F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson
description
Transcript of F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson
![Page 1: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/1.jpg)
Fátækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson
Málstofa í hagsögu
26. nóvember 2008
![Page 2: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/2.jpg)
Jón á Bægisá (1812)
Fátæktin var mín fylgjukona
frá því eg kom í þennan heim;
við höfum lafað saman svona
sjötigi vetur, fátt í tveim;
hvort við skiljum nú héðan af
hann veit, er okkur saman gaf.
![Page 3: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/3.jpg)
Lögmál auðs og eklu
• Fátækt úr reglu í undantekningu
• Adam Smith: Auðlegð við verkaskiptingu og viðskipti
• Eins gróði ekki annars tap
![Page 4: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/4.jpg)
Lítilmagninn
• Fátækt áður skortur á lífsgæðum
• Hegel: Fátækt andstæða við auðlegð
• Fátæklingar útskúfaðir, firrtir
• Rótleysi, upplausn, vonbrigði
![Page 5: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/5.jpg)
Vísitala atvinnufrelsis
• Milton Friedman og James Gwartney• Economic Freedom Network: 75
stofnanir, árleg mæling þarsíðasta árs• Sjö þættir: Opinber umsvif, skipulag
markaða, peningaleg festa, frelsi til að velja um gjaldmiðla, réttaröryggi, frelsi til alþjóðaviðskipta, frelsi til fjármagnsflutninga
![Page 6: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/6.jpg)
Niðurstöður mælingar
• Atvinnufrelsi aukist í heiminum 1970-2006, ekki síst á Íslandi
• Löndum skipt í fjóra hluta, I, II, III, IV, eftir atvinnufrelsi
• Sterk tengsl lífskjara (VLF á mann), hagvaxtar og atvinnufrelsis
• Hvað um lítilmagnann?
![Page 7: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/7.jpg)
Hlutur fátækra
0.0%
0.5%
1.0%
1.5%
2.0%
2.5%
3.0%
IVIIIIII Hlutur tekjulægstu 10%, 1990-2006
![Page 8: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/8.jpg)
Lífskjör fátækra
$0$1,000$2,000$3,000$4,000$5,000$6,000$7,000$8,000$9,000$10,000
IVIIIIII Tekjur tekjulægstu 10%, 1990-2006
![Page 9: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/9.jpg)
Spurningar í hagsögu
• Hvers vegna var Ísland eitt fátækasta land Evrópu í þúsund ár?
• Hvers vegna varð Ísland ríkt á 20. öld þrátt fyrir vonda hagstjórn?
• Hvernig reiddi fátæku fólki af við aukið frelsi 1991-2004? Breyttist norrænt kerfi í engilsaxneskt?
![Page 10: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/10.jpg)
Hvers vegna fátækast?
• Verðlagshöft á þjóðveldisöld
• Píningsdómur 1490: Komið í veg fyrir þéttbýlismyndun
• Verðlagshöft: Verðskrár konunga
• Einokunarverslunin innheimtustofnun fyrir „auðlindaskatt“
![Page 11: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/11.jpg)
Í gildru Malthusar
0
50,000
100,000
150,000
200,000
250,000
300,000
1703 1730 1760 1790 1820 1850 1880 1910 1940 1970 2000
Fólksfjöldi á Íslandi
![Page 12: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/12.jpg)
Hálfdrættingar
0
1,000
2,000
3,000
4,000
5,000
6,000
7,000
1870 1875 1880 1885 1890 1895 1900 1905 1910 1915 1920 1925 1930 1935 1940 1945
VLF á mann
Ísland Danmörk
![Page 13: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/13.jpg)
Hvers vegna ríkt á 20. öld?
• Eðlileg framvinda og hagræðing • Vinnusemi og aðlögunarhæfni • Stríðsgróði í heitu stríði 1940-1945• Stríðsgróði í köldu stríði 1948-1989• Rányrkja í síldveiðum um miðjan 7. áratug• Útfærsla fiskveiðilögsögunnar• Rányrkja í botnfiskveiðum
![Page 14: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/14.jpg)
Kerfisbreytingin 1991-2004
• Norræna leiðin: verulegt atvinnufrelsi, háir skattar, tekjujöfnun, rausnarleg velferðarréttindi
• Engilsaxneska leiðin: víðtækt atvinnufrelsi, lágir skattar, ójöfn tekjuskipting, lítil velferðaraðstoð
• Ísland úr norrænu kerfi í engilsaxneskt?
