Encolpion Layout 1

ΕΓΚΟΛΠΙΟ

ΤΟΥ

ΚΑΛΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ

Σωτήρης Παστάκας, Εγκόλπιο του Καλού Αναγνώστη

Α΄ έκδοση: Οκτώβριος 2010

ISBN:

©2010 Σωτήρης Παστάκας

e-mail: [email protected]

Σωτήρης Παστάκας

ΕΓΚΟΛΠΙΟ

ΤΟΥ


(24 ΔΟΚΙΜΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣΗ)

ΕΝΔΥΜΙΩΝ

9ΙΔΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Ιδανική Βιβλιοθήκη

ισθάνομαι καλύτερα όταν αγοράζω βιβλία. Το άγχος,

η κατάθλιψη μοιάζουν ως εκ θαύματος να υποχω-

ρούν με τα φρεσκοαγορασμένα μου βιβλία υπό μάλης. Ο

χρόνος μού συμπαραστέκεται. Το βιβλίο με δικαιώνει. Βρί-

σκω επιτέλους το δίκαιό μου: οι μάταιοι αγώνες, η αφέλεια,

η ατολμία μου βρίσκουν επιτέλους το φωτεινό τους επι-

στέγασμα. Κι αν βρέξει, κι αν χιονίσει, θα μου υπολείπον-

ται ακόμη εξακόσιες σελίδες.

Στο βιβλίο εσόδων-εξόδων θα καταγράψω την τελει-

ωτική μου νίκη. Λήσμων της μονάδας μετρήσεως, από σε-

λίδα σε σελίδα, θα αναδείξω τον πραγματικό διαιτητή της

ύπαρξής μου. Άλλοι ας μετρούν με δευτερόλεπτα και κλά-

σματα δευτερολέπτου τη γήινη παρουσία τους: σε δέκα

χρόνια δεν θα έχουν τίποτα να θυμούνται: οι πορείες, τα

λάβαρα, θα έχουν προ καιρού απ' την ντροπή τους κοκκι-

νίσει. Άλλοι ας καυχώνται για όσα έχουν γράψει, εγώ είμαι

υπερήφανος για αυτά που έχω διαβάσει.

Θυμάμαι ακόμη τον Bohumil Hrabal να ταΐζει τις

γάτες του στην Πράγα, τον Ατσέγκ να κερδίζει στο σκάκι

ταυτοχρόνως μια στρατιά από αντίπαλους, τον Fernando

Pessoa να καταμετρά τα σύννεφα στον ουρανό της Λισα-

βόνας, και τον Επταήμερο να αναχωρεί διαρκώς σαν τους

Αργοναύτες. Ο Φλέμπας αποσυντίθεται, γινόμενος τροφή

για τα ψάρια: τα ερείπια θα ξαναγίνουν ερείπια, στις ημέ-

ρες μας. Κι εγώ θα ήθελα να πεθάνω, αλλά αποφάσισα τε-

λικά να διαβάσω. Ίσως από το φόβο, μήπως και διαβώ από

τον κόσμο τούτο χωρίς να γνωρίσω τον καλύτερο από

όλους μου τους φίλους. Είναι γιατί αισθάνομαι ατελής, που

δεν τόλμησα μια και καλή να τελειώνω.

Α

10 ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ - ΤΟ ΕΓΚΟΛΠΙΟ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ

Ωστόσο, αν η ανάγνωση μοιάζει με θάλασσα, όχι –

δεν θα επιχειρήσω να την αδειάσω με το κουβαδάκι. Τόσο

νερό θα κουβαλήσω, όσο μου επιτρέπουν τα μπράτσα μου

κι ο χρόνος. Αν η ανάγνωση δεν είναι μόνον ζήτημα ορά-

σεως, ώστε να απαιτούνται ακριβέστατοι χάρτες, γωνιόμε-

τρα και παράμετροι, μόνον η πλεύση μου στα τυφλά

μπορεί να αποκτήσει κάποιο νόημα. Δεν υπάρχουν υποχρε-

ωτικά αναγνώσματα, όπως και μια βιβλιοθήκη δεν πρέπει

να έχει το όμοιο της. Είναι τόσες οι βιβλιοθήκες, όσοι και

οι άνθρωποι. Κι ένας άνθρωπος βιβλίο-το-βιβλίο χτίζει τη

ζωή του: χωρίς να λαμβάνει υπ' όψη του τα "απαραίτητα"

και τα "καλύτερα εκατό βιβλία όλων των αιώνων". Κι όταν

χρησιμοποιήσει μερικά, το οικοδόμημά του τελικά θα φαν-

τάζει πρωτότυπο και μοναδικό στο είδος του. Από διαφο-

ρετικούς δρόμους πρέπει να φτάσει κανείς στα 100 βιβλία:

χρειάζεται μόχθος προσωπικός, ξετύλιγμα μίτου της

Αριάδνης. Θησέας ανυποψίαστος του έργου που επιτελεί,

ο εν δυνάμει αναγνώστης ξετυλίγει το μίτο που του έλαχε

ανά χείρας, σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία του και τη δυ-

ναμική του. Δεν υπάρχουν υποχρεωτικές αναγνώσεις, ίσως

μόνον υποχρεωμένοι αναγνώστες. Ο ιδιότυπος λαβύρινθος

των βιβλίων διαθέτει πάμπολλους διαδρόμους, αλλά δεν

έχει έξοδο. Επειδή, ακριβώς, οι διασταυρώσεις από βιβλίο

σε βιβλίο είναι αναρίθμητες, ο καθένας, στο τέλος των επι-

λογών του, θα έχει διαγράψει μια τόσο πρωτότυπη δια-

δρομή, που και ο ίδιος ακόμη θα είναι αδύνατον να την

επαναλάβει. Γι αυτό περιφρονεί και δεν αποδέχεται με κα-

νέναν τρόπο τον τίτλο του "επαρκούς αναγνώστη".

Διαβάζετε, ελπίζω, όπως κι εγώ, πέρα από τα επαγ-

γελματικά σας καθήκοντα. Δεν υπόκεισθε σε κανενός εί-

δους περιορισμό και πειθαναγκασμό. Τα βιβλία που σας

χαρίζουν τα αισθάνεστε ως βίαιη παρείσφρηση στα προ-

σωπικά σας αναγνώσματα: ένα χαρισμένο βιβλίο συγ-


κρούεται αναπόφευκτα με τον προσωπικό σας χρόνο ανά-

γνωσης. Όπως στην εθνική οδό: καθώς αισθάνεστε να σας

προσπερνούν πιο γρήγορα και καινούρια αυτοκίνητα, μέ-

νετε με την αίσθηση πως ακατανίκητες δυνάμεις σας εκτο-

πίζουν. Δεν λέω, από βιβλίο σε βιβλίο, αυτή ακριβώς η

ικανότητά του να μας εκτοπίζει, είναι η πρώτη του αρετή

που μας κερδίζει. Αυτός που αισθάνεται τους κραδασμούς,

αυτός που παραμερίζει στα ξέφρενα κορναρίσματα και στο

αναβοσβήσιμο των φώτων – μακράς και βραχείας σκάλας

– είναι αυτός που τελικώς υποκύπτει στην προσπέραση της

ανάγνωσης και στον ανταγωνισμό. Η ανάγνωση είναι μια

διαρκής προσπέλαση. Όταν όλα φαίνονται πως έχουν τε-

λειώσει, και ουδέν νεώτερον υπό τον ήλιο θεωρείται δυ-

νατό και παρήγορο, να την η καινούρια μηχανή, οι

τουρμπίνες που δίνουν νέα ώθηση στην οκνηρή μας τα-

κτική. Μας ξεπερνάει πάντα ένα βιβλίο, γι' αυτό ο αναγνώ-

στης δεν μπορεί να πει ποτέ πως διάβασε όλα τα βιβλία.

Είναι η ατέλεια, ο ενδόμυχος μύθος της ανάγνωσης:

το μη ολοκληρωμένο, η ανυποψίαστη εκδοχή, η απόκλιση

της φωνής και του βλέμματος, οι αέναες μεταμορφώσεις

του γνωστού μας θέματος, που τρέφουν τον αναγνώστη.

Ο αναγνώστης, λοιπόν, φεύγει, προτρέχει του καθη-

μερινού του χρόνου. Πιστεύει πως δια της αναγνώσεως

ακυρώνει τον παρόντα χρόνο, προστρέχοντας διαρκώς από

σελίδα σε σελίδα, στο πραγματοποιημένο και μη επιδεχό-

μενο αντιρρήσεων μέλλον. Φοβούμενος να σκεφτεί το

παρόν, τρέχει σε μια αμφιβόλου βεβαιότητας μελλοντική

του αποκατάσταση. Ο αναγνώστης, φίλοι μου, πλεονεκτεί

ωστόσο του "μανιακού" της ψυχιατρικής, που περιγρά-

ψαμε πιο πάνω, ως προς τούτο: γνωρίζει πως δεν οικειο-

ποιείται το μέλλον ταυτόχρονα με την τελευταία σελίδα

του βιβλίου του. Υπάρχουν ακόμη κι άλλα βιβλία που δεν

διαβάσαμε, κι ακόμη άλλα τόσα.

12

Όπου ο αναγνώστης σταθεί να ξαποστάσει, εκεί υψώ-

νεται και μια βιβλιοθήκη. Σταματάει να τρέχει από βιβλίο

σε βιβλίο, κι αρχίζει να ανατρέχει τα βιβλία που έχει στην

κατοχή του. Αν συνεχίσει εσαεί να τρέχει, χάνεται από το

οπτικό μας πεδίο, γίνεται πλέον αντικείμενο της Ψυχιατρι-

κής: αποκτάει επίθετα (π.χ. μανιώδης αναγνώστης) και

παύει να μας ενδιαφέρει. Ήδη ο Σενέκας διαπίστωνε στην

εποχή του πως είναι ψυχικά άρρωστος όποιος προστρέχει

ακατάπαυστα από βιβλίο σε βιβλίο. "Τα πολλά βιβλία είναι

άχρηστα", έγραφε στον αγαπητό του Λουκίλιο. "Αν δεν

έχεις χρόνο να διαβάσεις όλα αυτά που μπορείς να αγορά-

σεις, κράτησε μόνον όσα μπορείς να διαβάσεις".

Όταν ο αναγνώστης σταθεί μπροστά στη βιβλιοθήκη

του, αντιλαμβάνεται πως δεν του φτάνει πλέον ο χρόνος

να ξαναδιαβάσει, να μελετήσει έστω τούτη τη φορά, όλα

τα βιβλία που κατέχει. Χάνει τον ύπνο του λοιπόν, γιατί

δεν ξέρει ποια να κρατήσει και ποια να πετάξει. Πολλά βι-

βλία δεν του θυμίζουν τίποτα, άλλα αποδεικνύονται απα-

τηλά σε σχέση με αυτό που είχε πιστέψει, και άλλα πιο

σημαντικά από ό,τι είχε υποψιαστεί. Έχει στο μυαλό τις

μεγάλες και πλούσιες βιβλιοθήκες, αλλά δεν αισθάνεται

πλέον τη γοητεία τους. Όποιος υποκύπτει στο μύθο της βι-

βλιοθήκης ως αναπαράστασης του σύμπαντος, γνωρίζει

πολύ καλά πως δεν θα μπορέσει να την πραγματοποιήσει

ποτέ. Τα βιβλία, όπως και οι πουτάνες, για να προεκτεί-

νουμε τους παραλληλισμούς του Benjamin, έχουν στις

μέρες μας κατακλύσει τον κόσμο. Αν αποφασίσει να τα

κρατήσει όλα, ένα κι ένα ξεχωριστά να τα λατρεύει σαν

αντικείμενα τέχνης, υποκύπτει στο πιο θανάσιμο αμάρτημα

της ανάγνωσης, τη βιβλιοφιλία. Γίνεται βιβλιόφιλος μόνον

όποιος αγαπά τα νεκρά βιβλία.

Ο αναγνώστης θα υπερβεί και αυτό το ατόπημα. Δεν

θα γίνει ποτέ βιβλιόφιλος, δεν θα στοιβάξει τα βιβλία του

ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ - ΤΟ ΕΓΚΟΛΠΙΟ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ


στο πατάρι, δεν θα τα χαρίσει στους φίλους του, γιατί είναι

ποταπό να χαρίζουμε ό,τι δεν μας αρέσει. Η καύση των βι-

βλίων είναι καταδικασμένη στη δημοκρατική μας συνεί-

δηση (όση τέλος πάντων μας έχει απομείνει), γιατί υπάρχει

πλέον η πολτοποίηση και περαιτέρω η ανακύκλωση, που

δημοκρατικότατα την έχει αντικαταστήσει. Η παραγωγή

των νέων βιβλίων γίνεται πλέον από το χαρτί των παλιών

βιβλίων, και πάει λέγοντας. Και δεν έχουν αλλάξει διεύ-

θυνση τα απανταχού γιουσουρούμ με τους παλαιοπώλες.

Κανείς ωστόσο δεν μπορεί να καταδικάσει τον αναγνώστη

όταν, τακτοποιώντας τη βιβλιοθήκη του, κάψει ή σχίσει

κάποια στιγμή τα μοχθηρά και περιττά βιβλία του. Ο ανα-

γνώστης αν δεν κατασπαράξει τα βιβλία του, δεν είναι ανα-

γνώστης. Ας δοκιμάσει την επόμενη φορά να γίνει

ακαδημαϊκός, δάσκαλος και βιβλιοθηκάριος.

Η ιδανική βιβλιοθήκη είναι μόνον η προσωπική σας

βιβλιοθήκη. Όπως η Εγκυκλοπαίδεια πηγαίνει πάντα από

το "Α" μέχρι το "Ω", παραλλάσσοντας συνεχώς τα λήμ-

ματα και τις διαδρομές της, έτσι και η ιδανική βιβλιοθήκη

του αναγνώστη διαμορφώνεται συνεχώς μέσα από τον

καπνό και την ταραχή των καμένων του σελίδων. Τίποτα

δεν είναι ιερό, πολύ περισσότερο το βιβλίο ή ο συγγραφέας

του. Ιερή είναι μόνο η συνείδηση, που μας διαμορφώνει.

Ο Πατριάρχης Φεβρουάριος

ιάζεται ο σημερινός αναγνώστης όταν διαβάζει ένα

βιβλίο: μπορούμε να πούμε πως δεν βρίσκεται σε μια

φυσιολογική κατάσταση, επειδή αισθάνεται διαρκώς την

πίεση των κάθε είδους μεσολαβητών (εδώ αναφερόμαστε

κυρίως στα ΜΜΕ), και πλησιάζει το βιβλίο με την άκρα

καχυποψία πως συμμετέχει σε μια επιχείρηση η οποία ήδη

εξ αρχής δεν του εμπνέει καμία εμπιστοσύνη. Η κριτική

σωπαίνει – κι όταν η κριτική σωπαίνει, καθένας μας βρί-

σκεται αντιμέτωπος με το λογοτεχνικό έργο έχοντας ως

μόνα εφόδια το προσωπικό γούστο και τις όποιες αξιολο-

γικές του αρχές ή έξεις. Ο σημερινός αναγνώστης πρέπει

να επινοήσει εκ νέου τα αξιολογικά του κριτήρια, με μόνο

μέτρο την προσωπική του καλλιέργεια, όση τέλος πάντων

του επιτρέπει η πολυτέλεια της αυθεντικής γνώμης. Σε

έναν κόσμο που βάλλεται από απειράριθμα πυρά εντυπώ-

σεων, πόσο απυρόβλητη μπορεί να θεωρηθεί η προσωπική

μας γνώμη; "Διαβάζω", στις μέρες μας, σημαίνει "παρερ-

μηνεύω".

Ο Πατριάρχης Φεβρουάριος μπορεί ανέμελα να πα-

ραπέμπει στο "Φθινόπωρο του Πατριάρχη", αλλά όταν τον

συναντά κανείς στα "Ατελή" του Καβάφη, ξεχνάει ως δια

μαγείας πρωθύστερα διαβάσματα, αναγνωστικούς μπού-

σουλες και ερμηνείες. Στη σελίδα 17 της εν λόγω εκδόσεως

(Ίκαρος 1994, επιμέλεια Ρενάτα Λαβανίνι), ο τακτικός

αναγνώστης, αυτή η επινόηση του καλού γούστου και της

υψηλής αναγνωσιμότητας, ο διαρκώς υποτιθέμενος και

διακαώς αναμενόμενος ειλικρινής αναγνώστης, θα πετάξει

εκών άκων τη χειροβομβίδα του, την προσωπική του ρου-

κέτα ως υποψήφιος τρομοκράτης στο υλικό της ανάγνω-

Β

15Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ

16

σης.

Ξεχνώντας ένα κόμμα, όπως το θέλει ο τίτλος της ση-

μερινής επιφυλλίδας, προσθέτοντας κι αφαιρώντας το

υπερκείμενο του παγκοσμίου κειμένου, μεταφράζοντας,

παραφράζοντας κι αλλοφρονώντας ο τιτλοφορούμενος και

ζηλότυπος αναγνώστης θα φέρει εις πέρας το άγνωστο και

σ’ αυτόν τον ίδιον ακόμη πεπρωμένο: τη νοητική αποστή-

θιση κάποιων κειμένων.

Ο επιτυχημένος συγγραφέας είναι εκείνος που θυμά-

ται κάθε γραμμή που έχει γράψει. Εκείνος που δεν παρα-

κρατεί το προνόμιο της ιαματικής λήθης, το γέρας των

μετρίων και των ελασσόνων. Που δεν καταλαμβάνεται εξ

απήνης, όταν βρίσκεται αντιμέτωπος, θέλοντας και μη, με

τον "φανατικό αναγνώστη". Γιατί οι φανατικοί αναγνώστες

αποτελούν εν αγνοία τους την κακή συνείδηση των δημι-

ουργών.

Ένας κακός δημιουργός αναδεικνύεται αυτοστιγμεί

μέσα από το βάρος των αλησμόνητων αστοχιών του. Ο φα-

νατικός αναγνώστης βάζει στο μικροσκόπιο τα κείμενα του

άμεσου ενδιαφέροντός του: είναι αδύνατον να τον αποφύ-

γει κανείς. Δεν έχει να κάνει με το μέγεθος του νεκροτο-

μηθέντος δημιουργού. Ακόμη και ο ελάσσων δημιουργός

αργά ή γρήγορα έχει να κλείσει κάποιους ανοικτούς λογα-

ριασμούς μαζί του. Ο φανατικός αναγνώστης καταγράφει

και τις ανεπαίσθητες κακοφωνίες, τα γλωσσικά ατοπήματα,

τις κοίλες εκφράσεις, τους αδόκιμους νεολογισμούς, ως

ηλεκτρονικός υπολογιστής: τίποτα δεν του ξεφεύγει, ακόμα

κι όσα ένας δημιουργός θα ήθελε να ξεχάσει, ή στην κα-

λύτερη περίπτωση θα ήθελε να θυμηθεί όταν, βολοδέρνο-

ντας μέσα στην ανασφάλειά του, προσπαθεί να θυμηθεί τι

καλό έγραψε – κι όμως την κρίσιμη στιγμή δεν το θυμάται.

Τις προάλλες, μετά από μία δημόσια ανάγνωση της φίλης

Μαρώς Τριανταφύλλου, της πρόσφερα, ως ταπεινό ευχα-



ριστώ, από το μυθιστόρημά της "Άννα" δυο-τρεις λέξεις:

"άρωμα ικεσίας και πικραμύγδαλου". Η δημιουργός τους

δεν τις αναγνώρισε. Τις θεώρησε μάλιστα αποκύημα του

δωρητή, ως απόλυτη ταύτιση της δικής του γραφής, παρα-

λειπόμενες και παρελκόμενες της οίησής του.

"Γράφω" δεν σημαίνει πως γνωρίζω τον αποδέκτη της

έμπνευσής μου. Η έμπνευση προχωρεί πέραν του αισθητι-

κού της αποτελέσματος. Με την ακριβή της τελειότητα

χορταίνει τους νηστικούς, αλλά και νηστεύει τους χορτά-

τους.

"Διαβάζω" δεν σημαίνει πως αναγνωρίζω τους συγ-

γραφείς μου. Διατελώ υποκατάστατο της ευφυΐας τους, αλ-

γόριθμος των ερμηνειών και των παρεξηγήσεων. Ίσως, ο

επιτυχημένος συγγραφέας δεν είναι παρά το σύνολο των

πολλαπλών παρεξηγήσεων. Ο Μπόρχες έτρεμε τη στιγμή

που το σύμπαν των αναγνωστών του θα ανακάλυπτε ξαφ-

νικά πως τους είχε εξαπατήσει. Ο "αληθινός" αναγνώστης

(μια δόκιμη, ως γνωστόν, εκδοχή του "φανατικού"), παρα-

βλέπει τα τρυκ της εξουσιαστικής επιβολής, ξαπλώνοντας

με τα σκέλη ανοιχτά μπροστά στο αντικείμενο της λα-

τρείας του. Αν του ζητήσετε να σας πει από στήθους λέξεις,

φράσεις και παραγράφους από το προσφιλές του κείμενο,

μην εκπλαγείτε που θα σας αραδιάσει το χείριστο. Ο ανα-

γνώστης, χωρίς να το γνωρίζει, αποτελεί την κακή συνεί-

δηση του δημιουργού του. Επειδή το κακό μας ελκύει

αυτομάτως κι η αρετή παραμένει συνήθως στα αζήτητα, ο

σύγχρονος αναγνώστης ευθύνεται, κατά κύριο λόγο, για το

χαμηλό επίπεδο της σύγχρονης παραγωγής: όλα τα φέρνει

στα μέτρα του, στη μετριότητά του.

Δεν είναι τυχαίο πως οι μεγάλοι συγγραφείς έζησαν

χωρίς αναγνώστες. Ο Προυστ, ο Κάφκα, ο Τζόυς, ο Μού-

ζιλ, ο Σολωμός, ο Καβάφης έγραψαν όλοι τους για τους με-

ταγενέστερους, πάει να πει για την ρεπλίκα του εαυτού

18

τους το τρεις χιλιάδες είκοσι. Δεν τους άγγιζε η εύνοια του

συγκεκριμένου αναγνώστη, η οίησή τους σκόπευε σε αυ-

τούς που δεν είχαν γεννηθεί ακόμη. Οι επιφανείς της επο-

χής των παρέμειναν είδωλα προς κατανάλωση, συγγραφείς

δέσμιοι του αναγνωστικού τους κοινού, πρωταγωνιστές της

λήθης των αυριανών, της δικής τους και της δικής μας

λήθης. Πόσο άσχημο είναι να βασιζόμαστε στο δικό μας

κοινό; Μπορούμε να το παραμυθιάζουμε; Κι ως πότε;

Ίσως να ισχύει για όλους μας το αίτημα της προσφο-

ράς. Να υπηρετήσουμε κάποιον, αυτό έχουμε όλοι στο

μυαλό μας. Αρκεί να γνωρίζουμε ποιον θέλουμε να υπηρε-

τήσουμε. Θέλουμε να υπηρετήσουμε τους τραμβαγέρηδες;

Τους καπνοκαλλιεργητές; Τους διανοούμενους; Τους

νέους; Ας διαλέξει ο καθένας το κοινό του, κι ας προσφέρει

την όποια υπηρεσία με τα βιβλία του. Ας μην υπηρετήσει

όμως ποτέ την επικαιρότητα.

Επιτυχημένος συγγραφέας είναι αυτός που από το σύ-

νολο του έργου του έχει τα λιγότερα να ξεχάσει. Ο ήρωας

που θυμάται όλες τις διατυπώσεις του, μικρές ή μεγάλες

φράσεις, τα επίθετα και τις μεταφορές του. Όποιος ξεχνάει,

δεν στοχεύει παρά στην άμεση πληθώρα των μεντόρων

του, στους υποτακτικούς αναγνώστες των λαθών του.

Αρκεί ένα κόμμα, φίλτατοι, για να καταστραφούμε. Ο Πα-

τριάρχης Φεβρουάριος 1925, είναι απλώς απόρροια ενός

φαντασμένου αναγνώστη σαν κι εμένα, σαν κι εσένα. Σε

χαίρομαι, επιπόλαιε αναγνώστη, τυχάρπαστε βιβλιόφιλε κι

αγαπητέ ποντικέ της βιβλιοθήκης. Αν σουμάραμε τα καθη-

μερινά αναγνωστικά μας λάθη, θα γράφαμε εκ νέου την

ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Το θέλεις; Όχι, είμαι

σίγουρος πως εσύ μόνο διαβάζεις. Αλλεργικός προς τη

γραφή, αγνοείς πως γράφεις από την αρχή κάθε φορά το

κείμενο που παραφράζεις. "Ποιο κείμενο;" θα μου πεις.

Την παράφραση των παραφράσεων;



Συγχαρητήρια, έγινες μέλος της Ομάδας Πολλαπλής

Ανάγνωσης! Διάβαζε πολλαπλώς κι έστω ατυχώς ό,τι πέ-

φτει στην αντίληψή σου. Ποιος ξέρει, ίσως, παρεξηγώντας

διαρκώς, να ερμηνεύσεις κάποτε δια παντός το ανολοκλή-

ρωτό μας. Εσύ, που δεν θα δίσταζες να αποκαταστήσεις

και τον Σολωμό διαβάζοντας μέσα σου ("Γυναίκα της Ζά-

κυθος", Στιγμή 1994, επιμ. Στυλιανού Αλεξίου): "Ο Κύριος

μου έστειλε ετούτη τη Θεά, για σύμβολο σκοτεινό της θέ-

λησής μου."

21Η ΛΕΞΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΣΗΜΟ

Η λέξη γραμματόσημο

ράμμα του σήματος ή σήμα του γράμματος; Κάθε

κουβέντα περί ψυχολογίας και τέχνης, πέρα από επί-

καιρες πολεμικές, θέτει τον ορισμό των εννοιών, αυτό που

λέμε με απλά λόγια όταν επικοινωνούμε καθημερινά με-

ταξύ μας, ή όταν απευθυνόμαστε σε κάποιον άλλον, π.χ.

στην εξουσία ή στον απλό πολίτη. Τέχνη της ψυχολογίας

ή ψυχολογία της τέχνης; Πως ορίζεται τελικώς το γραμμα-

τόσημο;

Όλοι μας γνωρίζουμε, υποθέτω, την πλευρά του

γραμματόσημου που πρέπει να σαλιώσουμε, αν και δεν

αποκλείω το ενδεχόμενο, κάποιος να στείλει ένα γράμμα

με το γραμματόσημο αναποδογυρισμένο ή σε ύπτια θέση.

Δεν γνωρίζω, αν κάποιος από εσάς, δοκίμασε να το επι-

κολλήσει από τη ζωγραφική του επιφάνεια, προσθέτοντας

το λευκό στο λευκό ή χρωματιστό του φάκελο. Το απο-

κλείω. Η ζωγραφιά, ανεξαρτήτως καλλιτεχνικής αξίας,

προσδιορίζει και τη συμπεριφορά του ανειδίκευτου.

Ας υποθέσουμε πως κάποιος πηγαίνει για πρώτη

φορά στο Ταχυδρομείο, όπως κάποιος άλλος έρχεται για

πρώτη φορά σε επαφή με ένα έργο τέχνης: ένα ποίημα,

έναν πίνακα ζωγραφικής, μια ταινία στον κινηματογράφο,

ένα γλυπτό, ένα περίτεχνο τραπεζομάντιλο, ένα σπάνιο

άρωμα, ένα καταπληκτικό και πανάκριβο έργο χρυσοχοΐας,

μία στυλιζαρισμένη πολυθρόνα ή οικιακό σκεύος, ένα σχέ-

διο στα πλακάκια κουζίνας ή μπάνιου, ή το καινούργιο λει-

τουργικό για PC, τα περιβόητα Windows 95, που τον

κρατάνε έκθαμβο και τον γεμίζουν με ένα πρωτόγνωρο αί-

σθημα έκπληξης, χαράς και συναισθηματικής πληρότητας.

Ξαφνικά, η αίσθηση του κόσμου που τον περιβάλλει, αλ-

Γ

22

λάζει. Αισθάνεται συμμέτοχος της δημιουργίας, ανακαλύ-

πτει πως ήταν πλασμένος για όλα αυτά τα ωραία πράγ-

ματα: τα επιθυμεί και τα θέλει. Όπως με το γραμματόσημο,

γνωρίζει από την πρώτη στιγμή τι πρέπει να κάνει, τα οι-

κειοποιείται αυτομάτως και, ως εκ θαύματος, ξέρει να τα

χειριστεί, να τα χαρεί και να τα απολαύσει. Δεν θα κολλή-

σει τα πλακάκια του από την αντίθετη όψη, δεν θα τοπο-

θετήσει την πολυθρόνα του ανάσκελα. Η χρηστική άποψη

της τέχνης προϋπάρχει των αισθητικών μας προκαταλή-

ψεων. Αν μάλιστα κάποιος ήταν πιο τολμηρός από εμένα,

θα έλεγε πως η τέχνη, σε όλες της τις μορφές, προϋπήρξε

της ψυχολογίας. Η ψυχολογία, με τη μορφή που την εννο-

ούμε σήμερα, κι αναγνωρίζοντας το έργο των "θεμελιω-

τών" της κατά το ήμισυ του προηγούμενου αιώνα,

στηρίχθηκε, "βαπτίσθηκε" θα έλεγε ο ποιητής, πάνω στα

προϊόντα της τέχνης. Όχι μόνο τα χρησιμοποίησε για να

στηρίξει πάνω τους τα ακλόνητα επιχειρήματά της, αλλά

δια της ερμηνείας τούς προσέδωσε αρχήν αξιώματος: ποιος

μπορεί να διαβάσει πλέον τον Οιδίποδα, χωρίς να έχει συ-

νεχώς στο μυαλό του το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, ήτοι την

ερμηνεία του Φρόιντ; Στη μετά ψυχολογίας εποχή, λοιπόν,

κάποιος μπορεί να κάθεται αναπαυτικότατα στην αναπο-

δογυρισμένη του πολυθρόνα, χωρίς να προκαλεί σκάνδαλο.

Να κρεμάει στους τοίχους του σπιτιού του ή να απολαμ-

βάνει αισθητικά έργα αμφιβόλου καλλιτεχνικής αξίας, να

διαβάζει δυσνόητα ποιήματα και να εκστασιάζεται, να γε-

μίζει το μπάνιο του με άχρηστα (από άποψη αισθητικής)

αντικείμενα και να αγαλλιάζει. Χάριν της ψυχολογίας και

του επίσημου διαβατηρίου της, θα το έχετε ήδη διαπιστώ-

σει, ο μοντέρνος πολίτης, επέτρεψε στον εαυτό του τη βιο-

μηχανική πλέον αναπαραγωγή της κακόγουστης επιλογής

του, θύμα, ως εκ προοιμίου, της επιταγής του σύγχρονου

και του μοντέρνου. Δεν νοείται μοντέρνο στην τέχνη, στον



τρόπο ζωής μας θα έλεγα, δίχως την άμεση και δίχως όρους

παραδοχή της ψυχολογίας και των επεκτάσεών της στην

καθημερινή μας ζωή. Η ψυχολογία, ίσως εν αγνοία της,

προσδιόρισε με τους κανόνες της και τα δόγματά της τη

συμπεριφορά εκατομμυρίων ανθρώπων στον πλανήτη μας.

