds een zeldzaam fenomeen.739
De eiser in beroep was in ongeveer tachtig procent van de gevallen de
staatscommissaris, wat ook bij Colebrants het geval was.740 Dat de geteisterde de
beslissing niet meer aanvocht, lijkt ons logisch. Ten eerste waren de vonnissen meestal
voorafgegaan door overeenkomsten tussen de schadelijder en de staatscommissaris. Het
vonnis was dan een homologatie van die overeenkomst. Als de zaak voor de rechtbank
kwam, wist de geteisterde al ongeveer hoeveel zijn schadevergoeding zou bedragen. In
negentig procent van de bestudeerde vonnissen kreeg hij een vergoeding.741 We
bestudeerden de vonnissen van het jaar 1923, vijf jaar na het einde van de oorlog. Heel
wat geteisterden wilden de gruwelijke periode achter zich laten en zo snel mogelijk hun
goed heropbouwen met het van de Staat verkregen geld. Gezien de lange wachttijd
tussen het indienen van de aanvraag en het voorkomen van de zaak (ongeveer twee
jaar), verkozen ze het onmiddellijke en effectieve in handen hebben van een vergoeding
boven een behandeling in beroep. De staatscommissaris kon ten alle tijde het
oorspronkelijke vonnis aanvechten. Zijn taak bestond er immers in om de belangen van
de Staat te behartigen, dit impliceerde geen te hoge vergoedingen toe te kennen.
Wanneer hij van mening was dat de rechtbank te mild was geweest in zijn uitspraak,
vocht hij dit aan.
Op één uitzondering na, bestonden alle ingediende beroepsaanvragen uit
materiële schadegevallen.742 Ten eerste bestonden de vonnissen bijna allemaal uit
materiële schade743 en ten tweede bestond er niet veel discussieruimte bij de bepaling
van materiële schade.744
In bijna de helft van de gevallen kwam het niet eens tot een behandeling voor
oorlogsschadehof. De hoofdstaatscommissaris bij het hof voor oorlogsschade verklaarde
dat hij “afstand nam van het geding”. Hierdoor bleef de uitspraak in eerste aanlag
onaangeroerd. Wanneer het hof zich toch over de zaak boog, hervormde ze in een derde
van de gevallen het oorspronkelijke vonnis.745 Colebrants vond dat in 1919 deze
738 Art. 19 Besluitwet 23 oktober 1918 iuncto artt. 30-31 Gec.Wet 25 april 1920. 739 Kristien Colebrants stelde vast dat in de jaren 1919-1920 voor de 474 vonnissen van de eerste kamer slechts 21 beroepsaanvragen waren, dit is zowat vier procent van de vonnissen die toen geveld waren; K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 138. 740 Tachtig procent van de beroepsaanvragen (17 op 21) gingen uit van de staatscommissaris; K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 138. 741 Zie uitspraak eerste aanleg. 742 RAG, hof voor oorlogsschade te Gent, 2e kamer, 30 mei 1924, rolnr. 8897, reg. 15, fo. 446. 743 In de periode 1919-1920 waren om dezelfde reden meer zaken in hoger beroep met betrekking tot personenschade te vinden; K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 138. 744 Zie supra, p. 108-109. 745 Zie onder andere Acou, p. 82.
116
hervorming vooral in het voordeel van de geteisterde was.746 In 1923 hervormde het hof
dikwijls het vonnis in het voordeel van de Staat maar de geteisterde verloor bij die
hervorming nooit zijn volledige vergoeding.747 Bij het raadplegen van de arresten in het
Rijksarchief van Gent, bleken sommige registers onvolledig. Hoewel de zaken op de
algemene rol van het hof voor oorlogsschade ingeschreven stonden, vonden we de
eindbeslissing niet terug in de registers. Deze staan geklasseerd onder ‘varia’.
Grafiek 8: Verhouding arresten uitgesproken door het hof voor oorlogsschade te Gent
7. Vergelijking Ieper 1919-1920 en Dendermonde 1923
De eerste kamer van de Ieperse rechtbank voor oorlogsschade sprak van het
najaar 1919 tot en met de zomer van 1920 474 vonnissen uit. In 1923 behandelde de
tweede kamer van diezelfde rechtbank 528 vonnissen over een tijdspanne van zes
maanden. De tweede kamer van Dendermonde deed nog beter en behandelde in
diezelfde zes maanden maar liefst 595 vonnissen.
Net als in Dendermonde nam slechts vijf procent van de geteisterden een
advocaat onder arm wat wees op een redelijk eenvoudige procedure voor de rechtbank
voor oorlogsschade.
Waar in 1920 in Ieper en in 1923 in Dendermonde vooral personenschade aan
bod kwam, behandelde de tweede kamer in Ieper in 1923 vooral zaken over materiële
schade. Personenschade vereiste nu eenmaal minder intensief expertisewerk zodat deze
746 K. COLEBRANTS, De rechtbank van oorlogsschade te Ieper, 139. 747 Pieter Snaet zag zijn vergoeding van 70 670 frank verminderd worden tot 67 320 frank; RAG, hof voor oorlogsschade te Gent, 3e kamer, 28 april 1924, rolnr. 8159, reg. 20, fo. 381.
117
zaken snel na de oorlog konden uitgesproken worden. Dendermonde lag in het bezette
gebied waardoor deportaties meer voorkwamen dan in het grotendeels vrije
gerechtelijke arrondissement van Ieper.
Aan de hand van de twee onderzochte periodes voor de Ieperse
oorlogsschaderechtbank, zien we de heropbouwingsfases van de Westhoek. In 1920
bevonden de heropbouwingswerken zich vooral aan de westkant van het Ieperse
arrondissement. In 1923 zien we dat de gevluchte burgers terugkwamen naar de
oostkant – waar de frontlinie zich bevond – zodat ook de meest geteisterde streken
heropgebouwd werden.