![Page 15: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/15.jpg)
Rökin
• Ójafnari tekjuskipting en annars staðar á Norðurlöndum
• Meiri fátækt
• Lægri barnabætur að meðaltali
• Lægri ellilífeyrir að meðaltali
• Lakari kjör aldraðra
![Page 16: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/16.jpg)
Ný gögn
• Skýrsla hagstofu ES um tekjuskiptingu, fátækt og félagslega útskúfun
• Gögn frá Tryggingastofnun og Ríkisskattstjóra á Íslandi og í Svíþjóð
• Skýrsla Nososco um félagslegt öryggi á Norðurlöndum
• Skýrsla OECD um lífeyrissjóði
![Page 17: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/17.jpg)
Mælingar á tekjuskiptingu
• Gini-stuðull: 0, þegar allir jafnir, 1, þegar 1 með allar tekjur
• Eðlileg aldursdreifing veldur ójafnri tekjudreifingu
• Ýmsir aðrir annmarkar á mælingum
• Stefán Ólafsson: Gini-stuðull hærri hér en annars staðar á Norðurlöndum
![Page 18: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/18.jpg)
Gini-stuðlar Stefáns 2004
0
0.05
0.1
0.15
0.2
0.25
0.3
0.35
0.4
SE DK FI NO UK IS 1995 IS 2004
![Page 19: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/19.jpg)
Gini-stuðlar hagstofu ES 2004
0
0.05
0.1
0.15
0.2
0.25
0.3
0.35
0.4
SE DK IS FI NO UK
![Page 20: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/20.jpg)
Skýringar á misræmi
• Stefán gerir ráð fyrir söluhagnaði af hlutabréfum
• Hagstofa ES sleppir söluhagnaði af hlutabréfum
• Söluhagnaður óreglulegar tekjur (t. d. þegar maður leysir inn uppsafnaðan sparnað heillar ævi)
• Þess vegna rétt að sleppa honum
![Page 21: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/21.jpg)
Fátæktarhugtakið
• Fátækt í krónum: Undir tekjumörkum til mannsæmandi lífs
• Fátækt í %: Undir 50% af miðtekjum (sem skipta íbúum í tvo jafnfjölmenna hópa)
• Lágtekjumörk eða hætta á fátækt: Undir 60% af miðtekjum
![Page 22: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/22.jpg)
Niðurstöður Stefáns og Hörpu
• Stefán: 8% Íslendinga fátækir (%) 1988• Stefán: 7% Íslendinga fátækir (%) 1997-
8• Harpa: 7-12% Íslendinga fátækir 2003• 5% Svía og Dana, 4% Norðmanna og
Finna 1985-1990• Niðurstaða: Á Norðurlöndum mest
fátækt hér
![Page 23: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/23.jpg)
Niðurstöður hagstofu ES
• Minnst hætta á fátækt í Svíþjóð, 9%
• Næstminnst á Íslandi, 10%
• Á Íslandi hætta á fátækt mest á aldrinum 16-24, 15%
• Á Íslandi hætta á fátækt minnst á aldrinum 50-64, 6%
• Eðlilegt miðað við aldursdreifingu
![Page 24: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/24.jpg)
Hagstofa ES: Hætta á fátækt
0
5
10
15
20
25
IE UK DK FI NO IS SE% undir lágtekjumörkum 2004
![Page 25: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/25.jpg)
Skýringar á misræmi
• Stefán: Fátækt mest á Íslandi 1997
• ES: Fátækt næstminnst á Íslandi 2004
• Möguleiki 1: Fátækt ofmæld hér áður
• Möguleiki 2: Fátækt vanmæld nú
• Möguleiki 3: Fátækt stórminnkað á tíu árum
• Sennilegast möguleikar 1 og 3
![Page 26: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/26.jpg)
Barnabætur
• Stefán: Barnabætur lægstar að meðaltali á Íslandi
• Barnabætur tekjutengdar á Íslandi: Hærri hjá láglaunafólki, lægri hjá hálaunafólki
• Barnabætur láglaunafólks rausnarlegri á Íslandi
![Page 27: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/27.jpg)
Barnabætur 2006: Ísland og Svíþjóð
Tekjur einstæ s foreldris ISK
IS: 1 barn yngra en 7 ára
SE: 1 barn yngra en 7 ára
IS: 2 börn, 1 yngra en 7 ára
SE: 2 börn, 1 yngra en 7 ára
929.665 279.338 127.587 517.930 267.326 2.000.000 247.228 127.587 443.007 267.326 4.000.000 187.228 127.587 303.007 267.326 5.000.000 157.228 127.587 233.007 267.326
![Page 28: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/28.jpg)
Dæmi af íslenskri móður
• Einstæð móðir með fimm börn
• 130.000 kr. í mánaðartekjur
• Mæðralaun, barnalífeyrir (eða meðlag)
• Ráðstöfunartekjur e. skatt 327 þús. kr.
