Eski Turk Edebiyatina Giris_Soz Sanatlari

T.C. ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2366

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1363

ESK TRK EDEBYATINA GRfi:SZ SANATLARI

YazarProf.Dr. M.A. Yekta SARA (nite 1-4)

EditrProf.Dr. Abdlkadir GRER

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.

lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kaytveya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.

Copyright 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl

Genel Koordinatr YardmcsDo.Dr. Mjgan Bozkaya

retim TasarmcsDo.Dr. Cemil Ulukan

Grafik Tasarm YnetmenleriProf. Tevfik Fikret Uar

r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur

lme Deerlendirme Sorumlularr.Gr. lker Usta

Kitap Koordinasyon BirimiDo.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin zgr

Kapak DzeniProf. Tevfik Fikret Uar

DizgiAkretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Eski Trk Edebiyatna Girifl: Sz Sanatlar

ISBN 978-975-06-1040-0

2. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 17.000 adet baslmfltr.ESKfiEHR, Ocak 2013

indekilernsz ............................................................................................................ v

Eski Trk Edebiyatnda fade fiekilleri ve Anlam Sanatlarna Girifl....................................................................... 2

GRfi ............................................................................................................. 3CZ VE TNB............................................................................................. 3cz................................................................................................................. 3tnb ............................................................................................................... 5HAfiV............................................................................................................. 6BEYN ........................................................................................................... 9Dellet ............................................................................................................ 9Lafz-Mana liflkisinde Hakikat ve Mecz..................................................... 11

Hakkat..................................................................................................... 11Mecz ............................................................................................................. 13Teflbh ............................................................................................................ 16stire.............................................................................................................. 24Teflhs ve ntk .............................................................................................. 26Kinaye ............................................................................................................ 28Tarz .............................................................................................................. 29zet ............................................................................................................... 30Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 32Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 33Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 33Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 33

Anlam Sanatlar........................................................................ 34GRfi ............................................................................................................. 35Bed ............................................................................................................... 35ANLAM YAKINLII VE KARfiITLIINA DAYALI SANATLAR .................... 36Anlam Yaknlna Dayanan Sanatlar........................................................... 36

Tensb ................................................................................................... 36hm- Tensb ...................................................................................... 37Leff Neflr ............................................................................................... 37

Anlam Karfltlna Dayanan Sanatlar .......................................................... 38Tezd ....................................................................................................... 38hm- Tezd .......................................................................................... 40

Dier Anlam Sanatlar .................................................................................. 40Mukabele ................................................................................................ 40Cem-Tefrk-Taksm ................................................................................ 41Tensks-Sft (=srekli niteleme) ......................................................... 42Rc ....................................................................................................... 43Tecrd ....................................................................................................... 44ltift ........................................................................................................ 44Tevriye ..................................................................................................... 45Mflkele ................................................................................................ 46Mblaa ................................................................................................ 47dmc ....................................................................................................... 48

indek i ler iii

1. NTE

2. NTE

Techl-i rif (=bilmezlikten gelme)..................................................... 49Hsn-i Tall ............................................................................................ 50Tekdl-medh Bim Yflbihz-zemm ve Tekdz-zemm BimYflbihl-medh ...................................................................................... 51Mezheb-i Kelm .................................................................................... 53Tekrr (=yineleme) ................................................................................. 54

zet................................................................................................................ 56Kendimizi Snayalm...................................................................................... 58Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 59Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 59Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 59

Ses ve Kelime Tekrarna Dayal Sz Sanatlar..................... 60GRfi .............................................................................................................. 61SES TEKRARINA DAYALI SZ SANATLARI ............................................... 61Cins............................................................................................................... 61fltikak............................................................................................................. 67Seci ................................................................................................................. 69rsd ............................................................................................................... 71KELME TEKRARINA DAYALI SANATLAR................................................... 73Reddl-acz ales-sadr.................................................................................. 73de ............................................................................................................... 73Akis ................................................................................................................ 76zet................................................................................................................ 78Kendimizi Snayalm...................................................................................... 79Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 80Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. 80Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 80

Mflterek Malzemeyi Kullanmaya Dayal Sanatlar ve Belgate Dahil Edilen Hnerler....................................... ...... 82

GRfi ............................................................................................................. 83SERKAT- fiRYYE ..................................................................................... 83Nazre ve Nakza .......................................................................................... 84MfiTEREK MALZEMEY KULLANMAYA DAYALI SANATLAR ................. 85ktibs ........................................................................................................... 85rd- mesel .................................................................................................. 87Tazmn .......................................................................................................... 88Telmh ........................................................................................................... 89BELGATE DAHL EDLEN HNERLER .................................................... 93Muamm ....................................................................................................... 93Lgaz ............................................................................................................. 94Telm ............................................................................................................ 96Sihr-i hell .................................................................................................... 97TARH DfiRME ........................................................................................ 98zet .............................................................................................................. 102Kendimizi Snayalm ..................................................................................... 103Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 104Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 104Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynak ................................................... 104

indek i leriv

3. NTE

4. NTE

nszEski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l adl ders kitabnzn nszn-

de, Trk edebiyatnn, baz edebiyat tarihlerinde slmiyet ncesi Trk edebiya-t, slm dnem Trk edebiyat ve Bat etkisindeki Trk edebiyat olmak ze-re ana dneme ayrldn; slmiyet ncesi Trk edebiyatnn bugn elimiz-de bulunan yazl rnlerinin VII-IX. yzyllara ait Kktrke ve Uygurca metinlerolduunu; slm dnem Trk edebiyatnn ise, XI. yzylda slm dnem ranedebiyatn rnek alarak doup geliflmifl ve varln kesintisiz olarak XIX.; hatta,XX. yzyl bafllarna kadar devam ettirmifl bir edeb dnem olduunu belirtmifl vebugn eski Trk edebiyat olarak adlandrdmz dnemin slm dnem Trkedebiyatnn, slm dnem Dou Trk Edebiyat ve slm dnem Bat Trkedebiyat fleklinde ikiye ayrabileceimiz slm dnem Trk edebiyatnn Batkolunu oluflturduunu sylemifltik. Yine bu nszde slm dnem Bat Trkedebiyat metinlerinin Ouzlarn konuflma dilinden doan ve Bat Trkesi,Bat Ouzcas ve Trkiye Trkesi gibi adlar verilen bir yaz diliyle meydanagetirildiini ve bu yaz dilinin ilk dnemine Eski Osmanlca, Eski Trkiye Trk-esi ve Eski Anadolu Trkesi; ikinci dnemine de Osmanlca ya da Osman-l Trkesi gibi adlar verildiini; zaman olarak bu ilk dnemin Anadolu Seluk-lular ve Beylikler a ile Osmanl Devletinin XV. yzyl ortalarna; yani, stan-bulun fethine kadar uzanan kurulufl yllarn; ikinci dnemin de XV. yzyl orta-larndan XX. yzyl bafllarna kadar uzanan yaklaflk befl yz yllk uzun bir zamandilimini iine aldn belirtmifltik. Bu nszde zerinde nemle durduumuzbir baflka nemli nokta da gerek slm dnem ran, gerekse ayn dnem Trkedebiyatnn nazmda ve nesirde Arap edebiyat rnek alnarak meydana getiril-mifl edebiyatlar olduu ve bu dnem ran ve Trk fliirinde byk lde Arapedebiyatnn nazm biimleri ile vezin ve kafiye sisteminin kullanld ve bu ede-biyatlarn dier estetik esaslarnn da yine Arap belgatince belirlendiidir.

Bir nceki yarylda okuduunuz Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve ladl ders kitabnzda, eski Trk edebiyatnda kullanlan nazm biimleri ve buedebiyatn vazgeilmez ahenk geleri olan vezin ve kafiye konular zerinde ay-rntl olarak durmufl; bir sonraki yarylda okuyacanz Eski Trk EdebiyatnaGirifl: Sz Sanatlar adl kitabnzn konusunun ise, klasik dnem nazm ve nesri-nin dier estetik esaslarn meydana getiren sz ve anlam sanatlar olacan ifadeetmifltik. Sz ve anlam sanatlarnn klasik dnem fliir ve nesrindeki ifllevleri ze-rinde ilgili nitelerde ayrntl olarak durulmufltur. Sz konusu ifade biimleri hak-knda bu nitelerde verilecek bilgileri iyice renerek ve rnek metinleri yeterin-ce inceleyerek, bafllang aflamasnda eski Trk edebiyat metinlerini okuyup an-layacak ve bu metinler zerinde snrl da olsa birtakm deerlendirmeler yapabi-lecek bilgi birikimine sahip olabilirsiniz. Ancak Eski Trk Edebiyatna Girifl: Bi-im ve l ve Eski Trk Edebiyatna Girifl: Sz Sanatlar adlarn taflyan ve bi-ri dierinin devam olan bu iki kitapta verilen bilgilerin bir nceki kitabnzn n-sznde de belirttiim gibi, eski Trk edebiyat metinlerini okuyup anlamak vebu metinler zerinde baz deerlendirmeler yapabilmek amacna ulaflmak iin tekbaflna yeterli olmadn, programnzdaki dier derslerle birlikte ilk drt yaryl-daki dersleriniz arasnda yer alan Osmanl Trkesi derslerine vereceiniz neminve gstereceiniz ilginin bu amaca ulaflabilmekteki en byk yardmcnz olaca-n tekrar hatrlatr, baflarl bir renim dnemi geirmenizi dilerim.

Editr

Prof.Dr. Abdulkadir GRER

nsz v

Bu niteyi tamamladktan sonra;cz ve itnbn edeb dildeki ifllevlerini belirleyebilecek, Szle anlam arasndaki iliflkinin snrlarn izebilecek,Gerek anlamla mecz anlamn ayrmna varabileceksiniz.

erik Haritas

cz tnb Dellet Hakkat Mecz

Mecz- mrsel Teflbh stire Kinye Tarz

Anahtar Kavramlar

Amalarmz

NNN

Eski Trk EdebiyatnaGirifl: Sz Sanatlar

GRfi CZ VE TNB BEYN DELLET LAFIZ MANA LfiKSNDE

HAKKAT MECZ KNYE TARZ

1ESK TRK EDEBYATINA GRfi: SZ SANATLARI

Eski TrkEdebiyatnda fadefiekilleri ve AnlamSanatlarna Girifl

GRfi Eski Trk Edebiyatna Girifl: Biim ve l kitabnzn birinci nitesinde belgatinmen, beyn ve bed olmak zere ana blmden meydana geldiini belirt-mifl ve her blmn ierii hakknda ksaca bilgi vermifltik. Sz konusu nitedede belirttiimiz gibi Divan fliirinde anlam sanatlar ve sz sanatlar bafllklar al-tnda ikiye ayrlan edeb sanatlar bu blmden bedin alanna girer. Beyannkonusu ise en ksa ifadeyle szle anlam arasndaki iliflki ve bu iliflkiden doan ifa-de flekilleri olarak zetlenebilir. Teflbh, mecz ve kinye adlar verilen ve gnlkdilde de nemli bir yer tutan bu ifade flekilleri edeb amala kullanldklar zamanbirer anlam sanatna dnflr ve edeb eserlerin slbu zerinde byk etki yapar-lar. Bu nitede ele alnacak konular teflbh, mecz ve kinye adlar verilen ifadeflekilleriyle ilgilidir. Ancak bu ifade flekillerinin iyice anlafllabilmesi iin cz ve it-nb konusunun bilinmesinde byk yarar vardr. Bu nedenle elinizdeki nitedence aslnda menye ait bir konu olan cz ve itnb zerinde durulacak, dahasonra sz ve anlam arasndaki iliflki, bu iliflkiden doan ifade flekilleri ya da anlamsanatlar ele alnacaktr.

CZ VE TNB

czBelgatte bir cmlede kullanlan szcklerin ifade edilmek istenen maksada greazlk ya da okluunu veya cmlenin uzunluk ya da ksaln belirlemek iin lt vardr: cz, itnb ve msvt. czn asl anlam sz ksaltmak, it-nbnki ise sz uzatmaktr. Bir maksad sradan insanlarn gnlk hayatta kul-landklar ifadelere gre daha az szle ifade etmeye ya da onu ifade iin yeterli enaz szle sylemeye cz, daha ok szle ifade etmeye de itnb denir. Sz g-zel ve maksada uygun olarak ifade edebilen biri, muhatabnn durumunu gznnde bulundurarak maksadn sradan insanlarn gnlk hayatta kullandklarszlerle ifade ederse buna da msvt denir. cz ya da itnb olduunda belir-sizlik bulunan szler genellikle msvt olarak deerlendirilir. Ancak bir sznuzunluundan ya da ksalndan sz edebilmek mmkn olduu hlde, bu konu-da nc bir boyut belirlemenin g olduunu ileri srenler de vardr. Belgattecza byk nem verilmifltir. caza verilen bu nemi onun zellikle ayr bir bilimdal hline gelmeye bafllad ilk dnemlerde belgat ile zdefl tutulmufl olmasn-dan da anlamak mmkndr. cz bazen bir kusur olabilecei gibi itnb da birmeziyet olabilir. Nitekim Nef,

Eski Trk Edebiyatnda fadefiekilleri ve Anlam

Sanatlarna Girifl

Duyile sz hatm idelm zr hakkatdeSzn gevher olursa yegdr itnbndan cz

beytinde sz inci gibi deerli olursa, yani ifadede bu baflarlmflsa czn it-nbdan daha iyi olduunu sylemektedir.