Με τα πρέπει και τις απαγορεύσεις της καταδυνάστευσε

εκατομμύρια ανθρώπινες ζωές κι έθεσε την ανεξίτηλη

σφραγίδα της πάνω στα ανθρώπινα.

Η καθολικότητά της διαπιστώνεται από ένα και μόνο

γεγονός: μας έκανε όλους ψυχολόγους. Καθένας μας,

πλέον, είναι σε θέση να απευθύνει συμβουλές στους άλ-

λους, να ερμηνεύσει τις συμπεριφορές τους, να αναγάγει

σε ένα συμβολικό επίπεδο τα παρατρεχάμενα του καθημε-

ρινού βίου. Αν υπάρχει κάποιος ανάμεσά σας που δεν του

ζητήθηκε κάποια συμβουλή επί του πρακτέου, τον παρα-

καλώ να σηκώσει το χέρι! Επίσης, θα ’θελα να συνομι-

λήσω με όποιον από σάς δεν έγινε (άθελά του, τις πιo

πολλές φορές) δέκτης εξομολογήσεων και τρομερών απο-

καλύψεων, που κάποτε έφταναν μόνο μέχρι το κρεβάτι του

ψυχαναλυτή, ενώ τώρα καθένας μας έχει δικαίωμα να ομι-

λεί για τα "ψυχικά του τραύματα", ακόμη κι από τηλεφω-

νική γραμμή με άγνωστο ως επί το πλείστον αποδέκτη. Ο

επαγγελματίας της "ψυχικής υγείας" πλέον γνωρίζει πως

τη δουλειά του θα την έκανε καλύτερα ο θυρωρός της πο-

λυκατοικίας (αν οι πολυκατοικίες διέθεταν θυρωρό), ο

μπακάλης της γειτονιάς, ή ο παπάς της ενορίας, αν δεν την

διεκπεραίωναν ακόμη καλύτερα τα ροζ τηλέφωνα.

Η Τέχνη δε, που ως γνωστόν παράγεται από κοινούς

ανθρώπους, σαν εμένα κι εσάς, που έχουν ως πρωτεύοντα

λόγο την εκπλήρωση των καθημερινών τους υποχρεώσεων

(φως, νερό, τηλέφωνο και νοίκι), δεν μπορούσε παρά να

μιμηθεί τις αρχές της ψυχολογίας. Το "νέο" μυθιστόρημα,

η τέχνη στην απόλυτή της έκφραση, δεν είναι σήμερα παρά

24

κλινική απογραφή των σταθερών της ψυχολογίας. Βλέ-

πουμε λοιπόν την τέχνη, που έδωσε τα όπλα στην κοινώς

εννοούμενη ψυχολογία των ημερών μας, να υποκύπτει,

όπως όλοι μας, στις δογματικές επιταγές της τελευταίας,

να προσπαθεί απλώς να προσαρμοσθεί στους κανόνες της,

έτσι ώστε να αποτελεί, στην καλύτερη περίπτωση, δεκανίκι

και υποστήριγμά της.

Είναι γνωστή η άποψη πως το σύγχρονο μυθιστόρημα

είναι απλώς μια παράθεση "κλινικών περιπτώσεων". Αυτά

που ιστορούνται και καταγράφονται τις περισσότερες

φορές, μοιάζουν πάρα πολύ με τα κοινά ιστορικά που παίρ-

νουν καθημερινώς οι Ψυχίατροι. Βλέπουμε, λοιπόν, μια

ανταλλαγή ενδιαφερόντων ανάμεσα στη ψυχολογία και το

μυθιστόρημα: η ψυχολογία, αφού μας αποκάλυψε διάφορα

γύρω από το κλασικό μυθιστόρημα, τις προθέσεις των δη-

μιουργών του, και μας κατέστησε όλους σύμφωνους με την

άποψή της για τον Όμηρο, τον Μπαλζάκ, τον Τζόυς και τον

Κάφκα, έγινε αντικείμενο και κύρια τροφή των μυθιστο-

ριογράφων που ακολούθησαν. Λες και οι συγγραφείς δεν

μπορούσαν να αποφύγουν την "κλινική" πλέον περιγραφή

των ηρώων τους.

Το ψυχολογικό και ψυχολογίζον μυθιστόρημα, το

βιωματικό και το καθαρώς ψυχαναλυτικής προελεύσεως

και κατευθύνσεως, γνωρίζει ακόμη μεγάλη επιτυχία στις

μέρες μας κι έχει επηρεάσει όλες τις μορφές τέχνης του

γραπτού λόγου και της ελεύθερης απεικόνισης, και πολύ

περισσότερο την ποιητική πράξη και πρακτική. Όλα αυτά

όμως ίσχυαν σε έναν παλιότερο κόσμο. Στις μετά το μο-

ντέρνο δεκαετίες που διανύουμε, έπαψαν να ισχύουν. Ήταν

καλά όσο οι λέξεις ήταν δεμένες με τα πράγματα που ονό-

μαζαν, όταν τα σύκα ήταν σύκα και η σκάφη σκάφη. Στην

εποχή μας όμως, βαθμιαία οι λέξεις έχασαν το πρωταρχικό

τους σημείο αναφοράς. Η λέξη "σύκα", δεν σημαίνει μόνον



το φρούτο του συγκεκριμένου δέντρου, αλλά κι άλλα υπο-

τιμητικά χαρακτηριστικά του αντρικού φύλου. Όπως εξη-

γεί ο φιλόσοφος της γλώσσας και των των νευροεπιστημών

Jerry Fodor, ίσως ανάμεσα στη λέξη και το πράγμα υπήρχε

κάποτε κάποια "συσχέτιση". Στην εποχή μας έπαψαν πια

οι σχέσεις ανάμεσα στις λέξεις και τα αντικείμενα, και με-

ταμορφώθηκαν σιγά-σιγά σε σχέσεις μεταξύ λέξεων. Κατ'

αυτόν τον τρόπο η έννοια μετατρέπεται σε σχέση μεταξύ

συμβόλων – κι όχι μεταξύ συμβόλων (δηλαδή λέξεων) και

αντικειμένων. Έως την ύστατη εκδοχή: την άμεση και κα-

τηγορηματική αποβολή των αντικειμένων από το οπτικό

μας πεδίο. Αυτό με το οποίο καταπιανόμαστε πλέον είναι

μόνο τα σύμβολα και οι αναμεταξύ τους σχέσεις. Δεν ανα-

γνωρίζουμε πλέον τους δημιουργούς πίσω από κάποια κεί-

μενα, όχι τόσο γιατί οι δημιουργοί τους είναι ατάλαντοι,

όσο γιατί έχουν καταφέρει να μας πείσουν πως δεν υπάρχει

πραγματικός κόσμος έξω από τα κείμενά τους. Το κείμενο

πλέον έπαψε να μας μιλάει.

Το κλασικό παράδειγμα του Fodor, που περιγράφει

αυτή την ακραία λειτουργία της τέχνης, όπως την αντιλαμ-

βάνεται ο σύγχρονος άνθρωπος, έχει να κάνει με ένα απλό

παράδειγμα: τα κομμάτια και τους κανόνες στο σκάκι. Το

αλογάκι δεν είναι αλογάκι επειδή είναι κατασκευασμένο

από κάποιο ιδιαίτερο υλικό, κάποιο χρώμα ή μια συγκεκρι-

μένη μορφή. Αυτό που έχει σημασία, είναι οι κινήσεις που

μπορεί να εκτελέσει, κινήσεις που φυσικά δεν επιτρέπονται

ούτε στο λοχαγό, ούτε στον πύργο. Εκείνο που έχει σημα-

σία είναι ο ρόλος του στο παιγνίδι. Αν έχουμε χάσει το αλο-

γάκι από το κουτί με τα πιόνια του παιγνιδιού, οποιοδήποτε

υλικό, αδιάφορου χρώματος και σχήματος, μπορεί να αντι-

καταστήσει το αλογάκι, να παίξει, με άλλα λόγια, το συ-

γκεκριμένο του ρόλο. Αν πάλι του αλλάξουμε ρόλο, τότε

θα είναι ένα διαφορετικό κομμάτι σε ένα άλλο παιγνίδι.

26

Η λέξη "γραμματόσημο", λοιπόν, παύει να σημαίνει

"το κινητό ένσημο που βεβαιώνει την πληρωμή για την πα-

ροχή υπηρεσίας από το Ταχυδρομείο", σύμφωνα με το Λε-

ξικό Τεγόπουλου-Φυτράκη, και γίνεται κάλλιστα η λέξη

που παραπέμπει κατευθείαν στην Αποκάλυψη του Ιωάννη.

Οι καιροί είναι ώριμοι, ο κόσμος το αποζητά και το θέλει.

Το "Pulp Fiction", ανατρέποντας τους κανόνες της παρα-

τακτικής αφηγήσεως, συγχέοντας το "πριν" και το "μετά",

καταστρέφει αριστουργηματικά τη ψυχολογική σύνθεση

των πράξεων και τη συναισθηματική έκφραση των προσώ-

πων, προτείνοντας μια διαφορετική προσέγγιση του χρό-

νου και της αλληλουχίας του, με αποτέλεσμα όχι μόνο να

σαρώνει τα βραβεία, αλλά και να σπάει τα ταμεία των κι-

νηματογράφων. Επιτέλους η Τέχνη, έστω και μεταμφιε-

σμένη ως B-Movie, ξαναπαίρνει το προβάδισμα από την

Ψυχολογία.

Το ζητούμενο, ωστόσο, όχι μόνο της Ψυχολογίας,

αλλά και της Κριτικής και της Φιλοσοφίας, εξακολουθεί

να παραμένει επίκαιρο: "έτσι είμαστε, αλλά τι γνωρίζουμε

για αυτό που είμαστε;"


27ΣΤΟ ΒΩΜΟ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ

Στο βωμό της γραφής

ώρο ή θυσία; Η γραφή, αργά ή γρήγορα, θέτει το θα-

νάσιμο ερώτημά της, όχι τόσο στους αναγνώστες, αυ-

τούς τους συμπάσχοντες θεατές, τους κρυφούς κι

αναντικατάστατους κριτικούς εν σμικρύνσει, όσο στους

ίδιους τους δημιουργούς της, τους συγγραφείς. Το γιατί κά-

ποιος αρχίζει να γράφει, ίσως είναι αποκλειστικώς ζήτημα

της φυσιολογίας. "Κουκιά τρως, κουκιά μαρτυράς", λέει ο

αγαπητός Σωτήρης Δημητρίου, σε πρόσφατη συνέντευξή

του στην Ελευθεροτυπία.

"Είμαστε αυτό που τρώμε", δηλώνει ο Henry Miller

σε κάποια σελίδα του βιβλίου του "Ο Τροπικός του Καρ-

κίνου". Άραγε οι διανοούμενοι ακολουθούν κάποιες ιδιαί-

τερες συνταγές, κάποια εδέσματα που τους διαφοροποιούν

από τους μη-γράφοντες;

Όλοι γνωρίζουμε πως το κεφάλι του ψαριού οξύνει

τη μνήμη, πως οι φακές έχουν σίδηρο και ότι αυτές οι τρο-

φές κάνουν τα παιδιά οξυδερκή και δυνατά. Ποια γαστρο-

νομική τακτική ακολουθούν, λοιπόν, οι διανοούμενοι, μιας

και σίγουρα τρώνε έξυπνα φαγητά, αφού είναι έξυπνοι;

Αφοδεύουν κανονικώς καθ' εκάστη ή είναι δυσκοί-

λιοι; Απόρροια της μεταστροφής από το κόμμα στο σώμα,

από τη στράτευση στην εκπλήρωση των λειτουργιών του

σώματος, η γραφή τις τελευταίες δεκαετίες έρχεται να

κάνει τους λογαριασμούς της με τη διατροφολογία. Να

ανακαλύψει και να διεκδικήσει ένα χώρο που πραγματικά

είχε αφεθεί για αιώνες ολόκληρους στους αστούς και την

τάξη τους.

Αν η τροφή αναδεικνύει τη γραφή μπορεί ο έχων το

δώρο της, ο γράφων, χάρη στις μυστικές συνταγές της για-

Δ

28

γιάς του, να διαπρέψει, όπως ξεχωρίζει κάποιος στην επαγ-

γελματική του καριέρα;

Η σύγχυση δεν πρέπει να είναι σημερινή: ήδη από την

αρχαιότητα, ποιητές σαν τον Νίκανδρο "…γράφουν στί-

χους συλλέγοντας χρυσό, ως αντίτιμο των συκοφαντιών

τους. Πουλάνε ιάμβους, όπως ένας έμπορος πουλάει λάδι".

Ή πρέπει να διατυπώσουμε ανάποδα το ερώτημα και να

ρωτήσουμε ποια γραφή αναδεικνύεται μέσα από την

τροφή;

"Τα λόγια σου εχόρτασα" λέει ο λαός "και το ψωμί

σου φάτο". Ποια η γραφή που χορταίνει καλύτερα κι απ'

τον άρτο τον επιούσιο; Κι αν ο συγγραφέας κατά τη γνω-

στή εικόνα είναι ο φούρναρης της γειτονιάς που ξεφουρνί-

ζει ζεστά ψωμάκια για όλους μας, ο ίδιος πώς χορταίνει;

Σε ποιες δαπανηρές και οδυνηρές δίαιτες υποβάλλεται;

Πόσο διαρκεί η θυσία του; Τα καρβέλια του είναι τα όνειρα

του νηστικού; Βγάζει και μας ταΐζει από το υστέρημά του;

Η γραφή ως Δώρο προϋποθέτει το αντίτιμο της. Πολύ εύ-

κολα, στην ιστορία της λογοτεχνίας, διακρίνουμε τους συγ-

γραφείς καριέρας απ’ όσους πληρώνουν ένα πολύ αυστηρό

αντίτιμο για τη δωρεά που τους έγινε. Λένε πως ο Μαρσέλ

Προυστ είχε χτίσει με στρώματα φελλού, για πλήρη ηχη-

τική απομόνωση, τους τοίχους του σπιτιού του, και τα τε-

λευταία χρόνια της ζωής του δεν αποχωριζόταν το γούνινο

παλτό του, δείγμα εσωτερικής μόνωσης, ούτε όταν βρισκό-

ταν σε κοσμικές, ζεστές συνευρέσεις. Ο Vladimír Holan

έζησε σαράντα και πλέον χρόνια έγκλειστος σε ένα διαμε-

ρισματάκι στην Παλιά Πράγα, χωρίς να ξεμυτίσει ούτε για

να πάει στο Ταχυδρομείο. Η Marguerite Duras, τελευταία

στη σειρά ενός μεγάλου καταλόγου αλκοολικών, αναγνώ-

ρισε στο ουίσκι το ισοδύναμο της Δόξας της.

Καθώς η γραφή καταργεί τα γνωστά και τα σίγουρα,

ο συγγραφέας βρίσκεται ξαφνικά στη γη του πουθενά, και



το ουίσκι σαν τη Δόξα μπορεί να τον καλωσορίσει. Κι αρ-

γότερα να γίνει η προϋπόθεση για νέα έργα: η γραφή ξε-

περνά, υπερπηδά το παρόν κι ο συγγραφέας αναγκαστικά

σύρεται πίσω της. Στις μέρες μας, βλέπουμε συγγραφείς

να αναλώνονται στο ουίσκι χωρίς να έχουν προηγουμένως

πετάξει το σώμα τους πάνω απ' το εμπόδιο. Συγγραφείς σε

πρώτο πλάνο και τη φιάλη του ουίσκι να γιγαντώνεται στις

πλάτες τους και να τους σκεπάζει. Στην ανυπαρξία της γρα-

φής, το χώρο καταλαμβάνει τελικώς το ευγενικό ποτό των

Σκοτσέζων. Το Δώρο της γραφής υπήρχε και παρέμεινε

ανεκμετάλλευτο, ή ήταν μόνον ένα άλλοθι για τον αλκοο-

λισμό μας; Ή ο αλκοολισμός μας δεν είναι παρά το στάδιο

πνευματικής προετοιμασίας, πριν αποδώσουμε το κεφάλι

μας στο θυσιαστήριο της γραφής;

Πώς διακρίνονται οι γράφοντες απ' τους γραφιάδες;

Όποιος βγάζει καρκίνο (Καρούζος, Χάκκας, Μπαρλάς)

είναι τελικώς πιο πειστικός απ' όσους κάνουν καριέρα στη

λογοτεχνία, σαν οποιονδήποτε υπάλληλο του Διπλωματι-

κού Σώματος; Ποια θυσία απαιτείται για να διασωθεί τέλος

πάντων το δώρο; Έναντι τίνος αντιτίμου το δώρο δικαιώ-

νεται; Μπορεί να υπάρξει γραφή από μη σημαδεμένους αν-

θρώπους; Η γραφή σε πληγώνει, τρώει τα σωθικά σου, σε

στιγματίζει ανεπανόρθωτα.

Όσοι τιμωρούν τον εαυτό τους, ελπίζοντας πως έτσι

θα τους επισκεφθεί η γραφή, αποτελούν πλέον ολόκληρη

στρατιά στον ελευθέρας βοσκής χώρο της παραλογοτε-

χνίας. Κάνουν καλή συντροφιά – κι όπως είναι επιρρεπείς

στις παρέες, τα περιοδικά και τα ΜΜΕ, καταφέρουν να πα-

ρουσιάζουν ως έργο ζωής τα ευφυολογήματά τους. Κι

έπειτα; Οι ατσαλάκωτοι, από την άλλη, με τους λευκούς

γιακάδες και τις γεμάτες φωτογένεια φωτογραφίες, επιβάλ-

λουν τη μορφή του συγγραφέα ως οποιουδήποτε κοινού

ανθρώπου του θεάματος. Δεν φαίνεται πως πλήρωσαν το

30

δώρο που τους έγινε και σε κανένα δεν χρωστάνε. Υπογρά-

φουν ανέμελα χρυσά συμβόλαια για τέσσερα βιβλία στα

προσεχή έξι χρόνια και εκλαμβάνουν ως ερωτική εξομο-

λόγηση τα φιλιά της καληνύχτας.

Αφού το αλκοόλ και οι δρόγες αποτελούν πλέον την

τροφή των λογοτεχνών, η απορία μας περί της δυναμικής

της διατροφής τους απορρίπτεται. Είτε μεθούν με χασίς και

αψέντι, με λυσεργικό οξύ ή κοκαΐνη – αρκεί τελικώς ένα

μήλο που το γλυκοδαγκώνει η Αγκάθα Κρίστι, πριν αρχίσει

να γράφει για να μας κάνει να ανατριχιάσουμε. Στη σειρά

των σύγχρονων πεζογράφων, ο Σωτήρης Δημητρίου, ακρι-

βώς επειδή προτιμάει αγκινάρες με κουκιά, διασώζεται,

χωρίς να έχει ανάγκη πολύπλοκων ερμηνειών και αναλύ-

σεων. Όπως έλεγε κι ο Αλμπέρτο Μοράβια, είναι ολέθριο

λάθος για ένα συγγραφέα να υποβληθεί στην ψυχαναλυ-

τική διαδικασία, εφόσον ο καλλιτέχνης ψυχαναλύεται μέσα

από το έργο του.

Αφορμή της θυσίας και αποτέλεσμα ιάσεως, η γραφή

όχι σπανίως θεραπεύει. Λυτρώνει και εξισορροπεί δαίμο-

νες που θα οδηγούσαν διαφορετικά στο περιθώριο και την

τρέλα. Ως ιαματικό λουτρό καθαγιάζει τα ελαττώματά μας

και προσφέρει απλόχερα άφεση αμαρτιών. Ίσως, σε τελευ-

ταία ανάλυση, είναι συγγραφείς εκείνοι που αντιλαμβάνον-

ται τη γραφή ως την επικείμενη τελειωτική καταστροφή

τους και ταυτοχρόνως ως την ύστατη κάθαρση. Όσοι, σαν

τον Άγιο Φραγκίσκο της Ασίζης, που η λαϊκή παράδοση

τον θέλει πανευτυχή από τη μια για τα καινούργια του πα-

πούτσια κι από την άλλη έντρομο γιατί κάθε ευτυχία έχει

το οδυνηρό της αντίτιμο, αναφωνούνε: "Σ' ευχαριστώ, Θε-

ούλη μου, για το καινούργιο ζευγάρι παπούτσια που μου

χάρισες, αλλά να ’ξερες πως με στενεύουν! Με σφίγγουν,

Θεούλη μου, και με πονάνε!!".

Η γραφή, όπως όλα τα καθημερινά δώρα, αποτελεί



ένα μέτρο σύγκρισης της ζωής. Το μέγεθος της ευτυχίας

που μας αναλογεί είναι αντιστρόφως ανάλογο με την ικα-

νότητά μας να υποφέρουμε.

Η φιλόμουσος νεαρά

"...σου το ’χα πει,σου το ’χα πει,

δεν είμαι εγώ για προκοπή..."

πίλογος μιας ερωτικής τραγωδίας στα Μανιάτικα του

Πειραιά, όπου ο σύζυγος σκότωσε χθες τη νεαρή γυ-

ναίκα του και αμέσως μετά τίναξε τα μυαλά του στον αέρα.

Δύο μικρά παιδιά ορφανά θα παρακολουθήσουν σήμερα

την κηδεία των γονιών τους και θα αντιμετωπίσουν τη

μοίρα τους κοντά σε συγγενείς. Μια νοσηρή ζηλοτυπία

όπλισε το χέρι του Παν. Παπαδάκου, 35 χρόνων, ο οποίος

στις 9.10 το πρωί περίμενε τη γυναίκα του στη γωνία των

οδών Κουμουνδούρου και Αρτεμισίου. Όταν η Κούλα Πα-

παδάκου-Αρβανίτη, 27 χρόνων, φάνηκε στη στροφή, πη-

γαίνοντας στη στάση των λεωφορείων, την πλησίασε ο

Παναγιώτης απειλητικά. "Και τώρα το τέλος. ΚΑΙ ΜΑΖΙ

ΚΑΙ ΜΟΝΟΣ", της είπε με ψυχρή φωνή. Τα λόγια του συ-

νόδεψε με δύο σφαίρες των 9 χιλιοστών.

"Τις δύο σφαίρες", διαβάζουμε εμείς, "των 9 χιλιο-

στών, τις συνόδευσε με τα λόγια ΚΑΙ ΜΑΖΙ ΚΑΙ

ΜΟΝΟΣ". Ας μας συγχωρήσει ο ανώνυμος αστυνομικός

συντάκτης της Ελευθεροτυπίας (23/7/94), την αντιστροφή

των δύο τελευταίων προτάσεων της λιτής και άψογης πε-

ριγραφής του. Η σύγχρονη ελληνική τραγωδία που κατο-

νομάζει στην πρώτη αράδα του κειμένου του, χωρίς να την

υποψιάζεται, βρίσκεται, κατά τη γνώμη μας, στις τέσσερις

λέξεις απ' το ρεφρέν γνωστού λαϊκού τραγουδιού. Όταν

κάποιος επιλέγει ως κορύφωση του προσωπικού του δρά-

ματος έναν παρόμοιο τρόπο, δεν ευθύνεται το λαϊκό τρα-

γούδι. Δίνει όνομα στα συναισθήματα, λεκτικοποιεί τις

Ε

33Η ΦΙΛΟΜΟΥΣΟΣ ΝΕΑΡΑ

34

συγκινήσεις, προσφέρει λόγο και λαλιά στους αναλφάβη-

τους, δηλαδή σε όλους μας. Αναλφάβητοι των αισθημάτων

καθώς είμαστε όλοι μας, στην πηγή του προστρέχουμε, ξε-

διψάμε και ξαναγεννιόμαστε. Ποιος από εμάς δεν έχει λου-

στεί σε αυτή τη σύγχρονη Δελφική Κασταλία πηγή;

Ζηλεύω, λοιπόν, τους άγνωστους συντελεστές του

λαϊκού άσματος, την πάμφωτη ανωνυμία τους, την άκρατη

ηγεμονία τους στις καθημερινές διαθέσεις των συμπολιτών

μου.

Ζαλίζομαι κάθε φορά που συλλογίζομαι τα συγγρα-

φικά δικαιώματα που τους αναλογούν από τα ημερήσια

πάθη μας. Το κοπυράιτ του έρωτα, του χωρισμού, και της

αγάπης γενικώς, εκείνοι διακινούν, εκείνοι το κατέχουν.

Ως ποιητής, λοιπόν, καταθέτω στέφανο τιμής στον επώ-

νυμο στιχουργό, πού θα κατακτήσει ανώνυμος τη δόξα.

Τη δόξα τη φαντάστηκα ως "διθέσιο αεροπλάνο που

σέρνει πίσω του μια διαφημιστική κορδέλα, ανήμερα του

μεγάλου καύσωνα, κι ως καταναλώσιμο αγαθό έναν και

μόνον στίχο μου να τον διαφημίζει". Η αιγαιοπελαγίτικη

αισθητική του Κώστα Μαυρουδή, αρκούσε κάποτε σε

όλους εμάς τους Έλληνες που ορεγόμασταν τους κεντρο-

ευρωπαίους. Πρόβαλε όμως ο Γκανάς, εξ Ηπείρου ορμώ-

μενος, ως εφιάλτης, να διατρανωθεί ως ποιητής μέσα από

τα προσωπικά του λάθη, εκλαμβάνοντας (μέσα στο όνειρο

του Τήνιου) ως μονοκινητήριο ένα Cherokee 960.

Μέσα από τα σφάλματά του διατρανώνεται το λαϊκό

τραγούδι, μέσα από τα λεκτικά ατοπήματα, τις ποιητικές

υπερβολές και τα υπαρξιακά αδιέξοδα. Η μαυροντυμένη

νεαρή που με συντρόφευε (μαύρο μπλουτζίν, μαύρο μετα-

ξωτό πουκάμισο, μαύρα μακριά μαλλιά να της κρύβουν το

πρόσωπο) στο ταξίδι μου προς τη Λάρισα, με την ταχεία

άμεσης προτεραιότητας INTERCITY, είχε περασμένα τα

ακουστικά του γουόκμαν στ' αυτιά της κατά το μεγαλύτερο


35Η ΦΙΛΟΜΟΥΣΟΣ ΝΕΑΡΑ

μέρος της διαδρομής. Στη διθέσια μοναξιά μας, εγώ διά-

βαζα Λόρκα στην κοπιώδη μετάφραση του Βασίλη Λα-

λιώτη "Ποιητής στη Νέα Υόρκη" και πίστευα πως με

απομόνωνε η ποίηση, εκείνη πίστευε πως την απομόνωνε

η μουσική.

Στα Παλαιοφάρσαλα έμαθα τα νέα, αν και θα προτι-

μούσα να μην γνώριζα τίποτα γι αυτήν. Ήταν από τη Χίο

κι έτρεχε προς τη Χαλκιδική. Ο εραστής της συμμετείχε

σε κάποιο συνέδριο εκεί. Της είχε υποσχεθεί πως θα την

έπαιρνε μαζί του στο Πόρτο Καρράς, άτυπο μήνα του μέ-

λιτος, τριήμερο χαράς. Όμως τα γύρισε την τελευταία

στιγμή, προτίμησε τα σίγουρα, τα ασφαλή, την σύζυγό του

μετακίνησε ομού μετά του εαυτού του. Εκείνη δεν σκεφτό-

τανε να πάει να τα τσουγκρίσει, το ίδιο τρένο θα ’παιρνε

αμέσως και θα γύριζε πίσω – δεν θα πατούσε καν το πόδι

της στη Θεσσαλονίκη. "Σ' αναζητώ στη Σαλονίκη ξημερώ-

ματα" άκουγε και ξανάκουγε, "Στο Σου-μι-τζου κάποια

βραδιά" και τα τοιαύτα.

Της είπα πως μόλις προερχόμουν από έναν άτυχο

έρωτα. Πως πρόδωσαν και μένα αφού είχα κι εγώ προδώ-

σει. Μου κρέμασε αυθόρμητα τα ακουστικά στ' αυτιά, και

άρπαξε από τα χέρια μου το όμορφο βιβλίο, ενός μεγαλύ-

τερου χωρισμού, μιας πιο ακραίας απόγνωσης. Καθώς εγώ

κυλούσα στα όμορφα λαϊκά, αναθυμώντας τα παλιά, του-

τέστιν δηλαδή πάει να πει, όλη την πρωθύστερη καταγωγή

μου, κι έφτασα μάλιστα να ντραπώ για την αμέλειά μου,

στον Μητροπάνο συγνώμη να ζητώ για την αμάθειά μου,

πως δεν τον γνώριζα πιο πριν και να με συγχωρεί, δεν θα

το επαναλάβω – εκείνη σκόνταφτε με μιας στα ελληνικά

του Λόρκα και της πίκρας. Πόσο μεγάλη είναι η γλώσσα

μας, που χωράει τα ισπανικά κι όλες τις άλλες γλώσσες;

Ποιος ξέρει αλήθεια να μου πει, ποιος φταίει πιο πολύ, για

τα ελληνικά μας; Ο Αγγελάκας; Ο Σαββόπουλος; Ο Παπα-

36

δόπουλος ή ο Λαλιώτης; Φταίει ο μεταφραστής ή ο Λόρκα

που δεν έγραψε μόνον τραγούδια;

Πριν από τον ποιητή, υπήρξε ο τροβαδούρος του νέου

κύματος Πατίλης. Μήπως οι υποψήφιοι ποιητές πρέπει να

σταδιοδρομήσουν πρώτα στο λαϊκό τραγούδι; Γιατί, όσα

δεν μας αποκαλύπτονται σε ολόκληρο ταξίδι, να συντε-

λούνται την ύστατη στιγμή;

Ετοίμαζα ήδη τις αποσκευές, μπαίναμε πια στη Λά-

ρισα κι έπρεπε να κατέβω, κι εκείνη ξεφύλλιζε ακόμη το

βιβλίο:

"Από έρωτα πεθαίνουν τα κλαδιά", είπε, "ψάχνω και

δεν το βρίσκω".


Η φωτογραφία του γράφοντος

ητάω το πρόσωπο της γραφής. Έχω μόλις δει μια φω-

τογραφία του Céline, και ψάχνω απεγνωσμένα τα κεί-

μενά του. Γράφω, δεν γράφω, το πρόσωπό μου γράφει εν

αγνοία μου τα χαρακτηριστικά μου. Επισημαίνει την από-

κλιση του βλέμματος, υπογραμμίζει τη φορά των χειλιών

μου, χρησιμοποιεί άλλοτε την πλάγια κι άλλοτε την έντονη

γραφή για τις ρυτίδες, την κορυφογραμμή του τριχωτού

της κεφαλής, την προέκταση του πώγωνος και την καμ-

πύλη των παρειών. Προσδίδει στο βλέμμα την ταπείνωση,

την ειρωνική διάθεση και τον εμπαιγμό, την επιθετικότητα,

τον περισσό τσαμπουκά.