• Einstæð, barnlaus kona þarf 480 þús. kr. í mánaðartekjur til að hafa sömu ráðstöfunartekjur e. skatt
![Page 29: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/29.jpg)
Ellilífeyrir
• Stefán: Kjör aldraðra lakari en annars staðar á Norðurlöndum, lífeyrisgreiðslur á mann lægri, fátækt algengari
• Nososco: Lífeyristekjur á mann hæstar á Íslandi
• Hagstofa ES: Fátækt aldraðra minnst á Íslandi
![Page 30: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/30.jpg)
Lífeyristekjur á Norðurlöndum
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
DK FI SE NO IS
![Page 31: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/31.jpg)
Fátækt aldraðra
0
5
10
15
20
25
30
35
IE UK SE FI DK NO IS
% 65 og eldri undir lágtekjumörkum 2005
![Page 32: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/32.jpg)
Öflugir lífeyrissjóðir
0 50 100
Holland
Ísland
Sviss
Bandaríkin
Bretland
Finnland
Ástralía
Írland
Kanada
Danmörk
% af VLF 2005
![Page 33: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/33.jpg)
Óveruleg útskúfun (atvinnuleysi)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
Atvinnuleysi %
Ísland OECD
![Page 34: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/34.jpg)
Íslenska leiðin: Bil beggja
• Úr engilsaxnesku leiðinni: lágir skattar og mikið atvinnufrelsi
• Úr norrænu leiðinni: Rausnarleg velferðaraðstoð
• Meiri velferðaraðstoð en í engilsaxneskum ríkjum, markvissari en í norrænum
![Page 35: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/35.jpg)
Undarleg orðræða
• Tekjuskipting jöfn og fátækt hverfandi
• Samt talað um ójafna tekjuskiptingu og meiri fátækt en í grannlöndunum
• Hvað veldur? Ýmist yfirsjónir, brellur eða falsanir
![Page 36: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/36.jpg)
Dæmi um yfirsjón
• „Gini-stuðull fyrir Ísland hærri en annars staðar á Norðurlöndum, svipaður og í Bretlandi“
• Ósambærilegar tölur• Sambærilegar, þegar söluhagnaði af
hlutabréfum sleppt• Eins og að bera epli og appelsínur
saman við epli
![Page 37: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/37.jpg)
Dæmi um brellu
• „Barnabætur og ellilífeyrir á mann að meðaltali lægri á Íslandi en annars staðar á Norðurlöndum“
• En á Íslandi barnabætur tekjutengdar og hærri hjá láglaunafólki
• En á Íslandi margir á lífeyrisaldrei ekki lífeyrisþegar, vinna lengur
![Page 38: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/38.jpg)
Dæmi um fölsun
• Morgunblaðið 20. mars 2007: „Þar eru upplýsingar sem eru mun sambærilegri, þ.e. tölur um ellilífeyrisgreiðslur á hvern ellilífeyrisþega, bæði frá hinu opinbera og lífeyrissjóðum, sem eru eins reiknaðar í öllum löndunum.“
• Rangt: Ekki tölur um ellilífeyrisgreiðslur á hvern ellilífeyrisþega (26.000), heldur á hvern mann á ellilífeyrisaldri (31.000)
![Page 39: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/39.jpg)
Niðurstaða
• Ísland vék ekki af hinni norrænu leið; það var aldrei á henni
• Ísland var á íslensku leiðinni, sem var hvorki norræn né engilsaxnesk
• Árið 2004 voru lífskjör á Íslandi ein hin bestu í heimi
• Þá voru kjör fátækra líka ein hin skástu
![Page 40: F átækt á Íslandi Hannes H. Gissurarson](https://reader036.fdocuments.net/reader036/viewer/2022062305/56815367550346895dc16d3b/html5/thumbnails/40.jpg)