Bir ibarenin uzunluk ve ksaln belirlemenin lt, ortalama kltr dzeyi-ne sahip sradan insanlarn genellikle dilde hazr malzeme olarak bulunan sanatl,mecazl ifadeler de dahil olmak zere hakikat dzleminde iletiflim kurduklar gn-lk dildir. Szn muktez-y hl(=szn gerei)e uygun olarak ifade edilmiflolup olmamas da bu konuda esas alnan ikinci derecede baflka bir lttr. Bun-dan dolay cz az szle ok anlam ifade etmenin yan sra, ifadesi amalanananlamn gerei ne ise o kadar szle ifade etmek diye de tanmlanabilir.

fiiir dilinin en nemli zelliklerinden biri, ksa ve eksiltili anlatmdr. Bu, fliirdegereksiz kelimeleri kullanmamak, ifadede anlamlar ve arflmlar zengin szck-leri semek ve cmlenin unsurlarnda eksiltmeye gitmekle salanr. Ksa ve eksil-tili anlatm ayn zamanda metnin kalcln da salayan nemli bir etkendir. An-cak ksa fliir ve msralarla cz birbirine karfltrmamak gerekir; nk, cz biim-de deil, ancak ifadede olabilir. Eer cz biimde olsayd her ksa cmle ya damsra cz olarak nitelenebilir, bu vasf alabilirdi. Bu yzden cz nitelii kazanma-ya en uygun ifadeler kelimelerin temel anlamlarnn deil, daha ok arflmlar,yan anlamlar zengin olan mecaz anlamlarnn kullanld ifadelerdir. Bir dfln-ceyi ifade etmek iin kullanlan az sayda kelime ya da ksa bir ibare asl sylen-mek isteneni ifadeye yetiyorsa bu cz sze gzellik katar; yetmiyorsa, cz- mu-hill (=anlam bozan cz) ya da ihtisr- muhill (=anlam bozan ksaltma) adnalr ve bir meziyet deil kusur saylr.

cz her ne kadar sze deer katan bir zellik olsa da bunu belirleyen l, c-zn yerinde ve durumun gereine uygun olarak yaplmfl olmasdr. Bu nedenlecz, her durum ve zamanda makbul saylan bir fley deildir. cz, cz- hazif vecz- ksar olmak zere ikiye ayrlr:

1. cz- hazif (=eksiltmeyle yaplan cz): Szden kelime ya da cmle karmaile yaplan czdr. Bu tr czda, ibarede eksiltme yapldnn belli olmas, anla-fllmas gerekir. Eksiltme ile yaplan czn baz rnekleri dilbilgisindeki ksaltmagruplarna girer. Bu yolla yaplan cza genellikle bilinen ya da tahmini kolay hu-suslar syleyerek ibareyi uzatmamak, dikkati asl nemli olan noktaya ekmek yada karine(=ipucu)yle anlafllabilecek fleyleri dile getirmeden bunlarn anlafllmasnmuhatabn yorumuna brakarak anlam zenginlii kazandrmak amacyla baflvuru-lur. Bu yolla meydana gelen czlar, estetik kayglar ve benzeri nedenlerle yapla-bilecei gibi, vezin gerei de yaplmfl olabilir. Cmle yapsnda genellikle mantk-sal sralamann egemen olduu darb- mesel(=atasz)ler, czn bu trnn en iyirnekleridir. rnek olarak Kh nalna, kh mhna, sonunda becerdi. cmlesin-de vurarak gibi bir zarf-fiil ya da vurdu gibi bir fiil, Hayrl ifller! dileinde dedilerim ya da olsun gibi bir fiil hazfedilmifltir.

Seviyorum... Goncalar senin on befl yaflndr.Faruk Nafiz

msranda da estetik amalarla byle bir ifadenin kullanlmfl olduunu gryoruz.Bir szde hazif yapldnn anlafllmasn salayan fley vardr: Akl, cm-

lenin kendisi ve geleneksel slp.

4 Eski Trk Edebiyat na Gi r ifl : Sz Sanat lar

Okutmadlar ortadan sonra Tahsilim de kald yarm

Behet Necatigil

dizelerindeki orta kelimesi orta okul ibaresinin ksaltlmfldr. Burada hazfin ol-duunu gsteren geleneksel slptur.

2. cz- ksar: Az ve z sz syleyerek yaplan czdr. Cmlede bir eksiltmeyapmadan ksa bir sze ok anlam sdrmak; herkese kullanlan yaygn tanm-na gre de szn az, anlamn ok olmasdr. Buna Namk Kemalin,

Brika-i hakkat msdeme-i efkrdan kar

szn rnek olarak gsterebiliriz. Burada gerek dnyada bulutlarn arpflma-syla meydana gelen flimflek ve bu flimflein etraf aydnlatmas, teflbih ve mecazlbir slpla soyut bir alana taflnmfl; fikirlerin arpflmasyla gerein ortaya kma-s birtakm arflmlarla zihinde canlandrlarak gerein karanlklar aydnlatanbir flimflee benzedii ve bu flimflein farkl grfllerin arpflmasndan meydanageldii, bylece insanlarn zihinlerini aydnlatt... sylenmifltir.

Gli yok glsitanda neylersin Emr

msranda da bu tr bir cz vardr.fiartlarna uygun olarak yaplan czn her trnde belgat vardr. Fakat bunla-

rn en deerlisi cz- ksardr. cz- hazif derece itibaryla cz- ksardan son-ra gelir; veciz sz nitelemesi de genellikle cz- ksar iin kullanlr.

cz konusu Trke belgat kitaplarnda Arapa belgat eserlerinin izdii er-eve iinde ele alnmfltr. Recaizade Mahmud Ekrem (l. 1913) ise bu konudafarkl bir yol izleyerek cz mnakkahiyyet (=zl sz syleme) konusu iindeele almfl ve sadece cz- ksar zerinde durmufltur. Ona gre cz en ok fkhya da kanun ile ilgili hkmlere, ataszlerine ve hikmetli (=felsef) szlere yakflr.

cz, belgatte sz ve anlam iliflkisinin konu edildii itilf ve haflvin yan srasanatl ifade yollar olan mecz ve kinye ile de ilgilidir.

tnbcz her zaman olumlu bir durumu nitelemedii gibi, itnb da mutlaka olumsuz birdurumu ve kullanm ifade etmez. Maksad ifadede alfllagelen ibareden fazla ke-lime kullanldnda, eer bu kelimelerin cmledeki anlama katks varsa ya damuhatabn durumu bunu gerektiriyorsa, bu itnb kusur deildir; sze gzellik ka-tar. Fakat bu fazlalk bir yarar salamyorsa tatvl (=sz uzatma) kabul edilerekitnb- mmill (=bktrc uzatma) adn alr ve bir kusur saylr. Anlama olumlubir katks olmayan tekrr (=yineleme)ler de bu adan tatvl saylr.

tnbn bafllca trleri flunlardr:a) Geneli ifade eden szden sonra zeli ifade eden bir sz sylemek:

Bu szme herkes dikkat etsin; Ahmet sen de dikkat et! cmlesindeherkes kavramnn kapsamna Ahmet de girdii hlde onun zellikledikkatini ekmek iin ismini ayrca belirtmek bu tr itnb iin bir rnek-tir.

b) zeli ifade eden bir szden sonra geneli ifade eden bir sz sylemek:Okullar, bakanlklar btn resm daireler kutlamalara katld. cmlesinde

51. nite - Eski Trk Edebiyat nda fade fieki l ler i ve Anlam Sanat lar na Gi r ifl

Fkh (

okullar ve bakanlklar btn resm dairelerin kapsamna girdii hldebunlar ayrca belirtmek bu ifade trne rnek olarak gsterilebilir.

c) Kapal bir ifadeden sonra sylenene aklk getirmek: nsann iki fle-yin deerini elinden kamadan bilmesi lazmdr. Biri shhat, dieri genlik.rneindeki ikinci cmle, ilk cmledeki kapall ortadan kaldrmakta venceki cmlede kapal olarak sylenen iki fleyden birinin shhat, ikincisi-nin de genlik olduu aklk kazanmaktadr.

d) Tekrr-tekrr: Bir kelime veya kelime grubunu anlam glendirmek, onadikkat ekmek gibi bir amala tekrarlamaktr.

e) Cmle-i muterize kullanmak: Bir cmle iinde ara cmle kullanmaktr.Kltrl bir insann hl ve makama -bunun yerine ksaca duruma da diyebi-liriz- en uygun sz seip kullanmas gerekir. cmlesindeki ara cmle gibi.

f) Ekleme: Cmle tamamlandktan sonra onunla ilgili ayr bir cmle daha syle-mektir: Ahmet istedii faklteye girdi. nsan elbette alflmasnn karfllnalr. rneinde olduu gibi. Bu ibarede ikinci cmle tezyldir.

tnbda muhatabn durumu ve vurgulanmak istenen husus rol oynar. Bu ihti-yac karfllayan itnb, slba gzellik katan bir zelliktir. Bir sze itnb nitelii ve-ren sz ya da szlere hafliv (

Bu fliirin dikkat edilecek dier bir hususilii de -ayn fley nesirde de vardr- dilhnerlerine verdii yerdir.

Ahmet H. TanpnarYazarn Divan fliirinden sz ettii bu cmlede ana cmlenin hkm tamamlan-

madan ayr bir hkm daha ilve edilmifltir: Ayn fley nesirde de vardr. bu birara cmle(=cmle-i muterize)dir. Ana cmlenin tamamlanmasn geciktirmeklebirlikte bu ara cmlenin konu ile dolayl da olsa bir iliflkisi vardr ve bu nedenlesz konusu ara cmle makbul bir itnb rnei olarak deerlendirilebilir.

Nerede kasd- flikr eylediimDili b-sabr u karr eylediim

Recaizde M. EkremBeytinde her iki msran sonunda da gnler, zamanlar gibi bir sz eksiltilmifl-

tir. Bu eksiltme kapal deildir; cmlenin gelifli bu msralarda bir hazfin olduunuaka gstermektedir.

Bir paraya bini ferninPabuc atld Gevhernin

Ziya PaflaBurada eksiltme yolu ile yaplan bir cz vardr, cmledeki dama sz ibare-

den karlmfltr.

Acyan har meseldir at geer.Atasz

Bu rnekteki cz eksiltme ile yaplmfltr. Acyan har (=eflek) sz aslndacan acyan eflek anlamnda olduundan can szc cmleden karlmfltr.

det muhakkemdir. Mecelle kural

cz- ksar yolu ile yaplmfl bir czdr. Cmlede az sze ok anlam sdrlmfl-tr. Sz toplumda yerleflik rf ve detlerin temel esaslarla eliflmemek flartyla, ya-sama ve yargya dayanak oluflturabileceine iflaret etmektedir.

Sokaktaym, kimsesiz bir sokak ortasndaYryorum, arkama bakmadan yryorum

Necip FazlHer iki msrada da asl anlam ilk kelimelerde verilmektedir. Bununla birlikte

sokakta olma hli ile yrme hli kapal ifadelerdir, aklanmaya ihtiyalarvardr. Bu iki kelimeden sonra gelen ifadeler bu anlamlar aklamaktadr. fiairinnce kapal bir sz syleyip daha sonra buna aklk getirmesi (=zh badel-ib-hm) ise msralara etkileyicilik kazandrmaktadr. Dolaysyla her iki msrada damakbul bir itnbn olduu sylenebilir.

Var m hele sylenilmedik szKalmfl m meer denilmedik sz

fieyh Galib

Beyitte tatvl trnden bir itnb vardr. lk msra amac ifade iin yeterli olduuhlde flair bu msra yalnz brakmamak iin olsa gerek ayn anlamda bir msra da-ha sylemifltir. Burada ikinci msran anlam asndan ilk msraya bir katksndansz etmek mmkn deildir.


Mecelle, Osmanldnemindeki ilk medenikanunun addr.

Ey dil ey dil niye bu rtbede pr-gamsn senGeri vrne isen genc-i mutalsamsn sen

. . .fieyh Galib

Ey gnl! Ey gnl! Niye bu kadar gamla dolusun sen? Geri virne isen de tl-sml bir definesin sen. anlamndaki beyitte geen Ey dil ve sen szlerinde an-lam kuvvetlendiren ve flairin iinde bulunduu ruh hlini yanstan ve itnb tat-vl flekline koymayan bir sz tekrar (=tekrr) vardr.

flkm flk- hayret-zede-i ddrm Sfyim sf-i beytl-harem-i esrrm

yle bir flkm ey dil ki hemn maflkum kimizin arasnda beni sanma varm

Esrar DedeYukardaki msralarda itnb vardr. Ancak bu itnb, sz deerinden dflrme-

yen, hatta onun edeb deerine katkda bulunan bir itnbdr. Bu drtlkte sylen-mek istenen flairin, flk ve sofi olduudur. flkm ve Sfyimle aslnda cmletamamlanmfltr. Fakat bunlar kapal ifadelerdir. Bu nedenle flair bu iki hkm ver-dikten sonra, nasl bir flk ve nasl bir sf olduunu aklamaktadr. Burada it-nbn bir ifade teknii olarak cmleye deer katt grlmektedir.