Η γραφή είναι ο μέγιστος τσαμπουκάς. Χρειάζεται

περισσό θράσος για να καθίσεις να γράψεις. Ο στοιχειώδης

αναγνώστης αισθάνεται όλο το δέος και το άτοπο του εγ-

χειρήματος. Άλλοι, πριν από εμάς, τα είπαν καλύτερα. Γιατί

να γεμίζουμε τον κόσμο με τα δικά μας ορνιθοσκαλίσματα;

Όποιος γράφει, σβήνει μονοκονδυλιά τα προηγού-

μενα. Λες κι ανακάλυψε τη γραφή, τη χειρίζεται τις περισ-

σότερες φορές σαν προσωπική του εφεύρεση. Αγνοεί κατ’

εμάς, ανακαλύπτει για τον ίδιο, τους κανόνες ορθογραφίας

και σύνταξης. Πιστεύοντας πως κάθε μεγάλος συγγραφέας

είναι και δημιουργός γλώσσας, φαντάζεται την προσωπική

του γλώσσα ως μήτρα των επόμενων γενεών. Χωρίς σύντα-

ξη, χωρίς γνώση του εργαλείου που χρησιμοποιεί, χωρίς

τη γλώσσα που του δίδαξαν στο σχολείο, αισθάνεται ιδρυ-

τής μιας παράδοσης που θα τον μνημονεύει ως πατριάρχη,

εις τους αιώνες των αιώνων. Στην πιο μετριόφρονα εκδοχή

του, ο ανάλογος συγγραφέας αισθάνεται τουλάχιστον ανα-

νεωτής της παράδοσης.

Ζ

37Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΓΡΑΦΟΝΤΟΣ

38

Ο Céline στην σιδερένια εξώπορτα του σπιτιού του

(Villa Maitou), στα τελευταία χρόνια της ζωής του στο

Meudon, πένητας, φτωχός και ταλαίπωρος να παλεύει με

τους πρόχειρους σύρτες από κακοφτιαγμένο σύρμα. Ο Cé-

line στα σύρματα, τα συρματοπλέγματα, τα άρρυθμα πλή-

κτρα της γραφομηχανής του με τις τρεις τελίτσες της

κομμένης του ζωής, τα αποσιωπητικά της αναπνοής του.

Ο γέρος γιατρός δίχως πελατεία, ο γιατρός δίχως ιατρείο,

ο γιατρός που ενημερώνεται για τα καινούρια φάρμακα

από τα διαφημίστηκα των εταιρειών ανάμεσα στους παπα-

γάλους και τις γάτες του. Διαβάζει με θέρμη σπουδαστή τις

ενδείξεις-αντενδείξεις και τις παρενέργειες γνωρίζοντας

πως δεν θα του δοθεί ίσως η ευκαιρία να τα χρησιμοποι-

ήσει ποτέ. Αν και βλέπει δωρεάν τους αρρώστους, ξέρει

πως για να τον επισκεφθούν θα πρέπει να σκαρφαλώσουν

με βροχή και χιόνι ως την απομονωμένη του κατοικία. Ο

Céline στα 1960, υψώνει το αριστερό του χέρι για να διώ-

ξει τα φαντάσματα, να απομακρύνει τους επισκέπτες, να

καλωσορίσει τους άρρωστους, να δείξει τον δρόμο του

μαρτυρίου, το αρχέγονο πρόσωπο της γραφής: με μια σκο-

ροφαγωμένη ζακέτα, ένα φουλάρι δεμένο όπως κι όπως

στο λαιμό από μια σακατεμένη πολυθρόνα κι ένα τριμμένο

παντελόνι, σε μια ηλικία που θα έπρεπε να απολαμβάνει

τουλάχιστον τα ποσοστά των κεφαλαίων που χαίρονται

ανερυθρίαστα οι εκδότες του. Τίποτα. Ούτε χρήμα, ούτε

δόξα, ούτε καν σεβαστή πελατεία, κι όμως τόσα ζώα: γάτοι,

σκύλοι, παπαγάλοι, χειρόγραφα γεμάτα από τις τρεις τελί-

τσες που κρατούν ως δια μαγείας την οργή στην αρμύρα,

την αντίσταση στον σύγχρονο τρόπο ζωής, τις καθιερωμέ-

νες αξίες, τα συμβατικά πρόσωπα της επιτυχίας στο χώρο

των καλών γραμμάτων, της πολιτικής, της εξουσίας.

Ο Céline στο Meudon, τα τελευταία χρόνια της ζωής

του, μου μίλησε με την φυσιογνωμία του, τις ρυτίδες του


39Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΓΡΑΦΟΝΤΟΣ

προσώπου του, την πλήρη του αποστροφή για την κοινό-

τητα των συνανθρώπων μας, την άρνηση που προέταξε,

την καταδίκη της ανθρώπινης κατάστασης του εικοστού

αιώνα, πολύ πριν διαβάσω τα βιβλία του. Στην περίπτωσή

μου είναι ίσως ο μοναδικός συγγραφέας που ερωτεύθηκα

από το πρόσωπό του κι όχι από τα κείμενά του. Μόλις πρό-

σφατα ολοκλήρωσα την "τριλογία του Βορρά" και η ανά-

γνωσή της επαλήθευσε ακριβώς την αίσθηση που μου

είχαν προκαλέσει οι φωτογραφίες του που είχα πρωτοδεί

το 1981. Η αληθινή γραφή διαβάζεται στο πρόσωπό μας.

Η μικρή μουσική του Céline αποτυπώθηκε όχι μόνον στις

σελίδες του αλλά και στην έκφραση του προσώπου του.

Αντιθέτως η αγάπη μου για τον Salinger διατρανώ-

θηκε ερήμην των φωτογραφιών του, αποκλειστικώς μέσα

από τα κείμενα του έως την καταλυτική εκείνη στιγμή που

το οργισμένο πρόσωπο ενός γέρου αμερικάνου αγρότη

στρέφεται επιθετικά προς τον φωτορεπόρτερ. Σύμφωνα με

τον μύθο, ο φωτογράφος πέτυχε τον Salinger στην έξοδο

ενός σούπερ-μάρκετ καθώς φόρτωνε τα ψώνια του σε ένα

καταλασπωμένο Dodge φορτηγάκι. Οι φωτογραφίες του

αργότερα αμφισβητήθηκαν, αλλά δεν διέψευσαν την από-

λυτη εντύπωση πως "έτσι πρέπει να είναι ο Salinger" στους

φανατικούς αναγνώστες του και σε μένα. Ίσως κι ο φωτο-

γράφος θα είναι φανατικός του αναγνώστης, κι είναι ωραία

να συναντάς την προσωπική σου εντύπωση στο βλέμμα

κάποιου ξένου.

Με αυτά και με αυτά, ονειρεύομαι μια ανθολογία όχι

κειμένων, αλλά φωτογραφιών: την οριστική ανθολογία του

εικοστού αιώνα, όπου οι συγγραφείς θα παρελαύνουν με

τα πρόσωπα που δημιούργησαν κατά κόσμον απεκδυόμε-

νοι τον μανδύα των λέξεων, κρατώντας μόνον τις λέξεις

που επέφεραν κάποια αλλοίωση στα χαρακτηριστικά του

προσώπου τους, στην καμπύλη των παρειών, την έκταση

40

του μετώπου, την προέκταση της σιαγώνας, την απόκλιση

των χειλιών και του βλέμματος. Το οριστικό πρόσωπο της

γραφής.


Κόριννα, Κορίνα...

Χρονικό της παραποίησης

Κόριννα (6ος Π.Χ. ΑΙ.)

δη από τον τίτλο, το γράμμα "ρω" ανοίγει μέσα μου

μία ρωγμή, ένα ράγισμα. Το διαβάζω ως ύμνο στην

Κόριννα, γυναικείο όνομα. Σε όλα τα κύρια ονόματα που

περιέχουν το γράμμα "ρω", από "Σωτήρης" μέχρι "Αργυ-

.( )υι

.( )

Fε( συ

Ωδ..ρα(

Δετ' ορο(

Ρωνκυ(

Κρου(

.(

τ' (

ερα(

θ'α(

γ(

μω( )ων

δω( )νεπω

δη( )μέλι

νι( ).διον

με( )α

ω τ( )αελιος

μω( )ουσιας

τ( )οφιλα

εσδ( )αν

σουν( )ν

ίων( )φον

γα( )να

πατ( )κισις

ασωπ( )εννομον

λων( ).

άν,( )πων

λά( )ρας

τειν( )αθρων

μετ' α( )ν

εμπε( )'ς

ων.'η( γε)νέθλαν

δευσ( α)γαθών

πατρο( )ς

κορκόυ( ρ )

ν.'ειδ( )

ποτι( )τείρ

σιν( )ς

θεσ( )στινεχων

τε( )ες

λό( )

τ( )ον

β( )

τ( )σαφες

θ( )

σ(

τ(

.(

π(

ά(

Ή

41ΚΟΡΙΝΝΑ, ΚΟΡΙΝΑ... ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗΣ

42

ρώ". Στους πρώτους έντεκα στίχους το συναντάμε πέντε

φορές, στους υπόλοιπους το υποπτευόμαστε.

Φαντάζομαι ένα ποίημα που σε κάθε στίχο να περιέχει

τουλάχιστον μια φορά το γράμμα "ρω", κι από στροφή σε

στροφή, να παρουσιάζονται διάφορες εναλλαγές και παρη-

χήσεις. Πόσες λέξεις αρχίζουν από "ρω" μας το λέει το λε-

ξικό, πόσες το περιλαμβάνουν πρέπει να το ανακαλύψουμε

εμείς. Ως πορτραίτο του ποιητή κοντά στα τριάντα. Μια

ρωγμή το "ρω" της Αμοργού, από όπου στο βάθος διακρί-

νονται Ρώμη και Λάρισα. Απόηχοι ενός κατακερματισμέ-

νου κόσμου, τα στοιχεία της προσωπικής βιογραφίας.

Απλή πράξη αποταμίευσης η ωριμότητα – ποιος το είπε;

Ιδού, πως σε ένα γράμμα της αλφαβήτου συναθροί-

ζονται τα βήματα στα τυφλά και τα παραστρατήματα. Η

ροπή προς την αμετάκλητη μετριότητα των τριάντα μου

χρόνων. Ντυμένος στα άσπρα σαν ήρωας του Κόνραντ, με

τα ανυπέρβλητα ηθικά μου προβλήματα, τα υπέρλαμπρα

πάθη και σφάλματα, τον παρωχημένο λυρισμό μου. Η λα-

τρεία, ο βιοπορισμός, το πάρεργο των παρορμήσεων, των

ενοράσεων και των ερώτων. Έρωτες με περιορισμένες

προοπτικές ανελίξεως και προόδου. Με μόνη τους παρη-

γοριά την όσο δυνατόν ακριβέστερη καταγραφή των ακα-

θόριστων ρημάτων μιας γρήγορης μέρας. Τις χωρίς χρώμα

λεπτομέρειες που καθορίζουν τις συμπεριφορές μας. Το εύ-

θραυστο προϊόν της πραγματικότητας. Η κεχριμπαρένια

ρετσίνα, το αθυρόστομο κρασί, η πυρόξανθη μπύρα. Όταν

αρκεί ένα μόλις κραχ στην πρόσοψη των λέξεων για να μας

καταβροχθίσει.

Το ρω της Κορίνας, της Αργυρώς, του Σωτήρη απέχει

πολύ από το ρω του έρωτα. Γίνεται, αν θέλετε, ρήγμα του

Αγίου Ανδρέα. Ως παλμικός σεισμογράφος καταγράφει

τους κραδασμούς και τα κρίματα. Τις αμαρτίες όλες μας

παραδίνει σε λαϊκό προσκύνημα. Προεδρεύει των παθών


43ΚΟΡΙΝΝΑ, ΚΟΡΙΝΑ... ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗΣ

μας, ο άριστος. Όργιο αρτιμελές της οργής μας. Την παρα-

φορά και τη ρήξη μας φέρνει στο προσκήνιο: μας ζητά να

τις αναγνωρίσουμε, να τις ορίσουμε και να τις παλικαρευ-

τούμε. Παλικαράκι με το πρόσωπο καταφαγωμένο από τις

ερινύες, πώς τα κατάφερες, μέσα σε ορφανεμένα χρόνια,

να καταρρίψεις τα ανδρείκελα της τιμής και της ορθοφρο-

σύνης; Ευφρόσυνος, βρήκες μεμιάς και άρπαξες με χρησι-

μοποιημένη σύριγγα τη φλέβα της Αριάδνης. Προσκέφαλο

μυστήριο ερειπωμένου άντρα. Τρεις άντρες στηρίζονται

επάνω σου και χωρίζουν το αρχέτυπο της ωραίας γυναίκας

με μαχαίρι. Ό,τι περισσέψει, θα το χορτάσω. Θα καμαρώνω

αλύτρωτος τα λάφυρα της μαγικής τους θήρας. Θα είμαι

υπερτυχερός αν μου προσπέσει ως κλήρος ο μηρός της. Να

τον ξεκοκαλίσω αμέριμνα, με ατέρμονη προσοχή κι ας την

καθυβρίζω μες στην απερισκεψία μου, κατακρίνοντάς την

ως πόρνη. Τρελή κι αμαρτωλή. Ως κορυβαντιούσα νεαρά

πέριξ των Εξαρχείων. Κορίτσι που τρώγεται από όλους

μας: σάρκα της ακόρεστης επιδρομής των χεριών μας.

Κορμί που περισσεύει των οργασμών και των ονειρώξεων

μας. Νυχτερινή ενούρηση μαζί και ρεύση, περιπόθητη

μήτρα. Αν αποσύρουμε από πάνω της τα αχόρταγα χέρια

μας, απελευθερωμένο και λαμπρό θα μας κατατρομάξει το

παρθενικό της πρόσωπο, μες στη ροή των χρόνων και θα

μας κυριεύσει ως Αργυρώ, η Κορίνα.

45Μ. ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ: ΔΕΚΑ ΜΕ ΤΟΝΟ

Μ.Καραγάτσης: Δέκα με τόνο

ησαυρίζω το υστέρημά μου, στη νεοελληνική λογο-

τεχνία θα το λέγαμε ίσως με ένα και μόνο ρήμα: κα-

ραγατσεύω το βίο μου και τα υπάρχοντά μου. Άπληστα,

οικειοποιούμαι των ακριβών μου παρακαταθηκών και τέρ-

πομαι των επερχομένων. Καραγατσεύομαι τα άχραντα και

τα ευτελή, ορέγομαι κι απολαμβάνω: τις αδυναμίες μου

τρέφω και καλλιεργώ όχι από προσωπική επιλογή, αλλά

επειδή δεν μπορώ να κάνω διαφορετικά: αλλιώς δεν χορ-

ταίνει ο δαίμονας που κουβαλάω στην κοιλιά μου: ή τον

ταΐζω ή με κατασπαράζει.

Ως γνωστόν, ο ταλαντούχος είναι πάντα καλός, με

όποιο θέμα κι αν καταπιαστεί, ακριβώς επειδή έχει την δυ-

νατότητα να επιλέγει κάθε φορά διαφορετικά θέματα, τόνο

φωνής κι απόκλιση βλέμματος, να αλλάζει προοπτική και

ανάπτυξη, να διανθίζει και να γράφει ταυτοχρόνως δύο και

τρία βιβλία μαζί, το καθένα διαφορετικό από το άλλο…

ενώ ο ιδιοφυής εργάζεται λες σε καταναγκαστικά έργα, οι

επιλογές του θέματος μοιάζουν σαν ανέκδοτο, του είναι

άγνωστα τα διλήμματα των επιλογών: γράφει από ανάγκη

να γράψει το ένα και μοναδικό θέμα που του σακατεύει την

καρδιά για να της δώσει λίγο οξυγόνο, μία παράταση ζωής,

γιατί το γράψιμο σε αυτήν την περίπτωση είναι απλώς ζή-

τημα ζωής ή θανάτου, η μοναδική πράξη που του εξασφα-

λίζει προσωρινά την αναστολή εκτελέσεώς του εις την

εσχάτη των ποινών.

Η σακατεμένη καρδιά του Καραγάτση πήρε τροφή

από το "Δέκα": ως μάνα εξ ουρανού, άδραξε τις πεντακό-

σιες τόσες σελίδες ως την τελευταία της ευκαιρία να κρα-

τηθεί στη ζωή: τις ενστερνίστηκε, τις αγκάλιασε, τις

Θ

46

ένοιωσε να αναπτύσσονται προοδευτικά μέχρι την πλήρη

στύση και να της τρυπούν το υπογάστριο με την πλήρη

αποφασιστικότητα του εξουσιαστή. Ο Καραγάτσης στο

"Δέκα", έχοντας πλέον νικηθεί από το γενετήσιο ένστικτο

που τον κατέτρεχε σε όλη του τη ζωή, είναι έτοιμος να απο-

φανθεί για την αρχαιότερη πράξη στον κόσμο. Η σεξουα-

λική πρακτική των ανθρώπων, μας λέει, δεν καθορίζεται

από το γενετήσιο ένστικτο, αλλά από τις σχέσεις εξουσίας.

Είναι η απόλυτη εξουσία που δημιουργεί και καθορίζει τις

σεξουαλικές σχέσεις των ανθρώπων κι όχι το γενετήσιο έν-

στικτο, η libido – για να θυμηθούμε τον Φρόιντ. Είναι

ακριβώς οι σχέσεις εξουσίας που δημιουργούν ευτυχισμέ-

νους κερατάδες κι ευτυχισμένες παραδουλεύτρες και υπαλ-

λήλους-ερωμένες ιατρών, διαβρώνοντας ως και την παρέα

των εφήβων που τριγυρνούν στα σκοτάδια του φαληρικού

δέλτα. Η Γιαννούλα παραδίδεται με την σκέψη πως θα

κρατήσει την παρέα ενωμένη, και τα τόσα "αταίριαστα ει-

δύλλια", που καμιά φαντασία δεν θα μπορούσε να εξηγήσει

ως δια μαγείας βρίσκουν τη γενεσιουργό αιτία τους κι ολο-

κληρώνονται.

Να μια άλλη κατάκτηση του ύστερου Καραγάτση:

όσοι τον μέμφονται για το ανολοκλήρωτο των χαρακτήρων

του, την χάρτινη καρικατούρα και το εύκολο κλισέ των

προσώπων του, δέχονται μια αποστομωτική απάντηση: δεν

υπάρχει πρόσωπο ακόμη και τριτεύον που να παραμένει

στην σκιά, χαλικάκι ή σκύλος που να μην φωτίζονται από

άπλετο φως: η διπλοβελονιά που δουλεύει σε όλη την επι-

φάνεια του υφάσματος, με τις συνεχείς διακοπές κι επι-

στροφές, σε πρόσωπα και καταστάσεις, δημιουργεί τελικά

ένα πολυποίκιλτο κέντημα, αποτέλεσμα υψηλής τέχνης και

πρακτικής.

Παρακολουθούσα πάντα με κρυφό θαυμασμό το έργο

που μας παρέδιδαν οι έλληνες πεζογράφοι. Ίσως επειδή πι-



στεύω πως η ελληνική πραγματικότητα είναι τόσο αχρεία

που δεν επιδέχεται λογοτεχνικής αναπαράστασης. Ίσως,

επειδή είμαι της ποιητικής σχολής και βλέπω την ιστορία

της λογοτεχνίας μας από την ποιητική της σκοπιά, με απλά

λόγια αποδέχομαι πως αν δεν είχαμε τους ποιητές μας, δεν

θα μπορούσαμε καν να ομιλούμε για νεοελληνική λογοτε-

χνία…Τέλος πάντων, διάφοροι προσωπικοί λόγοι με κά-

νουν να θαυμάζω τους συμπατριώτες μου που ασχολούνται

με το ταπεινό (ως εξ οικείας παραδόσεως) είδος της λογο-

τεχνίας που λέγεται μυθιστόρημα. Να τους συγκατανεύω

εκ του μακρόθεν, να τους αγαπώ με την στοργή που απευ-

θύνουμε στο κουζουλό παιδί της οικογένειας κι είμαι έτοι-

μος να αποδεχθώ κάθε ευεργετικό μέτρο για την προστασία

τους, όπως κάποιος υιοθετεί την υποστήριξη στα άτομα με

ειδικές ανάγκες, άσχετα αν έχει ή δεν έχει το πρόβλημα

μέσα στο ίδιο του το σπίτι.

Φαντάζομαι τις παγίδες που πρέπει να προσπεράσει

ο έλληνας πεζογράφος κι αισθάνομαι τρυφερότητα για το

σισύφειο έργο του: πώς να αναπαραστήσει τις δομές της

ελληνικής κοινωνίας χωρίς να περιπέσει στην ηθογραφία;

Κι αν η ηθογραφία είναι το προπατορικό αμάρτημα της πε-

ζογραφίας μας, γιατί να διαμαρτυρόμαστε που δεν μπο-

ρούμε να καταστήσουμε κοινωνούς τους άλλους

ευρωπαίους; Η σχετικά πρόσφατη μετάφραση του μυθι-

στορήματος του Κώστα Ταχτσή στα ιταλικά, πέρασε απα-

ρατήρητη, έτσι για να κρατάμε το μέτρο.

Όσο λοιπόν, θα περιμένουμε το αφαιρετικό ελληνικό

μυθιστόρημα που θα τρυπήσει τις ξένες αγορές, ας παρα-

μείνουμε με τον ηθογραφισμό του Αλέξη Ζορμπά, το τε-

λευταίο γνωστό ελληνικό μπεστ-σέλλερ στην παγκόσμιο

αγορά, και τον Καραγάτση προς οικεία κατανάλωση. Αν

μάλιστα δεν αποδέχεστε τον Καραγάτση εν συνόλω, κρα-

τείστε το "Δέκα": αυτό το απέραντο μπουρδέλο που κα-

48

τάντησε η χώρα μας, μην εξανίσταστε, ο άνθρωπος το προ-

έβλεψε ως οικοδομικό τετράγωνο μόλις προ τεσσαρακον-

ταετίας. Αν μη τι άλλο, προφήτευσε τι θα συνέβαινε σε

αυτή τη χώρα αρκετά νωρίς. Γι' αυτό πιστεύω πως ήρθε

πλέον η ώρα του: υπάρχουν συγγραφείς που όσο απομα-

κρύνονται μέσα στο χρόνο άλλο τόσο μοιάζουν να μας

πλησιάζουν με ταχύτητα που μας απαγορεύει να αποφύ-

γουμε την σύγκρουση μαζί τους. Αυτός είναι ο Καραγά-

τσης.

Αναγνώστες του "Δέκα", μην τον αναζητήσετε κρυμ-

μένο πίσω από κάποιο πρόσωπο, δεν κρύβεται πίσω από

τα φουστάνια της Ελενάρας, ούτε φοράει τα άμφια του τα-

πεινού εφημέριου ακριτικής ενορίας, όσο κι αν τον έψαξα

πρέπει να ομολογήσω πως τον αναγνώρισα ευθύς μόλις

"κοντοστάθηκε κι έφερε την παλάμη στο στόμα, σα να'θελε

να απωθήσει την αρχή του εμετού", κι αλλού "μόλις κρα-

τιόταν να μην ξεράσει".

<<Εγώ θα ξερνούσα από σιχαμάρα>>

<<Θα ξερνούσες! Μωρέ θράσος!>>

<<Μου έρχεται εμετός...>>

<<Αλλά να κάνω εμετό...>>

"Η μορφή της συσπάστηκε με νεύρο τετανικό, τα χεί-

λια της άνοιξαν πάνω από δόντια σφιγμένα, και με φωνή

βραχνή, υπόκωφη, λυσσαγμένη, ξέρασε την αηδία της."

Ξέρασε την αηδία του ο Καραγάτσης, με το "Δέκα"

πάνω στην ελληνική ζωή, στο ελληνικό μυθιστόρημα; Η

απάντηση δική σας.

Η προσωπική μου λοξή ανάγνωση τον βαθμολογεί με

δέκα και τόνο μόνο και μόνο γι’ αυτή την μεγαλειώδη

ντρίμπλα στο ίδιο το υλικό του (αληθώς μυθιστορηματική,

από μόνη της), του έσχατου ξερατού και του απροκάλυ-

πτου εμετού. Αν όλοι οι ήρωες ή μη επιδίδονται στην λυ-

τρωτική αυτή πράξη, δεν θα μπορούσα να σας το



απαντήσω. Είθε να ήμουν χορηγός φοιτητών επί διατριβή.

Θέματα που θα τους ανέθετα…

Είναι μάλιστα φορές που σκέφτομαι, μόλις και μετά

βίας συγκρατώντας το ξερατό μου, πως ο εορτάζων σήμε-

ρον, έπεσε θύμα λογοκρισίας. Δεν μπορώ να σας το εξη-

γήσω, αλλά πιστεύω εδώ και καιρό, πως η τελευταία

φράση του "Δέκα", πρέπει να είναι η ακόλουθη:

"Ποιος;" σάρκασε ο Παυλόπουλος. "Ο Πότης Κοντός

κι η συμμορία του; Ας ξεράσω!"

51ΜΙΚΡΗ ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Μικρή απολογία της ποίησης

σως, οι απόπειρές μας να καθορίζουμε τάσεις και ρεύ-

ματα στην ποίηση των τελευταίων χρόνων, δεν απο-

τελούν παρά ευγενή ονειροπολήματα, διπρόσωπες

χίμαιρες, απραγματοποίητους πόθους. Αφού δεν μπορούμε

να γράψουμε μια ιστορία της ποίησης, αναλισκόμαστε

κάθε τόσο, με τη λήξη σχεδόν του ημερολογιακού έτους,

στο μάταιο εγχείρημα να ιστορίσουμε τα επιφαινόμενά της.

Η γενική μας διαπίστωση και το μόνιμο παράπονο για την

απουσία, στις μέρες μας, ενός ισχυρού "ποιητικού δόγμα-

τος", κερδίζει αναμφίβολα και πολύ εύκολα την κοινή απο-

δοχή. Η ποίηση στις μέρες μας, τα τελευταία τριάντα

χρόνια ας πούμε, σύμφωνα και με τον Ευγένιο Αρανίτση,

αφού περιέγραψε τις ήττες του κόσμου, υμνεί άμεσα ή έμ-

μεσα και τη δική της ήττα. Όταν λέμε πως υμνεί, ίσως

υπερβάλουμε: είναι ακριβώς η αδυναμία να υμνήσει την

ήττα της, που αποτελεί την προσωπική της ήττα. Για τις

ιστορικές και ιστορίζουσες αντιλήψεις μας, το γεγονός

φαντάζει τελεσίδικο κι απρόσβλητο. Μόνον που η ποίηση

αρνείται την ιστορική της συνέχεια, και υπερβαίνει τις λο-

γικές κατηγοριοποιήσεις μας.

Θα μπορούσαμε να πούμε, ξεχνώντας για λίγο τις

σχολές και τα δόγματα, πως αυτά ήταν δυνατά την εποχή

που η ποίηση κατοικούσε μέσα στα ποιήματα. Από το 1950

και μετά, φαίνεται πως η ποίηση δεν βρίσκεται πλέον μέσα

στο φυσικό της φορέα, το ποίημα. Σε εκείνο μπορούμε να

αναζητήσουμε μόνον κάποια στοιχεία που μπορούν να την

προκαλέσουν, αόριστες νύξεις και μαγικές επικλήσεις που

καθιστούν εφικτή την παρουσία της, σαν μουσικό προανά-

κρουσμα, σαν αχνό και πρόχειρο ιχνογράφημα που μας

Ί

52

δίνει μόνον μια ιδέα των χαρακτηριστικών του προσώπου.

Η ποίηση έκτοτε, βρίσκεται κάπου αλλού, εκτός. Γι' αυτό,

ίσως, γνωρίζει επιτυχία μόνον όποιος είναι ικανός να υπαι-

νιχθεί την παρουσία της, πέρα και υπεράνω των πενιχρών

του μέσων, των στίχων δηλαδή, όπως ο Μπόρχες.

Δεν είναι τυχαίο πως ο συγκεκριμένος ποιητής φα-

ντάζει ως ο κύριος δημιουργός του δεύτερου ημίσεως του

αιώνα μας: ήταν από τους πρώτους που διαπίστωσε πως το

ποίημα αρχίζει πλέον εκεί που τελειώνουν οι λέξεις. Επι-

στράτευσε, λοιπόν, όλες τις λέξεις που μπορούσε να μαζέ-

ψει, στους πλέον απίθανους συνδυασμούς, σε έμμετρους

και ελεύθερους στίχους, ελεγείες, σονέτα, καταλόγους,

επικά κι αφηγηματικά ποιήματα, διηγήματα και δοκίμια.

Κι επίσης, κριτικές, βιβλιοπαρουσιάσεις, συνεντεύξεις,

αστυνομικά διηγήματα και φιλοσοφικά πονήματα. Ήξερε

πως στις μέρες μας δεν γράφονται ποιήματα.

Το γνώριζε και ο Εουτζένιο Μοντάλε, ο οποίος παρ'

όλο το κουράγιο του δεν μίλησε ποτέ για ποιήματα, αλλά

για στίχους και μόνον, αποδίδοντας στη συγκεντρωτική

συλλογή των ποιημάτων του τον τίτλο "Τα άπαντα των στί-

χων". Αυτή η σμίκρυνση του ποιήματος σε στίχους ήταν

ίσως, η καθαρότερη ματιά για την πορεία της ποίησης μετά

την "Έρημη χώρα" του Έλιοτ. Ήρθε όμως, ο Πάουλ Τσέ-

λαν, κι έσπασε ακόμη κι αυτόν τον μοναχικό στίχο σε αλ-

λοπρόσαλλες, μέσα στην απόλυτη γύμνια τους, λέξεις.

Αλήθεια, πότε γράφτηκε το τελευταίο ποίημα;

Ήδη, στις αρχές του περασμένου αιώνα ο Αύγουστος

Βίλχεμ Σλέγκελ έγραφε πως "η ποίηση των αρχαίων ήταν

εκείνη της κατάκτησης, ενώ η ποίηση των μοντέρνων

εκείνη της νοσταλγίας". Υπ' αυτό το πρίσμα, πρέπει να

αναθεωρήσουμε τις απόψεις μας: οι σχολές, τα ρεύματα,

τα "ισχυρά ποιητικά δόγματα" φαντάζουν ως απονενοημέ-

νες προσπάθειες εγκαθίδρυσης της ποίησης στο ποίημα.



Μια μάταιη επανασύνδεση της ποίησης με το όλον της

ύπαρξης και του κόσμου.

Όχι, λοιπόν, από το 1950 και μετά, αλλά από το 1800,

με τον Ρομαντισμό, καταγράφεται ήδη η πρώτη ανεπιτυχής

προσπάθεια κατάκτησης της ποίησης. Και δεν μπορούσε

παρά να είναι ανεπιτυχής όπως κι όλα τα ρεύματα και κι-

νήματα που ακολούθησαν (ο συμβολισμός, ο νεοπαρνασ-

σισμός, ο νατουραλισμός, ο φουτουρισμός, ο υπερ-

ρεαλισμός, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, το μπήτ κλπ.): κι-

νήματα που ξεκινούσαν προς την κατάκτηση κάποιου ήδη

ξένου σώματος, που για τους παλιούς δεν υπήρχε, γιατί

ζούσαν μέσα του. Εκεί βρίσκεται η αδυναμία όλων των

Σχολών για επιτυχία: δεν μπορούμε να κατακτήσουμε κάτι

που έχουμε χάσει ανεπανόρθωτα, όπως π.χ., την παιδική

μας ηλικία. Η ποίηση για τους αρχαίους ήταν δεδομένη,

για μας είναι συνεχώς υπό σύλληψη.