De Ieperse oorlogsschaderechtbank kende net als de Dendermondse
oorlogsschaderechtbank in bijna alle gevallen de vergoeding aan de geteisterde toe. Het
adagium Nemo censetur ignorare legem werd dikwijls aan de kant geschoven. De
rechtbank verklaarde de aanvraag – ondanks de laattijdigheid – dikwijls toch nog
ontvankelijk.
Hoger beroep werd nog altijd maar sporadisch ingesteld. Net als in 1920, tekende
vooral de staatscommissaris hoger beroep aan. In de beginperiode werd het vonnis
meestal hervormd in het voordeel van de geteisterde. In 1923 besliste de
hoofdstaatscommissaris bij het hof voor oorlogsschade dikwijls om “afstand van het
geding” te doen. Wanneer het hof het vonnis toch hervormde, was dit niet altijd in het
voordeel van de geteisterde.
118
119
Besluit
Het bronnenmateriaal met betrekking tot de rechtbanken voor oorlogsschade is
in overvloed voorhanden, wat de duidelijkheid niet altijd ten goede komt. Zo bevat het
Belgisch Staatsblad tussen 1919 en 1935 talloze wetten en hun respectievelijke
coördinaties die de organisatie en procedure bij de oorlogsschaderechtbanken regelden.
De vele en regelmatige aanpassingen van de ingevoerde wetten, doen vermoeden dat de
wetgever een pragmatisch beleid voerde en de regelgeving aanpaste naargelang de
noden. Ontelbare Koninklijke Besluiten richtten kamers op of schaften die weer af.
Benoemingen, verlengingen en ontslaggevingen van mandaten van de actoren hing af
van de nood van de dienst waardoor het opzoekingswerk van desbetreffende wetgeving
voor elke toekomstige jurist een zeer leerrijke maar arbeidsintensieve ervaring is.
De rechtbanken voor oorlogsschade waren uitzonderingsrechtbanken. Qua
werking en organisatie vertoonden ze vele overeenkomsten met de reguliere
rechtbanken. De voorzitter zorgde voor de algemene goede werking van de rechtbank,
Ieper beschikte over een intern reglement met de gebruiken van de rechtbank, er waren
‘territoriaal gespecialiseerde kamers’, de zaken die voorkwamen stonden op de
algemene rol ingeschreven, men beschikte over een eigen griffiedienst enz. De
fundamentele verschillen lagen vooral in het feit dat de belangrijkste actoren van de
rechtbank, de rechters en de staatscommissarissen, afhankelijk waren van verschillende
ministeries, namelijk die van Justitie en Economische Zaken. Bovendien bepaalde de
wetgever andere regelingen voor de rechters van de rechtbank voor oorlogsschade dan
voor de reguliere rechters. Zo werden ze niet voor het leven benoemd, konden ze zonder
vonnis uit hun ambt ontzet worden enz. De rechtbanken voor oorlogsschade kunnen
niet zomaar onder de rechterlijke macht geplaatst worden.
Samen met die van Veurne, speelde de Ieperse oorlogsschaderechtbank voor de
Belgische regelgever de rol van laboratorium. De frontregio lag volledig in puin en om de
dringende nood te lenigen hadden de schadelijders behoefte aan een snel, efficiënt en
performant systeem. De wetgever voerde allerlei speciale regelingen voor deze
rechtbanken in met het oog op een snellere afhandeling. De rechtbanken voor
oorlogsschade van Veurne en Ieper vormden als het ware de uitzondering onder de
uitzonderingen. Zo werd het unus iudex-principe na een proeftijd in Ieper de algemene
regel in het gehele land.
Algemeen is 1923 een sleuteljaar, zowel op wetgevend vlak (bijvoorbeeld de
invoering van de alleenzetelende rechter als norm voor het gehele land) als voor de
rechtbank voor oorlogsschade te Ieper. De eerste jaarhelft van 1923 bevond deze zich
namelijk op zijn absolute hoogtepunt met tien werkende kamers. De onderzochte
120
tweede kamer sprak in de eerste drie maanden van 1923 een tweehonderdtal vonnissen
uit. Dit betekende dat ze verantwoordelijk was voor tien procent van de uitgesproken
vonnissen van de gehele rechtbank in die tijdspanne. Van afbouwen was dan nog geen
sprake. Vanaf de tweede jaarhelft verschenen de eerste Koninklijke Besluiten die kamers
afschaften. Bij de Ieperse rechtbank voor oorlogsschade was dit de achtste kamer en
later de tiende. De taak van de onderzochte tweede kamer zat er begin 1924 op. Daarom
schafte de wetgever deze samen met de eerste en de derde kamer af. In de periode
1923-1924 daalde in minder dan een jaar tijd het aantal kamers van de Ieperse
rechtbank voor oorlogsschade tot de helft.
De voorzitters van de tweede kamer te Ieper waren gekende en gerespecteerde
personen uit de streek. Oud-notaris Sibille was het levende bewijs dat de
uitzonderingsregels die voor Ieper van toepassing waren, effectief werden toegepast.
Tot juli 1923 betekende hun benoeming een relatief rechtszekere positie. Vanaf
augustus 1923 schroefde de wetgever de benoemingstermijn terug van drie jaar naar
één jaar. De bijzitters streefden volgens de wetgever hun doel als experten voorbij en
werden in de tweede helft van 1923 afgeschaft.
