Elmi redaktor:

Rəyçilər:

Ziyad Səmədzadə - AMEA-nın həqiqi üzvü,

iqtisad elmləri doktoru, professor.

İslam İbrahimov - Bakı Biznes Universitetinin

“Sənayenin təşkili və bələdiyyə idarəetməsi”

kafedrasının müdiri, i.e.d., professor, Əməkdar Kənd Təsərrüfatı işçisi.

Vahid Novruzov - Azərbaycan Respublikası

Auditorlar Palatasının sədri, i.e.d., professor.

Bəyalı Ataşov - Azərbaycan Kooperasiya

Universitetinin elmi işlər üzrə prorektoru, i.e.d.,

professor.

Eldar Allahyar oğlu Quliyev. Aqrar iqtisadiyyat. Ali məktəb tələbələri üçün

dərslik. Bakı-2015, “Kooperasiya” nəşriyyatı, 320 səh.

Dərslikdə aqrar iqtisadiyyatın əsas inkişaf ənənəsi, İqtisadi kateqoriyaları,

stmktum, aqrar bazarın fəaliyyət xüsusiyyətlərinə baxılmışdır. İstehsal, torpaq,

xammal və əmək resurslarından səmərəli istifadə olunması məsələləri təhlil

olunmuşdur. Bundan başqa, kənd təsərrüfatında istehsalın intensivləşdirilməsi,

ixtisaslaşdırılması, konsentrasiyası, kooperasiyası və inteqrasiyası prosesləri

proqrama uyğun olaraq öz izahını tapmışdır. Kənd təsərrüfatının investisiyası,

istehsalda xərclər və qiymətlərin əmələ gəlməsi məsələləri dərslikdə öz əksini

tapmışdır. Kənd təsərrüfatı istehsalının səmərəliliyi, onun dövlət tənzimlənməsi

mexanizmi və qaydaları xarakterizə edilir. Kitabda innovasiya fəaliyyəti və

innovasiya cəlbediciliyi, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi

problemləri də təhlil edilmişdir.

Kitab ali məktəblərdə “menecment”, “iqtisadiyyat”, “kənd təsərrüfatının və

sənayenin iqtisadiyyatı”, “mühasibat uçotu və audit” ixtisasları alan bakalavrlar

üçün nəzərdə mtulmuşdur. Dərslik, həmçinin müəllimlər, kənd təsərrüfatı

mütəxəssis və menecerləri, bu sahə ilə maraqlanan doktorant və elmi işçilər

üçün də faydalı ola bilər.

0503229412-123 124-2015

E.A.Quliyev “Kooperasiya” nəşriyyatı

MUNDƏRİCAT Giriş.

I BÖLMƏ

AQRAR İQTİSADİYYAT KURSUNUN NƏZƏRİ

VƏ PRAKTİKİ ƏSASLARI

MÖVZU 1. AQRAR İQTİSADİYYAT KURSUNUN PREDMETİ,

MƏQSƏDİ VƏ ELMİ-METODOLOJİ ƏSASLARI

1.1. Fənnin predmeti və məqsədi ...................................................... 12

1.2. Fənnin elmi-metodoloji əsaslan ................................................. 22

1.3. Kənd təsəmifatının xüsusiyyətləri və ölkə

iqtisadiyyatında onun rolu .......................................................... 24

Yoxlama sualları ................................................................................. 30

MÖVZU 2. AQRAR İQTİSADİYYAT AZƏRBAYCANIN

AQRAR - SƏNAYE KOMPLEKSİNİN ƏSASIDIR

2.1. Aqrar-sənaye kompleksinin tərkibi və tənzimlənməsi .............. 31

2.2. Aqrar-sənaye istehsalının dövlət tənzimlənməsi ...................... 35

2.3. ASK- nın müasir vəziyyəti və inkişaf perspektivləri ................ 43

2.4. Ərzaq təhlükəsizliyi .................................................................. 50

Yoxlama sualları ................................................................................. 60

MÖVZU 3. AQRAR BÖLMƏDƏ ÇOXSAHƏLİ İQTİSADİYYATIN

FORMALAŞMASI

3.1. Aqrar islahatların əsas istiqamətləri, məqsəd və

vəzifələri .................................................................................... 61

3.2. Sahibkarlıq fəaliyyəti və formalan ............................................ 65

3.3. Təsərrüfatçılıq fonnaları, onların məzmunu və

xüsusiyyətləri ............................................................................. 72

Yoxlama sualları ................................................................................. 81

Ä®3 “Ä

Mövzu 4. KƏND TƏSƏRRÜFATNDA BAZAR MÜNASİBƏTLƏRİ

4.1. Bazar haqqında anlayış, onun flınksiyalan ............................... 82

4.2. Bazar münasibətlərinin mahiyyəti ............................................ 89

4.3. Aqrar bazar strukturu ............................................................... 95

Yoxlama sualları .............................................................................. 100

II BÖLMƏ

AQRAR İQTİSADİYYAT KOMPLEKSİNDƏ

İSTEHSAL VƏ ƏMƏK RESURSLARI

MÖVZU 5. TORPAQ RESURSLARI

5.1. Kənd təsən'üfatında torpaqlardan istifadənin

xüsusiyyətləri və əhəmiyyəti.................................................... 101

5.2. Torpaq resurslarının tərkibi, strukturu və vəziyyəti ............... 104

5.3. Torpaq münasibətləri və torpaq bazarı ................................... 112

5.4. Kənd təsən’üfatında torpaqdan istifadənin səmərəliliyi və onun

yüksəldilməsi yollan ......................................................... 122

Y oxlama sualları ............................................................................. 126

MÖVZU 6. ƏMƏK EHTİYATLARI

6.1. Əmək ehtiyatlarının tərkibi və məşğulluq .............................. 127

6.2. Kənd təsərrüfatında əmək ehtiyatlarından istifadənin

xüsusiyyətləri ........................................................................... 134

6.3. Kənd təsərrüfatında əmək bazan ............................................ 137

6.4. Əmək ehtiyatlarından istifadənin səmərəliliyi və

əmək məhsuldarlığının artımı .................................................. 142

Yoxlama sualları .............................................................................. 149

MÖVZU 7. ƏSAS VƏSAİTLƏR

7.1. Əsas vəsaitlərin iqtisadi mahiyyəti və təsnifləşdirilməsi ....... 150

7.2. Əsas vəsaitlərin qiymətləndirilməsi və təkrar

qiymətləndirilməsi ................................................................... 156

7.3. Əsas vəsaitlərin amortizasiya və köhnəlməsi ......................... 159

^4«Ä

7.4. Əsas vəsaitlərin təkrar istehsalı .............................................. 164

7.5. Əsas vəsaitlərdən istifadənin səmərəliliyi və onun

yüksəldilməsi yolları ................................................................ 169

Yoxlama suallan ............................................................................... 174

MÖVZU 8. DÖVRİYYƏ VƏSAİTLƏRİ

8.1. Dövriyyə vəsaitlərinin iqtisadi mahiyyəti, tərkibi

və strukturu .............................................................................. 175

8.2. Dövriyyə vəsaitlərindən istifadənin səmərəliliyi

və onların yüksəldilməsi yolları ............................................... 183

Y oxlama suallan .............................................................................. 187

MÖVZU 9. İNVESTİSİYALAR VƏ MADDİ-TEXNİKİ

RESURSLAR BAZARI

9.1. İnvestisiya anlayışının strukturu və mənbələri ....................... 188

9.2. İnvestisiyanın aqrar sferanın inkişafında rolu ......................... 197

9.3. Aqrar iqtisadiyyata investisiyaların cəlbediciliyinin

yüksəldilməsi ........................................................................... 204

9.4. Maddi-texniki resurslar bazarı ................................................ 207

Yoxlama suallan ............................................................................... 212

III BÖLMƏ

AQRAR İQTİSADİYYATDA İSTEHSALIN

İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ ƏMƏYİN

İCTİMAİ BÖLGÜSÜ

MÖVZU 10. AQRAR İQTİSADİYYATIN

İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏSİ

10.1. İntensivləşdirmənin iqtisadi mahiyyəti ................................. 213

10.2. Kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşdirilməsinin

göstəriciləri ............................................................................ 217

Ļ5

10.3. istehsalın intensivləşdirilmə amilləri ................................... 223 Yoxlama suallan .............................................................................. 228

MÖVZU 11. AQRAR İQTİSADİYYATDA ELMİ-TEXNİKİ

TƏRƏQQİ VƏ İNNOVASİYALAR

11.1. Elmi-texniki tərəqqinin mahiyyəti və əhəmiyyəti ................. 229

11.2. Elmi-texniki tərəqqinin əsas istiqamətləri ............................ 232

11.3. Kənd təsərrüfatında innovasiya fəaliyyəti ............................ 234

Yoxlama sualları .............................................................................. 238

Mövzu 12. AQRAR SAHƏDƏ KOOPERASİYA VƏ İNTEQRASİYA

12.1. Aqrar sahədə kooperasiya və inteqrasiya əlaqələrinin mövcud

vəziyyəti ....................................................................... 239

12.2. Kənd təsərrüfatında kooperasiya .......................................... 251

12.3. Aqrar sənaye inteqrasiyası .................................................... 262

Yoxlama suallan ............................................................................... 269

MÖVZU 13. AQRAR İQTİSADİYYATDA TƏKRAR

İSTEHSALIN İQTİSADİ SƏMƏRƏLİLİYİ. AQRAR

SAHƏNİN MƏHSULLARI VƏ ONLARIN SATIŞI

13.1. Aqrar sahənin ümumi və əmtəəlik məhsulları ...................... 270

13.2. Məhsulun rəqabət qabiliyyəti və keyfiyyət

xüsusiyyətləri ......................................................................... 274

13.3. Kənd təsərrüfatı məhsullannın marketinqi ........................... 281

13.4. Məhsulun əsas satış kanalları .............................................. 287

Yoxlama sualları .............................................................................. 291

MÖVZU 14. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İQTİSADİ

ARTIM VƏ TƏKRAR İSTEHSAL

14.1. Təkrar istehsalın mahiyyəti, növləri və xüsusiyyətləri.. .292

14.2. Təkrar istehsal və ümumi məhsulun bölüşdürülməsi .......... 295

14.3. İqtisadi artım anlayışı və tipləri ............................................ 297

Yoxlama sualları .............................................................................. 300

Ä®6«Ä

Mövzu 15. İSTEHSAL XƏRCLƏRİ VƏ MƏHSULUN

MAYA DƏYƏRİ

15.1. İstehsal xərcləri anlayışı və növləri. Məhsulun maya

dəyəri .......................................................................................301

15.2. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı məsrəflərinin

təsnifləşdirilməsi və tərkibi .....................................................305

15.3. Kənd təsərrüfatı məhsullarının maya dəyəri və onun

aşağı salınma amilləri ..............................................................309

Yoxlama suallan ................................................................................316

Ədəbiyyat ..........................................................................................317

Aqrar iqtisadiyyat

GİRİŞ

Ümummilli liderimiz Heydər Əliyev Azərbaycanda

yenidən rəhbərliyə gəldikdən sonra əhalinin etibarlı ərzaq

təminatı daim dövlətin iqtisadi siyasətinin başlıca

istiqamətlərindən biri olmuşdur. Ulu Öndər respublikamızın

daxili imkanları hesabına əsas ərzaq məhsulları ilə təminatına

böyük önəm vermiş və bu istiqamətdə bir çox məqsədyönlü

tədbirlər görmüşdür. Dahi rəhbərin təşəbbüsü ilə hələ ötən

əsrin 90-cı illərində MDB məkanında ilk olaraq

Azərbaycanda torpaq islahatlarının aparılması, kənd

təsərrüfatı istehsalçılarına yardım mexanizmlərinin

formalaşdırılması, beynəlxalq təşkilatlarla bu sahədə

əhəmiyyətli layihələrin həyata keçirilməsi, həmçinin 2001-ci

ildə təsdiqlənmiş “Azərbaycan Respublikasının ərzaq

təhlükəsizliyi Proqramı” çərçivəsində görülmüş işlər

nəticəsində ölkədə kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsullarının

artırılmasına nail olunmuşdur.

Bu siyasətin Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla

davam etdirilməsi nəticəsində hazırda ölkəmiz bir çox strateji

ərzaq məhsulları üzrə tələbatını əsasən yerli istehsal hesabına

ödəyir, hətta xarici ölkələrə məhsul ixrac edir.

Dövlət başçımız ərzaq təhlükəsizliyi ilə bağlı müvafiq

hökumət qurumlarına daim xüsusi göstərişlər verir və qarşıda

duran vəzifələri müəyyənləşdirir. Prezident İlham Əliyev

Nazirlər Kabinetinin 2015-ci ilin birinci rübünün

sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran

vəzifələrə həsr olunan iclasmdakı yekun nitqində demişdir:

“Ərzaq təhlükəsizliyi bizim üçün prioritetdir. Çünki biz hələ

tam şəkildə ərzaq təhlükəsizliyimizi təmin edə bilmə

Ä* 8

Eldar Quliyev

mişik. Ancaq çalışmalıyıq ki, Azərbaycanda istehsal olunan

bütün ərzaq məhsullarının bütün komponentləri

Azərbaycanda istehsal olunsun, toxumdan tutmuş ta hazır

məhsullara qədər”.

Kənd əhalisini torpağa daha sıx bağlayan uğurlu aqrar

siyasət və həyata keçirilən məqsədyönlü tədbirlər ildən- ilə

respublikamızda kənd təsərrüfatı istehsalının artması ilə

müşayiət olunmaqdadır. Hər il fermerlərə güzəştli kreditlərin,

subsidiyaların verilməsi, “Aqrolizinq” xidmətinin

yaradılması, 0 cümlədən regionların sosial-iqtisadi inkişafı

üzrə dövlət proqramlarında kənd təsərrüfatı ilə bağlı

vəzifələrin qarşıya qoyulması aqrar sahənin inkişafına da

böyük təkan verib, bu bölmədə çalışan insanlara əlverişli

şəraitin yaradılmasına səbəb olub.

Bu da ondan irəli gəlir ki, ölkəmizdə qeyri-neft

sektorunun əsas istiqamətlərindən olan aqrar sahənin inkişafı

prioritet elan edilib. Bu zaman əsas məqsədlərdən biri isə

dövlətin ərzaq təhlükəsizliyinin tam yerli istehsal hesabına

ödənilməsi və kənd təsərrüfatı məhsulları və ərzaq mallarının

xarici bazarlara ixracının təmin edilməsidir. Təsadüfi deyil ki.

Prezident İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin iclaslarında

ərzaq təhlükəsizliyi məsələsini daim önə çəkib, bundan irəli

gələrək aqrar bölmənin inkişafı ilə bağlı müvafiq sənədlər

imzalayıb. Son illər kənd təsərrüfatının inkişafı istiqamətində

həyata keçirilən kompleks tədbirlər, fermer təsərrüfatlarına

ayrılan maliyyə yardımları və dövlətin bu sahəyə göstərdiyi

xüsusi qayğı ərzaq təhlükəsizliyinin təminatında mühüm rol

oynayır.

Ölkəmizdə aqrar sahədə müəyyən edilmiş bütün hədəflərə

çatmaq məqsədilə əvvəlcədən güclü maddi-texniki

9

Aqrar iqtisadiyyat

baza mövcuddur. 2015-ci ilin “Kənd təsərrüfatı ili” elan

edilməsi isə bu işlərin yeni mərhələyə qədəm qoymasına

impuls verəcək. Tədbirlər planında qarşıya qoyulan

vəzifələrin icrası nəticəsində kənd təsərrüfatı istehsalının və

ixrac potensialının artıniması əhalinin ərzaq təhlükəsizliyini

etibarlı şəkildə təmin edəcək.

Həyata keçirilən önəmli islahatlara və əldə olunan

müəyyən irəliləyişlərə baxmayaraq hələlik kənd

təsərrüfatında davamlı və dinamik inkişafa nail

olunmamışdır. Məsələnin həlli üçün sahənin daha intensiv

inkişaf yoluna, elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən,

innovasiyalardan istifadə etməklə kənd təsərrüfatının yeni

idarəetmə metodlarına keçməsi vacibdir. Aqrar sferanın yeni

tələblər baxımından dayanıqlı inkişaf etdirilməsi, təbii ki,

digər məsələlərin həlli ilə yanaşı yüksək ixtisaslı iqtisadçı

kadrlann hazırlanmasını da zəruri edir. Yüksək ixtisaslı

mütəxəssislərin hazırlığı sahəsində isə aqrar iqtisad elminin

nəzəri-p- raktiki müddəalarının mənimsənilməsi, onlann

müasir reallıq və qabaqcıl dünya təcrübəsi prizmasından

araşdınl- ması çox vacibdir. Belə elmi-tədris

yanaşmalarından biri də “Aqrar iqtisadiyyat” fənninin

öyrənilməsidir. Məhz kənd təsərrüfatının maddi nemətlər

istehsalının həyati əhəmiyyətli seqmentlərindən biri kimi

mürəkkəb quruluşa, spesifik xüsusiyyətlərə malik olmasını və

bu sahədə dərsliklərə olan tələbatı nəzərə alaraq “Aqrar

iqtisadiyyat” dərsliyinin yazılıb ərsəyə gətirilməsini lazım

bildik.

Dərslikdə aqrar iqtisadiyyatın nəzəri, tarixi və elmi-

təcrübi cəhətləri araşdırılmışdır. Torpaq, əmək, maddi -

texniki resursların kənd təsərrüfatında səmərəli istifadəsi və

təşkili prinsipləri ətraflı işıqlandınlmışdır. Aqrar bölmə-

^ 10

Eldar Quliyev

də bazar münasibətlərinin inkişafı zamanı investisiya və

innovasiya fəaliyyətinin kənd təsərrüfatının təşkilində, kənd

təsərrüfatında təbii resurslardan istifadənin ekoloji- iqtisadi

səmərəliliyinə xüsusi fikir verilməsinə zəmin yaratmışdır.

Aqrar sahənin əsas iqtisadi kateqoriyalan, strukturu və onun

inkişaf ənənələri, aqrar bazann fəaliyyət xüsusiyyətləri,

istehsalın intensivləşdirilməsi, ixtisaslaşması,

təmərküzləşməsi, kooperasiyası və inteqrasiyası kifayət

qədər təhlil edilmişdir. İstehsal xərclərinin formalaşması,

qiymətlərin əmələ gəlməsi, kənd təsərrüfatı istehsalının

iqtisadi səmərəliliyi, onun dövlət tənzimlənməsi mexanizmi

və qaydalan da öz əksini tapmışdır.

Dərslik mövcud dövlət ali peşə təhsili standartının

tələbləri və “Aqrar iqtisadiyyat” kursunun proqramı əsasında

hazırlanmışdır.

11

Aqrar iqtisadiyyat

I BÖLMƏ

AQRAR İQTİSADİYYAT KURSUNUN NƏZƏRİ

VƏ PRAKTİKİ ƏSASLARI

MÖVZU 1. AQRAR İQTİSADİYYAT KURSUNUN PREDMETİ,

MƏQSƏDİ VƏ ELMİ - METODOLOJİ ƏSASLARI

1.1. FƏNNİN PREDMETİ VƏ MƏQSƏDİ

İlk əwəl “iqtisadiyyat” haqqında anlayışdan başlayaq. Bu,

ev təsərrüfatının idarə edilməsi üçün təsərrüfatçılıq qa-

nunlanna malik sənətdir, bacanqdır. Cəmiyyətdə istehsal

qüvvələrinin inkişafı və xalq təsərrüfatının müxtəlif

sahələrinin yaranması ilə əlaqədar bu anlayış lazımi qədər

genişlənmiş və dəyişmişdir.

Birincisi, iqtisadiyyata - insanların fəaliyyətləri

dairəsində cəmiyyəti həyati vacib maddi nemətlər və

xidmətlərlə təmin edən xalq təsərrüfatına - maddi istehsal,

həmçinin qeyri-istehsal sahələri aid edilir. Azərbaycan

Respublikasının iqtisadiyyatında çoxsaylı xalq təsərrüfatı

sahələri birləşir. Sahə qruplarının bir - biri ilə texnoloji

əlaqələri olanlar birləşərək kompleks yaradırlar: aqrar -

sənaye, yanacaq - energetika, maşınqayırma, neft - kimya və

s.

İkincisi, iqtisadiyyat - bu, insanların istehsal prosesində

girdikləri ictimai istehsal proseslərinin məcmusudur. İstehsal

münasibətləri - istehsal, bölgü, mübadilə və maddi

nemətlərin istehlakında insanlar arasında meydana çıxan

münasibətdir.

İstehsal münasibətləri iqtisadi qanunlarla tənzimlənir.

İqtisadi qanunlar dedikdə - obyektiv xarakterə malik, daima

təkrarlanan səbəb-təzahür əlaqələri başa düşülür. Cə Ä« 12 «Ä

Eldar Quliyev

miyyətin ümumi, həmçinin iqtisadi subyektlərinin inkişafını

qanunlar sistemi müəyyən edir: dəyər, yığım, vaxta qənaət,

münasib inkişaf, tələb, təklif və digər.

Üçüncüsü, iqtisadiyyat- tədqiqatın miqyası və

obyektindən asılı olaraq aşağıdakı hissələrə bölünür:

makroiqti- sadiyyat, mikroiqtisadiyyat, müəssisənin

iqtisadiyyatı və ayrı - ayrı sahələrin iqtisadiyyatı (sənaye,

nəqliyyat, tikinti, ticarət, kənd təsərrüfatı və s.). Beləliklə, elm

və təcrübə iqtisadiyyat adlandırılır. İqtisadiyyat elmi iqtisadi

təcrübəni aydınlaşdırır. O, aşağıdakı həyati vacib məsələləri

həll etmək üçün qəbul edilmişdir:

- nə istehsal etmək, hansı mal və xidmətlər cəmiyyətin

tələbini ödəməyə kifayət edər;

- nə qədər istehsal etmək, bunun üçün hansı resurslar və

hansı miqdarda istifadə etmək məqsədəuyğundur;

- necə istehsal etmək;

- nə üçün istehsal etmək - şəxsi istifadə üçün və ya

mənfəət əldə etmək üçün, istehsal edilmiş məhsulu necə

bölüşdürmək.

Bu problemlər bazar iqtisadiyyatı şəraitində daha

müvəffəqiyyətlə həll edilə bilər, başqa sözlə, istehsalçı ilə

istehlakçı arasında sərbəst mübadilə olan iqtisadiyyatda.

Bazar iqtisadiyyatında çoxlu mülkiyyət formalannm

mövcudluğu istehlakçıların sərbəst rəqabətinə əsaslanır.

Burada istehsalçı və istehlakçılar əmək ehtiyatlannm

strukturu, maddi maliyyə resurslarının bölgüsünü sərbəst

özləri həll edirlər. Real iqtisadiyyat həmişə bazar və dövlət

sferasını birləşdirir, bir çox hallarda dövlət tərəfindən

tənzimlənir. Tənzimləmə ölçüləri iqtisadiyyatın xarakteri ilə

müəyyənləşdirilir.

Ä® 13 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

Aqrar iqtisadiyyat bir elm kimi bu sahədə iqtisadi qa-

nunlann yaranma formalarını, onların mexanizmlərinin kənd

təsərrüfatının inkişafına təsirini, həmçinin kənd təsərrüfatı

istehsalı fəaliyyətinin iqtisadi qanunauyğunluğunu öyrənir.

Ölkəmizdə aparılan iqtisadi islahatlar müəyyən dərəcədə

aqrar iqtisadiyyata da təsir etmişdir. Belə ki, müxtəlif

mülkiyyət və təsərrüfatçılıq formalarının inkişafına, aqrar

sektorda isə çoxukladlı iqtisadiyyatın yaranmasına səbəb

olmuşdur. Bunlar bütün aqrar sənaye kompleksində istehsal

münasibətlərinin dəyişilməsinə şərait yaratmışdır. Kənd

təsərrüfatı iqtisadiyyatı bir sahə elmi olmaqla bazar şəraitində

aqrar sektorda iqtisadi münasibətlər sistemini açmaq

iqtidarına malikdir. Rayonların və təsərrüfatın

ixtisaslaşdırılması təbii-iqtisadi şəraitin diferensiasiyası

əsasında aparılır. Bu müxtəliflik mexanikləşdirmə, kimya-

laşdırma və meliorasiya zamanı nəzərə alınır. Belə deyək ki,

bir rayona güclü müasir traktorlar, yüksək tutumlu maşınlar,

digərlərinə isə daha kiçik gücə malik maşınlar lazımdır. Hər

bir zonanın torpaqları müəyyən mineral gübrələr tələb edir.

Ayrı-ayrı rayonların torpaqlannm müxtəlif növ meliorasiya

tədbirlərinə ehtiyacı vardır. Bitki sortları və heyvan cinsləri

ölkənin bu və ya digər rayonlarının şəraitinə uyğun olmalıdır.

Təbii-iqtisadi şəraitin müxtəlifliyini iqtisadiyyatın

tənzimlənməsində (alış qiymətləri, gəlir vergisi, əməyin

ödənilməsi və s.), həmçinin məhsul hasilatı və istehsalın

səmərəliliyinin müəyyənləşdirilməsində, göstəricilərin

müqayisəsində də nəzərə almaq lazımdır.

Aqrar iqtisadiyyat məhsuldar qüvvələrin inkişafı və

istehsal münasibətlərini, kənd təsərrüfatında iqtisadi

qanunların istifadəsi və fəaliyyət xüsusiyyətlərini öyrənən bir

Ä«» 14

Eldar Quliyev

elmdir. Bu mənada kənd təsərrüfatına iqtisadiyyatın bir

aparıcı sahəsi kimi baxmaq lazımdır.

Kənd təsərrüfatı ictimai istehsalın tarixən birinci sahəsidir.

Onun əhəmiyyəti sənayenin və iqtisadiyyatın digər

sferalarının geniş inkişaf topladığı keçmiş dövrlər ərzində

aşağı düşmüşdür. K.Marks kənd təsərrüfatının rolunu

xarakterizə edərək qeyd edirdi ki, ərzaq məhsullarının

istehsalı istehsalçıların və ümumiyyətlə bütün istehsalın

birinci həyat şəraitidir. Kənd təsərrüfatı yeganə sahədir ki,

burada istehsal olunan məhsullara həmişə ehtiyac var və

olacaqdır.

Kənd təsərrüfatının inkişafı bizim ölkəmizdə də vahid

bazar iqtisadiyyatı qanunlarının fəaliyyətinə tabedir. Bununla

belə, burada bu qanunların istifadə edilməsi müəyyən spesifik

xüsusiyyətlərə malikdir. Öz növbəsində bir sıra fəaliyyətdə

olan qanunauyğunluqlar vardır ki, onlar ancaq kənd

təsərrüfatında özünü göstərir.

O spesifik qanunauyğunluqları plana uyğun

tənzimlənməsini nəzərə alaraq diqqətdən keçirək.

Birincisi, kənd təsərrüfatının vacib xüsusiyyətləri ondan

ibarətdir ki, burada istehsalın aparılması üzvi surətdə

torpaqlar və təbii mühitdən istifadədən asılıdır. Digər

tərəfdən, burada torpaq digər sahələrdə olduğu kimi

yerləşdiril- mə bazası kimi xidmət etmir, əvəzolunmaz

istehsal vasitəsi kimi çıxış edir. Kənd təsərrüfatında istehsalın

nəticəsi torpağın keyfiyyəti, onun məhsuldarlığı və

yerləşməsindən çox asılıdır. Bunların kənd təsərrüfatının

inkişaf məsələlərinin həll edilməsində nəzərə alınması

vacibdir. Torpaq amili kənd təsərrüfatı istehsalının ölkə

ərazisi üzrə yerləşdirilməsi və təsərrüfatların

ixtisaslaşdırılmasının müəyyən- ləşdirilməsində xüsusilə

böyük əhəmiyyətə malikdir.

15 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

Kənd təsərrüfatının vacib məsələləri torpaqların

məhsuldarlığını artırmaq və təbii mühitin mühafizəsidir. Bu

məsələlərin əhəmiyyyəti hazırkı elmi-texniki inqilab

dövründə daha da artmaqdadır. Kənd təsərrüfatına aid

məsələləri həll edərkən onun bu və ya digər sahəsinin

istiqamətini, torpağın məhsuldarlığı və ətraf mühitə təsirini

nəzərə almaq lazımdır. Torpaq resurslarının və ətraf mühitin

qorunması məsələsinə elmi-texniki tərəqqinin bütün

amillərindən səmərəli istifadə etməklə nail olmaq olar. Digər

tərəfdən, elmi-texniki tərəqqinin bütün istiqamətlərini

işləyərkən torpaq amili, xüsusilə ölkənin müxtəlif

regionlarında torpaq resurslarına təsiri nəzərə alınır.

İkincisi, kənd təsərrüfatı bioloji amillərdən (bitkiçilik və

heyvandarlıq) istifadə etməyə əsaslanır. Bu sahədə istehsalın

tənzimlənməsi zamanı təkcə iqtisadi qanunlardan deyil, həm

də bioloji qanunlardan istifadə nəzərə alınmalıdır. Kənd

təsərrüfatında istehsalın ritmi əsasən təbii-bioloji qanunlarla

tənzimlənir. Bioloji proseslər (bitkilərin, heyvanların inkişafı,

böyüməsi) müəyyən dövrə malikdir, il ərzində müəyyən

müddətlərlə seçilirlər. Bu göstərilənlər bütün kənd

təsərrüfatının inkişafı, eynilə də elmi-texniki tərəqqinin

tezləşdirilməsində nəzərə alınmalıdır. Elmi-texniki

nailiyyətlərə nail olmaq əkinçilikdə və heyvandarlıqda təbii

dövrə təsir etməyə imkan verir, ancaq bioloji prosesləri tam

şəkildə dəyişdirmək olmaz. Digər tərəfdən, bioloji amillər

elmi-texniki işləmələrə xüsusi tələblər irəli sürür və onların

tətbiqi üçün məlum çərçivələr qoyur. Maşınlar və

elmi-texniki tərəqqinin yenilikləri torpaqda, bitki və

heyvanlarda gedən bioloji proseslərin normal axınını təmin

İtr 16 '*Ä

Eldar Quliyev

etməlidir. Ancaq elmi-texniki inkişaf belə yeniliklərdə özünü

doğrultmaqla praktikada tətbiq oluna bilər.

Üçüncüsü, nəzərə almaq lazımdır ki, ölkənin zonaları üzrə

təbii-iqtisadi şərait böyük müxtəlifliyə malikdir. Onlar kənd

təsərrüfatının proqressiv inkişafına hərtərəfli təsir göstərir.

Ölkənin bütün təbii zonaları üzrə kənd təsərrüfatının

aparılması üçün vahid tövsiyələr vermək olar.

Dördüncüsü, kənd təsərrüfatı istehsalı aparılan bu və ya

digər işlərin ritmi və nəticələri, vaxtı, metodları mövcud hava

-iqlim şəraitindən olduqca asılıdır.

Beşincisi, torpaqlardan istifadə zamanı ölkənin təbii

zonaları arasında böyük şərait fərqinin olmasını, hava - iqlim

şəraitinin həmin mühitə olan təsirini əvvəlcədən

müəyyənləşdirməyin qeyri-mümkün olduğunu nəzərə alaraq

bunların mərkəzləşdirilmiş çevik tənzimlənməsini tələb edir.

Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, xalq təsərrüfatının

digər sahələrindən fərqli olaraq bu sahəyə daha geniş

müstəqillik verilməlidir. Xalq təsərrüfatının digər

sahələrindən fərqli olaraq kənd təsərrüfatının fərqləndirici

xüsusiyyətləri daha çoxdur. Bu, bioloji xüsusiyyətlərindən və

sahənin təbii iqlim şəraitindən asılı olmasından irəli gəlir.

Ona görə kənd təsərrüfatında mərhələli işlərin görülməsini

müəyyənləşdirmək çətindir. Ona görə bazar münasibətlərinin

formalaşdığı indiki dövrdə kənd təsərrüfatında sahibkarlığın

inkişafına yönəldilmiş tədbirlərin hazırlanmasında və həyata

keçirilməsində sahənin spesifik xüsusiyyətlərinin nəzərə

alınması çox böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Altıncısı, kənd təsərrüfatının böyük spesifik xüsusiyyəti

onun istehsalının mövsümiliyidir. Kənd təsərrüfatında işlər,

xüsusən də əkinçilikdə bütün fl Havam etmir. Bu

Ä» 17

" Aqrar iqtisadiyyat

da işçilərin bütün il boyu özünəməxsus bərabər işlə təmin

olunmasına yardım edən əkin və sahələrin seçilməsi tələbini

yaradır. Lazım gəldikdə kustar yanmemal sahələri

yaradılmalıdır. Məlumdur ki, qışda meyvə-giləmeyvə, bostan

bitkiləri məhsulu istehsal olunmur. Sənaye emalı məhsulu

olan kolbasa, meyvə şirəsi, konservlər və s. xammal və lazımi

avadanlıqların mövcudluğu şəraitində ilin bütün dövrlərində

istehsal, emal etmək mümkündür. Bununla da texniki

təchizat, yeni universal maşınların hazırlanması və həmin

avadanlıqlardan müxtəlif işlərdə istifadə etməklə iş yerləri

yaratmaq olar.

Yeddincisi, kənd təsərrüfatı istehsalı geniş ərazilərdə və

açıq səma altında işlərin aparılması ilə də fərqlənir. Burada

stasionar iş prosesləri əsas yer tutur. Buradan da elmi-texniki

tərəqqinin üzərinə bir sıra tələblər düşür. Kənd təsərrüfatı

maşınlarının sistemi elə qurulmalıdır ki, onlar böyük ərazidə

mobil prosesləri icra etməyə qadir olsun. Münasib mühərrik

və iş maşınları tələb olunur. Bununla energetikanın strukturu

əlaqədardır. Belə ki, energetika kənd təsərrüfatında əsasən

stasionar işlərdə, xüsusən heyvandarlıqda istifadə olunur.

Çöl-tarla işlərində, daha doğrusu, əkinçilikdə digər enerji

mənbələrindən istifadə olunur.

Səkkizinci, kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrində,

xüsusilə əkinçilikdə məhsulun mütəmadi çıxışı yoxdur, əmək

sərfi ilə məhsulun əldə edilməsi arasında kəskin fərq vardır.

