Fabrication of compact surface structure by molar ...

6
J. Korean Powder Metall. Inst., Vol. 25, No. 1, 54-59, 2018 DOI: 10.4150/KPMI.2018.25.1.54 ISSN 1225-7591(Print) / ISSN 2287-8173(Online) 54 ์•ˆํ‹ฐ๋ชฌ ๋„ํ•‘๋œ ์ฃผ์„ ์‚ฐํ™”๋ฌผ ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๋ชฐ ๋†๋„์— ๋”ฐ๋ฅธ ์น˜๋ฐ€ํ•œ ํ‘œ๋ฉด ๊ตฌ์กฐ ์ œ์กฐ ๋ฐฐ์ฃผ์› a ยท๊ตฌ๋ณธ์œจ b ยท์•ˆํšจ์ง„ a,b, * a ์„œ์šธ๊ณผํ•™๊ธฐ์ˆ ๋Œ€ํ•™๊ต ์‹ ์†Œ์žฌ๊ณตํ•™๊ณผ, b ์„œ์šธ๊ณผํ•™๊ธฐ์ˆ ๋Œ€ํ•™๊ต ์˜๊ณตํ•™- ๋ฐ”์ด์˜ค์†Œ์žฌ ์œตํ•ฉ ํ˜‘๋™๊ณผ์ • ์‹ ์†Œ์žฌ๊ณตํ•™ํ”„๋กœ๊ทธ๋žจ Fabrication of compact surface structure by molar concentration on Sb-doped SnO 2 transparent conducting films Ju-Won Bae a , Bon-Ryul Koo b and Hyo-Jin Ahn a,b, * a Department of Materials Science and Engineering, Seoul National University of Science and Technology, Seoul 01811, Republic of Korea b Program of Materials Science & Engineering, Convergence Institute of Biomedical Engineering and Biomaterials, Seoul National University of Science and Technology, Seoul 01811, Republic of Korea (Received February 14, 2018; Revised February 21, 2018; Accepted February 22, 2018) ยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยท Abstract Sb-doped SnO 2 (ATO) transparent conducting films are fabricated using horizontal ultrasonic spray pyrolysis deposition (HUSPD) to form uniform and compact film structures with homogeneously supplied precursor solution. To optimize the molar concentration and transparent conducting performance of the ATO films using HUSPD, we use precursor solutions of 0.15, 0.20, 0.25, and 0.30 M. As the molar concentration increases, the resultant ATO films exhibit more compact surface structures because of the larger crystallite sizes and higher ATO crystallinity because of the greater thickness from the accelerated growth of ATO. Thus, the ATO films prepared at 0.25 M have the best transparent conducting performance (12.60ยฑ0.21 ฮฉ/ โ–ก sheet resistance and 80.83% optical transmittance) and the highest figure-of-merit value (9.44ยฑ0.17 ร— 10 -3 ฮฉ -1 ). The improvement in transparent conducting performance is attributed to the enhanced carrier concentration by the improved ATO crystallinity and Hall mobility with the compact surface structure and preferred (211) orientation, ascribed to the accelerated growth of ATO at the optimized molar concentration. Therefore, ATO films fabricated using HUSPD are transparent conducting film candidates for optoelectronic devices. Keywords: Transparent conducting film, Sb-doped SnO 2 , Molar concentration, Compact surface, Ultrasonic spray pyrolysis ยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยท 1. ์„œ ๋ก  ์•ก์ • ๋””์Šคํ”Œ๋ ˆ์ด, ๋ฐœ๊ด‘ ๋‹ค์ด์˜ค๋“œ, ์Šค๋งˆํŠธ ์œˆ๋„์šฐ ๋ฐ ํƒœ ์–‘์ „์ง€์™€ ๊ฐ™์€ ๋‹ค์–‘ํ•œ ๊ด‘์ „๊ธฐ์  ๋””๋ฐ”์ด์Šค๋“ค์˜ ์—ฐ์†์ ์ธ ๋ฐœ ์ „์œผ๋กœ ์ธํ•ด ๋‚ฎ์€ ๋น„์ €ํ•ญ(<10 -3 ฮฉ/ โ–ก) ๊ณผ ๋†’์€ ํˆฌ๊ณผ๋„(>80%) ํŠน์„ฑ์„ ๋™์‹œ์— ๊ฐ–๋Š” ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰(Transparent conducting films, TCFs) ์˜ ๊ด€์‹ฌ์ด ์ฆ๊ฐ€ํ•˜๊ณ  ์žˆ๋‹ค[1-4]. ๋Œ€ํ‘œ์ ์ธ ํˆฌ๋ช… ์ „๋„๋ง‰ ์žฌ๋ฃŒ์—๋Š” ์ฃผ์„ ๋„ํ•‘๋œ ์ธ๋“ ์‚ฐํ™”๋ฌผ(Sn-doped In 2 O 3 , ITO) ์ด ์žˆ์œผ๋ฉฐ, ์šฐ์ˆ˜ํ•œ ๋ฉด์ €ํ•ญ๊ณผ ํˆฌ๊ณผ๋„ ํŠน์„ฑ์œผ๋กœ ์ธํ•ด ๋‹ค์–‘ํ•œ ๋ถ„์•ผ์— ์‹ค์งˆ์ ์œผ๋กœ ํ™œ์šฉ๋˜๊ณ  ์žˆ๋‹ค. ํ•˜์ง€๋งŒ ์ธ ๋“ ๊ฐ€๊ฒฉ์˜ ์—ฐ์†์ ์ธ ์ƒ์Šน๊ณผ 673.0 K ์ด์ƒ์˜ ๊ณ ์˜จ ํ™˜๊ฒฝ์— ์„œ ํˆฌ๋ช…์ „๋„ํŠน์„ฑ์ด ์ €ํ•˜๋˜๋Š” ๋‹จ์ ์œผ๋กœ ์ธํ•ด ํ™œ์šฉ๋„๊ฐ€ ๋–จ ์–ด์ง€๋Š” ๋ถ€๋ถ„์ด ์žˆ์–ด ์ด๋ฅผ ๋Œ€์ฒดํ•  ์ˆ˜ ์žˆ๋Š” ์ง€์†์ ์ธ ์—ฐ๊ตฌ ๊ฐ€ ์ด๋ฃจ์–ด์ง€๊ณ  ์žˆ๋‹ค[3-7]. ํŠนํžˆ ์•ˆํ‹ฐ๋ชฌ ๋„ํ•‘๋œ ์ฃผ์„ ์‚ฐํ™” ๋ฌผ(Sb-doped SnO 2 , ATO) ์€ ๋†’์€ ํˆฌ๋ช…์ „๋„ํŠน์„ฑ, ๋‚ฎ์€ ๊ฐ€๊ฒฉ, ์šฐ์ˆ˜ํ•œ ๊ธฐ๊ณ„์ , ์—ด์  ๋ฐ ํ™”ํ•™์  ์•ˆ์ •์„ฑ์œผ๋กœ ์ธํ•ด ITO๋ฅผ ๋Œ€์ฒดํ•  ์ˆ˜ ์žˆ๋Š” ์žฌ๋ฃŒ๋กœ ์ œ์•ˆ๋˜์–ด ์˜ค๊ณ  ์žˆ๋‹ค. ์ด์— ๋”ฐ๋ผ ๋งˆ ๊ทธ๋„คํŠธ๋ก  ์Šคํผํ„ฐ๋ง๋ฒ•, ํŽ„์Šค ๋ ˆ์ด์ € ์ฆ์ฐฉ๋ฒ•, ํ™”ํ•™ ์ฆ๊ธฐ ์ฆ *Corresponding Author: Hyo-Jin Ahn, TEL: +82-2-970-6622, FAX: +82-2-973-6657, E-mail: [email protected]

Transcript of Fabrication of compact surface structure by molar ...