Omwille van de tweetaligheid van het arrondissement, was de Ieperse rechtbank
voor oorlogsschade genoodzaakt om een deel tweetalige staatscommissarissen in dienst
te nemen. Gezien de verwoestingen en de gevluchte bevolking, konden de juiste mensen
niet altijd in de Westhoek gevonden worden. Om de staatscommissarissen toch naar de
meest verwoeste streek te lokken, wees de Belgische overheid bijkomende
vergoedingen toe. De minister van Economische zaken screende de
staatscommissarissen vooraleer ze de job kregen. De aangestelde staatscommissarissen
waren meestal werkloze dertigers die gestudeerd hadden. Hun mandaat was echter een
heel onstabiele positie. Hun basisbenoeming liep over één jaar maar deze termijn werd
naargelang de noodzakelijkheid van de dienst, verlengd met periodes die liepen van één
tot negen maanden. Die verlenging hing ook deels af van hoe de hoofdstaatscommissaris
hun werkzaamheden evalueerde. Omwille van de grote hoeveelheden dossiers die de
rechtbank voor oorlogsschade te Ieper diende te verwerken, was die werkonzekerheid
relatief. Het grote personeelstekort zorgde ervoor dat de kwantiteit primeerde op de
kwaliteit.
De procedureregels voor personen- en materiële schade liepen grotendeels gelijk.
Toch bestonden er enkele fundamentele verschillen. Zo kon men – ongeacht het bedrag
– altijd beroep aantekenen tegen beslissingen in verband met personenschade. Ook de
territoriale bevoegdheid van de rechtbank werd bij de twee schadevormen anders
vastgesteld. Waar bij materiële schade de plaats van het schadegeval van belang was,
was bij personenschade de (officiële) woonplaats van het slachtoffer ten tijde van het
schadeverwekkend feit van belang. De tweede kamer hield dit laatste criterium
nauwlettend in het oog en waar nodig riep ze de onbevoegdheid in. De tweede kamer
121
van de Ieperse oorlogsschaderechtbank lijkt over het algemeen de wetgeving zoals ze
beschreven staat, toe te passen.
Uit de analyse van de 528 vonnissen stellen we vast dat de rechtbank voor
oorlogsschade in de eerste helft van 1923 op volle toeren draaide. De burgers leverden
in tegenstelling tot de beginperiode nog slechts sporadisch commentaar op hun werking
en kregen meestal de verhoopte vergoeding. De rechters van de tweede kamer
beslechtten in 1923 vooral zaken met betrekking tot materiële schade die zich had
voorgedaan in het oosten van het gerechtelijk arrondissement. Dit wijst erop dat de
gevluchte burgers teruggekeerd waren naar het meest verwoeste deel van de
frontstreek en hun onroerende en roerende goederen wilden herstellen. De tweede
kamer sprak ongeveer evenveel vonnissen uit over onroerende als roerende schade. Bij
personenschade was dit een derde voor sterfgevallen, een derde blijvende
werkonbekwaamheid en een derde deportatie gepaard met dwangarbeid. De tijdelijke
werkonbekwaamheid is verwaarloosbaar. Bij veel zaken was geen advocaat of
pleitbezorger betrokken. Dat kan erop wijzen dat de procedure bij de rechtbank voor
oorlogsschade relatief eenvoudig was. Iedere rechtmatige geteisterde had toegang tot de
rechtbank. Wanneer de rechter uitspraak deed, kende hij de vergoeding in bijna alle
gevallen toe aan de geteisterde. In slechts één procent van de gevallen werd de vraag
verworpen. Ook bij burgers die te laat hun aanvraag indienden, verklaarde de rechtbank
hun vraag toch ontvankelijk wegens omstandigheden buiten hun wil om. Dit betrof
meestal verblijf als vluchteling in het buitenland. Bij de beroepsaanvragen besliste de
hoofdstaatscommissaris bij het hof voor oorlogsschade in bijna de helft van de gevallen
dat hij afzag van het hoger beroep. Dat alles bevestigt dat er mentaliteit heerste dat er
een onuitputtelijk fonds was – de herstelbetalingen opgelegd door de Vrede van
Versaille – en dat iedere schadelijder genoegdoening kreeg.
De Ieperse oorlogsschaderechtbank was tijdens de eerste jaarhelft van 1923 goed
gerodeerd. Waar in 1919-1920 in Ieper op één jaar 474 vonnissen werden beslecht door
de eerste kamer, beslechtte de tweede kamer op een half jaar tijd 528 vonnissen. Ook
het soort schade en de plaats van het schadegeval evolueerde en stelt ons in staat de
reconstructie van de streek in kaart te brengen. Waar aanvankelijk vooral het vergoeden
van personenschade en – in mindere mate – materiële schade in het westelijke deel van
het arrondissement prioriteit genoot, verlegde de focus zich naar het vergoeden van
materiële schade in het oostelijke deel. Een evolutie stellen we niet vast wat betreft de
beroepsaanvragen, deze deden zich nog altijd maar sporadisch voor. Net zoals in
Dendermonde in 1923, was de rechter billijk ingesteld. Het doel van de rechtbanken
voor oorlogsschade om de burgers zo goed en zo kwaad als het kon te vergoeden, werd
bereikt.
122
123
Bibliografie
Wetgeving
Wet 17 april 1878 houdende de voorafgaande titel van het Wetboek van Strafvordering,
BS 25 april 1878, 1265.
Wet 31 mei 1888 tot invoering van de voorwaardelijke invrijheidstelling in het
strafstelsel, BS 3 juni 1888, 1605.
Besluitwet 23 oktober 1918 betreffende het Recht op Herstelling, door de Natie, van de
Schade voortspruitend uit den Oorlog, BS 24-26 oktober 1918, 860.