Belə ki, əmək bütün il boyu sərf edilir, məhsul isə müəyyən

tsikllərin keçməsindən sonra və ya ilin sonunda alınır. Kənd

təsərrüfatında bitki və heyvanlardan müxtəlif müddətlərdə

məhsul alınır. İstehsal dövrü ilə iş Ä» 18

Eldar Quliyev

dövrü uyğun gəlmir. Belə ki, bitkiçilikdə əkin, aqrotexniki

xidmət, yığım, heyvanların saxlanması, yemlənməsi, bala

alınması, məhsul istehsalı müxtəlif dövrlərə təsadüf edir. Bu

da istehsalçıdan, yəni sahibkardan istehsal vasitələrindən və

əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək üçün əlavə

tədbirlərin görülməsini və işin hərtərəfli düşünülmüş şəkildə

qurulmasını tələb edir.

Doqquzuncu, digər sahələrdən fərqli olaraq kənd

təsərrüfatında böyük ölçüdə təkrar istehsal fondları özünün

məhsulları hesabına (toxum, yem və s.) yaradılır. Bunun

məhsulların bölgüsündə nəzərə alınması vacib

məsələlərdəndir. Çünki, bu, gələn ilin istehsalı üçün natural

fondun yaranmasında vacibdir.

Onuncu, hava - iqlim şəraitindən asılı olaraq kənd

təsərrüfatında illər üzrə başqa sahələrə nisbətən istehsal

nəticələrinin tərəddüdü ilə əlaqədar məhsul ehtiyatlannm

yaradılması tələb edilir. Gözlənilməz hava şəraitinin baş

verməsi ilə əlaqədar lazımi qədər sığorta fondlannm

yaradılmasına ehtiyac vardır.

Bütün göstərilən xüsusiyyətlər kənd təsərrüfatının

spesifikliyindən irəli gəlir. Bu xüsusiyyətlər istehsalın inkişaf

mənbələri, əməyin ödənilməsi və maddi stimullaşdırılma- sı,

idarəetmə və digər məsələlərdən asılıdır.

Kənd təsərrüfatının yuxarıda göstərilən xüsusiyyətləri öz

əksini aqrar siyasətdə tapır. Nəzərə alınır ki, müasir dövrdə

kənd təsərrüfatında sahələrarası əlaqə intensiv surətdə inkişaf

edir. O daha çox ölkənin aqrar - sənaye kompleksini xalq

təsərrüfatının tərkib hissəsinə çevirir. Aqrar - sənaye

kompleksi (ASK) kənd təsərrüfatında hazırlanan ərzaq

məhsulları və geniş istehlak malları ilə əhalini təmin

^ 19 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

edən iqtisadiyyat sahəsidir. Bura kənd təsərrüfatından başqa,

kənd təsərrüfatı üçün istehsal vasitələri istehsal edən sənaye

sahələri, kənd təsərrüfatını istehsal-texniki xidmətlərlə təmin

edən sfera, kənd təsərrüfatında istehsal məhsullarını

istehlakçıların istifadəsinə çatdırmaq funksiyasını yerinə

yetirən sahələr daxildir.

Aqrar iqtisadiyyat” elminin predmeti - kənd

təsərrüfatının spesifikasını nəzərə almaqla aqrar sektorda

istehsal münasibətlərini, iqtisadi qanunların təsir

mexanizmini və onların meydana gəlmək səbəblərini tədqiq

etməkdir. Bundan əlavə, elmin öyrənmə predmeti məhsuldar

qüvvələrin və istehsal münasibətlərinin inkişafının

qanunauyğunluqları və prinsipləri, mal istehsalçılarının

fəali)o^ətlərinin bazar mexanizmidir. Tədqiqat obyekti-

ölkənin kənd təsərrüfatında xüsusən onun ayrı-ayrı regionlan,

müxtəlif təşkilati-hü- quqi formalarda kənd təsərrüfatı mal

istehsalçılannm fəaliyyət yerləridir.

Aqrar iqtisadiyyat bir elm kimi metodoloji rol oynayan

iqtisadi nəzəriyyəyə əsaslanır. O digər iqtisadi fənlərlə, hər

şeydən əvvəl istehsalın təşkili və planlaşdırılması, AS- K-nın

idarə edilməsi, sahibkarlıq, marketinq, iqtisadi statistika,

mühasibat uçotu ilə sıx surətdə bağlıdır. Eyni zamanda aqrar

iqtisadiyyat fənnini öyrənmək üçün nəzəri və metodiki

əsasdır. İqtisadi problemlərin işlənib hazırlanması üçün

burada təbii, aqronomik və texniki elmlərin nailiyyətləri və

məsləhətlərindən, məsələn biologiya, seleksiya, aq- rokimya,

əkinçilik, kənd təsərrüfatının mexanizasiyası, emal və

saxlama və s. istifadə edilməlidir.

Aqrar iqtisadiyyatın vacib məsələsi əhalini ərzaq

məhsulları ilə təmin etməkdir. Bu məsələ aqrar iqtisadi

effekt- ^ 20

Eldar Quliyev ■

liliyin qaldırılması ilə həll’edilə bilər. Xüsusən kənd

təsərrüfatında iqtisadi effektliyi yüksəltmək əhalini ərzaq

məhsulları ilə təmin etməni müəyyənləşdirir. Ona görə də

“Aqrar iqtisadiyyat” elminin birinci dərəcəli məqsədi bazar

iqtisadiyyatı şəraitində, səmərəli təsərrüfatçılıq metodları

əsasında sahənin iqtisadi inkişafına nail olmaqdır.

Aqrar iqtisadiyyatın inkişafını əhəmiyyətli dərəcədə

istehsal resurslarının mövcudluğu müəyyən edir. Resursların

məhdud və defisit olması da iqtisad elminin daha bir vacib

məsələsidir. Əmək, maddi və maliyyə xərclərinin istifadəsi,

ixtisarı və hər məhsul vahidinə səmərəli istifadəsi qaydalarını

əsaslandırmaq və istehsal xərclərini minimuma endirməkdir.

Elmin vacib məsələlərindən biri də aqrar

yenidənqurmaların prinsip və əsas istiqamətlərini işləmək,

borcunu ödəyə bilməyən müəssisələrə yenidənqurma üçün

metodiki məsləhətlər verməkdir.

Bütün bu göstərilənlərə rəğmən aqrar iqtisadiyyat bir sahə

elmi olmaqla sahənin elmi əsaslarla işlənib hazırlanması ilə

məşğul olarkən aşağıdakıları nəzərdə tutmalıdır:

- aqrar sferada hər mülkiyyət və təsərrüfatçılıq forması

çoxukladlı iqtisadi inkişafda rəqabət əsasında öz yerini

tutsun;

- ölkə kənd təsərrüfatı istehsalının rəqabətə davamlılığının

yaranması üçün məsləhət vermək;

- ərzaq və resurs bazarının (torpaq, kapital, işçi qüvvəsi,

investisiyalar) onların konyunkturaları, tələb və təkliflərin

analizi əsasında strateji inkişafını;

- inteqrasiya və kooperasiyanın səmərəli təşkilati forma-

lannı;

Ä» 21 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

- elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətləri əsasında istehsalın

intensivləşdirilməsinin əsas istiqamətlərini;

-bazar münasibətlərinin inkişafını nəzərə almaqla

təmərküzləşmə və ixtisaslaşmanın optimal səviyyəsini;

- kənd təsərrüfatında prioritet istiqamət olan investisiya və

innovasiya fəaliyyətini;

-bazar şəraitində kənd təsərrüfatı mal istehsalçılarının

iqtisadi fəaliyyət mexanizmini;

-kənd təsərrüfatı istehsalının dövlət tənzimlənməsinin

vacibliyi dərəcəsi və istiqamətini.

Bütün yuxarıda qeyd edilənlər regional xüsusiyyətlər

nəzərə alınmaqla həll edilməlidir. Belə ki, Azərbaycan

Respublikasının regionları təbii - iqlim, iqtisadi və

demoqrafik şəraitinə görə bir - birindən fərqlənirlər.

1.2. FƏNNİN ELMİ - METODOLOJİ ƏSASLARI

İqtisadi tddqiqat-ĞQxkoXmBnm mürəkkəb prosesidir,

burada mövzunun əsaslandıniması, məqsəd və vəzifələrinin

təsviri, hipotezlər, təhlil obyektinin seçilməsi, proqramin

tərtib edilməsi, tədbirlərin nəzəri və kameral işlənilməsi və

tədqiqatın nəticələrinin praktikada tətbiqidir.

İqtisadi tədqiqatın əsasında metodologiya durur.

Elmin metodologiyası - bu, elmi dərketmənin qurulma

prinsipi, forması və tərzidir. Tədqiqatın nəzəri və metodoloji

əsası - ölkə, xarici iqtisadçıların iqtisadiyyat elmi sahəsindəki

əsərləridir. Metodologiya elmdə tətbiq edilən metodlara

əsaslanır. Metod elmi-tədqiqat işinin ardıcıllığını, məzmununu müəyyənləşdirir, şərhetmə və nəticələrinin

istifadə edilməsidir. Tədqiqatın elmiliyinin və məhsuldar

Ä» 22

Eldar Quliyev

lığının müəyyənləşdirilməsində metod böyük əhəmiyyətə

malikdir. Buraya hər şeydən əvvəl dialektik metodu aid etmək

lazımdır ki, burada bütün hadisələrin hərəkətdə və

dəyişkənlikdə olduğunu, yeni ilə köhnənin mübarizəsi kimi,

sadədən mürəkkəbə doğru inkişafını xarakterizə edir.

İqtisad elmi əmələgəlmənin mahiyyətini dərk etmək üçün

ümumi elmi və spesifik tədqiqat metodlarından istifadə edir.

Bu metodlara elmi abstraksiyalar, induktiv, deduk- tiv,

müqayisəli analiz, eksperimental və digərləri aiddir. “Aqrar

iqtisadiyyat”m spesifik tədqiqat metodlarına iqtisadi -

statistik, monoqrafiya, hesablama - konstruktor, balans və

iqtisadi - riyazi metodlar aiddir.

Elmi abstrakt metodu - bundan ibarətdir ki, dərketmə

prosesi kiçik hadisə, təzahürlərdən, olmayan tərəflər və

ümumi, mövcud əlamətlərdən, təzahürün dərk edilməsinin

həqiqi meydana gəlməsinə gedən şaxələnmədən ibarətdir.

Belə ki, abstrakt təsəvvür meydana gəlmədə tam olmasa da,

orada əsas məsələni anlamağa imkan verir. Abstrakt- laşdırma

iqtisadi qanunların meydana gəlməsi, yaranmasının əsasını

təşkil edir (məs., tələbi öyrənərkən tələb və qiymət arasındakı

qarşılıqlı əlaqə analiz edilir, abstraktlaş- dınna zamanı isə bir

çox şəraitlər - dövlətin qiymət siyasəti, bazarın doluluq

dərəcəsi, rəqabət və s.).

İnduksiya metodu - bu, ümumi nəticələr çıxarmaqla

bağlıdır. Ayrıca faktlar əsasında, daha doğrusu, qərar fərdidən

ümumiyə, faktdan nəzəriyyəyə qəbul edilir.

Deduksiya metodu - göstərilənin əksinədir. Tədqiqatın

istiqaməti - ümumidən xüsusiyədir. İnduksiya və deduksiya

metodları hipotezlərin irəli sürülməsinə imkan verir. Hipotez

- hər hansı bir elmi təzahürün irəli sürülməsində

Ä» 23 <*Ä

Aqrar iqtisadiyyat

aydınlaşdırmaq üçün, təsdiqləyici elmi nəzəriyyəyə nəzəri və

təcrübi əsaslanmadır.

Müqayisəli analiz metodu - daha düzgün nəticə əldə etmək

üçün xüsusi və ümumiləşdirilmiş iqtisadi göstəriciləri

müqayisə etməklə daha dolğun, düzgün nəticə əldə etməkdir,

Sahibkar konkurentlərin xərcləri ilə özünün xərclərini

müqayisə etməklə fəaliyyət üçün alternativ variant

seçməlidir. Belə yanaşma “məsarif - nəticə” müqayisəli

analiz metoduna əsaslanır.

Eksperimental metod - bu metod əsasən təbiət elmlərində

iqtisadi hadisələri öyrənmək üçün geniş istifadə olunur.

Eksperiment hipotezlərin düzgünlüyünü yoxlamaq üçün

öyrənilən hadisəyə faktorlann təsirini və inkişaf

qanunauyğunluğunu öyrənməyə xidmət edir. Kənd

təsərrüfatında təsərrüfat hesablı, arenda podratı, aqrar

sənayenin təşkilində (aqrokombinat, aqrofınn və s.)

eksperiment apanimasıdır.

Statistik iqtisadi metod- ictimai hadisələri kütləvi rəqəm

göstəriciləri ilə inkişafın hərəkətli xarakteristikasını vermək

üçün üsulların məcmusudur. Əsas üsullar statistik

göstəricilərin analizi və işlənilməsi - iqtisadi qruplaşdırılması,

orta və nisbi hədləri, qrafik təsvir və s. istifadə edilməlidir.

İqtisadi qruplaşdırma - hadisələrin öyrənilən qrupların

hamısının mövcud əlamətlərinə görə tipləri, strukturlarını və

struktur dəyişikliklərinin qanunauyğunluğunu öyrənməkdir. 1.3. KƏND TƏSƏRRÜFATININ XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ ÖLKƏ

İQTİSADİYYATINDA ONUN ROLU

Kənd təsərrüfatı - aqrar sənaye kompleksinin əsas

sahələrindən biridir. Onun əsas məqsədi ölkə əhalisinin ərzaq

Ä» 24

Eldar Quliyev

və ekoloji təminatını həyata keçirmək, bütün regionlarda

sosial-iqtisadi inkişafın sürətləndirilməsinə nail olmaq, emal

sənayesi üçün xammal istehsal etmək, əkinçilik və

heyvandarlıq məhsulları istehsalını müasir texnologiyalar

əsasında təşkil etmək, kənd təsərrüfatı məhsullan ilə emalı

arasında yaranmış disproporsiyanı aradan qaldırmaq, kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalı və emalı üçün zəruri sayılan

infrastrukturu yaratmaqdır. Bütün bu göstərilənlər hələlik tam

həll edilməmişdir.

Ölkədə ərzaq məhsullarmn istehlak səviyyəsi müsbət

dinamikaya malikdir. Belə ki, tərəvəz, bostan, meyvə və

giləmeyvə üzrə adambaşına illik istehlakm əvvəlki ilə

nisbətən nisbi artımı 2007-2013-ci illərdə cüzi tərəddüdlərlə

davamlı olmuşdur.

Həmin dövrdə bostan məhsulları, meyvə, giləmeyvə və

üzüm istehlakı müvafiq olaraq 1.6%; 5.2% və 6.8% artmışdır,

Çörək və çörək məmulatları üzrə istehlakm bir qədər azalması

insanların qida rasionunun optimallaşması meyli kimi müsbət

qəbul edilməlidir.

2007-2013-cü illər ərzində bütün növ mal və quş əti

istehlakı (gündəlik) 65 qramdan 90 qrama (39.0%), o

cümlədən mal əti və ət məhsulları istehlakı 54.0%, qoyun və

keçi əti və ət məhsulları istehlakı 47.0%, quş əti və ət

məhsulları istehlakı 17.0% artmışdır (cədvəl 1). Həmin

dövrdə süd və süd məhsullan üzrə gündəlik istehlak 680

qrama çatmışdır. Bu da həmin dövr üçün 41% artım

deməkdir. Kənd təsərrüfatında əsas fondların dəyəri 23578

min man. təşkil edir. Bu sferada 1657,4 min insan məşğul

olur. Ümumdaxili məhsulun 5.3%-i kənd təsərrüfatının

payına düşür.

Aqrar iqtisadiyyat

Cədvəl L

Azərbaycanda ərzaq məhsullarının adambaşına

il ərzində istehlakı, kq

No

Faktiki istehlak 2013-cii

ildə

Ümumdünya Səhiyyə

Təşkilatının normaları

Keçmiş SSRİ Tibb

Akademiyasının

Qidalanma

İnstitutunun

normaları

1 Çörək və çörək məhsulları

(un hesabı ilə) 154.0 120.5 107

2 Kartof 112 96.7 117

3 Tərəvəz və bostan

məhsulları 165.0 140.3 145

4 Meyvə və giləmeyvə 66.0 80.3 71

5 Ət və ət məhsulları (ət

hesabı ilə) 33.0 70.1 86

6 Süd və süd məhsulları (süd

hesabı ilə) 248.0 359.9 404

7 Yumurta, ədəd 131.5 243 298 8 Bitki yağları, marqarin 9.0 13.1 13.6

9 Qənd və şirniyyat

məhsulları 30.0 36.5 40.7

10 Balıq və balıq məhsulları 6.8 8.3 23.7

Xalq istehlakı mallanna tələbin VA-VL kənd təsərrüfatının

hesabına ödənilir. O, sənayeni xammalla təmin edən əsas

sahələrdən biridir. Xammal kimi kənd təsərrüfatında istehsal

olunan məhsulun 50%-dən çoxu istifadə edilir. Kənd

təsərrüfatı yüngül, yeyinti, kombikorm və digər sənaye

sahələri üçün xammal verir.

Öz növbəsində kənd təsərrüfatı - sənaye mallarının böyük

istehlakçısıdır. Sənaye kəndə traktorlar, avtomobillər.

Ä» 26

Eldar Quliyev

maşınlar, avadanlıqlar, yanacaq - sürtgü yağları materialla- n,

mineral gübrələr, kombikorm və s. verir. Beləliklə, sənayenin

bir sıra sahələrinin inkişafı əsaslı şəkildə kənd təsərrüfatından

asılıdır. Eyni zamanda kənd təsərrüfatı mal istehsalçılannm

müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərməsi sənaye istehsalının

inkişaf səviyyəsindən asılıdır.

Hər bir xalq təsərrüfatı sahəsi spesifik istehsal vasitələri ilə

xarakterizə olunur. İstehsal olunan məhsulun niyyətindən,

müəyyən istehsal münasibətindən asılı olaraq işçilərdən

xüsusi münasib bacarıq tələb edir. Kənd təsərrüfatına bir sıra

xüsusiyyətlər aiddir ki, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul

olanların bunları nəzərə alması vacibdir:

> Kənd təsərrüfatı istehsalında torpaq əvəzolunmaz əsas

istehsal vasitəsidir. Digər istehsal vasitələrindən fərqli olaraq

torpaq düzgün istifadə edildikdə köhnəlmir, öz keyfiyyətini

itirmir. Kənd təsərrüfatında istifadə edilən torpaq resursları

məhsuldarlığı və yerləşməsinə görə kəskin fərqlənir. Bu da

diferensial rentanm mövcudluğunu yaradır. Yaxşı məhsuldar

və satış bazanna yaxın ərazidə torpaqlara sahib olan mal

istehsalçısı əlavə qazanc əldə edir.

> Kənd təsərrüfatında spesifik istehsal vasitəsi kimi canlı

orqanizmlər çıxış edir. Bioloji qanunlarla inkişaf edən bitkilər

və canlı heyvanların iqtisadi təkrar emal prosesi təbii

proseslərlə növbələşir.

> Kənd təsərrüfatı istehsalı məkan etibarı ilə müxtəlif

torpaq - iqlim şəraitində yerləşməklə aparılır. Təbii ki, bu

şəraitin istehsal prosesinin mexanikləşdirilməsi, kimyalaş-

dırılması, meliorasiyası, kənd təsərrüfatı bitki və heyvan

cinslərinin seçilməsində nəzərə alınması vacibdir.

^ 27

Aqrar iqtisadiyyat

> Kənd təsərrüfatı istehsalının nəticələri torpaq, iqlim

şəraitindən asılı olduğu halda, sənaye istehsalında bu amil

təsir göstərmir. Bundan əlavə, təbii - iqlim şəraiti kənd

təsərrüfatının yerləşdirilməsinə və ixtisaslaşmasına əsaslı

təsir göstərir. Bir sıra kənd təsərrüfatı bitkiləri müəyyən iqlim

şəraitində bitir və yetişirlər.

Kənd təsərrüfatı istehsalının nəticələrinə hava şəraiti

böyük təsir göstərir, bu da yüksək dərəcədə bazann kon-

yunkturunu müəyyənləşdirir. Belə ki, 2012-ci ildə yaxşı hava

şəraitində respublikada taxıl bitkilərinin həcmi 2458.4 mln.

ton təşkil etmişdir ki, bu da əvvəlki illərə nisbətən 458.4 ton

çox olmuşdur.

> Kənd təsərrüfatında iş vaxtı istehsal dövrü ilə uyğun

gəlmir. Bu, kənd təsərrüfatının mövsümi xarakteri ilə

əlaqələndirilir. İstehsalla vaxt və iş dövrü arasındakı böyük

fərqlənmə payız dənli bitkilərinin yetişdirilməsində nəzərə

çarpır. Onların əkilməsinə iyul - avqust aylarında torpağın

səpinə hazırlanması və səpindən başlayır, gələn ilin iyul

ayında məhsulun, taxılın yığılması ilə yekunlaşır. Bu müddət

ərzində iş vaxtı bir neçə dəfə qurtarır və bir neçə dəfə yenidən

bərpa olunur: torpağın səpinə hazırlanması, səpin, əkinə

qulluq, məhsulun yığımı və digər. İstehsal dövrü əsasən təbii

şəraitlə müəyyənləşdirilir, bitkilərin inkişafı arasıkəsilmədən

davam edir. Mövsümilik istehsalın təşkilinə, texnika və əmək

ehtiyatlarından istifadəyə əsaslı surətdə təsir edir.

İstehsalın mövsümi xarakteri, həmçinin emal sənayesində

müşahidə edilir, çünki kənd təsərrüfatı xammalı il boyu

qeyri-bərabər daxil olur. Məsələn, şəkər zavodları ən çox

sentyabr-noyabr aylarında yüklənirlər, daha doğrusu, köklü

Ä» 28

Eldar Quliyev

meyvələrin yığılması və zavoda göndərilməsi dövründə, süd

zavodları yaz-yay dövründə, süd yığımının artdığı dövrdə.

> Kənd təsərrüfatında istehsal olunan məhsullar sonradan

istehsal prosesində onun vəsaiti kimi istifadə olunur (toxum,

yem, cavan heyvanlar, üzvi gübrələr və s.). Ancaq sənayedə

əsasən xammal digər sahələrin müəssisələrindən alınır. Bu

xüsusiyyətilə də istehsalın texnologiyası bağlıdır. Kənd

təsərrüfatında texnoloji proseslər bioloji amillərdən, canlı

orqanizmlərdən istifadəyə əsaslandığı halda, sənayedə -

kimyəvi, fiziki və mexaniki proseslərə əsaslanır.

> Bu sahə üçün yüksək fond tutumu, kapitalın zəif

dövriyyə tezliyi xarakterikdir ki, bu da digər sahələrlə

müqayisədə investorlar üçün zəif cəlbedicilik yaradır və onun

inkişafında dövlətin rolunu gücləndirir.

> Kənd təsərrüfatında bir qayda olaraq istehsal alət və

vasitələri yer dəyişir (traktorlar, maşınlar, kombaynlar və

digər kənd təsərrüfatı texnikası), ancaq əmək cisimləri

(toxum) bir yerdədir. Sənayedə isə əmək cisimləri

yerdəyişməyə məruz qalmır, avadanlıq, maşınlar, dəzgahlar

stasionar şəkildə qurulur.

> Kənd təsərrüfatında ictimai əmək bölgüsü sənayeyə

nisbətən başqa cür təzahür edir. Regionun təbii iqtisadi şəraiti

ilə əlaqədar müəyyən istehsal sahələri üzrə ixtisaslaşır və

yekun məhsulu ilə seçilir, bu da onun ərazi yerləşməsinin

təsiridir. Əksər kənd təsərrüfatı müəssisələri bir neçə məhsul

istehsal edir. Bir qayda olaraq bitkiçilik və heyvandarlıq

məhsulları bir müəssisədə istehsal olunur. Ona görə ki,

əkinçilik heyvandarlığı yemlə təmin edir, heyvandarlıq isə

bitkiçiliyi üzvi gübrə olan peyinlə təmin edir. Bu qarşı-

Ä*» 29

Aqrar iqtisadiyyat

lıqlı əlaqə torpaq resurslarından səmərəli istifadə etməyə,

daha doğrusu, bitkilər üçün qeyri-münasib torpaqlarda

bitkilərin yetişdirilməsinə şərait yaradır.

> Kənd təsərrüfatı sferasında onun məhsullarına olan

tələbat qeyri-elastikdir. Tələbin elastiklik koefısenti tələbin

dəyişmə həddinin, malın dəyişmə qiymətinin faizinə

bölünməsidir.

> Kənd təsərrüfatı məhsulları üçün təmiz, təkmilləşmiş

rəqabət xarakterikdir. Əksər kənd təsərrüfatı mal

istehsalçıları məhsul bazarında yüksək rəqabət şəraiti

yaradırlar. Bu da ayrı-ayrı mal istehsalçılarının bazar

qiymətlərinə təsirinə imkan vermir və demək olar ki, burada

inhisar üçün şərait yaranır.

Aqrar iqtisadiyyatda təsərrüfatın sadalanan və digər

xüsusiyyətləri onunla izah olunur ki, onlarda fəaliyyət

xarakterlərinin ümumi iqtisadi qanunlara əsaslanmasını aqrar

sferanın müəssisələri fəaliyyətləri zamanı nəzərə almalıdırlar. YOXLAMA SUALLARI

1. iqtisadiyyat nəyi öyrənir?

2. “Aqrar iqtisadiyyat” fənninin predmeti və vəzifələrini

göstərin.

3. İqtisadiyyat elmi - tədqiqatlarında hansı metodlardan

istifadə edilir?

4. “Aqrar iqtisadiyyat” elminin tədqiqat metodlarını

söyləyin.

5. Ölkənin iqtisadiyyatında aqrar iqtisadiyyatın nə kimi

əhəmiyyəti vardır?

6. Aqrar istehsalın xüsusiyyətləri hansılardır?

Ä® 30 “Ä

Eldar Quliyev

MÖVZU 2. AQRAR İQTİSADİYYAT AZƏRBAYCANIN

AQRAR - SƏNAYE KOMPLEKSİNİN ƏSASIDIR

2.1. AQRAR - SƏNAYE KOMPLEKSİNİN TƏRKİBİ VƏ

TƏNZİMLƏNMƏSİ

Aqrar - sənaye kompleksinin yaranması məhsuldar

qüvvələrin inkişafı, xalq təsərrüfatı sahələrinin

ixtisaslaşmasının dərinləşməsi, kənd təsərrüfatının sənaye ilə

əlaqələrinin güclənməsi ilə əlaqələndirilir. Aqrar - sənaye

termini bizim ölkəmizdə XX əsrin 60-cı illərində meydana

gəlmişdir. Ancaq aqrar-sənaye inteqrasiyası daha əvvəllərdən

başlamışdır. Belə ki, bu və ya digər kənd təsərrüfatı

məhsulunun istehsalı, emalı və satışının həyata keçirilməsi

aparılmışdır. Ancaq zəif texniki baza, siyasi - iqtisadi

situasiya və digər səbəblər üzündən gələcək inkişafını tapa

bilməmişdir. Sonradan keçən əsrin 70-ci illərindən kənd

təsərrüfatı və sənaye istehsalının inteqrasiyası geniş inkişafını

tapmağa başlamışdır.

Aqrar - sənaye kompleksi (ASK) istehsal, emal, bölgü,

mübadilə və kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakı ilə

əlaqədar bir-biri ilə iqtisadi münasibətlərdə olan xalq

təsərrüfatı sahələrinin məcmusudur. Buraya kənd təsərrüfatı

məhsullarının emalı, saxlanılması və satışının həyata

keçirilməsi, ASK üçün istehsal vasitələri istehsal edən sahələr

daxildir (şəkil 1).

Aqrar-sənaye kompleksində istehsalın müxtəlif

studiyalarında birbaşa və dolayı yolla müraciət etməklə xalq

təsərrüfatının çox sahələri iştirak edirlər.

^ 31 “dV

Aqrar iqtisadiyyat

Şəkil 1. ASK-nın sahə strukturu,

Ä® 32

Eldar Quliyev

Aqrar - sənaye kompleksinin əsas sahəsi - kənd

təsərrüfatıdır. Kənd təsərrüfatında ictimai əmək bölgüsünün

əvvəlki mərhələlərində iki sahə mövcud idi - əkinçilik və

heyvandarlıq. Sonralar getdikcə bitkiçilik və heyvandarlıq

məhsulları istehsalının ayrı-ayrı növləri yarandı: çuğundur-

çuluq, tərəvəzçilik, balıqçılıq, maldarlıq, donuzçuluq və s.

Bütün bunlar istehsal edilən məhsulun növü, texnologiyası

və istehsalın təşkili, tətbiq edilən maşınların sistemi ilə

fərqlənirlər. Aqrar - sənaye kompleksi özündə mürəkkəb

çoxsahəli istehsal - iqtisadi sistemləri təqdim edir ki, onun da

tərkibində üç əsas sfera seçilir:

/ sfera - buraya aqrar - sənaye kompleksini istehsal

vasitələri ilə təmin edən: traktor və kənd təsərrüfatı

maşınqayırması, yeyinti və yüngül sənaye üçün maşınlar,

mineral gübrələr istehsalı-bitki və heyvanlann mühafizəsi

üçün kimyəvi vasitələr, texnika və avadanlığı təmir edən və

tikinti sahələri daxildir. I sfera əsasən kənd təsərrüfatında

istehsalın sənayeləşdinİməsi və intensivləşdirilməsi,

həmçinin ASK-nın digər sahələrini əhatə edir.

II sfera - Aqrar-sənaye kompleksinin əsas mərkəzi

həlqəsi olan aqrar iqtisadiyyatı təşkil edir. Kənd təsərrüfatı

istehsalı 80 sahədən istehsal resursları alır və 60 sahəyə öz

məhsullannı göndərir. Hər bir kənd təsərrüfatı əməkçisi onun

ətrafında məşğulluğunu təmin edir.

III sfera - bu sferada tədarükü, daşınmanı, saxlanmanı,

kənd təsərrüfatı xammalını yenidən emal edən, həmçinin son

məhsulu realizə etdirən sahə və müəssisələrin hamısı

cəmlənir. Mövcud sferaya yeyinti sənayesi (tamlı məhsullar

sənayesi, süd və ət sənayesi), yüngül (tekstil, dəri və

ayaqqabı) sənaye, kombikorm sənayesi (müxtəlif yemlərin

Äı» 33

Aqrar iqtisadiyyat

qarışığından alınan yem), tədarük və ticarət təşkilatlan

daxildir.

Aqrar - sənaye kompleksinin dinamik inkişafının əsas

şərtlərindən biri onun üç sferasının son məhsuluna qiymət

qoyuluşuna görə mühakimə edilməsidir.

Son məhsul - ümumi məhsulun dəyərinin bir hissəsidir

(mal və xidmət). Onun istehsal tələbatını çıxmaqla son

məhsul altında mövcud hissədən - həlqədən məhsulun kənara

çıxması anlaşılır. Müəssisə səviyyəsində o, əmtəə

məhsulundan fərqlənmir. ASK-nın son məhsuluna bütün

sferalarda yaradılmış istehsal məhsulları və son istehlakda

istifadə olunan eyni zamanda ixrac məhsullan aiddir.

İnkişaf etmiş ölkələrdə son məhsulun dəyəri III sferada

yaradılır. Burada kənd təsərrüfatı xammalının tullantısız

kompleks emalı təmin edilir, malın saxlanılması, çəkilib

qablaşdırılması aparılır. Bu sferada pərakəndə satışın 50-

80%-i yaranır.

Aqrar - sənaye kompleksində infrastruktur vacib yer

tutur. İnfrastruktur sahəsi ASK-nın bütün sferasına xidmət

edir. İnfrastruktur-xalq təsərrüfatı kompleksi olmaqla

yenidən təkrar istehsalı təmin edir. İnfrastruktur ASK-nın

normal fəaliyyət göstərməsinə və böyük miqdarda son

məhsul alınmasına şərait yaradır. Sərbəst məhsul istehsal

etmir, ancaq infrastruktur istehsalın son nəticəsinə nəzərəçar-

pacaq dərəcədə təsir göstərir. İnfrastrukturun iki qrupa

bölünməsi qəbul edilmişdir: istehsal və sosial. İstehsal

infrastrukturuna aqrar sənaye istehsalına xidmət edən;

nəqliyyat, rabitə, bitkiləri mühafizə stansiyası, hesablama

mərkəzləri və s. daxildir. Sosial qrupa-işçi qüvvəsinin təkrar

istehsalını həyata keçirən işçilərin nonnal əmək fəaliyyəti-

34

Eldar Quliyev

ni təmin edən: mənzil-kommunal təsərrüfatı, tibbi və uşaq

müəssisələri, ictimai-iaşə təşkilatları, əmək mühafizəsi

xidməti, idman-sağlamlıq zonaları, istirahət yerləri və s.

daxildir.

Sahə əlamətlərinə görə ərzaq kompleksində səkkiz məhsul

yanmkompleksi ayrılır: taxıl məhsulları, kartof məhsulları,

çuğundur-şəkər, meyvə və tərəvəz konservi,

üzümçülük-şərabçılıq, ət, süd, piy, yağ ərzaq kompleksi. Bu

ərzaq yarımkompleksləri yetkinləşmiş vahid təşkilati - hüquqi

yaranmaya aid edilir. Kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı,

onun emalı və satışı bir neçə qarşılıqlı əlaqəli olan, müstəqil

sferalar tərəfindən həyata keçirilir. Qabaqcıl

yarımkomplekslər taxıl məhsulları, ət və süddür.

Azərbaycanın aqrar-sənaye kompleksləri mikrokomp-

lekslərə (assosiasiyalar, aqrofirmalar, aqrosənaye

müəssisələri) ayrılır.

Beləliklə, ölkənin aqrar - sənaye kompleksləri mürəkkəb

və dinamik olmaqla istehsal inkişaf dərəcəsi, ictimai tələbin

səviyyəsi və onun son məhsulu ilə müəyyənləşdirilir.