J. Korean Powder Metall. Inst., Vol. 25, No. 1, 54-59, 2018

DOI: 10.4150/KPMI.2018.25.1.54

ISSN 1225-7591(Print) / ISSN 2287-8173(Online)

54

์•ˆํ‹ฐ๋ชฌ ๋„ํ•‘๋œ ์ฃผ์„ ์‚ฐํ™”๋ฌผ ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๋ชฐ ๋†๋„์— ๋”ฐ๋ฅธ

์น˜๋ฐ€ํ•œ ํ‘œ๋ฉด ๊ตฌ์กฐ ์ œ์กฐ

๋ฐฐ์ฃผ์›aยท๊ตฌ๋ณธ์œจbยท์•ˆํšจ์ง„a,b,*

a์„œ์šธ๊ณผํ•™๊ธฐ์ˆ ๋Œ€ํ•™๊ต ์‹ ์†Œ์žฌ๊ณตํ•™๊ณผ,

b์„œ์šธ๊ณผํ•™๊ธฐ์ˆ ๋Œ€ํ•™๊ต ์˜๊ณตํ•™-๋ฐ”์ด์˜ค์†Œ์žฌ ์œตํ•ฉ ํ˜‘๋™๊ณผ์ • ์‹ ์†Œ์žฌ๊ณตํ•™ํ”„๋กœ๊ทธ๋žจ

Fabrication of compact surface structure by molar concentration

on Sb-doped SnO2 transparent conducting films

Ju-Won Baea, Bon-Ryul Koob and Hyo-Jin Ahna,b,*

aDepartment of Materials Science and Engineering, Seoul National University of Science and

Technology, Seoul 01811, Republic of KoreabProgram of Materials Science & Engineering, Convergence Institute of Biomedical Engineering

and Biomaterials, Seoul National University of Science and Technology, Seoul 01811, Republic of Korea

(Received February 14, 2018; Revised February 21, 2018; Accepted February 22, 2018)

ยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยท

Abstract Sb-doped SnO2 (ATO) transparent conducting films are fabricated using horizontal ultrasonic spray pyrolysis

deposition (HUSPD) to form uniform and compact film structures with homogeneously supplied precursor solution. To

optimize the molar concentration and transparent conducting performance of the ATO films using HUSPD, we use

precursor solutions of 0.15, 0.20, 0.25, and 0.30 M. As the molar concentration increases, the resultant ATO films exhibit

more compact surface structures because of the larger crystallite sizes and higher ATO crystallinity because of the greater

thickness from the accelerated growth of ATO. Thus, the ATO films prepared at 0.25 M have the best transparent

conducting performance (12.60ยฑ0.21 ฮฉ/โ–ก sheet resistance and 80.83% optical transmittance) and the highest figure-of-merit

value (9.44ยฑ0.17 ร— 10-3ฮฉ

-1). The improvement in transparent conducting performance is attributed to the enhanced carrier

concentration by the improved ATO crystallinity and Hall mobility with the compact surface structure and preferred (211)

orientation, ascribed to the accelerated growth of ATO at the optimized molar concentration. Therefore, ATO films

fabricated using HUSPD are transparent conducting film candidates for optoelectronic devices.

Keywords: Transparent conducting film, Sb-doped SnO2, Molar concentration, Compact surface, Ultrasonic spray pyrolysis

ยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยทยท

1. ์„œ ๋ก 

์•ก์ • ๋””์Šคํ”Œ๋ ˆ์ด, ๋ฐœ๊ด‘ ๋‹ค์ด์˜ค๋“œ, ์Šค๋งˆํŠธ ์œˆ๋„์šฐ ๋ฐ ํƒœ

์–‘์ „์ง€์™€ ๊ฐ™์€ ๋‹ค์–‘ํ•œ ๊ด‘์ „๊ธฐ์  ๋””๋ฐ”์ด์Šค๋“ค์˜ ์—ฐ์†์ ์ธ ๋ฐœ

์ „์œผ๋กœ ์ธํ•ด ๋‚ฎ์€ ๋น„์ €ํ•ญ(<10-3 ฮฉ/โ–ก)๊ณผ ๋†’์€ ํˆฌ๊ณผ๋„(>80%)

ํŠน์„ฑ์„ ๋™์‹œ์— ๊ฐ–๋Š” ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰(Transparent conducting

films, TCFs)์˜ ๊ด€์‹ฌ์ด ์ฆ๊ฐ€ํ•˜๊ณ  ์žˆ๋‹ค[1-4]. ๋Œ€ํ‘œ์ ์ธ ํˆฌ๋ช…

์ „๋„๋ง‰ ์žฌ๋ฃŒ์—๋Š” ์ฃผ์„ ๋„ํ•‘๋œ ์ธ๋“ ์‚ฐํ™”๋ฌผ(Sn-doped

In2O3, ITO)์ด ์žˆ์œผ๋ฉฐ, ์šฐ์ˆ˜ํ•œ ๋ฉด์ €ํ•ญ๊ณผ ํˆฌ๊ณผ๋„ ํŠน์„ฑ์œผ๋กœ

์ธํ•ด ๋‹ค์–‘ํ•œ ๋ถ„์•ผ์— ์‹ค์งˆ์ ์œผ๋กœ ํ™œ์šฉ๋˜๊ณ  ์žˆ๋‹ค. ํ•˜์ง€๋งŒ ์ธ

๋“ ๊ฐ€๊ฒฉ์˜ ์—ฐ์†์ ์ธ ์ƒ์Šน๊ณผ 673.0 K ์ด์ƒ์˜ ๊ณ ์˜จ ํ™˜๊ฒฝ์—

์„œ ํˆฌ๋ช…์ „๋„ํŠน์„ฑ์ด ์ €ํ•˜๋˜๋Š” ๋‹จ์ ์œผ๋กœ ์ธํ•ด ํ™œ์šฉ๋„๊ฐ€ ๋–จ

์–ด์ง€๋Š” ๋ถ€๋ถ„์ด ์žˆ์–ด ์ด๋ฅผ ๋Œ€์ฒดํ•  ์ˆ˜ ์žˆ๋Š” ์ง€์†์ ์ธ ์—ฐ๊ตฌ

๊ฐ€ ์ด๋ฃจ์–ด์ง€๊ณ  ์žˆ๋‹ค[3-7]. ํŠนํžˆ ์•ˆํ‹ฐ๋ชฌ ๋„ํ•‘๋œ ์ฃผ์„ ์‚ฐํ™”

๋ฌผ(Sb-doped SnO2, ATO)์€ ๋†’์€ ํˆฌ๋ช…์ „๋„ํŠน์„ฑ, ๋‚ฎ์€ ๊ฐ€๊ฒฉ,

์šฐ์ˆ˜ํ•œ ๊ธฐ๊ณ„์ , ์—ด์  ๋ฐ ํ™”ํ•™์  ์•ˆ์ •์„ฑ์œผ๋กœ ์ธํ•ด ITO๋ฅผ

๋Œ€์ฒดํ•  ์ˆ˜ ์žˆ๋Š” ์žฌ๋ฃŒ๋กœ ์ œ์•ˆ๋˜์–ด ์˜ค๊ณ  ์žˆ๋‹ค. ์ด์— ๋”ฐ๋ผ ๋งˆ

๊ทธ๋„คํŠธ๋ก  ์Šคํผํ„ฐ๋ง๋ฒ•, ํŽ„์Šค ๋ ˆ์ด์ € ์ฆ์ฐฉ๋ฒ•, ํ™”ํ•™ ์ฆ๊ธฐ ์ฆ

*Corresponding Author: Hyo-Jin Ahn, TEL: +82-2-970-6622, FAX: +82-2-973-6657, E-mail: [email protected]

PM Trend

์•ˆํ‹ฐ๋ชฌ ๋„ํ•‘๋œ ์ฃผ์„ ์‚ฐํ™”๋ฌผ ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๋ชฐ ๋†๋„์— ๋”ฐ๋ฅธ ์น˜๋ฐ€ํ•œ ํ‘œ๋ฉด ๊ตฌ์กฐ ์ œ์กฐ 55

Vol. 25, No. 1, 2018

์ฐฉ๋ฒ• ๋ฐ ์ดˆ์ŒํŒŒ๋ถ„๋ฌด์—ด๋ถ„ํ•ด๋ฒ• ๋“ฑ ๋‹ค์–‘ํ•œ ์ฆ์ฐฉ ๊ณต์ •์„ ์ด์šฉ

ํ•˜์—ฌ ๊ณ ์„ฑ๋Šฅ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์„ ์ œ์กฐํ•˜๊ธฐ ์œ„ํ•ด ๋…ธ๋ ฅํ•˜๊ณ 

์žˆ๋‹ค[7-11]. ์ด ์ค‘์—์„œ๋„ ๋งˆ๊ทธ๋„คํŠธ๋ก  ์Šคํผํ„ฐ๋ง๋ฒ•๊ณผ ํŽ„์Šค

๋ ˆ์ด์ € ์ฆ์ฐฉ๋ฒ•์„ ์ด์šฉํ•˜์—ฌ ์ œ์กฐ๋œ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์€ ์šฐ