Sz u sze kalmad evvelki gibi meylmzYani dilden rz bafldan hev eksilmede

Rh-i Badadfiair ilk msrada sylediine ikinci msrada aklk getirmektedir. Bu ilve edi-

len ksm anlama katkda bulunmakta, hatta edeb bir dille sylendii iin estetikdeer de taflmaktadr. Bundan dolay bu itnb, kusur olmayp makbul bir itnabdr.

Dfldm bel-y aflka hred-mend-i asr ikenEl flimdi benden aldu pendi bana virr

FuzlBeyit, Zamann insanlara akl veren akll kiflisi ben iken aflk belsna dfltm.

Eller flimdi benden ald d bana veriyor. anlamndadr. Beyitte anlamla ilgi-siz hibir szck kullanlmad iin bu ifade msvt olarak deerlendirilebilir.

Dil flklar lmez lmedi Ferhd ile Mecnn Gnn tr idicek gam her biri flebdr diy yatd

EmrEy gnl! flklar lmez, Ferhad ile Mecnn da lmedi! Onlar gam, gndzle-

rini karartt iin, gece oldu sanp uykuya daldlar. anlamndaki bu beyitte flk-lar lmez denildikten sonra bu hkm Ferhd ve Mecnn gibi rneklerle pe-kifltirilmifltir. Bu beyitte itnbn trlerinden geneli ifade eden szden sonra zeliifade eden bir sz sylemek (=zikrl-hss bade1-mm) vardr.

cz, itnb ve msvt tanmlayarak trleri hakknda bilgi veriniz.


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T

SIRA S ZDE SIRA S ZDE

1

BEYNBeynn asl anlam ortaya kmak, grnmek, zhir olmak, aklamak,maksad ortaya koymaktr. Belgatin ikinci blm olarak ise bir maksad de-iflik yollarla ifade etmenin yntem ve kurallarndan bahseden bir bilimdalnn addr. Yazan ya da konuflann dile getirmek istedii bir anlam eflitli yol-larla ifade etmesi mmkndr. Bir ama, gerek anlamnda kullanlan szcklerleifade edilebilecei gibi, benzetmelerle ya da gerek anlamlarnda kullanlmayanszcklerle de ifade edilebilir. Bunlar manaya delletlerinin vuzuhu (=gsterdik-leri anlamn akl) bakmndan birbirlerinden farkl ifade biimleridir. Beyan, bufarkl ifade biimleri arasnda sz syleyenin ve sze muhatap olann durumu iledile getirilen konu ve szn balamnn gerei gzetilerek seim yaplmasn sa-lar. Dier bir ifade ile beyan sz ile anlam arasndaki ilginin niteliklerini ele alr vearafltrr. Sz ile anlam arasndaki bu ilgiye dellet denir ve dellet beyann zdr.

Kullanlan szlerin anlafllabilir olmas gerektii, beyann tanmnda zelliklevurgulanr. Bunun nedeni beynn, lafz-akl dellet(=szel akl dellet)in szleanlam arasndaki iliflkisini konu edinmesidir. Lafz trdeki dellet-i akliyye(=akldellet)de gerekten ayrlma sz konusu olduu iin doal olarak ksm bir kapa-llk vardr. Ama bu kapalln, kelimelerin anlamlarn belirsizlefltirmemesi, anla-mn btnyle kapal ve anlafllmaz olmamasn salamaktr. Fakat bu, belgatinbtnyle vuzuh(=aklk)u hedefledii fleklinde anlafllmamaldr. Beyanda birokifade zellii ve sz sanatnda anlafllr mbhemiyyet (=kapallk) bulunmas, ge-rekli bir flart olarak grlmfltr.

DelletDellet, herhangi bir sz, durum ve hareketin belli bir anlam ve hkm-le balantsn ifade eden bir kavramdr. Klsik eserlerdeki tanm ise flyle-dir: Bir fleyin anlafllmasnn baflka bir fleyin daha anlafllmasn gerektir-mesi durumudur. fiu hlde burada iki unsur sz konusudur: Biri herhangi birsz, durum veya hareket gibi var olan bir fley; dieri de onun gsterdii, iflaretettii anlam, kavram, hkm gibi baflka bir fleydir. Bu iki unsurdan ilkine dll(=dellet eden, gsteren, iflaret eden), ikincisine de medll (=dellet edilen,gsterilen, iflaret edilen) denir.

Delletin trleri: Dll anlaml bir sz olabilecei gibi, sz dfl bir fley de ola-bilir. Bu nedenle delleti biri lafz dellet (=szl dellet) ve dieri gayr-i lafzdellet (=sz dfl dellet) olmak zere ikiye ayryoruz:

1. Lafz dellet: Kendi iinde e ayrlr:a) Akl dellet (=akla dayal dellet): Zihnin gsteren/iflaret eden ile gsteri-

len/iflaret edilen arasnda var olan zorunlu ve dorudan bir iliflki araclyla birbilgiye ulaflt akla dayal dellettir: Kendisini grmediimiz hlde insan sesi-nin onun varln gstermesi gibi.

b) Tab dellet (=doal dellet) : Zihnin gsteren/iflaret eden ile gsterilen/ifla-ret edilen arasndaki psikolojik, fizyolojik bir iliflki araclyla bir bilgiyeulaflmasdr: Bir insann Off! demesinin onun skldn, Ah! demesininac ektiini gstermesi gibi.

c) Vaz dellet (=uzlaflya dayal dellet): Gsteren/iflaret eden ile gsteri-len/iflaret edilen arasndaki -yukarda belirtilen iliflkiler dflnda- rf, mflte-rek kltr, ortak ve kabul grmfl bir iletiflim, kullanm ve bir uzlaflya da-yal iliflki ile zihnin bir bilgiye ulaflmasdr: Kalem sznn yaz yazan ale-ti gstermesi gibi.


Dellet yol gsterme,klavuzluk, delil ve alametolma, iflaret etmeanlamlarna gelen birszdr.

2. Gayr- lafz dellet: Bu da kendi iinde e ayrlr:a) Akl dellet: Tten bir dumann ateflin varln gstermesi gibi.b) Tab dellet: Kzaran veya solan bir yzn utanmay ve korkuyu, hzl

atan nabzn heyecan ya da bir rahatszl gstermesi gibi.c) Vaz dellet: Bafl afla sallamann kabul anlamn, harfler de dahil olmak

zere belli iflaretlerin belli sembolik deer ve hkmleri gstermesi gibi.Grld gibi dellet, birtakm iflaretlerden yola karak kavramlara ulaflmay

ifade etmektedir.

Bu snflandrmada lafz ve gayr- lafz dellet olmak zere iki gruba ayrlan dellettrlerinin her ikisinin de alt gruplarnda ayn terimler kullanlmfltr. Bu yzden alt grup-lardaki dellet trlerinin hangi ana gruba ait olduunu gstermek iin burada lafz-vaz, lafz-tab ya da gayr- lafz-vaz, gayr- lafz-tab gibi hem ana gruplar hemde alt gruplar birlikte gsteren terimler kullanlmfltr.

Beyann asl konusu deiflmez (=sbit) anlam taflyan, bir fikir veya duyguyu eniyi, tutarl ve doru flekilde ifade etmeye yarayan, akl, idrak ve duygu alanna gi-ren btn bilgi objelerini ifade edebilen lafz-vaz dellettir: rnek olarak ka-lem szcnn yaz yazma aleti olma durumu ile ilgisi; rf, kltr ve mflterekbir iletiflim kararna, ksacas uzlaflya dayanan bir alkadr.

Dellet iliflkisinin daha iyi anlafllmas iin konu ile ilgili mevcut yaklaflma daksaca deinmekte yarar vardr. Gstergebilimde de ayn konuda eflitli snflandr-malar yaplmfltr. Bunlardan yaygn olan flu l tasniftir:

1. Belirti: Dfl gereklikle ilgili olan ve bir fleyi aktarma ya da iletiflim amac ta-flmayan, doal, istemdfl ve sebep-sonu iliflkisi taflyan zellikteki bir ifla-rettir: Ateflin dumana, baz belirtilerin de bir hastala dellet etmesi, gster-mesi gibi.

2. Grntye dayal gsterge-ikon: Gsteren ile gsterilen arasndaki ger-ek bir benzerlie dayanr. letiflim amal olduu iin bir bilgi aktarma g-revi vardr. Bir kiflinin fotoraf, karakalem ya da yalboya resmi bu tr gs-tergelerdendir.

3. Simge-sembol: Anlam sebep-sonu iliflkisine deil anlaflmaya, uzlaflmayadayal, iletiflim ve bilgi aktarm deerine sahip bir iflaret biimidir. Gvercin(resmi deil) barfln semboldr, barfl simgeler. Bir dili oluflturan szck-ler de bu snfa girer.

Dilbilim de belgat gibi btn bu iflaretleri deil; dille ilgili olanlar konu edinirve inceler. Dil-dfl olanlar da dahil olmak zere btn bu sistemi ise gstergebilim(=semiyoloji) ad verilen zel bir bilim dal inceler.

Dll kendi dflnda bir fleyden haber veren, onun varlna iflaret eden onugsteren bir unsurdur. Belgat bu unsurun sz olan ile ilgilenir. Medll bu s-zn gsterdii fley, yani gsterilendir. Bu ikisi arasndaki iliflkiye dellet denir.

Beyan lafz-vaz delleti mutbakat, tazammun ve iltizm olmak zere ksma ayrarak inceler:

a) Mutbakat: Bir nesneyi ya da kavram ifade etmek zere kullanlan lafzn onesnenin btnn gstermesine denir: Arslan szcnn bilinen yrtchayvan gstermesi gibi. Bu durumda sz sadece o anlam iin konulmufltur.

b) Tazammun: Bir szn, gsterdii nesnenin unsurlarndan ya da zellikle-rinden bir ksmna iflaret etmesine denir: Bir insan iin kullanlan arslanlafz ile o hayvann yalnzca cesaretinin ve gcnn kastedilmesi gibi.


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T


AMALARIMIZAMALARIMIZN NK T A P

T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N

N T E R N E T N T E R N E T

c) ltizm: Bir lafzn, o lafzn mutbakat yoluyla gsterdii nesne veya anla-m deil, zihnin o nesne ile ilgili ya da ilgili olduunu varsayd bir baflkanesne veya anlam gstermesidir: Dvmek kavramn gsteren kelimenininsan zihninde bu fiili yapan, yani dven ve bu fiilin zerinde gerekleflti-i dvleni arfltrmas ya da gstermesi iltizamdr.

Beyanda mutabakata husus anlamda vaz dellet, tazammun ve iltizma isebu delletlerde lafzlar temel anlamlarnn dflnda kullanld iin yine husus an-lamda akl dellet denir.

Beyan bu dellet yolundan hangisinin edebiyat dili asndan daha deerliolduunu da inceler. Genellikle iltizam ve tazammun, mutabakattan daha beli vedeerli kabul edilir. Bu yaklaflm, belgatte aklk(=vuzh) esas olmakla birlikte,bu akln maksadn plak gerekle deil, anlafllmazla dflmemek flartyla bel-li lde kapal olarak ifadesine verilen nemi de gsterir.

Lafz-Mana liflkisinde Hakikat ve Mecz

Hakkatnsan dfl dnyada alglad soyut ve somut kavramlar nce zihninde tasarlamak-ta, sonra da onu sz(=lafz)lerle simgelefltirilip ifade etmektedir. Bu nedenle sz-ler, temel ve gerekli bir flart olmakla birlikte asl maksat olmadklar gibi, tek bafl-larna da var deildirler. Anlamlar da ancak szlerle balantl olduklar srece varolurlar. Dolaysyla bunlarn varlklar birbirine baldr ve bir kdn iki yz gi-bidirler. Sz ile anlam arasndaki bu ba; dil kurallar, szn balam, kullanm ala-n gibi szl ya da zaman, ortam gibi sz dfl karne(=ipucu)ler ile aklanabilir.

Mantkta szn konulduu anlam ifade edip etmemesi konusunda hakikat,mecaz, kinaye ve galat olmak zere drt durumdan sz edilmektedir: Szn ko-nulduu gerek anlamda kullanlmas hakikat, bir ilgi dolaysyla bu anlamn d-flnda kullanlmas mecz, szn gerek anlamnda kullanlmfl olmas da mm-kn olmakla birlikte onun zihinde arfltrd dier anlam da gstermesi kin-ye ve hibir ilgi bulunmakszn bir baflka anlamda kullanlmas ise galat(=yan-lfl)tr.