2.2. AQRAR - SƏNAYE İSTEHSALININ DÖVLƏT

TƏNZİMLƏNMƏSİ

Aqrar-sənaye kompleksi tam və bərabər şərtlərlə sahə-

lərarası rəqabətlərdə iştiraka imkan vennəməkdə xüsusi yer

tutur. Kənd təsərrüfatı təbii amillərdən asılı olduğu kimi,

istehsal da, aydındır ki, mövsümi xarakterlərə malikdir. Bir

qayda olaraq sənayeyə nisbətən texnoloji cəhətdən xeyli

geridədir. Ona qoyulan maddi və pul vəsaitləri az qazanc

gətirir. Bundan əlavə, o digər sahələrə nisbətən dəyi-

Ä» 35

■ Aqrar iqtisadiyyat

şən, iqtisadi və texnoloji şəraitə yavaş uyğunlaşandır. Ona

görə də ASK-nın effektiv fəaliyyət göstərməsi üçün dövlət

tənzimlənməsi vacib şərtdir.

Aqrar-sənaye istehsalının dövlət tənzimlənməsi dedikdə

dövlətin istehsal, təkrar emal və kənd təsərrüfatı məhsulları

və ərzağın satışının təşkili, həmçinin istehsal texniki xidmətə

və ASK-nın maddi - texniki təminatına iqtisadi təsiri başa

düşülür.

Dövlət tənzimlənməsini çox vaxt dövlət dəstəyi ilə

eyniləşdirirlər. Ancaq bu eyni şey deyildir. Dövlət dəstəyi,

himayəsi dövlət tənzimlənməsinin tərkib hissəsi olmaqla,

səlahiyyətli dövlət idarələri tərəfindən həyata keçirilən

qanunvericilik, icraedici və nəzarət xarakterli tədbirlər

sistemidir. Dövlət himayəsindən savayı dövlət tənzimlənməsi

inzibati və hüquqi xarakterli məhdud tədbirlərdir.

Aqrar ərzaq bazarının dövlət tənzimlənməsi sistemi üçün

iqtisadi ədəbiyyatlarda bir neçə prinsip ayırırlar. Onlardan

əsasları:

- dövlət yardımı müdafiə üçün əlavə rola malikdir;

- mal istehsalçıları əsasən özünümaliyyələşdirmə ilə

işləməlidir;

-tənzimlənmənin həyata keçirilməsi üçün diferensial

yanaşma həyata keçirilməlidir. Bununla belə, təsərrüfatçı-

lığın effektliliyini, innovasiyahlığmı, istehsalın ekologiyalı-

lığı, istehsal olunmuş məhsullann rəqabətqabiliyyətliliyini

nəzərə almaq lazımdır.

- dövlət tənzimlənməsinin motivasiyası mal

istehsalçılarının səmərəli istehsalına yönəldilməlidir;

-dövlətin yardımını həyata keçirmək üçün proqram -

məqsədli yanaşma olmalıdır. Bu onu göstərir ki, hər hansı

Ä» 36 «Ä

Eldar Quliyev “

tənzimləmə tədbiri konkret dövlət proqramının elementi

olmalıdır;

- dövlət yardımının maksimum səmərəli istifadəsi;

- proteksionizm, özündə daxili bazarın qorunması və ölkə

mal istehsalçılarının müdafiəsinə yönəldilmiş dövlətin

iqtisadi siyasətidir;

- dövlət yardımının əlçatar və ünvanlılığı;

- bazarda rəqabətin bərabərlik şəraitinin təminatı;

- dövlət yardımı tədbirlərinin həyata keçirilməsi

ardıcıllığı.

Dövlət tənzimlənməsinin məqsədi: aqrar - sənaye

istehsalının effektliliyinin yüksəldilməsi və sabitləşdirilməsi,

ölkənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, ərzaq

təminatının yaxşılaşdırılması, kənd təsərrüfatı və ASK-nm

digər sahələri arasında mübadilənin ekvivalentliyinin

saxlanılması, ölkə mal istehsalçılarının müdafiəsi.

Dövlət tənzimlənməsi bazar subyektlərinə təsir

qaydalarını özündə birləşdirən müxtəlif metodlar vasitəsilə

təmin edilir. İqtisadiyyatın inkişafı ilə tətbiq edilən dövlət

tənzimlənməsi metodları daim genişlənir, artır.

Aqrar ərzaq bazarının dövlət tənzimlənməsi metodlan- nı

bir neçə əlamətinə görə təsnifləşdirmək olar. Subyektlərin

idarəetmə qərarlarına dövlətin təsir dərəcəsinə görə birbaşa və

dolayı təsir metodlarına ayırırlar.

Birbaşa metodlar - təsərrüfatçılıq subyektlərinin

fəaliyyətlərinə dövlət təsiri, onlar müstəqil iqtisadi seçim

əsasında deyil, dövlət tərəfindən verilmiş sərəncamlar

əsasında qərar qəbul edirlər. Birbaşa təsir metodlarına

bilavasitə obyektə onun maraqlarının stimullaşdırılmasını

məhdudlaşdıran inzibati tədbirlər aiddir. Onlara kreditlə

verilən

37

Aqrar iqtisadiyyat

faizli subsidiyaları, dotasiya, kənd təsərrüfatı istehsalı

məhsullarına kompensasiyaları, bir sıra idxal məhsullarına

qoyulan rüsumları aid etmək olar.

Dolayı metodlar -dövlətin xüsusi sahibkarlara geniş təkrar

istehsalında makroiqtisadi mütənasibliyi saxlamaq məqsədilə

istifadə etdiyi alət və formalardır. Bunların tətbiqi zamanı

dövlət iqtisadi subyektlərin qərar qəbul etməsi prosesinə

birbaşa qanşmır. Onlar, sadəcə, subyektlərin iqtisadi qərarlar

qəbul edən zaman dövlətin iqtisadi siyasətinə üstünlük

vennələri üçün zəmin yaradır. Dolayı təsir metodları kənd

təsərrüfatı məhsulları, xammal və ərzağa, mal və tədarükə

orta iqtisadi təsir göstərən müdaxilədir.

Tdşkilati-institusional metodlar - əlamətlərinə görə dövlət

təsirinin inzibati, təşkilati və iqtisadi metodları ayrılır.

İnzibati metodlar - aqrar-sənaye kompleksində davamlı

təkrar istehsalı təmin etmək üçün hüquqi qanunvericilik

tədbirlərinə yönəldilmiş dövlətin qarışması sistemidir.

İnzibati metodlar dövlət hakimiyyətinin gücünə əsaslanır.

Ümumilikdə inzibati metodlar xüsusi sektorda tənzimləmə

fəaliyyətini hüquqi şəraitlə təmin etməni əhatə edir.

Təşkilati metodlar - münasib təşkilati strukturun, dövlət

agentliyi, kompaniyanın yaradılması anlaşılır.

İqtisadi metodlar - dövlətin iqtisadi vasitələrlə təkrar

istehsal prosesinə dolayı yolla qarışmasıdır. Onlar dövlət

təsiri vasitəsilə müəyyən şərait yaratmaqla bazar

proseslərinin inkişafının dövlətə lazım olan istiqamətə

yönəldilməsidir. Bu tənzimləmə tədbirləri əlavə maddi stimul

yaratmaqla və ya maliyyə ziyanının təhlükəsi ilə əlaqədardır.

Məqsəd əlamətlərinə görə dövlət tənzimlənmə

metodlarını aşağıdakı qaydada qruplaşdırmaq olar:

Ä» 38 «Ä

Eldar Quliyev “

1. İstehsalçıların gəlirlərinin müdafiəsi. Bura aid edilir;

kompensasiya ödəmələri; təbii fəlakətə görə ödəmələr;

istehsalın yenidən qurulması ilə əlaqədar ziyana görə

ödəmələr.

2. Qiymətə qarışmaq, ərzaq bazarına bir sıra təsir

tədbirləri təklif etmək; kənd təsərrüfatı məhsullarına olan

daxili qiymətlərin müdafiəsi; idxal və ixrac məhsullarına

vergilərin müəyyən edilməsi.

3. Pul xərclərinin (məsariflərin) kompensasiyası. Bura

istehsal vasitələri alınması üçün xərclərin ödənilməsi:

gübrələr, kimyəvi dərmanlar, yem və s. daxildir.

4. Aqrar ərzaq bazarının inkişafına təsir (maliyyələşdirmə,

bazar proqramının işlənilməsi və həyata keçirilməsi).

5. İstehsal infrastrukturunun inkişafına təsir etmək.

Məhsulların və maddi-texniki təchizatın saxlanılması üçün

bazanın yaradılması, nəqliyyatın, rabitə, bitkiləri mühafizə

stansiyasının inkişafı və s.

Dövlət tənzimlənməsi iqtisadi alətlərin köməyi ilə həyata

keçirilir, onlara aid edilir:

- qiymətlər - məqsədli, mühafizə olunan, təminat;

- vergilər - güzəştli, diferensiasiyalı;

- kredit - güzəştli, mal, kommersiya bankları üzrə faizlərin

müdafiəsi;

-büdcə - ssudalar, kompensasiyalar, dotasiyalar, lizinq-

lər, bir sıra tədbirlərin maliyyələşdirilməsi;

-kənd təsərrüfatı məhsulları, xammal və ərzağa (tədarük

və əmtəə) dövlətin iqtisadi müdaxiləsi;

- sığortalanma (sığorta üzvlüyünün bir hissəsinin

ödənilməsi);

Ä» 39 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

- kənd təsərrüfatı məhsulları, xammal və ərzaq

məhsullarının idxal və ixracı zamanı gömrük rüsumları.

Dövlət müdafiəsinin əsas alətlərindən dotasiya,

subsidiyalar və kompensasiyaların ayrılmasını qeyd etmək

lazımdır.

Dotasiya - müəssisələr tərəfindən satılmış məhsuldan sərf

edilmiş, batmış xərcləri ödəmək üçün dövlət büdcəsindən pul

ayrılmalarıdır.

Respublika büdcəsindən ayrılan dotasiyalar vasitəsilə

ziyanla işləyən təsərrüfatların sağlamlaşdırılması aparılır.

Kompensasiya təsərrüfat subyektlərinin xərclərini

ödəmək, əvəz etməkdir. Hazırda kənd təsərrüfatı

istehsalçılarına mineral gübrələr və bitkilərin müdafiəsi üçün

vasitələr, çoxillik bitkilərin əkilməsi və onlara xidmət üçün

və s. xərclərin müəyyən hissəsi ödənilir.

Təsərrüfat fəaliyyətinin dövlət tərəfindən

maliyyələşdirilməsi subsidiya xarakteri daşıyır.

Subsidiya - bu xərclərin ödənilməsi üçün əlavə pul

yardımıdır. Məsələn, dövlət heyvandarlıq, bitkiçilik və bir

sıra başqa istehsal sahələrinin inkişafı üçün proqram və

tədbirləri subsidiyalaşdırır.

Dövlət maliyyələşdirilməsi mərkəzləşdirilmiş şəkildə və

ya subvensiyalar vasitəsilə həyata keçirilə bilər.

Kənd təsərrüfatının inkişafı haqqında dövlət

proqramlarında və kənd təsərrüfatı məhsulları, xammal və

ərzaq məhsullarının inkişafı və bazarın tənzimlənməsi

haqqında dövlət müdafiəsi məsələləri xeyli

genişləndirilmişdir. Onun həyata keçirilməsində aşağıdakı

əsas istiqamətlər göstərilir:

40

Eldar Quliyev

- torpaqların məhsuldarlığının yüksəldilməsi, istifadəsiz

torpaqların kənd təsərrüfatı mülkiyyətinə və kənd təsərrüfatı

dövriyyəsinə cəlb edilməsi;

- seleksiya və toxumçuluğun inkişafı;

- əsas kənd təsərrüfatı bitkilərinin istehsalının stimullaş-

dırılması;

- bağçılığın inkişafı, çoxillik əkililərin əkilməsi və onlara

qulluğun müdafiəsi;

- mühafizə olunan torpaqlarda istehsalın inkişafı;

- cins mal - qaranın inkişafı;

- südlük, ətlik heyvanların inkişafı;

- qoyunçuluq və keçiçiliyin inkişafı;

- kənd təsərrüfatının xammal və ərzaq bazarında

infrastruktur və logistik təminatın inkişafı;

- kənd təsərrüfatı mal istehsalçılarının kreditləşdirilmə-

si;

- kənd təsərrüfatında risklərin azaldılması;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının emalının inkişafı;

- kənd təsərrüfatı xammal və ərzaq bazannın

tənzimlənməsi;

- kəndli fermer təsərrüfatlarının yaradılması üçün

qrantların verilməsi;

- kəndli (fermer) təsərrüfatları bazasında toxumluq

heyvandarlığının yaradılması;

- kənd təsərrüfatı istehlak kooperativlərinin yaradılması.

Aqrar- sənaye kompleksinə kömək məqsədilə respublika

büdcəsindən ayrılan vəsaitin miqdarı ildən - ilə artınlır.

2008-ci ildə dövlət büdcəsindən ayrılan 5 000 000 manat

məbləğində vəsait 7 müvəkkil kredit təşkilatlan vasitəsilə

ölkənin 15 rayonunda 198 fiziki və hüquqi şəxslərə gü-

Ä« 41

Aqrar iqtisadiyyat

zəştli kreditlər şəklində verilmişdir. Kreditlərin orta məbləği

25.300 manat olmaqla, heyvandarlığın, əkinçiliyin,

taxılçılığın, emalın, quşçuluğun, arıçılığm və balıqçılığın

inkişafına yönəldilmişdir.

Fermerlərə güzəştli kreditlərin verilməsi üçün 2009-cu

ilin dövlət büdcəsindən 10.000 000 manat vəsait aynlmış- dır

ki, bu da ötən ildəkindən 2 dəfə çoxdur. Banklarla razılıq əldə

edilmişdir ki, ölkədə ərzaq təhlükəsizliyinə dəstək verə

biləcək taxılçılıq, şəkər çuğunduru, kartofçuluq və s.

layihələrə üstünlük verilsin. Eyni zamanda veriləcək

kreditlərdən bəhrələnəcək sahibkarların sayını da artırmaq

nəzərdə tutulur.

Həmçinin ikinci “Kənd Təsərrüfatının inkişafı və Kre-

ditləşməsi” layihəsi çərçivəsində 3 müvəkkil və agent kredit

təşkilatları vasitəsilə 5662 nəfərə 12.800 000 manat

məbləğində kredit verilmişdir.

“Şimal - Şərq inkişaf layihəsi” çərçivəsində 4 müvəkkil

kredit təşkilatları vasitəsilə 190 nəfərə 890.800 manat

məbləğində fərdi və mikrokreditlər verilmişdir. Kreditlərin

orta məbləği 4.700 manat olmaqla, onlar heyvandarlığın,

tərəvəzçiliyin, meyvəçiliyin, taxılçılığın, bağçılığm,

quşçuluğun və üzümçülüyün inkişaf etdirilməsinə

ayrılmışdır.

Azərbaycan Prezidentinin 2008-ci il 25 avqust tarixli

sərəncamı ilə “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan

Respublikasında əhalinin ərzaq məhsullan ilə etibarlı

təminatına dair Dövlət Proqramı” təsdiq edilmişdir.

Proqramda görüləcək tədbirlər və əldə ediləcək nəticələr

müəyyən olunmuşdur. Proqramın icrasına dövlət

büdcəsindən 60 milyon manat vəsait ayrılmışdır.

Ä*» 42 «d*»

Eldar Quliyev

Kənd təsərrüfatı əmlakının sığortalanması üçün sığorta

haqqının dövlət büdcəsi hesabına ödənilən hissəsi, kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarına istifadə etdikləri

yanacağın və motor yağının, habelə mineral gübrələrin

dəyərinin 50%-nin ödənilməsinə dövlət büdcəsindən ayrılan

vasaitələr də daxil olmaqla bu proqrama 2010-cu ildə dövlət

büdcəsindən 111 milyon 500 min manat vəsait ayrılmışdır.

Ölkə iqtisadiyyatı gücləndikcə aqrar bölmənin inkişafına

diqqət artır və ildən - ilə dövlət büdcəsindən kənd

təsərrüfatına, meliorasiya və irriqasiya tədbirlərinə daha çox

vəsait ayrılır. 2010-cu ildə dövlət büdcəsindən kənd

təsərrüfatı layihələrinə 32 mlyon 62 min manat investisiya

ayrılmışdır.

Büdcə vəsaiti hesabına proqramda nəzərdə tutulan

tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün yaradılan bu möhkəm

təməl təminat verir ki, bu proqramın icrası da uğurla

nəticələnəcək və ölkəmiz Ümumdünya Ərzaq Təhlükəsizliyi

Proqramına töhfə verən dövlətlərdən biri olacaq.

2.3. ASK-NIN MÜASİR VƏZİYYƏTİ VƏ İNKİŞAF

' PERSPEKTİVLƏRİ

1991-ci ildən həyata keçirilən yenidənqurmalar

yaradılmış təsərrüfat əlaqələrinin pozulmasına, maddi -

texniki bazanın dağılmasına, ASK resurs potensialının

azalmasına gətirib çıxarmışdır. Bütün bunlar aqrar - sənaye

kompleksində istehsalın düşməsinə və onun iqtisadi

səmərəliliyinin enməsinə səbəb olmuşdur.

43

Aqrar iqtisadiyyat

Prioritet milli layihələrin həyata keçirilməsi, xüsusi

təsərrüfatların yaradılması və sahibkarlığın formalaşması ay-

rı-ayn ölkələrdə eyni səviyyədə olmamışdır. Buna müxtəlif

obyektiv və subyektiv amillər təsir göstərmişdir.

Ümumiyyətlə, respublikada aqrar islahatların inkişafını şərti

olaraq aşağıdakı mərhələlərə bölmək olar;

Birinci mərhələ 1992-ci ilə qədər olan dövrü əhatə edir.

Bu dövrdə aqrar sahədə təsərrüfat hesabının

təkmilləşdirilməsi, daxili təsərrüfat hesabının tətbiqi,

təsərrüfatçılığm iqtisadi mexanizminin və idarəetmənin

təkmilləşdirilməsi istiqamətində bir sıra təkliflər irəli

sürülmüş, normativ - hüquqi sənədlər qəbul edilmişdir.

Bunlar aqrar bölmənin sərbəstliyinin genişlənməsinə,

idarəetmədə iqtisadi üsulların rolunun artırılmasına şərait

yaratmışdır.

“Azərbaycan Respublikasında Mülkiyyət haqqında”

Azərbaycan Respublikasının Qanunu və Torpaq Məcəlləsinin

qəbul edilməsi aqrar bölmədə islahatların başlanmasına güclü

təkan vermişdir. Torpaqların icarəyə verilməsi və istehsal

vahidlərinin təsərrüfat hesabına keçirilməsi iqtisadi əlaqələrin

qurulmasında müqavilə münasibətlərinin inkişafına şərait

yaratmışdır.

Həmin dövrdə respublikanın ayrı-ayrı bölgələrində

kollektiv podrat inkişaf etmiş, bəzi rayonlarda icarə

kollektivləri və kəndli-fermer təsərrüfatı yaradılmışdır.

Respublikamızda 1992-ci ilin əvvəlinə xüsusi mülkiyyətə

əsaslanan 90 kəndli-fermer təsərrüfatı fəaliyyət göstərmiş,

lakin onların istehsal-iqtisadi göstəriciləri aşağı səviyyədə

olmuşdur.

İkinci mərhələ 1992-1995-ci ilin əvvəlinədək olan dövrü

əhatə edir. Respublikamızda aqrar islahatlann elmi əsas-

Ä« 44 «Ä

Eldar Quliyev

larla həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq bu dövr olduqca

böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Belə bir vəziyyətdən çıxış

yolu yalnız aqrar islahatların həyata keçirilməsində idi. Ona

görə də Heydər Əliyev 1993-cü ildə respublika rəhbərliyinə

gələndən sonra iqtisadiyyatın böhrandan xilas edilib inkişaf

etdirilməsinin yeganə yolunun islahatlar olduğunu bildirirdi.

Bu məqsədlə də kənd təsərrüfatında islahatların aparılması

aqrar siyasətin başlıca amili kimi qəbul olundu. H.Əliyev

ictimaiyyətin nümayəndələri ilə keçirdiyi respublika

müşavirəsində (23.12. 1994-cü il) aqrar sahənin qurtuluş yolu

ilə bağlı özünün qəti fikirlərini belə ifadə etmişdir: “Aqrar

bölmədə iqtisadi islahatlar aparmaq, mülkiyyət fonnasmı

dəyişmək, torpaq islahatı keçirmək, sərbəst iqtisadiyyata

geniş yol açmaq respublikamızın həyatında çox mühüm və

əhəmiyyətli, eyni zamanda son dərəcədə məsuliyyətli və

ölkədə aqrar islahatların həyata keçirilməsi üçün normativ -

hüquqi sənədlər hazırlamağa və beləliklə, 1995-ci ilin

əvvəllərindən respublikada aqrar islahatların həyata

keçirilməsinə başlanılmışdır”.

Respublika iqtisadiyyatının mühüm tərkib hissəsi olan

aqrar sahədə bazar iqtisadiyyatı sisteminin qurulması, yeni

mülkiyyət münasibətlərinin formalaşması üçün ilk növbədə

18 fevral 1995-ci ildə “Aqrar sahənin əsasları haqqında”,

“Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” Qanunlar qəbul

edilir. Belə ki, aqrar islahatların normativ - hüquqi bazası

əsasən ikinci mərhələdə yaradılmışdır. Bu dövrdə həm də

“Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında”, “Dövlət mülkiyyətinin

özəlləşdirilməsi haqqında”, “İcarə haqqında” və s. qəbul

edilən qanunlar aqrar bölmədə mülkiyyətin və təsərrüfatçı

lığın müxtəlif formalarının yaradılmasına və

^ 45

Aqrar iqtisadiyyat

fəaliyyət göstərməsinə şərait yaratmışdır. Eyni zamanda

xüsusi mülkiyyətə əsaslanan təsərrüfatçılıq formalarının

iqtisadi mexanizminin təkmilləşdirilməsi, istehsal-iqtisadi

əlaqələrin və idarəetmənin təşkili istiqamətində də mühüm

tədbirlər həyata keçirilmişdir. Qəbul edilmiş hüquqi -

nomıativ aktlarda aqrar sahədə yaradılan xüsusi

təsərrüfatların məqsəd və vəzifələri, onların idarə

edilməsində, məhsul istehsalında, satışında, təchizatda,

iqtisadi əlaqələrin qurulmasında sərbəstlikləri nəzərdə tutulsa

da əslində onların fəaliyyəti səmərəli təşkil edilməmişdir.

Üçüncü mərhəld-l995-ci ilin əvvəllərindən 1999-cu ilin

mart ayına qədər dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə ölkəmizdə

“Aqrar islahatın əsasları haqqında”, “Torpaq vergisi

haqqında” və s. qanunlar qəbul edilmişdir.

“Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” Azərbaycan

Respublikasının Qanununa müvafiq olaraq respublikada

sovxoz, kolxoz və digər kənd təsərrüfatı müəssisələrinin

islahatını aparmaq məqsədilə Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 2 mart 1995-ci il tarixli fərmanı ilə Dövlət

Aqrar İslahatı Komissiyası yaradıldı. Həmin komissiyaya

aqrar islahatın dövlət proqramının, dövlət mülkiyyətində

saxlanılan obyektlərin siyahısının hazırlanması, Azərbaycan

Respublikası Dövlət Aqrar İslahatı Komissiyasının, Naxçıvan

Muxtar Respublikasının və rayon yerli aqrar islahat

komissiyasının Əsasnamələrinin, aqrar islahatla bağlı

qanunların tətbiqi üçün təlimatlann, tövsiyələrin və digər

normativ sənədlərin hazırlanması tapşırıldı. Torpaq

islahatının məqsədi iqtisadi müstəqillik və sosial ədalət

prinsipləri əsasında torpaq üzərində yeni mülkiyyət

münasibətlərini yaratmaqla bazar iqtisadiyyatını, sahibkarlığı

inkişaf et-

46 «Ä

Eldar Quliyev

dirmək, ölkənin iqtisadi müstəqilliyinə, o cümlədən ərzaq

təminatına nail olmaqla Azərbaycan xalqının maddi rifahını

yüksəltməkdir.

Torpaq islahatının vəzifələri ölkə ərazisində dövlət

torpaqlarının müəyyənləşdirilməsini, torpaqların bələdiyyə

və xüsusi mülkiyyətə verilməsini, mülkiyyətçilərin torpağa

sahiblik, torpaqdan istifadə və sərəncam hüquqlanm təmin

etməkdir. Respublikamızın ərazisində olan torpaqların

mülkiyyət münasibətlərinə görə bölgüsü belədir (şəkil 2).

Şəkil 2. Torpaqların mülkiyyət münasibətlərinə görə bölgüsü.

Onu da qeyd edək ki, Azərbaycan Respublikasının vahid

torpaq fondu 8.6 mln. hektardır. Bunun 4.9 mln hektarı dövlət

torpaqlarıdır ki, bu da ümumi torpaq fondunun 56.9%-ni

təşkil edir.

Bələdiyyə torpaqları vahid torpaq fondunun 23.5%-ni

təşkil edir. Bələdiyyə mülkiyyətinə verilən torpaqlar üç

hissəyə bölünür: ümumi istifadədə olan torpaqlar, fiziki və

^ 47

Aqrar iqtisadiyyat

hüquqi şəxslərin istifadəsində olan torpaqlar və ehtiyat fondu

torpaqları.

Xüsusi mülkiyyətə verilən torpaqlar 1.7 milyon hektardan

artıq torpaq sahəsidir. Ümumi torpaq fondunun 19.6%- ni

təşkil edir. Aqrar islahatların həyata keçirilməsinin əsas

vəzifələrindən biri kənd təsərrüfatında torpaq və əmlak

üzərində yeni mülkiyyət münasibətlərinin yaranmasıdır.

“Torpaq islahatı haqqında” Qanun respublikamızın

ictimai-siyasi həyatında radikal və demokratik qanun hesab

olunur. Onun radikallığı, demokratikliyi onunla izah olunur

ki, sahibkarlığın uğurlu təşəkkülü və inkişafı, bazar

münasibətləri şəraitinə uyğun, rəqabətə çevik uyğunlaşa bilən

yeni təsərrüfat formalarının inkişafına heç bir istisna

qoyulmur. Kənddə yeni xüsusi mülkiyyət münasibətlərinə

keçirilməsi cəsarətli, radikal addım olmaqla, aqrar

iqtisadiyyatın inkişafına zəmin yaratmaqla, həm də tarixi

zərurətdən irəli gəlir.

Qanunun demokratikliyi onunla izah edilir ki, kənddə

yaşayan əhalinin hamısına torpaq verilməklə, torpaq

mülkiyyətçilərinin torpağa sahiblik, təyinatına görə istifadə

etmək, icarəyə vermək, satmaq, bağışlamaq, girov qoymaq,

vərəsəlik üzrə və irsən vermək hüquqları vardır. Torpaq

xüsusi mülkiyyətə verilir. Bu o deməkdir ki, hər kəsin

marağının təmin olunması üçün imkan yaradılmışdır.

1999-cu ilin sonuna ölkəmizdə xüsusi mülkiyyətə əsaslanan

çoxlu sayda istehsal kooperativi, kiçik müəssisə,

kəndli-fermer təsərrüfatı, şərikli-payçı və şərikli təsərrüfat

səhimdar cəmiyyəti və s. yaradılmışdır.

Aqrar bölmənin dövlət inhisarından çıxarılması, torpaq və

əmlakın özəlləşdirilməsi, xüsusi mülkiyyətçilərin və sa- ^48

Eldar Quliyev ■

hibkarların formalaşması aqrar islahatların inkişafında yeni

mərhələdir. Özəl qurumların torpaq və əmlakın, istehsal

etdiyi və satdığı məhsulların, əldə etdiyi gəlirlərin əsl

sahibinə çevrilməsi və bu əsasda sahibkarlığın formalaşması

yüksək istehsal-iqtisadiyyat nəticəsinə nail olmağa şərait

yaratmışdır.

Dördüncü mərhələ 1999-cu ildən sonrakı dövrü əhatə

edir. Bu mərhələdə ölkəmizdə sahibkarlığın səmərəli formada

fəaliyyət göstənnəsi üçün müasir dövrün tələblərinə tam

cavab verən siyasi, iqtisadi, təşkilati, hüquqi, texniki -

texnoloji tədbirlər həyata keçirilmiş, sahibkarlıq

respublikanın milli iqtisadiyyatının aparıcı sahələrinə

çevrilmişdir.

Ümumilikdə, mövcud dövrədək aqrar islahatın

müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi məqsədilə respublika

səviyyəsində çoxsaylı müzakirələr olmuş, bu prosesin

düşüncəli, ədalətli aparılması üçün zəruri olan 19 qanun, ölkə

prezidentinin 13 fərman və sərəncamı, digər normativ -

hüquqi sənədlər qəbul olunmuşdur.

Aqrar - sənaye kompleksinə daxil olan ət, süd, çörək,

şərab, pambıq, meyvə-tərəvəz, çay və tütün emalı

müəssisələri, habelə kənd təsərrüfatına aqrokimyəvi və

texniki xidmət göstərən müəssisələr 1995-ci ildən başlayaraq

dövlət mülkiyyətindən çıxarılaraq özəlləşdirilmişdir. 1999-cu

ilin mart ayının 22-də ölkə Prezidentinin “Aqrar bölmədə

islahatların sürətlənməsinə dair bəzi tədbirlər haqqında”

Fərmanı ilə aqrar bölmədə fəaliyyət göstərən xüsusi

təsərrüfatlar torpaq vergisi istisna olmaqla bütün növ vergi və

ödənişlərdən 5 il müddətinə azad edilmişdir. Eyni zamanda

xüsusi təsərrüfatların müxtəlif növ vergilər üzrə bütün

Ä*» 49 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

borcları ləğv edilmiş, onlara yanacaq və sürtgü materiallan ilə

təminatda böyük güzəştlər nəzərdə tutulmuşdur.

Kənd təsərrüfatında aparılan uğurlu aqrar siyasət

nəticəsində 2002-ci ildə ölkə tarixində ilk dəfə olaraq 2195.7

min ton taxıl, 694.9 min ton kartof, 967.3 min ton tərəvəz,

330.2 min ton bostan məhsulları, 223.6 min ton ət (diri

çəkidə), 1119.8 min ton süd, 561.6 mln yumurta, 11.8 min ton

yun istehsal edilmişdir.

2.4. ƏRZAQ TƏHLÜKƏSİZLİYİ

Dövlət və cəmiyyət tərəfindən əhalinin həmişə aktiv və

sağlam həyat tərzini saxlamaq üçün, müəyyən edilmiş

keyfiyyət standartları çərçivəsində (təhlükəsizlik) ərzaq, qida

məhsullarına olan tələbatının fasiləsiz, uzunmüddətli

ödənilməsini təmin edən tədbirlər kompleksi nəzərdə tutulur.

Ərzaq təhlükəsizliyinin hüquqi əsasını ölkə konstitusiyası

təşkil edir və hər bir ölkənin milli ərzaq müstəqilliyinə

əsaslanır. Ölkənin milli ərzaq suverenliyi baş verə biləcək hər

hansı fövqəladə vəziyyətlər zamanı, dövlətin əhalini ərzaq və

qida məhsulları ilə təmin etmək imkanına, eləcə də hər bir

kəsin ərzaq məhsulları əldə etmək üçün fiziki, sosial və

iqtisadi imkanlara malik olması deməkdir.

Bəşəriyyətin ən qlobal problemlərindən biri ərzaq

təminatıdır. Bunun həllində taxıl istehsalı xüsusi əhəmiyyət

kəsb edir. Bu, aqrar sənaye istehsalında digər sahələr üçün

yaradıcı sistem rolunu oynayır və taxılın bazardakı vəziyyəti

beynəlxalq miqyasda, eləcə də ayrı-ayrı dövlətlərin ərzaq

təhlükəsizliyində əsas göstəricilərdən biri sayılır. Dünya

miqyasında ərzaq təhlükəsizliyinin xarakteristikası-

^ 50 «*d>

Eldar Quliyev

nı, strategiya və taktiki yanaşmalarını işləyib hazırlayan

Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) Beynəlxalq

Təhlükəsizlik Komitəsi dünya əhalisinin ehtiyacını

hesablayarkən dünyada taxıl ehtiyatının ümumdünya

istehsalına nisbətini əsas götürür. Dünya taxıl istehlakmm 60

günə bərabər (cəmi istehlakın 17%-i miqdarında) olan keçid

taxıl ehtiyatının həcmi təhlükəsiz səviyyəni təşkil edir.

Bununla yanaşı, taxıl ixrac edən ölkələr tərəfindən təklif

edilən taxılın, qarğıdalının və düyünün qiymətləri əsas

götürülür. Beynəlxalq miqyasda bazarda qiymətlərin aşağı

səviyyəsi ehtiyatların toplanmasının indikatoru, qiymətlərin

yüksək səviyyəsi isə ehtiyatlardan istifadənin indikatoru

funksiyasını yerinə yetirir. Bu amil həm idxalçılar, həm də

ixracçılar üçün iqtisadi cəhətdən sərfəli sayılır. Dünya

təcrübəsində 0 ölkənin ehtiyatı təhlükəsiz hesab edilir ki, ölkə

əhalisinin illik istehlakmm 17-20%-i həcmində taxıl ehtiyatı

olsun. Yəni taxıl resursu illik istehlakdan əlavə ölkə

əhalisinin daha iki ay müddətinə taxıla olan tələbatını təmin

etmək imkanı versin. Taxıl sahəsinin aqrar-sənaye

kompleksinin iqtisadiyyatında yeri və rolu ölkənin

bütövlükdə kənd təsərrüfatının və ayrılıqda bitkiçilikdə onun

xüsusi çəkisinin və əmtoəlik məhsullarının həcmi, cəlb-

edilmə və dövretmə miqyası ilə müəyyən edilir. Taxıl və

onun emal məhsulları mənşə etibarı ilə əhalinin həyat

fəaliyyətinin əsasını təşkil edir. Bununla yanaşı, əhalinin

ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində digər kənd

təsərrüfatı məhsullarının, o cümlədən meyvə-tərəvəzin,

bostan və heyvandarlıq məhsullarının istehsalı vacibdir. Bu

məhsullar insanların qida rasionunun əsas tərkib hissəsi,

həyat mənbəyidir (sxem 1).

Äx» 51 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

Sxem L Ərzaq təhlükəsizliyi sisteminin strukturu.

Əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasının

qiymətləndirilməsi aşağıdakı göstəricilərlə müəyyən olunur:

• ərzağın fiziki əldə olunması imkanları-\siQh\dk

bazannda kifayət qədər təhlükəsiz və yüksək qida

keyfiyyətinə malik olan ərzaq məhsullarının mövcudluğu,

ölkənin hər bir yerində istənilən çeşiddə və istənilən vaxt

əldəetmə imkanı;

• ərzağın iqtisadi əldəolunma imkanı - əhalinin bütün

sosial qruplarının tələbatına uyğun gələn və keyfiyyətli ərzaq

məhsullarını alması imkanına malik olması;

• istifadə üçün təhlükəsiz qidanın olması - ərzağın analoji

qidalandıncı tərkibi, əhalinin sağlamlığına ziyan verəcək

ərzağın istehsalının, satışınm və istehlakının qarşısının

alınması.

Göstərilən amilləri nəzərə almaqla, ərzaq təminatı siyasəti

kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsini zərurətə çevirir,

istehsalın artmlması və əhalinin alıcılıq qabiliyyəti ilə vəhdət

təşkil etdiyindən daha çox ölkənin maliyyə imkanlarından,

dövlət büdcəsinin vəziyyətindən də asılı edir.

Ä*» 52

Eldar Quliyev

Dünya üzrə qəbul olunmuş normaya görə, əgər ölkədə

80% əsas istehlak olunan ərzaq məhsulları istehsal olunursa,

ölkədə ərzaq təhlükəsizliyi təmin olunmuş sayılır.

Hazırda, müasir dövrdə əhalinin ərzaq təhlükəsizliyinin

təmin edilməsinin əsas iki amilinə daha çox diqqət yönəldilir:

ərzaq bazarında məhsulların mövcudluğu və onların əldə

edilməsi üçün maliyyə imkanlarının olmasına. Ərzaq

məhsullarının mövcudluğu istehsal və idxal

münasibətlərindən asılı olursa, maliyyə imkanları

adambaşına aylıq gəlirlərin səviyyəsinə görə qiymətləndirilir.

Bu amillərdən biri olmasa ərzaq təhlükəsizliyi təmin edilmir.

Aqrar siyasətin həyata keçirilməsi nəticəsində son illər

Rusiyada adambaşına 14, ABŞ-da 271, Kanadada 238,

Avropa Birliyi ölkələrində 480 ABŞ dolları vəsait

xərclənmişdir. Avropada və Amerikada kənd təsərrüfatına

külli miqdarda dotasiya verilir və bu sahə artıq xərc aparan,

lakin dövlətin təhlükəsizliyi və varlığı üçün ordu və dövlət

aparatının saxlanması kimi vacib sayılır. Ərzaq məhsullan-

nm güclü ixrac potensialına malik olan ölkələr belə imkandan

öz maraqları naminə digər ölkələrə təsir etmək vasitəsi kimi

də istifadə edirlər. Bu səbəbdən də dövlətin ərzaq

təhlükəsizliyinin təmin edilməsinin çox böyük əhəmiyyəti

var. Yəni, fövqəladə vəziyyətlər zamanı əhalini ərzaq və

yeyinti məhsulları ilə təmin etmək məqsədi ilə xarici

dövlətlərdən asılı vəziyyətə düşməsin. İqtisadi qanunlara

görə, ölkədə istehlak olunan ərzaq məhsullarının 25%-dən

çoxu xarici ölkələrdən gətirilərsə, həmin ölkənin ərzaq

təminatı təhlükəli sayılır. Onu da qeyd etməliyik ki, ərzaq

məhsulları idxal edən ölkələrin sayı getdikcə artır.

Ä» 53

Aqrar iqtisadi>yat

Hazırda dünya əhalisi 6,7 milyard nəfəri ötmüş və 2050-

ci ildə onların sayı 9,2 milyard nəfərə çatacaqdır. Hər gün isə

219 min, ildə 80 milyon nəfər artır. Bu, böyük, təqribən Misir

boyda ölkə əhalisinə bərabər bir dövlət deməkdir. Dünya

əhalisi 1970-ci ilə nisbətən, demək olar ki, 2 dəfəyədək

artmışdır. Eyni zamanda, 3 mlrd, əhalinin yemək rasio- nu da

dəyişmiş, yumurta, süd və ət məhsullarının istehlakı

artmışdır. Bu isə heyvandarlıq məhsullarının dünya

miqyasında istehlakmm artmasına və nəticədə heyvanları da

yedizdirmək lazım olduğundan heyvandarlıqda yem

məhsullarına da tələbatın artması nəticəsində qarğıdalı, dənli

və paxlalı bitkilərə tələbatın artmasına gətirib çıxarır. Hazırda

dünyada hər il təqribən 2,2 mlrd ton taxıl istehlak olunur. On

il bundan əvvəl istehlakın artım həcmi hər il 20 mln. ton

olduğu halda, hazırda bu rəqəm 40 mln. tona çatmışdır. Son

illərdə dünya bazannda qarğıdalının, düyünün, buğdanın

qiymətləri xeyli artmışdır. FAO-nun apardığı təhlildən

görünür ki, 1950-1985-ci illərdə ərzaq məhsullannın istehsal

həcmi orta hesabla hər il 30 mln.tona bərabər olmuşdursa,

1985-1995-ci illərdə onun səviyyəsi 12 mln. tona enmişdir.

Bu meyil son illərdə də davam edir. Dünyada dənli bitkilərin

ümumi əkin sahəsinin 32 %-ni buğda təşkil edir. 2010-cu ildə

dünyada buğdanın ümumi istehsalı 681,9 mln. ton, hər

hektardan orta məhsuldarlıq isə 30.2 sentner təşkil etmişdir.

Buğda istehsalının hazırkı səviyyəsi ilə (təqribən 620-680

mln.ton) müqayisədə bu artımı təmin etmək üçün 2020-ci ilə

kimi buğda istehsalı 840 mln.tona çatdırılmalıdır.

Eyni zamanda dünya üzrə su çatışmazlığı da ərzaq

təhlükəsizliyinin təmin oinmasmda problemlər yaradır.

Ümumiyyətlə, bu hal Ərəb dövlətləri və Şimali Afrika üçün

Ä» 54

Eldar Quliyev ■

xarakterik sayılır. Belə ki, Səudiyyə Ərəbistanının ərazisinin

çox hissəsi səhra olsa da, 20 il bundan öncə, yeraltı sulardan

istifadə etməklə özünü buğda ilə təmin edə bilirdi. Suların

çəkilməsi və səhralaşma ilə əlaqədar, hazırda elə vəziyyət

yaranıb ki, ölkə yaxın gələcəkdə tələb olunan buğdanın

hamısını idxal etməli olacaq. Taxıl istehsalı İraqda, Suriyada

getdikcə aşaği düşür, Yəməndə isə su çatışmazlığı əsas

problemdir.

Amerika alimi M.Ensmingerin fikrincə, “istehlak ərzağı

həm məsuliyyət, həm də silahdır”. Məsuliyyətdir ona görə ki,

insanın yaşaması və yeməsi üçün lazım olan kifayət edəcək

ərzağın olması onun ən başlıca hüququdur. Digər tərəfdən, 0,

silahdır, çünki siyasətdə və iqtisadiyyatda ərzaq məhsulları

böyük təsirə, gücə və neftdən artıq gücə malikdir”.

Yoxsulluq həddini müəyyənləşdirmək üçün bütün ölkələri

iki qrupa bölmüşlər: adambaşına gündəlik gəlirləri 1 ABŞ

dollarına malik olanlar. Bu qrupa daxil olan ölkələrin

əhalisinin ifrat yoxsulluq həddində yaşadığı hesab edilir;

adambaşına gündəlik gəlirləri 2 ABŞ dollarına bərabər olan

ölkələr isə əhalisi yoxsulluq həddində olduğu qəbul edilir.

Bəzi ölkələr üzrə ötən 11 il ərzində ifrat yoxsulluq həddində

yaşayanların sayı 15 faiz artmışdır və 1,1 milyard əhalinin hər

nəfərinə düşən aylıq gəlirləri 1 ABŞ dollarından aşağı

olmuşdur. Doğulan hər 100 uşaqdan 6-sı bir yaşa, 8-i beş yaşa

çatanadək ölür, məktəb yaşma çatmış hər 100 uşaqdan 23-ü

təhsil almaq imkanından məhrumdur. BMT- nin Ərzaq və

Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının (FAO) hesablamalarına görə,

dünyanın bütün ölkələrində 840 milyon adam xroniki

(davamlı) aclığa məruz qalır, onların əksə

Ä» 55

Aqrar iqtisadiyyat

riyyəti ifrat yoxsulluq həddində yaşayanlardır. Hətta inkişaf

etmiş ölkələrdə 10 milyon nəfər aclıqdan əziyyət çəkir.

Uzun müddət ərzaq çatışmazlığı nəticəsində yaranan və

iri ərazilərdə çoxsaylı insanların ölümünə səbəb olan aclıq,

kütləvi hal kimi sosial bəla sayılır.

Aclığın iki halı nəzərə alınır. Mütləq aclıq dedikdə

orqanizmin yaşaması və inkişaf etməsinin təmin olunması

üçün zəruri qida məhsullarının minimum həddən az olması və

yaxud tamamilə çatışmadığı hallar başa düşülür. Nisbi aclıq

hallarında orqanizmin fəal həyat tərzini təmin etmək üçün

zəruri tələbatdan aşağı miqdarda və qidalanma keyfiyyətində

məhsullar ilə xroniki qidalanma şəraiti hesab edilir. Nəticədə

orqanizm müxtəlif növ xəstəliklər ilə mübarizədə ölür və orta

ömür müddəti qısalır.

FAO-nun məlumatlarına görə, 2002/2004-cü illlərdə

dünya üzrə 850 milyon nəfər və yaxud 13% əhali aclıqdan

əziyyət çəkirdisə, 2010-cu ildə xroniki aclıqdan əziyyət

çəkənlərin sayı 925 milyon nəfər olmuşdur. Onlardan 578

milyon nəfər Asiya və Sakit okean regionunda, 239 milyon

nəfər Afrikada, 108 milyon nəfər digər ölkələrdə yaşayırlar.

Eləcə də hər gün aclıqdan 10 min uşaq və 25 min yaşlı insan

ölür. Bununla belə, yalnız kifayət qədər ərzaq məhsullarının

istehsal edilməsi ilə aclıqdan yaxa qurtarmaq mümkün olmur.

Məqsədə nail olmaq, hamının sağlam və fəal həyat tərzi

keçirməsi üçün kifayət qədər müvafiq, keyfiyyətli məhsulları

əldə etməsi imkanını yaratmaq tələb edir. Bütün dünyada

səylər ərzaq məhsulları ilə təminata yönəldilir ki, aclıq və az

qidalanma halları aradan qaldırılsın. indiki və gələcək nəsillər

üçün onların dağıdıcı nəticələrini ləğv etmək mümkün olsun.

Bütün insanların əsas

Ä» 56 “Ä

Eldar Quliyev

hüququnun məcburi şərti onunla şərtləndirilir ki, insanlar

“aclıq” hiss etmədən yaşasınlar.

Sxem 2. Ərzaq təhlükəsizliyi növlərinin təsnifatı.

İnsanın qidalanma keyfiyyəti iki əsas göstəriciyə: enerji

təminatı və zəruri inqrediyentlər kompleksinə görə

qiymətləndirilir. Məhz bu amillər insanın fiziki gücünü,

normal fəaliyyətini və firavan həyat tərzini formalaşdırır.

Qidalanmanın enerji təminatı onun kaloriliyi ilə ölçülür.

Dünyanın 20% əhalisi mütləq qida çatışmazlığı şəraitində

yaşayır və bu qədər insanın qidalandıqları məhsullann enerji

təminatı 1500 kaloridən aşağıdır.

Sxem 3. Ərzaq təhlükəsizliyinin ümumi milli

təhlükə sizlikdəyeri.

^ 51

■ Aqrar iqtisadiyyat

Araşdırma göstərir ki, adambaşına gündəlik istehlak

olunan ərzaq məhsullarının orta illik həcmi 4 ölkədə 1880

kkal-dan aşağıdır. Dünya ölkələri üzrə əhalinin qidalanması

üçün enerji təminatının minimum həddi Konqo Demokratik

Respublikasında (1585 kkal), maksimum həddi isə ABŞ-da

(3770 kkal) müşahidə olunur (cədvəl 2).

Cədvəl 2.

Dünya əhalisinin qidalanma səviyyəsi

Enerji təminatı üzrə qruplar, adambaşına - kkal/giin Dünya

üzrə cəmi 1880 1880-

2000 2000- 2500

2500- 3000

3000- 3500 3500

Qrupa daxil olan ölkələrin sayı

4 6 50 55 44 14 173

Əhalisinin sayı, milyon nəfər: 2008- ci ildə

86,2 126,4 2104,7 2490,3 1235,1 623,3 6750,1

2010- cu ildə 90,9 132,8 2174,6 2536,4 1254,2 631,3 6908,7

Qruplar üzrə əhalinin xüsusi çəkisi, 2008-ci ildə,%-lə

U 1.9 31,2 36,9 18,3 9,2

100 Əhalinin orta illik artımı, 2008-2010, %-lə 102,7 102,5 101,6 100,9 100,8 100,6 101,2

Enerji təminatının variasiya hədləri: 2005-2007

1585- 1762

1848- 1956

2016- 2468

2513- 2996

3019- 3482

3530- 3770

2778

Mənbə: FAO-nıın 2010-cu il üçün illik statistik məcmuəsi əsasında qnıplaşdmlmışdır.

58

Eldar Quliyev

Təbiidir ki, insanların cinsindən, yaşından, yerinə

yetirdiyi işin xarakterindən, təbii - iqlim şəraitindən və s.

amillərdən asılı olaraq, hər bir adamın qidalanma nornıa

göstəricisi də dəyişir. Qidalanma zamanı təkcə kaloriliyin

deyil, həm də zülalların, habelə yağların, vitaminlərin,

mikroele- mentlərin çatışmazlığı zamanı natamam qidalanma

hesab edilir. Onu da, bir qayda olaraq, gizli aclıq

adlandırırlar.

Təbii ki, əhalinin artım sürəti həlledici dərəcədə ərzağa

tələbatın artım sürətini müəyyən edir, digər tərəfdən isə, bu

tələbat ilbəil keyfiyyətcə təkmilləşir, dəyişir və yeniləşir. Bu

səbəbdən də dünyanın əksər ölkələrində kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalında məhsuldarlığın artırılması məqsədi ilə

mütəmadi olaraq elmi tədqiqatlar aparılır, yeni texnika və

texnologiyaların kənd təsərrüfatı istehsalına tətbiqi,

innovasiyaların istehsal sahələrinə gətirilməsi, gen

mühəndisliyi və genetik cəhətdən modifıkasiya olunmuş

mikroorqanizmlərdən, müxtəlif kimyəvi preparatlardan, qida

əlavələrindən, əvəzedicilərdən və s. istifadə hazırda geniş

yayılmışdır. Təbii ki, bu vasitələr və elmi - texniki

nailiyyətlər istehsal həcminin artırılmasında mühüm rol

oynamaqla yanaşı bəzən düzgün istifadə edilmədikdə qida

sağlamlığı üçün müəyyən təhlükələr yaradır. Bundan əlavə,

tələbatın artım sürəti istehlak bazarında keyfiyyətsiz, insan

sağlamlığı üçün təhlükə yarada biləcək ərzaq məhsullan- nın

yer almasına da şərait yaradır. Bu məsələ, əsasən, inkişaf

etməkdə olan və iqtisadi - siyasi sistemi transformasiyaya

uğrayan ölkələrdə daha qabarıq şəkildə özünü göstərir.

Ä» 59

Aqrar iqtisadiyyat

YOXLAMA SUALLARI

1. “Aqrar - sənaye kompleksi” nə deməkdir?

2. “Aqrar - sənaye kompleksi ”nin strukturu necədir?

3. ASK yarımkomplekslərini xarakterizə edin və onun

məhsullarının əhəmiyyəti.

4. ASK-nm dövlət tənzimlənməsi dedikdə nə başa düşülür?

5. ASK-nm dövlət tənzimlənməsinin məqsədi və

istiqamətləri.

6. Müasir dövrdə ASK necə inkişaf edir?

7. “Ərzaq təhlükəsizliyi” termini altında nəyi başa düşmək

lazımdır?

8. ASK-nm perspektivini xarakterizə edin.

60

Eldar Quliyev

MÖVZU 3. AQRAR BÖLMƏDƏ ÇOXSAHƏLİ İQTİSADİYYATIN

FORMALAŞMASI

3.1. AQRAR İSLAHATLARIN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ, MƏQSƏD VƏ VƏZİFƏLƏRİ

1980-ci illərin sonlarında kənd təsərrüfatı məhsullarının

artım tempi 1-2% azalmışdır. Bu dövrdə əmələ gələn iqtisadi

situasiya ərzaq probleminin həll edilməsinə imkan

vermədiyindən məsələ daha da ciddi xarakter alırdı. Ona görə

kənd təsərrüfatında yenidənqurmaların apanimasma zərurət

yaranır.

Azərbaycan Respublikasında aqrar islahatlara gəldikdə,

qeyd etməliyik ki, 1988-ci ildən, qonşu ermənilər ölkəmizə

təcavüz edən vaxtdan 1995-ci ilədək ölkə iqtisadiyyatı

əslində deformasiyaya uğramış, ərzaq qıtlığı yaranmışdır.

İqtisadiyyatın bütün sahələrində istehsalın həcminin

azalması, məsariflərin artması, müəssisələr arasında

alqı-satqı prinsiplərinin pozulması, əhalinin həyat şəraitinin

pisləşməsi müşahidə edilirdi.

1992-1996-cı illərdə iqtisadiyyatın sağlamlaşdırılması

üçün bir sıra çox mühüm qanunlar və normativ aktlar qəbul

edilmişdir. “Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsi”

(1998), “Azərbaycan Respublikasında mülkiyyət haqqında”

(1991), “Kəndli (fermer) təsərrüfatı haqqında” (1994), “İcarə

haqqında”(1992), “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” (1991),

“Sovxoz və Kolxozların islahatı haqqında” (1995), “Aqrar

islahatlann əsasları haqqmda”(1995), “Torpaq islahatı

haqqında” (1996), “Müəssisələr haqqında” (1999), “Səhmdar

cəmiyyətlər haqqında” (2006) və s.

61

Aqrar iqtisadiyyat

qəbul edilmiş qanun, qərar və qətnamələrdə aqrar islahatların

aparılma prinsip və metodları müəyyənləşdirilmişdir.

Aqrar islahatların məqsədi - kənd təsərrüfatı

məhsullarının dayanıqlı artımını təmin etmək, istehsalın

iqtisadi səmərəliliyini yüksəltmək, cəmiyyətin qida

məhsullarına olan tələbatının təmin edilməsi və kənd

yerlərində insanların sosial vəziyyətlərinin yaxşılaşdırılması.

Bütün bunlara nail olmaq üçün kəndlinin sosial aktivliyini

yüksəltmək, onlarda təsərrüfat müstəqilliyinin

genişləndirilməsi əsasında sahibkarlığa qarşı marağı inkişaf

etdirmək. Torpaq, digər istehsal vasitələri, istehsal olunmuş

məhsul və əldə etdikləri pul vəsaiti üzərində sərəncam

vermək hüququnun təmin edilməsi.

Aqrar islahatların əsas prinsipləri aşağıdakılardır:

1. Sahibkarlıq və təsərrüfatçılığın sərbəstlik forması. Hər

bir insan o sahibkarlıq və təsərrüfat formasını seçsin ki, o

fonna onun maraq və imkanlarına daha münasib və uyğun

gəlir.

2. Yenidənqurmaların aparılmasında könüllülük. Aqrar

islahatlar yuxarıdan göstərilən təyziqlər əsasında deyil, əmək

kollektivlərinin aparılan islahatlarda maddi maraqları və

könüllülüyü əsasında aparılmalıdır.

3. Yenidənqurma islahatlarının ardıcıllığı. ASK

müəssisələrinin yenidən təşkili təkcə təsərrüfatçılığın

təşkilati - hüquqi dəyişilməsi deyil, eyni zamanda onlann

idarəetmə strukturlarının, təsərrüfatdaxili istehsal-iqtisadi

münasibətlərinin də dəyişilməsidir. İslahatlar hər bir

regionun xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla ardıcıllıqla həyata

keçirilməlidir.

Ä* 62 «dV

Eldar Quliyev ■

4. Kəndlinin real sahibkara çevrilməsi əsasında, yəni hər

hansı təsərrüfatçılıq formasında ona torpaq və əmlak payı

ayniması vasitəsilə. Torpaq və əmlak payının sahibkar

tərəfindən istifadəsi, mövcud olan iqtisadi şəraitlə və ölkədə

kənd təsərrüfatının inkişaf xüsusiyyətləri ilə əlaqədar daha

münasib təsərrüfatçılıq formasına yönəldilməlidir.

5. Aqrar islahatların aşkarlığı, aparılan tədbirlərin həyata

keçirilməsi üçün geniş təbliğat işinin aparılması.

Aqrar islahatların əsas istiqamətləri - bu, torpaq

münasibətlərinin yenidən təşkilidir, islahatıdır. Torpaq

islahatlarının əsas məsələsi torpaq üzərində təsərrüfatçılıq

formala- n və onlardan səmərəli istifadə üçün bərabər

imkanlar yaratmaqla torpaqların yenidən bölüşdürülməsi.

Torpaq dövlət, bələdiyyə, kollektiv və şəxsi mülkiyyətdə

ola bilər. Azərbaycan Respublikasında torpaq islahatları

torpaq üzərində dövlət inhisarını ləğv etdi: hər bir torpaq

sahəsinin özünün konkret sahibi (fiziki və ya hüquqi)

meydana gəldi. Bundan əlavə, torpaqdan istifadə pullu oldu

və tədricən torpaq bazarı meydana gəldi.

Aqrar islahatlar nəticəsində çoxukladlı iqtisadiyyata keçid

yarandı. Burada təsərrüfatın və sahibkarlığın müxtəlif

formalarının uzlaşmasına əsaslanan iqtisadiyyat

anlaşılmalıdır. Təsərrüfatçılıq və sahibkarlıq formaları -

müxtəlif qütblü olsalar da bir-birini inkar edən deyillər.

Müxtəlif təsərrüfatçılıq formalarında eyni sahibkarlıq forması

ola bilər, belə ki, yoldaşlıq təsərrüfatlarında və müxtəlif

birliklərdə şəxsi sahibkarlıq forması ola bilər. Kənddə çoxuk-

ladlı iqtisadiyyat yaradılması azad sahibkarlıq və

özəlləşdirmə əsasında həyata keçirilmişdir.

Ä« 63

Aqrar iqtisadiyyat

Azad sahibkarlıq - bu, iqtisadiyyatda dövlətin rolunun

azaldılmasına yönəldilmiş, dövlət mülkiyyətinin yeni şəklə

salınması tədbirlərinin məcmusudur. Bununla yanaşı dövlət

idarəetmənin çox funksiyalarından imtina edir. Əvvəlki

şaquli təsərrüfatçılıq əlaqələrini üfüqiyə dəyişir.

Azad sahibkarlıq o demək deyildir ki, dövlət

iqtisadiyyatdan tam geri çəkilir. Müasir istehsal dövlət

tənzimlənməsi olmadan müvəffəqiyyətlə inkişaf edə bilməz.

Ancaq müəyyən həddə qədər səmərəli ola bilər. Əgər bu hədd

pozularsa ictimai istehsalın səmərəliliyi aşağı düşür.

Dövlət və bələdiyyə müəssisələrinin özəlləşdirilməsi - bu,

vətəndaşlar tərəfindən yaradılmış təşkilatların (aksio- ner

cəmiyyətləri, yoldaşlıq və s.) həmin mülkiyyətləri əldə

etməsidir.

Azad sahibkarlıq və özəlləşdirmə ödənişsiz əsaslarla

həyata keçirilə bilər, müəssisələrdə güzəştli əsaslarla həyata

keçirilə bilər, müəssisənin güzəştli əsaslarla satın alınması,

aksiyaların satılması, müəssisənin arendaya verilməsi, kiçik

müəssisələrin auksion müsabiqə əsasında və onsuz satılması.

Azad sahibkarlıq və özəlləşdirmə zamanı müəssisənin

mülkiyyətinin yenidən təşkilinin aşağıdakı formalarda həyata

keçirilməsi təşkil olunur:

- yenidən təşkiletmə-müəssisəni vahid tam şəkildə

saxlamaqla təsərrüfatçılığm təşkilati-hüquqi formasını

dəyişmək;

- fəaliyyətdə olan təşkilatın tərkibindən bir və ya bir neçə

yenilərini ayırmaq, (bununla yanaşı yenidən təşkil olunan

təşkilat, müəssisə saxlanır və fəaliyyətini davam etdirir);

Ä» 64

Eldar Quliyev “

-fəaliyyətdə olan təşkilatı iki və daha çox yenilərinə

ayırmaq, bu zaman yenidən qurulmuş (köhnə) təşkilat öz

fəaliyyətini dayandırır;

-müstəqil fəaliyyət göstərə bilməyən müəssisənin

birləşdirilməsi;

- bir neçə müəssisə müstəqil hüquqi şəxs kimi fəaliyyət

göstərə bilmir, fəaliyyətdə olan təşkilatın tərkibinə daxil

olaraq müstəqil fəaliyyətlərini dayandırırlar;

- ləğv etməyə müəssisə könüllü təsir göstərə bilər

(təsisçilərin qərarı ilə, o cümlədən bütün üzvlərinin çıxdığı

halda), həmçinin məcburiyyət qarşısında (arbitraj

məhkəməsinin qərarı ilə və ya müflisləşmə və s.).

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin ən çox yayılmış yenidən

təşkil forması aynima və yenidənqurmadır.

3.2. SAHİBKARLIQ FƏALİYYƏTİ VƏ FORMALARI

Azərbaycan Respublikası planlı sosialist təsərrüfat

sistemindən azad bazar münasibətlərinə söykənən yeni

iqtisadi sistemə keçmişdir.

Bazar iqtisadiyyatına keçən dünya ölkələrinin təcrübəsi

göstərir ki, keçid dövründə mülkiyyət üzərində yeni

təsərrüfatçılıq formalarının yaradılması, azad sahibkarlığa

geniş yer verilməsi və habelə iqtisadiyyatın dövlət tərəfindən

tənzimlənməsi tələb olunur. Bunun vacib şərtlərindən biri də

rəqabət şəraitində mülkiyyətin çoxnövlülüyünə malik

çoxukladlı iqtisadiyyatın yaradılmasıdır. Bazar

iqtisadiyyatında sahibkarlıq aparıcı qüvvədir.

Azərbaycanda sahibkarlıq çox qədimdən inkişaf etmişdir.

Hələ Azərbaycanda Manna, Atropatena və Alban döv

Ä« 65

" Aqrar iqtisadiyyat

lətləri dövründə azərbaycanlı sahibkarlar dünya ticarət

bazarına çıxmaq imkanlarına malik olmuşlar. Həmçinin XX

əsrin əvvəllərində Azərbaycanda milli burjuaziyanın inkişaf

etdiyi dövrlərdə Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Musa Nağıyev,

Murtuza Muxtarov kimi sahibkarlar öz fəaliyyətləri ilə

fərqlənmişlər.

“Sahibkar” sözü ərəb və fars sözlərinin birləşməsindən

yaranmışdır. Sözün birinci hissəsi “Sahib” ərəb sözü olub

mənası “yiyə”, mülkiyyətçi sözünün ikinci hissəsi “kar”

ifadəsi iş, fəaliyyət mənasını verir. Deməli, sahibkar

mülkiyyətin yiyəsi-sahibi deməkdir. Sahibkar ifadəsini Qərb

iqtisadiyyatında ilk dəfə fransız alimi Riçard Kantilyon

(1725-ci il) işlətmişdir. Sahibkar öz fəaliyyətini idarə edən,

onu planlaşdıran, əldə etdiyi gəliri öz ehtiyaclarına müstəqil

bölüşdürən və kommersiya vasitəsilə reallaşdıran sərbəst

mülkiyyətçidir.

Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının 59-cu

maddəsində göstərilir: “Hər kəs qanunla nəzərdə tutulmuş

qaydada öz imkanlarından, qabiliyyətindən və əmlakından

sərbəst istifadə edərək təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə

azad sahibkarlıq fəaliyyəti və ya qanunla qadağan edilməmiş

digər iqtisadi fəaliyyət növü ilə məşğul ola bilər”. Göründüyü

kimi, qanunla müəyyən edilmiş fəaliyyət növü ilə ölkənin hər

bir vətəndaşının sahibkarlıqla məşğul olmasına təminat

verilmişdir (şəkil 3).

Sahibkarlığa müxtəlif yanaşmalar mövcuddur.

“Sahibkarlıq ən çox-müstəqillik, təşəbbüskarlıq, məsuliyyət,

risk, fəal axtarış, dinamiklik, səfərbərlik kimi əlamətlərlə

xarakterizə edilir”. “Sahibkarlıq - məlum mahiyyətli və isti

^ 66

Eldar Quliyev

qamətli fəaliyyətin sahibkar tərəfindən müəyyən edilən

ardıcıl əməliyyatlarla yerinə yetirilməsidir”.

Sahibkarlıq - bu hər şeydən əvvəl bazar iqtisadiyyatı

sisteminin başlıca iqtisadi əsasıdır. Hazırda iqtisadiyyata

lazımi dinamizmi vennəkdə sahibkarlıq dayanıqlı və

keyfiyyətli iqtisadi artımın strateji ehtiyatı kimi çıxış edir.

Şəkil 3. Sahibkarlığın funksiyaları,

Azərbaycanda “Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında” qəbul

edilmiş qanunda göstərilir. “Sahibkarlıq fəaliyyəti (sahib-

Ä*» 67

Aqrar iqtisadiyyat

karlıq) fiziki şəxslərin, onların - birliklərinin, habelə hüquqi

şəxslərin mənfəət və şəxsi gəlir əldə edilməsi məqsədilə

özlərinin cavabdehliyi və əmlak məsuliyyəti ilə, yaxud digər

hüquqi və fiziki şəxsərin adından qanunvericiliklə qadağan

edilməyən təsərrüfat fəaliyyətinin bütün növləri, 0 cümlədən

mohsul istehsalı və satışı və xidmətlər göstərilməsi

formalarında həyata keçirdikləri müstəqil təşəbbüskarlıq

fəaliyyətidir”.

Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, fəaliyyət

qabiliyyətləri olan vətən və xarici ölkə vətəndaşı

Azərbaycanda sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul ola bilər.

Azərbaycanda hazırda 55 minədək sahibkarlıq müəssisəsi

fəaliyyət göstərir. Çox təəssüf ki, bunların 90%-i xidmət və

bunun da əksəri ticarət xidmət sahələridir. İstehsal sahələri

isə 10% təşkil edir.

Ona görə də Ümummilli lider Heydər Əliyev 1993-cü ildə

respublika rəhbərliyinə gələndən sonra iqtisadiyyatın

böhrandan xilas olub inkişaf etdirilməsinin yeganə yolunun

islahatlar olduğunu bildirdi. Bu məqsədlə də kənd

təsərrüfatında islahatların aparılması aqrar siyasətin başlıca

amili kimi qəbul olundu.

H.Əliyev ictimaiyyət nümayəndələrinin iştirakı ilə

keçirdiyi respublika müşavirəsində (23 dekabr 1994-cü il)

aqrar sahənin qurtuluş yolu ilə bağlı özünün qəti fikrini belə

ifadə etmişdir: “Aqrar bölmədə iqtisadi islahatlar aparmaq,

mülkiyyət formasım dəyişmək, torpaq islahatı keçirmək,

sərbəst iqtisadiyyata geniş yol açmaq respublikamızın

həyatında çox mühüm və əhəmiyyətli, eyni zamanda son

dərəcə məsuliyyətli və taleyüklü bir məsələdir”. Strateji

istiqamətlər müəyyən edildikdən sonra H.Əliyevin təşəbbüsü Ä“ 68

Eldar Quliyev

və rəhbərliyi ilə 1994-1995-ci illərdə ölkədə aqrar islahatların

həyata keçirilməsi üçün normativ-hüquqi sənədlər

hazırlanmağa və beləliklə, 1995-ci ilin əvvəllərindən

respublikada aqrar islahatların həyata keçirilməsinə başlandı.

Mülkiyyət formalarına görə: dövlət, özəl və bələdiyyə.

Dünya ölkələri iqtisadi inkişaf istiqamətlərinə görə:

konsern, assosiasiya, konsersium, sindikat, kartel, holdinq

maliyyə - sənaye qrupları üzrə inkişaf edir.

Sahibkarlıq iqtisadiyyatın yüksəlişində əsas rol oynadığı

üçün iqtisadi yüksəliş isə öz növbəsində cəmiyyətin sosial-

siyasi sabitliyini təmin edir. Sosial sabitlik olan yerdə

sərmayə qoyuluşu artaraq, maddi nemətər bolluğu

yaradılmasına kömək edir.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü və rəhbərliyi

ilə həyata keçirilən aqrar islahatlar nəticəsində sahədə xüsusi

mülkiyyətçilik prinsiplərinin və sərbəst istehsal

münasibətlərinin təsbit olunması ilə yerli sahibkarlıq

fəaliyyətinin əsası qoyulmuşdur. Qəbul olunmuş hüquqi -

normativ aktlara əsasən aqrar sahədə çoxukladlı

təsərrüfatçılıq formalarının yaranması və müasir tələblərə

uyğun istehsal növü ilə məşğul olmaq üçün bütün imkanlar

yaradılmışdır. Aqrar sahədə bazar münasibətlərinin bərqərar

olması, dövlətin aqrar siyasətinin müasir bazar iqtisadiyyatı

prinsiplərinə uyğunlaşdırılması aqrar sahədə sahibkarlığın

inkişaf etdirilməsinə və iqtisadi inkişafa nail olmaq məqsədilə

hərtərəfli fəaliyyətə şərait yaradır.

Kolxoz və sovxozlara məxsus olmuş torpaqların və

əmlakın özəlləşdirilməsi hesabına aqrar sahədə müxtəlif

sahibkarlıq formaları yaradılmışdır.