Besluitwet 16 november 1918 rechtbank van eersten aanleg van Yperen. Overbrenging
naar Poperinghe, BS 19-20 november 1918, 1009.
Wet 10 mei 1919 op het herstel van schade voortspruitende uit oorlogsfeiten, BS 5 juni
1919, 2505.
Wet 10 juni 1919 op het herstel te verleenen aan de burgerlijke oorlogslachtoffers, BS
22 juni 1919, 2784.
Wet 16 oktober 1919 tot verlenging van den termijn voorzien bij artikel 73 van de wet
van 10 mei 1919 op het herstel van schade aan goederen en bij artikel 8 van de wet van
10 mei 1919 op de aan de burgerlijke oorlogsslachtoffers te verleenen vergoeding, BS 22
oktober 1919, 5597.
Wet 13 november 1919 houdende goedkeuring : 1° van de overeenkomst, te Parijs den
26e april 1918 met Frankrijk onderteekend, betreffende de bescherming, tegen de
handelingen der vijandelijke overheden, van de private goederen en belangen der
onderhoorigen van een dezer landen in het andere, en 2° van de schikking, den 9e
october 1919 te Parijs onderteekend met Frankrijk betreffende het herstel der
oorlogsschade, BS 24-25 november 1919, 6383.
Wet 23 november 1919 op de militaire pensioenen, BS 6 december 1919, 6790.
Wet 26 februari 1920 houdende verlenging van den bij artikel 1 van de wet van 16
oktober 1919, op het herstel van schade aan goederen, voorzienen termijn, BS 4 maart
1920, 1758.
Wet 20 april 1920 houdende herziening van het wet-besluit van 23 october 1918,
betreffende het vaststellen en ramen van de uit oorlogsfeiten voortspruitende schade,
124
en wijziging van de wet van 10 mei 1919 op het herstel van de uit oorlogsfeiten
voortspruitende schade, BS 5 mei 1920, 3434.
Wet 25 april 1920 op de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade, BS 5 mei 1920,
3442.
Wet 25 juli 1921 houdende herziening der wet van 10 juni 1919 op het herstel te
verleenen aan de burgerlijke oorlogsslachtoffers, BS 28 augustus 1921, 6954.
Wet 6 september 1921 tot uitlegging en herziening der wet van 10 mei 1919 op het
herstel der schade voortkomende uit oorlogsfeiten, BS 28 september 1921, 8329.
Wet 23 oktober 1921 houdende wijziging van de wet op de hoven en rechtbanken voor
oorlogsschade ten einde het herstel van oorlogsschade te bespoedigen, BS 10 november
1921, 9996.
Wet 19 augustus 1923 houdende wijziging van zekere bepalingen der wetten op de
hoven en rechtbanken voor oorlogsschade, en op het herstel der uit oorlogsfeiten
voortspruitende schade, BS 23 augustus 1923, 4133.
KB nr. 194 13 augustus 1935 houdende tot opheffing van de oorlogsschadegerechten en
instelling van burgerlijke invaliditeitscommissiën, BS 15 augustus 1935, 5106.
KB 19 februari 1919 beroep van advocaat: rechtbanken voor oorlogsschade.
Onvereenbaarheid, BS 24-25 februari 1919, 657.
KB 15 april 1919 betreffende de inrichting van en benoemingen binnen de rechtbank
voor oorlogsschade te Yperen, BS 18 april 1919, 1602.
KB 1 juni 1919 betreffende de afgifte van titels op naam aan de rechthebbenden op
vergoedingen wegens oorlogsschade, de betaling dezer vergoedingen, de terugbetaling
der voorschotten wegens verval en de interesten aan den Staat verschuldigd uit hoofde
van deze voorschotten, BS 5 juni 1919, 2518.
KB 31 juli 1919 tot de benoeming van staatskommissarissen bij de rechtbanken voor
oorlogsschade, BS 11-12 augustus, 3902.
KB 11 augustus 1919 tot de inrichting van het toezicht over de staatskommissariaten bij
de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 24 augustus 1919, 4129.
KB 25 augustus 1919 betreffende de vaststelling van dienstregeling voor de rechtbank
voor oorlogsschade te Yperen, BS 11 oktober 1919, 5339.
KB 1 december 1919 houdende instelling van de betrekking van
staatshoofdkommissaris bij de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 20 december 1919,
7305.
125
KB 20 december 1919 betreffende benoemingen tot staatskommissarissen bij de
rechtbanken voor oorlogsschade, BS 5-6 januari 1920, 101.
KB 23 januari 1920 houdende wijziging van het bedrag der vergoedingen toegekend aan
het personeel van de rechtsinstellingen voor oorlogsschade, BS 30 januari 1920, 745.
KB 10 februari 1920 betreffende toegevoegd griffier binnen de rechtbanken voor
oorlogsschade, BS 14 februari 1920, 1160.
KB 26 februari 1920 betreffende benoemingen tot toegevoegd griffier in de rechtbank
voor oorlogsschade te Ieperen, BS 1-2 maart 1920, 1663.
KB 1 maart 1920 betreffende de inrichting van vijf nieuwe kamers in de rechtbank voor
oorlogsschade te Ieperen, BS 4 maart 1920, 1768.
KB 12 maart 1920 betreffende de benoeming van staatskommissarissen bij de
rechtbanken van oorlogsschade, BS 15-16 maart 1920, 2042.
KB 27 maart 1920 betreffende de benoeming tot ondervoorzitter van de rechtbank voor
oorlogsschade te Ieperen, BS 2 april 1920, 2508.
KB 30 maart 1920 betreffende bijzondere vergelding toegekend aan de commissarissen
bij de rechtbanken van Yperen en Veurne die metterwoonst in die arrondissementen
verblijven, BS 5-6 augustus 1920, 5808.