Lafz-vaz delletin mutabakat, tazammun ve iltizm olmak zere ksma ayrlarak incelendiini daha nce sylemifltik. Sz ve anlam arasndaki mu-tabakat iliflkisi hakikat, tazammun iliflkisi mecz, iltizm iliflkisi ise kinye adn


Gayr-i lafz (=sz dfl) dellet

Dellet

Lafz (=szel) dellet

Akl(Akladayal)

Vaz(Uzlaflyadayal)

TabiAkl(Akladayal)

Vaz(Uzlaflyadayal)

Tabi

Mutabakat /vaz

ltizam /akl

Tazammun/akl

alr. Her durum da anlamn deil szn nitelikleridir ve bu nitelik kullanmdaortaya kar. Hakikat, bir lafzn kendisi iin konulmufl olan anlamda kullanlmas-dr. Bu anlam onun lgav (=temel, gerek) anlamdr. Szn iflaret ettii ya dagsterdii bu ilk anlama ya da kavrama temel anlam diyebiliriz. Lafzn bu temelanlam dflnda dflncenin her alandaki geliflimine bal olarak bazen anlam ge-nifller, bazen de eski anlam unutularak yeni anlamlar kazanr.

kinci anlam-yan anlam: Szlerin sonradan kazand anlamlar yan anlamya da anlamlardr ve bunlar beyann da ilgi alanna girer. Bu yan anlamlar, sz-lerin gsterdikleri temel anlamlaryla aralarnda herhangi bir ilgi veya benzerlik bu-lunan ya da kurulan dier anlamlardr. Bu, aslnda doufl annda, bir ibd eseridirve sanat deeri taflr. Belgatte szlerin sonradan kazand bu anlamlara men-isevn (=ikinci anlamlar) ad verilmifltir. Baz klsik kaynaklarda men-i sevnkarfll olarak manel-man (=anlamn anlam) teriminin kullanlmfl olduu dagrlmektedir.

Btnyle karfllamamakla birlikte gerek men-i sevn gerekse manel-man terimlerinin iflaret ettii mecaz anlamlar dilbilimdeki yan anlam kavram-nn kapsamna girmektedir. Yan anlam, kelimenin temel anlam dflnda yklendi-i, bazen muhatabn kltrel birikiminin, toplumsal deerlerin belirleyici olduubazen de mecaz ve kinayenin yan sra metnin kendi rettii, lafzlarn ve cmle-lerin arflmlar ile daha da geniflleyen anlamlardr.

Lafzlarn temel anlamnda kullanld metinler okur iin daha kurudur. nkbu metinler okurun hayal gcn kullanarak metni yorumlamasna, baflka bir ifa-de ile metni yeniden retmesine gerek brakmaz. Bilgi verici metinler daha ok butarzda yazlrlar. Bundaki bafllca ama okur iin yanlma pay brakmamaktr. Yananlamlarn youn olarak kullanld metinlerde ise okur reticidir, metni zengin-lefltirme imknna sahiptir. Bundan dolay edeb metinler genellikle yan anlamla-rn zengin olduu metinlerdir. Bu ayn zamanda metnin kalcln da salayannemli bir etkendir.

Szde asl olan gerek anlamdr; mecaz anlam ise rz(=geici)dir. Dolaysylabir szn yorumu gerek ve mecaza ayn oranda yaknsa o sz -zellikle edebmetinler dflnda- gerek anlamna yorulur. Bir szn gerek anlam kendisindebizzat sbittir. Konuflann niyetiyle ya da mecaz kullanmla gerek anlamn birszden btnyle kaldrlmas mmkn deildir. Hakikatle mecaz arasndaki fark,hakikatin gsterdii anlam iin bir karine (=ipucu)ye ihtiya gstermemesi, meca-zn ise bu karineye ihtiya duymasyla ortaya kar. Bir lafz ayn anda hem haki-kat hem de mecaz anlama yorulmaz.

rneklerRenkli, kokulu, gzel bir bitkiyi gsteren iek, malm aa serv (=selvi),

bir gk cismi olan ay, iecek kab olan bardak szcklerinin kendileri iin ko-nulmufl olan anlamlarda kullanlmalar:

iek, serv, ay, bardak kendileri iin konulmufl olan anlamlarnda kul-lanldklarnda szle anlam arasndaki delletin tr, uzlaflya dayal szl delletolur. Bu rneklerde sz ile anlam arasndaki iliflki hakikattir.

Bir gzel kz iin kullanlan iek, Divan fliirinde sevgilinin boyunu nitelemekiin kullanlan serv, onun gzel yz iin kullanlan ay, Barda sonuna kadariti. cmlesindeki bardak lafzlarnn delletlerinin tr:

nceki rneklerde gerek anlamlarnda kullanlan bu szckler bu maddede-ki anlamlar gsterirlerse durum deiflir. Artk iein bir bitki, servinin bir aa,


bd yeni, gzel ve benzeriolmayan bir eser meydanagetirme anlamnda biredeb terimdir.

ayn bir gk cismi, bardan bir kap ad olmalar deil, bunlarn zellikleri olan g-zellik, dzgn bir boy, parlaklk kastedilmektedir. Yani bu lafzlarn mecaz anlam-lar sz konusudur. Bu tr bir dellet iliflkisi tazammun adn alr. Barda sonunakadar iti., cmlesinde de bardak cisminin ime eylemine konu olamayaca bel-lidir. O takdirde burada bardak ile gsterilenin bir baflka fley olmas gerekmek-tedir ki, o da bardan iindeki svdr. Yani burada sz kendisine ayrlan anlam-da kullanlmamfl, onunla ilgili bir baflka nesne kastedilmifltir. Burada da sz ile an-lam arasndaki dellet iliflkisi tazammun yolu ile olmufltur.

Kskanlktan benzi sarard. cmlesindeki delletin tr:

fade sahibinin Kskanlktan benzi sarard. cmlesiyle, sylemek istedii fleybahsettii flahsn benzinin sarardn deil de zihnin bu durumla ilgili kabul ettiibir baflka durumu, yani kederli ve zntl olduunu sylemek istedii dfln-lrse burada bir mecaz anlatmn bulunduu ve bu sz ile ifadesi kastedilen d-flnce arasndaki iliflkinin iltizm ad verilen bir dellet tr olduu anlafllr.

Mutabakat, tazammun ve iltizm terimlerini tanmlayarak bunlarn hakikat, me-cz ve kinayeyle olan iliflkilerini aklamaya alflnz.

MeczMecz, bir kelimenin gerek(=temel) anlam dflnda baflka bir anlamda kullanlmas-dr. Meczda kelimenin temel anlam ile karfllad yeni anlam arasndaki iliflki ger-ek dfldr. Bir kelimenin hakiki(=gerek, temel) anlam deil de mecaz anlamnnkastedilmesi iin bu iki anlam arasnda bir iliflki bulunmas gerekir. Kelimenin hakikianlamnn anlafllmasna karne-i mnia(=engelleyici ipucu) ad verilen akla daya-l(=akl) bir engel vardr. Bu, sz syleyenin, sz gerek anlamda kullanmadnndelilidir. Bu dell(=karine) bazen ibarenin iinde yer alr; bazen de ibare iinde yer al-mamakla birlikte szn ncesi ve sonrasndan, yani ibarenin kendisinden anlafllr.Baz durumlarda da bu karine sz deil; hisse, akla dayal bir olgu ya da bizzat ha-yattan kaynaklanan, ortak kltre dayanan bir husus olabilir.

O hlde mecaz ksaca bir szn gerek anlamnda kullanlmamasdr. Mecazdabu anlamn gerek anlam olmadn gsteren ve sz gerek anlamnn dflna -karan bir ilgi vardr.

Meczn hkm, kastedilen anlamn anlafllmasdr. Hukuk dilinde bir szngerek anlamnn anlafllmasna engel bulunmadka mecaz anlam kullanlmaz.Edeb dilde ise durum farkldr. Bu dilde gerek anlam yerini byk lde meca-za brakmfltr. Bundan dolay zihnin edeb metinlerde kavrad ilk anlam gerekanlam olduu hlde mecaz arar. Her ikisi de ihtimal dahilindeyse daha ok meca-za ynelir. Ayn anda bir szckten hem gerek hem de mecz anlam anlafllmaz.Mecz, mecz- akl (=akl mecz) ve mecz- lgav (=lgav mecz) olmak ze-re ikiye ayrlr:

1. Akl mecz (akla dayal mecz): Bir fiili asl failinden, aralarndaki bir iliflki ne-deniyle bir baflka faile isnat etmektir. Akl meczda szckler temel anlamlarnda kul-lanlr. Geen sene retmen Mehmet Bey, baflarlyd. cmlesinde rencilerin ba-flars retmenlerine mal edilmifltir. Size duyduum sevgi beni buraya kadar getirt-ti. cmlesinde de o flahs oraya kadar gtren fleyin fiziksel olarak sevgi olamayaca- belli iken sevginin bundaki payndan dolay hareket sevgiye isnat edilmifltir.


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


2

Mecz- hazf: Baz eserlerde akl mecaz ad altnda deerlendirilen bir mecaztr de mecz- hazfdir. fadesi kastedilen asl anlam gsteren szck dflrle-rek yaplan mecazdr. barede haziften sonra kalan kelimelerden birinin anlam de-iflmesine uramas gerekir. Bu adresi bir de kahveye sor. cmlesinin asl dee-ri ...kahvedeki insanlara sor.dur. Bu cmlede kahve kelimesinin anlam deifl-mifltir. Mecazn bu tryle hazif yoluyla yaplan icaz arasnda yakn bir iliflki var-dr. Ayrca bu tr mecaz iin verilen rnekler mecz- mrseli de hatrlatmakta-dr. Burada dikkat edilecek husus her hazfin mecz- hazf olmaddr. Ahmet ba-flarldr; Mehmet de. cmlesinde hazif vardr ama mecaz yoktur. nk haziftensonra kalan kelimelerde bir anlam deiflmesi olmamfltr.

2. Lgav mecz (dile dayal mecz): Bir kelimenin bir ilgi sebebiyle asl anla-mnn dflnda kulanlmasdr. Mecz- lgavnin biri mecz- mrsel, dieri de is-tire ad verilmifl olan iki tr vardr:

Bir szcn gerek anlam dflnda kullanlmasn salayan alka, yani zihningerek anlamdan mecaz anlama geiflini salayan iliflki benzerlikse o mecaz, is-tire; benzerlik dflnda bir alakaysa mecz- mrsel adn alr. Mutlak anlamdamecazdan mecz- mrsel anlafllr.

Mecz- mrsel: Mecz- mrsel flu flartla gerekleflir: 1. kelimenin gerekanlam dflnda bir anlam kastedilmeli; 2. gerek anlam ile mecz anlam arasndabenzerlik dflnda bir ilgi olmal; 3. gerek anlamn anlafllmasna bir engel (=kar-ne-i mnia) bulunmaldr.

Mecz- mrselde gerek anlamdan mecaz anlama geifli salayan alakalarnbafllcalar flunlardr:

a. Para-btn (=cziyyet-klliyyet) iliflkisi: Bir lafzn gerek anlamyla me-caz anlamndan birinin dierinin cz(=para) olmasdr. Yani, btnsyleyerek o btne dahil olan cz ya da cz syleyerek czn dahilolduu kll(=btn) kastetmektir: Sam kestirdim. cmlesiyle sanbtnnn deil bir ksmnn kestirildiini sylemek gibi.

b. Mahal ilgisi: Bir lafzn gerek anlam ile mecaz anlamndan birinin di-erine mahal olmasdr. Bir baflka ifadeyle bir mahall(=yer)i syleyerek omahalde bulunan ya da bir mahalde bulunan syleyerek o mahalli kas-tetmektir: Ahmet dersten kt. cmlesinde dersle dersin yapld s-nf; Barda sonuna kadar iti. cmlesinde de bardakla iindeki s-vy kastetmek gibi.

c. Sebep-sonu iliflkisi: Bir lafzn gerek anlamyla mecaz anlamndan biri-nin dierine sebep olmasdr: Bereket yayor. cmlesindeki bereketleberekete sebep olan yamurun; Samz bofluna aartmadk. cmlesin-de de sa bofluna aartmamakla tecrbenin kastedilmesi gibi.

d. Genel-zel(=umum-husus) anlam iliflkisi: Genel(=umum)i ifade eden birkelimeye ona dahil olan bir hususun anlamn vermek ya da zel(=husus)iifade eden bir szce dahil olduu genelin anlamn vermektir: Atn ara-yan bir kifliye sylenen Hayvann grdm. cmlesindeki hayvan lafzy-la atn; Bu akflam orbay bizde ielim. cmlesinde de orbayla ye-mekin kastedilmesi gibi.

e. Mazhariyet iliflkisi: Bir kelimenin gerek anlamnn mecaz anlamn orta-ya kflna zemin oluflturmas: Btn aile onun eline bakyor. cmlesindeel kelimesine el ile ortaya konan nimet, ihsan, yardm gibi anlamlarnyklenmesi gibi.


f. let olma ilgisi: Bir kelimenin gerek anlamnn mecaz anlamna let ol-mas; yani bir lafza kendisinin let olduu anlamn verilmesi: Trk dilitamlamasnda dil kelimesiyle lgatin O, kalemiyle hayatn srdryor.cmlesinde de kalemle yazarlkn kastedilmesi gibi.

g. ncelik-sonralk iliflkisi: Bir fleyi gemiflteki hliyle ya da gelecekte ala-ca hl ile anmaktr. Bir annenin bizim ocuk szyle yetiflkin evladnkastetmesi, bir fleyi gemiflteki hliyle anmaya; Atefli yak! cmlesindekiatefl szyle atefl alacak ve yanacak nesneyi kastetmek de bir fleyi gele-cekte alaca hl ile anmaya rnek gsterilebilir.