Ä» 69 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

Kənd təsərrüfatı sahəsində torpaqların bölünüb verilməsi,

kəndli-fermer təsən'üfatlarının sayının 843 mindən yuxarı

olmasına baxmayaraq bunların heç də hamısı torpaqdan

istehsal vasitəsi kimi istifadə edə bilmirlər - daha doğrusu,

istifadə etmək imkanı yoxdur.

Təşkilati baxımdan müəssisələr dövlət müəssisələri, icarə

və təsərrüfat hesablı müəssisələrə, xüsusi (fərdi, ailəvi)

müəssisələrə, kollektiv müəssisələrə (səhmdar cəmiyyətlərə)

və s. formalara ayrılır. Sahibkarlığın hansı formada fəaliyyət

göstərməsindən asılı olmayaraq, şəxsi maraq prinsipləri olan

hallarda iqtisadi yüksəliş olmalıdır (cədvəl 3).

Cədvəl 3.

Respublika üzrə kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən təsərrüfat formaları və onların torpaq sahələri (2011-ci il)

Təşkilat formaları

Möv cud dur vahid

Torpaq sahəsi (ha) Bir

təsərrüfata

düşən

yararlı

torpaq

sahəsi ha ilə

Cəmi

Ondan kənd

təsərrü fatına yararlı

O cüm lədən əkin yeri

Dövlət kənd

təsərrüfatı

müəssisələri

41 134317 93351 25097 2277

Səhmdar cəmiyyətləri (nəzarət paketi

dövlətə məxsus olanlar)

17 2745 1957 737 94

Sair dövlət

təsərrüfatları

(elmi-tədqiqat və

tədris-təcrübə

təsərrüfatları daxil

edilməklə)

n ı 16595 13425 8907 1 2 1

70

Eldar Quliyev

Cədvəl 3-ün davamı

Baş məşğulluq

idarəsinin nəzdində

yaradılmış olan dövlət

müəssisələri

92 5482 5028 3743 55

Sənaye, digər

müəssisə və

təşkilatların 43 9424 4962 2188 115

Kollektiv müəssisələr 1164 46951 41725 31308 36

Kənd təsərrüfatı

istehsal kooperativləri 165 4342 4038 3070 24

Kiçik müəssisələr 378 6032 3841 5060 15 Fərdi kəndli (fermer)

təsərrüfatları (hüquqi

şəxslər) 2598 18980 18962 15790 7.2

Sair kənd təsərrüfatı

müəssisələri 96 5242 4705 3353 44

Kənd təsərrüfatında

xidmət göstərən

mexanikləşdirilmiş

dəstələr (aqroser-

vislər)

25 38 8 2 0.3

Fiziki şəxs kimi

fəaliyyət göstərən

ailələr 843240 14724

22 146542 128701 1.7

Dünya təcrübəsi göstərdiyi kimi, müxtəlif təşkilati-

hüquqi təsərrüfatçılıq forması-bazar iqtisadiyyatının effektli

fəaliyyəti üçün vacib zəmindir.

Aqrar-sənaye kompleksində mövcud olan bütün təşkilatlar

kommersiya və qeyri-kommersiya təşkilatlarına bölünür.

Kommersiya təşkilatlannm məqsədi-qazanc əldə etmək,

qeyri-kommersiya təşkilatlannm belə məqsədi yoxdur.

Ä* 71

Aqrar iqtisadiyyat

Hüquqi şəxs kimi tanınan təşkilat o təşkilatdır ki,

təsərrüfatın aparılmasında xüsusi mülkiyyəti olsun, öz

fəaliyyətini idarə etsin, onu planlaşdırsın, əldə etdiyi gəlirləri

öz ehtiyaclarına müstəqil bölüşdürsün. Hüquqi şəxs müstəqil

balans və ya smetaya malik olmalıdır.

Dərin inqilabi mahiyyətinə, yaradıcı potensialın və insan

amilinin imkanlarının həyata keçirilməsinə görə

Azərbaycanda aparılan iqtisadi islahatlar XX əsrin mühüm

əlamətdar hadisələrindən biridir. İqtisadi islahatların mühüm

obyekti olan aqrar islahatların həyata keçirilməsinin əsas

istiqamətlərindən biri torpaq və əmək payı almış payçıların

müxtəlif növlü təsərrüfatlar, mülkiyyət münasibətlərindən və

təsərrüfatçılıq fonnalarından asılı olaraq yaradılır. Torpaq və

əmlak üzərində mülkiyyət münasibətləri və müxtəlif növlü

təsərrüfatların aşağıdakı təşkilati-hüquqi formalarının

yaradılması nəzərdə tutulur:

1) kəndli (fenner) təsərrüfatı;

2) şəxsi yardımçı təsərrüfat;

3) birgə təsərrüfat;

4) kooperativ.

3.3. TƏSƏRRÜFATÇILIQ FORMALARI, ONLARIN

MƏZMUNU VƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra digər

MDB məkanında olan respublikalar kimi Azərbaycanın da

iqtisadiyyatında tənəzzül və iqtisadi böhran yaranmağa

başladı. Yaranmış vəziyyət kənd təsərrüfatına kəskin təsir

göstərir və bu sahə ildən - ilə ciddi problemlərlə üzləşir. O

vaxtlar kənd təsərrüfatında əsas təsərrüfat formaları olan

Ä» 72 «»d>

Eldar Quliyev

kolxoz və sovxozlar artıq lazımi səviyyədə fəaliyyət göstərə

bilmir və iqtisadi böhran getdikcə gərginləşirdi. Bununla

yanaşı istehsal vasitələri, maşın və avadanlıqlar fiziki və

mənəvi cəhətdən köhnəlir, maliyyə gərginliyi ilə əlaqədar

yenilərini almaq mümkün olmurdu. Belə bir şəraitdə

vəziyyətdən çıxış yolu yalnız aqrar islahatların həyata

keçirilməsində idi.

İslahata başlananda respublikada 1970 kolxoz, sovxoz və

digər dövlət müəssisələri mövcud olmuşdur. Respublikanın

vahid torpaq fondunun (8.6 mln hektar) 56.9%-i, yəni 4.9 mln

hektarı dövlət mülkiyyətində saxlanılmış, 23.5%-i, yəni 2.03

mln hektarı bələdiyyə mülkiyyətinə, 19.6%-i, yəni 1.7 mln

hektarı isə xüsusi mülkiyyətə verilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Zəbt edilən torpaqlar istisna olmaqla hazırda xüsusi

mülkiyyətə verilməsi nəzərdə tutulan 1395000 hektar torpaq

sahəsindən 1.391 mln hektarı özəl- ləşdirilərək torpaq

paylayıcılanna verilmişdir.

Beləliklə, həyata keçirilən aqrar islahatlar nəticəsində

aqrar sahədə xüsusi mülkiyyətçilik prinsiplərinin və sərbəst

istehsal münasibətlərinin təsbit olunması ilə yeni sahibkarlıq

fəaliyyətinin əsası qoyulmuşdur. Qəbul olunmuş hüquqi -

normativ aktlara əsasən aqrar sahədə çoxukladlı

təsərrüfatçılıq formalarının yaradılması və müasir tələblərə

uyğun istehsal növü ilə məşğul olmaq üçün bütün imkanlar

yaradılmışdır. Aqrar sahədə bazar münasibətlərimi bərqərar

olması, dövlət aqrar siyasətinin müasir bazar iqtisadiyyatı

prinsiplərinə uyğunlaşdırılınası aqrar sahədə sahibkarlığın

inkişaf etdirilməsinə və iqtisadi inkişafa nail olmaq məqsədilə

hərtərəfli fəaliyyətə şərait yaradır.

73

Aqrar iqtisadiyyat

Hazırda kənd təsərrüfatında fəaliyyətdə olan hüquqi şəxs

statuslu əsas özəl təsərrüfat subyektləri kollektiv müəssisələr,

kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativləri, kiçik müəssisələr və

kəndli-fermer təsərrüfatlannm əksəriyyəti hər hansı bir

qurumda cəmlənməmiş və fərdi qaydada fəaliyyətə üstünlük

verirlər (cədvəl 4). Cədvəl 4.

Göstəridhrin adı 2005 2008 2009 2010 2011 2012

Təsərrüfatların sayı,

vahid 2681 2613 2517 2618 2593 2451

0 cümlədən gəlirlə

işləyənlər 2670 2589 2504 2544 2565 2448

Zərərlə işləyənlər 11 24 67 74 28 3 Mənfəətin məbləği,

min manat 2854 5538 4924 8111 9814 8645

Zərərin məbləği, min

manat 4 37 123 590 71 2

Balans gəliri (-zərəri), min manat

2848 5502 4801 7521 9743 8643

Satışdan əldə edilən

pul gəliri, min manat 6811 14912 14231 18890 25427 22468

Bütövlükdə satışdan

eldə edilən gəlir

(-zərər), min manat 2848 4687 3804 5087 7327 6683

0 cümlədən.

Bitkiçilikdə 1861 2893 2216 3051 5180 4576

Heyvandarlıqda 987 1638 1578 2021 2125 2085 Məhsul istehsalında iştirak edən ailə

üzvlərinin sayı, min nəfər

11474 11103 11338 10536 10694 10264

Ä*» 74

Eldar Quliyev

Cədvəl 4-ün davamı

Kənardan cəlb

edilmiş işçilərin sayı,

min nəfər 2059 1480 2134 2311 2055 1694

Kənd təsərrüfatının

ümumi məhsulu, min

manat 10183 21372 18991 24887 31022 29588

Əmək

məhsuldarlığı-bir

işçiyə düşən ümumi

məhsul, manat

733 1925 1675 2362 2901 2883

Əsas fondların

mövcudluğu, min

manat 13474 23136 25871 31933 32011 30356

Onda kənd

təsərrüfatı təyinatlı

əsas istehsal fondları,

min manat

13199 22043 23698 22060 23578 22773

Kənd təsərrüfatı

təyinatlı əsas

fondların orta illik

dəyəri, min manat

12979 21267 23417 21088 22799 22079

Ümumi torpaq

sahəsi, ha 23493 25150 27137 47314 43691 48466

Onda kənd təsərrüfatına yararlı

torpaq sahəsi, ha 22577 24400 26341 45735 41575 47271

0 cümlədən, əkin yeri, ha 16112 17025 17591 33764 28919 35584

Orta hesabla bir

təsərrüfata düşən

kənd təsərrüfatına

yararlı torpaq sahəsi,

ha

8,4 9,3 10,2 17,5 16,0 19,3

Təsərrüfatçıhqda mövcud olan müxtəlif təşkilati-hüquqi

formalar, dünya təcrübəsinin göstərdiyi kimi, bazar iqtisa

Ä» 75 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

diyyatının səmərəli fəaliyyəti üçün başlıca zəmindir.

Fəaliyyət göstərən aqrar-sənaye komplekslərində bütün

təşkilatlar kommersiya və qeyri-kommersiya kimi iki yerə

bölünürlər.

Respublikada mövcud qanunvericiliyə uyğun yaradılan və

fəaliyyət göstərən təsərrüfatların təşkilati - hüquqi

formalarından biri kollektiv (birgə) təsərrüfat formasıdır.

Kollektiv təsərrüfatın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, əmlak və

torpaq üzərində mülkiyyətin özəl, könüllü əsaslarla

əlaqələndirilməsi əsas şərt kimi götürülür və mənafelər

əlaqələndirilir. Onlar (mülkiyyətçilər) birləşərək inteqrasiya

əlaqələrinə girirlər. Kollektiv təsərrüfatların (həmçinin digər

mülkiyyət formasının) yaradılması qanunvericiliklə hər bir

torpaq payı almış mülkiyyətçinin səlahiyyətidir. Bu kollektiv

təsərrüfatlar bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun olmalı,

kənd təsərrüfatı istehsalının artırılmasına imkan verməlidir.

Kollektiv təsərrüfatların ölçüləri, gəlirlərin bölüşdürülməsi

kollektivin payçılarının maraqlarına uyğun gəlməlidir (cədvəl

5).

Aqrar sahədə fəaliyyət göstərən təşkilatların hüquqi -

təşkilati formalarından biri də kiçik təsərrüfatçılıqdır. Qeyd

etməliyik ki, kiçik təsərrüfatlara meyil çox zəif olmuşdur. Bu

onu göstərir ki, kənd təsərrüfatında kiçik müəssisələrin

yaradılması gələcəkdə perspektivli olmaya bilər.

Kəndli - fermer təsərrüfatı aqrar sferada hüquqi şəxs

yaratmadan sərbəst sahibkarlıq forması olmaqla iqtisadi

qazanc prinsipi ilə fəaliyyət göstərir. Onların fəaliyyətləri

“Kəndli (fermer) təsərrüfatı haqqında” Qanunla reqlament-

ləşdirilir.

Ä*» 76 «Ä

Eldar Quliyev

Cədvəl 5. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən təsərrüfat formalarının

dinamikası

Təsərrüfat formaları İllər

2003 2006 2009 Dövlot müəssisələri 4 40 40

Səhmdar cəmiyyətləri (dövlətə məxsus) 22 17

16 Baş məşğulluq idarəsinə məxsus 90 92 47 Sair dövlət təsərrüfatları 154 111 123

Cəmi dövlət müəssisələri 307 261 276 Kollektiv müəssisələr 1022 1164 1191 İstehsal kooperativləri 157 165 156 Kəndli - fermer təsərrüfatı 2534 2598 2657 Aqroservis müəssisələri 25 25 34 Sair xüsusi təsərrüfatları 96 107 226

Cəmi xüsusi 4257 4480 4258 Torpaq və əmlak payı olan ailələr min. 850.3 862.6 863.8 Fiziki şəxs kimi fəaliyyət göstərənlər 831.1 843.2 844.3

Fermer təsərrüfatı yaratmaq üçün hər bir Azərbaycan

vətəndaşının, xarici vətəndaşların və vətəndaşlığı olmayan

şəxslərin hüququ vardır. Fermer təsərrüfatı razılaşma

əsasında yaradılır. Burada təsərrüfatın üzvləri haqqında,

onların hüquq və vəzifələri, mülkiyyətin yaradılması qaydası

və əldə edilən gəlirlərin bölüşdürülməsi haqqında məlumatlar

əksini tapır. Kəndli-fermer təsərrüfatının üzvləri ailənin əmək

qabiliyyətli üzvləri və təsərrüfatı birgə aparan digər

vətəndaşlardır. İstehsal ehtiyatları ilə əlaqədar fermer

təsərrüfatları muzdlu əməkdən də istifadə edə bilərlər. Fenner

təsərrüfatının yaradılması mənbəyi ola bilər:

- fermer təsərrüfatı üzvlərinin pul və maddi vasitələri;

Ä» 77

Aqrar iqtisadiyyat

-digər təsərrüfat fəaliyyəti məhsullarının realizə

olunmasından alman gəlirlər;

- büdcədən dotasiyalar;

- qaytarmamaq şərtilə xeyriyyəçilik üçün verilən ianələr.

Fermer təsərrüfatı kollektiv müəssisələrin yenidən təşkili,

şəxsi həyətyanı təsərrüfatı fermer təsərrüfatına keçirməklə və

yeni ayrılmış torpaqlarda yaradıla bilər.

Kəndli (fermer) təsərrüfatı mülkiyyətinə verilmiş əmlakla

torpaqda əmtəəlik kənd təsərrüfatı məhsullan istehsalı ilə,

onların emalı və satışı ilə məşğul olan vətəndaşların əmək

birləşməsi olmaqla, sərbəst sahibkarlıq formasıdır. Kəndli

təsərrüfatı ailə üzvlərinin və onlarla daimi işləyən digər

şəxslərin ümumi mülkiyyətində olan istehsal alət və

vasitələrinə, əsasən bir ailənin üzvlərinin əməyinə əsaslanan

hüquqi şəxs statusuna malik olan müstəqil təsərrüfatçılıq

subyektidir.

İstehsal kooperativləri - İslahatlann dərinləşməsi

şəraitində təsərrüfat subyektlərinin könüllü əməkdaşlığı aqrar

sahə qarşısında duran vəzifələrin icrasında, o cümlədən ərzaq

təhlükəsizliyinin təminatında, sənayenin kənd təsərrüfatı

mənşəli xammalla təchizatında ciddi irəliləyişləri şərtləndirir.

Həmin əməkdaşlığın sınanmış forması olan kənd təsərrüfatı

kooperativlərinin inkişafının stimullaşdıniması

mexanizminin tədqiqinə və təkmilləşdirilməsinə böyük

ehtiyac vardır.

Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin Aqrar siyasət

Komitəsi deputatlarının təşəbbüsü ilə hazırlanmış “Kənd

Təsərrüfatının Kooperasiyası haqqında” Qanunun

layihəsində göstərildiyi kimi, kənd təsərrüfatı kooperativi -

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının birgə fəaliyyət

gö-

^ 78

Eldar Quliyev

stərmək üçün könüllü üzvlüyünə əsaslanan birliyi olub, is-

tehlakçılann iqtisadi, sosial və başqa tələbatlarının ödənilməsi

məqsədi ilə yaradılan hüquqi şəxsdir.

Beləliklə, istehsal kooperativi vətəndaşların üzvlük və

könüllülük əsasında birgə istehsal və ya digər təsərrüfat

fəaliyyətləri (istehsal, emal, sənaye, kənd təsərrüfatı və digər

məhsulların satışı, işlər yerinə yetirmək, ticarət, məişət

xidməti, digər xidmətlər göstərmək), onların şəxsi əmək və

digər vasitələrlə kooperativin üzvləri ilə birləşmək və üzvlük

haqqı verməklə həyata keçirilməsidir. O, kommersiya

təşkilatıdır. İstehsal kooperativinin üzvləri əsasən fiziki

şəxslər ola bilər.

İstehsal kooperativinin təsisçilik sənədi onun üzvlərinin

ümumi iclası tərəfindən təsdiq edilmiş nizamnamədir.

Kooperativin üzvlərinn sayı beş nəfərdən az olmamalıdır.

Kooperativ üzvləri arasında gəlir onlann əmək

fəaliyyətində iştiraklarına görə bölünür. Əgər qanun və

kooperativin nizamnaməsində başqa qayda nəzərdə

tutulmayıbsa, kooperativ ləğv edilərsə həmin qaydada da

əmlak bölüşdürülür.

Kooperativin ali idarəetmə orqanı-onun üzvlərinin ümumi

iclasıdır. Ümumi iclas tərəfindən qərar qəbul edilərkən

kooperativin hər üzvünün bir səsi vardır.

Kooperativin icraedici orqanı - İdarə Heyəti və onun

sədridir.

İstehsal kooperativi könüllü surətdə ləğv edilə bilər və ya

onun üzvlərinin yekdilliklə qəbul etdikləri qərarla yoldaşlıq

təsərrüfatı və cəmiyyətə çevrilə bilər. Yoldaşlıq təsərrüfatı və

cəmiyyətinin istehsal kooperativindən fərqli cəhətləri

aşağıdakılardır:

79

Aqrar iqtisadiyyat

Birincisi, istehsal kooperativi - fiziki şəxslər tərəfindən

könüllü birləşmə əsasında fərdi sahibkar olmayan,

kooperativin fəaliyyətində öz şəxsi əməyi ilə iştirak edən

vətəndaşlar tərəfindən yaradılır.

ikincisi, kooperativdə olan gəlir mülkiyyətdəki paya görə

deyil, orada əməkdə iştirakına görə bölüşdürülür.

Üçüncüsü, kooperativin nəzərdə tutulmuş minimum

üzvlərinin sayı beş nəfər olmalıdır və cəmiyyətdən fərqli

olaraq bir nəfərlə fəaliyyət göstərə bilməz.

Unitar müdssisəhr kommersiya təşkilatıdır, ona təhkim

edilmiş əmlakın sahibkarlara bölünməsi hüququ yoxdur.

Unitar müəssisənin mülkiyyəti bölünməzdir və paylara

bölüşdürmək olmaz.

Unitar müəssisələr formaca mülkiyyətin kimin

sərəncamında olmasından asılı olaraq dövlət və bələdiyyə

müəssisəsi kimi yaradıla bilər. Unitar müəssisənin yeganə

təsis sənədi nizamnamədir. Unitar müəssisəyə rəhbərliyi

sahibkar tərəfindən və ya onun təhtəlhesab orqanı tərəfindən

təyin edilmiş şəxs edir.

Təsisçinin hansı hüquqları verməsindən asılı olaraq unitar

müəssisələr iki kateqoriyaya bölünür:

- əsas təsərrüfat fəaliyyəti daşıyan müəssisələr;

- operativ idarəetməyə əsaslanan unitar müəssisələr

(respublika dövlət müəssisələri).

Təsərrüfat fəaliyyəti ilə məşğul olan unitar müəssisələrin

hüquqları, səlahiyyətləri operativ idarəetmə müəssisə-

lərinkindən daha genişdir. Belə ki, onlar idarəetmədə böyük

müstəqilliyə malikdirlər.

Unitar müəssisələr digər kommersiya təşkilatları ilə

müqayisədə bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir:

Ä» 80 «Ä

Eldar Quliyev

- onların ixtiyarına verilmiş mülkiyyətin bölüşdürülməsi

mümkün deyildir, bu mülkiyyətin sahibi dövlətdir;

- onların mülkiyyəti heç bir şəraitdə hissələrə, paylara

bölünə bilməz, o cümlədən müəssisənin işçiləri arasında;

- unitar mülkiyyətin tabeliyində olan avadanlığın

qorunmasına cavabdehliyi unitar müəssisə daşıyır (təsərrüfat

yö- nümlü və ya operativ idarəetmə);

-müəssisənin başında sahibkar tərəfindən təyin olunmuş

rəhbər durur. YOXLAMA SUALLARI

1. Aqrar islahatların hansı məqsədləri var?

2. Aqrar yenidənqurmaların əsas prinsipləri və

istiqamətlərini sayın.

3. İqtisadi kateqoriya kimi sahibkarlığın müəyyənləşdiril-

məsini verin.

4. Sahibkarlığın subyekti və obyekti dedikdə nəyi başa

düşürsünüz?

5. Sahibkarlığın əsas səlahiyyətlərini sayın.

6. Aqrar sektorda hansı sahibkarlıq formaları mövcuddur?

7. Kommersiya və qeyri - kommersiya təşkilatlarının

məqsədləri hansılardır?

8. ASK-nın hansı təsərrüfatçılıq formaları vardır?

9. Müxtəlif təsərrüfatçılıq formaları arasındakı fərqləri

göstərin.

10. Kooperativ təsərrüfat formasının xüsusiyyətləri.

11. Hansı unitar təsərrüfat formalannı tanıyırsınız?

12. Unitar təsərrüfatların fəaliyyət xüsusiyyətlərini deyin.

13. Kəndli (fermer) təsərrüfatının fəaliyyətlərini

səciyyələndirin.

81

“ Aqrar iqtisadiyyat

MÖVZU 4. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA BAZAR MÜNASİBƏTLƏRİ

4.1. BAZAR HAQQINDA ANLAYIŞ, ONUN FUNKSİYALARI

Bazarın klassik müəyyənləşdirilməsi aşağıdakı kimi

hesab olunur:

1 .Bazar - bu, əmtəələrin, məhsulların, iş və xidmətlərin

satışının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar toplanmış iqtisadi

münasibətlərin mübadilə sferasıdır. Beləliklə, bazar həm

bazar iqtisadiyyatı, həm də planlı (sosialist) iqtisadiyyatda

mövcud ola bilər. Fərq ondan ibarət olmalıdır ki, bazar

iqtisadiyyatı şəraitində mübadilə bilavasitə istehsalçı ilə alıcı

arasında, planlı iqtisadiyyat şəraitində isə bu proses dövlətin

vasitəçiliyi ilə həyata keçirilir.

İnkişaf etmiş ölkələrdə kənd təsərrüfatı sahəsində dövlətin

iştirakı əhəmiyyətli səviyyədə qalmaqda davam edir. Ancaq

dövlətin sənaye və ticarət sahələrində qalmaq səviyyəsinə

görə fərqlənir. Buna baxmayaraq bazar iqtisadiyyatı

şəraitində mübadilə prosesində iştirakda qalma zəruriliyində

iqtisadi sərbəstlik daha genişdir: burada kənd təsərrüfatı

mallarının istehsalçısı nə istehsal edəcəyinin tərkibini və

strukturunu, material- texniki resurslarla təchiz edənləri və

satış qiymətlərini özü seçir. Alıcı isə özü mal göndərəni seçir

(şəkil 4).

Bazarın meydana gəlməsi şərti-əməyin ictimai

bölgüsüdür. İlk belə bölgü heyvandarlıq və əkinçiliyin

ayrılması nəticəsində olmuşdur. Əməyin bölgüsü mal

istehsalçıları ilə müxtəlif sahələr arasında mübadilənin

qaçılmaz olduğunu tələb edir. Bazarın digər yaranma və

fəaliyyət zəminləri-resursların məhdud və tələbin isə

qeyri-məhdud

Ä» 82 »d»

Eldar Quliyev

olması, mal istehsalçılarının müstəqilliyi, sahibkarların

azadlıq xüsusiyyətləridir.

Şəkil 4. Bazar modeli.

İqtisadi resurslar və insanların istehsal imkanları onların

məhdudiyyətsiz tələbinə nisbətən məhduddur. Resurslar

miqdar etibarı ilə öyrənilmiş, təsbit edilmişdir və bir çox

iqtisadi resursların istifadə hədləri mövcuddur. Onların bir

sferada istifadəsi eyni vaxtda digərində istifadəsinə imkan

vennir. Məsələn, torpaq təkcə kainat nöqteyi - nəzərdən deyil,

ayrı - ayrı ölkələrin sərhədləri daxilində də məhduddur.

Məhdudluq ona məxsusluqdur, eyni zamanda onun hər bir

hissəsi eyni vaxtda bir sahə altında istifadə edilə bilər. Belə

ki, ya bağçılıqda və ya tərəvəzçilikdə, ya da əkinçilikdə

istifadə edilə bilər. Məhdudiyyətlik digər resurslara -

maddi-texniki, əmək ehtiyatlarına da aiddir. Eyni zamanda,

taxılyığan kombaynı kənd təsərrüfatının digər sahələrində

istifadə etmək olmaz.

Ä* 83

Aqrar iqtisadiyyat

İqtisadi xüsusiləşmə-bazar münasibətinin yaranması üçün

vacib şərtdir. Mal istehsalçılarının iqtisadi xüsusiləş- miş

qarşılıqlı əlaqəsi malların alqı-satqısı zamanı mübadilə

proseslərini dəyişdirir. Dövlət mülkiyyətçiliyi iqtisadiyyatı

şəraitində dəyişiklik büdcə məhdudiyyətləri ilə

müəyyənləşdirilir (subyektin təkrar istehsalı şəxsi vəsait

hesabına həyata keçirilir). Əsas ondan ibarətdir ki,

təsərrüfatçılıq edən subyektlər hazır məhsulu bölmək üçün

tam sərəncam verən hüquqa malik olsunlar, bununla belə

vacib deyil ki, onlar istehsal vasitələrinin bölünməsi

hüququna malik olmasınlar.

İqtisadi sərbəstlik ondan ibarətdir ki, mal istehsalçısı

müstəqil olaraq hansı məhsulu, hansı həcmdə istehsal etmək

və hansı qiymətə satacağmı və digər istehsalçıdan mal

alacağını özü müəyyənləşdirir.

İqtisadi ədəbiyyatlarda bazann müxtəlif

müəyyənləşdirilməsi mövcuddur. Onların əksəri belə qənaətə

gəlirlər ki, bu, təsərrüfatçılıq edən subyektlər arasında

qarşılıqlı münasibət formasıdır.

Bazar-bu, istehsal prosesi, mübadilə, məhsulların bölgüsü

(əmtəə, iş, xidmət) prosesində əmələ gələn sosial - iqtisadi

münasibətlərin, təsərrüfatçılıq subyektlərinin alıcıları,

həmçinin satıcının sərbəst seçilməsi, qiymətin müəyyən

edilməsi, resursların yaradılması və istifadəsi sistemidir. Bu,

satıcılarla alıcıların, istehsalçı və istehlakçıların mallann alışı

və satışında meydana çıxan qarşılıqlı fəaliyyət mexanizmidir.

Bundan əlavə, bazar-malın pula və pulun mala dəyişməsi

ilə bağlı ictimai əməyin əmtəədə cəmlənməsi ilə əlaqə-

Ä» 84 «*d>

Eldar Quliyev

dar münasibətdir. Bazar insanlar arasında münasibət

sferasıdır.

Bazar qiymətlər vasitəsilə, faiz qiymətləri ilə mal

istehsalçılarını sahədəki və təsərrüfat sferası həyatındakı

vəziyyətlə məlumatlandırır, istehsalın dəyişmə xarakterinin

istiqamətini göstərir. Onun vasitəsilə əmtəə istehsalının

həcmi və ictimai istehlakın strukturunun uyğunlaşması

göstərilir.

Bazarda ictimai istehsalın vacib şərti və əmtəələrin dəyəri

müəyyənləşdirilir və bazar qiymətlərini yaradır. Bazar

vasitəsilə istehsal xərcləri ödənilir, əvəz olunur və hər bir

normal işləyən əmtəə istehsalçısı qazanc əldə edir. Bazar

maya dəyərinin aşağı salınması və məhsulun keyfiyyətinin

yaxşılaşdırılması üçün stimul yaradır.

İqtisadi funksiyalarına görə bazarlar istehlak və xidmət,

istehsal vasitələri, torpaq, işçi qüvvəsi, qiymətli kağızlar,

elmi-texniki işlənilmə kimi hissələrə bölünür.

Fəaliyyət miqyasına görə bazarlar yerli (lokal), regional,

milli, dünya bazarlarına ayrılırlar.

Rəqabət dərəcəsinin məhdudluğuna görə bazarlar

tamamilə rəqabətli, inhisarlı rəqabət, oliqopoliya, inhisarçı

bazarlara ayrılırlar.

Bazar mübadiləsinin təşkilinə görə topdansatış və pəra-

kəndə bazarlara ayrılır.

Bütün bazarlar təcrid olunmuş şəkildə yaşamır, onlar

qarşılıqlı əlaqədə olmaqla bir-birinə təsir göstərirlər. Bunların

birində tarazlığın pozulması digərlərinə və eyni zamanda

bütünlükdə aqrar-sənaye kompleksinə təsir edir.

İqtisadçılar bazarın planlı-amiranə idarəetmə sistemindən

üstün cəhətlərini aşağıdakı kimi qeyd edirlər.

Ä» 85 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

1. İstehsal olunmuş əmtəələrin bazarda satışını təmin

etmək şansına görə bütün əmtəə istehsalçıları digər

istehsalçılarla bərabərhüquqludur, daha doğrusu,

bərabərhüquqlu iqtisadi tərəf- müqabilinə çevrilirlər.

2. Hər bir istehlakçı da (alıcı) digər alıcılar kimi özünə

lazım olan əmtəəni (mah) almaq imkanlarına malikdir:

istehsal vasitələri, istehlak avadanlığı və s.

3. Ancaq bazarda əmtəə-pul vasitələrinin köməkliyi ilə

bazar münasibətlərində istehsal və malın reallaşdınlmasma

ictimai vacib xərclər müəyyənləşdirilir. Göstərilənlərə görə

alıcı manatla cavab verir.

4. Ancaq bazar cəmiyyətdə mövcud olan real, daimi

dəyişməkdə olan istehlakı aşkara çıxarmağa imkan verir.

Bazar mexanizmi vasitəsilə istehlakçıların tələblərini ödəmək

üçün əmtəə istehsalçılarını müəyyənləşdirir. Cəmiyyətdə

ictimai tələbi öyrənən digər daha mükəmməl iqtisadi

mexanizm yoxdur ki, istehsalçıları bu tələbatı təmin etmək

üçün müəyyənləşdirsin.

5. Bazardan başqa istehlakçılarla istehsalçılar arasında

əlaqə yaradan daha demokratik forma yoxdur. İctimai

istehsalın səmərəli fəaliyyətini müəyyənləşdirən ancaq

bazardır.

Beləliklə, bazar istehlakçılarla sahibkarlar arasında azad

fəaliyyəti təmin edir. Bazar resursların səmərəli təyinatını,

elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən istifadəni, dəyişən

şəraitə yüksək və çevik adaptasiya olmağı, cəmiyyətin

tələbini daha tam təmin etməyi, yüksək səmərəli təsərrüfat

fəaliyyətini təmin edir.

Göstərilənlərlə yanaşı bazarın neqativ tərəfləri də

mövcuddur:

^ 86

Eldar Quliyev ®

-bazar əhalinin həyat səviyyəsinin diferensiasiyasını

əmələ gətirir, əmək hüququna, ümumi məşğulluğa zəmanət

vermir;

- istifadə olunmayan resursların qorunmasına və ətraf

mühitin müdafiəsi üçün iqtisadi mexanizmə malik deyil;

- bütün insan cəmiyyətinə mənsub olan resurslardan

istifadəni tənzimləyə bilmir. Məsələn, okeanların balıq

sərvətlərini;

- kollektiv istifadədə olan istehsal və xidmətlərin

yaradılması üçün stimul yarada bilmir, cəmiyyəti xidmətlərlə

təmin edə bilmir, o xidmətlər ki, hər bir insanın ona ehtiyacı

var və onlardan gəlir əldə etmək mümkün deyildir (təhsil,

səhiyyə, müdafiə, təbiətin mühafizəsi, elm, mədəniyyət və s.).

Aqrar bazarın yaşamasında dövlətin iştirakı vacibdir.

Dövlət qanunvericilik və nonnativ formalarla bazar

münasibətlərini tənzimləyir, eyni zamanda kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalçılarını dəstəkləyir, müdafiə edir və

bazarın neqativ tərəflərini hamarlayır.

Bazar münasibətləri bir sıra mövcud funksiyaları yerinə

yetinnəklə bütün təsəiTÜfat həyatına böyük təsir göstərir.

Bazarın əsas funksiyası ondan ibarətdir ki, daim dəyişən

qiymətlər, kreditə faiz dərəcələri, bazar istehsal iştirakçılarına

ictimai vacib miqdarda və növ müxtəlifliyində təqdim edilən

əmtəə və xidmətlərin keyfiyyəti haqqında obyektiv

informasiya verir. Bu hər bir sahibkara öz istehsalını verilən

infonnasiya məlumatlarına əsasən bazarın vəziyyətinə görə

yoxlamağa imkan verir.