KB 30 maart 1920 vaststellende de vergoeding voor verblijf van de
hoofdkommissarissen en kommissarissen van den staat bij de rechtbanken voor
oorlogsschade te Yper en te Veurne, BS 12 augustus 1920, 5922.
KB 30 april 1920 tot bepaling van den datum van het van kracht worden der wet van 20
april 1920, BS 13 mei 1920, 3727.
KB 30 april 1920 betreffende de aanduiding van het personeel der
staatskommissariaten opgedragen aan de hoofdkommissarisen van den staat bij de
rechtbanken voor oorlogsschade, BS 20 mei 1920, 3853.
KB 4 mei 1920 houdende regeling van de aan de kommissarissen en
hoofdkommissarissen van den staat bij de rechtbanken voor oorlogsschade toe te
kennen vergoedingen, BS 19 mei 1920, 3820.
KB 19 mei 1920 betreffende benoeming tot ondervoorzitter en toegevoegd griffier bij de
rechtbanken voor oorlogsschade, BS 29 mei 1920, 4061.
KB 25 mei 1920 houdende inrichting van scheidsrechterlijke kommisiën bij de
rechtbanken voor oorlogsschade, BS 29 mei 1920, 4092.
126
KB 31 mei 1920 betreffende de vergoedingen voor het personeel van hoven en
rechtbanken voor oorlogsschade, BS 5 juni 1920, 4256.
KB 3 juli 1920 betreffende de benoeming van hoofdkommissaris bij de rechtbanken
voor oorlogsschade te IJper, BS 9 juli 1920, 5122.
KB 28 juli 1920 betreffende de bijzondere regelen voor inrichting en rechtspleging
vaststellend, toepasselijk op de rechtbanken voor oorlogsschade te Veurne en te Yper,
BS 12 augustus 1920, 5912.
KB 31 augustus 1920 betreffende benoemingen van staatskommissarissen bij de
rechtbanken voor oorlogsschade, BS 23 september 1920, 7427.
KB 31 augustus 1920 betreffende benoemingen en ontslagnemingen van
staatskommissarissen de Gottal en De Poorter bij de rechtbank voor oorlogsschade te
Yper, BS 2 oktober 1920, 7883.
KB 1 september 1920 betreffende benoemingen en ontslagnemingen van toegevoegde
griffiers en ondervoorzitters bij de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 22 september
1920, 7378.
KB 19 augustus 1921 samenvatting van de beschikkingen der wet van 25 juli 1921 met
die der wet van 10 juni 1919 welke van kracht blijven, BS 28 augustus 1921, 6956.
KB 6 september 1921 samenvatting van de beschikkingen der wet van 6 september
1921 met de niet afgeschafte beschikkingen der wet van 10 mei 1919, BS 8 oktober
1921, 8833.
KB 13 maart 1922 betreffende de benoemingen van Van Hammée en Verhulst bij de
rechtbank voor oorlogsschade te Yper, BS 31 maart 1922, 2703.
KB 26 april 1922 betreffende juridicties voor oorlogsschade, BS 29 april 1922, 3410.
KB 20 november 1922 houdende wijziging van de van kracht zijnde beschikkingen
aangaande de vergoedingen der hoofdcommissarissen en der staatscommissarissen bij
de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 19 november 1922, 7749.
KB 10 februari 1923 betreffende de rechtbank voor oorlogsschade, BS 16 februari 1923,
639.
KB 24 juli 1923 betreffende de afschaffing van de achtste kamer van de rechtbank voor
oorlogsschade te Yper, BS 24 juli 1923, 3657.
KB 7 augustus 1923, BS 9 september 1923, 4528.
KB 26 september 1923, BS 5 oktober 1923, 4918.
127
KB 1 oktober 1923, BS 11 oktober 1923, 5010.
KB 30 november 1923, BS 8 december 1923, 5831.
KB 31 december 1923 aangaande de uitvoering van de wet van 19 augustus 1923,
houdende wijziging van sommige bepalingen van de wetten op de hoven en rechtbanken
voor oorlogsschade en over het herstel der schade voortspruitende uit oorlogsfeiten, BS
20 januari 1924, 262.
KB 27 februari 1924, BS 1 maart 1924, 992.
KB 6 september 1924 tot afschaffing der bijzondere vergoeding voor verblijf, toegestaan
aan het personeel der arrondissementen van Veurne en Ieper, BS 3 oktober 1924, 4976.
KB 24 november 1924 de medewerking der bijzitters bij de rechtbanken voor
oorlogsschade afschaffende op datum van 1 januari 1925, BS 8-9 december 1924, 5983.
KB 21 juni 1926 betreffende ontslag van de hoofdcommissaris van den staat, BS 25 juni
1926, 3386.
KB 19 augustus 1926 betreffende de verdeeling der diensten van het gewezen Ministerie
van Economische Zaken, BS 27 augustus 1926, 4684.
KB 23 december 1931 betreffende de hernieuwing van mandaten, BS 1 januari 1932, 11.
KB 8 maart 1932 betreffende de rechtbanken voor oorlogsschade, BS 11 maart 1932,
1237.
MB 6 augustus 1920, BS van 30-31 augustus 1920, 6411.
MB 16 augustus 1920 houdende vaststelling van het getal kamers uit één rechter
bestaande, bij de rechtbanken voor oorlogsschade te Veurne en te Yper, BS 19 augustus
1920, 6078.
Bekendmaking samenstelling van de hoven en rechtbanken voor oorlogsschade in het
rechtsgebied van het Hof van Beroep te Gent, s.d., BS 11 oktober 1919, 5352-5356.