Mecz- mrselde dikkat edilmesi gereken nokta, lgat (=hakik, gerek, temel)anlam dflnda kullanlan kelimenin lgat anlam ile bu yeni mecaz anlam arasn-da benzerlik dflnda bir iliflki olmas gerektiidir. Yoksa yukarda bir ilgiye verilenrnek, dier bir ilgiye rnek ve konu olabilecek flekilde yorumlanabilir. Meselaelin lgat anlam ile mecaz anlam olan kuvvet arasndaki ilgi, mazhariyetiliflkisine balanabilecei gibi sebep-sonu iliflkisiyle de aklanabilir.

Mecaz- akl, cmlede, mecaz- lgav (=mecaz- mrsel ve istiare) ise hem ke-limede (=mecaz- mfred) hem de cmlede (=mecz- mrekkeb) olabilir. Mrek-keb mecazlar aslnda birer istire-i temsiliyyedir. Bu tr mecazlara istiare konu-sunda deinilecektir.

Mecazlar dilin bnyesinde tabi bir flekilde bulunurlar. Bunlar gnlk dilde far-kna varmadan kullanrz. Bu durumdaki mecazlar dilin o dili kullanan herkesepaylafllan ortak malzemeleridir. Bir mecazn sanat olarak kabul edilebilmesi iin omecazn dildeki hazr malzeme olmamas, flair ya da yazar tarafndan bilinli ola-rak kullanlmfl olmas lazmdr. Lambay yak!, Bu sknt beni ldrecek., Buyolda samz baflmz aarttk. gibi cmleler fleklen mecaz olsalar bile bunlar dil-deki hazr malzemeler olduklar iin sanat vasfna sahip deillerdir. Dolaysylabir ibarede bu tr mecazlarn kullanlmfl olmas o ibareye edeb deer kazandr-maz. Bunlar ancak ifllenifl tarz ve slup meziyeti ile edeb deer ve sanat olma ni-telii kazanabilirler. Bu l, dier sanatlar ve ifade zellikleri iin de geerlidir.Mecazl ifadeleri kullanmakta usta olmak, kiflinin edebiyat alanndaki dehasn gs-terir. nk bu bir baflkasndan renilemez; kiflideki ibd yeteneini ifade eder.

rnekler

Yamur bitkilere hayat verdi.

Bu cmledeki hayat szcnde mecz- lgav vardr. nk hayatla bit-kilerin yeflerip bymesi kastedilmifltir. Bu fiilin yamura isnat edilmesi ise me-cz- akldir.

fiark iflinden ferceler, flallarAkyor dalga dalga flimdi kra

F. N. amlbelFerceler ve flallar bu msralarda lgat anlamlaryla kullanlmamfllardr. Zi-

ra ferce ve flallarn dalga dalga kra akmas dflnlemez. Bu bir karne-i m-niadr. Her ikisi de bunlar giyen, rtnen kadnlar gstermektedir. Bu szckle-rin gerek anlamlar ile yeni kazandklar anlamlar arasnda benzerlik dflnda birilgi bulunmaktadr. Dolaysyla burada mecz- mrsel vardr.


Tekbrlerle halka yn oldu tlarSahr-y skdra revn oldu tlar

Yahya KemalBeyitte I. Selimin ordusu tasvir edilmektedir. Burada uzaktan bakldnda bu

ordunun en belirgin unsurlarndan biri olan tu (cz) zikredilerek bu ordununbtn (kll) kastedilmifl ve beyitte bir mecz- mrsel meydana gelmifltir.

Dalgalanan sen de flafaklar gibi ey nazl hill!Olsun artk dklen kanlarmn hepsi hell

Mehmet kiflk msrada Trk bayrann bir cz olan hill zikredilerek onun ait olduu

btn, yani ay yldzl bayrak kastedilmektedir.

Mecz, akl mecz, lgav mecz, istire ve mecz- mrsel terimlerini akla-yarak mecz- mrselde gerek anlam ile kastedilen anlam arasndaki ilgileri belirtiniz.

TeflbhAralarnda bir ya da birden fazla benzerlik bulunan iki fleyin birini dierine ben-zetmektir. Teflbhin taraflar olarak adlandrlan bu iki unsurdan biri mflebbeh(=benzeyen), dieri mflebbehn bih(=kendisine bir fley benzetilen)tir. Teflbihteiki unsurun ortak olduklar niteliklere ya da zelliklere vech-i flebeh(=benzetmeyn) denir. Baz durumlarda bu benzetme edt- teflbh(=benzetme edat) kulla-nlarak yaplr. O hlde teflbihte,

1. Mflebbeh (=benzeyen),2. Mflebbehn bih (=kendisine benzetilen),3. Vech-i flebeh (=benzetme yn),4. Edt- teflbh (=benzetme edat)

olmak zere drt unsur bulunur. nsanlar eflitlik asndan taran diflleri gibidir.cmlesinde insanlar mflebbeh, taran diflleri mflebbehn bih, eflitlik vech-i flebeh, gibi de teflbh edatdr. Bu cmleye gre insanlar ve tarak difllerinin,birbirine eflit olma, birbirlerine stnlkleri olmama bakmndan ortak ynleri var-dr. Aslnda burada birbirine benzetilen unsurlar arasnda bir karfllafltrma yaplmflve hkm bu karfllafltrmann sonucuna gre verilmifltir. Mecazlarn en nemlisiolan istiare teflbihe dayand iin teflbihi anlamadan istiareyi kavramak mmkndeildir.

Benzetmelere yaz dilinin yan sra konuflma dilinde de ska rastlanr. Teflbihintemel amac anlatm somutlafltrmak ve glendirmektir. Aslnda teflbih gnlkdilde de kullanlan doal bir anlatm yoludur. Dolaysyla teflbihler her zaman sa-nat amacyla yaplmaz, mutlaka bir beceriyi ya da hneri yanstmazlar. Ancak flah-s bir tasarrufu yanstan etkileyici ve doru benzetmeler orijinal olmak flartyla sa-nat deeri taflyabilirler:

rnekler

Ben ki yaralym, ben ki haytaymBakkallara dflmfl okul defterleri gibiyim.

lhan Berk


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T



T E L E V Z Y O N

K T A P

T E L E V Z Y O N


3

dizelerinin ikincisi, bir teflbih araclyla okuyucunun zihnine birok hayal ve d-flnce getirmektedir. Bakkallarn eski okul defterlerini alacak verecek kaydetmekiin kullanmalar, fliiri duygusal ve arflm zengin bir zemine oturtmaktadr.

Yr, yrSeni kara sapl bak gibi sineme sapladlar

B. Rahmi Eyboludizelerinde de ayn durum sz konusudur. Bu dizelerde sevgiliye duyulan aflk, si-neye saplanan kara sapl bir baa benzetilmektedir. Bu, bir sevgiyi dile getirme-nin birden fazla yolu olduunu gstermekte; flair, yakalad bir imgeyle bu duy-guyu orijinal ve etkileyici bir yolla ifade etmektedir. Artk bu imgeyle flair, aflknkendisinde brakt izlenimi okuyucuya anlatmamakta, onun grntsn bizesunmaktadr. Saplanan bir ban ac vermesi, aniden saplanfl, gnlk dilde kul-lanlan kara sevday arfltrmas hep bu grntnn bize sunduu anlam zen-ginlikleri ve arflmlardr.

Teflbhte birden fazla unsur tek bir unsura benzetilebilecei gibi, bunun tersi deolabilir. rnek olarak Tevfik Fikretin,

Mz, o bir muallim, o bir pr, o bir peder

msranda mz; muallim, pr ve pedere, yani birden fazla unsura benzetil-mifltir. Bu teflbihte mflebbeh olan mz tek, mflebbehn bihler olan muallim,pr ve peder ise birden fazladr. Bu teflbihlerde genellikle kendisine benzetilen,benzeyen ile benzerlik ynnde daha gl olan taraftr. Bir teflbihin baflarl ka-bul edilebilmesi iin kendisine benzetilenin benzeyenden daha fazla bilinen ya datannan bir fley olmas da gerekir.

Teflbihin iki tarafnn birbirine benzetildikleri yn (=vech-i flebeh) gerek (=tah-kik) olabilecei gibi, hayal (=tahyil) de olabilir. Kar gibi beyaz bir elbise iba-resinde elbise ve karn beyazlktaki benzerlikleri gerek bir benzerliktir. Bunakarfllk Ahmet Hoca ilimde ummandr. cmlesinde ise umman (=ok byk de-niz, okyanus) iin gerek bir zellik olan derinlik, Ahmet Hoca iin hayaldir.Hatta bu benzeyifl ynnn kavranmas baz durumlarda olduka gtr.

Kaldrmlar iimde yaflamfl bir insandrNecip Fazl

msranda kaldrmlarn ite yaflamfl bir insana benzetilmesindeki benzetmeynn kavramakta olduu gibi. Burada vech-i flebehin tespitini glefltiren ha-yal durum, mflebbehn bih olan insann iinde yaflamfl bir insan iin de geer-lidir. Byle benzetmeler flairlerin karmaflk ve zm zor duygularn ifade etmekiin sklkla baflvurduklar bir anlatm yoludur.

Teflbh edatlar, gibi, gy, sanki, tpk, nitekim, vefl, tek, vr, sfat, misl gibibenzerlik ifade eden edatlar; dnmek, benzemek, sanmak, andrmak gibi ben-zerlik ifade eden fiil mastarlarnn farkl ekimleri ve benzetme ifllevindeki -cas-na/-cesine ve -clayn/-cileyin gibi eklerdir. Ancak her teflbihte benzetme edataranmamaldr.

Teflbihte benzeyen ve kendisine benzetilen olmak zere iki asl unsur vardr.Bu iki unsurdan biri kaldrlrsa teflbih mecaza dnflr ve istiare adn alr. Bura-da dikkat edilmesi gereken husus, bu iki unsurun bir arada bulunmasnn onlarnbizzat sylenilmeleri ya da metinde dorudan yer almalar demek olmaddr.


Cmlede zne, kim ve ne olduu belli olma flart ve bir sebep dolaysyla kaldrl-mfl olabilir ve kaldrlan bu unsur mflebbeh (=benzeyen) olabilir. Bunun istiare-nin tanmndaki teflbihin iki unsurundan birinin kaldrlmas ile bir ilgisi yoktur. r-nek olarak Ali nasl biridir? sorusuna Arslan. cevab verildiinde burada benze-yen; yani, Ali sylenmedii iin bir istiarenin varlndan sz edilemez. stiaredemflebbehn bihin mflebbeh olduu iddias olmak zorundadr. Oysa verilen r-nekte byle bir iddia yoktur; dolaysyla bu bir istiare deil, teflbihtir.

Bir teflbhte vech-i flebeh sylenirse, o teflbh mufassal; sylenmezse mcmel;teflbh edat sylenirse mrsel; sylenmezse mekked olarak adlandrlr. Mc-mel teflbih mufassaldan, mekked teflbih de mrsel teflbihten daha beli; yani, be-lgat asndan daha deerli kabul edilir.

1. Mufassal ve mrsel teflbih: Ali cesarette arslan gibidir. 2. Mcmel ve mrsel teflbih: Ali arslan gibidir. 3. Mufassal ve mekked teflbih: Ali cesarette arslandr.

Teflbihin trleri flunlardr:1. Bel teflbih: Yalnzca mflebbeh ve mflebbehn bihle (benzeyen ile

kendisine benzetilen) yaplan, bir baflka deyiflle vech-i flebeh ve teflbh edat bu-lunmayan teflbhlere teflbh-i bel denir: Ali arslandr. cmlesinde olduu gibi.Bununla birlikte bir teflbhin beli olarak nitelenebilmesi iin -Trke belgat ki-taplarnda anlmayan- bir flart daha vardr. Bu da teflbhin vech-i flebeh ynndenbad-i garb olmas; yani vech-i flebehin kolayca anlafllamamasdr. Bu ayn za-manda teflbihin orijinal olduunu da gsterir. O hlde Ali arslandr. cmlesi bi-im olarak teflbh-i bel gibi grnse de, teflbhin iki unsuru arasndaki benzetmeyn olan cesaret ok ak olduu iin bu teflbih gerekte bir teflbh-i bel de-ildir.