Vasitəçilik funksiyası - əməyin ictimai bölgüsü şəraitində

iqtisadi cəhətdən xüsusiləşmiş istehsalçılar bir - birini

Ä» 87

Aqrar iqtisadiyyat

tapmalıdır və öz fəaliyyətlərinin nəticələri ilə bölüşməlidirlər.

Bazarsız konkret ictimai istehsal iştirakçıları arasında bu və

ya digər texniki və ya iqtisadi əlaqələrin nə qədər əhəmiyyətli

olmasını müəyyən etmək praktiki cəhətdən çox çətindir.

Bazar şəraitində istehlakçı optimal malverəni, satıcı isə

daha əlverişli alıcını tapması üçün daha böyük imkanlara

malikdir.

Qiymət əmələgətirmə funksiyası. Adətən bazara müxtəlif

maddi və əmək sərfi şəraitində istehsal olunmuş məhsul və

xidmətlər bir təyinat üçün daxil olur. Bazar yalnız ictimai

vacib xərcləri tanıyır və onu da ödəməyə alıcı razıdır.

Beləliklə də, malın ictimai dəyərini əks etdirən qiymət əmələ

gəlir. Bazarın səyi nəticəsində istehsalda, tələbatda,

konyunkturada dəqiq hiss edilən maya dəyəri və qiymət

arasındakı dinamik əlaqə müəyyənləşdirilir.

Tarazlaşdıncı (tənzimləyici) funksiya-Bazara

iqtisadiyyatın bütün sferalarının, hər şeydən əvvəl istehsalın

təsiri ilə əlaqədardır. Bazarın tənzimlənməsində tələb və təklif

arasındakı nisbət çox rol oynayır ki, o da qiymətə əsaslı təsir

edir. Qiymətlərin qalxması istehsalın genişləndirilməsinə,

düşməsi isə istehsalın azaldılmasına işarədir. Təbii fəlakətin

təsiri nəticəsində sahibkar daha optimal yüksək və minimal

iqtisadi mütənasiblik yaratmağa çalışır. Ümumiyyətlə, bazar

iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi ölkələrdə xalq təsərrüfatının

tarazlaşdırılmasında əsas rol dövlətə aiddir.

Sağlamlaşdırıcı funksiya. Bazar sisteminə cəmiyyətin

sosial təbəqələşməsi məxsusdur. Rəqabətin köməyi ilə bazar

ictimai istehsaldan iqtisadi davamsız, yaşama xüsu-

Ä® 88 «Ä

Eldar Quliyev

siyyəti olmayan təsərrüfat vahidlərini tənzimləyir. Əksinə,

daha səmərəli, təşəbbüskar təsərrüfat vahidlərinə yaşıl işıq

verir. Nəticədə arası kəsilmədən xalq təsərrüfatının orta

səviyyəsini daim yüksəldir.

4.2. BAZAR MÜNASİBƏTLƏRİNİN MAHİYYƏTİ

Kənd təsərrüfatının əsas məqsədi - mübadilə üçün məhsul

istehsal etməkdir, daha doğrusu, məhsulun əsas kütləsi əmtəə

formasını alır. Əmtəələrin təyinatı insanlann bu və ya digər

maddi və mənəvi tələbatını təmin etməkdən ibarətdir.

Kənd təsərrüfatı istehsalı ölkənin ümumi (əmtəə) mal

istehsalının əsas hissəsini özündə birləşdirir. Bazara istiqamət

götürmüş təsərrüfatlar, istehsalçı və istehlakçı mal satışını

bazar vasitəsilə həyata keçirir ki, ona bazar təsərrüfatı deyilir.

İstehsal mallarının mübadiləsi baş verdiyi proses, ictimai

münasibətlər mal - pul münasibətləri adlanır.

Bizim ölkəmizdə uzun illər əmtəə - pul münasibətləri

plan-bölgü sistemi ilə həyata keçirilmişdir. Bu gün onu bazar

sistemi əvəz etmişdir. Əgər əvvəllər istehsalçılarla

istehlakçılar arasında münasibət yaranmasında inzibati

amirlik metodu hakimlik edirdisə, bazar iqtisadiyyatı

şəraitində o, tələb və təklifə əsaslanır.

Bazarda iqtisadi vəziyyət rəqabətin təsiri altında yaranır,

tələb və təklif bazarın konyunkturası adlanır.

Mallara tələb dedikdə, alıcıların arzu etdikləri, müəyyən

vaxt, zaman ərzində müəyyən həcmdə bazarda əldə etmək

istədiklərinə nail olması başa düşülür. Tələbin qanunu

göstərir ki, bazarda malın qiyməti artdıqca tələb aşağı düşür,

qiymətin düşməsilə tələb artır.

Ä* 89

Aqrar iqtisadiyyat

Malın qiyməti Q ilə, əldə edilən malların miqdarını M,

qrafik şəkildə tələbin səviyyəsini D təsəvvür etmək olar (şəkil

5).

K

Şəkil 5. Tələbin qrafiki.

İstehlakçılar üçün vəsait məhdud və malların seçilməsi

praktiki olaraq qeyri-məhduddur. Əgər qiymətlər düşürsə

onda istehlakçı çox mal əldə edir. Nə qədər alması isə onun

qiymətlərin dəyişməsini necə qəbul etməsindən asılıdır.

Belə hesab edək ki, südçülük fermasının özünü yemlə

təminetmə imkanları normal səviyyədən aşağıdır. İstehsal

edilən yem heyvanların ancaq minimal tələbatını ödəməyə

çatar. Təsərrüfat rəhbəri başa düşür ki, şirəli yemin çatış-

mamasını digər yem rasionları hesabına zülalla təmin edə

bilər. O qərar qəbul edir ki, otu Qo qiymətinə alsın. Əgər otun

qiyməti Qı səviyyəsinə yüksələrsə onda həmin otun

alınmasını azaldır və daha ucuzunu almağa çalışır. Əgər

90 “Ä

Eldar Quliyev

əksər təsərrüfat rəhbərləri yemin qiymətinin qalxmasına belə

reaksiya verərlərsə onda otun qiyməti Mo-dan Mr qədər

düşəcək.

Göründüyü kimi, tələbin səviyyəsi bazarda məhsulun

miqdarı və qiymətindən asılıdır. Bundan əlavə, tələbə

istehlakçıların miqdarı, onların gəlirləri və zövqü, malın

mövcud miqdarı və rəqabətçilərin çoxluğu kimi amillər də

təsir edir. Onlar tələbdə dəyişikliklər yarada bilər, hətta malın

qiyməti əvvəlki kimi qalsa belə. Ona görə onları tələbin

hərəkət amilləri adlandırırlar. Əgər mala tələbin dəyişməsi

qrafiki sürətdə tələbin D əyriliyi boyunca gedirsə, onda tələbə

təsir edən hərəkət amilləri əyriliyin sola və ya sağa hərəkətini

göstərəcək. Yenidən birinci südçülük təsərrüfatına qayıdaq.

Tutaq ki, bazarda yeni satıcı peyda olub, otun keyfiyyəti

əvvəlki kimidir və digər satıcılar daha ucuz qiymətə satırlar.

Onda uyğun surətdə digər satıcıların malına tələb aşağı

düşüb, tələb əyrisi sola hərəkət edir.

Tələbin hərəkət amili həmçinin bazarda xammal və

xidmətlərə təsir göstərir. Belə ki, emal müəssisəsi xammalı

istehsalçıdan alır, onu emal etdikdən sonra hazır məhsulu

pərakəndə ticarətçilərə satır.

Tələb dedikdə mövcud qiymətlərlə və istehlakçıların tə-

diyyə qabiliyyəti ilə məhdudlaşan bazarda əmtəə və

xidmətlərə olan tələbat başa düşülür. Tələb dedikdə alıcının

müəyyən dövr ərzində hər hansı bir əmtəənin müəyyən

qiymətdə, müəyyən kəmiyyətdə əldə etmək arzusu və imkanı

başa düşülür. Tələbin səviyyəsi ilə bağlı məcmu tələb, bazar

tələbi və fərdi tələb növləri fərqləndirilir. Fərdi tələb dedikdə

konkret əmtəə bazarında qiymətin müəyyən

Ä»» 91

Aqrar iqtisadiyyat

səviyyəsində hər bir fərdi alıcının tələbinin həcmi başa

düşülür. Bazar tələbi konkret əmtəə bazarında qiymətin

müəyyən səviyyəsində bütün alıcıların fərdi tələblərinin

cəmini ifadə edir. Məcmu tələb isə cəmiyyət miqyasında,

bütün növlərdən olan əmtəə və xidmət bazarında iştirak edən

bütün alıcıların (fərdlərin, müəssisə və firmaların,

hökumətin) qiymətlərin hər hansı bir səviyyəsində

formalaşan tələbinin həcmidir. İqtisadiyyatda tələb həmişə

əmtəə və xidmətlərin təklifi ilə üzvi surətdə əlaqədardır; onlar

arasında tarazlıq xalq təsərrüfatında tarazlığın zəruri şərtidir.

Ayn - ayn əmtəə və xidmətlərə (istehlak nemətlərinə) olan

tələb həcminin ona təsir edən kompleks amillərdən asılılığını

əks etdirən üanksiya “tələb funksiyası” adlanır. Müvafiq əyri

tələb əyrisidir. Daha yığcam və geniş yayılmış izah: tələb

funksiyası (ona uyğun əyri kimi) əmtəənin qiyməti ilə bu

əmtəəyə tələb arasında qarşılıqlı asılılığı o şərtlə ifadə edir ki,

tələbin kəmiyyətinə təsir göstərən digər amillər sabit amillər

kimi qəbul olunur. O adətən, məlum ümumi qaydanı əks

etdirir: qiymət nə qədər çoxdursa, tələb o qədər aşağıdır və

əksinə, əyrinin dikliyi belə asılılıq dərəcəsini göstərir. O,

qiymətə nisbətən tələbin elastikliyi adlanır. Əyri nə qədər

dikdirsə, elastiklik bir o qədər yüksəkdir. Ayrı - ayrı

istehlakçıların fərdi tələbinin əyrisi, ayn - ayrı əmtəələrə olan

bazar tələbinin əyrisi və ölkə iqtisadiyyatında aqreqat,

məcmu tələbin əyrisi fərqləndirilir.

Bu asılılıqlar tələb və tələbat modellərinin təhlilində

tətbiq edilir və əhalinin gəlirlərinin strukturu, əmtəənin

qiymətləri və digər amillər haqqında informasiya əsasında

riyazi statistikanın metodlarından istifadə etməklə qurulur.

Məsələn, qarğıdalının qiymətinin Qo-dən Qı-ə qədər art

Eldar Quliyev

ması, istehsalçını qarğıdalı istehsalını onun istifadə olunacağı

miqdara artırmağa stimullaşdırır. Bu da məhsul buraxılışının

artmasına gətirib çıxarır. Əgər bütün istehsalçılar özlərini

belə aparsalar, bazarda qarğıdalıya təklif Modan Mpdək

artacaq. Qarğıdalının qiymətinin aşağı düşməsi, əksinə,

geriyə reaksiya verəcəkdir.

Təklifə eyni zamanda yeni texnologiyalar, hava, torpaq -

iqlim və digər şəraitlər təsir göstərir. Tələbdə olduğu kimi

təklifdə də hərəkət amilləri mövcuddur. Bu hər şeydən əvvəl

eyni mal istehsal edən müxtəlif istehsalçıların maya

dəyərində olan fərq, həmçinn rəqabətçilərin qiymət

dəyişikliyində olan fərqdən asılıdır. Qrafikdə mövcud olan

amillərin fəaliyyət göstəriciləri əyrinin sağa və sola

yerdəyişməsilə təqdim edilir. Məsələn, quraqlıq

məhsuldarlığı aşağı salır, bu zaman təklif əyrisi sola hərəkət

edir (Sı). Belə halda qiymət səviyyəsi təklifə daha az uyğun

olacaq, nəinki normal şəraitdə. Beləliklə, qiymətin təklif

səviyyəsi (Qo), Mo-dan Mpə dəyişəcəkdir. Rəqabət aparan

əmtəələrin (məhsullann) qiymətlərinin dəyişməsi təklif

əyrisində hərəkətə səbəb ola bilər. Məsələn, əgər buğdanın

qiyməti artırsa, onda onun əkin sahələrinin digər bitkilər

əvəzinə genişlənməsinə səbəb olacaqdır. Bu ona görə baş

verir ki, buğdanın istehsal sahələrinin genişləndirilməsi,

ondan alınan əlavə gəlir itkini üstələyir və arpa səpinini

azaldır. Əgər əksər istehsalçılar bu qaydada hərəkət edərlərsə

nəticədə bazarda arpaya olan təklif aşağı düşəcəkdir. Ona

görə də xammalın bazar qiyməti əhəmiyyətli dərəcədə

bazarda hazır məhsulun qiymətindən asılıdır. Məsələn, əgər ət

və süd məhsullarının pərakəndə qiyməti qalxırsa, onda təbii-

93 «ö*

Aqrar iqtisadiyyat

dir ki, uyğun olaraq kənd təsərrüfatı müəssisələri heyvanları

və südü baha satmağa çalışacaqlar.

Təklif dedikdə satıcının müəyyən dövr ərzində hər hansı

bir əmtəəni müəyyən qiymətə, kəmiyyətə satmaq arzusu və

imkanı başa düşülür. Təklifin əsas hissəsini əmtəə təklifi

təşkil edir və o bazarda əhalinin ödəmə qabiliyyətli tələbinə

qarşı durur. Təklif istehsalla bağlı olsa da, öz həcminə görə

istehlakdan azdır. Fərdi təklif, hər bir əmtəə istehsalçısının

konkret bazarda təklif etdiyi məhsulun həcmini, bazar təklifi

hər bir konkret əmtəə bazarında fərdi təkliflərin cəmini,

məcmu təklif isə ölkənin hər növdən olan bazarlarında

qiymətin hər bir mümkün səviyyəsində fərdi istehsalçılar və

hökumət tərəfindən təklif olunan əmtəə və xidmətlərin

məcmusunu ifadə edir. Təklif qanununa görə əmtəəyə təklifin

dəyişməsi birbaşa əmtəənin qiymətilə mütənasibdir (şəkil 6).

Şəkil 6, Təklifin qrafiki

^ 94

Eldar Quliyev

Təklif qanununun fəaliyyət mexanizmi istehsalın

xərclərinin təbiəti ilə bağlıdır. Adətən bazardakı qiymətlərin

səviyyəsi, istehsal xərclərinin səviyyəsi eyniləşirsə onda

istehsalın həcminin azaldılmasına səbəb olur. Beləliklə,

qiymətin yüksəlməsi imkanları ilə müəyyən etmək olar ki,

əmtəənin istehsalını azaltmaq və ya artırmaq olar.

4.3. AQRAR BAZARIN STRUKTURU

Aqrar - sənaye kompleksində bazar münasibətlərinin

inkişafı əhəmiyyətli dərəcədə bazarın strukturu ilə

müəyyənləşir. Bu da bir çox amillərdən asılıdır. Bunlardan ən

əsasları - sahibkarlığın və təsərrüfatçılığın forması, əmtəə

istehsalçıları və alıcıların miqdarı, istehsal edilən məhsulun

tipi, qiymətə nəzarət dərəcəsi, sahəyə giriş və oradan çıxış,

iqtisadi münasibətin inkişaf səviyyəsi, dövlət siyasətidir.

Aqrar bazar özündə kənd təsərrüfatı xammalının

mübadiləsi sferasında sosial - iqtisadi münasibət sistemini

cəmləşdirir. Ərzaq və resurslar mürəkkəb struktura malik

olub aqrar - sənaye kompleksinin bütün sferalarını əhatə edir

(şəkil 7).

Aqrar bazara xüsusiləşmiş bazarlar daxil olur: kənd

təsərrüfatı xammalı və ərzaq, istehsal vasitələri (maddi

resurslar), torpaq, işçi qüvvəsi. Sadalanan bazarlardan hər

hansının çalışmaması və ya lazımi qədər inkişaf etməməsi

bazar münasibətlərinin səmərəliliyinin aşağı düşməsinə səbəb

olur.

Ä“ 95

Eldar Quliyev

Aqrar bazarın vacib təşkiledicisi - onun infrastrukturudur.

O da özündə kommersiya təşkilatlan və bütün bazann

müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstərməsini təmin edən xidmət

sahələrini birləşdirir.

O özündə birjalar, topdansatış və pərakəndə ticarət,

auksionlar, yarmarkalar, vasitəçi firmalar, xarici ticarət

təşkilatları, reklam agentlikləri, məsləhət və informasiya

xidmətləri, audit təşkilatlarını cəmləşdirir.

Əmtəə birjası - daimi fəaliyyət göstərmək əsasında

standartlar və nümunələrlə topdansatış formasında ticarət

edən təşkilatdır.

Auksion - əmtəələrin kütləvi satışıdır, burada alıcı daha

yüksək qiymət təklif edən olur.

Yarmarka - kənd təsərrüfatı, sənaye və ticarət

təşkilatlarının, kommersantlarm üstünlükləri ilə sərgiyə

qoyulmuş malların topdansatışı və alışı üçün vaxtaşın təşkil

olunmuş görüşləridir.

İnformasiya xidməti - müxtəlif bazarlarda mallara olan

tələb, təklif və gəlir norması haqqında məlumatları toplayır.

Toplanmış materiallar əsasında əmtəə istehsalçılannm

davranış strategiyasını işləyib hazırlayır.

Məsləhət jaV/wa^/-(konsaltinq) kommersiya əsaslan ilə

satıcıların, alıcıların və istehsalçıların müxtəlif təsərrüfat

fəaliyyəti təşkilatları üçün məsləhətlər həyata keçirir.

Auditor ^əş-kı/a^ı-müəssisələrdə biznesdə iştirakçılann

real iştirakı məqsədilə kompleks maliyyə təsərrüfat fəaliyyəti

haqqında yoxlamalar keçirir.

Bazar infrastrukturu - mal mübadiləsi əməliyyatlannm

həyata keçirilməsini asanlaşdırır, onların operativliyini və

Ä» 97

Aqrar iqtisadiyyat

səmərəliliyini yüksəldir, istehsalçılar və istehlakçıları vahid

təsərrüfat sistemində birləşdirir.

Bazar mexanizmi - bu, bazar elementlərinin tələb, təklif,

rəqabət, qiymət, aqrar qanunvericilik və s. qarşılıqlı əlaqəsi

və fəaliyyətləridir. Hər bir bazar elementi mexanizmi çox sıx

surətdə qiymətlə əlaqəlidir. Tələb və təklifə təsir edən əsas

instrumentdir. O, sahibkarları gələcək məqsədlərini qurmağa

(gəliri) və son nəticədə istehlakçıların xeyrinə hərəkət etməyə

sövq edən məcburedici, təkidedici mexanizmdir. Bu

mexanizmin fəaliyyəti iqtisadi qanunlara əsaslanır.

Kənd təsərrüfatı xammalı və ərzaq məhsulları müəyyən

xüsusiyyətlərə malikdir:

1. Təklifin hava şəraitindən asılılığı kəmiyyət və

keyfiyyətə nəzarət imkanını məhdudlaşdınr.

2. Zəmanətli tələb, əvvəlki neqativ təsirlərin müəyyən

mənada kompensasiyasıdır. Kənd təsərrüfatı əmtəə

istehsalçısı ildən-ilə eyni məhsulu istehsal etməmək imkanına

malikdir.Yeni məhsulların, istifadəyə daha xeyirli mallann

istehsalını inkişaf etdirmək ixtiyarındadır. Beləliklə də

özünün rəqabətçiləri ilə müvəffəqiyyətlə mübarizə aparacaq

yeni gəlir mənbəyi əldə edir.

3. Tez xarab olan böyük miqdarda məhsulun xarakteri, bir

tərəfdən soyuducu anbarların olmasını (xüsusilə tərəvəz,

kartof, meyvələr üçün) tələb edir, digər tərəfdən çox qısa

müddətdə realizə edilməsini tələb edir ki, bu da müəyyən

qədər yetişdirilmiş məhsulun itkisindən və istehsalın gəlirinin

azalmasından yan keçməyə imkan verir.

4. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlakçılarının

şəhərlərdə cəmlənməsi, məhsulun tədarükünün vasitəçilərlə

Ä» 98 <*Ä

Eldar Quliyev

təşkil olunmasını əmələ gətirir. Bu müəyyən miqdar əmtəə

istehsalçılarının gəlirlərinin itirilməsinə səbəb olur, ona görə

də onlar “vasitəçi” ilə məhsulun dəyərinin bir hissəsini

bölüşməyə məcburdurlar.

5. Kənd təsərrüfatı məhsullarının qiymətinin mövsümlə

əlaqədar tərəddüd etməsi, onun il boyu qeyri - bərabər təklif

edilməsi ilə əlaqələndirilir.

Qiymətəmələgəlmənin əsasında tələb və təklifdən irəli

gələn prinsip əsasında qiymətin müəyyənləşdirilməsi durur.

Ona görə də nəzərə almaq lazımdır ki, kənd təsərrüfatı

xammalı və ərzaq malları elə xüsusiyyətə malikdir ki,

qiymətlərin tam sərbəst buraxılmasına imkan vermir. Bu,

ölkənin ərzaq təminatının zəmanətçisi öhdəliyi ilə

əlaqədardır. İstehsalın təbii - iqtisadi şəraitlə bağlı və kənd

təsərrüfatının yüksək kapital tutumlu olmasını nəzərə almaq

vacibdir. Bunun üçün şaxələnmiş və çevik qiymət

tənzimləmə sistemindən istifadə edilir.

Bazar münasibətləri məhsulun rəqabətli, ancaq maneəsiz

istehsalçıdan istehlakçıya hərəkətini təklif edir. Bu sistem

özündə birləşdirməlidir: müəyyən hissə kənd təsərrüfatı

məhsulları və ərzağın satışına zəmanət verən kvotalaş- dırma

mexanizmini; respublika və regional ərzaq fondu və

ehtiyatının yaradılmasını; əmtəə (mal) məhsullannm dövlət

tədarükünün həyata keçirilməsini, ona görə ki, əgər müəyyən

müdaxilələr nəticəsində defisit yaranarsa onun ləğv edilməsi

üçün sabitləşdirmə və qiymətlərin səviyyəsinin aşağı

salınması məqsədilə istifadə edilsin; ölkə daxilində

məhsullann sərbəst hərəkətinin təmin edilməsini.

Ä*» 99 **d>

Aqrar iqtisadiyyat

YOXLAMA SUALLARI

1. Bazar nədir, nəyə deyilir?

2. Bazarın üstün cəhətlərini göstərin.

3. Bazarın neqativ cəhətlərini göstərin,

4. Bazarın hansı funksiyaları vardır?

5. Tələb və təklifin qanunlarını səciyyələndirin.

6. Konyunktura nə deməkdir?

7. Rəqabət və inhisarı fərqləndirin.

8. Bazarın hansı növlərini tanıyırsınız?

9. Aqrar bazann strukturu necədir?

10. Kənd təsərrüfatı xammalı bazarı haqqında danışın.

11. Ərzaq malları bazarını səciyyələndirin.

100 »lö*

Eldar Quliyev

II BÖLMƏ

AQRAR İQTİSADİYYAT KOMPLEKSİNDƏ İSTEHSAL

VƏ ƏMƏK RESURSLARI

MÖVZU 5. TORPAQ RESURSLARI

5.1. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA TORPAQLARDAN İSTİFADƏNİN

XÜSUSİYYƏTLƏRİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ

Torpaq təbiətin başlıca sərvətlərindən olub insanlann

yaşamasında misilsiz rol oynayır. Təbii tarixi varlıq olan

torpaq yalnız insan əməyi vasitəsilə öz yüksək bəhrəsini verir.

Məhz ona görə də K.Marks “Əmək sərvətin atası, torpaq isə

anasıdır” demişdir. Ona görə də torpaqlann öyrənilməsi,

münbitliyinin artırılması, onların kənd təsərrüfatı istehsalında

səmərəli istifadə edilməsi, istifadəyə yaramayan torpaqlann

kənd təsərrüfatına cəlb edilməsi qarşıda duran ən mühüm

məsələlərdən biridir.

Torpaq - insan cəmiyyətinin yaşaması üçün vacib şərtdir.

O, insanın hərtərəfli tələbatının ödənilməsi üçün

əvəzolunmaz iqtisadi, sosial, məişət və estetik vasitədir.

Ancaq torpaqdan istifadədən onun ictimai istehsal sferasında

fəaliyyəti yada düşür.

Xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində torpağın rolu eyni

deyildir. Sənayedə, nəqliyyatda, şəhər tikintisində torpaq

əmək proseslərinin həyata keçirilməsi, istehsalın yer-

ləşdirilməsində məkan funksiyasını yerinə yetirir.

Göstərdiyimiz sahələrdə torpağın fəaliyyəti passivdir. Torpaq

hasilat sənayesində xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Torpaq

burada xammal mənbəyi kimi çıxış edir.

Ä»101 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

Kənd təsərrüfatında isə torpaq - əsas istehsal vasitəsidir. O

burada həm istehsal aləti, həm də əmək cismi kimi fəaliyyət

göstərir. Əmək cismi bütün nə varsa əməyə yönəldi- ləndir.

Torpağı becəmıəyə məruz qoymaqla insan kənd təsərrüfatı

bitkilərinin böyüməsi və inkişafına şərait yaradır, insanlar

əmək vasitələri ilə əmək cisminə təsir göstərir. Beləliklə,

birinci halda torpaq - əmək cismi kimi, ikinci halda - əmək

vasitəsi kimi çıxış edir.

Torpaq istehsal vasitəsi kimi digər istehsal vasitələrindən

bir sıra xüsusiyyətləri ilə fərqlənir:

1. Bu təbiətin məhsuludur, eyni vaxtda digər istehsal

vasitələri kimi o da insan əməyinin məhsuludur. Ancaq yer -

torpağın üst qatı məhsuldardır və ondan da əməyin nəticəsi

asılıdır. Beləliklə, torpağı süni şəkildə yaratmaq olmaz, süni

şəkildə yaradılmazdır.

2. Torpaq ərazi etibarı ilə məhduddur. İqtisadi nöqteyi -

nəzərdən belə demək olar ki, qurunun səthində nə qədər ərazi

çatışmırsa, o qədər də kənd təsərrüfatı istehsalı üçün daha

əlverişli, təbii xüsusiyyətlərə malik torpaqlar azlıq təşkil edir.

Torpağın becərilməsində təbii şəraitin qeyri - münasibliyi

insanın təsərrüfat fəaliyyətinə mane olan amillərdəndir.

3. Torpaq heç bir istehsal vasitəsi ilə əvəz oluna bilməz,

onsuz kənd təsərrüfatında, xüsusən də əkinçilikdə heç bir

istehsal prosesi həyata keçirilə bilməz.

4. Keyfiyyətinə görə müxtəlif olduğu üçün eyni ərazi

vahidinə qoyulan sərmayəyə görə müxtəlif miqdarda məhsul

alınır.

5. Kənd təsərrüfatı istehsalının nəticəsi mövqeyindən,

ərazinin ölçüləri və relyefindən asılıdır.

Ä» 102

Eldar Quliyev ®

6. Ərazinin eni, uzunu və dəyişməzliyi, sabitliyi kənd

təsərrüfatında mobil maşınların istifadəsinə əsaslı təsir

göstərir.

7. Kənd təsərrüfatı istehsalında yerin, torpağın istifadə

xarakteri çoxtərəflidir. Torpaqda çoxlu miqdarda kənd

təsərrüfatı bitki növləri yetişdirirlər: taxıl, texniki, yem,

meyvə və s. bitkilər.

8. Torpaq ondan düzgün istifadə etdikdə köhnəlmir,

sıradan çıxmır, keyfiyyəti pisləşmir, əksinə, özünün mühitini

yaxşılaşdırır. Ondan fərqli olaraq digər istehsal vasitələri

əmək prosesində mənəvi və fiziki cəhətdən köhnəlir və

yeniləri ilə əvəz olunur.

9. Torpaq özü inkişaf etmək, özü-özünü nizamlamaq

qabiliyyətinə malik olan, canlı orqanizmlərin mövcudluğunu

və yenidən bərpasını təmin edən ümumdünya bioenergetik və

biokimyəvi sistemdir.

Yerin ən sonuncu və ən qiymətli xüsusiyyəti

məhsuldarlığıdır. Bu 0 deməkdir ki, o becərilən bitkiləri

lazımi qida maddələri ilə təmin etməklə, məhsul alınmasına

imkan verir. Məhsuldarlığı üç növə ayırırlar:

Təbii (potensial) məhsuldarlıq - ona uzun müddət torpa-

qəmələgəlmə prosesinin nəticəsi kimi baxılır. O, torpaqda

olan qida maddələrinin ehtiyatı, bitkilər tərəfindən

mənimsənilməsi mümkünlüyü, torpaq qatının fiziki,

mexaniki və digər xüsusiyyətlərinin torpaq əmələ gətirən

süxurlarda müəyyən iqlimdə toplanması kimi

müəyyənləşdirilir.

Süni məhsuldarlıq - insanın torpağı becərmə, mineral və

üzvi gübrələrin verilməsi, meliorativ və torpaq qoruyucu

digər tədbirlərin nəticəsində əmələ gələn məhsuldarlıqdır.

^ 103

Aqrar iqtisadiyyat

İqtisadi effektiv məhsuldarlıq - təbii və süni

məhsuldarlığın birliyindən əmələ gələn məhsuldarlıqdır. O,

torpaqdan təbii resursların istifadəsi nəticəsində, onda

çatışmayan qida elementlərinin yerinin doldurulması, fiziki

və digər xüsusiyyətlərinin yaxşılaşdırılması ilə meydana

gələn məhsuldarlıqdır.

İqtisadi məhsuldarlıq maddi - texniki inqilabın

səviyyəsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Bütün yuxarıda

qeyd edilən xüsusiyyətlər bir istehsal vasitəsi kimi kənd

təsərrüfatı və yer quruluşu işlərində nəzərə alınır.

5.2. TORPAQ RESURSLARININ TƏRKİBİ, STRUKTURU

VƏ VƏZİYYƏTİ

Azərbaycan Respublikası sərhədləri daxilində olan

torpaqlar ölkənin torpaq fondunu təşkil edir. Məqsədli əsas

təyinatına uyğun olaraq bütün torpaqlar aşağıdakı

kateqoriyalara aynlırlar:

- kənd təsərrüfatı təyinatlı;

- yaşayış məntəqələri, o cümlədən şəhər və kənd;

- sənaye və digər xüsusi təyinatlı;

-xüsusi mühafizə olunan ərazi və obyektlərin (dövlət

təbiət qoruqlarının, parklar, botanika bağları, kurortlann)

əraziləri;

- meşə fondu;

- su fondu;

- ehtiyat torpaqlar (istifadə olunmayan, dövlət və

bələdiyyələrə aid).

Kənd təsərrüfatı ehtiyatlı torpaqlara kənd təsərrüfatı

məhsul istehsalçılarına kənd təsərrüfatı işləri aparmaq

^ 104 «dv

Eldar Quliyev

üçün təyin olunmuş torpaqlar aid edilir. Onların əsasını kənd

təsərrüfatı yerləri təşkil edir. Onlara həmçinin meşə və

kolluqlarla, bataqlıqla örtülü, həyətyanı və digər yerlər

daxildir ki, onlarsız kənd təsərrüfatı işlərini aparmaq mümkün

deyildir. Kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqların payı ümumi

torpaq fondunun 55.1%-ni təşkil edir.

Kənd təsərrüfatı sahələri - bu, kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalı üçün sistematik istifadə olunan torpaqlardır. Bura

əkin, dincə qoyulmuş, çoxillik bitkilər, yem yerləri (biçənək

və otlaqlar) daxildir. Bunlar ümumi torpaq fondunun 55%-ni

və ya 4769 min ha təşkil edir.

Şum yeri (əkin yeri) - bunlar sistematik becərilən və kənd

təsərrüfatı bitki əkinləri altında istifadə edilən, çoxillik otlar

və təmiz herik yerləri də daxil olmaqla torpaqlardır. (1844

min ha)

Dincə qoyulmuş torpaqlar - əvvəllər şum yeri olmuş,

ancaq müxtəlif səbəblərdən kənd təsərrüfatı bitkiləri

əkilmədən (bir ildən çox) dincə qoyulmuş torpaqlardır.

Çoxillik bitkilər (əkililər) - bağlar, giləmeyvələr, sitrus,

çay və digər tarlalar.

Biçənəklər - daima ot bitkiləri altında istifadə edilən kənd

təsərrüfatı yerləridir. (227 min ha.)

Otlaqlar -heyvanların sistematik otarıldığı torpaqlardır və

onlar otlaq kimi istifadə edilmək üçün əsas yerlərdir (2656

min ha).

Kənd təsərrüfatı mülklərinin strukturu - Azərbaycan

Respublikasında vahid torpaq fondu 8.6 milyon hektardır.

Bunun 4.9 milyon hektarı dövlət torpaqlarıdır ki, bu da

ümumi torpaq fondunun 56.9%-ni təşkil edir.

Ä» 105 «»dv

Aqrar iqtisadiyyat

Torpaqlardan səmərəli istifadə müəyyən mənada kənd

təsərrüfatı (yerlərinin) sahələrinin strukturu ilə xarakterizə

olunur. Əkin və çoxillik əkililər torpağın daha məhsuldar

növüdür. Onların kənd təsərrüfatı strukturundakı xüsusi

çəkisi torpaqdan istifadənin səviyyəsini müəyyənləşdirir.

Kənd təsərrüfatı yerlərinin strukturu təbii zonallıqdan asılı

olmaqla, iqtisadi rayonlar üzrə xeyli fərqlənir. O eyni

zamanda təsərrüfatın ixtisaslaşma dərəcəsindən də xeyli

asılıdır.

Kənd təsərrüfatı istehsalı dövriyyəsindən nisbətən

məhsuldar torpaqlar çıxmaqda davam edir (cədvələ 6 bax).

Çoxillik əkililərin sahəsi 83 min ha azalmışdır, əkin yeri isə

artmışdır. Bu, şübhəsiz, Azərbaycan hökumətinin həyata

keçirdiyi tədbirlərin nəticəsidir. 1996-cı illə müqayisədə əkin

yerlərinin sahəsi isə 216 min ha artmışdır. Təbii ki, bu müddət

ərzində əhalinin artımında da nəzərəçarpacaq yüksəliş

olmuşdur.