“Maatstaf der invaliditeiten”, bijlage bij KB 4 mei 1920, BS 16 oktober 1920, 8401.
Voorbereidende werken van wetgeving
Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot herziening van het wet-besluit van 23
october 1918 op de vaststelling en raming van de uit oorlogsfeiten voortspruitende
schade, Parl.St. Kamer 1919-1920, nr. 103, 1-12.
128
Verslag van de Commissie bij het wetsontwerp tot herziening van het besluit-wet van 23
october 1918 betreffende het vaststellen en ramen van de uit oorlogsfeiten
voortspruitende schade, Parl.St. Kamer 1919-1920, nr. 162, 1-10.
Memorie van toelichting bij het wetsontwerp tot verklaring en herziening der wet van
10 mei 1919 aangaande de vergoeding voor schade veroorzaakt door
oorlogsgebeurtenissen, Parl.St. Kamer 1919-1920, nr. 420, 1-6.
Hand. Senaat 1920-21, 14 juli 1921, 758.
Memorie van toelichting bij het wetsontwerp houdende enkele beschikkingen tot het
bespoedigen van het onderzoek der rechtsvorderingen tot herstel van oorlogsschade en
het trapsgewijs voorbereiden van de afschaffing der bijzondere rechtscolleges, Parl.St.
Kamer 1920-1921, nr. 319, 1-2.
Verslag van de Commissie bij het 1° Wetsvoorstel tot wijziging van artikel 6 der wet van
10 juni 1919 op het herstel te verleenen aan de burgerlijke slachtoffers van den oorlog.
2° Wetsvoorstel op de vergoedingen toe te kennen aan de burgerlijke slachtoffers van
den oorlog, Parl.St. Kamer 1920-21, nr. 354.
Verslag namens de commissie over het 1° wetsontwerp houdende enkele beschikkingen
tot het bespoedigen van het onderzoek der rechtsvorderingen tot herstel van
oorlogsschade en het trapsgewijs voorbereiden van de afschaffing der bijzondere
rechtscolleges; 2° wetsontwerp tot wijziging van zekere bepalingen der wetten op de
hoven en rechtbanken voor oorlogsschade en op het herstel der uit oorlogsfeiten
voortspruitende schade, Parl.St. Kamer 1922-1923, nr. 401, 2.
Rechtspraak
EHRM 13 juni 1979, nr. 6833/74, Marckx/Belgium.
Cass. 11 februari 1919, Pas. 1919, I, 9-16.
Cass. 15 april 1920, Pas. 1920, I, 114-115.
Cass. 13 november 1924, Pas. 1925, I, 20.
Hof voor oorlogsschade te Gent, 2e kamer, 16 februari 1920, rolnr. 1519, reg. 2, fo. 26.
Hof voor oorlogsschade te Gent, 2e kamer, 30 mei 1924, rolnr. 8897, reg. 15, fo. 446.
Hof voor oorlogsschade te Gent, 3e kamer, 28 april 1924, rolnr. 8159, reg. 20, fo. 381.
Hof voor oorlogsschade te Gent, 4e kamer, 9 juli 1924, rolnr. 8966, reg.23, fo. 464.
129
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, rolnr. 76434,
B16_0001.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, rolnr. 28645,
B16_0002.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, rolnr. 50731-47176,
B16_0003V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, rolnr. 71716,
B16_0007V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 3 januari 1923, rolnr. 73395,
B16_0010V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 6 januari 1923, rolnr. 77449,
B16_0012V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 8 januari 1923, rolnr. 73485,
B16_0013.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 8 januari 1923, rolnr. 73485,
B16_0013V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 januari 1923, rolnr. 20395,
B16_0022.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 januari 1923, rolnr. 50789-90-91,
B16_0023V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 januari 1923, rolnr. 38228-38231,
B16_0026.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 15 januari 1923, rolnr. 42620,
B16_0034.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 22 januari 1923, rolnr. 42876,
B16_0046V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 22 januari 1923, rolnr. 43175-76,
B16_0048.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 22 januari 1923, rolnr. 36596-97,
B16_0050V.
130
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 29 januari 1923, rolnr. 43045,
B16_0060.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 30 januari 1923, rolnr. 62048-49,
B16_0069V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 30 januari 1923, rolnr. 18406,
B16_0073V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 30 januari 1923, rolnr. 8951,
B16_0075V-76.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 12 februari 1923, rolnr. 48778,
B16_0096V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 12 februari 1923, rolnr. 61111-75716,
B16_0099.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 12 februari 1923, rolnr. 49856,
B16_0101V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 13 februari 1923, rolnr. 42835,
B16_00109.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 19 februari 1923, rolnr. 20458,
B16_0121.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 28 februari 1923, rolnr. 77033,
B16_00144.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 12 maart 1923, rolnr. 63008,
B16_00165.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 4 april 1923, rolnr. 64334-64233,
B16_0210.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 4 april 1923, rolnr. 4219, B16_0229.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 4 april 1923, rolnrs. 62923-25-26,
66168-69,78187, B16_0214-B16_0221V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 4 april 1923, rolnrs. 51995, 52725,
56192, 58197, B16_0222V-B16_225V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 april 1923, rolnr. 3579, B16_0228V-
29.