2. Temsil teflbh: Teflbhte, vech-i flebeh ayrfltrlamayacak flekilde birden fazlaunsurdan meydana gelen bir tasavvur (=mrekkeb) ise byle teflbhlere temsl tefl-bh denir. Bu tr teflbhleri, vech-i flebehi birden fazla olan teflbhlerle karfltrmamakgerekir. Temsl teflbhlerde vech-i flebeh hiss ve somut deil, akl ve hayal bir ta-savvurdur. Bu adan bakld zaman rd- mesel ya da irsl-i mesel ad verilenanlatm biiminin aslnda birer temsil teflbih olduu ortaya kar.

Temsil teflbihlerde benzeyifl yn vehm olarak adlandrlan yoruma dayal birzellik taflr. Baflka bir adan bakldnda bu tr teflbihlerde benzeyen ve kendi-sine benzetilenin ounlukla birden fazla unsurdan olufltuu grlr. Dolaysylatemsil teflbihlerin ayn zamanda mrekkep teflbihler olduklarn sylemek mm-kndr. Ancak iki taraf birden fazla unsurdan oluflan her teflbih temsil teflbih de-ildir. Ksacas burada belirleyici olan vech-i flebehtir. Genellikle vech-i flebeh flu-dur denilecek kadar ak ve basit ise, orada temsil teflbihten sz etmek mmkndeildir. Fakat bu teflbih i ie girmifl, karmaflk bir yapdaysa ve vech-i flebeh ke-sin bir hkmle deil de ancak yorumla gsterilebiliyorsa o ibarede temsil teflbiholduu sylenebilir.

Temsil teflbihlerde bir dflnce ya da duygu dier bir ibare ile desteklenir, biriddiaya delil getirilir. Bu dflnce ya da duyguyu destekleyen ibare bazen bir darb- mesel (=atasz) de olabilir. Bu durumda teflbih temsil teflbihtir. Ancak her darb- meselin olduu ibarede temsil teflbih bulunduu sylenemez.

3. Teflbh (=benzeflme): Teflbhin taraflarndan biri dierine, mflterek olduk-lar zellik veya nitelikte stnlk taflmyorsa, yani maksat sadece iki taraf birzellikte, nitelikte birlefltirmek ise bu tr benzetmelere teflbh ad verilir.


rd- mesel ya da irsl-imesel hakknda 9. nitedebilgi verilecektir.

4. Teflbh-i tehekkm: Buna teflbh-i temlh de denir. Aralarnda bir vech-i flebeh olmad hlde mflebbehin mizah, yergi ya da latife amacyla mflebbe-hn bihe benzetilmesidir: Cimri birini, cmertlik timsali Hteme benzetmek gibi.

Aklama: Htem ya da Htem-i T eski bir Arap kabilesinin reisidir. okcmert bir kifli olduundan edebiyatta cmertlik sembol olarak geer.

Osmanl Trkesinde yaygn olarak kullanlan Farsa tamlamalarn bir ksm aynzamanda birer teflbihtir. rnek olarak t-i gamze (=gamze klc) aslnda kendisinebenzetilenin benzeyene izafeti ile meydana gelmifl bir teflbihtir. Anlam kl gibi ba-kfltr. Bu tr teflbihler yalnzca Farsaya zg deildir. rnek olarak bu tamlamannTrkeye aktarlmfl hli olan gamze klcnda da byle bir teflbih vardr.

Teflbhte maksat, asl olarak mflebbeh ile ilgilidir. Mflebbehin durumu ak-lanmak, ona ait olduu varsaylan niteliklerin imkn dhilinde bulunduu iddias-na delil getirilmek, onun stn ve eksik taraflar ifade edilmek istenir. Bazen m-flebbehn bih olarak bilinen fleyler, mblaa amacyla mflebbeh olabilir. Cesurbir insan arslana deil, arslan insana benzetmek gibi. Aslnda burada iddia edilenfley, iflaret edilen insann ok cesur olduudur. Yani mflebbehn bih olan insannbu ortak zellikte daha stn olduu kabul edilmektedir. Bu tarz teflbhlere tefl-bh-i maklb ad verilir.

Teflbh, vech-i flebeh uzun uzun dflnmeye gerek kalmadan kolayca anlaflla-cak kadar aksa ve estetik bir deere sahip deilse sradan teflbih, vech-i flebehinanlafllmas zel bir dikkati gerektiriyorsa veya mflebbehn bih alfllagelenin d-flnda bir unsur ise orijinal teflbih olarak kabul edilir. Orijinal olarak nitelenen tefl-bihler; yzn gnefle, yanan gle, boyun serve benzetildii defalarca tekrarlan-mfl teflbihlere gre daha beli ve stndr. Bununla birlikte sradan bir teflbih, fla-irane bir kullanmla bu olumsuz niteliinden kurtulabilir. Aslnda gelenein hakimolduu Divan fliirinde orijinalliin aranmas gereken yer de budur.

Teflbih ve istiare kullanm flairin edeb kifliliini belirlemede hareket noktaskabul edilebilecek hususlardandr. fiair ve yazarlarn bunlar kullanmadaki durum-lar farkl olabildii gibi, bazlarnn bunlarn birine dierinden daha fazla nemverdikleri de grlmektedir. rnek olarak baz arafltrmaclar Namk Kemalin eser-lerinin teflbihte olduu kadar istiare bakmndan zengin olmadn ileri srerler.Aslnda birok sz sanat teflbihle iliflkilidir. Bu da onun edeb dildeki nemini gs-teren baflka bir zelliidir.

rnekler

lmdr bekleriz hkm/dnya bir duruflmadr srerEllerimizde yreklerimiz/ vurulmufl kumrular gibi

Attila lhanfiairin yaflad skntl gnlerin dile getirildii Bulut Gnleri isimli fliirin bu

son dizelerinde dnya bir duruflmaya, bu duruflmay bekleyenler ise vurulmuflkumrulara benzetilmektedir. Bu duruflmada hkm bellidir: lm!. nsanlar elle-rinde yrekleri bu hkm beklemektedirler. Dnyann sregiden bir duruflmaya,bu duruflmay bekleyenlerin ellerindeki yreklerinin de vurulmufl kumrulara ben-zetilmesi orijinal benzetmelerdir.

lmKapanmas bir evin.

Behet Necatigil


fiair, lm gibi elle tutulmayan soyut bir kavram, bir evin kapanmasna ben-zetmektedir. Bu benzetme ile lm, duygu ykl sonucuyla gzle grlen birolay hline gelmifltir. Teflbihte benzetme edat ve yn kullanlmamfltr. Bu teflbih-te vech-i flebeh hayal ve mphemdir.

Genifl, siyah glgesi hayatm kaplayanTepemde kanat germifl bir kartaldr yalnzlk.Kalp arpntlaryla gnleri hesaplayanBir benim, benim olan bir masaldr yalnzlk.

Cahit Stk TarancBu dizelerde yalnzlk bir benzetmeyle ifade edilmifl; bu soyut kavram bir

kartala benzetilerek somutlafltrlmfltr. Bu teflbihte mflebbeh yalnzlk, m-flebbehn bih de genifl, siyah glgesi hayat kaplayan bir kartaldr.

Ayn shilde durup daldmz ayn gurup Sana bir saks iektir bana bir kan ana

Faruk N. amlbelGurup (=gneflin batfl) iki unsura benzetilmektedir: biri bir saks iek, dieri

bir kan ana. Bu benzetmede benzeyen tek, kendisine benzetilen birden fazladr.

Rabbim, Rabbim bu iflin bildim neymifl TrkesiSenin aflkn atefltir, ateflin gl bahesi

Necip Fazl Ksakrekfiair bu iki msrada Rabbine karfl duyduu aflk nce atefle, sonra da bu atefli

gl bahesine benzetmektedir. Her iki benzetme de teflbhin sadece iki asl unsu-ru ile yapld iin buradaki teflbihler beli teflbhlerdir.

Uyku katillerin bile eflmesi Yorgan Allahsza kadar snak

Necip Fazl Ksakrekki msrada da birer teflbh yaplmfltr. Uyku katillerin eflmesine, yorgan da

Allahsza kadar snaka benzetilmifltir. Bunlarn vech-i flebehi; yani, ortak nok-talar hayaldir.

Ellerim bir kanat gibi titrektiTutmasam gzmden yafl inecekti

Necip Fazl Ksakrekfiair ellerini bir kanada benzetmekte, bu benzetmeyi yaparken teflbh edat ile

benzeyifl ynn de belirtmektedir. Mufassal ve mrsel bir teflbhtir.

Drtnala gelip uzak Asyadan Akdenize bir ksrak bafl gibi uzanan bu memleket bizim Bilekler kan iinde, difller kenetli, ayaklar plakve ipek bir halya benziyen toprakbu cehennem, bu cennet bizim...Yaflamak bir aa gibi tek ve hrve bir orman gibi kardeflesine bu hasret benim ...

Nazm Hikmet


Yukardaki dizelerde flairin, Anadoluyu, Uzak Asyadan drtnala gelip Akde-nize uzanan bir ksran baflna benzetmesi btnyle orijinal bir benzetmedir. Buteflbihte kendisine benzetilen mrekkeptir. Daha sonra Anadolu topra ipek birhalya benzetilmektedir. Daha sonra da tek ve hr olarak yaflamakla aa arasn-da, kardeflesine yaflamakla da orman arasnda benzerlik kurulmufltur. Bu benzet-melerin her biri gl ve arflm alan zengin benzetmelerdir.

Sandm ki gzelliin cihnda Bir saltanatn gzelliiydi

Yahya KemalMuhatabn gzellii bir saltanatn gzelliine benzetilmektedir. Bu benzetme,

benzetme edat ile deil sandm fiili ile gereklefltirilmifltir. Bununla birlikte ben-zeyifl yn metinle muhatap olann hayal gcne braklmaktadr. Dolaysylamcmel teflbihtir.

Ddr- Kibriyy kemliyle gsteren fieyd gnlden zge bir yne bilmedik

Yahya KemalAllahn lh sfatlarn en gzel flekilde gsteren lgn gnlden baflka bir ay-

na bilmedik, tanmadk. anlamndaki beyitte fleyd gnl zge bir ayna yabenzetilmektedir. Benzeyifl yn gsterme zikredildiinden bu teflbih mufassalbir teflbh, benzetme edat olmadndan da mekked teflbhtir.

Srekli sevgiyi duyduka anne topraktanimde korku nedir kalmyor yok olmaktan

Yahya Kemalfiair bu beyitte topra anneye benzetmektedir. Bu iki unsur arasndaki ortak

yn ise sevgidir. Teflbh edat zikredilmediinden mekked teflbhtir.

Yrin dudandan getirilmiflBir katre alevdir bu karanfil

Ahmet Haflimfiair bu iki msrada karanfili yrin dudandan getirilmifl bir katre aleve ben-

zetmektedir. Bu teflbihte benzetme edat ve yn yoktur. fiair bu benzetme ile so-mut bir varln kendisinde brakt izlenimi dfla vurmaktadr.

Mz nedir? Bir mevt-i ebedNamk Kemal

Bu cmlede maz ebed bir lme benzetilmektedir. Bu teflbh yalnzca mfleb-beh ile mflebbehn bihten olufltuu iin beli teflbh olarak adlandrlabilir.

Hakr olduysa millet flnna noksan gelir sanma Yere dflmekle cevher skt olmaz kadr kymetten

Namk KemalBu beyitte flair, milletin -belli bir dnemde, geici olarak- hakir olsa bile flanna

noksan gelmeyiflini, cevherin yere dflmesi sebebiyle kadr kymetini kaybetme-yifline benzetmektedir. Yani, mflebbeh ve mflebbehn bih mfred deil mrek-kep olup bu teflbh, temsil bir teflbhtir. Vech-i flebeh, budur, denilebilecek ka-dar ak deildir. Kendi znde deer bulunan bir varln geici olumsuz durum-


larla karfllaflmasnn onun cevherindeki bu deeri yok edemeyecei fleklinde an-cak yoruma dayal bir vech-i flebeh gsterebiliriz. Ayrca mflebbeh olarak ifadesi-ni bulan ilk hkmn doruluuna mflebbehn bih delil olarak gsterilmifl oldu-u iin beyitte bir de irsal-i mesel vardr.

Kh u dery iki cnibden der-gfl eylemiflSanki dery dyesi khsr ise llsdr

Kh saknmakda ruhsrn doan gnden ann Bahr ise yinedr- talat-i zbsdr

Nedmfiair, burada da eteinde ve deniz kysnda bulunan bir kflk tasvir etmekte-

dir. Kflk da ve denizin kucana ald bir ocuk, da ve denizi de dad ve la-la olarak hayal etmektedir. Da onun parlak ve gzel yanan gneflten saknmak-ta, deniz ise gzel yzne ayna tutmaktadr. Yani burada deniz dye(=dad)ye,kuhsr(=da) da llya benzetilmektedir. Da onun parlak ve gzel yanan g-neflten saknmakta, deniz ise gzel yzne ayna tutmaktadr. Benzeyifl ynleri zik-redilmifltir, fakat bu benzeyifl hayaldir.