Aqrar islahatlar nəticəsində yaranmış özəl qurumlar,

hüquqi, fiziki şəxslər yüksək məhsuldarlığa və sabit irsi

əlamətlərə malik, xəstəliklərə və müxtəlif iqlim şəraitinə

dözümlü bitki sortları, cins mal - qara yetişdirmək, onların

təkrar istehsalını təmin etmək, eyni zamanda sahibkarlığa

dövlət himayəsini artırmaq məqsədilə Azərbaycan

Respublikasının “Aqrar islahatlann əsasları haqqında”

Qanununun 4-cü maddəsinə, “Sovxoz və kolxozların islahatı

haqqında” Qanunun 9-cu maddəsinə və “Torpaq islahatı

haqqında” Qanunun II-ci maddəsinə əsasən Respublika

Nazirlər Kainetinin 27 aprel 1999-cu il tarixli 74 nömrəli

qərarı ilə dövlət mülkiyyətində saxlanılan 8 taxıl

toxumçuluğu, 6 tərəvəz - bostan və kartof toxumçuluğu, 1

pambıq

106 «»Ä

Eldar Quliyev

toxumçuluğu, 22 üzüm tingliyi, 4 meyvə tingliyi, 4 süd-

çülük- maldarlıq damazlığı, 7 qoyunçuluq damazlığı, 2

atçılıq və 1 dəvəçilik üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı

müəssisəsi, cəmi 41 təsərrüfatın siyahısı təsdiq edilmişdir.

Cədvəl 6. Azərbaycan Respublikasında 1996-2012-ci illər ərzində

kənd təsərrüfatına yararlı torpaqlardan istifadənin dinamikası və strukturu, min ha.

1996 2000 2005 2010 2011 2012

2012-ci il

1996- cı

ilə

nisbətən

%-lə Kənd

təsərrüfatına

yararlı

torpaqlar

4489 4692 4755 4557 4767 4769 +6.2

0 cümlədən;

əkin yeri 1628 1762 1791 1832.

5 1843 1844 +13.2

Çoxillik əkmələr

310 237 223 227 227 227 -26.8

Biçənək və

otlaqlar 2453 2631 2691 2656 2655 2656 +8.3

Kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların strukturu %-lə Əkin yeri 36.3 37.6 37.7 38.5 38.7 38.7

Çoxillik əkmələr

6.9 5.1 4.7 4.8 4.8 4.8

Biçənək və

otlaqlar 54.6 56.1 56.6 55.8 55.7 55.7

Respublikanın 9 bölgəsində yerləşmiş dövlət

mülkiyyətində saxlanılan 41 təsərrüfata məxsus ümumi

torpaq sahəsi 134317 ha təşkil edir.

107 "lÄ

■ Aqrar iqtisadiyyat

Ondan kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi 93351 ha, o

cümlədən əkin sahəsi 25097 hektardır. Respublika üzrə

dövlət mülkiyyətində saxlanan bir təsərrüfata orta hesabla

2276,9 ha kənd təsərrüfatına yararlı sahə, o cümlədən 612,1

ha əkin sahəsi düşür (cədvəl 7).

Cədvəl 7.

Bölgələr üzrə dövlət kənd təsərrüfatı istehsalı müəssisələrinin torpaq sahələri (ha)

Bölgələr

Ümumi torpaq sahəsi

Ondan k/t-na yararlı

O cümlə dən, əkin yeri

Hər təSi

dü^ 9rrüfata iən

k/t-na yararlı sahə

O cümlə dən əkin

sahəsi Abşeron 4 58028 31473 2765 7868.2 691.2 Naxçıvan MR - - - - - - Qarabağ - Mil 6 12887 9640 3129 1615.0 521.5 Şirvan 4 8551 6329 1612 1582.2 403.0 Qazax-Gəncə 11 32181 25146 5812 2286.0 528.4 Lənkəran- Astara

2 1577 440 185 220.0 92.5

Muğan-Salyan 3 11253 10508 4247 3502.7 1415.7 Quba-Xaçmaz 8 3129 3054 2904 381.7 363.0 Səki-Zaqatala 3 6711 6711 4443 2237 1484.0 Respublika Ü2u:ə 41 134317 93351 25097 3376.9 612.1

Azərbaycan Respublikasında əsas torpaq istifadəçiləri

kənd təsərrüfatı müəssisələri “həyətyanı təsərrüfat”, “şəxsi

yardımçı təsərrüfat”, “şəxsi mülkiyyətçi”, “xırda əmtəə

təsərrüfatı” və s. adı altında fəaliyyət göstərirlər. Bu hər

şeydən əvvəl ölkəmizdə 1995-ci ildən aqrar islahatlann

həyata keçirilməsi ilə əlaqədar kolxoz və sovxozlara məxsus

1.391 mln. hektar torpaq sahəsinin özəlləşdirilərək 3.4

Ä“108 «Ä

Eldar Quliyev

mln. nəfər kənd əhalisinə, 872 min ailəyə paylanması

nəticəsində daha geniş vüsət almışdır.

Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın çox formala- n,

o cümlədən - xüsusi, dövlət, bələdiyyə və ictimai birliklərin

mülkiyyəti də mövcuddur. Dövlət sərəncamında olan

torpaqlar, dövlət müəssisələrinin sərəncamına verilir (təhsil -

istehsal, təcrübə - istehsal təsərrüfatlanna). Bələdiyyə

mülkiyyətində olan torpaq resursları bələdiyyə sahibkarlan-

na istifadə etmək üçün verilir. Kommersiya (istehlak

kooperativləri) təşkilatları dövlət və bələdiyyədən başqa

onlara verilən torpaqlann sahibkarlandır (cədvəl 8).

Kəndli (fermer) təsərrüfatına aid olan torpaq və digər

mülkiyyət onların üzvlərinin birgə mülkiyyətidir. Əgər onlar

arasında müqavilə əsasında başqa bir şey nəzərdə

tutulmamışsa, 0 zaman kəndli - fermer təsərrüfatı üzvlərinin

əldə etdikləri gəlir və məhsullar onun üzvləri arasında

bölüşdürülür, onların ümumi mülkiyyətidir.

Kənd təsərrüfatı sahələrinin xeyli hissəsi becərilməsi üçün

əlverişli deyildir. Onların bir hissəsi hədsiz rütubət- lənmiş,

yüksək turşuluğa malikdir, şoranlaşmış, su və külək

eroziyasına məruz qalmış, daşlaşmış, çınqıllaşmış, yüksək

dağlıq ərazilərdə yerləşir, istifadəsi risklər tələb edir. Ən çox

təhlükə törədən eroziya prosesləridir. Kənd təsərrüfatı

ərazilərinin böyük hissəsi bu və ya digər eroziya növlərinə

məruz qalmışdır. Respublika ərazisinin 36.4%-i müxtəlif

dərəcədə eroziya prosesinə məruz qalıb. Onun 14.1%-i zəif,

10.7%-i orta, 11.6%-i isə şiddətli dərəcədə yuyulmuş

torpaqlardır. Respublikamızın ayn - ayn rayonlarında təbii

şəraitdən asılı olaraq eroziya prosesi müxtəlif formada və

müxtəlif dərəcədə inkişaf edib. Belə ki. Mil -

Ä» 109

Aqrar iqtisadiyyat

Qarabağ zonasında - 48.2%, Abşeronda 40.3%, Şirvanda

55.7% torpaqlar eroziyaya məruz qalmışdır. Düzən zonalarda

isə eroziya prosesi olduqca zəif gedir.

Cədvəl 8,

Respublika üzrə kənd təsərrüfatında fəaliyyət göstərən təsərrüfat formaları və onların torpaq sahələri (ha)

Təsərrüfat formaları

Möv cud dur, vahid

Torpaq sahəsi (ha) Bir

təsərrüfata

düşən yararlı

torpaq sahəsi,

ha

Cəmi Ondan k/t-na yararlı

O cümlə

dən əkin yeri

Dövlət kənd təsərrüfatı

müəssisələri 41 134317 93351 25097 2276.9

Səhmdar cəmiyyətləri

(elmi-tədqiqat və

tədris-təcrübə

təsərrüfatları daxil

edilməklə)

17 2745 1597 737 94

Sair dövlət

təsərrüfatları

(elmi-tədqiqat və tədris-təcrübə

təsərrüfatları daxil edilməklə)

111 16595 13425 8907 121

Baş Məşğulluq

İdarəsinin nəzdİndə

yaradılmış kənd

təsərrüfatı ilə məşğul

olan dövlət

müəssisələri

92 5482 5028 3743 55

Sənaye, digər müəssisə

və təşkilatların

yardımçı kənd təsərrüfatı

müəssisələri.

43 9424 4962 2188 115

Ä* 110

Eldar Quliyev

Respublikamızda kənd təsərrüfatına yararlı hesab edilən

1444,9 min hektar suvarılan torpaqların 565481 hektarı və ya

47.6%-i orta şoranlaşmış, 223838 ha və ya 39.6%-i şiddətli

şoranlaşmış, 42510 ha və ya 7.5%-i şoranlar, 508.3 min ha

(29.0%) isə müxtəlif dərəcədə şorakətləşməyə (bundan

385037 ha və ya 75.8% şorakətləşmiş, 102110 ha və ya

20.1% orta şorakətləşmiş, 21123 ha və ya 4.1% şiddətli

şorakətləşmiş) məruz qalmışdır.

Yuxarıda göstərilənlər və insanların təsərrüfat

fəaliyyətinin nəticəsində torpaqlarda humusun miqdarı azalır

və torpaqlar deqradasiyaya uğrayır. Torpaqlara verilən

mineral və üzvi gübrələrin kəskin azalması nəticəsində bir

sıra regionlarda torpaqdakı qida maddələrinin miqdanndakı

balans pozulur. Torpaq resurslarından səmərəli istifadə və

onların mühafizəsinin əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

- mühiti sabitləşdirmə sistemlərinin yaradılması yolu ilə

ekoloji balansı saxlamağa qadir olan xüsusi qorunası

ərazilərin mühitinin saxlanılması;

- kənd təsərrüfatı istehsalından çıxmış torpaqların kənd

təsərrüfatı istifadəsinə qaytaniması;

- torpaqlann deqradasiyasının qarşısının alınması;

- qeyri-səmərəli təsərrüfat fəaliyyəti və deqradasiya

nəticəsində ilk xüsusiyyətini itirmiş torpaqların bərpası;

-təsərrüfat fəaliyyətində və texnologiyalardan istifadə

zamanı resursqoruyucu vasitələrdən istifadə edilməsi;

- torpaq resurslarından səmərəli istifadə onlann

monitorinqinin apanimasını tələb edir.

Torpaqların monitorinqi torpaq fonduna müşahidə

sistemidir ki, orada gedən dəyişiklikləri vaxtında aşkara

çıxarmaq, onlan qiymətləndirmək, neqativ halların qarşısının

^ 111

Aqrar iqtisadiyyat

alınması üçün xəbərdarlıq edir. Monitorinqin obyekti

sahibkarlıq formasından, təyinat məqsədi və istifadə

xarakterindən asılı olmayaraq bütün Azərbaycan

Respublikasının torpaqlandır.

Monitorinqin apanlması zamanı aşağıdakı prosesləri

aydınlaşdırırlar:

- evalyusiyanı (təkamül) - təbii - tarixi inkişafı;

- tsiklikliyi - sutkalıq, mövsümi, illik və digər dövri təbii

dəyişiklikləri;

- antropogen - insanın təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədar

olan;

- fövqəladə hallar - qəzalar, fəlakət, qarşısıalınmaz və

ekoloji fəlakətlər və s.

Monitorinq yer quruluşuna nəzarət, torpaq resurslannm

idarə olunması, yer quruluşu təşkilatlarının informasiya

təminatına xidmət edir. Bu, torpaqlardan səmərəli istifadə və

qorunmasını həyata keçirməyə imkan verir.

Torpaqların monitorinqi sistematik müşahidələrlə həyata

keçirilir (şəklini çəkmək, tədqiqat və axtarış aparmaq).

Torpağın vəziyyətini öyrənmək, dəyişiklikləri meydana

çıxarmaq və qiymətləndirmək məqsədi daşıyır.

Torpaq resurslarından səmərəli istifadə və qorunması

üçün respublikanın məqsədli proqramlarının iqtisadi və

ekoloji proseslərə aktiv təsirinin rolu böyükdür.

5.3. TORPAQ MÜNASİBƏTLƏRİ VƏ TORPAQ BAZARI

Torpaq münasibətləri torpağa sahibkarlıq və onun

dövriyyəyə verildiyi dövrdə ona görə ödəmələrin alınması,

bölüşdürülməsi və istifadəsini özündə cəmləşdirir. Torpaq

Ä® 112 «Ä

Eldar Quliyev

və torpaqdan istifadə Azərbaycan Respublikasında pulludur.

Torpaqdan pullu istifadə - bu torpaqdan istifadənin sti-

mullaşdırılmasının yaxşılaşdırılması, torpağın tam

mənimsənilməsi və qorunması, onun məhsuldarlığını

artırmaq, müxtəlif keyfiyyətdə olan torpaqların təsərrüfat

istifadəsini, sosial-iqtisadi cəhətdən bərabərləşdirməkdir.

.Torpaqlara görə ödəmə iki formada: torpaq vergisi və arenda

ödəməsi vasitəsilə həyata keçirilir.

Kənd təsərrüfatının əsas vergilərindən biri torpaq

vergisidir. Torpaq vergisi obyekti Azərbaycan

Respublikasının qanunvericiliyinə müvafiq olaraq

mülkiyyətə və istifadəyə verilmiş torpaq sahəsidir. Torpaq

vergisi torpaq mülkiyyətçilərinin təsərrüfat fəaliyyətinin

nəticəsindən asılı olmayaraq, torpaq sahəsinə görə hər il sabit

tədiyyə şəklində hesablanır. Həmin vergi torpağın

təyinatından, sahəsindən, coğrafi yerləşməsindən asılı olaraq

müəyyənləşdirilir. Ödəyicilər - mülkiyyətinə və istifadəsinə

torpaq sahələri verilən fiziki və hüquqi şəxslərdir. Torpaq

vergisinin dərəcəsi kənd təsərrüfatı torpaqları üzrə 1 şərti bal

üçün şərti maliyyə vahidinin 5%-dir. Şərti ballar müvafiq icra

hakimiyyəti orqanları tərəfindən kadastr qiymət rayonları və

oraya daxil edilən inzibati rayonlar üzrə kənd təsərrüfatı

torpaqlannm təyinatı, coğrafi yerləşməsi və keyfiyyəti nəzərə

alınmaqla müəyyənləşdirilir.

Torpaq vergisindən büdcəyə daxil olan vəsait aşağıdakı

məqsədlər üçün istifadə edilir:

- yer quruluşu tədbirlərinin, torpaq kadastrının apanlması

və işlənilməsi, torpaqlann qorunması və onlann

məhsuldarlığının artıniması, yeni torpaqlann

mənimsənilməsini müəyyənləşdirməyə;

113 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

- ərazinin mühəndis və sosial quruculuğu üçün;

- aşağı keyfiyyətli torpaqlarda kənd təsərrüfatı istehsalı

aparan təsərrüfatlann maliyyələşdirilməsinə.

Torpaq vergiləri hələlik torpaq münasibətlərinin

tənzimlənməsində səmərəli tənzimləyici olmayıbdır. Belə ki,

kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılanmn torpaq vergilərinin

cəminin 5%-dən azdır.

Arenda ödəməsi - arendaya istifadəyə verilmiş

torpaqlardan alınır. Arenda ödənişinin miqdarı müqavilə

əsasında müəyyən edilir. Arendanın miqdarı torpağın istifadə

məqsədindən və yerləşdiyi yerdən asılıdır.

Demək olar ki, bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş bütün

ölkələrdə kənd təsərrüfatı müəssisələrinə vergi qoyuluşu

güzəştlidir. Kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatının yalnız ona xas

olan istehsal xüsusiyyətlərinə malik olan spesifik sahədir.

Bundan əlavə, kənd təsərrüfatının vəzifəsi - əhalini həyat

fəaliyyətinin əsas şərti olan təhlükəsiz və ucuz ərzaq məh-

sullan ilə təmin etməkdən ibarətdir. Bunların nəticəsində

aqrar bölmə xüsusi strateji əhəmiyyətə malik olan sahə hesab

edilir və ona aid edilən büdcə və vergi siyasəti bir çox

ölkələrdə iqtisadiyyatın başqa sahələrinə nisbətən daha

güzəştlidir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin səmərəli fəaliyyətinin

təmin edilməsində vergi siyasətinin əhəmiyyətini nəzərə

alaraq Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 mart

1999-cu il tarixli “Aqrar islahatların sürətləndirilməsi

haqqında” Fərmanı ilə kənd təsərrüfatı məhsullan istehsalının

1999-cu il yanvar ayına qədər başlanmış kontraktlar üzrə

bütün vergi borcları (torpaq vergiləri üzrə borclar istisna

olmaqla) silinmişdir. Bununla yanaşı kənd təsərrüfatı mü-

Ä® 114 «Ä

Eldar Quliyev

əssisələri 5 il ərzində bütün vergi növlərindən azad olundu

(torpaq vergisindən başqa). Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin imzaladığı 22 noyabr 2003-cü il tarixli qanuna

əsasən kənd təsərrüfatı məhsullannm istehsalçılanna 2001-ci

ildən verilmiş vergi güzəştlərinin müddəti 2004-cü il yanva-

nn 1-dən daha 5 il müddətinə - 2009-cu il yanvar ayının 1- nə

kimi, sonra isə daha növbəti 5 illik uzadıldı.

Torpaq bazarı - torpaq dövriyyəsi prosesində torpaq

sahələrinin alqı-satqısı, girov qoyulması, bağışlanılması,

habelə mülkiyyət, istifadə və icarə hüquqlarının digər

formalarında dəyişməsi ilə bağlı dövlət orqanları,

bələdiyyələr, fiziki və hüquqi şəxslər arasında yaranan

iqtisadi və hüquqi münasibətlərdir.

Azərbaycan Respublikasında torpaq bazarı əsasən dövlət

və bələdiyyə mülkiyyətində olan torpaqları arendaya

(icarəyə) verməklə formalaşıb.

Torpaq sahələrinə arendaya görə ödəmə icarəçi ilə icarə

edən arasındakı müqavilə əsasında müəyyənləşdirilir. Bu

ödəmə pulla və ya natural formada ola bilər. Müqavilələrin

əsas hissəsi (təxminən 95%-i) pul vasitəsilə təmin edilir.

Torpağa görə arenda haqqının ödənilməsi torpağın kadastr

dəyərinə görə müəyyənləşdirilir. Ərazinin dəyərliliyindən,

torpağın istifadəsi, arendatorun dərəcəsindən asılı olaraq

dəyər əmsalından istifadə olunur.

Arendadan fərqli olaraq torpaq sahələrinin alqı - satqısı

nisbətən az yayılmışdır. Ancaq, qeyd etmək lazımdır ki,

torpaq sahələrinin alqı - satqısı ildən - ilə daha da genişlənir.

Eyni zamanda dövlət və bələdiyyə torpaqlannm da alınıb -

satılması ildən - ilə artır.

Ä» 115 «Ä

“ Aqrar iqtisadiyyat

Torpaq bazarının digər seqmenti torpaq sahələrinin

hədiyyəsi, varisliyə keçirilməsi, girov qoyulmasıdır.

Torpaq bazarının nonnal fəaliyyət göstərməsinə təsir edən

əsas səbəblər:

- müasir torpaq münasibətlərinin tənzimlənməsi

konsepsiyasının ziddiyyətliliyi;

- torpaq dövriyyəsinin inkişafı üçün respublika

səviyyəsində effektli hüquqi əsasın olması;

-torpaq bazarı infrastrukturunun zəif inkişafının onun

tələbatına cavab verməməsi;

-torpaq sahibliyinin həyata keçirilməsi üçün meydana

çıxan çoxlu maneələr, ilk növbədə torpaq sahələrinin

ayrılması, hüquqi prosedurların mürəkkəbliyi, razılaşmalann

təşkilati və texniki rəsmiləşdirilməsi.

Torpaq bazarında razılaşmalar bazar qiymətləri və kadastr

dəyərinə görə aparılır. Torpağın bazar qiyməti alqı - satqı

prosesində meydana gəlir. Daha doğrusu, o, tələbin və

təklifin çoxluğundan asılıdır. Torpaq sahəsinin sahibi

torpağını o vaxt satacaq ki, ondan əldə etdiyi məbləğ, bankda

faizlə ona çox gəlir

gətirəcək, nəinki, o torpaqdan əldə edəcəyi rentadan.

Torpağın bazar qiyməti - bu, kapitala çevrilmiş illik

torpaq rentasıdır, onu da aşağıdakı düsturla hesablayırlar: R

Ç 100 F

Q - torpaq sahəsinin qiyməti, manatla;

R - torpağın rentası, manatla;

F - ssuda faizi.

Torpağa qiymət artımı davamlı ənənəyə malikdir:

qiymətlər şəhərlərdə və şəhər tipli qəsəbələrdə şəxsi evlərin

Ä® 116 «Ä

Eldar Quliyev “

tikilməsi üçün olan torpaq sahələrində xüsusilə yüksəkdir.

Kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqların qiymətləri bölgələr üzrə

dəyişir.

Torpağın qiymətləndirilməsi:

a) torpağın keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi - torpağın

münbitliyinin kəmiyyət göstəriciləri əsasında onun

aqronomik səciyyəsidir. Burada əsasən becərilən kənd

təsərrüfatı bitkilərinin çoxillik məhsuldarlığının qiyməti

götürülür.

b) torpaqların keyfiyyətcə qiymətləndirilməsi (boniti-

rovkası) hər bir ərazidən istifadə edilərkən sahələrin

keyfiyyətcə müxtəlifliyini təyin edən torpaqlann

məhsuldarlığının nisbətcə ölçülməsi sistemidir.

Torpağın keyfiyyətcə qiymətləndirilməsində əsas məqsəd

müəyyən sistem daxilində keyfiyyətcə aşağı olan

torpaqlardan başlayaraq yüksək keyfiyyətli bütün torpaqları

qruplaşdırmaqdan ibarətdir. Torpaq ehtiyatlarının istehsal və

xalq təsərrüfatında istifadəsində onun qiymətləndirilməsinin

böyük əhəmiyyəti vardır. Bu, torpaqların səmərəli istifadəsi

və yaxşılaşdırılmasının elmi əsalarla həyata keçirilməsinə

imkan verir.

Torpağın kadastr qiymətləri - renta gəlirləri ilə hesablanır

və o da bir çox amillərdən asılı olaraq dəyişir: torpaq

örtüyünün vəziyyətindən, iqlim şəraitindən, işin aparıldığı

bazara görə yerləşdiyi mövqedən, kənd təsərrüfatı işlərinə

yararlılığmdan, təsərrüfat mərkəzinə olan yaxın -

uzaqlığından, nəqliyyat yollarının vəziyyətindən, şum,

biçənək, otaracaq, dincə qoyulmuş torpaq və s. Torpaq

sahəsinin bazar qiyməti kadastr qiymətinə bərabqr hesablanır.

Respublikada ən qiymətli kənd təsərrüfatı sahələri

1814790 ha olmaqla ümumi torpaq sahəsinin 21%-ni təşkil Ä» 117

Aqrar iqtisadiyyat

edir (orta ölçülü bal 86), yaxşı torpaqlar 4843680 ha olmaqla

ümumi ərazinin 56.06%-ni (orta bal 71), orta keyfiyyətli

torpaqlar ərazinin 10.5%-ni təşkil edir. Aşağı keyfiyyətli

torpaqlar (40 bal) 160500 ha sahəni təşkil etməklə ümumi ərazinin 1.93%-ni, şərti yararlı torpaqlar (12 bal) 947880 ha

ərazini tutmaqla ölkə ərazisinin 10.96%-ni təşkil edir (cədvəl

9).

Cədvəl P. Azərbaycan torpaqlarının aqroistehsal qrupları üzrə orta

ölçülü bonitet balları və torpaqların nisbi dəyərlilik əmsalı (TNDƏ)

Torpaqların keyfiyyət

qrupları

Orta ölçülü ballar

TNDƏ Sahəsi

ha %

I Çox yaxşı torpaqlar

86 1.30 1814790 21.00

II Yaxşı torpaqlar

71 1.08 4843680 56.6

III Orta keyfiyyətli

torpaqlar 56 0.85 868650 10.5

IV Aşağı keyfiyyətli

torpaqlar 40 0.61 166500 1.93

V Şərti yararsız torpaqlar

12 0.18 94788 10.96

Azərbaycan üzrə 66 1.00 8641500 100

Torpaq rentası - torpaq sahəsinin istifadəçisi (icarəçi)

tərəfindən onun sahibinə (icarəyə verənə) ödənilən pul

məbləği. Torpaq rentasının formaları:

Mütləq torpaq rentası - torpaq üzərində mülkiyyətdən əldə

edilən gəlirin bir növü. Torpaq mülkiyyətçisinin tor-

Ä» 118

Eldar Quliyev “

pağa tətbiqən kapitaldan istifadə edilməsinə icazə verdiyinə

görə ona ödənilən haqq.

Mütləq torpaq rentası icarəçi tərəfindən istifadə edilən

torpaq sahəsinin münbitliyindən və mövcud resurslardan asılı

olmayaraq bütün torpaq sahələrinə görə ödənilir. Mütləq

torpaq rentası üzərində xüsusi və ya dövlət mülkiyyətinin

inhisarı ilə şərtlənir.

Torpağın qiymətinin torpaq vergisi, arenda ödənişinin

iqtisadi əsasını torpaq rentası təşkil edir. O da torpaq sahəsi

sahibinin aldığı gəliri təşkil edir. Belə ki, arendaya verilən

torpaqdan gəlir iki hissəyə bölünür: sahibkarın gəliri (aren-

datorun) və rentaya (torpaq sahibinin gəliri).

Torpaq rentasmm iki forması mövcuddur: mütləq və dif-

erensial renta. Diferensial renta iki müxtəlifliyə malikdir:

diferensial renta I və diferensial renta II.

Diferensial renta I bazarda olan vəziyyətə münasibətdə

torpaq sahəsinin müxtəlif məhsuldarlıq və yerləşdiyi əraziyə

görə meydana gəlir. Kənd təsərrüfatı məhsullanna olan tələbi

təkcə yaxşı torpaqlardan istifadə etməklə təmin etmək olmaz,

zəif məhsuldar torpaqlardan da istifadə etmək lazımdır.

Uyğun surətdə kənd təsərrüfatı məhsullan- nın qiyməti o

səviyyədə müəyyənləşdirilir ki, zəif məhsuldar torpaqlar da

istehsalın rentabelliyini təmin edir.

Beləliklə, diferensial renta yaxşı torpaq sahələrinə çəkilən

xərclə orta məhsuldar torpaqlara çəkilən xərclərin nəticəsində

əmələ gəlir.

Diferensial renta II eyni torpağa ardıcıl kapital qoymaqla

istehsalın intensivləşdirilməsi nəticəsində əmələ gəlir.

İntensifikasiya əlavə gəlir gətirir və onu ilk növbədə icarəçi

alır; icarə müqaviləsinin vaxtı tamam olandan sonra sa-

Ļ119

Aqrar iqtisadiyyat

hibkar torpaqdan alınan gəlirə görə icarə haqqını artınr.

Gəlirin bu növü diferensial renta II adlanır. Onu pis

məhsuldar torpaqlardan da almaq olar, bu şərtlə ki, yeni

istehsal texnologiyalarından istifadə edilsin.

Diferensial renta I torpaq istifadəçilərindən vergi

formasında alınır və bütün cəmiyyətin maraqlan üçün istifadə

olunur, ancaq onun kiçik bir hissəsi torpaq istifadəçisində

qalır ki, o da torpaq istifadəçisinin istehsalı stimullaşdırma-

sına xidmət edir. Torpağın məhsuldarlığının artırılmasına

ayrılan ehtiyacdan başqa yerdə qalan diferensial renta torpaq

istifadəçisinə çatır.

Mütləq rentanı torpaq sahibləri arenda ödənişi formasında

alırlar, hətta ən pis torpaq sahəsi üçün belə. Onun meydana

çıxması sahibkarın torpaq üzərində sərəncam vermək inhisarı

ilə əlaqədardır (yəni torpaq onun icazəsi olmadan heç bir

formada istifadə edilə bilməz). Əksinə, diferensial renta digər

inhisarın gücü ilə meydana gəlir-sahibkann arendaya

götürülmüş sahəyə mütləq təsərrüfatçılıq hüququnun olması

ilə.

Torpağın real bazar qiymətini müəyyən etmək üçün

torpaq kadastrı göstəricilərinin olması vacibdir. Ancaq

onların əsasında torpaq resurslarının keyfiyyəti və digər

xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla düzgün qiymətləndirmək

olar. Ölkədə mövcud olan şəkildə torpağın alışı və satışı tam

müstəqil və nəzarətsiz ola bilməz.

Ona görə dövlət tənzimlənməsinin müxtəlif

metodlarından istifadə edilməsi vacibdir. Belə birbaşa

tənzimləmə metodlarına aiddir:

Ä» 120

Eldar Quliyev

- Dövlət orqanlarının qərarı ilə müəyyən növ torpaqları

bazar dövriyyəsindən çıxarmaq və ya onların dövriyyəsini

məhdudlaşdırmaq;

-Kənd təsərrüfatı məqsədli torpaqların istiqamətinin

dəyişdirilməsi və öz məqsədinə uyğun istifadə etməyə imkanı

olmayan şəxslərin əldə etməsi qadağan edilsin;

- Bir sıra torpaq istifadəçilərinə torpaqların satın alınması

və arendaya götürülməsinə üstünlük verilsin;

-Torpaq satış sahələrinin satış hədləri müəyyən edilsin və

s.

Torpaq bazarını dolayı yolla da tənzimləmək mümkündür

- razılaşma zamanı diferensial vergiqoyma və həmçinin

torpağın gələcək istifadəsindən əldə edilən gəlirə; bir qrup

torpaq istifadəçilərinə güzəştli kreditlər və subsidiyalann

verilməsi; torpaq quruluşu işlərinin dövlət tərəfindən qismən

maliyyələşdirilməsi və s. (cədvəl 10). Cədvəl 10, Azərbaycan torpaqlarının keyfiyyət təsnifatı

Torpaq keyfiyyəti Orta torpaq

keyfiyyəti

indeksi

ərazi

ha %

Yüksok keyfiyyətli torpaqlar 0,860 1814,8 21,00 Yaxşı keyfiyyətli torpaqlar 0,710 4843,6 56,05 Orta keyfiyyətli torpaqlar 0,560 868,6 10,05 Aşağı keyfiyyətli torpaqlar 0,400 166,5 1,93 Çox aşağı keyfiyyətli torpaqlar 0,120 997,8 10,97 Respublika üzrə orta 0,660 869,3 100

Bunlarla yanaşı, maddi və əmək resurslanndan səmərəli

istifadə etməklə istehsalın optimal həddə çatdınimasma

imkanı olan hər bir kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılanna

əlavə torpaq sahələrinin alınması üçün şərait yaradılmalıdır.

^121

Aqrar iqtisadiyyat

5.4. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA TORPAQLARDAN İSTİFADƏ-

NİN SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ONUN YÜKSƏLDİLMƏSİ YOLLARI

Kənd təsərrüfatı istehsalının nəticəsi istehsal resursla-

rından, xüsusən torpaq resurslarından səmərəli istifadə

edilməsindən asılıdır.

Torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyi bir istehsal

vasitəsi kimi istehsalın həcminin nəticəsi, ərazi və dəyərin

müqayisəsi ilə xarakterizə olunur. Burada resurslann xüsu-

si xarakterini nəzərə alaraq (məhdud ölçülər, uzun müddə-

tə bərpası və d.) onun istifadəsi zamanı səmərəliliyin

müəyyən edilməsində digər amillər də nəzərə alınır. Müa-

sir şəraitdə vahid ərazidən təkcə məhsul çıxışının yüksəldil-

məsi deyil, eyni zamanda onun keyfiyyətinin yüksəldilməsi,

onun hər vahidinə məsariflərin azaldılmasına nail olmağın

çox böyük əhəmiyyəti vardır. Bununla yanaşı torpağın məh-

suldarlığının saxlanılması, artıniması və ətraf mühitin müha-

fizəsinin təmin olunması da vacib şərtlərdəndir.

Torpaqdan istifadənin iqtisadi səmərəliliyi göstəricilər

sistemi ilə xarakterizə edilir. Onların ən əsası dəyərdir.

Torpaq verimi - kənd təsərrüfatının ümumi məhsulunun

(UM) dəyərinin torpaq məhsullarının dəyərinə (Dt) olan

nisbətilə ifadə olunur: UM

T = Dr

Torpaq resurslannm qiymətləndirilməsi zamanı torpağm

bazar qiymətindən və kadastr qiymətindən istifadə etmək

olar.

Torpaq tutumu - bu, torpaq veriminin əksinə olan

göstəricidir. Onu torpağm dəyərinin kənd təsərrüfatının

ümumi məhsuluna nisbəti ilə müəyyən etmək olar, manatla. Ä®122

Eldar Quliyev ■

T = ^ V

A

UM

Torpağın iqtisadi səmərəliliyi kənd təsərrüfatı və

bitkiçilikdə vahid torpaq sahəsinə ümumi və əmtəə

məhsulunun həcmi ilə ifadə oluna bilər:

. UM (ƏƏM)vəyaUMb(ƏMb) S

Burada, İs torpağın iqtisadi səmərəliliyi, UM, UMb - kənd

təsərrüfatı və bitkiçilikdə ümumi məhsulun dəyəridir,

manatla;

ƏM, ƏMb - kənd təsərrüfatı və bitkiçilikdə əmtəə

məhsulu, manatla;

S - kənd təsərrüfatı sahəsi, hektarla.