131
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 april 1923, rolnr. 4219, B16_0229.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 april 1923, rolnr. 3831, B16_0231V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 9 april 1923, rolnr. 4356, B16_0232.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 10 april 1923, rolnr. 16774,
B16_0234.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 17 april 1923, rolnr. 18241-42-43,
B16_0261.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 17 april 1923, rolnr. 48807,
B16_0265V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 april 1923, rolnr. 4494,
B16_0270bis.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 7 mei 1923, rolnr. 4272, B16_0297V-
98.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 7 mei 1923, rolnr. 3907-13168,
B16_0298V-99.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 15 mei 1923, rolnr. 41587,
B16_0319V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 4493, B16_0325V-
26.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 1937-4480,
B16_0326V-27.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 4248, B16_0327V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 4448, B16_0328V-
29.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 23 mei 1923, rolnr. 3538-4452,
B16_0329.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 1 juni 1923, rolnr. 46735, B16_0354.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 1 juni 1923, rolnr. 16220-21,
B16_0354V-55.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 5 juni 1923, rolnr. 4457, B16_0374.
132
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 11 juni 1923, rolnr. 4471, B16_0386V-
87.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 11 juni 1923, rolnr. 4326, B16_0387V-
88.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 12 juni 1923, rolnr. 4558, B16_0400V.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 15 juni 1923, rolnr. 64498, B16_0402.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 18 juni 1923, rolnr. 4272, B16_0421.
Rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 26 juni 1923, rolnr. 30349-30350,
B16_0448.
Rechtsleer
"Tribunaux des Dommages de Guerre", Pandectes belges. Corpus Juris Belgici vol. 117,
Bruxelles, Bruylant, 1924, kol. 33-525.
BAILLIEUL, J.-M., Problematiek omtrent de wederopbouw van België na de Eerste
Wereldoorlog. Casus Ieper en omgeving (1918-1924), onuitg. licentiaatsthesis, Faculteit
Letteren en Wijsbegeerte, UGent, 1976, 234 p.
BAILLIEUL, J.-M., “Recht op herstel? De Belgische regering staat op de rem bij het
vergoeden van de geteisterden” in BAERT, K., BAILLIEUL J.M., e.a., Ieper, de herrezen stad. De
wederopbouw van Ieper na 14-18, Brugge, De Klaproos, 1999, 22-62.
BEDHOME, S., Reconstruire le Chemin des Dames (1919-1939), onuitg. doctoraatsthesis,
Langues, littérature, cultures, civilisations, Université de Montpellier 3, 2012, 579 p.
CHEVALIER, L., La réparation des dommages résultant des faits de la guerre: commentaire
de la loi du 10 mai 1919 sur les dommages de guerre, Tournai, Établissements Casterman,
1919, 203 p.
COLEBRANTS, K., De rechtbank van oorlogsschade te Ieper in de beginfase (1919-1920),
onuitg. masterproef, Faculteit Rechtsgeleerdheid, UGent, 2015, 176 p.
DEBAENST, B., “Moeder Marckx maakt geen bastaard!” Pro Memorie 2012, 97-107.
DECREUS, F., Raphaël Speybrouck (1893-1959), wederopbouwarchitect in Ieper (1920-
1928), onuitg. masterproef, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, UGent, 2015, 124 p.
DENDOOVEN, D., "This is holy ground" in BAERT, K., BAILLIEUL, J.M., e.a., Ieper, de herrezen
stad. De wederopbouw van Ieper na 14-18, Brugge, De Klaproos, 1999, 98-110.
133
DEPERCHIN, A., "Des destructions aux reconstructions", in AUDOIN-ROUZEAU, S. en BECKER, J.-
J., (eds.), Encyclopédie de la Grande Guerre, Tome II, Péronne, Perrin, 2012, 779-795.
DE RIDDER, J., Teutoons inferno ’14-’18: schade en vergoeding. Een kijk op de rechtbank van
oorlogsschade in het gerechtelijk arrondissement van Dendermonde, onuitg. masterproef,
Faculteit Rechtsgeleerdheid, UGent, 2016, 110 p.
DERWAEL, J., “Van WO I tot WO II. Enkele onderzoeksmogelijkheden met betrekking tot
wederopbouw na WO I” in TALLIER, P., Puin en wederopbouw. Oorlogsschadedossiers
Tweede Wereldoorlog en aanverwante archieven, Brussel, 2012, 121-130.
DE VERGNIES, A., Ce que tout sinistré devrait savoir, Bruxelles, J. De Lannoy, 1922, 122 p.
HOSTEN, F., Sociale heropbouw van Ieper na de Eerste Wereldoorlog. Casus Rijselstraat
1914-1930, onuitg. licentiaatsthesis, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, UGent, 2000,
126 p.
MEIER-WELCKER, H. (red.), Handbuch zur deutschen Militärgeschichte 1648-1939, V. Von
der Entlassung Bismarcks bis zum Ende des Ersten Weltkrieges (1890-1918), Frankfurt am
Main, Bernard & Graefe Verlag für Wehrwesen, 1968, 360 p.
OPSOMMER, R., “The town archives of Ieper, past and present” in X, Tehnini in vsebinski problemi klasinega in elektronskega archiviranja, Radenci 2012, 55-72. PEIREN, P., Toepassingen en uitleg nopens de wet op de oorlogsschade, Brussel, A. Hessens,
1919, 15 p.
SMETS, G., "Régions dévastées et la réparation des dommages de guerre" in E. MAHAIM, La
Belgique restaurée, Bruxelles, Lamertin, 1926, 74-139.
SMOLDERS, T., Loi du 25 juillet 1921 portant revision de la loi du 10 juni 1919 sur les
réparations à accorder aux victimes civiles de la guerre, Bruxelles, Larcier, 1921, 56p.
TALLIER, P., “De Eerste Wereldoorlog” in VAN DEN EECKHOUT, P. en VANTHEMSE, G., Bronnen
voor de studie van het hedendaags België, 19e-20e eeuw, Brussel, Communications, 2009,
705-716.
VAN BLADEL, G., La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre,
Bruxelles, J. Lebègue, 1919, 297 p.