์ˆ˜ํ•œ ํˆฌ๋ช…์ „๋„ํŠน์„ฑ์„ ๊ตฌํ˜„ํ•˜๊ธฐ์— ์œ ๋ฆฌํ•˜์ง€๋งŒ ๋ณต์žกํ•œ ์ฆ์ฐฉ

์žฅ๋น„ ์‹œ์Šคํ…œ๊ณผ ๋†’์€ ์ง„๊ณต ์ƒํƒœ๋ฅผ ์š”๊ตฌํ•˜๊ธฐ์— ๋†’์€ ๊ณต์ •

๋น„์šฉ์ด ๋ฐœ์ƒํ•˜๊ณ  ๋Œ€๋ฉด์ ํ™”์˜ ์ œํ•œ์ด ์žˆ์–ด ์‚ฐ์—…์ ์ธ ํ™œ์šฉ

๋„๊ฐ€ ๋–จ์–ด์ง€๋Š” ๊ฒฝํ–ฅ์ด ์žˆ๋‹ค[8, 9, 12]. ์ด์— ๋ฐ˜ํ•ด ์ดˆ์ŒํŒŒ๋ถ„

๋ฌด์—ด๋ถ„ํ•ด๋ฒ•(Ultrasonic spray pyrolysis deposition, USPD)

์€ ์ดˆ์ŒํŒŒ๋กœ ๋ฐœ์ƒํ•œ ์•ก์ ์ด ๊ธฐํŒ์—์„œ ์—ด๋ถ„ํ•ดํ•˜์—ฌ ๋‚˜๋…ธ ๋ฐ•

๋ง‰์„ ํ˜•์„ฑ์‹œํ‚ค๋Š” ์ฆ์ฐฉ ๋ฉ”์ปค๋‹ˆ์ฆ˜์œผ๋กœ ์ธํ•ด ๊ณต์ •๋น„์šฉ์ด ์ €

๋ ดํ•˜๊ณ  ๋„“์€ ๋ฉด์ ์— ๊ท ์ผํ•œ ์ฆ์ฐฉ์ด ๊ฐ€๋Šฅํ•˜๋‹ค๋Š” ์žฅ์ ์ด ์žˆ

๋‹ค[11, 13, 14]. ํŠนํžˆ, USPD๋Š” ๊ทธ๋“ค์˜ ์šฉ์•ก ์กฐ๊ฑด(์ž‘์šฉ๊ธฐ,

์ฒจ๊ฐ€์ œ ๋“ฑ) ๋ฐ ๊ณต์ • ๋ณ€์ˆ˜(์ฆ์ฐฉ์˜จ๋„, ์ฆ์ฐฉ์‹œ๊ฐ„ ๋“ฑ)๋ฅผ ์กฐ์ ˆ

ํ•˜์—ฌ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ํŠน์„ฑ์„ ์‰ฝ๊ฒŒ ์ œ์–ดํ•˜๋Š” ๊ฒƒ์ด ๊ฐ€๋Šฅ

ํ•˜๋‹ค[11, 13-15]. ์˜ˆ๋ฅผ ๋“ค์–ด, Lee ๋“ฑ์€ USPD๋ฅผ ์ด์šฉํ•˜์—ฌ

ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ Sb์˜ ๋„ํ•‘ ๋†๋„๋ฅผ ์กฐ์ ˆํ•˜์—ฌ 3 at% Sb

์—์„œ ๊ฐ€์žฅ ์šฐ์ˆ˜ํ•œ ๋น„์ €ํ•ญ(8.4 ร— 10-4 ฮฉcm) ๋ฐ ํˆฌ๊ณผ๋„

(80.0%) ํŠน์„ฑ์„ ๋ณด๊ณ ํ•˜์˜€๋‹ค[14]. ๋˜ํ•œ, Yadav๋Š” ATO ํˆฌ๋ช…

์ „๋„๋ง‰์˜ ๋‘๊ป˜๋ฅผ ์กฐ์ ˆํ•˜์—ฌ 660 nm์˜ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰ ๋‘

๊ป˜์—์„œ ์ตœ์ ํ™”๋œ ๋น„์ €ํ•ญ(3.7 ร— 10-4 ฮฉcm) ๋ฐ ํˆฌ๊ณผ๋„

(85.0%) ํŠน์„ฑ์„ ๋ณด๊ณ ํ•˜์˜€๋‹ค[15]. ํ•˜์ง€๋งŒ ์ด๋Ÿฌํ•œ ๋…ธ๋ ฅ์—๋„

๋ถˆ๊ตฌํ•˜๊ณ  ์•„์ง๊นŒ์ง€ USPD์„ ์ด์šฉํ•œ ATO์˜ ๋ชฐ ๋†๋„์— ๋”ฐ

๋ฅธ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ํŠน์„ฑ์„ ๋ถ„์„ํ•œ ์—ฐ๊ตฌ๋Š” ์•„์ง๊นŒ์ง€ ๋ณด

๊ณ ๋˜์ง€ ์•Š์•˜๋‹ค.

๋”ฐ๋ผ์„œ, ๋ณธ ์—ฐ๊ตฌ์—์„œ๋Š” ์ˆ˜ํ‰ ์ดˆ์ŒํŒŒ๋ถ„๋ฌด์—ด๋ถ„ํ•ด๋ฒ•

(Horizontal ultrasonic spray pyrolysis deposition, HUSPD,

ceon, Nano SPD, TV500, Korea)์„ ์ด์šฉํ•˜์—ฌ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„

๋ง‰์„ ์ œ์กฐํ•˜์˜€๋‹ค. ์ด ๋•Œ ATO ์šฉ์•ก์˜ ๋ชฐ ๋†๋„๋ฅผ 0.15, 0.20,

0.25 ๋ฐ 0.30 M๋กœ ์ฒด๊ณ„์ ์œผ๋กœ ์ œ์–ด ํ•˜์˜€์œผ๋ฉฐ, ์ œ์กฐ๋œ ATO

ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๊ตฌ์กฐ์ , ํ™”ํ•™์ , ํ˜•ํƒœ์  ํŠน์„ฑ์„ ์กฐ์‚ฌํ•จ์œผ๋กœ

์จ ๊ทธ๋“ค์˜ ํ–ฅ์ƒ๋œ ํˆฌ๋ช…์ „๋„ํŠน์„ฑ์„ ๊ทœ๋ช…ํ•˜์˜€๋‹ค.

2. ์‹คํ—˜ ๋ฐฉ๋ฒ•

ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์€ HUSPD๋ฅผ ์ด์šฉํ•˜์—ฌ ์ œ์กฐ๋˜์—ˆ๋‹ค.

HUSPD๋Š” ์ดˆ์ŒํŒŒ ๋ถ„๋ฌด๋กœ ์ธํ•ด ํ˜•์„ฑ๋œ ํ”„๋ฆฌ์ปค์„œ ์•ก์ ์„ ์ˆ˜

ํ‰๋ฐฉํ–ฅ์œผ๋กœ ๋ฐ˜์‘๋กœ ๋‚ด๋ถ€์— ๊ณต๊ธ‰ํ•จ์œผ๋กœ์จ ๊ท ์ผํ•œ ๊ณ ํ’ˆ์งˆ์˜

๋‚˜๋…ธ ๋ฐ•๋ง‰์„ ํ˜•์„ฑํ•  ์ˆ˜ ์žˆ๋Š” ์ฆ์ฐฉ์‹œ์Šคํ…œ์ด๋‹ค(๊ทธ๋ฆผ 1)[15,

16]. ๋จผ์ €, 4 vol% hydrochloric acid(HCl, DUCKSAN)์ด ํฌ

ํ•จ๋œ ์ฆ๋ฅ˜์ˆ˜์— tin chloride pentahydrate(SnCl4ยท5H2O,

SAMCHUN)์™€ antimony chloride(SbCl3, Aldrich)๋ฅผ ์šฉํ•ด

ํ•˜์—ฌ ATO ์šฉ์•ก์„ ์ค€๋น„ํ•˜์˜€๋‹ค. ์—ฌ๊ธฐ์—์„œ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰

์˜ ์ตœ์ ํ™”๋œ ํŠน์„ฑ์„ ์–ป๊ธฐ ์œ„ํ•ด Sb๊ณผ Sn์˜ ๋ชฐ ๋น„์œจ์€

2 mol%๋กœ ๊ณ ์ •ํ•˜์˜€๋‹ค[11]. ๋˜ํ•œ, ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰ ์ œ์กฐ ์‹œ

ATO์šฉ์•ก์˜ ๋ชฐ ๋†๋„์— ๋”ฐ๋ฅธ ํšจ๊ณผ๋ฅผ ํ™•์ธํ•˜๊ธฐ ์œ„ํ•ด ATO

์šฉ์•ก์˜ ๋ชฐ ๋†๋„๋ฅผ 0.15, 0.20, 0.25 ๋ฐ 0.30 M์œผ๋กœ ์กฐ์ ˆํ•˜

์˜€๋‹ค. ๊ทธ๋Ÿฐ ๋‹ค์Œ ์ œ์กฐ๋œ ATO ์šฉ์•ก์„ ์ดˆ์ŒํŒŒ ์ง„๋™์ž

(1.6 MHz)๊ฐ€ ์žฅ์ฐฉ๋œ ๋ถ„๋ฌดํ†ต์œผ๋กœ ์˜ฎ๊ธด ํ›„, ์šฉ์•ก์„ ๋ถ„๋ฌดํ•˜์—ฌ

์œ ๋ฆฌ ๊ธฐํŒ(Coming Eagle XGโ„ข) ์œ„์— ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜

์ฆ์ฐฉ์„ ์‹ค์‹œํ•˜์˜€๋‹ค. ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ์ฆ์ฐฉ์„ ์œ„ํ•ด ๋ฐ˜์‘

๋กœ ๋‚ด๋ถ€์˜จ๋„๋Š” 420oC๋กœ, ์œ ๋ฆฌ ๊ธฐํŒ์˜ ํšŒ์ „ ์†๋„๋Š” 5 rpm,

์šด๋ฐ˜๊ฐ€์Šค์˜ ์œ ๋Ÿ‰์€ 15 L/min๋กœ ์œ ์ง€ํ•˜์˜€๋‹ค. ์ด์— ๋”ฐ๋ผ ์ตœ

์ข…์ ์œผ๋กœ ๋ชฐ ๋†๋„๋กœ ์ œ์กฐ๋œ 4์ข…๋ฅ˜์˜ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์„

์ œ์กฐํ•˜์˜€์œผ๋ฉฐ, ์—ฌ๊ธฐ์„œ ๊ฐ๊ฐ์˜ ์ƒ˜ํ”Œ์„ ATO-0.15M, ATO-

0.20M, ATO-0.25M ๋ฐ ATO-0.30M๋กœ ์–ธ๊ธ‰๋  ๊ฒƒ์ด๋‹ค.

์ œ์กฐ๋œ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๊ตฌ์กฐ ๋ถ„์„์„ ์œ„ํ•ด X ์„  ํšŒ์ ˆ

๋ถ„์„(X-ray diffraction, XRD, Rigaku Rint 2500)์„ ์ด์šฉํ•˜์˜€

๋‹ค. ๋˜ํ•œ ํ™”ํ•™์  ๊ฒฐํ•ฉ ์ƒํƒœ๋ฅผ ํ™•์ธํ•˜๊ธฐ ์œ„ํ•ด X์„  ๊ด‘์ „์ž ๋ถ„

์„๋ฒ•(X-ray photoelectron spectroscopy, XPS, ESCALAB 250

equipped with an Al Kฮฑ X-ray source)์„ ํ™œ์šฉํ•˜์˜€๋‹ค. ํ˜•ํƒœ์ 

๋ถ„์„์€ ์ฃผ์‚ฌ์ „์žํ˜„๋ฏธ๊ฒฝ(field-emission scanning electron

microscopy, FE-SEM, Hitachi S-4800) ๋ฐ ์›์ž๋ ฅ๊ฐ„ํ˜„๋ฏธ๊ฒฝ

(atomic force microscopy, AFM, diDimensionโ„ข 3100)์„

์ด์šฉํ•˜์˜€๋‹ค. ๋˜ํ•œ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ์ „๊ธฐ์  ๋ฐ ๊ด‘ํ•™์  ํŠน

์„ฑ์€ ๊ฐ๊ฐ ํ™€ ํšจ๊ณผ ์ธก์ •์‹œ์Šคํ…œ(Hall-effect measurement,

Ecopia, HMS-3000)๊ณผ ์ž์™ธ์„ -๊ฐ€์‹œ๊ด‘์„  ๋ถ„๊ด‘๊ด‘๋„๊ณ„(ultraviolet-

visible(UV-vis) spectroscopy, Perkin-Elmer, Lambda-35)๋ฅผ ์ด์šฉ

ํ•˜์—ฌ ์ธก์ •๋˜์—ˆ๋‹ค.

3. ๊ฒฐ๊ณผ ๋ฐ ๊ณ ์ฐฐ

๊ทธ๋ฆผ 2๋Š” ATO-0.15M, ATO-0.20M, ATO-0.25M ๋ฐ

ATO-0.30M์˜ X-์„  ํšŒ์ ˆ ๋ถ„์„ ํŒจํ„ด์„ ๋ณด์—ฌ์ค€๋‹ค. ๋ชจ๋“  ์ƒ˜

ํ”Œ์€ 26.63o, 33.92o, 38.00o ๋ฐ 51.83o์—์„œ ๊ณตํ†ต์ ์ธ ํšŒ์ ˆ

ํ”ผํฌ๋“ค์ด ๋‚˜ํƒ€๋‚˜๋ฉฐ, ์ด๋Š” tetragonal rutile ๊ตฌ์กฐ๋ฅผ ๊ฐ–๋Š”

SnO2์˜ (110), (101), (200), ๋ฐ (211)๋ฉด(space group P42/

Fig. 1. Schematic diagram of horizontal ultrasonic spray

pyrolysis deposition.

56 ๋ฐฐ์ฃผ์› ยท๊ตฌ๋ณธ์œจ ยท์•ˆํšจ์ง„

Journal of Korean Powder Metallurgy Institute (J. Korean Powder Metall. Inst.)

mnm[136], JCPDS card No. 06-0416)๊ณผ ๊ฐ๊ฐ ๋ถ€ํ•ฉํ•œ๋‹ค. ๋˜

ํ•œ, ์ƒ˜ํ”Œ๋“ค์˜ ํšŒ์ ˆ ํ”ผํฌ๋“ค์€ ์ˆœ์ˆ˜ํ•œ SnO2((110)๋ฉด 26.61o,

(101)๋ฉด 33.90o, (200)๋ฉด 37.98o, (211)๋ฉด 51.82o)๋ณด๋‹ค ์•ฝ๊ฐ„

์˜ค๋ฅธ์ชฝ์œผ๋กœ ์ด๋™๋œ ๊ฒฝํ–ฅ์„ ๋ณด์—ฌ์ค€๋‹ค. ์ด๋Š” Bragg ๋ฒ•์น™(nฮป

= 2dsinฮธ)์— ์˜ํ•ด Sb5+(0.62 ร…) ์ด์˜จ์ด SnO2์˜ Sn4+(0.69

ร…) ์ด์˜จ์„ ๋Œ€์ฒดํ•œ ๊ฒฐ๊ณผ๋กœ ์„ฑ๊ณต์ ์ธ ATO ์ƒ์˜ ์ œ์กฐ๋ฅผ ์˜

๋ฏธํ•œ๋‹ค[4, 7]. ์—ฌ๊ธฐ์„œ Sb5+ ์ด์˜จ์€ ATO์—์„œ ์บ๋ฆฌ์–ด๋กœ ์ž‘์šฉ

ํ•˜๋Š” ์ž์œ ์ „์ž๋ฅผ ํ˜•์„ฑํ•จ์œผ๋กœ์จ ์ „๊ธฐ์  ํŠน์„ฑ์„ ํ–ฅ์ƒ์‹œํ‚ค๋Š”

์š”์ธ์œผ๋กœ ์ž‘์šฉํ•œ๋‹ค(2Sb5+โ†’2SbSn+2eโ€’)[11]. ํŠนํžˆ, ATO-

0.15M์—์„œ ATO-0.25M๊นŒ์ง€๋Š” ATO์˜ ๊ฐ€์†ํ™”๋œ ์„ฑ์žฅ ์†๋„

๋กœ ์ธํ•ด (211)๋ฉด์˜ ํšŒ์ ˆ ํ”ผํฌ๊ฐ€ ์ ์ฐจ ์ฆ๊ฐ€ํ•˜๋ฉฐ, ์ด๋Š” ATO

ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๊ฒฐ์ •์„ฑ์ด ํ–ฅ์ƒ๋˜์—ˆ์Œ์„ ๋‚˜ํƒ€๋‚ธ๋‹ค[11]. ๊ทธ๋Ÿฌ

๋‚˜ ATO-0.30M์—์„œ๋Š” (211)๋ฉด์˜ ํšŒ์ ˆ ํ”ผํฌ๊ฐ€ ๊ฐ์†Œํ•˜๋Š” ๊ฒฝ

ํ–ฅ์ด ๋‚˜ํƒ€๋‚˜๋Š”๋ฐ ์ด๋Š” ๊ณผ์ž‰๋œ Sn ์›์†Œ์˜ ๊ณผํฌํ™”๋กœ ์ธํ•ด

ATO์˜ ๊ฒฐ์ •์„ฑ์ด ์˜คํžˆ๋ ค ๊ฐ์†Œ๋จ์„ ์˜๋ฏธํ•œ๋‹ค[16]. ์ด๋Ÿฌํ•œ

๊ฒฐ๊ณผ๋Š” Scherrer ๊ณต์‹์œผ๋กœ ๊ณ„์‚ฐ๋œ ๊ฒฐ์ •์ž…์ž ํฌ๊ธฐ๋ฅผ ํ†ตํ•ด์„œ

๋„ ์ฆ๋ช…๋  ์ˆ˜ ์žˆ๋‹ค[16].