Δεν είναι λοιπόν, η απουσία "ισχυρού ποιητικού δόγ-

ματος", το κύριο ελάττωμα της σημερινής ποίησης. Και να

υπήρχε, δεν θα βοηθούσε σε τίποτα, αφού και η τελευταία

απόπειρα εγκαθίδρυσης ποιητικού δόγματος στη χώρα μας,

κάτι που επιχείρησε εν τη γενέσει της η μετέπειτα ονομα-

σθείσα "γενιά του εβδομήντα", κατέληξε σε άνοστο αστείο.

Δεν είναι αστείο, ωστόσο, όταν η ίδια γενιά προβάλλει τη

γηγενή της αδυναμία στους επόμενους ποιητές, σιχτιρίζον-

τας τους μόνον και μόνον γιατί δεν συγκροτήθηκαν σε

"σώμα".

Δεν μπορεί να υπάρξει κάποια ιστορία της ποίησης,

ακριβώς γιατί δεν ισχύει η χρονική διαδοχή, η αλληλουχία

μεταξύ αιτίας κι αποτελέσματος. Κάθε ποιητής, πέρα από

τις ημερομηνίες γεννήσεώς του, εγκαθιδρύει τον δικό του

απόλυτο ποιητικό χρόνο, που έχει τη δύναμη να καταργεί

τον ιστορικό χρόνο. Κατ' αυτόν τον τρόπο κάποιος αποθα-

νών είναι πολύ πιο προχωρημένος από τον επιζώντα συνά-

54

δελφό του. Το παρωχημένο κι ανιστόρητο της επετείου του

Κωστή Παλαμά, σκοντάφτει ακριβώς σε αυτή την ποιητική

αίσθηση του χρόνου. Τον γιορτάζουμε και του αφιερώ-

νουμε χίλια δυο πονήματα, λες και δεν υπήρξε εν τω με-

ταξύ ο Καβάφης.

Η απόλυτη ποιητική φυσιογνωμία έχει λοιπόν, τη δυ-

νατότητα να επισκιάζει όχι μόνο όσους της προηγήθηκαν

χρονικώς, αλλά και τους μεταγενέστερους. Κάτι ξέρει ο

Οδυσσέας Ελύτης, που πασχίζει να καταργήσει το χρόνο

στα γραπτά του. Η ποίησή του, θα άξιζε οπωσδήποτε όλα

όσα διθυραμβικά της αφιερώνονται, αν δεν είχε να παλέψει

με κάτι το αξεπέραστο: το προηγούμενο του Καβάφη.

Είναι ακριβώς η αδυναμία συγγραφής μιας ιστορίας της

ποιήσεως, αυτή που κάνει να φαντάζουν ψεύτικα τα ποι-

ήματά του. Αρκετά δεινοπάθησε ο άνθρωπος από τους

υστερούντες κριτικούς. Τους κριτικούς που επιμένουν να

συζητούν για παραδοσιακό και ελεύθερο στίχο στις ημέρες

μας, λες και ο Μπόρχες, για να αναφερθούμε στο παρα-

πάνω παράδειγμα, δεν έθεσε το πρόβλημα σε όλο του το

έργο. Οι πρόσφατες συζητήσεις περί μορφής δεν στερούν-

ται σοβαρότητας. Στερούνται λογικής, επιμένοντας να μι-

λούν για το "ποίημα", μετά τη συρρίκνωση, όπως είδαμε,

του "ποιήματος" σε στίχους.

Πότε γράφτηκε, λοιπόν, το τελευταίο ποίημα; Σε έναν

κόσμο, όπου οι λέξεις έπαψαν πια να σημαίνουν αυτό που

λένε, και, μέσα στη γενική απουσία νοήματος, πρώτοι οι

ποιητές παραδέχθηκαν την ήττα τους. Στις ημέρες μας, εμ-

φανίζονται, λοιπόν, οι πεζογράφοι έτοιμοι να εκμεταλλευ-

θούν το κενό που δημιουργήθηκε από την αποχώρηση των

ποιητών, και να πανηγυρίζουν γιατί μόνον ο πεζός λόγος

σημαίνει. Σε μια εποχή όπου η γλώσσα έπαψε να σημαίνει

αυτά που δηλώνει, στη γενική απουσία νοήματος της επι-

κοινωνίας μας (από τον καθημερινό έως τον πιο επίσημο



λόγο), όλα όσα κατέδειξε δηλαδή η ποίηση, είναι ανώφελο

να τα αποκρύπτουμε κάτω από χιλιάδες πυκνοτυπωμένες

σελίδες. Τυφλωμένη από το οικονομικό της αντίκρισμα, σε

έναν κόσμο όπου το χρήμα έχει αντικαταστήσει το οποι-

οδήποτε παλιότερο νόημα, βλέπουμε την πεζογραφία να

κομπάζει γιατί σύρεται τυφλή στον γκρεμό. Αγκιστρωμένη

στην ύπαρξη ενός ολοκληρωμένου νοήματος, εκεί ακριβώς

συναπαντά τον τάφο της. Ένας τάφος είναι, που για ταφό-

πετρα θα έχει την ποίηση.

Αν η ταφόπετρα είναι αυτή που μας κάνει να διακρί-

νουμε τον τάφο, δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε πως θα

εκλείψουν οι εκλεκτοί επιγραμματοποιοί. Μόνον που θα

πρέπει να τους αναζητήσουμε ανάμεσα στους διαχειριστές

της ήττας μας. Αυτή η διαχείριση, απλή διαχείριση φιλό-

πονου λογιστή, είναι το μυστικό που προσδίδει μεγαλείο

στον Σεφέρη. Κατά έναν άλλον τρόπο, επειδή οι δρόμοι

της ποιήσεως είναι άγνωστοι, είναι η επίγνωση της απώ-

λειας του ποιήματος, και η άφατη νοσταλγία του, που κα-

θιστά χαρισματικό τον Νίκο Καρούζο.

Η ποίηση λοιπόν, στις μέρες μας, παραμένει η μονα-

δική διαχειρίστρια της ήττας μας, μιας ήττας που δεν είναι

άλλη από την ήττα του νοήματος στον σύγχρονο κόσμο.

Νοσταλγείτε, αγαπητοί μου ποιητές, το "ποίημα" χωρίς να

μελαγχολείτε, πέρα από ρεύματα και σχολές, γιατί το τε-

λευταίο ποίημα περιμένει πάντα τον εραστή του: απέριττο

και όμορφο σε στίχους.

57Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΩΣ ΠΕΔΙΟ ΒΟΛΗΣ

Η λογοτεχνία ως πεδίο βολής

ριτικός σημαίνει σκοπευτής. Ένας καλός σκοπευτής

ζει σε συνάρτηση του όπλου του και του στόχου. Ο

στόχος, αναπόσπαστο κομμάτι του καλού κριτικού, στις

μέρες μας είναι διαρκώς υπό αναζήτηση. Οι σημερινοί κρι-

τικοί, έγραφε η Βιρτζίνια Γουλφ το 1930, μοιάζουν με τους

σκοπευτές των εμποροπανηγύρεων: μέσ' στη βιασύνη τους

να οπλίσουν και να στοχεύσουν, τα παρελαύνοντα φερ' ει-

πείν ελεφαντάκια, ρίχνουν τις περισσότερες φορές στον

"γάμο του Καραγκιόζη". Η σκοποβολή τους, λόγω της

υπερβολικής ταχύτητας της σύγχρονης λογοτεχνικής υπερ-

παραγωγής, μοιάζει δυστυχώς με τις βολές στρατιωτικής

μνήμης. Οι έφεδροι όλων των εποχών ενθυμούνται πολύ

καλά τις περιπετειώδεις εκείνες "ασκήσεις βολής", όταν

έριχναν με το αληθινό Μ1 σε ψεύτικους στόχους, "ψαρω-

μένοι" κι ανεκπαίδευτοι. Οι κριτικοί μοιάζουν πολύ μ'

εκείνα τα συμπαθητικά φανταράκια: πράγματι τους βλέ-

πουμε να χρησιμοποιούν τα όπλα τους χωρίς να γνωρίζουν

πως να τα δέσουν και πως να τα λύσουν. Δεν γνωρίζουν τα

όπλα τους, δεν έχουν καμιά εξοικείωση μαζί τους. Τα παίρ-

νουν έτοιμα, από 'δω κι από 'κει, αναμασώντας κάποιες

αναφομοίωτες επιστημονικές θεωρίες, κι οπλίζουν, σκο-

πεύοντας τον διαρκώς μετακινούμενο στόχο της σύγχρονης

λογοτεχνίας.

Δεν ξαφνιάζει λοιπόν, αν τα περισσότερα από τα πυρά

τους είναι άσφαιρα. Με ανύπαρκτο τις περισσότερες φορές

εξοπλισμό και πενιχρά αποθέματα, αντί για λαγούς χτυπάνε

πετραχήλια. Άλλες βολές τους χάνονται στο αέρα, κι άλλες

σκανε δυο μέτρα μπροστά από τα πόδια τους, σηκώνοντας

τη σκόνη σύννεφο. Η σκόνη, φίλοι μου, μας τυφλώνει.

Κ

58

Κλείνουμε τα μάτια, χάνουμε το οπτικό μας πεδίο κι όπως

οι τυφλοί εμπιστευόμαστε τον πρώτο περαστικό που θα

μας περάσει στο απέναντι πεζοδρόμιο. Οι κριτικοί σήμερα,

είναι η προσωποποίηση του Λαζαρίλλο ντε Τόρμεθ, που

δεν διστάζει έναν τυφλό άνθρωπο όσο κι αν του αξίζει ένα

παρόμοιο είδος τιμωρίας, να τον ρίξουν με το κεφάλι πάνω

σε κάποια κολώνα φωτεινού σηματοδότη.

Γιατί, μπαμπά, βλέπω τόσους αναγνώστες με σπα-

σμένα κεφάλια; Είναι οι κριτικοί, γιε μου, που τους τακτο-

ποίησαν.

Γιατί, μπαμπά, βλέπω τόσους συγγραφείς διάτρητους

από σφαίρες; Είναι οι κριτικοί, γιε μου, που τους πυροβό-

λησαν.

Όπως και να το κάνουμε, οι κριτικοί σήμερα είναι

υποχρεωμένοι να καταναλώνουν μία τεράστια ποσότητα

βιβλίων, κι από όλους αυτούς τους τόνους τυπωμένου χαρ-

τιού μερικές φορές καταφέρνουν να σώσουν μια φράση,

μια ιδέα, μια εικόνα ώστε να μας δώσουν την δυνατότητα

να προχωρήσουμε όλοι μας λίγο πιο πέρα. Περισσότερο

από σκοπευτές στη σημερινή εποχή της γιγαντιαίας υπερ-

παραγωγής, οι κριτικοί μου φαίνεται πως μοιάζουν με τον

Χάντα: τον ήρωα του Μπόχουμιλ Χράμπαλ, που πάλευε

μέσα στη "θορυβώδη του μοναξιά", να φτιάχνει όμορφες

μπάλες από χρησιμοποιημένο χαρτί προς ανακύκλωση. Ο

Χάντα, που έγινε "μορφωμένος" παρά τη θέλησή του, προ-

σπαθούσε με την μηχανική του πρέσα να κατασκευάζει

διαφορετικές κάθε φορά μπάλες πολτοποιημένου χαρτιού,

περισώζοντας εδώ κι εκεί κάποια φράση. Αυτή την άχαρη

δουλειά δεν κάνουν σήμερα και οι κριτικοί; Είναι εργάτες

σαν τον Χάντα, πολτοποιούν χιλιάδες τόνους από τυπωμέ-

νες σελίδες για χάρη μας, κι όταν καταφέρνουν να περισώ-

σουν κάτι, αυτό είναι προς όφελος όλων μας.

Μην πυροβολείτε τους κριτικούς.


59ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΟΜΟΤΕΧΝΟΥΣ

Επιστολή προς ομοτέχνους

άμπει ό,τι είναι χρυσός. Στη λογοτεχνία αναγνωρί-

ζονται εύκολα τα ευγενή μέταλλα. Προσοχή, δεν

λέμε πως τιμώνται, αλλά πως αναγνωρίζονται. Αδύνατον

πια να περάσει απαρατήρητος, δεν λέω ο χρυσός, αλλά

έστω ο ψευδάργυρος. Η μόνη ελπίδα που απομένει πλέον

στις παρεξηγημένες ιδιοφυίες σαν κι εσάς, είναι να κρατή-

σετε ερμητικά κλεισμένα τα συρτάρια σας, και τα κομπι-

ούτερ. Να μην καλωδιωθείτε ποτέ με τα πάσης φύσεως

δίκτυα, για να αποφύγετε την κλοπή, χιλιάδες χάκερ ως

γνωστόν καραδοκούν να δρέψουν το δημιουργικό σας

μόχθο. Να μην προτείνετε σε φίλους, εκδότες περιοδικών,

κι εκδότες γενικώς, το κρυφό σας αριστούργημα. Αν θέλετε

να κρατήσετε την μεγάλη ιδέα που τρέφετε για τον εαυτό

σας, μόνον ένας δρόμος σας μένει, να δημοσιεύσετε μετά

θάνατον. Δεν θα μάθετε ποτέ την αξία σας, κι ωστόσο θα

έχετε ζήσει μια ζωή τρισευτυχισμένη. Θα έχετε αποφύγει

πληκτικές παρεξηγήσεις, αναπόδραστους θυμούς και θα

περισώσετε το ευπαθές νευρικό σας σύστημα από κλονι-

σμούς που μπορεί να αποβούν μοιραίοι. Στο τέλος της ζωής

σας, θα ανακαλύψετε μέσα στην ολύμπια γαλήνη σας, πως

δεν στενοχωρήσατε τη γυναίκα σας, δεν αμελήσατε τα παι-

διά σας και πως κανένας δεν βρέθηκε να σας κατηγορήσει

για "αντικοινωνικούς". Περιστοιχισμένοι από την εκτίμηση

και την αγάπη των συμπολιτών σας, θα διαπιστώσετε πόσο

άγιο βίο ζήσατε, χωρίς να ξεσηκώσετε ποταπά αισθήματα

όπως τα αποφύγατε κι εσείς οι ίδιοι, σαν τη ζήλια, τη μοχ-

θηρία, και τον φθόνο. Χωρίς εχθρούς, και χωρίς σεβαστά

αμαρτήματα, όπως εκείνο της υπεροψίας, θα κάνετε ευτυχή

και τον παπά της ενορίας σας που θα σας προσφέρει τα

Λ

60

άχραντα μυστήρια, αφού θα του δώσετε την ευκαιρία να

ξεμπερδέψει στο πι και φι μαζί σας.

Αναλογισθείτε αγαπητοί μου φίλοι, τι χάνετε με κά-

ποια δήθεν δημοσίευση. Γιατί λοιπόν, να δοκιμάζετε την

ολύμπια αυτοπεποίθησή σας, για χάρη αμφιλεγόμενων

οφελών και προσδοκιών; Αν πάλι, ο επίμονος κνησμός σας

δεν υποχωρήσει με τις παραπάνω ιατρικές συνταγές, τότε

θα είχα να σας προτείνω, αφού επιμένετε, την ιδιωτική έκ-

δοση εκτός εμπορίου φυσικά, και σε τόσα αριθμημένα αν-

τίτυπα (39 π.χ.), όσα δηλαδή υπολογίζετε πως θα

καλύψουν τις άμεσες ανάγκες σας προς γνωστούς, φίλους,

ερωμένες. συζύγους, προϊσταμένους και υφισταμένους.

Είναι πάντως προτιμότερο να τυπώσετε και κάτι παρα-

πάνω, γιατί κανένας δεν ξέρει τι σας επιφυλάσσει το πε-

πρωμένο: δεν σημαίνει πως επειδή ήσασταν μονογαμικός

την τελευταία δεκαετία, θα παραμείνετε και την επόμενη!

Τη στιγμή του τυπογραφείου, φανείτε σας παρακαλώ, γα-

λαντόμοι: τυπώστε τουλάχιστον 199 αντίτυπα (πάντα αριθ-

μημένα, φυσικά), κι αφήστε το μέλλον να σας καταξιώσει.

Η δικαίωση, σας διαβεβαιώνω, ήταν ανέκαθεν ζήτημα χρό-

νου. Άσχετα, αν τις περισσότερες φορές, έρχεται με τη

μορφή της λήθης. Τι πιο αξιοζήλευτο, για όποιον σχεδιάζει

τη ζωή του στρογγυλή, σαν γεωμετρικό θεώρημα! Τι πιο

θαυμαστό, από την ολοκλήρωση του νοήματος του βίου

σας: έτσι ανώνυμα όπως ζήσατε να έχετε και την αμέριστη

τύχη να σας στεφανώσει η λήθη! Αδιάσειστη απόδειξη της

θείας πρόνοιας, που πάντα σας είχε υπό την σκέπη της, η

θεολογία θα σας αναφέρει ως παράδειγμα, συμπόσια και

φεστιβάλ θα σας εκθειάζουν – τι πειράζει αν δεν σας ονο-

μάζουν; Μήπως, δεν το διετύπωσε καλύτερα από μένα ο

Μπόρχες, όταν έγραφε –θυμηθείτε– πως η μεγαλύτερη

δόξα για ένα δημιουργό είναι όταν το έργο του απολαμβά-

νει την παγκοσμιότητα της ανωνυμίας; Ο Όμηρος –θυμη-



θείτε– δεν έγραφε βιβλία – αν έγραφε, κανείς δεν θα αμφι-

σβητούσε την ύπαρξή του.

Αγαπητοί μου ομότεχνοι, σύντεχνοι και συνάδελφοι,

μην πικραίνεστε μετρώντας τις αράδες που σας αφιέρωσε

ο τυχάρπαστος κριτικός στη λαϊκή εφημερίδα, σε σχέση με

το φίλο σας. Φανταστείτε και μόνον από πόσα δεινά γλι-

τώνετε, παραμένοντας ανέκδοτοι. Ανένδοτοι στον από κοι-

νού μας αγώνα, καμιά ανθολογία δεν μας περιλαμβάνει,

γιατί όπως έλεγε κι ο Βαλερύ, στον Κύριο Τεστ, τα μεγάλα

πνεύματα, παραμένουν άγνωστα. Προτιμούν να σχίζουν τα

αριστουργήματά τους μόλις τα ολοκληρώσουν, γιατί ότι

έγινε μια φορά, έχει γίνει για πάντα. Τι την θέλετε την δη-

μοσίευση; Για να σας ανθολογήσουν; Για να σας πάρουν

συνέντευξη; Αρκεσθείτε στην αγάπη και τον θαυμασμό

των οικείων σας! Να ξέρετε πως για κείνους, θα είστε

πάντα το παραγνωρισμένο ταλέντο, ο αδικοχαμένος δημι-

ουργός, ο ανανεωτής της τέχνης. Μην κάνετε ωστόσο το

λάθος να τους εμπιστευθείτε τα αδημοσίευτα πονήματα:

πρώτον, γιατί υπάρχουν πολλοί Μαξ Μπροντ που θα αθε-

τήσουν τις τελευταίες σας επιθυμίες, και δεύτερον γιατί με

την τυχόν δημοσίευση των γραπτών σας, όλοι θα μάθουν

την πραγματική σας αξία, κι αυτό βλέπω πως συμφωνείτε,

θα ήταν το τελευταίο πράγμα που θα επιθυμούσατε στον

κόσμο!

Αν δεν έχετε φροντίσει να τους ξαποστείλετε, για να

προετοιμάσουν την υποδοχή σας στον άλλον κόσμο, λά-

βετε αυστηρά μέτρα προστασίας από τους φίλους, κι όλο

το οικείο σας περιβάλλον. Ποιος μπορεί να γνωρίζει, αν η

ανιψιά του δεν κρατάει κάποιο ημερολόγιο όπου καταγρά-

φει και το παραμικρό σας φτάρνισμα; Φαντασθείτε πόσο

αρνητικό θα ήταν για τη φήμη σας, να γνωρίζουν οι μετα-

γενέστεροι ότι βάζατε το δάχτυλο στη μύτη, και τόσες

άλλες ευτράπελες συνήθειές σας: πως ρουφούσατε τον

62

καφέ, πως δεν μπορέσατε ποτέ στη ζωή σας να ντυθείτε

ανάλογα με την περίσταση και άλλα, και άλλα.

Λάμπει ο Μάκης Λαχανάς, με το αφήγημά του η Με-

τάθεση. Ο πιο νέος συγγραφέας των τελευταίων δεκαετιών,

ο εσαεί νεαρός, ο τους πόθους τρυγών και τα ανείπωτα

υπομένων και πάντα λέγων, εν τη σιωπή του. Πόσα χρόνια

πρέπει να περιμένει κάποιος για να απολαύσει επιτέλους

τον δημιουργικό του μόχθο; Πως κατεργάζεται το κρυφό

διαμάντι που κουβαλάει ο καθένας μας, μέσα του; Πως γί-

νεται να αδιαφορεί για την αρτιότητά του, ο ίδιος ο δημι-

ουργός; Από ποία απόσταση είναι πρέπον να ατενίζει

κάποιος το προσωπικό του έργο, κι η μέθη πότε μπορεί να

τον πλησιάσει να τον αγκαλιάσει και να του απευθυνθεί

σαν ώριμο, με του καιρού τα γυρίσματα, του πένθους τις

πληγές, και τις επινοήσεις του ύστερα, ως μοναδικό κι αυ-

θεντικό της επιγραμματοποιό;

Επιτύμβιες επιγραφές γράφουμε όλοι μας, πάρτε το

επιτέλους χαμπάρι: το πένθος μας δοξάζουμε, ακόμη κι

όταν δεν το γνωρίζουμε, τους νεκρούς μας, τον μέλλοντα

νεκρό και την αμφιλεγόμενη θλίψη του προσπαθούμε να

αναστήσουμε, η γραφή είναι το νεκρό σώμα του σήμερα.

Το αθεράπευτα και γυμνό σαρκίο της εμμονής μας, ο

άφθαρτος νεκρός της αγάπης κι αν θέλετε το ακαταπόνητο

κι απαρηγόρητο παιδί των ονειρώξεων και των προσδο-

κιών μας. Γιατί "μεταθέτουμε" συνεχώς την αγάπη των

υπαρκτών στο βασίλειο της σκιάς, της υγρασίας και των

δακρύων μας; Γιατί δεν μπορούμε να κλάψουμε, να θρη-

νήσουμε και να αποδεχθούμε την μετάθεσή μας;

Ο Εουτζένιο Μοντάλε ας γίνει ο άγιος προστάτης

σας: όπως εκείνος, δεν θέλω να γνωρίζει κανένας στην πο-

λυκατοικία σας, τις λογοτεχνικές σας επιδόσεις. Το ξέρω,

αγαπητοί μου ομότεχνοι πως σας βάζω δύσκολα θέματα.

Το ξέρω, καλύτερα από σας, πως η μοίρα φάνηκε σκληρή



μαζί σας, κι έχετε δίκιο όταν κατηγορείτε τη μάνα σας:

γιατί να μην σας γεννήσει κατευθείαν αγάλματα;

65Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΩΣ “ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΟ” ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΕΙΔΟΣ

Η μετάφραση

ως"πεπερασμένο"λογοτεχνικό είδος

πορεί ένα λογοτεχνικό έργο να επιζήσει των κακο-

ποιήσεων, στις οποίες υποβάλλεται από τον μετα-

φραστή; Όχι μόνον επιζεί, αλλά σύμφωνα με τον Μπόρχες,

η αντοχή του στις κακοποιήσεις, τους ακρωτηριασμούς

(από μερικές λέξεις μιας φράσης έως τον αποκλεισμό ολό-

κληρων παραγράφων, και κεφαλαίων ακόμη), και την εκ-

φραστική παρερμηνεία του, αποτελεί αδιάψευστο στοιχείο

μεγαλοσύνης. Ένα μόνον παράδειγμα αρκεί να βεβαιώσει

του λόγου το αληθές: οι μεταφραστικές ταλαιπωρίες του

Δον Κιχώτη. Αιώνες ολόκληρους, το αριστούργημα του

Θερβάντες, υφίστατο κάθε είδους κακοποιήσεις και ακρω-

τηριασμούς. Γι' αυτό ίσως, οι κυνηγοί του απόλυτου, που

απάρτιζαν το μυστικό Κοινοβούλιο, είχαν συγκεντρώσει

τρεις χιλιάδες τετρακόσιους τόμους του Δον Κιχώτη, σε

διαφορετικές εκδόσεις, διαφορετικά μεγέθη και τυπογρα-

φικές εκδοχές. Ίσως, γιατί ακόμη και το χειρόγραφο δεν

αποτελεί παρά την ημιτελή εικόνα αυτού που είχε στο

μυαλό του ο δημιουργός. Το πρώτο lapsus πολλές φορές

φέρει καθ' ολοκληρίαν την ευθύνη του συγγραφέως. Από

κει και στο εξής, η αλυσίδα των αβλεψιών, των παρερμη-

νειών και των κοινότοπων τυπογραφικών λαθών, χαίρει

απόλυτης ελευθερίας κινήσεων. Αυτή η διαδικασία λαθών

επί λαθών, που έχει ως αρχή τον ίδιο τον συγγραφέα, περ-

νάει από τον τυπογράφο και τον διορθωτή και τον επιμε-

λητή της έκδοσης και καταλήγει στον αναγνώστη, που ως

γνωστόν διαβάζει άλλα αντί άλλων. Όπως καταλαβαίνετε,

δεν μπορεί παρά να επηρεάσει και τον επίδοξο μεταφραστή

του, ο οποίος, θύμα συχνά μιας παράκρουσης, πιάνει και

Μ

66

ξεπετάει το όλο έργο πάνω σε μια εσφαλμένη προσωπική

ερμηνεία. Τι σημαίνει αυτό; Να μεταφράσεις π.χ. τη Νήσο

των Θησαυρών του Ρ.Λ.Στήβενσον, βάσει των οικολογι-

κών σου πεποιθήσεων, παρουσιάζοντάς την ως τον επίγειο

παράδεισο, εκεί όπου ο συγγραφέας της δεν έβλεπε παρά

την κόλαση της απολίτιστης φύσης. Δεν το πιστεύετε; Επι-

μένετε ακόμη στην άποψη πως όλοι οι μεταφραστές μετα-

φράζουν από το ίδιο βιβλίο; Μέσα στο 1991 κυκλοφόρησε

στην Ιταλία, από τις εκδόσεις Adelphi, σε έναν καλαίσθητο

τόμο –όπως είναι η παράδοση των εν λόγω εκδόσεων– η

νέα μεταφραστική εκδοχή της Νήσου των Θησαυρών, με

τα προαναφερθέντα αποτελέσματα.

Η μετάφραση, πολύ συχνά, αντί να αποτελεί τον μέ-

γιστο βαθμό ανάγνωσης ενός έργου, δεν είναι τίποτα άλλο

από την ύψιστη παρανόησή του. Κάθε λογοτεχνική γενιά

συμβαίνει να έχει τις δικές της λογοτεχνικές απόψεις, το

δικό της κατάλογο από δυνατές κι αδύναμες λέξεις, τη δική

της ορθογραφία, τη δική της θεωρία για το συντελεσμένο

στην παγκόσμια λογοτεχνία και κατ' επέκταση τις δικές της

μεταφραστικές εκδοχές. Η κάθε γενιά διαβάζει διαφορε-

τικά τις προηγούμενες, κι επομένως μεταφράζει αλλιώτικα.

Βλέπουμε λοιπόν, πως η μετάφραση υπόκειται στα γούστα

της εποχής της, ή αν θέλετε στις προτιμήσεις του μεταφρα-

στή, που αν ευδοκήσει εκφραστικώς μπορεί να υιοθετηθεί

από μια ολόκληρη γενιά (π.χ. η Έρημη Χώρα του Σεφέρη).

Μια καλή μετάφραση, μια άριστη μετάφραση, ωστόσο, δεν

μπορεί να επιβιώσει της εποχής της, εις δόξαν του πρωτό-

τυπου, που διασχίζει τους ωκεανούς των αποδόσεων δια-

τηρώντας το σκαρί του αφουντάριστο.

Το πεπερασμένο των μεταφράσεων δεν πρέπει να

αποκαρδιώνει τους επίδοξους μεταφραστές, αν και δεν

παύει να αποτελεί κόλαφο για όσους μικροπρεπείς βλέπουν

την προσωπική τους σωτηρία, την απόκτηση ή την διατή-



ρηση του κύρους, κλέβοντας εν τη μωρία τους την αίγλη

του πρωτότυπου, βέβαιοι πως μπορούν να την χρησιμοποι-

ήσουν ως έξωθεν καλή μαρτυρία, προς υπεράσπιση των

προσωπικών τους επιλογών και προτιμήσεων.

Καμία μετάφραση, όσο επιτυχημένη κι αν είναι δεν

αποτελεί έργο ζωής. Πολύ περισσότερο δε, δεν μπορεί να

υπερασπιστεί τα όποια υψηλά ή ποταπά δίκαια του μετα-

φραστή. Στο μόνο που μπορεί να ελπίζει κάποιος μεταφρα-

στής, εάν ευτυχήσει, είναι απλώς στη δημιουργία ενός

προηγούμενου. Και δεν είναι λίγο. Αν θυμόμαστε καλά,

κουλτούρα σημαίνει τη δημιουργία ενός προηγούμενου:

μια χαρακιά πάνω στο χέρσο έδαφος, άλλη μία κι ακόμη

μία. Δεν έχουμε ανάγκη από "μεταφραστικούς άθλους".

Έτσι κι αλλιώς, οι τελευταίοι γνωστοί άθλοι είναι εκείνοι

του Ηρακλέους.