Aklama: Ll eskiden byk ailelerde ocuun bakm, eitimi ve terbiyesiy-le grevli kifliye denirdi.

Bir flulesi var ki flem-i cnn Fnsuna smaz sumnn

fieyh GalibCan mumunun yle bir alevi var ki, bu alev sem fanusuna smaz. anlamn-

daki beyitte sumn bir fnsa, cn da muma benzetilmektedir. Teflbh eda-tnn ve ynnn bulunmamasnn yan sra haylin ve bu haylin ifadesinin deorijinal olmas ile bu teflbh, beli bir teflbihtir.

Fikr-i zlfn dilde tb- sz- aflkun snedeNrdur klhanda gy mrdur gencnede

NefBeyitte iki temsil teflbh vardr. Gnldeki sevgilinin zlfnn dflncesi, hazi-

neyi bekleyen ylana; gnldeki aflk ateflinin harareti de klhandaki atefle benze-tilmektedir. Her iki benzetmede de teflbhin asl unsurlar mrekkeptir. kinci ms-radaki benzetme edat olan gy, iki benzetmeyi de iine alacak flekilde baflary-la kullanlmfltr.

Reng bda zlf-i cnna mflbih olmasaKim bakar glzr- dehrn snbl fleb-bsna

Ftnat Hanm Renk ve kokuda sevgilinin zlfne benzemese gl bahesini andran bu dn-

yann snbl ve flebboyuna kim bakar! anlamndaki beyitte iki mflebbeh olansnbl ve flebboy bir mflebbehn bihe, yani sevgilinin zlfne benzetilmek-tedir. Bu rnekte de grld gibi bir cmlede teflbhin iki ynnden biri, birdenfazla olabilir. Burada dikkati eken dier husus ise fludur: Zlfn, flebboy ve sn-ble benzetilmesi alfllagelen bir benzetme olup mflterek vasfta flebboy ve sn-bl daha gl iken yukardaki ibarede bunlarn deil zlfn daha baskn olduu-nun gizli olarak ve mblaa yoluyla iddia edildiini anlyoruz. Bundan dolay bu-


rada maklb teflbh olduunu syleyebiliriz. Ayrca glzr- dehr terkibinde dednya bir iek bahesine benzetilmektedir.

Yanaflsa gabgab- hr-i cennet gabgab- yraSanrsn sun- Mevl ortadan blmfl bir elmay

Lebb Beyitte, Cennetteki hr ile sevgilinin eneleri yan yana gelse, Mevlnn bir el-

may ortadan ikiye blmfl olduunu sanrsn. denilmektedir. kinci msra, ilk ms-radaki sevgilinin enesinin gzellii ile hurininkinin birbirinin ayns olduu vearalarndaki mfltereklikte birinin dierine baskn olmadn ifade etmektedir.Maksat aslnda bir fleyi dierine benzetmek deil iki fleyi bir vasfta toplamaktr.Dolaysyla teflabh vardr.

Serv dirdm boyuna servde reftr olsa Gonca dirdm femne goncada gftr olsa

Benzedrdm kad-i bln nihl-i gle gerGonca-i srh dehen gl ana ruhsr olsa

Mihr okurdum ruhuna zerre dehn olsa idiLal dirdm lebne lal gher-br olsa

ykinrdi gzne nergis eger olsa siyhBenzedrdm gli ruhsruna b-hr olsa

fiyle vasf itdi difln vasfn Emr sanemYaraflur kd- Sreyy ana sr olsa

EmrYukardaki gazelin her beytinde teflbh vardr, fakat bu teflbhler benzetme

edatlar veya benzetme ifade eden fiillerle yaplmamfltr. Bununla birlikte beyittesrasyla; serv ile boy, gonca ile fem(=az), kad(=boy) ile nihal-i gl(=glfidan), gonca ile dehen(=az), gl ile ruhsr(=yanak), mihr(=gnefl) ileruh(=yanak), zerre ile dehen, lal ile leb(=dudak), gz ile nergis, glile ruhsr, difl ile kd- Sreyy arasnda benzetme vardr. fiair her ne kadarboy, fem, kad, dehen, ruhsar, ruh, leb, gz, difl gelerini, dier gelere dorudanbenzetmese de zihnimizde bunlar ikinci gelerle efllefltirmeyi baflaryor.

Aklama: Sreyy gkyznn kuzey yarm kresindeki Boa burcunda yeralan ve yedi yldzdan oluflan parlak bir takmyldzdr. Ikd ise gerdanlk demektir. fia-irler Sreyyy parlaklk ve dizilifl benzerlii nedeniyle gerdanla benzetmifllerdir.

Dem-i vaslun iriflse eflm-i flkda bk artarSular tuyn ider evvel-bahr oldukda m artar

BakBu beyit birinci msra mflebbeh, ikinci msra da mflebbehn bih olan bir

temsil teflbihtir. Beyitte vuslat zaman gelince fln gzyaflnn artmas ilkbahardasularn coflmasna benzetilmifltir. Burada benzetme yn vuslat zamannn flk iinilkbahara benzemesi olmaldr.

Hac yollarnda meflale-i krbn gibiErbb- aflk iinde nmynsn ey gnl

Nedm


Bu beyitte teflbhin btn unsurlar mevcuttur. fiair, gnlnn; yani kendininflklar arasndaki durumunu hac yolundaki bir kervann nndeki meflaleye ben-zetmifltir. Benzetme yn nmyn olma(=grnme ve gze arpma)dr. Teflbhedat ise gibidir. Dolaysyla bu teflbh mufassal ve mrsel bir teflbhtir. Buradadikkat edilmesi gereken husus, bu teflbhin her iki asl unsuru da mrekkep oldu-u hlde teflbhin bir temsil teflbh olmaddr. nk nmyn olma akla dayalve yorum gerektirici bir yapda deildir. Bu teflbihte benzetme yn belirtilmeyerekbu, okuyucunun yorumuna braklsayd teflbih temsil teflbih olarak nitelenebilirdi.

Kurulu yaya benzer atma kafllm; gz almasna benzer al yanaklmDede Korkut

Dirse Han, hatununa hitap ederken onun atma kafln kurulu yaya; al yana-n da gz elmasna benzetmektedir. Kafl, kurulu yaya, flekil; yanak da elmaya renkbakmndan benzetilmifltir.

stireAsl anlam birinden bir fleyi dn isteyip almak olan istire, bir kelimeyearalarndaki benzerlik sebebiyle temel anlamnn dflnda yeni bir anlamvermektir. stiarenin temelinde teflbh vardr. Teflbhin iki temel unsurundan m-flebbeh ve mflebbehn bihten birinin dorudan ya da dolayl olarak sylenerekkaldrlan ksmnn kastedilmesiyle istiare meydana gelir. Dier bir deyiflle istire,ksaltlmfl bir teflbhtir. Bu adan bakldnda istiare hem bir mecaz hem de birteflbihtir. stiareye konu olan kelimenin ya da cmlenin gerek anlamnn veya bukelime veya cmlenin gsterdii ilk anlamn anlafllmasn engelleyen bir karnebulunur. stiareyi aralarndaki iliflki dolaysyla teflbihi esas alarak anlatmak dahayerinde olur.

Teflbih ile istiarede iki unsur arasnda bir iliflki kurulur. Hatta bu bazen gizli birkarfllafltrma gibidir. Fakat bu iliflki teflbihte aka bellidir; istiarede ise sylenme-mifl sezdirilmifltir. Bunun salad bir yarar da metni zenin hayaline ve onun yo-rumlama gcne bir fleyler brakmaktr. stiarede ad anlann tm yan anlamlarn-dan, arflmlarndan, btn anlam deerlerinden yararlanlmaya alfllr. Bu a-dan istiare, bir unsurun zihnimizde uyandrd baflka bir unsur ile olan benzeyifli-nin yakalanp verilmesidir. stiare, kelimelerin temel anlamlarnn snrlarn aflmaabas olup kiflinin i leminin derinliini, sezgisinin snrlarn, hayal gcnn ge-niflliini yanstr. Ayrca teflbih ve istiarenin amalarndan biri de somutlafltrma, ya-ni anlatlmak istenilen duygu ve dflncenin daha etkili ve belirgin tarzda dile ge-tirilmesidir. Baflar ihtimali az veya ok zor olan bir ifl iin uraflmay ineyle ku-yu kazmaya benzetmek ve bu ibare ile anlam ifade etmek gibi. stiare ile soyutfleyler, duygu ve dflnceler somutlafltrlr. Cansz varlklar kiflilefltirilir ve konufl-turulur. Lafzlarn anlamlar zenginleflir, konuflana az szle ok anlam ifade etmeimkn salanr ve sze cz zellii kazandrlr.

stiare, aralarnda anlam asndan iliflki bulunan ya da yle kabul edilen iki ke-lime veya cmlenin birini dieri yerine kullanmakla meydana gelen bir dil olay-dr. stiarenin hazr malzeme olarak gnlk dilde birok rneine rastlarz. Bunla-rn bir ksmnda insan vcudundaki organlarn adlar, dfl dnyada benzetildikle-ri, ifllev asndan yakn olduklar nesnelere verilirler. Masa(nn) aya, da(n)etei gibi. Bunlar aslnda birer kiflilefltirmedir. Bu istiareler dilin bnyesinde tabiolarak yer alrlar. Byle istiareleri farkna varmadan gnlk dilde ska kullanrz.Ayrca bu kullanmlarda lafzlarn yan anlamlar byk lde kaybolmufl durum-


dadr. Yreime atefl dflt cmlesinde bir istiare vardr. Bu istiare flyle meyda-na gelmifltir: Istrap ya da dert atefle benzetilmifltir. Aralarnda var olduu ka-bul edilen benzerlik dolaysyla bu iki unsurdan biri olan atefl zikredilerek st-rap kastedilmifltir. Yani atefl lafz medll deifltirmifltir. Burada atefl bir tutufl-ma sonucunda meydana gelen s ve flk deil, straptr. Cmlede karne-i mniabulunduundan atefli lugat anlamyla anlamamz mmkn deildir. nkateflin gnle dflmfl olmas bunu gerektirmektedir.

stiare ikiye ayrlr: Tek bir szckte meydana gelmiflse mfred, birden fazlaszckten oluflmuflsa mrekkeb istiare adn alr. Mrekkeb istiarenin bir ad damrekkeb meczdr. Mrekkeb istiare, mflebbehn bihin dile getirilen ve iflaretedilen fikir ve tasavvurlaryla sylenmeyen bir dflnce ya da tasavvur yerine kul-lanlmasdr. Mrekkeb istiareye temsil istiare de denir.

1. Mfred istire: Tek bir kelimede meydana gelen istiarelerdir. kiye ayrlr:a) stire-i musarraha (=ak istiare): Benzeyeni dflrlen teflbihtir. Bu isti-

areye ak denmesi kendisine benzetilenin aka ifade edilmesindendir. Teflbhunsurlarndan mflebbehn bih(=kendisine benzetilen)in sylenmesiyle yaplr.

Akyor nr grdm dereden Muallim Nc

cmlesinde su nra benzetilmifl fakat kendisi sylenmeyerek onun yerine ben-zetildii unsura yer verilmifltir.

Bir tane idi o mh gitti Abdlhak Hmid

Bu msrada da sevgili mh(=ay)a benzetilmifltir. Ak istiarede sylenilmeyenunsurun, yani benzeyenin anlafllabilmesinin mmkn olmas gerekir. Aksi takdir-de zihin ona intikal edemez ve istiareden umulan yarar da gerekleflmemifl olur.

b) stire-i mekniyye (=kapal istire): Kendisine benzetilenin aka sylen-medii, sadece onu hatrlatan, onunla ilgili bir unsurun bulunduu istiaredir. Yaniibarede teflbihin iki tarafndan yalnzca mflebbeh bulunur, fakat mflebbehn bihaka yer almaz.

Utuka hayl-i yr gzden Muallim Nc

cmlesinde sevgilinin hayli bir kufla benzetilmifl, ama mflebbehn bih, yanikendisine benzetilen sylenmeyerek onun uma zelliinin belirtilmesiyle yetinil-mifltir. stiare-i mekniyyede lafzn gerek anlamnda kullanlmadn gsteren ka-rine istiare-i tahyliyye olarak adlandrlr. Yani kapal istiarenin olduu yerdebir de istire-i tahyliyye vardr. Bu rnekte uma zelliinin sevgilinin hayalineisnad da hyl-i yr sznn kendi anlamnda kullanlmadn gstermekle bir-likte kuflu da hayl ettirmekte olduundan buradaki istire-i tahyliyyedir. Kapalistiareler iki fley arasndaki benzerlik zerine kurulan teflbihin snrlarn aflar. Di-er bir ifadeyle bu istiareleri birer teflbihe dndrmek bu istiarelerin ekiciliini veetkileyiciliini yok eder.

sim ve isim hkmndeki kelimelerle yaplan istiarelere istire-i asliyye, fiil-lerle yaplan istiarelere de istire-i tebeiyye denir. Yukarda verilen rneklerde-ki istiareler isimlerle yaplan istiareler olduklar iin istire-i asliyyedirler. Te-miz yz gzel ahlkn sylyor cmlesinde ise sylyor fiili dellet ediyor,gsteriyor anlamnda kullanlmfltr. Bu tr istiareler de istire-i tebeiyye ola-rak adlandrlrlar.