D = 0.9ฮป/(ฮฒยทcosฮธ)

์œ„ ์‹์—์„œ ฮป, ฮฒ ๋ฐ ฮธ์€ ๊ฐ๊ฐ X์„  ํŒŒ์žฅ, ๋ฐ˜์น˜ํญ ๋ฐ Bragg

๊ฐ๋„๋ฅผ ์˜๋ฏธํ•œ๋‹ค. ๊ณ„์‚ฐ๋œ ๊ฒฐ์ •์ž…์ž ํฌ๊ธฐ๋Š” ATO-0.15M

(34.3 nm)์—์„œ ATO-0.25M(37.4 nm)๋กœ ์ฆ๊ฐ€ํ•˜๋‹ค ATO-

0.30M์—์„œ 36.3 nm๋กœ ๊ฐ์†Œ๋˜์—ˆ๋‹ค. ๋”ฐ๋ผ์„œ HUSPD๋ฅผ ์ด์šฉ

ํ•œ ATO ์ฆ์ฐฉ์— ์žˆ์–ด ATO์šฉ์•ก์˜ ๋ชฐ ๋†๋„ ์ฆ๊ฐ€๋Š” ATO ํˆฌ

๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ์„ฑ์žฅ ์†๋„๋ฅผ ํ–ฅ์ƒ์‹œํ‚ฌ ์ˆ˜ ์žˆ์Œ์„ ํ™•์ธํ•  ์ˆ˜

์žˆ๋‹ค. ๋˜ํ•œ, ATO-0.25M์ด ๋‹ค๋ฅธ ์ƒ˜ํ”Œ๋“ค์— ๋น„ํ•ด (211)๋ฉด/

(110)๋ฉด์˜ ํšŒ์ ˆ ํ”ผํฌ ๋น„์œจ์ด 1.76๋กœ ๋†’์€ ๊ฒƒ์„ ํ™•์ธํ•  ์ˆ˜

์žˆ๋Š”๋ฐ(ATO-0.15M์—์„œ 0.89, ATO-0.20M์—์„œ 1.63, ATO-

0.30M์—์„œ 1.23), ์ด๋Š” ATO๊ฐ€ ๊ธฐํŒ๊ณผ ํ‰ํ–‰ํ•œ (211)๋ฉด์œผ๋กœ

์šฐ์„  ์„ฑ์žฅํ•œ ๊ฒƒ์„ ์˜๋ฏธํ•˜๋ฉฐ ์ด๋Ÿฌํ•œ ๊ฒฐ๊ณผ๋Š” ํ˜•์„ฑ๋œ ํˆฌ๋ช…์ „

๋„๋ง‰์˜ ํ™€ ์ด๋™๋„ ํ–ฅ์ƒ์— ์˜ํ–ฅ์„ ๋ฏธ์น  ๊ฒƒ์ด๋‹ค.

๊ทธ๋ฆผ 3๋Š” ๋ชจ๋“  ์ƒ˜ํ”Œ์˜ ํ™”ํ•™์  ๊ฒฐํ•ฉ ์ƒํƒœ๋ฅผ ์•Œ์•„๋ณด๊ธฐ ์œ„

ํ•œ X ์„  ๊ด‘์ „์ž ๋ถ„์„๋ฒ•์˜ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ๋‚˜ํƒ€๋‚ธ๋‹ค. ๋ชจ๋“  ๊ฒฐํ•ฉ ์—

๋„ˆ์ง€๋Š” C 1s(284.5 eV)๋ฅผ ๊ธฐ์ค€์œผ๋กœ ๋ณด์ •ํ•˜์˜€๋‹ค. ๊ทธ๋ฆผ 3(a-

d)์—์„œ ๋ณด์—ฌ์ง€๋“ฏ์ด ๋ชจ๋“  ์ƒ˜ํ”Œ์—์„œ SnO2์˜ Sn4+์˜ ๊ฒฐํ•ฉ์—

๋„ˆ์ง€๋ฅผ ์˜๋ฏธํ•˜๋Š” Sn 3d5/2(~486.5 eV) ๋ฐ Sn 3d3/2(~495.0

eV) ํ”ผํฌ๊ฐ€ ๋ฐฉ์ถœ๋˜์—ˆ๋‹ค[4, 7]. O 1s ํ”ผํฌ(๊ทธ๋ฆผ 3(e-h))์—์„œ

๋Š” Sn-O(~530.4 eV) ๋ฐ Sn-OH(~531.9 eV)์™€ ๊ด€๋ จ๋œ ํ”ผํฌ

๊ฐ€ ๊ด€์ฐฐ๋˜๋ฉฐ ํŠนํžˆ ~530.6 eV(Sb 3d5/2)์™€ ~540.1 eV(Sb

3d3/2)์—์„œ๋Š” Sb2O5์˜ Sb5+์˜ ๊ฒฐํ•ฉ ์—๋„ˆ์ง€์— ํ•ด๋‹น๋˜๋Š” ํ”ผํฌ

๋„ ํ™•์ธ๋˜์—ˆ๋‹ค[4, 7]. ์ด๋Ÿฌํ•œ ๊ฒฐ๊ณผ๋Š” HUSPD๋ฅผ ์ด์šฉํ•˜์—ฌ

ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ์„ฑ๊ณต์ ์ธ ์ œ์กฐ๋ฅผ ํ™•์ธ์‹œ์ผœ ์ค€๋‹ค. ๋˜ํ•œ

ํ‘œ 1์€ XPS ์ŠคํŽ™ํŠธ๋Ÿผ์˜ ์ƒ์‘ํ•˜๋Š” ํ”ผํฌ ์˜์—ญ์œผ๋กœ๋ถ€ํ„ฐ ๊ณ„

์‚ฐ๋œ O, Sn ๋ฐ Sb ์›์†Œ์˜ ํ‘œ๋ฉด ์›์ž ๋†๋„๋ฅผ ๋ณด์—ฌ์ค€๋‹ค.

ATO ๋ชฐ ๋†๋„ ์ฆ๊ฐ€๋กœ ์ธํ•œ ๊ฐ€์†ํ™”๋œ ์„ฑ์žฅ ์†๋„๋กœ ์ธํ•ด Sb

์˜ ์›์ž ๋†๋„๊ฐ€ ์ฆ๊ฐ€ํ•  ๊ฒƒ์œผ๋กœ ์˜ˆ์ƒํ•˜์˜€์œผ๋‚˜ ์ƒ˜ํ”Œ๋“ค ๊ฐ„์˜

Fig. 2. XRD patterns obtained from ATO-0.15M, ATO-

0.20M, ATO-0.25M, and ATO-0.30M, respectively.

Fig. 3. XPS data of (a-d) Sn 3d and (e-h) O 1s of all ATO

samples.

์•ˆํ‹ฐ๋ชฌ ๋„ํ•‘๋œ ์ฃผ์„ ์‚ฐํ™”๋ฌผ ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๋ชฐ ๋†๋„์— ๋”ฐ๋ฅธ ์น˜๋ฐ€ํ•œ ํ‘œ๋ฉด ๊ตฌ์กฐ ์ œ์กฐ 57

Vol. 25, No. 1, 2018

Sb์˜ ์›์ž ๋†๋„์—๋Š” ๋ˆˆ์— ๋„๋Š” ๋ณ€ํ™”๋Š” ์—†์—ˆ๋‹ค. ๋”ฐ๋ผ์„œ,

ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์—์„œ ๋ชฐ ๋†๋„์˜ ํšจ๊ณผ๋Š” SnO2 ๋‚ด์˜ Sb ๋„

ํ•‘๋Ÿ‰์˜ ๋ณ€ํ™”์—†์ด ์„ฑ์žฅ ์†๋„๋งŒ์„ ํ–ฅ์ƒ์‹œํ‚ฌ ์ˆ˜ ์žˆ๋‹ค.