Με άλλα λόγια: οφείλουμε όλοι μας κι όποιος μπορεί,

ιδιαίτερα, να συμβάλλουμε στη δημιουργία μιας μεταφρα-

στικής παράδοσης. Στο ιταλικό περιοδικό Poesia που διευ-

θύνει ο Νικόλα Κροτσέττι (έξοχος συν τοις άλλοις,

μεταφραστής στα ιταλικά του Ρίτσου και του Καβάφη), μια

μηνιαία στήλη αναφέρεται ακριβώς στην "παράδοση των

μεταφράσεων", όπου ένα ποίημα στο πρωτότυπο συνο-

δεύεται από τις πολυάριθμες εκδοχές του (χρονικές, αισθη-

τικές κλπ.) στα ιταλικά. Ας μην ξεχνάμε, επίσης πως ένα

από τα σημεία "υπεροχής" των ιταλών έναντι των γάλλων

διανοουμένων, για μια δεκαετία τουλάχιστον, αποτέλεσε

η άμεση μετάφραση στα ιταλικά των Minima Moralia του

Αντόρνο, των οποίων η αντίστοιχη γαλλική έκδοση έγινε

με μεγάλη καθυστέρηση (επιτέλους, τα αποκτήσαμε και

στην ελληνική!). Φαντάζεστε, Γάλλους και Ιταλούς να υπε-

ρηφανεύονται για τη γλωσσομάθειά τους της γερμανικής,

ώστε να απολαμβάνουν τα μεγάλα έργα της γλώσσας

αυτής στο πρωτότυπο;

68

Ευχόμαστε την επάρκεια της αγγλικής σε όλους τους

Έλληνες, αλλά αυτό δεν μας απαγορεύει να χαιρετίσουμε

την δεύτερη αλλά κατ' ουσία πρώτη ολοκληρωμένη μετά-

φραση του Οδυσσέα του Τζόυς στα ελληνικά, με την αί-

σθηση πως αποκτήσαμε επιτέλους ένα αξιοπρεπές

"προηγούμενο". Είθε κάθε χρόνο να έχουμε μια διαφορε-

τική μεταφραστική εκδοχή του ίδιου έργου. Ο μεταφρα-

στής (οποιοσδήποτε μεταφραστής), δεν οικειοποιείται σε

καμιά μετάφραση όσο άριστη κι αν είναι, το πρωτότυπο,

το οποίο εξακολουθεί να ζει τη δική του προσωπική ζωή

και πορεία. Άλλοι ας το βιάσουν κι ας το πασπατέψουν

ανάλογα. Γνωρίζοντας πως η σχέση μας μαζί του, μπορεί

να εξελιχθεί από μια τυχαία θωπεία στα μαλακά, σε επιπό-

λαιο εναγκαλισμό ή σε θυελλώδη συνουσία (επιτυχημέ-

νους έρωτες μας παραθέτει ο Ζωρζ Μούνιν στο βιβλίο του

Traductions et Traducteurs: όταν ο Μαλλαρμέ συναντά τον

Πόε, ο Φιτζέραλντ τον Καγιάμ, ο Σέσιλ Νταίη Λιούϊς τον

Πωλ Βαλερύ κλπ.), έως την αδιανόητη τεκνοποίηση, της

οποίας αναφέρεται μία και μοναδική περίπτωση στην παγ-

κόσμια λογοτεχνία: ο τοκετός του Πόε από τον Μπωντ-

λαίρ. Ίσως, θα έπρεπε να συστήσουμε στους αμερικανούς

να διαβάσουν τον Πόε στα γαλλικά, για να καταλάβουν

επιτέλους το μεγαλείο του μέτριου και φλύαρου συμπα-

τριώτη τους, όπως διατείνεται ο Sergio Perosa στην εισα-

γωγή του της ιταλικής έκδοσης των διηγημάτων του Πόε.

Επειδή δεν υπάρχουν κείμενα "αμετάφραστα", κι οτι-

δήποτε έχει γραφτεί σε μια οποιαδήποτε γλώσσα μπορεί

θαυμάσια να αποδοθεί σε οποιαδήποτε άλλη, πολύ περισ-

σότερο δεν υπάρχουν "ιερά" κείμενα, που πρέπει να τα

απολαμβάνουμε μόνον ηδονοβλεπτικώς. Ο καθένας ας

ερωτοτροπεί σύμφωνα με την κλίση του, γνωρίζοντας,

ωστόσο, πως αγκαλιάζει φαντάσματα. Από τα τρία μεγάλα

έργα του αιώνα, κανένα δεν διαθέτει ένα συγκεκριμένο



σώμα. Η Αναζήτηση του χαμένου χρόνου συνεχίζει να ανα-

πτύσσεται, εξαναγκάζοντας τους μεταφραστές της να φο-

ράνε ξυλοπόδαρα, προκειμένου να προλάβουν τις

αλλεπάλληλες διαφορετικές εκδοτικές μορφές του έργου.

Το σώμα του Κάφκα αποκτάει πτυχές που τις είχε εξαλεί-

ψει το νυστέρι του Μαξ Μπροντ, και πριν ακόμη κοπάσουν

τα σχόλια για την ελληνική απόδοση του Οδυσσέα, αντι-

ληφθήκαμε πως δεν υπάρχει οριστική έκδοση ούτε καν στο

πρωτότυπο. Η μετάφραση, καταδικασμένη να είναι ένα πε-

περασμένο λογοτεχνικό είδος λόγω των εγγενών της αδυ-

ναμιών και χαρακτηριστικών, έχει να αντιμετωπίσει άλλον

έναν εφιάλτη: να βλέπει το κείμενο με το οποίο καταπιά-

νεται να μεταμορφώνεται συνεχώς μέσα στα χέρια της.

Από ποιο κείμενο μεταφράζουμε, τέλος πάντων;

71Η ΗΔΟΝΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΙΤΗΣΗΣ

Η ηδονή της παραίτησης

έος ακόμη, ο Παύλος Γερένης δημοσίευσε μια ποι-

ητική συλλογή "Εισαγωγή στην κατάλυση της μορ-

φής", το 1981, με την εκδοτική φροντίδα του Μάνου

Ελευθερίου (της πάλαι ποτέ "Γνώσης"), και ταυτοχρόνως

δήλωσε πως η ποίηση πλέον θα τον ενδιέφερε ως αναγνώ-

στη και μόνον. Ο Γερένης ήτο τω καιρω εκείνω μόλις 25

ετών.

Νέος ακόμη, ο Λούτσιο Μπατίστι, στην τρυφερή ηλι-

κία των thirty-something, εγκατάλειψε τις σκηνές και τα

φώτα της δημοσιότητας. Χρειάστηκε να πεθάνει για να μά-

θουμε, το Σεπτέμβριο του 1998, πως έμενε σε ένα ανώνυμο

συγκρότημα διαμερισμάτων σε μια άγνωστη επαρχιακή

πόλη…Αν το μεγαλύτερο πρόβλημα που θα αντιμετωπίσει

ο κοινός άνθρωπος (αυτός δηλαδή που ακόμη κι αν δεν

χρησιμοποιεί την πιστωτική του κάρτα στις καθημερινές

συνδιαλλαγές, αλλά συμμετάσχει σε "αθώους" διαγωνι-

σμούς στο σουπερμάρκετ της γειτονιάς του), είναι ακριβώς

η εισβολή στην προσωπική του ζωή, αντιλαμβάνεστε το

μέγεθος που λαμβάνει πλέον η προστασία της ιδιωτικής

ζωής του καθενός μας. Ο Μπατίστι, κάτι πρέπει να ήξερε…

Πως όμως αποφασίζει κάποιος να εξαφανισθεί από τον

κόσμο;

Ο Μπατίστι εξακολούθησε –ευτυχώς– να γράφει τρα-

γούδια, κι ο Γερένης να γράφει και να σβήνει συνεχώς και

να ξαναγράφει σε μία άλλη γλώσσα, ό,τι έγραψε σε μίαν

πρώτη, χωρίς πλέον να διακρίνει κανείς την αληθινή μη-

τρική του γλώσσα. Επί μία εικοσαετία περίπου ο Γερένης

ανήγγειλε ένα μεγάλο πεζογραφικό έργο, στο οποίο κανείς

από τους γνωστούς του δεν πίστευε: ένα μεγάλο μυθιστό-

Ν

72

ρημα για την Αμερική, που δεν έτυχε να την επισκεφθεί

(όπως και ο Κάφκα!), διάφορα σπαράγματα διηγημάτων

που τύχαινε να βγαίνουν σε ελληνικά περιοδικά, επισημαί-

νοντας αν μη τι άλλο πως συνέχιζε να γράφει στα Ελλη-

νικά, αν και οι περιπλανήσεις του πλέον εκτείνονταν σε

όλη την κεντρική Ευρώπη, με την ακραία της κατάληξη

στο απώτερο μυχό της: την ομιχλώδη Αλβιόνα...

Πως αποφασίζει κανείς να εξαφανισθεί από τον

κόσμο; Η Αμέλια Ροσέλλι το αποφάσισε κάποια Κυριακή

μεσημέρι, ακολουθώντας κάποια σκοτεινή ποιητική Παρά-

δοση που θέλει τους ποιητές να αποχαιρετούν την ζωή πέ-

φτοντας από ψηλά: πήρε φόρα και έπεσε από τον πέμπτο

όροφο στο κράσπεδο του πεζοδρομίου, εκεί κοντά στην

ωραιότερη πλατεία της Ιταλίας την Πιάτσα Ναβόνα...κά-

ποιο απομεσήμερο Κυριακής...αφού η πρώτη της απόπειρα

ήταν να πέσει στην εσωτερική αυλή της πολυκατοικίας,

αλλά το ανέβαλλε για να μην χαλάσει το μεσημεριανό κοκ-

κινιστό των ενοίκων της...Κόκκινη η Κυριακή, κι όχι από

τη σάλτσα της μακαρονάδας!

Οι ποιητές πέφτουν από ψηλά: ο Πάουλ Τσέλαν από

μία γέφυρα στον Σηκουάνα, ο Χαρτ Κρέην από την γέφυρα

του επιβατηγού "Orizaba" ανοικτά του Κόλπου του Μεξι-

κού, o Μπέρυμαν επίσης από κάποια άλλη γέφυρα στη Μι-

νεάπολη αποφάσισε να πέσει στα νερά του Μισισιπή...Ο

Μπρόντσκυ έπεσε από την άρνησή του να συμμορφωθεί

στις συσταθείσες ιατρικές εντολές (έπασχε από καρδιακή

ανεπάρκεια από νεαράς ηλικίας, αλλά δεν ήθελε να εγκα-

ταλείψει τα αγαπημένα του Camel, ούτε τα αγαπημένα του

οινοπνευματώδη που τα ονειρευόταν το πρώτο ήμισυ της

ζωής του...), ο Μπόγουμιλ Γράμπαλ από την στέγη του νο-

σοκομείου που τον φιλοξενούσε, προσπαθώντας να ταΐσει

κάποια περαστικά ψαρόνια...Αγαπητοί μου συμπολεμιστές,

ας το παραδεχτούμε πως κατά το δεύτερον ήμισυ του


73Η ΗΔΟΝΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΙΤΗΣΗΣ

αιώνα που εξέπνευσε, οι ποιητές προτιμούν να τσακίζουν

το πρόσωπό τους πάνω στην πρόζα!

Πέφτουν από ψηλά, ιδιαιτέρως κατά το τελευταίο του

τέταρτο, τα 25 χρονάκια, απ' το '75 και μετά...ο Κωστής

Γκιμοσούλης, ο Βασίλης Γκουρογιάννης, ο Ηλίας Γκρής,

ο Μισέλ Φάϊς, ων ουκ εστίν αριθμός – πώς; Γιατί ξαφνικά

οι ποιητές αποφάσισαν να αυτοχειριαστούν μαζικώς δια

της πρόζας;

Ο Παύλος Γερένης άρχισε την ελεύθερη πτώση του,

μόλις σε ηλικία εικοσιπέντε ετών. Πήρε την απόφαση,

ένοιωσε την ηδονή της παραίτησης, και πήρε φόρα...Το

πόσο χαμηλά θα πέσεις είναι ζήτημα ύψους. Μετά από δε-

καοκτώ χρόνια απουσίας του από τα βιβλιοπωλεία, με όλη

την φόρα των χρόνων και την ταχεία επικράτηση της πρό-

ζας, έπεσε πάνω στα δέκα διηγήματα που έχουν ως επίκεν-

τρο αυτές τις "απιστίες της σκέψης", κρυφή ομολογία στην

πρώτη του και κυριαρχική απιστία: την νεανική του παραί-

τηση από την ποίηση.

Πρόκειται για μία πραγματική συλλογή, υπό την έν-

νοια πως τα δέκα διηγήματα που την αποτελούν έχουν ως

κοινό πυρήνα την συνείδηση, τις διαστρωματώσεις της, τα

αντικριστά καθρεφτίσματα των σκέψεων και των εξωτερι-

κών παραστάσεων που τα δημιουργούν και τα παραμορ-

φώνουν. Ο Γερένης, ωστόσο δεν υποκύπτει στον εύκολο

ψυχολογισμό της επικρατούσης ψυχολογίζουσας λογοτε-

χνίας: από την επιλογή των λέξεων και της άρθρωσης του

λόγου στα ιταλικά, αυτός, ένας ελληνόφων, δημιούργησε

ένα αιχμηρό εργαλείο, που σε αυτήν την περίπτωση λει-

τουργεί όπως το νυστέρι του νευροχειρουργού. Αποφεύ-

γοντας εντέχνως τον λογοτεχνικό ψυχολογισμό, χάρην

ιδιοσυγκρασίας και διαρκούς γραψίματος της ίδιας φράσης

σε 2-3 διαφορετικές γλώσσες υποθέτουμε, απέφυγε ταυτο-

χρόνως και την ποιητικήζουσα διάθεση που κατατρέχει άλ-

74

λους ποιητές που παραιτήθηκαν. Δικαιολογημένα, στο κα-

τατοπιστικό βιογραφικό του στο "αυτί" του βιβλίου (Le in-

fedelta' del pensiero, Raffaelli Editore, Rimini 1999,

σελ.128), δεν αναφέρεται η πρώτη του ποιητική συλλογή.

Ο Γερένης πρωτοεμφανίζεται στα γράμματα ως πούρος πε-

ζογράφος αξιώσεων, και δεν είναι τυχαίο πως κατάφερε να

μπει φιναλίστ στο λογοτεχνικό βραβείο “Πόλη της Φλω-

ρεντίας” για το 1999. Περιμένουμε την έκδοση της συλλο-

γής του στα Ελληνικά, με την μεταφραστική φροντίδα

κάποιου τρίτου, ανυποψίαστου, που θα μπορέσει να ανα-

καλύψει την λαμπρότητα της ιταλικής πρόζας του Γερένη

στα ελληνικά. Θα ήταν ένα ενδιαφέρον πείραμα, για την

ανταλλαγή των γλωσσικών αλληλεπιδράσεων στην κοινή

μας ευρωπαϊκή προοπτική της ΟΝΕ.

Δεν θυμάμαι ακριβώς πόσο διήρκησε η παραίτηση

του Πωλ Βαλερύ από την ποίηση, πριν επανέλθει με την

Νεαρή Μοίρα...το 1917, αν δεν κάνω λάθος μία εικοσαετία

περίπου, κι όταν επέστρεψε μας έδωσε τον Φοίνικα...μέσα

στην έρημο, βρίσκει νερό, κι όσο κι αν φαίνεται πως υπο-

φέρει, βρίσκει τη δύναμη να σπρώχνει σταγόνα τη σταγόνα

τους ζωοποιούς του χυμούς μέχρι την άκρα κατάληξη των

φύλλων του...Ο Παύλος Γερένης επιστρέφει φορτωμένος

ως φοίνικας με γλυκύτατους χουρμάδες.


75ΟΙ ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Οι συνταγές της λογοτεχνίας

εφυλλίζοντας τα βιβλία της βιβλιοθήκης μας, απα-

σχόληση ενάρετη σε εποχές λιτότητας σαν την σημε-

ρινή, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως επιτελούμε μια πράξη που

πρώτα από όλα είναι στοιχειώδης εφαρμογή των κανόνων

υγιεινής απέναντί τους: τα απαλλάσσουμε από το ενοχλη-

τικό φορτίο της σκόνης που συσσωρεύει πάνω τους ο χρό-

νος, τα φέρνουμε στην ευεργετική επαφή με τον αέρα, που

χαρίζει νέα πνοή στις υγρές τους σελίδες. Κι ακόμη: καλ-

λιεργούμε τη σχέση τους μαζί τους, γιατί τα βιβλία όπως

και οι φιλίες, έχουν ανάγκη από τις συχνές μας επισκέψεις

και συνομιλίες, για να αναπτυχθούν και να ανθίσουν.

Κάπου-κάπου μπορεί να μας δοθεί μάλιστα η ευκαιρία να

σταθούμε σε πράγματα που μας διέφυγαν, σε λεπτομέρειες

που θεωρήσαμε ασήμαντες και πληκτικές και οι οποίες

τώρα χαρίζουν την ιδιαίτερη ευχαρίστηση που προκαλεί η

ανακάλυψη.

Αν είναι αλήθεια πως η ανάγνωση ενός βιβλίου αρχί-

ζει από τη δεύτερη και Τρίτη φορά που το διαβάζουμε, κι

αν λάβουμε υπ' όψη μας ότι η σύγχρονη κριτική σκέψη μας

έχει απαλλάξει από τον εφιάλτη της μονοσήμαντης και κα-

ταναγκαστικής ανάγνωσης ενός έργου, η διασκέδαση και

η τέρψη που μπορούμε να αποκομίσουμε από τα βιβλία

μας είναι απεριόριστη και δίχως όρια.

Από αυτή τη στήλη λοιπόν, θα προτείνουμε διάφο-

ρους τρόπους-παιγνίδια που θα προσδώσουν μια έκτακτη

απόλαυση στην ανάγνωσή σας. Τι θα λέγατε να αρχίσουμε

με έναν οδηγό μαγειρικής, έναν πρωτότυπο τσελεμεντέ,

που μπορείτε να φτιάξετε μόνοι σας, με συνταγές κλεμμέ-

νες από τα μυθιστορήματα, τα αυτοβιογραφικά σημει-

Ξ

76

ώματα και τα σκόρπια φύλλα των συγγραφέων της παγκό-

σμιας λογοτεχνίας;

Η εφημερίδα "Repubblica", δημοσίευσε πρόσφατα

παρόμοιες συνταγές, δείχνοντας πως γεύσεις και αρώματα

μπορούν να γίνουν λογοτεχνία. Απομένει σε μας να απο-

δείξουμε πως η λογοτεχνία μπορεί να γίνει ένα καλομαγει-

ρεμένο "ριζότο αλά μιλανέζε", όπως προτείνει ο Κάρλο

Εμίλιο Γκάντα, ή μια ανατολίτικη πουτίγκα οκτώ πολύτι-

μων λίθων αλά Περλ Μπακ, ή απλώς ένα σπαγγέτι-δείπνο

αλά Τζιουζέπε Πρετσολίνι.

Για να σας διευκολύνουμε, θα σας συνιστούσαμε να

ψάχνατε στα βιβλία των κλασικών συγγραφέων, τα παραγ-

κωνισμένα βιβλία της παιδικής σας ηλικίας, αν και τα βι-

βλία των μοντερνιστών δεν αποκλείεται να σας

επιφυλάξουν εξίσου γοητευτικά γεύματα. Π.χ. για τους ιδι-

αίτερα βιαστικούς θα προτείναμε την ανάγνωση του τελευ-

ταίου μυθιστορήματος του Γκύντερ Γκρας, με τον

ορεκτικότατο τίτλο "ο Ροφός", όπου ο ανυπόμονος ανα-

γνώστης θα βρει συγκεντρωμένες συνταγές εκατό και

πλέον χρόνων γερμανικής κουζίνας. Ωστόσο, για να σας

ανοίξουμε την όρεξη και μέχρι την ανακάλυψη εκ μέρους

σας των συνταγών που κρύβονται στα δικά σας βιβλία, σας

προσφέρουμε μια συνταγή εύκολη και γρήγορη στην εκτέ-

λεση, του Στεφάν Μαλλαρμέ, για το πως θα ετοιμάσετε μια

μαρμελάδα από καρύδα.

Λοιπόν: "Δεν υπάρχει κανείς που έστω για μια φορά

δεν μπήκε στον πειρασμό να αγοράσει, όταν έτυχε να δει

όμορφα εκτεθειμένη, μια καρύδα: κι όταν την αγόρασε να

μην ξέρει πλέον τι να την κάνει. Το κλασικό φρούτο των

μακρινών χωρών, ανάμεσα στα πορτοκάλια και τα αχλά-

δια, παραμένει απλώς μια περιττή περιέργεια για τον Πα-

ριζιάνο. Ιδού, μια ραφινάτη γεύση των νήσων και των

παραλίων, της οποίας η καρύδα αποτελεί το κύριο συστα-


77ΟΙ ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

τικό: βάλτε πεντακόσια γραμμάρια ζάχαρης και μισό πο-

τήρι νερό σε μια χάλκινη κατσαρόλα, κι όταν θα έχει λει-

ώσει ρίξτε μέσα μια καρύδα ψιλοτριμμένη κι ανακατέψτε

με μια ξύλινη κουτάλα. Βάλτε σε μια άλλη, μικρότερη κα-

τσαρόλα, μετά από δεκαπέντε λεπτά, δύο κρόκους αυγών

μαζί με λίγο κρύο νερό: ρίξτε μέσα την ψημένη καρύδα,

ανακατεύοντας πάντα προς την ίδια κατεύθυνση. Αρωμα-

τίστε με βανίλια ή κανέλλα. Ξανατοποθετήστε στη φωτιά

για άλλα πέντε λεπτά, αδειάστε το περιεχόμενο σε μια πια-

τέλα και σερβίρετε τη μαρμελάδα κρύα, μαζί με τάρτες".

Καλή σας όρεξη.

79ΟΙ ΝΕΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ

Οι νέοι ποιητές

" ι νεαροί ποιητές", γράφει σε κάποιο ποίημα ο Τζον

Μπέρυμαν (μεταφράζω από μνήμης) "είναι σπάνιοι

και γελοίοι, όπως ένας σοβαρά τραυματισμένος που ανα-

κάμπτει". Κάθε νεαρός ποιητής δηλαδή, προσπαθώντας να

υπάρξει, να βγει στην επιφάνεια και να κερδίσει την θέση

του στη ζωή, διεξάγει μια σπασμωδική πάλη ενάντια στην

αφάνεια και τον "θάνατο". Ίσως, είναι αυτή η άνιση μάχη

με την αβέβαιη έκβαση που συντηρεί έναν από τους πιο

ισχυρούς και ακλόνητους μύθους: αυτόν που λέει, πως ο

καλλιτέχνης παρουσιάζεται ιδιαίτερος, "μυθικός" ή "υπερ-

φυσικός" κατά τη νεαρή του ηλικία.

Προς τον μεγάλο (σε ηλικία) ποιητή, εκφράζουμε τον

θαυμασμό μας, όπως σε κάποιον που υπέστη μια φοβερή

δοκιμασία και την ξεπέρασε. Τρέφουμε σεβασμό και δέος,

όπως για το νικητή. Λατρεία, όπως αρμόζει σε αυτόν που

νίκησε τον θάνατο, γιατί ο μεγάλος ποιητής είναι για μας

ο "τον θάνατον πατήσας". Κι όμως, δεν μας δημιουργεί κά-

ποια ιδιαίτερη περιέργεια γύρω από το άτομό του. Με άλλα

λόγια, δεν μας γοητεύει: δεν αποτέλεσε ποτέ τον κεντρικό

ήρωα ενός μυθιστορήματος, ει μη μόνον όταν αποδύθηκε

το φωτοστέφανο του νικητή, κι έθεσε πάλι υπό συζήτησιν

το μεγαλείο του, όπως ο Άσενμπαχ του Τόμας Μαν (Θά-

νατος στη Βενετία).

Αντίθετα, ο νεαρός καλλιτέχνης αποτελεί κατ' εξοχήν

μυθιστορηματική προσωπικότητα: από το νεαρό Βέρθερο

(του Γκαίτε) στο νεαρό Ζιλιέν Σορέλ (Το κόκκινο και το

μαύρο, του Σταντάλ), από το νεαρό Τέρλες (του Μούζιλ),

στο νεαρό Χανς Κάστροπ (Το μαγικό βουνό, του Τόμας

Μαν), στο νεαρό Χόλντεν (του Σάλινγκερ), και πάει λέ-

Ο

80

γοντας.

Πρόσωπα που αφήνουν κυρίως να διαφανεί η πα-

νευαίσθητη εφηβεία των δημιουργών τους, αν και αυτά

καθ' εαυτά δεν παρουσιάζονται να δρουν ολοφάνερα ως

καλλιτέχνες, μέχρι την απροσχημάτιστη εισβολή στο προ-

σκήνιο της λογοτεχνίας των διάφορων νεαρών Τόνιο Κρέ-

γκερ (του Τόμας Μαν) και Στήβεν Δαίδαλος (του Τζόυς),

οι οποίοι πλέον μας εκθέτουν το πορτραίτο τους ως νεαροί

καλλιτέχνες, φθάνοντας μέχρι την ύστατη μεταμόρφωσή

τους σε κουτάβι (Ντύλαν Τόμας: Πορτραίτο του καλλιτέ-

χνη ως νεαρό κουτάβι).

Ο μύθος όμως, για τα υπερφυσικά σημάδια που συ-

νοδεύουν τα πρώτα χρόνια της ζωής ενός καλλιτέχνη, κα-

ταφέρνει να συντηρείται και μέσα από την ειρωνεία και

τον αυτοσαρκασμό. Ωστόσο, για να εδραιωθεί η εξουσία

του και να ολοκληρωθεί ως νόημα ο μύθος του νεαρού ποι-

ητή, έχει απόλυτη ανάγκη και από αρνητικά παραδείγματα.

Ας μεταφέρουμε λοιπόν, τον "μύθο" στην πραγματική ζωή

και ας δούμε όλους εκείνους τους μικρούς Ρεμπώ, οι οποίοι

χωρίς να διαθέτουν τη θεία χάρη του, αναλίσκονται στις

πνιγηρές τους επαρχίες και τις αχανείς μητροπόλεις, παρα-

γνωρίζοντας το αν είναι ή όχι προικισμένοι με την ιερά

ύβρη του γάλλου ποιητή, και με μόνον όπλο τη νεότητά

τους εξορμούν με τον ξεροκέφαλο τρόπο ενός Μάρτιν

Ήντεν (βιβλίο του Τζακ Λόντον, του οποίου η ανάγνωση

θα έπρεπε να είχε απαγορευθεί, γιατί υποδαυλίζει το πιο

ταπεινό ένστικτο των νεαρών ποιητών: τη διεκδίκηση δη-

μοσιότητας πάση θυσία).

Η ζωή, κυρίως όμως η λογοτεχνία, εκδικείται όλους

αυτούς, γελοιοποιώντας τους: γιατί είναι γελοίος όποιος

δεν παραδέχεται το θάνατό του ή την ανυπαρξία του, όπως

στην αρχή του κειμένου αφορίζει ο Μπέρυμαν, ο οποίος

προσθέτει μάλιστα, πως είναι λίγοι εκείνοι που καταφέρ-


81ΟΙ ΝΕΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ

νουν να ανακάμψουν: ας τους ανακαλύψουμε.

Εάν συμμερίζεσαι κι εσύ, αγαπητέ αναγνώστη, την

προτίμησή μου προς τις ανθολογίες των νεαρών ποιητών

–βιβλία εξάλλου, που δεν πρέπει να λείπουν από καμία βι-

βλιοθήκη– είναι πολύ απλό. Κατέβασε από το ράφι π.χ. την

Ανθολογία του Ηλία Πολύδωρου "Νέοι Ποιητές", εκδόσεις

Κριτήριον, 1971, και καταμέτρησε –βασίζομαι στην υπο-

μονή και το πάθος σου– τους ανθολογούμενους ποιητές:

337, παρακαλώ. Πιάσε την "Ποιητική ανθολογία της νέας

Ελληνικής γενιάς", εκδόσεις τσέπης Άγκυρας, της ίδιας

χρονιάς και άνοιξέ την στη σελίδα 271, όπου ανθολογείται

η "νεώτερη ποιητική φωνή" και καταμέτρησε πάλι. Μετά

από όλα αυτά, συνέχισε ανάλογα με τις δυνατότητες που

σου παρέχει η βιβλιοθήκη σου ή εκείνη κάποιου θείου, και

ανάλογα με το κέφι σου.

Από τις τοπικιστικές ανθολογίες, π.χ. "Νέοι Βολιώτες

ποιητές", μέχρι τα παλιά τεύχη των "Επικαίρων" με τις σε-

λίδες που αφιέρωναν στους "αναγνώστες που έχουν τα-

λέντο". Προσπάθησε βέβαια να μη σου διαφεύγει και ό,τι

σχετικό παράγει η σύγχρονη εκδοτική δραστηριότητα, και

μη χάνεις ούτε έναν από τους διαγωνισμούς για νέους, που

προκηρύσσουν σε τακτά χρονικά διαστήματα τα απογευ-

ματινά φύλλα, οι φιλοπρόοδοι εκπολιτιστικοί σύλλογοι και

οι ποικιλώνυμοι φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, ώστε

να έχεις εξασφαλισμένη μια πολλαπλή ανάγνωση μετά από

είκοσι και τριάντα χρόνια.

83ΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

Οι τίτλοι των βιβλίων

αιδί, όταν ακόμη τα βιβλία μου προκαλούσαν ένα

ιερό δέος, λόγω της μη κεκτημένης ικανότητας προς

ανάγνωση, στεκόμουν ώρες ολόκληρες μπροστά στη βι-

βλιοθήκη, ατενίζοντας τις σκληρές ή μαλακές, αλλά το ίδιο

πάντα ελκυστικές, ράχες τους. Ήταν περιορισμένη η πα-

τρική βιβλιοθήκη. Ανάμεσα στα Πατερικά Κείμενα, τους

βίους των Αγίων και τα ψυχωφέλιμα αναγνώσματα που

συγγραφείς τους ήσαν ιεροκήρυκες, αρχιμανδρίτες και

δούλοι του Κυρίου, που αποθησαύριζαν τους κανόνες για

μια ζωή με γνώμονα τη Δευτέρα Παρουσία, έκαναν την εμ-

φάνισή τους βιβλία με πολύχρωμα εξώφυλλα: "Ο Αρχισι-

δηρουργός", "Ο βαρκάρης του Βόλγα", "Μέσα στον

όμορφο κόσμο", "Ιστορία μιας μοναχής", "Όσα παίρνει ο

άνεμος", "Ο Χιτών", που αγόραζε συνήθως η αδελφή μου,

από τα καροτσάκια στην ετήσια εμποροπανήγυρη της Λά-

ρισας.

Κάθε τίτλος, κάθε βιβλίο, αποτελούσε το αντικείμενο

των παιδικών μου φαντασιώσεων. Στην αναμονή, η επιθυ-

μία της ανάγνωσης δημιουργούσε μέσα μου έναν ολό-

κληρο κόσμο από καταπληκτικά πρόσωπα, ιστορικές

χειρονομίες και αξιοθαύμαστες πράξεις, ένας κόσμος που

ήταν εκεί στη διάθεσή μου, αρκεί μόνο να καθόμουν και

να ξεφύλλιζα έναν προς έναν τους βαρύτιμους τόμους.

Είχα περάσει, στο μεταξύ, από τα "Κλασικά εικονο-

γραφημένα" στα παιδικά βιβλία Άγκυρας: "Ο Ροβινσώνας

Κρούσος", "Ο γύρος του κόσμου σε ογδόντα ημέρες", "Ο

κόμης του Μοντεχρίστο, και, έχοντας διαβάσει το "Όλα για

την πατρίδα" της Πηνελόπης Δέλτα, δεν έβλεπα την στιγμή

που θα μου γίνονταν οικείες οι σελίδες βιβλίων όπως "Η

Π

84

Ανάσταση" του Λέοντος Τολστόι, "Οι Άθλιοι" του Βίκτο-

ρος Ουγκώ, "Έγκλημα και τιμωρία" του Φέοδορ Δοστο-

γιέφσκυ. Οι τίτλοι των εκδόσεων Δαρεμά απασχολούσαν

τη σκέψη μου, καθώς πίστευα πως κάθε τίτλος αποτελούσε

και μια υπόσχεση. Την υπόσχεση μιας άλλης ζωής, ανώτε-

ρης, μεστής από περιπέτειες του πνεύματος. Φυσικά, η

αδελφή μου διάβαζε και άλλα βιβλία, στα κρυφά όμως από

τους άλλους, βιβλία που δεν πήραν ποτέ επίσημα τη θέση

τους στη βιβλιοθήκη του σπιτιού και τα οποία, τα "απαγο-

ρευμένα" δηλαδή βιβλία, ίσως μας απασχολήσουν σε κά-

ποιο προσεχές σημείωμα.