VAN BLADEL, G., La réparation des dommages matériels résultant des faits de la guerre,
Bruxelles, J. Lebègue, 1922, 739 p.
134
VANDENBOGAERDE, S., "En boven het gebulder der kanonnen…" Het dagelijks leven in een
plattelandsgemeente in het Duitse Etappengebied. Tiegem 1914-1918, onuitg.
masterproef, Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, UGent, 2006, 200 p.
VANDENBOGAERDE, S., Een kijk op de administratiefrechtelijke organisatie van het
“Etappengebied” tijdens de Eerste Wereldoorlog, onuitg. masterproef, Faculteit
Rechtsgeleerdheid, UGent, 2010, 194 p.
VANDENBOGAERDE, S., “De administratiefrechtelijke organisatie van het ‘Vagevuur’. De
Etappenkommandantur Kortrijk als deel van het Duitse Etappengebiet tijdens de Eerste
Wereldoorlog”, Handelingen van het genootschap voor geschiedenis 2011, 181-214.
VANDEWEYER, L., Inventaris van het archief van de Dienst voor de Vereffening van de
Diensten van Oorlogsschade. Personeelsdossiers 1917-1973, Algemeen Rijksarchief,
Brussel, 2015, 86 p.
VAN GINDERACHTER, J., Du cas fortuit, Mont-St. Amand, A. De Scheemaecker, 1919, 78 p.
VAN HOONACKER, E., Kortrijk 14-18, een stad tijdens de Eerste Wereldoorlog, Kortrijk, E. Van
Hoonacker, 1994, 462 p.
VAN MOLLE, P., Le parlement belge/Het Belgisch Parlement 1894-1969, Ledeberg, Erasmus, 1969, 424 p. VANHOVE, J.-L., “Boeken verhuizen. Boeken van de stadsbibliotheek verhuizen negenmaal
tussen 1914 en 1933” in BAERT, K., BAILLIEUL, J.M., e.a., Ieper, de herrezen stad. De
wederopbouw van Ieper na 14-18, Brugge, De Klaproos, 1999, 22-62.
VELLE, K., “In de schaduw van de advocatuur. De Belgische pleitbezorgers (1800-1969)”
in Martyn, G., Doncker, G., Faber, S. en Heirbaut, D., Geschiedenis van de advocatuur in de
Lage Landen, themanummer Pro Memorie, Hilversum, Uitgeverij Verloren, 2009, 267-
296.
VELLE, K. en DHONDT, J., Inventarissen van de archieven van de hoven en rechtbanken voor
oorlogsschade in Vlaanderen (en rechtsopvolgers) (1919-1936), Brussel, 2001, 64 p.
VRIELINCK, S., De territoriale indeling van België (1795-1963). Bestuursgeografisch en
statistisch repertorium van de gemeenten en de supra-communale eenheden
(administratief en gerechtelijk). Met de officiële uitslagen van de volkstellingen, Leuven,
Universitaire Pers, 2000, 3 volumes, 2104 p.
X, Algemene dienstinstructie betreffende de weerbelegging van de vergoedingen voor
oorlogsschade, Brussel, Brian Hill, 1923, 23 p.
X, Dubbele provinciale wegwijzer van West-Vlaanderen en bijzonderlijk der stad Brugge,
voor de jaren 1921-1925, Brugge, Geuens-Willaert, 1921-1925.
135
X, Handboek van den Dienst der Verwoeste Gewesten, Brussel, F. Van Buggenhoudt, 1920,
286 p.
X, Handboek voor den geteisterde, Brussel, Th. Dewarichet, 1919, 38 p.
X, Livret de sociétaire, Ypres et les environs, Bruxelles, F. Tilbury, s.d., 23 p.
X, Manuel du Commissaire de l’état deuxième édition, Bruxelles, Th. Dewarichet, 1921,
128 p. (1e deel) + 185 p. (2e deel).
X, Manuel du Commissaire de l’état deuxième édition supplément 1, Courtrai, Vermaut,
1922, 69 p.
X, Manuel du sinistré deuxième édition, Bruxelles, Ferdinand Denis, 1921, 74 p. (1e deel)
en 54 p. (2e deel).
Archieven
ARA, Dienst voor de Vereffening van de Diensten voor Oorlogsschade. Personeelsdossiers
1917-1973.
SAI, Rouwbrieven – bidprentjes, eind 18e eeuw-2008, C04.
SAI, Stad Ieper en deelgemeenten. Verslagen Gemeenteraad en het college van
Burgemeester en Schepenen, (1836-) 1919-1976, GA14.
SAI, vonnissen rechtbank voor oorlogsschade te Ieper, 2e kamer, 1923.
RAG, Hof voor Oorlogsschade te Gent, BE-A0541/R92, HO Gent 0000.
Kranten en tijdschriften
Revue des dommages de guerre
De Gazet van Poperinghe
De Poperinghenaar
Het Ypersche
Het Ypersch Nieuws
Het weekblad van Ijperen
136
Le Progrès
Naslagwerken
Biographie Nationale
Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging
Nouvelle Biographie nationale
Websites
http://www.bejust.be/tools/prosopography-belgian-magistrates
http://erfgoedhaltes.be
www.historischekranten.be
https://inventaris.onroerenderfgoed.be
http://www.krantencatalogus.be
https://www.myheritage.com/FP/genealogy-search-
ppc.php?lang=NL&type&action=person&siteId=72632451&indId=6000048&origin=pro
file
http://vosnet.org/#
http://www.wederopbouw.be
http://www.westhoekverbeeldt.be
Interview
Gesprek met Francis Desimpel op 17 november 2016 in Centre de Documentation
Waasten.