๊ทธ๋ฆผ 4(a-d)๋Š” ATO-0.15M, ATO-0.20M, ATO-0.25M ๋ฐ

ATO-0.30M์˜ ํ‘œ๋ฉด ์ฃผ์‚ฌ์ „์žํ˜„๋ฏธ๊ฒฝ ์ด๋ฏธ์ง€๋ฅผ, ๊ทธ๋ฆผ 4(e-h)

๋Š” ATO-0.15M, ATO-0.20M, ATO-0.25M ๋ฐ ATO-0.30M

์˜ ์ธก๋ฉด ์ฃผ์‚ฌ์ „์žํ˜„๋ฏธ๊ฒฝ ์ด๋ฏธ์ง€๋ฅผ ๊ฐ๊ฐ ๋ณด์—ฌ์ค€๋‹ค. ATO-

0.15M์€ ๋‹ค๋ฉด์ฒด ๊ฒฐ์ •์ž…์ž๋“ค ์‚ฌ์ด์˜ ๋นˆ ๊ณต๊ฐ„์œผ๋กœ ์ธํ•ด ๊ฑฐ

์นœ ํ‘œ๋ฉด ํ˜•์ƒ์„ ๋‚˜ํƒ€๋‚ธ๋‹ค. ๋˜ํ•œ, ATO-0.15M์—์„œ ATO-

0.25M๊นŒ์ง€ ATO ๊ฒฐ์ •์ž…์ž ํฌ๊ธฐ(ATO-0.15M์—์„œ 137.7-

361.4 nm, ATO-0.20M์—์„œ 183.2-381.9 nm, ATO-0.25M์—

์„œ 200.3-398.8 nm) ๋ฐ ๋ง‰ ๋‘๊ป˜(ATO-0.15M์—์„œ 341.2-

478.1 nm, ATO-0.20M์—์„œ 402.7-529.7 nm, ATO-0.25M์—

์„œ 408.7-654.7 nm)๊ฐ€ ์ ์ฐจ ์ฆ๊ฐ€ํ•˜๋Š” ๊ฒƒ์„ ํ™•์ธํ•˜์˜€๋‹ค. ์ด

๋Ÿฌํ•œ ๊ฒฐ๊ณผ๋Š” ATO์˜ ํ–ฅ์ƒ๋œ ์„ฑ์žฅ ์†๋„์— ๊ธฐ์ธํ•˜๋ฉฐ ์ด์—

๋”ฐ๋ผ ๊ฒฐ์ •์ž…์ž๋“ค ์‚ฌ์ด์˜ ๋นˆ ๊ณต๊ฐ„ ๊ฐ์†Œ๋กœ ์ธํ•ด ์น˜๋ฐ€ํ•œ ํ‘œ

๋ฉด ํ˜•์ƒ์„ ๋‚˜ํƒ€๋‚ธ๋‹ค(ATO-0.25M). ์ด๋Ÿฌํ•œ ์น˜๋ฐ€ํ•œ ํ‘œ๋ฉด์˜

ํ˜•์„ฑ์€ ๊ฒฐ์ •๋ฆฝ๊ณ„์— ์˜ํ•œ ์‚ฐ๋ž€์„ ์ค„์ž„์œผ๋กœ์จ ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜

ํ™€ ์ด๋™๋„ ํ–ฅ์ƒ์„ ์•ผ๊ธฐํ•  ์ˆ˜ ์žˆ๋‹ค[3,4]. ๋˜ํ•œ, ๋‘๊บผ์›Œ์ง„ ํˆฌ

๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๋‘๊ป˜๋Š” X์„  ํšŒ์ ˆ ๋ถ„์„ ๊ฒฐ๊ณผ์™€ ๋งˆ์ฐฌ๊ฐ€์ง€๋กœ ๊ฒฐ

์ •์„ฑ ํ–ฅ์ƒ์„ ์•ผ๊ธฐํ•ด ์บ๋ฆฌ์–ด ๋†๋„๋ฅผ ์ฆ๊ฐ€์‹œํ‚ฌ ์ˆ˜ ์žˆ๋‹ค[4].

ํ•˜์ง€๋งŒ ATO-0.30M์˜ ๊ฒฝ์šฐ, ATO ๋ชฐ ๋†๋„ ์ฆ๊ฐ€์—๋„ ๋ถˆ๊ตฌ

ํ•˜๊ณ  ATO-0.25M์— ๋น„ํ•ด ์ž‘์•„์ง„ ๊ฒฐ์ •์ž…์ž ํฌ๊ธฐ(134.8-

430.2 nm)์™€ ๋‘๊ป˜(375.0-513.8 nm)๋ฅผ ๋ณด์—ฌ์ค€๋‹ค. ์ด๋Š” Sn ์›

์†Œ์˜ ๊ณผํฌํ™”๋กœ ์ธํ•œ ์–ต์ œ๋œ ATO ์„ฑ์žฅ์— ์˜ํ•œ ๊ฒฐ๊ณผ๋กœ ๋ถˆ

๊ท ์ผํ•œ ํ‘œ๋ฉด ํ˜•์ƒ์„ ์•ผ๊ธฐํ•˜๊ฒŒ ๋œ๋‹ค[17]. ์ด๋Ÿฌํ•œ ๊ฒฐ๊ณผ๋Š” ์›

์ž๋ ฅ๊ฐ„ํ˜„๋ฏธ๊ฒฝ ์ด๋ฏธ์ง€์—์„œ๋„ ํ™•์ธํ•  ์ˆ˜ ์žˆ๋‹ค. ๊ทธ๋ฆผ 5์—์„œ

๋ณด์—ฌ์ง€๋“ฏ์ด ATO ๋ชฐ ๋†๋„์˜ ์ฆ๊ฐ€์— ๋”ฐ๋ผ ํ‰๊ท  ๊ฑฐ์น ๊ธฐ(Ra)

๊ฐ€ ATO-0.15M(22.4 nm)์—์„œ ATO-0.25M(34.4 nm)๋กœ ์ ์ฐจ

์ฆ๊ฐ€ํ•˜๋‹ค ATO-0.30M์—์„œ 29.7 nm๋กœ ๋‹ค์‹œ ๊ฐ์†Œํ•˜๊ฒŒ ๋œ๋‹ค.

๋”ฐ๋ผ์„œ ATO-0.25M๋Š” ๋‹ค๋ฅธ ์ƒ˜ํ”Œ๋“ค๋ณด๋‹ค ๋†’์€ ํ‰๊ท  ๊ฑฐ์น ๊ธฐ

๋ฅผ ๋ณด์ด๋ฉฐ, ์ด๋Š” ATO ๊ฒฐ์ •์ž…์ž ํฌ๊ธฐ์˜ ์ฆ๊ฐ€๋กœ ๊ฒฐ์ • ์‚ฌ์ด

์˜ ๋นˆ ๊ณต๊ฐ„์„ ์ค„์ด๊ฒŒ ๋˜์–ด ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ํ™€ ์ด๋™๋„ ํ–ฅ์ƒ

์„ ์•ผ๊ธฐํ•˜๋Š” ์š”์ธ์œผ๋กœ ์ž‘์šฉํ•  ์ˆ˜ ์žˆ๋‹ค[3].

๊ทธ๋ฆผ 6(a)๋Š” ATO ์šฉ์•ก์˜ ๋ชฐ ๋†๋„์— ๋”ฐ๋ฅธ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„

๋ง‰์˜ ์ „๊ธฐ์  ํŠน์„ฑ์„ ๋ณด์—ฌ์ค€๋‹ค. ํˆฌ๋ช… ์ „๋„๋ง‰์—์„œ ์บ๋ฆฌ์–ด ๋†

๋„(Carrier concentration, N) ๋ฐ ํ™€ ์ด๋™๋„(Hall mobility, ฮผ)

๋Š” ๋น„์ €ํ•ญ์— ํฌ๊ฒŒ ์˜ํ–ฅ์„ ๋ฏธ์น˜๋Š” ์ค‘์š”ํ•œ ์ธ์ž์ด๋‹ค[11].

Table 1. Atomic ratio obtained from XPS data from all

samples.

ATO-0.15M ATO-0.20M ATO-0.25M ATO-0.30M

O 66.61 64.96 65.90 66.89

Sn 32.15 33.73 32.83 31.89

Sb 1.23 1.29 1.27 1.21

Sb/Sn 3.83 3.83 3.86 3.80

Fig. 4. (a-d) Top-view and (e-h) cross-sectional FESEM images of all ATO samples.

Fig. 5. AFM images of ATO-0.15M, ATO-0.20M, ATO-

0.25M, and ATO-0.30M, respectively.

58 ๋ฐฐ์ฃผ์› ยท๊ตฌ๋ณธ์œจ ยท์•ˆํšจ์ง„

Journal of Korean Powder Metallurgy Institute (J. Korean Powder Metall. Inst.)

ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๋ชฐ ๋†๋„๊ฐ€ 0.15M์—์„œ 0.25M๋กœ ์ฆ๊ฐ€ํ• 

์ˆ˜๋ก ์บ๋ฆฌ์–ด ๋†๋„๊ฐ€ 5.08 ร— 1020 cm-3์—์„œ 8.17 ร— 1020 cm-3

๋กœ ์ฆ๊ฐ€ํ•˜๋Š” ๊ฒƒ์„ ํ™•์ธํ•  ์ˆ˜ ์žˆ๋‹ค. ์ด๊ฒƒ์€ ๋‘๊บผ์›Œ์ง„ ํˆฌ๋ช…

์ „๋„๋ง‰์— ์˜ํ•ด ์ฆ๊ฐ€๋œ ATO์˜ ๊ฒฐ์ •์„ฑ์— ๊ธฐ์ธํ•œ๋‹ค. ํ™€ ์ด

๋™๋„ ๋˜ํ•œ ๋ชฐ ๋†๋„๊ฐ€ 0.15M์—์„œ 0.25M๋กœ ์ฆ๊ฐ€ํ• ์ˆ˜๋ก

9.39 cm2/(V s)์—์„œ 11.02 cm2/(V s)๋กœ ํ–ฅ์ƒ๋˜์—ˆ์œผ๋ฉฐ, ์ด๋Š”

์ฆ๊ฐ€๋œ ๊ฒฐ์ •์ž…์ž์— ์˜ํ•œ (211) ๋ฉด ๋ฐฉํ–ฅ์˜ ์šฐ์„  ์„ฑ์žฅ์œผ๋กœ

์น˜๋ฐ€ํ•œ ํ‘œ๋ฉด์˜ ํ˜•์„ฑ๊ณผ ๊ด€๋ จ๋œ๋‹ค. ํ•˜์ง€๋งŒ ATO-0.30M์—์„œ

๋Š” Sn ์›์†Œ์˜ ๊ณผํฌํ™”๋กœ ์ธํ•ด ๊ฐ์†Œํ•œ ๋ง‰ ๋‘๊ป˜ ๋ฐ ๊ฒฐ์ •์ž…์ž

ํฌ๊ธฐ์— ์˜ํ•ด ์บ๋ฆฌ์–ด ๋†๋„(6.47 ร— 1020 cm-3) ๋ฐ ํ™€ ์ด๋™๋„

(10.35 cm2/(V s))๊ฐ€ ๊ฐ์†Œ๋˜์—ˆ๋‹ค. ๋”ฐ๋ผ์„œ ๋‹ค์Œ์˜ ์‹์„ ์ด์šฉ

ํ•˜์—ฌ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๋น„์ €ํ•ญ์„ ๊ณ„์‚ฐํ•˜์˜€๋‹ค[4, 6, 18].

ฯ = 1/(Neฮผ)

์œ„ ์‹์—์„œ e๋Š” ์ „ํ•˜๋Ÿ‰(1.60 ร— 10-19 C)์„ ๋‚˜ํƒ€๋‚ธ๋‹ค. ๊ณ„์‚ฐ

๋œ ๋น„์ €ํ•ญ ๊ฐ’์€ ATO-0.15M์˜ ๊ฒฝ์šฐ 9.92 ร— 10-4 ฮฉcm,

ATO-0.20M์˜ ๊ฒฝ์šฐ 7.51 ร— 10-4 ฮฉcm, ATO-0.25M์˜ ๊ฒฝ์šฐ

6.46 ร— 10-4 ฮฉcm, ATO-0.30M์˜ ๊ฒฝ์šฐ 7.37 ร— 10-4 ฮฉcm๋กœ

๋‚˜ํƒ€๋‚ฌ๋‹ค. ๋ฉด์ €ํ•ญ์˜ ๊ฒฝ์šฐ๋Š” ๋น„์ €ํ•ญ/๋ง‰ ๋‘๊ป˜๋กœ ๊ณ„์‚ฐ๋˜๋ฉฐ,

๊ณ„์‚ฐ๋œ ATO-0.15M์˜ ๊ฒฝ์šฐ 23.74ยฑ0.40 ฮฉ/โ–ก, ATO-0.20M์˜

๊ฒฝ์šฐ 16.55ยฑ0.30 ฮฉ/โ–ก, ATO-0.25M์˜ ๊ฒฝ์šฐ 12.60ยฑ0.21 ฮฉ/โ–ก,

ATO-0.30M์˜ ๊ฒฝ์šฐ 16.95ยฑ0.30 ฮฉ/โ–ก๋กœ ํ™•์ธ๋˜์—ˆ๋‹ค. ๋”ฐ๋ผ

์„œ ATO-0.25M๋Š” ๋‹ค๋ฅธ ์ƒ˜ํ”Œ๋“ค์— ๋น„ํ•ด ์šฐ์ˆ˜ํ•œ ์ „๊ธฐ์  ํŠน์„ฑ

์„ ๋‚˜ํƒ€๋ƒˆ์œผ๋ฉฐ, ์ด๋Š” ์ตœ์ ํ™”๋œ ๋ชฐ ๋†๋„์— ์˜ํ•ด ๊ฐ€์†ํ™”๋œ

ATO์˜ ์„ฑ์žฅ์†๋„์— ์˜ํ•œ ์บ๋ฆฌ์–ด ๋†๋„ ๋ฐ ํ™€ ์ด๋™๋„ ํ–ฅ์ƒ

์— ์˜ํ•œ ๊ฒฐ๊ณผ๋กœ ํŒ๋‹จ๋œ๋‹ค. ๊ทธ๋ฆผ 6(b)๋Š” ATO ๋ชฐ ๋†๋„์— ๋”ฐ

๋ฅธ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ํˆฌ๊ณผ๋„ ๊ฒฐ๊ณผ๋ฅผ ๋ณด์—ฌ์ค€๋‹ค. ATO-

0.15M์—์„œ ATO-0.25M๊นŒ์ง€๋Š” ๊ฐ€์‹œ๊ด‘์„  ์˜์—ญ(400-700 nm)

์—์„œ์˜ ํ‰๊ท  ํˆฌ๊ณผ๋„๊ฐ€ 84.19%์—์„œ 80.83%๋กœ ๊ฐ์†Œํ•˜๋‹ค

ATO-0.30M์—์„œ 82.38%๋กœ ์ฆ๊ฐ€ํ•จ์„ ํ™•์ธํ•  ์ˆ˜ ์žˆ๋‹ค. ์ด๋Ÿฌ

ํ•œ ํˆฌ๊ณผ๋„ ๋ณ€ํ™”๋Š” ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๋‘๊ป˜์— ์˜ํ•ด ๊ฒฐ์ •๋œ

๋‹ค. ์ฆ‰, Beer-Lambert ๋ฒ•์น™์— ์˜ํ•œ ๊ฐ„์„ญ ํ˜„์ƒ์œผ๋กœ ATO-

0.15M์—์„œ ATO-0.25M๊นŒ์ง€ ๋ง‰ ๋‘๊ป˜ ์ฆ๊ฐ€๋กœ ํ‰๊ท  ํˆฌ๊ณผ๋„

๊ฐ€ ๊ฐ์†Œํ•˜๋‚˜ ATO-0.30M์—์„œ๋Š” Sn ์›์†Œ์˜ ๊ณผํฌํ™”๋กœ ์ธํ•ด

๋ง‰ ๋‘๊ป˜๊ฐ€ ๊ฐ์†Œํ•˜์—ฌ ํ‰๊ท  ํˆฌ๊ณผ๋„๊ฐ€ ์กฐ๊ธˆ ์ƒ์Šนํ•˜๊ฒŒ ๋œ๋‹ค.

๋”ฐ๋ผ์„œ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ์„ฑ๋Šฅ์„ ํ‰๊ฐ€ํ•˜๊ธฐ ์œ„ํ•ด ๋ฉด์ €ํ•ญ

๋ฐ ํ‰๊ท  ํˆฌ๊ณผ๋„ ๊ฐ’์„ ์ด์šฉํ•˜์—ฌ Figure of merit (FOM,

ฮฆ = T10/Rsh)์„ ๊ณ„์‚ฐํ•˜์˜€๋‹ค[4-6, 18]. ๊ทธ๋ฆผ 6(c)์—์„œ ๋ณด์—ฌ์ง€

๋“ฏ์ด ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰ ์ค‘์—์„œ๋„ ATO-0.25M๊ฐ€ ๊ฐ€์žฅ ๋†’์€

FOM ๊ฐ’(9.44ยฑ0.17ร—10-3 ฮฉ-1)์„ ๋ณด์—ฌ์ฃผ๋ฉฐ ์ด๋Š” ์ตœ์ ํ™”๋œ

ATO ๋ชฐ๋†๋„์— ์˜ํ•œ ํšจ๊ณผ๋กœ ์ฆ๊ฐ€๋œ ๊ฒฐ์ •์„ฑ์— ์˜ํ•œ ์บ๋ฆฌ์–ด

Fig. 6. (a) Electrical properties including the carrier concentra-

tion, Hall mobility, and resistivity, (b) optical transmission

spectra, and (c) figure of merit obtained from all samples.

Table 2. Summary of electrical and optical properties obtained from all samples.