Ο Αλφρέντο Τζιουλιάνι γράφει κάπου, πως υπάρχουν

τίτλοι βιβλίων δηλωτικοί του περιεχομένου τους, τίτλοι πα-

ραπλανητικοί, τίτλοι διφορούμενοι, τίτλοι που προϊδεάζουν

και προδιαθέτουν την ανάγνωσή μας χωρίς τελικά να την

ικανοποιούν, τίτλοι που δεν διατηρούν τις υποσχέσεις τους,

τίτλοι χλωμοί που υπολείπονται του κειμένου και το αδι-

κούν και τίτλοι που σαφώς υπερτερούν του κειμένου. Μας

είναι εξάλλου γνωστές οι δυσκολίες στις οποίες σκοντάφτει

η εξεύρεση ενός επιτυχημένου τίτλου. Πολλοί μάλιστα πι-

στεύουν πως ένας καλός τίτλος αποτελεί ήδη το ήμισυ του

παντός ενός έργου, και πως πολλά έργα είδαν το φως ως

φυσική ανάπτυξη της ιδέας του τίτλου. Άλλοι πιστεύουν

πάλι, πως μόνον ο τίτλος που μπαίνει στο τέλος της συγ-

γραφής, αποδίδει πιστά το πνεύμα του έργου και μόνον

έναν παρόμοιο τίτλο θεωρούν ως επιτυχημένο.

Αναμφίβολα λοιπόν, ανάμεσα στον τίτλο και το έργο

υπάρχει ένα χάσμα, ένα κενό, απειροελάχιστο μερικές

φορές, συνήθως όμως τεράστιο ως προς τις κρυφές μας επι-

θυμίες και προσδοκώμενες απολαύσεις της σχεδιαζόμενης

αναγνώσεως. Αυτό το κενό, καλείται ο καθένας από εμάς

να το διανύσει, ανάλογα με την ιδιοσυγκρασία του, την

προδιάθεση και το κέφι της στιγμής. Να το καλύψει με την


85ΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

προσωπική του φαντασία και με τα όνειρά του.

Μην υποκύπτετε λοιπόν, στον πειρασμό της άμεσης

ανάγνωσης ενός βιβλίου που σας θέλγει. Αφήστε τον τίτλο

του να βαθύνει μέσα σας, να ριζώσει και να απλώσει. Ανά-

μεσα στο εξώφυλλο και την πρώτη σελίδα εκτείνεται ένας

λευκός χώρος που μπορείτε να αποικήσετε, αν δεν βια-

στείτε να γυρίσετε αμέσως τη σελίδα.

Αυτό το καλοκαίρι θα επισκεφθείτε, όπως πάντα, κά-

ποιο από τα πολυάριθμα φεστιβάλ βιβλίου. Μην σταθείτε

όμως μπροστά στους πάγκους, μην αφήσετε να σας επη-

ρεάσουν τα φανταχτερά εξώφυλλα. Εφοδιαστείτε με τους

καταλόγους των εκδοτικών οίκων και, στην ησυχία των

διακοπών σας, αφήστε να επενεργήσει μέσα σας εκείνο το

ερεθιστικό σύμπλεγμα που φτιάχνει μερικές φορές το

όνομα του συγγραφέα με τον τίτλο του βιβλίου του. Επι-

δοθείτε στο παιγνίδι της φαντασίας σας, σίγουροι πως αυτό

αποτελεί την πρώτη ανάγνωση του έργου που επιλέξατε.

Υπάρχει πάντα καιρός για μια δεύτερη ανάγνωση. Θα

σας προτείναμε λοιπόν, για τις φετινές διακοπές να παίρ-

νατε μαζί σας ένα και μόνο βιβλίο, ένα βιβλίο που περιέχει,

εν δυνάμει, όλες τις ανάγκες σας προς ανάγνωση: το βιβλίο

του Μοσχονά, το οποίο περιέχει όλα τα βιβλία που εκδό-

θηκαν στην Ελλάδα μέχρι το 1981 (όνομα συγγραφέα, τί-

τλο βιβλίου, εκδότη και χρονολογία), και μάλιστα με

αλφαβητική σειρά και ταξινομημένα κατά είδος.

87ΒΑΛΖΕΡ ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΑΛΑΖΟΝΤΕΣ ΠΡΟΦΗΤΕΣ

Βάλζερ και οι αλαλάζοντες προφήτες

όμπερτ Βάλζερ: γεννήθηκε στο Biel της Ελβετίας το

1878 και πέθανε στο Herissau Appenzel τα Χριστού-

γεννα του 1956, κατά τη διάρκεια ενός μοναχικού περιπά-

του πάνω στο χιόνι. Τριάντα χρόνια λοιπόν από τον θάνατό

του, άλλη μία επέτειος στο ήδη παραγεμισμένο καρνέ των

εορτασμών της ευρωπαϊκής κουλτούρας.

Αν είναι αλήθεια πως στους αλλεπάλληλους εορτα-

σμούς και επετείους, πολλοί δεν διακρίνουν τίποτα άλλο

παρά μόνον τις πυρετώδεις προετοιμασίες, τις γενικές δο-

κιμές για τη μεγάλη επέτειο που αναμένει να γιορτάσει η

ανθρωπότητα, την εκπνοή δηλαδή της δεύτερης χιλιετηρί-

δας ως ένα γεγονός ύψιστης πολιτιστικής σημασίας, είναι

επίσης αλήθεια πως κάποια από όλες αυτές τις επετείους,

μπορεί να αποτελέσει την αφορμή μιας πιο ουσιαστικής

προσέγγισης ενός έργου, μιας δεύτερης ή πολλαπλής ανά-

γνωσης, απαλλαγμένης από τις παρεξηγήσεις, την μικρό-

νοια και τα δύστροπα όρια της εποχής κατά την οποίαν το

συγκεκριμένο έργο πρωτοεμφανίστηκε. Να το δούμε σε

συνδυασμό με τα σύγχρονα έργα και να αναθεωρήσουμε

τυχόν καθιερωμένες απόψεις.

Ας θυμηθούμε λοιπόν, μια και μας το προσφέρει η ευ-

καιρία, τον Ρόμπερτ Βάλζερ, τον ευγενικό καλλιτέχνη που

διήνυσε ως απαστράπτων διάττων τη λογοτεχνική σκηνή

του Βερολίνου, ολότελα ξένος προς το άμεσο περιβάλλον

του και την εποχή του. Τον τρυφερό περιθωριακό που

άσκησε τα πιο ταπεινά επαγγέλματα, έως και του υπηρέτη

σε ένα κάστρο, με την ελαφρότητα και τη γλυκύτητα ενός

ξεπεσμένου αγγέλου. Τον άνθρωπο που πέρασε τα τελευ-

ταία τριάντα χρόνια της ζωής του, κλεισμένος σε ένα ψυ-

Ρ

88

χιατρικό κατάστημα, καλλιεργώντας μας την έντονη υπο-

ψία πως ο εγκλεισμός του δεν ήταν αναγκαίος και απαραί-

τητος, αλλά δική του επιλογή και προτίμηση (ο ίδιος

εξάλλου είχε δηλώσει πως "για το άτομο η ελευθερία είναι

ίσως λιγότερο επιθυμητή από ό,τι πιστεύει συνήθως ο

πολύς κόσμος"). Τον λεπτό παρατηρητή των διαπροσωπι-

κών σχέσεων και του μικρόκοσμου της ύπαρξης, τον συγ-

γραφέα των "Αδελφών Τάννερ" (1906), του "Βοηθού"

(1907), του "Γιάκομπ φον Γκούτεν" (1908), του "Περιπά-

του" (1918), των ποιημάτων και των θεατρικών έργων.

"Η τόλμη με την οποίαν ο Βάλζερ υπερασπίζεται

πράγματα που σήμερα μας προκαλούν το γέλωτα, όπως η

διακριτικότητα, η ευγένεια, η καθαριότητα, η τάξη, η ειλι-

κρίνεια, τα καλά αισθήματα, οι καλοί τρόποι, η ποιητική

έμπνευση, η φαντασία, η αποπολιτικοποίηση, η "κανονι-

κότητα", έχει κάτι το απείρως γλυκό και αυτοκαταστρο-

φικό, ώστε να καθιστά τον Βάλζερ έναν από τους πιο

κρυφούς και διακριτικούς επαναστάτες της λογοτεχνίας

του αιώνα μας", έγραφε πριν μερικά χρόνια ο Ίταλο Αλιγ-

κέρο Κιουζάνο. Και συνέχιζε: "Ο Βάλζερ μας φαίνεται σή-

μερα περισσότερο αντικομφορμιστής από τους

πολυάριθμους αλαλάζοντας προφήτες, οι οποίοι όσο αυξά-

νουν τον αριθμό τους άλλο τόσο χάνουν το ανάστημά

τους".

Ο αιώνας μας βρίθει από παρόμοιους προφήτες του

κακού και της νύχτας: Céline, Bataille και Genet, Hesse

και Pasolini, Miller και Ginsberg και Burroughs και

Bukowski. Ένας ολόκληρος Όλυμπος από πνεύματα εξε-

γέρσεων και σκανδάλων, προκλήσεων και εύκολης αυτο-

δικαίωσης μέσα από τον (απόλυτα αποδεκτό από την

κοινωνία μας, κατά τα άλλα), ρόλο του "διαφορετικού".

Μην έχοντας να σας προτείνω μία δεύτερη ανάγνωση του

Robert Walser στα ελληνικά, από τη στιγμή που το έργο


89ΒΑΛΖΕΡ ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΑΛΑΖΟΝΤΕΣ ΠΡΟΦΗΤΕΣ

του δεν έτυχε της προσοχής των μεταφραστών μας, θα

ήθελα να σας προσκαλούσα σε μία "έμμεση" ανάγνωση

του έργου του. Διαβάστε τους κραυγαλέους επαναστάτες

που ανέφερα πιο πάνω και όσους άλλους προτιμάτε –πα-

ραλειφθέντας– (η ελληνική αγορά του βιβλίου είναι γεμάτη

από δαύτους, χώρια τους ιθαγενείς, και θα ήταν μάταιος

κόπος να τους αναφέρω όλους), και θα έχετε την ακριβή

εικόνα αυτού που ο Walser δεν είναι.

Από τη μία μεριά η ανοικτή ρήξη, από την άλλη η

υπόγεια αμφισβήτηση. Από εκεί η ακριβής αναπαράσταση,

από εδώ ο υπαινιγμός και η νύξη. Η δηλωμένη επανάσταση

εναντίον όλων και η άλλη, η αδήλωτη και μυστική. Οι

άλλοι χλευάζουν την κοινωνία προβαίνοντας σε χίλιες δύο

ακατονόμαστες πράξεις, ο Walser της εκφράζει την περι-

φρόνησή του κάνοντας απλώς έναν περίπατο. Γιατί ας μην

ξεχνάμε πως ακόμη και η διατύπωση της πιο τρομακτικής

φράσης (όπως γράφει ένας άλλος μεγάλος επαναστάτης

του αιώνα μας, ο Γιουκίο Μισίμα), δεν αποτελεί παρά

μέρος της καθημερινής εργασίας ενός συγγραφέα. Λοιπόν,

σας εντυπωσιάζουν ακόμη οι φοβερές προτάσεις; Ή αν θέ-

λετε να το πω διαφορετικά, η τέχνη πρέπει να εκφράζει το

καυτό και επίκαιρο ή το ψυχρό και διαρκές;

Όλα αυτά φυσικά φαντάζουν, και εν μέρει αποτελούν

κατασκευάσματα που εγκλωβίζουν τους δημιουργούς. Ας

μην ξεχνάμε όμως, πως στη λογοτεχνία όπως και στη ζωή,

δεν υπάρχουν κανόνες, και πως κάθε μεγάλος δημιουργός,

όπως ο Robert Walser, έχει την ικανότητα να προσαρμόζει

τον κόσμο στα μέτρα του. Εξάλλου, η χιλιετηρίδα δεν έχει

ακόμη εκπνεύσει, οι λογοτεχνικές αξίες του αιώνα παρα-

μένουν εκκρεμείς.

91ΟΛΑ ΕΥΚΟΛΑ ΚΑΙ ΟΛΑ ΟΜΟΙΑ;

Όλα εύκολα και όλα όμοια;

το αγωνιώδες ερώτημα "τι να διαβάσω;" που απευθύ-

νουμε συχνά προς εαυτόν και προς τρίτους, ο "Μετέ-

ωρος Άνθρωπος" του Saul Bellow, απαντάει: περισσότερα

από όσα μπορείς. Ο ίδιος αγοράζει περισσότερα βιβλία από

όσα μπορεί να διαβάσει, θεωρώντας ό,τι με αυτόν τον

τρόπο βάζει κάποια υποθήκη στο χρόνο. Τα βιβλία που πε-

ριμένουν διακριτικά στα ράφια της βιβλιοθήκης τη δική

του ματιά, την υπέρτατη στιγμή που εκείνος θα τα αγγίξει,

τον προστατεύουν από όλες τις κακοτοπιές του μέλλοντος.

Του προσφέρουν την απατηλή αλλά μη ευκαταφρόνητη σι-

γουριά πως εφ' όσον θα έχω κάτι να διαβάζω, δεν πρόκειται

να μου συμβεί τίποτα το κακό.

Αγοράζοντας λοιπόν, βιβλία με ένα ρυθμό που δεν

προλαβαίνει να τα καταναλώσει, πιστεύει πως με τα βιβλία

που παραμένουν αδιάβαστα, επιτυγχάνει μία πίστωση χρό-

νου. Ο χρόνος ανοίγεται πλέον μπροστά του, ασφαλής κι

ακίνδυνος σαν ένας διάδρομος, που αμβλύνει το θόρυβο

του κόσμου, αφού και τις δύο του πλευρές καλύπτουν πε-

λώρια ράφια βιβλιοθήκης.

Η Λουντμίλα, αυτή η καθαρή αναγνώστρια του Ίταλο

Καλβίνο στο "…Αν μια νύχτα του Χειμώνα ένας ταξιδιώ-

της", καταβροχθίζει το ένα βιβλίο μετά το άλλο, αδιαφο-

ρώντας πλήρως να αποδώσει κάποια αισθητική εκτίμηση

στα όσα διαβάζει. Μας προσφέρεται λοιπόν, ως το ιδανι-

κότερο μοντέλο του σύγχρονου αναγνώστη, ο οποίος απέ-

χοντας έτη φωτός από το φετιχισμό του βιβλιόφιλου (που

αγαπάει το βιβλίο απλώς και μόνον ως αντικείμενο) και

από τη νοοτροπία του συλλέκτη (που επιτελεί ένα έργο τα-

κτοποίησης της προσωπικής του ζωής και νοιώθει άμεσα

Σ

92

την υπεροψία της υστεροφημίας του), αγοράζει τα βιβλία

του από το περίπτερο ή το σούπερ-μάρκετ της γειτονιάς

του, τα διαβάζει όρθιος πολλές φορές στο αστικό ή κρυφά

στις ώρες του γραφείου και τα εγκαταλείπει έπειτα ως φιά-

λες μίας χρήσεως σε ανύποπτα μέρη, όπως κατατρύχεται

ο ευκοίλιος από την άμεση ικανοποίηση της "προσωπικής

του ανάγκης".

"Τι να διαβάσω;"

Στην εύκολη εποχή μας, ένα δύσκολο ερώτημα όπως

αυτό, βρίσκει τις απλούστερες απαντήσεις. Περιοδικά,

εφημερίδες και έντυπα ποικίλης ύλης προτείνουν καθημε-

ρινά, πέρα από οποιαδήποτε κριτική και αισθητική αποτί-

μηση, καταλόγους βιβλίων για όλα τα γούστα. Βιβλία που

τα διακρίνει μόλις το ένα από το άλλο, ο τυπικός τους δια-

χωρισμός σε "λογοτεχνία", "αστυνομικά", "ποίηση" και

"παιδικά", από τη στιγμή που όλα ανεξαιρέτως μοιάζουν

παιδικά, γιατί είναι όλα εύκολης ανάγνωσης και τελικά όλα

όμοια. Τι νόημα έχει πλέον ο υποτυπώδης διαχωρισμός

τους σε είδη;

Ο Τζόρτζιο Καλκάνιο μας επισημαίνει σε ένα άρθρο

του, στην εφημερίδα "La Stampa", το όνομα του Rudolf

Flesch, ο οποίος πέθανε πρόσφατα και αποτελούσε ήδη,

εδώ και είκοσι χρόνια, το απωθημένο σκιάχτρο για όσους

πιστεύουν ακόμη στο γραπτό λόγο. Μας πληροφορεί λοι-

πόν, πως ο Φλες είναι ο γλωσσολόγος που σε ένα διάσημο

βιβλίο, "Η τέχνη της ευανάγνωστης γραφής", υπολόγισε

το δείκτη αναγνωσιμότητας του κάθε συγγραφέα. Σύμφω-

να με τις αναλύσεις του, ένα κείμενο διαβάζεται τόσο πιο

εύκολα όσο λιγότερες είναι οι λέξεις που απαρτίζουν μια

πρόταση και όσο μικρότερος είναι ο αριθμός των συλλα-

βών της κάθε μιας λέξεως. Το παράδοξο είναι, σημειώνει

ο Καλκάνιο, πως το δόγμα του Φλες δεν το ενστερνίσθη-

καν οι πολιτικοί ή οι πανεπιστημιακοί, που στο κάτω-κάτω


93ΟΛΑ ΕΥΚΟΛΑ ΚΑΙ ΟΛΑ ΟΜΟΙΑ;

έχουν την υποχρέωση να γίνονται κατανοητοί από τους ψη-

φοφόρους τους ή τους μαθητές, αλλά για μεγάλη μας συμ-

φορά, εκείνοι που φαίνεται να το ακολούθησαν πιστά είναι

οι συγγραφείς. Οι συγγραφείς, γνωρίζοντας τον ελάχιστο

χρόνο που τους απομένει να διεκδικήσουν από τον ανα-

γνώστη όταν αυτός σβήσει το βίντεο, έχουν θυσιάσει τα

πάντα προς τιμήν του ώστε να του προσφέρουν μια εύκολη

ανάγνωση και πρέπει να πούμε ότι το έχουν καταφέρει

θαυμάσια.

Μήπως όμως έχουμε υπερεκτιμήσει το αξίωμα της

εύκολης ανάγνωσης, διερωτάται ο Καλκάνιο. Μήπως η

γραπτή σελίδα θα έπρεπε να αναχαιτίζει τον αναγνώστη

αντί να του παρέχει την ελευθερία να ξεχαστεί; Μήπως η

γλώσσα του συγγραφέα θα έπρεπε να ήταν μια παράβαση

προς την κοινή γλώσσα και όχι η οκνηρή της υπηρέτρια;

Μπορεί το αναγνωστικό της πρώτης δημοτικού να

εξυπηρετεί απόλυτα τις ανάγκες της εύκολης ανάγνωσης,

αλλά ας μας επιτραπεί να διαβάζουμε ακόμη και κάτι πιο

προχωρημένο. Κάτι που να ορθώνεται μπροστά μας κατα-

κόρυφα, θα έλεγα, και απαιτεί την κοπιώδη αναρρίχησή

μας. Κάτι που μπορεί να είναι τα δίχως τέλος βιβλία της

Λουντμίλας ή απλώς μια ελπίδα να επιτύχουμε μια πί-

στωση χρόνου, ή έστω κάτι που να χρειάζεται, όπως δη-

λώνει και ο τίτλος αυτής της επιφυλλίδος, "πολλαπλές

αναγνώσεις" επιτέλους.

95Η ΦΥΓΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ

H φυγή και το ταξίδι

" ι είναι αυτό που σε κάνει να θες να ταξιδεύεις;" ανα-

ρωτιέται ο πλαστογράφος Ελμίρ στο "F for fake" του

Όρσον Γουέλς. "Αλλάζεις περιβάλλον, βλέπεις νέους αν-

θρώπους, πιο γοητευτικούς…Ποτέ δεν ξέρεις γιατί. Γιατί

ταξιδεύεις;". Τι είναι αλήθεια, αυτό που αναγκάζει τον σε-

βάσμιο πλέον γέροντα Τολστόι στις 28 Οκτωβρίου 1910,

να εγκαταλείψει την οικογενειακή θαλπωρή και να χαθεί

μέσα στη ρώσικη νύχτα; Γιατί ο Γκαίτε στις τρεις η ώρα

το πρωί της τετάρτης Σεπτεμβρίου 1786, αναχωρεί σαν

δραπέτης για την Ιταλία, χωρίς να ειδοποιήσει κανέναν, με

πλαστό διαβατήριο και με το όνομα Μίλλερ;

Γνωρίζουμε ωστόσο, πως η αιτία που ωθεί κάποιον

ήρωα του Μούζιλ να εγκαταλείψει τη γυναίκα του, είναι

το επίμονο κελάηδισμα ενός αηδονιού. Το ακούει κάθε

βράδυ που ξαπλώνει δίπλα στη γυναίκα του και είναι φυ-

σικό κάποτε να σκεφθεί, όπως πράγματι γίνεται: "Θα ακο-

λουθήσω το αηδόνι. Αντίο αγαπημένη μου, αντίο σπίτι,

αντίο πόλη…" Τον βλέπουμε λοιπόν, να σηκώνεται με με-

γάλη προσοχή από το κρεβάτι, να ντύνεται αθόρυβα στα

σκοτεινά και να την αποχαιρετά για πάντα, όπως ομολογεί

ο ίδιος, ίσως με κάποιο φευγαλέο δάκρυ στα μάτια.

Όσο για τον Γουώκφηλντ του Χώουθορν, ο οποίος ε-

γκαταλείπει κι αυτός το σπίτι του και την οικογένειά του,

για να ζήσει ατημέλητος και αφανής σε κάποια υποβαθμι-

σμένη συνοικία της ίδιας πόλης, γνωρίζουμε πως δεν έχει

καμιά αιτία, καμιά απολύτως δικαιολογία, και όμως αυτό

μας αρκεί. Έτσι αδικαιολόγητα δεν είναι και τα δικά μας

ταξίδια, οι δικές μας φυγές, τις περισσότερες φορές; Μόνον

που αισθανόμαστε την ανάγκη να παρουσιάζουμε αυτήν

Τ

96

την ανομολόγητη επιθυμία για ταξίδι με κοινώς αποδε-

κτούς λόγους: ταξιδεύουμε μόνον για δουλειές, ή για ανα-

ψυχή…Αρκεί να βρεθεί κάποια πρόφαση και είμαστε

έτοιμοι να αναχωρήσουμε πάλι.

Τελικώς, ο απατεώνας Ελμίρ εξυμνεί το ταξίδι, απλώς

γιατί είναι αναγκασμένος να μετακινείται για να αποφύγει

το FBI…O Τολστόι φεύγει όχι για να αποφύγει τον θάνατο,

όπως φιλολογικώς έχει ειπωθεί, αλλά για να γλιτώσει από

το άμεσο οικογενειακό του περιβάλλον. Και ο Γκαίτε ανα-

χωρεί με σκοπό να καλλιεργήσει τον ψυχικό του κόσμο,

αγνοώντας πως τον περίμενε ο έρωτας (ο έρωτας δεν μας

προσφέρει τα καλλίτερα ταξίδια προς την αυτογνωσία;) και

θα μας χάριζε λίγα χρόνια αργότερα το θαυμάσιο "Ταξίδι

στην Ιταλία".

"Το grand tour του Γκαίτε", γράφει ο Κλαούντιο Μά-

γκρις" είναι ίσως το τελευταίο του είδους του. Μετά, για

να ξαναγεννηθεί κανείς –για να αλλάξει δέρμα, όπως έλεγε

και ο Γκαίτε– θα είναι απαραίτητα άλλου είδους ταξίδια:

όχι πλέον η καλλιέργεια του πνεύματος, αλλά η φυγή από

τον ίδιο μας τον εαυτό, η άρνηση της ίδιας μας της ζωής".

Ίσως πάλι, αυτά τα δύο μοτίβα να συνυπάρχουν σε κάθε

ταξίδι. Το ταξίδι του Τζακ Κέρουακ π.χ., είναι απαγκί-

στρωση από την καθημερινότητα, ένας επαναλαμβανόμε-

νος αποχαιρετισμός σε οικεία πρόσωπα, δεσμούς και

προσωπικά αντικείμενα. Ταυτοχρόνως όμως, αποτελεί κι

ένα πλάτεμα του νου, μια δημιουργική πράξη που εμπλου-

τίζει το εγώ και επιτυγχάνει εκείνη τη διεύρυνση της συ-

νειδήσεως, που είχε γίνει το σύνθημα μιας ολόκληρης

γενιάς πριν δύο-τρεις δεκαετίες.

Μια πολλαπλή ανάγνωση επικεντρωμένη στα ταξίδια

των μυθιστορηματικών και μη προσώπων, δεν πρέπει

ωστόσο να αναζητεί μόνον αιτίες και αφορμές. Τώρα που

για διάφορους λόγους τα ταξίδια και οι φυγές έχουν γίνει


97Η ΦΥΓΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ

πλέον για όλους μας απλές μετακινήσεις, ας δοκιμάσουμε

να ανεβούμε στο ποταμόπλοιο μαζί με τον Φρειδερίκο

Μορώ. Η διαδρομή από το Παρίσι με το "Βιλ ντε Μο-

ντρώ" θα σας μείνει αξέχαστη, σας το εγγυάται ο Γου-

σταύος Φλωμπέρ στην Αισθηματική αγωγή. Ή αφεθείτε

και πάλι στην ιλιγγιώδη πορεία του Μεθυσμένου Καραβιού

του Ρεμπώ. Αν θέλετε, διασχίστε τη Γερμανία, τις ημέρες

που συντελείται η πτώση του Τρίτου Ράιχ, με τον διαβο-

λεμένο Céline πάνω στο τρένο του Ριγκοντόν. Στο τέλος

της διαδρομής, αν τελικώς γλιτώσετε από τις συμμαχικές

βόμβες και χίλιες-δύο ενέδρες άσπονδων φίλων και εχ-

θρών, θα έχετε στο στόμα τη γεύση του κάρβουνου και του

μπαρουτιού.

Μόλις ανασάνετε λιγάκι, συνεχίστε τις περιπλανήσεις

σας. Οι πολλαπλές αναγνώσεις σας παρέχουν μια συνεχή

κίνηση, μια ακατάπαυστη φυγή, ένα ατέλειωτο κυνηγητό

που μπορεί να σας οδηγήσει anywhere out of the world,

όπως έλεγε και ο Μπωντλαίρ. Σύμφωνοι, αλλά με εισιτήριο

επιστροφής, παρακαλώ.

99ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑΣ ΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ

Περί της ιεραρχίας των ποιητών

πάρχει μία αυστηρώς καθορισμένη ιεραρχία ακόμη

και στην τάξη των ποιητών. Όταν βρεθούν μεταξύ

τους δέκα ποιητές, ο καθένας γνωρίζει αμέσως ποία θέση

θα καταλάβει στο τραπέζι. Αυτομάτως επιλέγεται το πρό-

σωπο στο οποίο θα απευθύνονται η προσοχή και οι ερω-

τήσεις, και από το οποίο θα αναμένονται οι απαντήσεις ή

έστω και μόνον κάποια καλόβουλα βλέμματα. Πριν ακόμη

καθίσουν στο τραπέζι, σιωπηλώς έχουν ήδη εκλέξει το προ-

εδρείο και από εκείνη τη στιγμή πλέον η ιεραρχία ακολου-

θείται πιστά με την ομόφωνη υποστήριξη και την

συγκατάθεση όλων των συνδαιτυμόνων. Ακόμη πιο θαυ-

μαστό είναι το γεγονός πως σε μια παρόμοια συνεύρεση

ποιητών, ο καθένας γνωρίζει ποία είναι η θέση του, ποίου

προηγείται και ποίου έπεται με απόλυτη αριθμητική σειρά,

από τον πρώτο μέχρι τον δέκατο.

Όπως μας πληροφορεί ο Ρουτζέρο Γκουαρίνι σε ένα

άρθρο του στο περιοδικό L' Espresso, ο πρώτος που παρα-

τήρησε αυτό το ενδιαφέρον φαινόμενο και του αφιέρωσε

μία συστηματική μελέτη, είναι ο πασίγνωστος ψυχίατρος

Roger Warin. Στο δοκίμιό του Lebensart des hausdichter

(Ήθη και έθιμα από τη ζωή ενός ιθαγενούς ποιητή), που

δημοσιεύθηκε στο δωδέκατο νούμερο της Zeitschr.

Tierpsych., ο δόκτωρ Warin βλέπει την διαμόρφωση αυτής

της ιεραρχίας να βασίζεται στη δημιουργική πράξη του πει-

ράγματος: "την πρώτη θέση καταλαμβάνει ο ποιητής που

όλοι αναγνωρίζουν ως ανώτερο και ο οποίος μοιράζει μπη-

χτές σε όλους τους άλλους. Οι ποιητές που κατέχουν μία

ενδιάμεση θέση πειράζουν εκείνους που βρίσκονται χαμη-

λότερα, αλλά σέβονται τους ανωτέρους. Κλείνει τελικώς

Υ

100

την τάξη της ιεραρχίας ένας ποιητής –πραγματικός αγω-

γιάτης– στον οποίον όλοι απευθύνουν μπηχτές, χωρίς ο

ίδιος να μπορεί να χλευάσει κανέναν". Η αναγνώριση και

η από κοινού αποδοχή μίας δεδομένης ιεραρχίας, που δεν

παρατηρείται μόνον στους ποιητές αλλά σε όλη την τάξη

των διανοουμένων –με ελάχιστες παραλλαγές πράγματι

την διακρίνουμε και στους πεζογράφους και στους κριτι-

κούς και στους φιλοσόφους– όσο και τα σημεία αναφοράς

της, η σημειολογία της, αποτελούν θέμα άξιο μελέτης και

έρευνας.

Εδώ, θα μιλήσουμε μόνον για τους ποιητές που ανή-

κουν στην ίδια πάνω-κάτω γενιά και τις σχέσεις εξουσίας

που διαμορφώνονται μεταξύ τους, γνωρίζοντας πως η θέση

που θα τους αποδοθεί τελικώς από τους μεταγενέστερους

μπορεί να είναι εντελώς διαφορετική από τη θέση που κα-

ταλαμβάνει ο καθένας τους τώρα, γύρω από το φανταστικό

μας γιορταστικό τραπέζι.

Θα άξιζε λοιπόν, να μελετήσουμε τα ήθη και τα έθιμα

των ποιητών, τις ίντριγκες που εξυφαίνονται, τις δολοπλο-

κίες, τον κρυφό αγώνα και την ολοφάνερη διαμάχη που

διεξάγουν για την κατάκτηση της όποιας εξουσίας. Μία με-

λέτη η οποία θα ανέδειχνε επίσης τις πολιτικές και τις

στρατηγικές που υιοθετούνται από καιρό σε καιρό, και από

ποιητές διαφορετικών γενεών, προς επίτευξη των ιδιαίτε-

ρων στόχων τους.