2. Mrekkeb istiare: Mrekkeb istiare birden fazla kelime ile ifade edilen birdurumu, onun benzeri ya da baz ynlerden onu andran bir surete benzetme vebunlardan ilkinin yerine ikincisini kullanma ile meydana gelir. Dier bir ifade ilebu benzetmede unsurlar birer cmledir. Mrekkeb istiareye temsl istiare de de-nir. Bir adamn kararszln ifade eden Bir ileri bir geri gidiyor. cmlesi bu tr-den bir istiaredir. Temsl istiareler yaygnlk kazanrsa mesel adn alrlar. Aya-n yorganna gre uzat. cmlesi artk ayak ve yorgan ile ilgili bir durumu deil,kiflinin kendi imknna gre davranmas gerektiini syleyen bir cmledir. arfl-ya pirince giderken evdeki bulgurdan oldu. cmlesinde de byle bir istiare vardr.

stiarenin gzellii ve deeri teflbihi hemen hatrlatmamasna, ayrca vech-i fle-behin ne bilmece gibi kapal, ne de ilk bakflta hemen anlafllacak kadar basit vesradan olmamasna baldr. stiare belgat asndan teflbihten daha stn ve de-erli kabul edilir. Bununla birlikte vech-i flebehin ok kapal olduu yerlerde istia-re yerine teflbihin, ok ak olduu yerlerde de teflbih yerine istiarenin kullanlma-sna dikkat edilir. Ayrca istiare bir ibarenin bir maksat dolaysyla kendi anlamn-dan baflka bir anlam gstermesidir. Yani istiarenin bir hedefi olmaldr. Aksi tak-dirde kelimenin kendi anlamnda kullanlmas daha uygundur. stiarenin z tefl-bihtir. Ancak istiare, iki fley arasndaki benzetmede mflebbehin mflebbehn bih-le ayn olduunu iddia eder. Bu da her istiarede bir mbalaann mevcut olmasdemektir. stiare iki varln anlam bakmndan teke indirilmesidir. Bu iddiann ol-mad yerde istiare yoktur.

Teflhs ve ntkTeflhs kiflilefltirme, intk da konuflturma demektir. nsan dflndaki canl vecansz varlklar ile soyut duygu ve dflncelere insana zg zellikler ile duyguvermeye teflhs, konuflma zellii olmayan bu varlklar konuflturmaya da intkdenir. Aralarndaki umum-husus iliflkisinden dolay her intkta teflhs olmas ge-rekir. Buna karfllk her teflhs intk deildir. Aslnda bu ikilii kiflilefltirme terimiortadan kaldrmaktadr. Talm-i Edebiyattan nceki edebiyat nazariyesiyle ilgilieserlerde ve klsik belgat kitaplarnda byle bir terime rastlamadmz gibi, bafl-ka bir ad altnda da bu duruma yer verildiini grmyoruz. Bu sanatlara verilen r-nekler incelendiinde bu iki sanatn aslnda birer lgavi mecaz olduu grlmek-tedir. Dolaysyla teflhs ve intk bu sanatlar altnda ele almak yanlfl olmaz.

Uyuyor m denizTevfik Fikret

Bu msrada mavi denizin uyuduu ifade edilmektedir. Uyumak canl varlkla-ra zg bir durumdur. Deniz flairin hayal dnyasnda uyuyan bir canl imaj uyan-drmfltr. Burada kapal istiare yoluyla yaplan bir kiflilefltirme vardr.

rnekler

halite bir vapuru vurdular drt kiflidemirlemiflti eli kolu balyd alyordudrt bak ekip vurdular drt kifliyemyeflil bir ay gkte dalyordu

cinayeti kr bir kayk grdben grdm kulaklarm grd


vapur kudurdu kuduz gibi brdhibiriniz orada yoktunuz

Attila lhanfiair, gece karanlnda demirlemifl, eli kolu bal bir vapuru, drt kiflinin bak-

layarak ldrdn sylemektedir. Gece karanlnda demirlemifl, arada bir b-rmeye benzeyen bir sesle ddn ttren bir vapuru, sokak serserileri arasn-da rastlanan bir dfl ve baklama olaynn kurban olarak alglamakta ve bizebu olayn kendi i dnyasnda ald grnty sunmaktadr. Burada dile getirilenhayal daha nce bilinen, kullanlan bir hayal olmayp orijinaldir. fiair iinde bulun-duu psikolojik durum ile alfllmadk, duyulmadk, akln kabul etmeyecei bir ha-diseyi etkileyici bir flekilde dile getirmektedir. Bunu yaparken ifade teknii bak-mndan istireye baflvurmaktadr. Gemiye verilen drt kifli tarafndan vurulma,elin kolun bal olmas, alama ve brme bir canl varla ait zelliklerdir.Bu zelliklerin vapurda olmas dflnlemez. Gecenin bir vakti, iskeleye bal birvapur, flairin hayal dnyasnda deiflik bir flekilde alglanarak bir canlya benzetil-mifltir. Gemi kelimesinde kapal istiare vardr. Dolaysyla bu msralarda kapal is-tire yoluyla yaplmfl bir teflhisin varln gryoruz.

Gkten bir inciSeemeyen gemiciYol bulamad gemisine

A. Nihat AsyaBurada bir ak istiare vardr. fiair yldz bir inciye benzetmifl, fakat benze-

yeni sylememifltir. Yuva yapmfl gibi memnn ikimiz bir daldaZevki rhunda yaratmfl iki gen flktk

F. Nfiz amlbelBirinci msrada bir kapal istiare vardr. Bu istiarede benzeyen iki sevgili, benze-

tilense kufltur. Ancak istiarede benzeyenler (=ikimiz) sylenmifl, benzetilenler sy-lenmemifl, yalnzca benzetilene ait yuva yapmak zellii belirtilmifltir. stiaredekiengelleyici ipucu ise iki insann bir dalda yuva yapmasnn mmkn olmamasdr.

Bu gece lgnl stnde denizin de!Kayalar dalgalarla penelefliyor sandk

Faruk N. amlbelkinci msrada iki kapal istiare vardr. Burada kayalar ve dalgalar peneleri olan

iki varla benzetilmifl; fakat bu varlklarn adlar yerine onlarn her ikisinde de ortakolarak bulunan bir unsur sylenmifltir. lk msradaki denizin lgnl ibaresinde deikinci msradaki kapal istiarelerle ilgili baflka bir kapal istiare vardr.

stireyi tanmlayarak teflbh ve teflhsle olan iliflkisini aklaynz.


S O R U

D K K A T

SIRA S ZDE

DfiNEL M

SIRA S ZDE

S O R U

DfiNEL M

D K K A T


AMALARIMIZAMALARIMIZN N

4

KinayeLgat anlam gizlemek olan kinye, bir sz temel (=gerek, hakiki) anlam-nn kastedilmifl olmas da mmkn olmakla birlikte temel anlam dfln-da kullanmaktr. Yani kinayeli sz bir adan hakikat, bir adan mecazdr. Ki-nyenin mecazdan fark fludur: Mecazda szn temel anlamyla anlafllmasnnaklen mmkn olmadn gsteren bir ipucu (=karne-i mnia) vardr; kinye-de ise byle bir unsur bulunmaz.

Kinaye sarhat(=aklk)in zdddr. Sarh(=anlam ak) lafz hakikat ya damecaz olabilir. Kinayede ise bir kapallk ve rtl bir anlatm vardr. Bu anlatmhakikat ve mecaz dflnda bir anlatm yolu olmakla birlikte onlardan ayr bir fley dedeildir. Kinaye, hakikat ve mecaz arasndaki bir kpr gibidir. Bir adan cmle-nin ya da ifadenin dfl anlamn deil i anlamn kastetmektir. O hlde kinaye ikianlama da gelebilen sz sylemektir. Bundan dolay gnlk dilde kullandmzKinayeli konuflma! sz, kinayenin ayn zamanda gzel bir aklamasdr.

Kinaye ile istiare arasnda ak bir benzerlik vardr. stiarede nasl gizlenmifl yada dflrlmfl bir unsur varsa, kinayede de anlamn lzm(=zihinde arfltrddier anlam) gizlenmifltir. Dolaysyla aralarndaki iliflki umum-husus iliflkisidir. s-tiare, kinayenin aksine sarh olmas ve sadece mecaz anlamn anlafllmasna m-sait olmas ile kinayeden ayrlr.

Kinaye, zihnin gerek anlamdan o anlamn uyandrd yeni hkme, o anlamnneticesi veya onunla ilgili yeni bir anlama geifl yapmasdr. Mesela biri hakknda sy-lenen Gz aktr. sz, onun gznn kapal olmadn gsterebilecei gibi,bunun bizde uyandrd bir baflka tasavvura -ki asl maksat da budur- onun dikkat-li, uyank, frsatlar kollayan ve deerlendiren birisi olduu anlamna gtrmektedir.

Bir reklam metninde sylenen Bu hal zerinde durun. cmlesi, hakik ve me-caz olmak zere iki anlama gelebilir. Bunlardan ilki gerek anlamda halnn ze-rinde durmak; ikincisi de zerinde durmak deyiminin hatrlatt anlamdr. Ki-nayede asl kastedilen anlam mecaz anlamdr; bu reklam metninde halya nemverme zerinde durulmaktadr.


Mecz

Mecz- Lgav

stire Mecz- Mrsel

Mecz- Akl

Teflbih-iMekked

Teflbih-iMcmel

Teflbih-iMufassal

Teflbih

Teflbih-iMrsel

Kendisinde kinayenin meydana geldii lafza mekn bih; kastedilen anlama damekn anh denir. Kinayede mekn anh (=szn dorudan gsterdii anlam) de-il de iflaret ettii anlam ya da anlamlar ksma ayrlr:

1. Mevsf (=nitelenen varlk) olabilir: Haset olan yerde huzur bulunmaz.cmlesinde haset olan yerle kalp ya da gnln kastedilmesi gibi.

2. Bir sfat olabilir: Mustafann evinin kaps herkese aktr. cmlesi ile onunmisafirperver olmasnn kastedilmesi gibi.

3. Nispet olabilir: Sfat ve bu sfatla nitelenen varlk aka sylendii hlde arala-rndaki nispetin aka deil, kinaye yoluyla ifade edilmesidir. Bu durumda birsfat, durum mevsufa isnat edilir veya o sfat ondan kaldrlr; yani, o sfatn du-rumun onda bulunmad sylenir. Hatasn anlaynca Ahmetin yz kzardya da kzarmad. ifadesinde yz kzarmann utanmaya delletinin Ahmedeisnad ya da onda bu durumun bulunmadnn ifadesi gibi.

Burada verilen rnekte de cmleler gerek anlamlarnda anlafllabilir. Buzellik kinayeyi mecazdan ayrr. Bununla birlikte kinayede asl maksat mecaz an-lam zerine kuruludur.

Trkedeki gz ak, kula delik, etei kirli, etei temiz, kaln kafa-l, eli uzun, diflli insan, yrekli insan, eli ak, aln ak, burnu byk,benzi sararmak, yz kzarmak gibi deyimler kinyeye rnek olarak gsterile-bilir. Bu da gstermektedir ki gnlk dilde ok sayda kinayeli ifade vardr. Dola-ysyla kinaye tek baflna sze deer katan bir zellik deildir.

TarzKinayeyle ilgili bir anlatm teknii de tarzdir. Tarzi kinayeden ayr dflnmemekgerekir. Tarz; tenkit, alay, doruyu gsterme maksatlaryla sylenmifl szlerdir. S-ze konu olann tepkisinden korunma veya tenkitte ll olma, kibarl elden brak-mama yahut sze muhatap olan krmama gibi amalara hizmet eder. Hakikat veyamecaz yoluyla deil, ifadenin btnnn anlam araclyla bir baflka anlama iflareteder. Kinaye tek bir kelimede olabildii hlde tarz ancak bir cmlede olur. nsanla-ra zarar dokunan bir kiflinin yannda sylenen nsanlarn iyi olan onlara yararl ola-ndr. szn sylemenin amac, o insan uyarmaktr. Yani, baflka bir ifadeyle tariz-de kastedilen anlam bir sfat ya da durumdur; ama bu sfata konu olan belirtilmez.

rnekler

Duyarsa ldn alacakllarHaklarn helal ederler elbetteAlacana gelinceAlaca yoktu zaten rahmetlinin

Orhan VeliSon dizede ifade edilen len kiflinin alacann olmamas ile -ki bu da gerek

olabilecek bir durumdur- onun ok fakir biri olduu kastedilmektedir.

Deirmeni dndrmek zorTek baflna

B. NecatigilBu dizelerdeki, tek baflna

Eski Turk Edebiyatina Giris_Soz Sanatlari

Documents

Transcript of Eski Turk Edebiyatina Giris_Soz Sanatlari