ATO-0.15M ATO-0.20M ATO-0.25M ATO-0.30M

Carrier concentration (cm-3) 5.08 ร— 1020 6.63 ร— 1020 8.17 ร— 1020 6.47 ร— 1020

Hall mobility (cm2/(V s)) 9.39 10.33 11.02 10.35

Resistivity (ฮฉ cm) 9.92 ร— 10-4 7.51 ร— 10-4 6.46 ร— 10-4 7.37 ร— 10-4

Sheet resistance (ฮฉ/โ–ก) 23.74ยฑ0.40 16.55ยฑ0.30 12.60ยฑ0.21 16.95ยฑ0.30

Transmittance (%) 84.19 82.61 80.83 82.38

Figure of merit (10-3 ฮฉ-1) 7.53ยฑ0.13 8.94ยฑ0.16 9.44ยฑ0.17 8.49ยฑ0.15

์•ˆํ‹ฐ๋ชฌ ๋„ํ•‘๋œ ์ฃผ์„ ์‚ฐํ™”๋ฌผ ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์˜ ๋ชฐ ๋†๋„์— ๋”ฐ๋ฅธ ์น˜๋ฐ€ํ•œ ํ‘œ๋ฉด ๊ตฌ์กฐ ์ œ์กฐ 59

Vol. 25, No. 1, 2018

๋†๋„ ์ฆ๊ฐ€ ๋ฐ ์น˜๋ฐ€ํ•œ ํ‘œ๋ฉด ํ˜•์ƒ์— ์˜ํ•œ ํ™€ ์ด๋™๋„ ์ฆ๊ฐ€์—

์˜ํ•œ ๊ฒฐ๊ณผ๋กœ ํŒ๋‹จ๋œ๋‹ค.

4. ๊ฒฐ ๋ก 

๋ณธ ์—ฐ๊ตฌ์—์„œ๋Š” HUSPD๋ฅผ ์ด์šฉํ•˜์—ฌ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์„

์ œ์กฐํ•˜์˜€์œผ๋ฉฐ ATO ์šฉ์•ก์˜ ๋ชฐ ๋†๋„๋ฅผ 0.15, 0.20, 0.25 ๋ฐ

0.30 M๋กœ ์กฐ์ ˆํ•˜์—ฌ ๊ทธ๋“ค์˜ ํˆฌ๋ช…์ „๋„ํŠน์„ฑ์„ ์ตœ์ ํ™”ํ•˜์˜€๋‹ค.

ATO ์šฉ์•ก์˜ ๋ชฐ ๋†๋„๊ฐ€ 0.25 M๋กœ ์ฆ๊ฐ€ํ• ์ˆ˜๋ก ๋‘๊บผ์›Œ์ง„ ๋ง‰

๋‘๊ป˜๋กœ ์ธํ•œ ๊ฒฐ์ •์„ฑ์˜ ํ–ฅ์ƒ๊ณผ ATO์˜ ๊ฐ€์†ํ™”๋œ ์„ฑ์žฅ ์†๋„

๋กœ ์ธํ•œ (211) ๋ฉด์œผ๋กœ ์šฐ์„  ์„ฑ์žฅํ•œ ์น˜๋ฐ€ํ•œ ๋ง‰ ํ‘œ๋ฉด์„ ํ˜•์„ฑ

ํ•˜์˜€๋‹ค. ๊ทธ์— ๋ฐ˜ํ•ด ATO ์šฉ์•ก์ด 0.30 M์—์„œ๋Š” ๊ณผ์ž‰๋œ Sn

์›์†Œ์˜ ๊ณผํฌํ™”๋กœ ์ธํ•ด ๊ฒฐ์ •์„ฑ ๊ฐ์†Œ ๋ฐ ๋ถˆ๊ท ์ผํ•œ ๋ง‰ ํ‘œ๋ฉด

์ด ํ˜•์„ฑ๋จ์— ๋”ฐ๋ผ ์˜คํžˆ๋ ค ํˆฌ๋ช…์ „๊ทนํŠน์„ฑ์„ ์ €ํ•˜์‹œํ‚ค๋Š” ์š”

์ธ์œผ๋กœ ์ž‘์šฉํ•˜์˜€๋‹ค. ๊ฒฐ๊ณผ์ ์œผ๋กœ 0.25 M์˜ ๋ชฐ ๋†๋„์—์„œ ์ œ

์กฐ๋œ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์ด ๋‹ค๋ฅธ ์ƒ˜ํ”Œ๋“ค๊ณผ ๋น„๊ตํ•˜์—ฌ ํ–ฅ์ƒ๋œ

ํˆฌ๋ช…์ „๋„ํŠน์„ฑ(Rs: 12.60ยฑ0.21 ฮฉ/โ–ก, T: 80.83%, FOM: 9.44ยฑ

0.17ร—10-3ฮฉ

-1)์„ ๋ณด์—ฌ์ฃผ์—ˆ๋‹ค. ์ด๋Š” ์ฆ๊ฐ€๋œ ๊ฒฐ์ •์„ฑ์œผ๋กœ ์ธํ•œ

์บ๋ฆฌ์–ด ๋†๋„์˜ ์ฆ๊ฐ€ ๋ฐ ATO์˜ ์น˜๋ฐ€ํ•œ ๋ง‰ ํ‘œ๋ฉด์œผ๋กœ ์ธํ•œ ํ™€

์ด๋™๋„์˜ ์ฆ๊ฐ€์— ์˜ํ•œ ์‹œ๋„ˆ์ง€ ํšจ๊ณผ๋กœ ํŒ๋‹จ๋œ๋‹ค. ๋”ฐ๋ผ์„œ

HUSPD ์ด์šฉํ•˜์—ฌ ์ œ์กฐ๋œ ATO ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์€ ๊ด‘์ „์ž๊ธฐ๊ธฐ

์˜ ์„ฑ๋Šฅํ–ฅ์ƒ์„ ์œ„ํ•œ ์ž ์žฌ์ ์ธ ํˆฌ๋ช…์ „๋„๋ง‰์œผ๋กœ ํ™œ์šฉ ๋  ์ˆ˜

์žˆ๋‹ค.

๊ฐ์‚ฌ์˜ ๊ธ€

This study was financially supported by the Research

Program funded by the Seoul National University of Science

and Technology.

References

[1] M. Y. Hassaan, H. M. Osman, H. H. Hassan, A. S. El-

Deeb and M. A. Helal: Ceram. Int., 43 (2017) 1795.

[2] J. M. Kim, B. R. Koo, H. J. Ahn and T. K. Lee: Korean J.

Mater. Res., 25 (2015) 125.

[3] J. W. Bae, B. R. Koo, T. K. Lee and H. J. Ahn: Korean J.

Mater. Res., 27 (2017) 149.

[4] B. R. Koo and H. J. Ahn: Korean J. Mater. Res., 24

(2014) 145.

[5] B. R. Koo, J. W. Bae and H. J. Ahn: Ceram. Int., 43

(2017) 6124.

[6] P. Karthick, V. Divya, M. Sridharan, R. T. A. Kumar, C.

Sanjeeviraja and K. Jeyadheepan: Thin Solid Films, 631

(2017) 1.

[7] H. R. An, C. Kim, S. T. Oh and H. J. Ahn: Ceram. Int., 40

(2014) 385.

[8] M. Zheng, J. Ni, F. Liang, M. C. Wang and X. Zhao: J.

Alloy. Compd., 663 (2016) 371.

[9] F. Chen, N. Li, Q. Shen, C. Wang and L. Zhang: Sol.

Energy Mater. Sol. Cells, 105 (2012) 153.

[10] T. Abendroth, B. Schumm, S. A. Alajlan, A. M. Almog-

bel, G. Mรคder, P. Hรคrtel, H. Althues and S. Kaskel: Thin

Solid Films, 624 (2017) 152.

[11] V. Fauzia, M. N. Yusnidar, L. H. Lalasari, A. Subhan and

A. A. Umar: J. Alloy. Compd., 720 (2017) 79.

[12] H. R. An, B. R. Koo, H. J. Ahn and T. K. Lee: Korean J.

Mater. Res., 25 (2015) 177.

[13] D. Y. Shin, J. W. Bae, B. R. Koo and H. J. Ahn: Korean J.

Mater. Res., 27 (2017) 390.

[14] S. Y. Lee and B. O. Park: Thin Solid Films, 510 (2006)

154.

[15] A. A. Yadav: Thin Solid Films, 591 (2015) 18.

[16] J. Rodrรญguez-Bรกez, A. Maldonado, G. Torres-Delgado, R.

Castanedo-Pรฉrez and M. de la L. Olvera: Mater. Lett., 60

(2016) 1594.

[17] D. Perednis and L. J. Gauckler: J. Electroceram., 14

(2005) 103.

[18] J. W. Bae, B. R. Koo, H. R. An and H. J. Ahn: Ceram.

Int., 41 (2015) 14668.