Φυσικά, όσο γελοίοι είναι αυτοί που αρνούνται την

ύπαρξη μίας παρόμοιας εξουσίας, άλλο τόσο αξιοκατάκρι-

τοι είναι κι εκείνοι που βαυκαλίζονται με την ιδέα ότι κρα-

τούν τις λογοτεχνικές τύχες της χώρας στα χέρια τους.

Δεν μας ενδιαφέρουν ούτε οι μεν, ούτε οι δε. Σε αυτό

το σημείωμα εξετάζουμε απλώς την αβίαστη κι ελεύθερη

αποδοχή της ιεραρχίας από κάποιον ποιητή προς τους ομο-

τέχνους του. Την ψυχολογική ανάγκη και την αυθόρμητη


101ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑΣ ΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ

πειθαρχία, γιατί ο καθένας χωριστά μπορεί να πιστεύει για

τον εαυτό του, όπως ο Τζον Κητς, ότι "θα είναι μεταξύ των

μεγαλύτερων ποιητών της Αγγλίας μετά τον θάνατό του",

δεν παύει όμως να υπερηφανεύεται και να θεωρεί τίτλο

τιμής το ότι συνόδευε τον αναγνωρισμένο ποιητή στη

Λαϊκή, κρατώντας μάλιστα αντ’ αυτού την σακούλα με τα

ζαρζαβατικά του.

Όπως λοιπόν, κάθε παιδί που έρχεται στον κόσμο έχει

ανάγκη να καθρεφτισθεί στα μάτια κάποιου άλλου για να

αντιληφθεί τη μοναδικότητα της ύπαρξής του, έτσι και ο

ποιητής δεν υπάρχει χωρίς την συγκατάθεση των ομοτέ-

χνων του.

Οι ποιητές αναζητούν διαρκώς ο ένας την συγκατά-

θεση του άλλου. Ο τρόπος με τον οποίο ζητείται και χορη-

γείται αυτή η συγκατάθεση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό

από την διαπραγματευτική ικανότητα που διαθέτει κάθε

ποιητής, τις σχέσεις και τις διασυνδέσεις που αναπτύσσει

και που καθορίζουν με τη σειρά τους τη θέση του στην ιε-

ραρχία. Όλο αυτό το λεπτό παιχνίδι ισορροπιών, ανταλ-

λαγμάτων και αμοιβαίας χορήγησης συγκαταθέσεων,

φθάνει έως εμάς με την μορφή των κριτικών σημειωμάτων

και των οπισθόφυλλων που υπογράφουν ο ένας για το βι-

βλίο του άλλου, τις παρουσιάσεις και τις αφιερώσεις που

ανταλλάσουν μεταξύ τους.

Μία πολλαπλή ανάγνωση των οπισθόφυλλων και των

αφιερώσεων που χαρακτηρίζουν την πορεία μίας συγκε-

κριμένης γενιάς ποιητών, θα μας έδειχνε ίσως τις οφειλές

και τα δάνεια που τρέχουν ανάμεσα στα μέλη της. Γιατί

κάποιο πρόσωπο επιτυγχάνει το σεβασμό και απόοτελεί το

σημείον αναφοράς για τους υπόλοιπους; Πως ανακατανέ-

μονται π.χ. οι αφιερώσεις μεταξύ των ποιητών της γενιάς

του τριάντα; Ποιος είναι ο γνώμονας επιλογής που κατευ-

θύνει κάποιον ποιητή υπό την σκέπη κάποιου συναδέλφου

102

του; Γιατί πολλές φορές από μία παρόμοια πολλαπλή ανά-

γνωση βγαίνουν στην επιφάνεια, πέρα από εκλεκτικές συγ-

γένειες και μερικές κοινές αντιλήψεις για την ποίηση και

τον προορισμό της, κάποιες άλλες πιο ποταπές ανάγκες και

υποχρεώσεις;

Μέχρι να γίνει όμως μία παρόμοια μελέτη, αγαπητέ

αναγνώστη, διάλεξε όποια γενιά ποιητών σου αρέσει και

ψάξε να βρεις στις συλλογές τους, τα ποιήματα που αφιε-

ρώνουν ο ένας στον άλλον, τα ποιήματα που φανερώνουν

την επιρροή κάποιου τρίτου ποιητή ακόμη κι όταν δεν κα-

τονομάζεται, αν είναι αλήθεια πως μαθαίνουμε εξίσου

πολλά για τις σχέσεις των ποιητών μας, όχι μόνον από τις

κραυγαλέες αφιερώσεις αλλά και από τις βεβιασμένες πα-

ρασιωπήσεις.

Μη βιαστείς όμως, να διακρίνεις τις λανθασμένες

εκτιμήσεις των ποιητών που εξετάζεις. Όλοι μας γνωρί-

ζουμε πόσο ανορθόγραφο είναι το παρόν. Δεν μας ενδια-

φέρει αν είναι λανθασμένη η επιλογή των προσώπων, αλλά

υπό ποίους όρους και υπό ποίες συνθήκες έχει συντελεσθεί.

Π.χ. η αφιέρωση στα Άνθη του κακού από τον Μπωντλαίρ

στον Θεόφιλο Γκωτιέ, η αφιέρωση στην Μεριά του Γκερ-

μάντ από τον Προυστ στον Λεόν Ντωντέ.

(Για περισσότερες πληροφορίες ανατρέξατε στο

άρθρο του Δόκτωρος Warin: Das soziale leben der Dichter,

η κοινωνική ζωή του ποιητή, στο έβδομο νούμερο της

Zeitschr. Vergl. Physiol., ή απευθείας στην διεύθυνση του

συγγραφέα).


103ΟΙ ΠΑΙΔΙΚΟΙ ΜΑΣ ΦΙΛΟΙ

Οι παιδικοί μας φίλοι

Στον Παναγιώτη Γουργιώτη

άντασμα είναι ο άνθρωπος χωρίς σώμα. Είναι ο

πραγματικός εαυτός του, η ψυχή του ή το "αστρικό

σώμα", όπως το ονομάζουμε, γράφει ο παραψυχολόγος εξ'

Αμερικής Γεώργιος Βουλούκος κι εξηγεί: μέσα σ' αυτό το

αστρικό σώμα, μέσα στο φάντασμα, περιέχεται η προσω-

πικότητα, το υποσυνείδητο, το υπερεγώ και το πνεύμα. Τα

φαντάσματα δεν έχουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Τα

αποκτούν μόνο στις περιπτώσεις που πρέπει να αναγνωρι-

στούν από κάποιον.

Ως φάντασμα κατέφθανα κι εκείνο το βράδυ Παρα-

σκευής στον Σιδηροδρομικό Σταθμό της Λάρισας, αφού

όπως συνήθιζα τα τελευταία χρόνια, δεν είχα ενημερώσει

κανέναν για την άφιξή μου, ούτε συγγενείς ούτε φίλους,

με την ελπίδα πως θα έβρισκα κάποιο ταξί, ακόμη κι αν

δεν ήμουν ένα φάντασμα που επισκέπτεται τη γενέθλια

πόλη του, πανέτοιμο ωστόσο να αναγνωρισθεί με την

πρώτη ευκαιρία και να αποκαλυφθεί με σάρκα και οστά,

να γεμίσει πλέον τα τετριμμένα λόγια μιας παιδικής φιλίας

που δεν είχε την ευχαρίστηση να ολοκληρωθεί μέσα από

την καθημερινή συνδιαλλαγή και τα παρατρεχάμενα του

βίου: γάμοι, βαφτίσια, κηδείες και τα συναφή. Εκεί, όπου

μετράς τους φίλους σου κι εκείνοι σε υπολογίζουν, νού-

μερο σταθερό κι αμετάβλητο, που συμπληρώνει τη λίστα

των προσκεκλημένων, άρτια μονάδα στο συνολικό αριθμό

των συνδαιτυμόνων.

"Η φιλία υπερτερεί της αληθείας", λεει κάπου ο

Μίλαν Κούντερα στο τελευταίο του μυθιστόρημα Η Ταυ-

τότητα (εκδ. Adelphi, 1997), κι έτσι έτυχε να αποκαλυφθώ

Φ

104

εκείνο το κρύο βράδυ κάποιας Παρασκευής του προηγού-

μενου σκληρού χειμώνα, πρώτα στον άγνωστο ταξιτζή

παρά στους φίλους μου, όπως υπολόγιζα. Η επαγγελματική

του διήγηση για το τελευταίο αυτοκινητιστικό δυστύχημα

στην πόλη μας, επαγγελματική καθ' όσον αφορούσε εμπλε-

κόμενο συνάδελφό του στο δυστύχημα, ταξιτζής που σκό-

τωσε δυο νεαρούς, στον περιφερειακό της Φαλάνης,

κέρδισε εκ πρώτης όψεως την συμπάθειά μου: δεν αντι-

λέγω ποτέ σε ταξιτζή, όχι για κανέναν άλλο λόγο αλλά

επειδή μεταχειρίζομαι το ταξί πολλάκις ημερησίως ως με-

ταφορικό μέσο, έχω καταλήξει στην άποψη πως δεν αξίζει

να σπαταλώ ενέργεια αντικρούοντας τα επιχειρήματά τους,

χώρια που μαθαίνω ένα σωρό πράγματα για την θερμοκρα-

σία των συμπολιτών μου, για την οποία κανένα κανάλι δεν

μπορεί να μου υποδείξει αντιμετώπιση και θεραπεία. Το

ίδιο πρωί λοιπόν, της αφίξεώς μου, έμαθα το νέο που θα

ανέφεραν την επομένη με πρωτοσέλιδά τους οι τοπικές

εφημερίδες: Ά! ο ημερήσιος επαρχιακός τύπος: με τα πρω-

τοσέλιδα των αυτοκινητιστικών, με τα κοινωνικά στις μέσα

σελίδες (πένθη, συγχαρητήρια, μη-εορτάζοντες, τις υπο-

σχέσεις γάμου και την άκρως γαργαλιστική στήλη της

"διάλυσης αρραβώνων"), τι μεγαλειώδης Σχολή Μυθιστο-

ρήματος, υπήρξε στη νεότητά μου. Μπαλζάκ από πρώτο

χέρι, Τολστόι πριν από την ανάγνωση του, Φώκνερ πριν

ακόμη κραυγάσω ... Φάντασμα ακόμη εν υπνώσει, μέχρι

να ακούσω τις λεπτομέρειες του οδυνηρού δυστυχήματος:

δυο νεκροί, ο οδηγός του ΙΧ και ο συνεπιβάτης του, 21 και

19 ετών αντιστοίχως και σοβαρά τραυματισμένοι ο οδηγός

του ταξί και ο πελάτης του. Ο οδηγός του ταξί είχε ήδη

εξέλθει από το Γενικό Νοσοκομείο Λάρισας, μόνο με μώ-

λωπες και αμυχές, έχοντας ωστόσο να αντιμετωπίσει την

κατηγορία για ανθρωποκτονία εξ' αμελείας. Δεν άντεξα, το

ομολογώ, και φανερώθηκα: ο Άρης, φώναξα, δεν φταιει.



Αδύνατον ένας από τους παιδικούς μου φίλους να ευθύνε-

ται για το θάνατο δύο νέων παιδιών. Δεν είχα κανένα απο-

λύτως στοιχείο για την υπεράσπισή του, αλλά από την

πρώτη κιόλας στιγμή ήμουν σίγουρος πως ο Άρης ήταν

αθώος, όπως αποδείχθηκε αργότερα και στην ακροαματική

διαδικασία. Εδώ που τα λέμε, ούτε η καταδίκη του θα άλ-

λαζε τίποτα, όσον αφορά την προσωπική μου πεποίθηση

και την εσωτερική μου απόφαση περί της αθωότητας του.

Πέραν της αληθείας λοιπόν, η φιλία: υπέρ, υπό, ή

όπως άλλως θέλετε: οι φίλοι παραμένουν φίλοι, λευκότεροι

του λευκού, εν πλήρη αθωότητη, λουσμένοι διαρκώς το

φως της βεβαιότητας. Απλώς, όπως μας υπενθυμίζει και ο

Κούντερα, δεν αρκεί η σιωπηλή παραδοχή μας, αλλά η

σθεναρή και κραυγαλέα υπεράσπισή τους. Ο δρόμος της

ήττας, ως γνωστόν, δεν συνοδεύεται τόσο από τις θριαμ-

βευτικές ιαχές των εχθρών, όσο από την άκρα του τάφου

σιωπή των φίλων. Όταν ο εχθρός αλαλάζει, οι φίλοι ας μην

σιωπήσουν: είναι η σιωπή των φίλων που σκοτώνει περισ-

σότερο, παρά οι κραυγές των αλλόπιστων που μας οδηγούν

στο ικρίωμα.

Ο Γολγοθάς του δημιουργού συνοδεύεται από ιαχές

και σιωπές. Πριν αλέκτωρ λαλήσει, είναι η σιωπή που μας

οδηγεί στο δρόμο του μαρτυρίου, αφού οι κραυγές του

όχλου είναι έτσι κι αλλιώς δεδομένες. Μέσα από τις ιαχές

των εχθρών, αναμένουμε ανά πάσα στιγμή εκείνον που αμ-

φισβητώντας την κοινή γνώμη, θα μας πλησιάσει και θα

μας σφουγγίσει το μέτωπο από τον ιδρώτα. Συμβαίνει ευ-

τυχώς, κι όποιος συχνάζει σε παρουσιάσεις βιβλίων, που

έγιναν της μόδας τελευταίως και στη χώρα μας, θα έχει σί-

γουρα αντιληφθεί τους καλούς Σαμαρείτες που σπεύδουν

να απαλύνουν τον τιμώμενο από τον δημιουργικό του

ιδρώτα. Προσπέφτουν να του πλύνουν το μέτωπο και τα

πόδια, να του προσφέρουν νεράκι στα ξηραμένα του χείλη,

106

βάλσαμο και μύρα στο καταπονημένο του κορμί που τα-

λαιπωρήθηκε το δύστυχο στην άνιση μάχη με το ανείπωτο.

Η πλάκα είναι πως συχνά οι Σαμαρείτες χαϊδεύουν σώματα

που δεν φέρουν καν ίχνος πάλης: καθαρά και περιποι-

ημένα, ροδαλά, ευτραφή και καλοζωισμένα, που τυχαίνουν

των περιποιήσεών τους μόνον και μόνον επειδή είναι φίλια.

Όταν δεν έχουν να εξυμνήσουν την αντρειοσύνη που επέ-

δειξε ο τιμώμενος στο πεδίον της μάχης, υψώνουν το λά-

βαρο της φιλίας κι εν ονόματί της θεωρούν εαυτόν και

τιμώμενο απολύτως δικαιωμένους. Ο Δ. (όπου δέλτα, ας

διαβαστεί ο δείνα), είναι πολύ καλός φίλος, διαθέτει το χά-

ρισμα της φιλοξενίας, κι ως εκ τούτου αξίζει να γίνει μέλος

της Εταιρείας μας, του θαυμασμού μας, και πάει λέγοντας.

Είπαμε: η φιλία υπερνικά την αλήθεια. Εν ονόματί της

συγχωρούνται πολλά συγγενή ελαττώματα. Σε βαθμό μά-

λιστα, που να επιθυμεί κάποιος διακαώς τη διάρρηξη των

σχέσεων, ώστε να μάθει επιτέλους την αλήθεια. Δεν είναι

τυχαίο πως οι ρήξεις στον καλλιτεχνικό χώρο είναι ουσια-

στικώς ωφέλιμες και εποικοδομητικές. Ένας άνεμος ειλι-

κρίνειας εισβάλλει επιτέλους στο αποπνικτικό τοπίο της

άκριτης αποδοχής, διώχνοντας τα κουνούπια του τυφοει-

δούς πυρετού, επενεργώντας ως το κινίνο επί της ελονο-

σίας, και του DDT επί των καλλιεργειών... Τις

περισσότερες φορές μάλιστα φτάνει μια λεξούλα για να

αποκαλυφθεί με τρόπο θαυματουργό, ο ευγενής ως βάρβα-

ρος, ο δάσκαλος ως στεγνός κι ο φίλος να αναδειχθεί αίφ-

νης ως μεταφραστής εκ της ιταλικής, μέσα από την ομίχλη

ενός εχθρικού τοπίου ή την ψευδαίσθηση μιας nuit ameri-

caine... Ημερήσια θαύματα που ευτυχώς συνεχίζουν να

λαμβάνουν ακόμη χώρα στον τόπο της εγχώριας λογοτε-

χνικής παραγωγής... Έτσι, για να αντιλαμβανόμαστε τα τε-

κταινόμενα με καθαρή συνείδηση κι αυτογνωσία.

Αν μου το επέτρεπε ο Κούντερα, θα τον προσκα-



λούσα στη Λάρισα, να χαρεί επιτέλους την παρέα των παι-

δικών μου φίλων, μετά τις τόσες αρνητικές κριτικές που

έλαβε. Θα τον καλούσα να πιει ένα ούζο μαζί μας, εκεί στο

ουζερί της γνώριμης πλατείας του αγίου Παντελεήμονα,

που δεν διαθέτει καν κάποιο σκέπαστρο, με τον ήλιο να

ιριδίζει μέσα στα μάτια μας και τη στάθμη του ούζου να

ακολουθεί τη φυσιολογική της πρόοδο στον οργανισμό του

καθενός, όταν πλέον περιττεύουν οι λέξεις κι η συνεν-

νόηση γίνεται δια νευμάτων, αρκεί τα μάτια να βλέπουν τα

άλλα μάτια λίγο πριν παραδοθούν στον λυτρωτικό ύπνο

του απομεσήμερου... Εκεί που περισσεύουν οι λεξούλες

και ό,τι είναι ο καθένας μας γίνεται ένα με την χειρονομία

του: πως πιάνει το ποτήρι και πως το φέρνει στα χείλη, τι

κλίση παίρνει το σώμα του και προς τα πού ψηφίζει δεν

χρειάζεται να τον ακολουθήσουμε στο παραβάν του εκλο-

γικού κέντρου για να το μάθουμε, αρκεί να τον παρακο-

λουθήσουμε στον μετεωρισμό του, όταν παραδίδεται ο

ένας στον άλλον γυμνός από λέξεις, γιατί οι λέξεις χρει-

άζονται για να κρύψεις μια φιλία, όχι για να την φανερώ-

σεις.

Οι φίλοι μας λοιπόν, περιέχουν όπως τα φαντάσματα,

την προσωπικότητά μας, το ασυνείδητο, το υπερεγώ και

τον χαρακτήρα μας. Όταν νομίζουμε πως τον χάσαμε, δεν

έχουμε παρά να τους επισκεφθούμε. Θα μας τον φανερώ-

σουν ακέραιο έτσι όπως τους τον παραδώσαμε κάποτε,

χωρίς να ξέρουμε πως θα μας τον φύλαγαν για πάντα. Οι

παιδικοί μου φίλοι είναι εφοδιασμένοι με απεριόριστη

μνήμη: αφού κρατάνε τα αρχεία του Πολωνού αρτεργάτη

που παντρεύτηκε Λαρισαία, γιατί να μην κάνουν τόπο και

σε έναν Τσέχο συγγραφέα που παραληρεί με το σεξ;

Κούντερα, έλα ως φάντασμα στην συντροφιά μας, με-

σημέρι στη Λάρισα, και τα ούζα, το ένα μετά το άλλο θα

σου ξαναδώσουν την ταυτότητα που έχασες κι αναζητάς

108

εναγωνίως. Το ίδιο συνέβη σε πολλούς από εμάς. Δεν αρκεί

μια λέξη για να σε σιχαθούμε: το αστρικό σου σώμα συ-

ντηρούμε κι είμαστε έτοιμοι να σου το παραδώσουμε, με

όλα τα συναισθήματά σου. Έλα κοντά μας να βρεις τον

εαυτό σου. Σε περιμένουμε, έλα.


109ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΤΙΛΗΣ: EDITOR

Γιάννης Πατίλης: Editor

ωρίς την επέμβαση του Έζρα Πάουντ, η "Έρημη

χώρα" θα ήταν ένας έρημος χώρος. Όλοι μας γνωρί-

ζουμε πλέον πως οι 43 χειρόγραφες κι εν μέρει δακτυλο-

γραφημένες σελίδες που έφερε μαζί του ο Έλιοτ από την

παραμονή του σε Ψυχιατρική Κλινική της Ελβετίας το Σε-

πτέμβριο-Δεκέμβριο του 1921, έγιναν τελικώς 19. Το ποί-

ημα με το οποίο ανοίγει ο Μοντερνισμός επέστη ριζικές

επεμβάσεις, τόσο από τον ίδιο τον Έλιοτ, αλλά και από την

"τρελή" του πρώτη σύζυγο (ύστατη εκδοχή: ο Έλιοτ αντέ-

γραψε καθ' ολοκληρίαν στίχους, στροφές και ολόκληρα

ποιήματά της), όσο κι από τον Πάουντ. Τι θα ήταν όμως η

"Έρημη Χώρα", χωρίς την σκηνοθεσία του τελευταίου;

Δεν μπορούμε παρά να αναγνωρίσουμε την φιλία που

είχε την αρχή της στην κοινή Μέθοδο των δύο ποιητών,

αλλά και την εξαιρετική ποιητική παραγωγή του Έλιοτ,

πριν από το συγκεκριμένο έργο. Ήταν μία έντονη διανοη-

τική φιλία, που είχε την τύχη να ολοκληρωθεί και να λάβει

μορφή αριστουργήματος. Δεν γνωρίζουμε τις περαιτέρω

επιδόσεις του Πάουντ ως editor, αν και ο επιμελητής εκ-

δόσεων θα απολάμβανε από κει κι έπειτα όλο και μεγαλύ-

τερης εύνοιας, όλο και μεγαλύτερης χάρης.

Στις μέρες μας ο επιμελητής είναι ένα αξιοπρεπέ-

στατο επάγγελμα που εξασφαλίζει έναν άνετο βιοπορισμό

στους υπηρέτες του. Μάλιστα, έγινε κάτι παραπάνω από

τον ερασιτεχνισμό και το πάθος του Πάουντ. Καταφέρνει

πολλές φορές να κατασκευάσει best-sellers από τα προχει-

ρογραμμένα των συγγραφέων, όταν δεν καταφέρνει να τα

επινοήσει και να τα παραγγείλει σε "κάποιους συγγραφείς"

ως ανάθεση έργου. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ιδιαίτερα

Χ

110

αβρός και διακριτικός. Πίσω από τον επιτυχημένο άντρα

ψάξε να βρεις μια γυναίκα, λένε οι αμερικανοί. Πίσω από

κάθε επιτυχία (πωλήσεων) ενός βιβλίου, σίγουρα υπάρχει

κάποιος Editor. Η Σουζάνα Ταμάρο, η ιταλίδα συγγραφέας

με τα 2.000.000 αντίτυπα του μυθιστορήματός της, δεν

κρύβει την ευγνωμοσύνη της στους συμβούλους του εκδο-

τικού της οίκου και μάλιστα εκφράζει δημόσια τις ευχαρι-

στίες της προς εκείνους. Ούτε είναι μυστικό πως όλοι οι

μεγάλοι εκδοτικοί οίκοι δουλεύουν κατ’ αυτόν τον τρόπο.

Όσο κι αν είναι εύκολο να τους παρομοιάσουμε με την

αλυσίδα παραγωγής βαριάς βιομηχανίας (και ποιος δεν θυ-

μάται τον Σαρλό στους "Μοντέρνους Καιρούς";), πρέπει

να πούμε πως οι σύμβουλοι είναι απαραίτητοι κι αναντι-

κατάστατοι στον κόσμο της παραγωγής των βιβλίων. Σε

αυτούς οφείλεται, εν μέρει φυσικά, και το πόσο είμαστε

ευχαριστημένοι από την σύγχρονη λογοτεχνική παραγωγή

ή κατά πόσο θα ήταν καλύτερα τα πράγματα, αν αυτοί δεν

"πίεζαν" κι "επέβαλαν" προτιμήσεις και αισθητικές.

Βλέπουμε λοιπόν, πως ένα καθαρά "λογοτεχνικό

πάθος", σαν εκείνο που χαρακτήριζε τον Πάουντ, έχει με-

τατραπεί σε "ύποπτο επάγγελμα παραγωγής επιτυχιών" κι

αναρωτιόμαστε συχνά πόσο ωφέλιμο θα ήταν αν βρισκό-

ταν κάποιος να το εξασκήσει ανιδιοτελώς και προς χάριν

αυτής της αφηρημένης θεότητας: της υψηλής λογοτεχνίας.

Μόλις πριν λίγα χρόνια ο Λευτέρης Πούλιος, αν θυμάμαι

καλά, παραπονιόταν για την έλλειψη πατέρων στη γενιά

του, και πως αυτά τα ορφανά παιδιά του εβδομήντα έπρεπε

να τα βγάλουν πέρα μόνα τους. Είναι αλήθεια πως η ποι-

ητική γενιά του εβδομήντα μεγάλωσε όχι τόσο εν τη απου-

σία των πατεράδων της, αλλά ερήμην τους. Γενιά της

αμφισβήτησης, είχε χαρακτηρισθεί κάπως γενναία, αν και

η αδιαφορία προς τον πατέρα (που απλώς την διακρίνει)

δεν μπορεί σίγουρα να συγκριθεί με την πατροκτονία (των



μπιτ φέρ' ειπείν). Κάποιος υστερόβουλος, θα μπορούσε μά-

λιστα να αναρωτηθεί μήπως θα ήταν καλύτερα τα πράγ-

ματα αν θα υπήρχαν στην ουσία οι πατέρες…

Πάντως η γενιά του εβδομήντα πριν ακόμη ενηλικιω-

θεί, άρχισε να κάνει το father-sitting: στους ποιητές της

προηγούμενης (δεύτερης μεταπολεμικής, όσο κι αν ακού-

γεται σαν πυροβολητό) και το baby-sitting στους νεότερούς

της. Δεν είναι τυχαίο πως από τα λογοτεχνικά περιοδικά

που εμφανίστηκαν από τα μέσα της δεκαετίας του '70 μέχρι

τις μέρες μας, τα μόνα που άρθρωσαν και συνεχίζουν να

αρθρώνουν (με τον έναν ή άλλον τρόπο), κάποιο λόγο ζω-

ντανό κι ενδιαφέροντα είναι περιοδικά της γενιάς του εβδο-

μήντα. Πρέπει να αναγνωρίσουμε πως οι ποιητές αυτής της

γενιάς, πληρώνοντας ίσως ανεξιχνίαστες ενοχές κι απροσ-

διόριστες τύψεις, έγιναν πολύ καλοί αναγνώστες των ποι-

ημάτων των άλλων (και δεν αναφέρομαι μόνο σε σχέση με

τους νεότερους).

Είχα την τύχη να συνεργασθώ με δύο από αυτά τα πε-

ριοδικά: "Το Δέντρο" και το "Πλανόδιον". Δεν θα ήθελα

να αναφερθώ στο Δέντρο και τον εκδότη του, τον Κώστα

Μαυρουδή, μόνο και μόνο γιατί θα ήμουνα εκτός θέματος.

Είναι μια άλλη ιστορία, που ίσως βρει κάποτε την διέξοδό

της. Ούτε θέλω να επιχειρήσω κάποια σύγκριση ή να φέρω

σε αντιπαλότητα τα δύο περιοδικά. Ανοίγοντας όμως, τον

διάλογο για τα περιοδικά της γενιάς του εβδομήντα, θεωρώ

απαραίτητες κάποιες διευκρινήσεις γενικού περιεχομένου.

Στο Πλανόδιον, η λειτουργία κάποιας ομάδας, είτε

υπό μορφήν συντακτικής επιτροπής, είτε ως άτυπη λογο-

τεχνική παρέα αποτελεί βασική συνιστώσα της ίδιας της

έκδοσής του. Μάλιστα, η ομάδα, όσο κι αν η σύνθεσή της

διαφοροποιείται με τους καιρούς, είναι πάντα ανοικτή σε

εξωτερικές συνεργασίες, με αποτέλεσμα το Πλανόδιον να

αποτελεί το κατ' εξοχήν βήμα των νέων –με την ευρύτερη

112

έννοια– δημιουργών. Πριν ακόμη γνωρίσω προσωπικά τον

Γιάννη Πατίλη, η φήμη του με είχε προφτάσει. Τον ήξερα

φυσικά ως ποιητή από τα τραμάκια, αλλά εκείνο που μου

έκανε εντύπωση ήταν όσα θαυμαστά εξιστορούσαν για την

ορθοκρισία και την αμεροληψία του: ήταν ο διαιτητής που

όλοι θα ήθελαν στα ντέρμπυ. "Ο Πατίλης, αν διαφωνήσει

μαζί σου, θα είναι για τρεις λόγους: άλφα, βήτα και γάμμα,

και θα σου τους αναφέρει και τους τρεις: άλφα, βήτα και

γάμμα!". Διαφώνησε πολλές φορές μαζί μου, όπως κι εγώ

μαζί του, αλλά πάντα μέσα από την τοποθέτηση των τριών

λόγων, που διώχνουν τον θυμό κι απομακρύνουν ως εκ

θαύματος την ρήξη. Κι επειδή ο Πατίλης αρέσκεται στις

μεγάλες παρέες και τις πολυπρόσωπες συνευρέσεις, μου

έμαθε επίσης την έννοια της συλλογικότητας, της λειτουρ-

γίας της ομάδας, γιατί ως ομάδα πρέπει να φαντάζεται κα-

νείς το Πλανόδιον και κατ' επέκταση την έκδοση ενός

λογοτεχνικού περιοδικού. Μόνον έτσι, θα μπορέσει να λει-

τουργήσει και να φέρει πέρα από την τακτική κυκλοφορία

του τα "καλά νέα" από το χώρο της λογοτεχνίας.

Μην φανταστείτε πως όλα αυτά είναι ανώδυνα, σας

λέω, ιστορίες για αγρίους είναι, να σεκλετίζονται τα σκώ-

τια σας. Όταν μάλιστα, απαντάς δύο φορές στον ίδιο απο-

στολέα, τα πράγματα γίνονται ακόμη πιο…τραγικά.

Συνέβη όντως και αυτό: επειδή ο Πατίλης απαντά πάντα

έστω και καθυστερημένα στις συνεργασίες που του απο-

στέλλονται, έτυχε από γραφειοκρατικό του μπέρδεμα, σε

συμπαθή επιστολογράφο του εκ Θεσσαλονίκης να απαν-

τήσει όχι μία αλλά δύο φορές! Δεν θα το γνώριζε βέβαια

ακόμη, αν δεν συνέβαινε να λάβει από την επιστολογράφο

του φωτοτυπημένη απόδειξη –όπως μου εξιστορούσε– του

υπερβάλλοντος ζήλου του, τις δύο καρτούλες του δηλαδή

με την εν κατακλείδι ελληνικότατη επίκληση (στον κατά

Πατίλη Έλληνα άγιο του έρωτα, αντιστοίχου –και ανωτέ-



ρου– του Αγίου Βαλεντίνου): τον ελληνοπρεπέστατο άι-

γαμήσου! Κάπου θα βρίσκεται καταχωνιασμένη στα αρ-

χεία του Πλανόδιου – αν δεν την πνίξανε τα νερά του

Ξηριά στην τελευταία πλημμύρα της Κορίνθου. Ελπίζω

πάντως, να τον παρηγορεί ακόμη η ιδέα ότι τα δύο απαν-

τητικά του δελτάρια έλεγαν στην επιστολογράφο του πε-

ρίπου τα ίδια!

Γιατί όμως, ένας ποιητής σαν τον Γιάννη Πατίλη, να

κάνει μέλαινα τη χολή του, με έκδοση περιοδικού και ποι-

ητικών συλλογών και τα παρόμοια; Διότι, ως ποιητής, ο

Γιάννης Πατίλης δεν μπορεί παρά να είναι κι ο "migliore

fabbro": έχει το χάρισμα όχι μόνο να παρακινεί τους άλ-

λους να γράφουν ποιήματα, αλλά διαθέτει και την ευψυχία

να σκύψει πάνω τους και να τα διαβάσει, χάριν αυτής της

θεότητας που από πολύ νέος της αφιέρωσε τη σκέψη του:

της λογοτεχνίας. Χάριν της οποίας, εξάλλου, απορρίπτουμε

τα περισσότερα από όσα γράφουμε. Ένας editor δεν πρέπει

να παρακινεί μόνο στη γραφή, πρέπει να ξέρει και τι να πε-

τάξει. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ωστόσο, χρειάζεται

κάποια διευκρίνιση: ο Πατίλης δεν πετά ό,τι απορρίπτει.

Το τοποθετεί απλώς στο αρχείο του και με αυτήν την έν-

νοια, όλες οι συνεργασίες που αποστέλλονται στο Πλανό-

διον βρίσκουν τη θέση τους. Τίποτα τελικώς δεν πάει

χαμένο, όπως υποστηρίζει και το λαϊκό άσμα. Ένα λογο-

τεχνικό περιοδικό διαμορφώνεται εξίσου και μέσα από τα

κείμενα που δεν δημοσιεύει. Εξάλλου ό,τι αξίζει σε ένα πε-

ριοδικό είναι οι επιλογές του. Ποιος δεν θα ήθελε να βρει

κάποτε και το τι δεν δημοσίευσαν ο "Νουμάς" ή τα "Νέα

Γράμματα";

Ο Γιάννης Πατίλης όχι μόνον ως ποιητής αλλά κι ως

editor, σας διαβεβαιώ, ξέρει καλά τη δουλειά του.

115Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΚΑΤΑΞΙΩΣΗ ΤΟΥ ΨΕΥΔΟΎΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΨΕΎΔΟΥΣ

Η λογοτεχνική καταξίωση

του ψευδούς και του ψεύδους

έματα: η δουλειά των μεγάλων συγγραφέων, σύμ-

φωνα με τον Hemingway, είναι τα ψέματα. Ο Γιάν-

νης Ρίτσος, στη μεταθανάτια έκδοση των τελευταίων του

(;) ποιητικών συλλογών, έρχεται να μας δείξει το "κρυφό

του μπάλωμα", πορφυρό και τετράγωνο στο αριστερό μα-

νίκι, το πορφυρό του ψέμα, που δεν είναι άλλο από το μέ-

γιστο ψέμα που επινόησε ο αιώνας, κερδίζοντας έτσι τη

θέση του στον Παράδεισο.

Αν η φυσική παρουσία των δημιουργών αποτελεί

πολλές φορές ανασχετική δύναμη, ως προς τη διάδοση και

την κατανόηση του έργου τους, ο Γιάννης Ρίτσος πι-

στεύουμε πως ένα μόλις χρόνο από το θάνατό του δείχνει

να κερδίζει σε μέγεθος, γίνεται ακόμη πιο μεγάλος, ή

απλώς μεγάλος (για τους ανά την επικράτεια ανυποψία-

στους). Το έργο του Ungaretti, που το επέβαλε και ο ίδιος

με την τρανταχτή του φυσιογνωμία, και το αδιαμφισβήτητο

κύρος της "εικόνας του ποιητή" που καλλιέργησε, μετά το

θάνατό του άρχισε να πέφτει σε λήθαργο. Λες και η φυσική

απουσία του δημιουργού στέρησε από τους στίχους την

κοινωνική εμβέλεια που όλοι αναγνώριζαν όσο εκείνος

ήταν εν ζωή, και τους αποδυνάμωσε όσον αφορά την επι-

τυχή κι απρόσκοπτη επικοινωνία με τους αποδέκτες τους.

Άλλοι πάλι λειτουργούν ανασχετικώς εν ζωή ως προς το

έργο τους: η λοιπή φυσιογνωμική τους έκφραση, κάποια

ενδόμυχα κι αστάθμητα χαρακτηριστικά της συνήθως φυ-

γάνθρωπης προσωπικότητάς τους, ρίχνουν μια πελώρια

σκιά πάνω στους στίχους τους, ώστε να τους καθιστούν αό-

ρατους και στους πιο οξυδερκείς, γινόμενοι οι ίδιοι ανυ-

Ψ

116

πέρβλητο εμπόδιο για την αναγνώριση του έργου τους. Για

να αναφερθούμε και πάλι στον ιταλικό χώρο: η περίπτωση

του Sandro Penna αποτελεί, κατά κοινή ομολογία, χαρα-

κτηριστικό παράδειγμα.

Η ανάσταση των στίχων που συμβαίνει πολλές φορές,

με την αποδημία του δημιουργού τους, ίσως μας φαντάζει

αυτονόητη για τους μονομανείς συγγραφείς, για εκείνους

που γράφουν και ξαναγράφουν ζηλότυπα, μια ολόκληρη

ζωή, το ίδιο πάντα ποίημα, πιστοί στις προσταγές του Mal-

larmé πως η ζωή έχει σκοπό ένα και μοναδικό βιβλίο, παί-

ζοντας έτσι την υστεροφημία τους κορώνα-γράμματα. Τι

γίνεται όμως με τους συγγραφείς που δοκιμάζονται και μας

δοκιμάζουν με μια ατέρμονη σειρά ποιημάτων και πολλα-

πλών βιβλίων; Ο Καβάφης καταθέτει ελάχιστα στην τρά-

πεζα του μέλλοντος και εισπράττει πολλαπλάσια. Ο

Παλαμάς καταθέτοντας πάμπολλα, απολαμβάνει τα ελάχι-

στα. Τι τον σώζει τελικώς, ο "Δωδεκάλογος του Γύφτου"

ή τα λυρικά;

Για να επανέλθουμε στον Γιάννη Ρίτσο (όνομα απλό

κι ευκολοπρόφερτο), ή μάλλον στην εικόνα που μας παρέ-

δωσε ο Γιάννης Ρίτσος, δεν μπορούμε παρά να κάνουμε

την αρχική και προσωρινή διαπίστωση ότι ο θάνατος τον

ωφέλησε. Έχοντας την τύχη, στην δημιουργία του προσω-

πικού του έργου, να συνδεθεί με την αυγή, την επικράτηση

και την πτώση του πανανθρώπινου οράματος ενός καλύ-

τερου κόσμου, όπου η ισότητα, η ελευθερία και η αδελφο-

σύνη θα μας χάριζαν τον επίγειο παράδεισο, κατάφερε να

εγκαταστήσει τον κοινωνικό μύθο της επανάστασης ως

εσωτερική πηγή του έργου του. Τι μας νοιάζει το κοινωνικό

(και δικό του όσο ζούσε) δράμα που ζούμε στις μέρες μας;

Η αποτυχία, η συντριβή, η πτώση των κοινωνικών ιδεολο-

γιών και ειδώλων, σε καμία περίπτωση δεν μπορεί να αγ-

γίξει την λογοτεχνία.



Ας πούμε, πως η επανάσταση, ο μύθος της επανάστα-

σης, δεν είναι παρά ένα λογοτέχνημα. Μία αφαίρεση, μία

αναίρεση του υπαρκτού (όσο κι αν μας πονάει αυτή η αναί-

ρεση σε ατομικό επίπεδο), που είναι η ψυχή και ο μόνος

λόγος ύπαρξης της λογοτεχνίας, από την εποχή της ανακα-

λύψεώς της.

Το λογοτέχνημα δεν χρειάζεται πρόσκαιρους κι ευ-

καιριακούς προστάτες. Αφομοιώνει τα υλικά της εποχής

του, αλλά σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να ταυτιστεί

μαζί τους. Όποιος εξακολουθεί να διαπράττει το ασυγχώ-

ρητο και μυωπικό λάθος της ταύτισης υλικού και λογοτε-

χνήματος, δεν έχει καταλάβει τίποτα από την αυθυπαρξία

της λογοτεχνίας.

Ο Γιάννης Ρίτσος, τώρα μπορούμε να το πούμε, δη-

μιούργησε την επανάσταση μέσα στο έργο του. Οι διαρκείς

συνομιλίες του από ποίημα σε ποίημα, έχουν ως σημείο

αναφοράς την ίδια του την ποίηση. Στερεώνοντας ένα μο-

ναδικό για τα λογοτεχνικά δεδομένα σύστημα αυτοαναφο-

ρικότητας, ο ποιητής συνδιαλέγεται με παλαιότερα

ποιήματά του, έτσι ώστε να υποβάλλει στον τυχόν αναγνώ-

στη του συνολικού ποιητικού του έργου την αδυσώπητη κι

ενδόμυχη πεποίθηση ότι δεν διαβάζει έναν ποιητή "σχε-

δίου" και "ιδεολογικής προθέσεως", όπως θέλουν να μας

τον παρουσιάζουν. Καταργώντας την επίπλαστη αντίθεση

"δημόσιου και ιδιωτικού", τον βλέπουμε να ξεπερνάει με

μοναδική μαεστρία τα ιδεολογικά κατασκευάσματα, απο-

καλύπτοντάς μας έναν ολόκληρο ιδιωτικό χώρο, που κα-

τορθώνει να υπερβαίνει με θαυμαστή ομοιοπαθητική

ικανότητα (: απ' την πληγή μου κοίταξα του κόσμου την

πληγή) τα στοιχεία της πραγματικότητάς του.

Υποψιασμένοι ήδη από το καίριο άρθρο του Νίκου

Λάζαρη (Πλανόδιον αρ. ) για τις εκδοχές του «άδειου» στη

σύγχρονη λογοτεχνία (Μπάμπελ, Αλεξάνδρου, Σεφέρης),

118

μας ξενίζει και μας προκαλεί η παραπομπή της Χρύσας

Προκοπάκη περί "αδειασμένου". Αυτή η ιδεολογικής απο-

κλίσεως – σύμφωνη με τα πρόσφατα πολιτικά δεδομένα –

ανάγνωση του Γιάννη Ρίτσου (και τι άλλο είναι η επίσημη

πολιτική πρακτική του ΚΚΕ;) του προσφέρει για άλλη μια

φορά, όπως ταλαιπωρήθηκε και στο παρελθόν για άλλους

λόγους, αλλά με το ίδιο αποτέλεσμα, μια άδικη και ιστο-

ρικά ξεπερασμένη τοποθέτηση στην εγχώρια και παγκό-

σμια λογοτεχνία. Την ευχαριστούμε για την επιμέλεια,

αλλά θα την παρακαλούσαμε να μας απαλλάξει από παρό-

μοια "ιδεολογικά άλλοθι" στο μέλλον.

Από την άλλη, στο νωπό ακόμη κενοτάφιο που

έσκαψε ο Λεωνίδας Ζενάκος σε πρόσφατη επιφυλλίδα του

στο "Βήμα" για τους λογοτέχνες της αριστεράς, ποιους θα

στοιβάξουμε κάτω από την επιτύμβια στήλη "για ένα που-

κάμισο αδειανό"; Ο ίδιος, σοφά πράττοντας αποφεύγει να

τους ονομάσει. Τον Βάρναλη; Τον Αλεξάνδρου; Τον Δού-

καρη; Τον Λειβαδίτη; Τον Νεγρεπόντη; (Θέλουμε να πι-

στεύουμε πως δεν βιάστηκε να θάψει και τους επιζώντες!)

Οπωσδήποτε, δεν μπορούμε να θάψουμε (και μάλιστα

κάτω από σεφερικό απόφθεγμα!) τον Γιάννη Ρίτσο.

Το όποιο λογοτεχνικό μεγαλείο του δεν είναι το

"διαρκές κενό". Ακόμη και στη μέγιστη απόγνωσή του,

όταν το οικοδόμημα του σοσιαλισμού καταρρέει μπροστά

στα μάτια του, καταφέρνει (στις τελευταίες του συλλογές),

να αντιτάξει απλές και καθημερινές εικόνες, μια πληθώρα

θετικοτήτων: ένα μάτσο λουλούδια, πολυφορεμένα ενδύ-

ματα, ευτελή οικιακά σκεύη, το ελληνικό καλοκαίρι στο

απόγειο του. Οσμές και χρώματα ενός ταπεινού κι αδικαίω-

του κόσμου, που όσο κι αν διακρίνει το ψεύδος (ποτέ όμως

το ψευδές), χάριν του οποίου αναλώθηκε, δεν παύει ούτε

για μια στιγμή, να διεκδικεί το μερτικό του στην αθανασία.

Άνθρωποι που πίστεψαν στην υπέρβαση της πραγματικό-



τητας, στο ψέμα του αιώνα. Ο Ρίτσος στο μεταθανάτιο βι-

βλίο του αποδέχεται το ψεύδος (μίλησε κανείς για ψευδές;)

και το υπερασπίζεται, όπως μόνον οι μεγάλοι δημιουργοί

ξέρουν να ομολογούν τα λάθη τους και να τα διακηρύσ-

σουν.

Η επανάσταση μπορεί να αποτελεί προς το παρόν (για

την επόμενη εκατονταετία;) παρωχημένο κοινωνικό ιδεώ-

δες, στο έργο όμως του Γιάννη Ρίτσου λαμβάνει αυθύπαρ-

κτη λογοτεχνική υπόσταση. Η επανάσταση δεν

δικαιώθηκε, αλλά η ποίησή του οπωσδήποτε.

Αν, στους χαλεπούς καιρούς που έρχονται, θα είναι

ολοένα και πιο ουσιαστική η προσφυγή μας στα ψέματα,

θα καταφεύγουμε πάντα στα "μεγάλα ψέματα" και στους

"μικρούς συγγραφείς" που τα ανάθρεψαν.

(Αντί ημερομηνίας: Αργά, πολύ αργά μέσα στη νύχτα)

120 ΣΩΤΗΡΗΣ ΠΑΣΤΑΚΑΣ - ΤΟ ΕΓΚΟΛΠΙΟ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ

121ΕΝΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΤΟ 1999

Ένας αναγνώστης το 1999

, της εικόνος! Μέχρι το τέλος του κόσμου την ακο-

λούθησε ο Wim Wenders, για να συναντήσει αυτά τα

περιφρονημένα αντικείμενα, φτιαγμένα από σελίδες γεμά-

τες λέξεις: τα βιβλία. Γνωρίζαμε όλοι πως απαραίτητη προ-

ϋπόθεση για τη δημιουργία εικόνων αποτελούσαν

ανέκαθεν τα καλά βιβλία και οι καλές αναγνώσεις. Τώρα,

μας προτείνει ο Wenders το αντιστρόφως ανάλογο: την

ανάγνωση ως το μόνο υποκατάστατο, για κάποιον που θα

ήθελε να ξενερώσει από τη μαστούρα των εικόνων.

Η ταινία του Wenders μας δίνει την ευκαιρία να ανα-

λογιστούμε το σημείο ύψιστης σύγκρουσης που έχει πλέον

αγγίξει η χρόνια διαμάχη εικόνας-κειμένου (για τις αρετές

και τα ελαττώματα της ταινίας ας αποφανθούν οι αρμό-

διοι). Είναι γεγονός πως όλες αυτές οι φοβίες και οι πά-

μπολλες συζητήσεις για την τύχη της λογοτεχνίας σε μια

εποχή που καταδυναστεύεται από τον "πολιτισμό της ει-

κόνας", συνδέονται με την καθιέρωση της TV. Αυτή η τόσο

οικεία και κατοικίδια παρουσία, ήδη από την εμφάνισή της

δεν έπαψε να προκαλεί και να εξάπτει αρχέγονους φόβους:

η TV θα εξοντώσει τον κινηματογράφο, η TV θα πνίξει τη

λογοτεχνία, θα εξαφανίσει τις εφημερίδες – κι ένα από τα

τελευταία: η μουσική απειλείται από τα video clip. Μεγά-

λοι σκηνοθέτες (ο Φελίνι π.χ.) δεν την παρακολουθούσαν.

Ο ίδιος ο Wenders απεκάλεσε απερίφραστα τα προγράμ-

ματά της "σκατά". Πολλοί διανοούμενοι και αρκετοί από

τους φίλους μου της είχαν απαγορεύσει την ιθαγένεια "εις

την οικίαν του σπιτιού τους". Τώρα, μπροστά στην εξοι-

κείωσή μας με τη μετριότητα που μας προσφέρει, κανείς

δεν διανοείται πως τίθεται καν θέμα αντιπαραθέσεώς της

Ω

122

με τις άλλες πιο παλιές και αριστοκρατικές τέχνες. Τα βι-

βλία μοσχοπουλιούνται (χάρη και στην τηλεοπτική τους

μεταφορά), ο ετήσιος τζίρος εκδοτών και βιβλιοπωλών

ακολουθεί ανοδική πορεία από χρόνο σε χρόνο, ο κινημα-

τογράφος όχι μόνο δεν έχασε τα ταλέντα του, αλλά τα αξιο-

ποίησε μάλιστα δια της TV – κι αυτό που έγινε ήταν απλώς

μια μετακίνηση των θεατών από τις αίθουσες στο "σπιτίσιο

θέατρο" του σαλονιού τους.

Ας φανταστούμε, λοιπόν, τον ήρωα του Wenders (στο

1999, που εκτυλίσσεται η ταινία), ο οποίος επιθυμεί να επι-

στρέψει στην ανάγνωση: θα βρει πληθώρα βιβλίων στη

διάθεσή του, αλλά κανείς δεν μας λέει και ούτε μπορεί να

ξέρει, αν αυτά τα βιβλία θα περιέχουν το αντίδοτο, το για-

τρικό. Ήδη, στις αρχές της δεκαετίας του '90, τα βιβλία

είχαν αρχίσει να χάνουν τη ψυχή τους. Είχαν αρχίσει να

ανεβάζουν τα τιράζ, οι αναγνώστες τους πλήθαιναν, αλλά

όλως περιέργως το να διαβάζει κάποιος δεν αποτελούσε

από μόνο του αξιέπαινη πράξη.

Κάποτε, όποιος διάβαινε την πόρτα ενός βιβλιοπω-

λείου, εθεωρείτο αυτοδικαίως πιο έξυπνος απ' αυτόν που

έκοβε το εισιτήριό του στη θύρα του γηπέδου, ή από εκεί-

νον που περνούσε τρεκλίζοντας τα κατώφλια των σκυλά-

δικων. Στις αρχές του '90, όποιος εξακολουθούσε να

συχνάζει σε βιβλιοπωλεία (που όπως είπαμε, έκαναν ήδη

χρυσές δουλειές), είχε όλο και περισσότερο την αίσθηση

πως κάποιοι τον κορόιδευαν πίσω από την πλάτη του.

Ας μου επιτραπεί εδώ μια προσωπική αναφορά που

μου έτυχε εκείνα τα χρόνια, γύρω στο 1992, αν δεν με

απατά η μνήμη... Έψαχνα τότε ένα βιβλίο με δοκίμια του

ιταλού ποιητή Andrea Zanzotto, που όλοι τον θεωρούσαν

τη δεύτερη μεγάλη φωνή (μετά τον Vittorio Sereni) του

δεύτερου μισού του αιώνα, και έψαχνα μάλιστα με αγωνία,

γιατί επιχειρούσα εκείνη την εποχή να μεταφράσω τον Λε-



οπάρντι στη γλώσσα μας και έτυχε να πληροφορηθώ από

τον ιταλικό τύπο την έκδοση του συγκεκριμένου βιβλίου

που περιείχε και δοκίμια για τον ποιητή που με ενδιέφερε.

Είπαμε: μεγάλος ποιητής ο Zanzotto, παρών στα περιοδικά

και τις εφημερίδες με έγχρωμες φωτογραφίες, όπως άξιζε

τουλάχιστον και στο κύρος του, αλλά και στο βιβλίο, που

το είχε εκδώσει μάλιστα ο κολοσσός των ιταλικών εκδό-

σεων, ο Mondadori. Επί ένα χρόνο είχα "αγγαρέψει" γνω-

στούς και φίλους που ταξίδευαν προς Ιταλία, να μου το

φέρουν, και όσο πίστευα πως αθετούσαν την παραγγελία

μου, όταν τους έβλεπα να επιστρέφουν άπρακτοι, άλλο

τόσο δυνάμωνε η πεποίθησή μου πως η μετάφραση του

Λεοπάρντι καθυστερούσε, γιατί δεν είχα ακόμη στην κα-

τοχή μου αυτό το βιβλίο (Fantasie d' avvicinamento, ήταν

ο τίτλος του). Φανταστείτε λοιπόν τη χαρά μου της "φαν-

ταστικής προσέγγισης" στο βιβλίο, όταν πραγματοποι-

ήθηκε επιτέλους η μετάβασή μου στην Ιταλία.

Από την επομένη, άρχισα να αναζητώ το "βιβλίο" στα

συνηθισμένα μέρη όπου περίμενα πως θα το συναντήσω

και ήξερα πως συχνάζει. Οι πρώτες άκαρπες αναζητήσεις

μου αποδόθηκαν, καλή τη πίστη, στην ανεδαφικότητα των

απαιτήσεών μου: παραδέχτηκα πως ένας τύπος σαν τον

δικό μου ήταν αδύνατον να συχνάζει σε βιβλιοπωλεία κω-

μοπόλεων. Οπλισμένος λοιπόν, με όλη την καλή θέληση

και γεμάτος αισιοδοξία ως προς το αίσιο τέλος της απο-

στολής μου, ξεκίνησα πλήρης δυνάμεων για την πλησιέ-

στερη πρωτεύουσα νομού. Με απόλυτη αυτοπεποίθηση για

το δίκαιον του αγώνα μου, διάβηκα την είσοδο του βιβλιο-

πωλείου Laterza, που κατά το παρελθόν δεν μου είχε αρ-

νηθεί καμία από τις επιθυμίες μου. Ω της απογοητεύσεως!

Όχι μόνον δεν αντάμωσα το επιθυμητό μου πρόσωπο, αλλά

ήμουν καταδικασμένος να ακούσω από τα χείλη του βι-

βλιοπώλη, κρυμμένου πίσω από τα λογής-λογής best-sell-

124

ers (του μήνα, της εβδομάδας, της ημέρας και της ώρας),

πως δεν είχε ακούσει καν τη ληξιαρχική πράξη γεννήσεως

του βιβλίου που αναζητούσα.

Η σιγουριά του με αποστόμωσε, αλλά δεν με κατέ-

βαλε. Σίγουρος απ' την πλευρά μου πως το βιβλίο υπήρχε

όσο κι αν γινόταν πλέον "φάντασμα" η προσέγγισή του,

επιστράτευσα τις δυνάμεις μου και κατευθύνθηκα στο δεύ-

τερο στέκι που γνώριζα. Στου Feltrinelli, τη γνωστή αλυ-

σίδα βιβλιοπωλείων, όσο κι αν η προσωπική αναζήτηση

κατέληξε στα γνωστά πλέον αποκαρδιωτικά αποτελέ-

σματα, δεν μου στέρησε το σθένος, ώστε, με τα τελευταία

αποθέματα αντοχής και πίστης στον εαυτό μου, απευθύν-

θηκα ψελλίζοντας το αντικείμενο του πόθου μου σ' έναν

μουσάτο υπάλληλο.

Η ερώτησή μου τον περιέφερε σε δεινή κρίση: τα ιτα-

λικά μου είχαν πλέον αποσαθρωθεί. Ίσως, ο μουσάτος κύ-

ριος να μην πολυκατάλαβε, έλεγα, αλλά δυστυχώς για

μένα, η γλώσσα μου λειτουργούσε ακόμη. Λέω, δυστυχώς,

γιατί στο ταπεινό έργο της μετάφρασης είχα επενδύσει

υπέρμετρες προσωπικές φιλοδοξίες και, καθώς απέδιδα

υπερφυσικές αιτίες στην ανικανότητά μου να την συνε-

χίσω, αφού την είχα συνδέσει με την ανεύρεση ή μη αυτού

του συγκεκριμένου βιβλίου, κάπου θα με ανακούφιζε η

"απουσία" του.

Ο μουσάτος κύριος, είναι αλήθεια, μ' άφησε μόνο και

καθώς τον είδα απασχολημένο με τα αιτήματα άλλων δύο

τριών πελατών, έκλαψα προς στιγμήν τον Λεοπάρντι και

όλες μου τις φιλοδοξίες. Τον είδα ωστόσο να επιστρέφει

προς το μέρος μου κρατώντας το γενικό κατάλογο των εκ-

δόσεων Mondadori, και οι ελπίδες μου αναπτερώθηκαν.

Ναι, το βιβλίο υπάρχει, έχει εκδοθεί δηλαδή, μπράβο σας,

είσθε ο πρώτος που μας το ζητάτε, τι-είσθε-από-που-έρχε-

στε-και-τι-κάνετε, αλλά...αλλά, θα πρέπει να μας το παραγ-



γείλετε γιατί είναι διαθέσιμο μόνον στις... αποθήκες.

Ωστόσο, πρέπει να ομολογήσω την αμαρτία μου: είχα

διαβάσει (σαν πληροφορημένο άτομο, που θεωρούσα τον

εαυτό μου εκείνη την εποχή) πως στο χώρο του βιβλίου

ζούμε ένα νέο μεσαίωνα – πως, ακόμη χειρότερα, το ποι-

οτικό βιβλίο, το βιβλίο που λαμπαδιάζει τις ψυχές και τα

πνεύματα κυκλοφορεί μόνον υπογείως: από χέρι σε χέρι,

όπως σχεδόν κυκλοφορούσαν τα χειρόγραφα των ευαγγε-

λίων στις πρωτοχριστιανικές κατακόμβες.

Ζητώ την κατανόηση σας και τον οίκτο σας, αν δεν

πίστεψα σε παρόμοιες υπερβολές και διαδόσεις. Τα θεώ-

ρησα τεχνάσματα των άδοξων λογοτεχνών, για τους οποί-

ους η βιτρίνα του βιβλιοπωλείου (δεν μιλάμε για θέση στο

πίσω-πίσω και πάνω-πάνω ράφι) αποτελούσε όαση εν

ερήμω. Τώρα ξέρω, αναγνώστης του 1999, όπως γνωρίζετε

κι εσείς, πως το βιβλίο δεν κινδυνεύει τόσο από την εικόνα,

όσο από την εικόνα του λογοτέχνη, όπως αυτή διαδίδεται

ανάμεσά μας. Έλεος.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΙΔΑΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Αισθάνομαι καλύτερα όταν αγοράζω βιβλία... 9

Ο ΠΑΤΡΙΑΡΧΗΣ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ

Βιάζεται ο σημερινός αναγνώστης όταν διαβάζει... 15

Η ΛΕΞΗ ΓΡΑΜΜΑΤΟΣΗΜΟ

Γράμμα του σήματος ή σήμα του γράμματος; 21

ΣΤΟ ΒΩΜΟ ΤΗΣ ΓΡΑΦΗΣ

Δώρο ή θυσία; 27

Η ΦΙΛΟΜΟΥΣΟΣ ΝΕΑΡΑ

Επίλογος μιας ερωτικής τραγωδίας... 33

Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΓΡΑΦΟΝΤΟΣ

Ζητάω το πρόσωπο της γραφής... 37

ΚΟΡΙΝΝΑ, ΚΟΡΙΝΑ... ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΗΣ ΠΑΡΑΠΟΙΗΣΗΣ

Ηδη από τον τίτλο, το γράμμα "ρω"... 41

Μ. ΚΑΡΑΓΑΤΣΗΣ: ΔΕΚΑ ΜΕ ΤΟΝΟ

Θησαυρίζω το υστέρημά μου... 45

ΜΙΚΡΗ ΑΠΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Ισως, οι απόπειρές μας να καθορίζουμε... 51

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΩΣ ΠΕΔΙΟ ΒΟΛΗΣ

Κριτικός σημαίνει σκοπευτής... 57

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΠΡΟΣ ΟΜΟΤΕΧΝΟΥΣ

Λάμπει ό,τι είναι χρυσός... 59

Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΩΣ "ΠΕΠΕΡΑΣΜΕΝΟ" ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΕΙΔΟΣ

Μπορεί ένα λογοτεχνικό έργο να επιζήσει... 65

Η ΗΔΟΝΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΙΤΗΣΗΣ

Νέος ακόμη, ο Παύλος Γερένης... 71

ΟΙ ΣΥΝΤΑΓΕΣ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Ξεφυλλίζοντας τα βιβλία της βιβλιοθήκης... 75

ΟΙ ΝΕΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ

Οι νεαροί ποιητές, γράφει σε κάποιο ποίημα... 79

ΟΙ ΤΙΤΛΟΙ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ

Παιδί, όταν ακόμη τα βιβλία... 83

ΒΑΛΖΕΡ ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΑΛΑΖΟΝΤΕΣ ΠΡΟΦΗΤΕΣ

Ρόμπερτ Βάλζερ... 87

ΟΛΑ ΕΥΚΟΛΑ ΚΑΙ ΟΛΑ ΟΜΟΙΑ;

Στο αγωνιώδες ερώτημα "τι να διαβάσω"... 91

Η ΦΥΓΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ

Τι είναι αυτό που σε κάνει να θες να ταξιδεύεις; 95

ΠΕΡΙ ΤΗΣ ΙΕΡΑΡΧΙΑΣ ΤΩΝ ΠΟΙΗΤΩΝ

Υπάρχει μία αυστηρώς καθορισμένη ιεραρχία... 99

ΟΙ ΠΑΙΔΙΚΟΙ ΜΑΣ ΦΙΛΟΙ

Φάντασμα είναι ο άνθρωπος χωρίς σώμα... 103

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΤΙΛΗΣ: EDITOR

Χωρίς την επέμβαση του Έζρα Πάουντ... 109

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΚΑΤΑΞΙΩΣΗ ΤΟΥ ΨΕΥΔΟΎΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΨΕΎΔΟΥΣ

Ψέματα: η δουλειά των μεγάλων συγγραφέων... 115

ΕΝΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΤΟ 1999

Ω, της εικόνος! 121

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ

ΣΩΤΗΡΗ ΠΑΣΤΑΚΑ

ΕΓΚΟΛΠΙΟ ΤΟΥ


ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟ ΤΥΠ

ΟΓΡΑΦΕΙΟ ‘ΛΥΧΝΟΣ’ ΤΟΝ

ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 2010. ΤΗΝ

ΕΚΔΟΣΗ ΣΧΕΔΙΑΣΕ ΚΑΙ Ε

ΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ Ο ΠΑΝΑΓ

ΙΩΤΗΣ ΠΑΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΞ

ΩΦΥΛΛΟ ΦΙΛΟΤΕΧΝΗΣΕ Ο

ΣΤΡΑΤΟΣ ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ,

ΦΙΛΙΑΣ ΧΑΡΙΝ

Encolpion Layout 1

Documents

Transcript of Encolpion Layout 1