Torpaqdan səmərəli istifadənin daha bir göstəricisi, vahid

torpaq sahəsinə hesablanan ümumi gəlir, manatla; UG

•-T Burada, UG - ümumi gəlir, manatla; bərabərdir ümumi

məhsulun dəyəri və maddi xərclərin (UG- UM-MJ arasındakı

fərqə;

Səmərəlilik həmçinin vahid torpaq sahəsinə hesablanan

təmiz gəlirin həcmi ilə xarakterizə olunur, manatla; TG

“T Burada, TG - təmiz gəlir, manatla; bərabərdir ümumi

məhsulun və onun maya dəyərinin arasındakı fərqə, (TG= UM-Md) və ya ümumi gəlir və əmək haqqının məbləği

arasındakı fərqə; (TG= UM-ƏH)

Kənd təsərrüfatı məhsullarının vahid torpaq sahəsindən

qazanc, manatla;

123 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

M ‘-5

Burada, G gəlir, manatla; bərabərdir məhsulun realiza- siyası (R) və onun tam maya dəyəri A/j arasındakı fərqə:

(G=mədaxil (R)-MJ

Torpaqdan səmərəli istifadənin müqayisəli

xarakteristikası zamanı dolayı göstəricilərdən də istifadə edilə

bilər: natural və nisbi.

Natural göstəricilər:

- kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı sentner ha;

- bitkiçilik məhsullannm əsas növlərinin istehsalı (taxıl,

şəkər çuğunduru, kartof və digər) hər 100 ha sentner hesabı

ilə;

- süd, iribuynuzlu mal əti və diri çəkidə qoyun, yun hər

100 ha kənd təsərrüfatı sahəsinə, sentnerlə;

- quş əti sentnerlə və yumurta min ədəd, 100 ha

hesablanan taxıl bitkilərinin əkini.

Torpağın istifadəsinin nisbi göstəriciləri:

- ümumi əraziyə görə kənd təsərrüfatı bitkilərinin payı;

- kənd təsərrüfatı sahələrinin əkilməsi (kənd təsərrüfatı

şumunun xüsusi çəkisi);

- intensiv bitkilərin payı (şumlanan, texniki);

-suvarılan torpaqlann kənd təsərrüfatı sahələrinə görə

xüsusi çəkisi;

Nəzərdən keçirilən göstəricilər sistemi kənd təsərrüfatı

sahələrinin səmərəli istifadəsini tam xarakterizə edir. İndiki

vaxtda o çox yüksək deyil, ancaq artırmaq üçün ehtiyatlar

hələ vardır.

Torpaqlardan səmərəli istifadədə əsas rol hazırkı şəraitdə

dövlətindir, ona görə:

Ļ124

Eldar Quliyev

Birincisi, t ə s ə r r ü f a t ı torpaqlannm qorunması, onlann

sahələrinin azalmasma yol verilməməsi, məqsədli istifadəsi

üçün məqsədli proqram hazırlayıb həyata keçirməyə;

İkincisi, kənd təsərrüfatında geniş təkrar istehsalın, in-

tensivləşdirilmənin, sahibkarlıq və bazar mexanizmi təsər-

rüfatçılığmm genişləndirilməsinə əsas yaradan ümumi

iqtisadi şəraitin dəyişməsinə köməklik edir.

Əsas istehsal vəsaitlərinin kənd təsərrüfatı istehsalına

daha və tam səmərəli istifadəyə yardım edən tədbirləri

aşağıdakı qruplarda birləşdirmək olar:

1. Təsərrüfatlara təhkim edilmiş hər bir hektar torpağı

istehsal istifadəsinə cəlb etmək; torpaqların təsərrüfat

dövriyyəsindən kənarda qalmasına yol verməmək. Bütün

təsərrüfat kateqoriyaları üzrə torpaq ehtiyatları kənd

təsərrüfatı məhsul istehsalı üçün ehtiyatın olmasını göstərir.

2. Torpaqlann iqtisadi məhsuldarlığmın artıniması. Bu hər

şeydən əvvəl suvarma, qurutma, meliorasiya, gübrələrin

tətbiqi, növbəli əkinin, çəmən və otlaqlann yaxşılaşdıniması.

3. Torpaqlann məhsuldarlığmın və qorunmasmm

saxlanması.

4. Torpaqlann iqtisadi məhsuldarlığından səmərəli

istifadə: daha məhsuldar sortlardan tətbiqetmə, toxumçuluğu

yaxşılaşdırmaq, bitkilərin yerləşdirmə sxeminin

təkmilləşdirilməsi, kənd təsərrüfatı işlərinin optimal apanima

vaxtının və onları yüksək keyfiyyətlə yerinə yetirməyin

gözlənilməsi, bitki xəstəliklərinə qarşı mübarizə,

ziyanvericilər və alaq otları ilə mübarizə. Bu qrup tədbirlər

torpaqlann aqrokimyəvi xüsusiyyətlərinə bilavasitə təsir

etmir, ancaq bitkilər tərəfindən torpağın qida maddələrindən

yaxşı istifadəsinə köməklik edir.

Ä» 125

Aqrar iqtisadiyyat

5. Təşkilati - iqtisadi tədbirlər: bazarın kon3nmkturasmı

nəzərə almaq şərtilə əkin sahələrinin strukturunun

təkmilləşdirilməsi, ixtisaslaşmanın dərinləşdirilməsi,

təşkilatçılığın daha mütərəqqi formalarının və əmək haqqının

ödənilməsi, təsərrüfatçılıq formalarının təkmilləşdirilməsi.

YOXLAMA SUALLARI

1. Kənd təsərrüfatında torpağın rolu.

2. İstehsal vasitəsi kimi torpağın xüsusiyyətlərini söyləyin.

3. Torpağın hansı növ məhsuldarlığı mövcuddur?

4. Torpaq resurslarının tərkibi və strukturu.

5. Kənd təsərrüfatında torpaq resurslannm vəziyyətini

xarakterizə edin.

6. Torpaq üzərində hansı sahibkarlıq formalanm bilirsiniz?

7. Torpaqların monitorinqi nə deməkdir?

8. Torpaq monitorinqinin əsas məqsədi.

9. Torpağa görə hansı ödəmə formalan mövcuddur?

10. Kənd təsərrüfatı sahələrinin kadastr qiymətləndirilməsi nə

deməkdir?

11. Torpağın qiyməti nədir və o necə müəyyənləşdirilir?

12. “Torpaq rentası” nə deməkdir? Hansı formalarda o

mövcud olur?

13. Azərbaycan Respublikasının torpaq bazarı necə təşkil

olunur?

14. Kənd təsərrüfatında torpaqlardan istifadənin iqtisadi

göstəricilərini söyləyin.

15. Kənd təsərrüfatında torpaqdan istifadənin səmərəliliyinin

artıniması istiqamətlərini göstərin.

126

Eldar Quliyev

MÖVZU 6. ƏMƏK EHTİYATLARI

6.1. ƏMƏK EHTİYATLARININ TƏRKİBİ VƏ MƏŞĞULLUQ

Əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi mühüm

sosial-demoqrafık və iqtisadi problemlərdən biridir. Bu

problemin həll edilməsi əhalinin şəhər və kənd yaşayış

məntəqələri, regionlar, təsərrüfatın müxtəlif sahələri arasında

paylanmasına əsaslı şəkildə təsir göstərir. Yüksək ixtisaslı

kadrlardan istifadə edilməsinə əsaslanan istehsal və xidmət

sahələrinin yaradılması, kənd təsərrüfatı məhsullarının

emalına əsaslanan və son məhsul istehsal edən əmək- tutumlu

sahələrin təşkil edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu

zaman ölkənin xarici bazardan asılılığı azalır, ərzaq

təhlükəsizliyi təmin edilmiş olur. Ölkədə urbanizasiya

prosesinin davamlı inkişafı gedir, təsərrüfat sahələrində

müasir və mütərəqqi texnologiya tətbiq edilir, əhalinin sosial

- mədəni həyat şəraiti yaxşılaşır. Lakin keçid dövründə olan

çətinliklər ölkədə əmək ehtiyatlanndan istifadə edilməsində

ciddi problemlər yaratmışdır.

Ölkə əhalisinin təsərrüfatın müxtəlif sahələrində fəaliyyət

göstərməsindən danışarkən iki göstəricini fərqləndirmək

vacibdir. Onlara əmək ehtiyatları və iqtisadi cəhətdən fəal

əhali aiddir. Əmək ehtiyatlan adlanan qrupa təsərrüfat

sahələrində fəaliyyət göstərə bilən insanlar aid edilir. Onlara

işləyən, əmək qabiliyyətli yaşda iqtisadi cəhətdən fəal əhali

ilə yanaşı hazırda işləməyən və iş axtarmayan əmək

qabiliyyətli şəxslərin digər hissəsi, o cümlədən istehsaldan

ayrılmaqla təhsil alanlar daxil edilir.

Əmək qabiliyyətli yaşda olan əhali ölkə əhalisinin ictimai

istehsalında iştirak edib - etməməsindən asılı olmaya

^ 127 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

raq müəyyən yaş qrupuna aid hissəsidir. İnkişaf etmiş bazar

iqtisadiyyatı ölkələrində buraya 14-70 yaşlı şəxslər aid edilir

(ayrı - ayn ölkələr arasında əmək qabiliyyətli yaşın göstərilən

hüdudlarında ciddi fərqlər ola bilər).

Azərbaycanda 15-57 yaş qadınlar, 15-63 yaş isə kişilər

üçün əmək qabiliyyətli yaş müəyyən edilmişdir.

Əmək ehtiyatları cəmiyyətin əsas istehsal qüvvəsi olub,

istehsalın vacib amili kimi çıxış edir və onlardan səmərəli

istifadə aqrar iqtisadiyyatda istehsalın həcminin və onun

iqtisadi səmərəliliyinin artırılmasına səbəb olur.

İqtisadi fəal əhali dünya statistikasında geniş istifadə

edilir. O, məşğul olan əhalinin sayını, onun tərkibini və

məşğulluq səviyyəsini göstərir, iqtisadi fəal əhaliyə onun

gəlir mənbələrindən asılı olmayaraq məşğul olan əhali,

həmçinin işsizlər, işləmək istəyənlər və iş axtaranlar aiddir.

iqtisadi fəal əhalinin sayının dəyişməsinə əhalinin artım

tempi, təbii artım, miqrasiyalar, yeni iş yerinin yaradılması və

ya iqtisadi böhran, əhalinin təhsil səviyyəsi, əmək tutumlu

istehsal sahələrinin inkişafı və s. təsir göstərir. Hazırda

ölkəmizdə əmək qabiliyyətli yaşda iqtisadi fəal əhalinin sayı

4295.2 min nəfər və ya ümumi əhalinin sayının 50.3%-ni

təşkil edir.

Əmək qabiliyyətindən istifadə məşğulluq siyasəti ilə sıx

əlaqədardır. Dövlət məşğulluq siyasəti yeni iş yerinin

yaradılmasını, müntəzəm olaraq əmək qabiliyyətli əhalinin

potensialından və işgüzar fəaliyyətindən mümkün qədər

səmərəli istifadə edilməsi üçün şəraitin yaradılmasını,

ixtisaslı kadrların hazırlanması sisteminin daima təkmilləşdi-

rilməsini nəzərdə tutur.

^ 128 *d>

Eldar Quliyev

Əmək qabiliyyəti - insanın əmək fəaliyyəti ilə məşğul

olmaq qabiliyyəti. Əmək qabiliyyətinin növləri: ümumi - adi

şəraitdə hər hansı işi yerinə yetirmək qabiliyyəti; peşə-

kar-müəyyən peşə, vəzifə üzrə müəyyən şəraitdə işləmək

qabiliyyəti; natamam - yalnız yüngül şəraitdə işləmək

qabiliyyəti. Əmək qabiliyyətinin reallaşması bir sıra

amillərdən asılıdır: işçinin peşəsinin əmək fəaliyyəti növünə

müvafiq olması (xüsusi nəzəri biliklər və əməli vərdişlər

kompleksinə yiyələnmək); əmək şəraiti, əmək qabiliyyətinin

səviyyəsi, sosial-iqtisadi, texnoloji - təşkilati, gigiyenik və

müalicə - profilaktik tədbirlər əməyin mühafizəsi sisteminə

aiddir. Bu tədbirlər və vasitələr sistemi əmək prosesində

insanın təhlükəsizliyi, onun sağlamlığının və iş qabiliyyətinin

qorunub saxlanılmasını təmin edir.

Məşğul olan əhali - istehsal və qeyri-istehsal sahələrinə

fəaliyyətə cəlb edilmiş şəxslər. Məşğullara muzdlu işləyən

fəhlələr, sahibkarlar, sərbəst sənətçilər, hərbi qulluqçular,

sənət məktəblərində əyani oxuyanlar daxildir. Respublikada

məşğul əhali 3701.5 min nəfər olmaqla əmək ehtiyatlarının

78.9%-ni, iqtisadi cəhətdən fəal əhalinin 98.8%-ni təşkil edir.

Kənd təsərrüfatında 1139.6 min insan çalışır. Bu da xalq

təsərrüfatında çalışanların 30.8%-ni təşkil edir.

Məşğulluq iqtisadi kateqoriya olmaqla insanlar arasında iş

yerləri və təsərrüfat fəaliyyətində iştirakı təmin etmək üçün

münasibətlər sistemidir. Əhalinin məşğulluğu-insanların

şəxsi tələblərinin ödənilməsi və onları əmək gəlirləri ilə təmin

edən fəaliyyətləridir. Həmçinin haqqı ödənilməyən işlərdə

(uşaqlann tərbiyəsi, ev təsərrüfatının apaniması, istehsaldan

aynimaqla təhsil almaq, ictimai fəaliyyət) fəaliyyətlərdir.

Məşğulluq insanların təsərrüfat sahələri üzrə

129

Aqrar iqtisadiyyat

bölüşdürülməsini xarakterizə edir. Ölkə əhalisinin böyük bir

hissəsini iqtisadi fəaliyyətlə məşğul olanlar təşkil edir.

İqtisadi fəaliyyətlə məşğul olanlar - məhsul istehsalında

və müxtəlif növ xidmət sahələrində iştirak edən, bununla

əlaqədar bir-birilə və digər şəxslərlə qruplar və ya

cəmiyyətlər şəklində münasibətlərə girən şəxslərdir. Onlara

aid edilir:

-muzdla işləyənlər, əvəzində tam və ya natamam is günü

ilə mükafatlandınlanlar;

- müvəqqəti işdən qalmış işçilər, xəstəliyə görə, xəstələrə

qulluq etməsinə görə, məzuniyyətə və digər səbəblərə görə;

- sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanlar;

- ailə müəssisəsində iş icra edənlər (əmək haqqısız).

“Məşğulluq” termininin mənası insanların müxtəlif növ

ictimai-faydalı işlərə tələbatını, həmçinin o tələbatın

ödənilmə dərəcəsini və iş yerləri ilə təminatını özündə

birləşdirir. İki formada məşğulluq ayırırlar: tam və natamam.

Tam məşğulluq - bu zaman insanlar bütün il boyu işlə

təmin olunurlar.

Natamam məşğulluq işçi qüvvəsindən tam istifadə

olunmaması ilə xarakterizə olunur. Natamam məşğulluq

zamanı insanlar natamam həftə və natamam iş ili işləməyə

məcburdurlar.

Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində məşğulluq

səviyyəsinə təsirin aktiv və passiv formalan mövcudur. Yeni

iş yerlərinin açılması, müəssisələrdə məşğulluq yerlərinin

saxlanılması, yeni peşələrin açılması, yeni peşələrin öyrədilib

məşğulluq tədbirlərinin görülməsi məşğulluğun aktiv

Ä» 130

Eldar Quliyev

fomıasıdır. Məşğulluğun passiv forması isə işsiz şəxslərə

özlərini təmin edəcək məbləğdə müavinətlər ödənilməsidir.

İşsizlər - işi və qazancı olmayan, işə başlamağa hazır

olub, müvafiq icra hakimiyyəti orqanlarında işaxtaran kimi

qeydiyyata düşən əmək qabiliyyətli yaşda olan əmək

qabiliyyətli vətəndaşlar sayılır. İşsizlərə həmçinin müxtəlif

səbəblər üzündən işdən kənarlaşdırılmış və ya yeni iş yeri

tapmaq məqsədilə könüllü surətdə işdən çıxmış şəxslər aid

edilir. Respublikamızda 2014-cü ildə məşğulluq xidməti

tərəfindən qeydə alınmış işsizlərin sayı 36206 nəfər təşkil

etmişdir.

İşsizlər dörd kateqoriyaya bölünürlər:

• işdən kənarlaşdırma nəticəsində işini itirənlər;

• könüllü surətdə öz işindən kənarlaşdınlanlar;

• əmək bazarına müəyyən fasilədən sonra gələnlər;

• əmək bazarına ilk dəfə gələnlər.

İşsizliyin kəmiyyət göstəricisi onun səviyyəsi və dava-

miyyət müddətidir.

İşsizliyin səviyyəsi rəsmi qeydə alınmış işsizlər payının

iqtisadi aktiv əhalinin sayına nisbəti ilə ölçülür: (%-lə)

İ t - M

I s = İ/ 100%

Burada -1^ işsiz insanların sayı; İt iqtisadi aktiv əhalinin sayı (işçi qüvvəsi).

2014-cü ildə M-məşğul əhalinin sayı respublikada işsiz

kimi rəsmi şəkildə qeydə düşən insanlann, ümumi işsizlərin

5,2 %-ni təşkil etmişdir.

İşsizliyin müddətliliyi işdə orta fasilə vaxtı ilə

müəyyənləşdirilir. İşinin itirilməsi ilə yeni iş yerində işə

düzəl- ^ 131

o Aqrar iqtisadiyyat

məsi arasındakı fasilə ilə müəyyənləşdirilir. 2014-cü ildə orta

iş axtarma müddəti 7-9 ay təşkil etmişdir. Aqrar - sənaye

kompleksində işsizlik istehsalın aşağı düşməsi, yüksək

istehsal, əmək vasitələrinin tətbiqi, əməkqoruyucu

texnologiyanın, məhsul istehsalında struktur irəliləmələrin

(heyvandarlıqda əməktutumlu məhsulların kəskin azalması)

nəticəsində əmələ gəlir. Bundan başqa, sahibkarlıq

formalarının, təsərrüfatçılığın təşkilati - hüquqi formalarının

dəyişməsi, aşağı əmək haqqına görə insanların könüllü azad

edilməsi, pis iş şəraiti, demoqrafik proseslərlə əlaqədar

(miqrasiya, doğum, ölüm və s.) meydana gəlir.

Kənd təsərrüfatı işçiləri fəaliyyətlərinə görə aşağıdakı

kateqoriyalara ayrılırlar: rəhbərlər, mütəxəssislər, fəhlələr,

xidmətçilər, kiçik xidmət personalları. Onlar arasında ən çox

saylısı fəhlələr, maddi dəyərlər yaradanlar və ya istehsal

xidməti göstərənlərdir. Xüsusi və köməkçi fəhlələr seçilir;

əsas fəhlələrə əsas istehsalda xidmətlə məşğul olan, həmçinin

köməkçi bölmələrdə çalışanlar aid edilir.

Müdssisələrdd uzun müddət qalıb işləyən fəhlələri daimi,

mövsümi və müvəqqətiyə bölürlər. Daimi o insanlardır ki,

onlar vaxt məhdudiyyəti qoyulmadan və ya altı aydan yuxan

müddətə işə qəbul olunurlar. Mövsümi işçilər müəssisəyə

mövsümi iş müddətində qəbul olunur (6 aydan artıq

olmamaqla). Müvəqqəti işçilərə 2 aya qədər, müvəqqəti işdə

olmayan işçilərin əvəzinə 4 aydan artıq olmayanlar aid edilir.

Daimi işçilər peşələrinə görə təsnifləşdirilir (traktorçu -

maşinist, kombaynçı, maşınla sağım aparan operatorlar,

naxırçılar və s.). Təsnifləşdinnə (traktorçu - maşinist I-II-III

sinif və s.) yaşa, cinsə, staja və təhsilə görə apanlır.

^ 132

Eldar Quliyev ®

Rəhbərlər və mütəxəssislər istehsal prosesini təşkil edir və

onlara rəhbərlik edir. Həqiqi rəhbər direktor (sədr), baş

mütəxəssis (iqtisadçı, mühasib, mühəndis, aqronom,

zootexnik, mexanik və dig.) və onlann müavinləri hesab

olunur. Mütəxəssis ali və ya orta ixtisas təhsilli: iqtisadçı,

aqronom, zootexnik, mühəndis, mexanik, mühasib və digər

işçilər hesab olunur. Xidmətçilər - bunlar sənədləri qeyd edən

və hazırlıq işlərini həyata keçirən, hesab - nəzarət, təsərrüfat

xidməti göstərən (xəzinədarlar, işlər müdiri, katib -

makinaçılar, statistiklər, hesabdarlar, tabelçilər və s.)

işçilərdir. Kiçik xidmət edən heyətə xidməti otaqlara, binalara

qulluq edən, həmçinin işçilərə və xidmətçilərə (həyətə baxan,

xadimələr, ku- ryerlər və s.) xidmət edən işçilər daxildirlər.

Əmək ehtiyatlarının strukturu - bu, müxtəlif kateqoriyada

işçilərin onların ümumi sayına olan faiz nisbətidir. 2013-cü

ildə kənd təsərrüfatı müəssisələrinin personal strukturunda

kənd təsərrüfatı istehsalında məşğul olan işçilərin payı 37.1 %

təşkil etmişdir. Struktur bir neçə amillə müəyyənləşdirilir:

müəssisənin ixtisaslaşma ölçüləri ilə, onun inteqrasiya

proseslərindəki iştirakı, təbii şərait və digər amillərlə. O, bir

sıra əlamətlərlə hesablana bilər - yaş, cins, təhsil səviyyəsi, iş

stajı, peşəkarlıq və s.

İşçilərin orta illik siyahı miqdarını onların orta illik siyahı

miqdarını cəmləyərək ilin 12 ayına bölməklə müəyyən

edirlər. İşçilərin orta qalıq miqdarını, siyahı tərkibini ayın hər

təqvim günlərinə bölməklə müəyyən edirlər.

İşçilərin orta illik miqdarını təsərrüfatlarda işçilər

tərəfindən işlənilmiş illik vaxtı (adam - saat, adam - gün) illik

iş vaxtı fonduna bölmək yolu ilə müəyyən edirlər.

^ 133 «d»

Aqrar iqtisadiyyat

6.2. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA ƏMƏK EHTİYATLARINDAN

İSTİFADƏNİN XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Kənd təsərrüfatında və emal sahəsində əmək erhtiyatla-

rından istifadənin spesifikliyi ondan ibarətdir ki, burada

əmək maksimumdur. İstehsal dövrü ilə iş dövrü bir - birinə

uyğun gəlmir. Bu xüsusilə bitkiçilik və emal sənayesinə

aiddir. Mövsümilik əməyə ehtiyacın əkin, bitkilərə qulluq,

məhsulun yığılması, kənd təsərrüfatı xammalının emalı

vaxtı artmasında və qış mövsümündə isə, əksinə, azalma-

sında da özünü göstərir. Heyvandarlıq, sənaye istehsalı, av-

tonəqliyyatda, demək olar ki, əmək sərfi il boyu bərabər

gedir.

Əməyin mövsümiliyinin göstəricilərinə baxaq:

İl ərzində əməyin aylar üzrə faizlə bölüşdürülməsidir.

Əmək ehtiyatlarından bərabər istifadə edilməsilə əmək

sərfi 8.33% (100:12) təşkil edir. Mövsümlərdə əməyə eh-

tiyacın genişləndiyi vaxt - maksimal aylıq əmək sərfi (ƏS-

), minimal (ƏSmin), adam - saat nıax

j __ ^^max

^ ~~ ƏSmin burada - işçi qüvvəsini ifadə edir.

Mövsümi əmək ehtiyatlanndan istifadə əmsalı aylıq əmək

sərfinin maksimal və ya minimal təsərrüfatdakı (orta aylıq

əmək sərfinin)nisbəti ilə xarakterizə edilir. (ƏSor)

l^möv ^^max

və ya K„äv =

.QC - ^ — - - { f i u ı / rje y C70Q7* C70Q|-

Mövsümi əməyin Kfnüv əmsalı - əməyin faktiki

sərfinin aylar üzrə tərəddüd cəminin (ƏSi) orta aylığın illik

əmək sərfinə münasibəti

134 «dv

Eldar Quliyev

$](Ə5ı—Ə5pr)^

~ i;Ə5a ’ Kənd təsərrüfatında əməyin mövsümiliyini hələliyə

keçmək olmur. Ancaq bir sıra kənd təsərrüfatı müəssisələrinin

təcrübəsi göstərir ki, onu minimuma endirmək olar.

Təcrübədə mövsümiliyi bir qədər yumşaltmağın bir neçə

yolu işlənilmişdir:

• ən çox əmək tutumlu istehsal proseslərinin mümkün

maksimal mexanikləşdirilməsi, gərgin dövr ərzində yüksək

istehsal texnika və avadanlıqlan ilə təmin edilməsi, (məsələn,

meyvə yığan kombaynların tətbiqi 300-350 yığıcınm əməyini

əvəz edər);

• kənd təsərrüfatı bitkilərinin müxtəlif növ və sahələrinin

müxtəlif vaxtlarda yetişdirilməsi əmək sərfini bərabər

səviyyədə saxlamağa imkan verər (məsələn, erkən, orta, gec

yetişən tərəvəz bitkilərinin yetişdirilməsi işçi qüvvəsindən

əkin, səpin, yığımda daha bərabər istifadə etməyə imkan

verir);

• yardımçı peşələrin inkişaf etdirilməsi, bu da qış

dövründə işçilərin məşğul olmasına yardım edər;

• kənd təsərrüfatı məhsullarının onların istehsal

olunduqları yerlərdə uzunmüddətli emalı və saxlanılması,

daha doğrusu, aqrar-sənaye inteqrasiyasının inkişafı (bağçılıq

təsərrüfatlarında meyvə saxlamaq üçün anbarlann olması

yığım vaxtı işçi qüvvəsinə olan tələbi 1 . 5 - 2 dəfə azaldır,

payızın sonu və qış dövründə işçi qüvvəsinə olan tələbat xeyli

artır, emala və meyvənin realizə edilməsi);

• Aqrar sahələrdə əməyin mövsümi yumşaldılması zamanı

optimal miqdarda işçi qüvvəsi il boyu daha çox məhsul

istehsal etməyə imkan verir.

Ä» 135 "lÄ

Aqrar iqtisadiyyat

Kənd təsərrüfatında əməyin mövsümi şəraitində kənd

təsərrüfatı işləri dövründə işçi qüvvəsinə tələbatın

müəyyənləşdirilməsi vacibdir (səpin, yığım, əkilmiş bitkilərə

qulluq və s.). Bunu aşağıdakı düsturla yerinə yetirmək olar: İÇ = — ;

^ N Ov

Burada, İQ = işçi qüvvəsi;

H = işin həcmi, t, ha;

N = istehsal norması t, ha

Ov = aqrotexniki işlərin aparılma günlərinin optimal

müddəti.

Bitkiçilik və heyvandarlıq sahələrində əmək ehtiyatlarına

tələbat hər bir bitkinin və hər cins heyvanın texnoloji kartı

əsasında müəyyənləşdirilir. Heyvandarlıqda işçi qüvvəsinə

olan tələb, həmçinin hər bir işçiyə düşən ağırlıq norması ilə

müəyyənləşdirilir.

Kənd təsərrüfatında əmək ehtiyatlanndan istifadənin digər

xüsusiyyəti - işçilər tərəfindən əmək funksiyalarının

dəyişdirilməsi vacibliyidir. Bu, işin çoxtərəfli və qısa

müddətdə yerinə yetirilməsi; təkcə ictimai əməkdən deyil,

eyni zamanda şəxsi yardımçı təsərrüfatında əmək sərf etmək;

əməyin nəticəsinin təbii şəraitdən asılılığıdır. Bundan başqa,

bitki və heyvanların istehsal vasitəsi qismində istifadə

edilməsi, kooperasiya və əmək bölgüsünün xüsusi formasına

şərait yaradır.

Cəmiyyətdə istehsal qüvvələrinin inkişafı ilə əlaqədar

aqrar əmək tədricən sənaye əməyinə çevrilir. Bu,

heyvandarlıqda daha nəzərəçarpandır, belə ki, istehsal

proseslərində sənaye əsasları mövcuddur (quşçuluq,

heyvanların sənaye yolu ilə yeniləndirilməsi və s.). Bununla

belə, kənd ^ 136

Eldar Quliyev

təsərrüfatı əməyinin xüsusiyyəti sahənin sənayeləşdirilmə- si

və istehsalın təşkilinə təsir edir.

6.3. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA ƏMƏK BAZARI

Aqrar iqtisadiyyat kompleksində işçi qüvvəsinin istifadə

səviyyəsi və səmərəliliyinə təsir edən vacib amil -

müəssisənin əmək resursları ilə təmin edilməsidir. İşçi

qüvvəsi ilə lazımi qədər təmin olunmadıqda, istehsalın

planlaşdınl- mış həcmdə yerinə yetirilməsinə, çöl işlərinin

aparılmasında optimal aqrotexniki müddətin

gözlənilməməsinə, son nəticədə isə kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalının həcminin azalmasına səbəb olacaqdır.

Əmək ehtiyatlarından həddindən artıq təmin edilmə, əmək

ehtiyatlarından tam istifadə edilməməsinə və əmək

məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olur.

Kənd təsərrüfatı və ASK-nın digər sahələrinin əmək

resursları ilə təmin olunmasının göstəriciləri - əmək təminatı

və təminat əmsalıdır. Əmək resursları ilə təminat dərəcəsi,

onların tələbata uyğun olması və ya vahid torpaq ərazisinə

düşən vacib işçi qüvvəsinin müqayisəsi ilə müəyyən edilir.

Təsərrüfatın əmək təminatı 100 ha torpaq sahəsinə düşən

işçilərin miqdarı ilə xarakterizə olunur. ƏR

^təm

Burada, Ətəm- əmək təminatı;

ƏR - əmək resursları;

S - sahə.

Əmək resurslarının xarakteristikası mövcud olan əmək

resurslarının (ƏRmöv) istehsal planının yerinə yetirilməsi

Ä« 137

Aqrar iqtisadiyyat

üçün tələb olunan işçilərin miqdarına olan (ƏR) nisbət ilə

müəyyən olunur.

ƏM = |^

Burada, ƏM- əmək

ƏRmöv “ mövsümi əmək resursları;

ƏRsahə - əmək resursları sahəsi.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin əmək resurslan ilə

təminat səviyyəsi haqqında kənd təsərrüfatı sahələrinin bir

işçiyə hesabı ilə mühakimə yürütmək olar. Buna baxmayaraq

işçilərin 100 ha kənd təsərrüfatı sahəsinə və ya kənd

təsərrüfatı sahələri üzrə hər nəfər işçiyə görə əmək ehtiyatları

ilə təminatın xarakterizə edilməsi düzgün deyildir. Belə ki, bu

halda kənd təsərrüfatı müəssisələrində işlərin intensifıkasiya

və ixtisaslaşma müxtəlifliyi nəzərə alınmır. Təsərrüfatların

əmək ehtiyatları ilə təmin edilməsini daha obyektiv təminat

əmsalı xarakterizə edir. Kənd təsərrüfatı müəssisələri ilə işçi

qüvvəsi təminatının həllində əmək bazarı böyük əhəmiyyətə

malikdir.

Əmək bazarı - bu, aqrar iqtisadiyyatda məşğul olan işçi

qüvvəsinin hərəkətinin ictimai - iqtisadi formasıdır. Əmək

bazarı özündə fərdi əmək qabiliyyətinin həyat şəraitinə

mübadiləyə yönəldilmiş münasibətlər sistemini əks etdirir.

İşçi qüvvəsi əmtəə istehsalı və tədavül qanununa görə təkrar

istehsal üçün vacibdir. Burada spesifik mal əvəzinə işçi

qüvvəsi çıxış edir.

Əmək bazarı da hər hansı əmtəə bazarı kimi tələb və

təklifə əsaslanır. Bu halda tələb formasında işçi qüvvəsi çıxış

edir, təklif kimi - bazarda uyğun işçi qüvvəsinin mövc

Ä*> 138 «Ä

Eldar Quliyev

udluğudur. Tələb və təklif işçilər arasında bu və ya digər işi

yerinə yetirmək, lazımi iş qüvvəsini cəlb etmək üçün

işverənlər arasında rəqabət mübarizəsi ilə həyata keçirilir.

Əmək bazan - müəyyən iqtisadi məkan çərçivəsində

fəaliyyət göstərərək işə götürən və muzdlu işçilər arasında

iqtisadi və hüquqi münasibətləri ifadə edən qarşılıqlı fəaliyyət

mexanizmidir. Əməyin ödənilməsinin müəyyən olunmuş

minimumdan aşağı olmasıdır. Məhsuldar iş sisteminə malik

idarə, müəssisə və təşkilatlar qanunla müəyyən edilən

minimum əmək haqqından öz dərəcələrini müəyyən edə

bilərlər.

Əmək bazarı işçi qüvvələrinn hərəkəti, ictimai istehsala

qoşulması, istifadə olunması, paylanması və təkrar

paylanması, azad olunması prosesidir.

İdarəemənin inzibati amirlik sistemindən bazar

iqtisadiyyatına keçid nəticəsində əmək qüvvəsinin hərəkətini

tənzimləyən əsas vasitə iş bazarı olur. Bu zaman əmək bazan

peşəkar olmayan fəhlələr, sahibkarlar, firma rəhbərləri də

daxil olmaqla bütün işləyənlərə xidmət göstərir. Əmək

bazarının meydana çıxması hər bir fərdin öz işçi qüvvəsini

satmaqda azad olunmasından irəli gəlir. Əmək bazarının

fəaliyyət göstərdiyi şəraitdə işçi qüvvəsi əmtəə kimi çıxış edir

və onun istehsal vasitələri ilə birləşməsi bazar üsulu alqı -

satqı ilə həyata keçirilir. Əmək bazarında işçi qüvvəsinə tələb

və təklif prinsipi fəaliyyət göstərir və bu əmək haqqına təsir

göstərir.

Əmək bazarı müxtəlif üsullarla tənzimlənir. Tənzimlənmə

minimum əmək haqqının təyini, ictimai iş sahəsinin

yaradılması, yoxsullara dövlət yardımı proqramı, həmkar

^ 139 «>d>

Aqrar iqtisadiyyat

lar ittifaqının işini reqlamentləşdirən qanunvericilik aktları və

sair yolu ilə gedir.

Əmək bazarı daha bacarıqlı, səriştəli, yüksək peşəkarlığa

malik olanları təmin edir, hər bir işçinin qoyduğu əməklə

aldığı haqq arasında əlaqəni formalaşdırır. Əmək bazarının

əsas vasitə forması əmək birjasıdır. Əmək birjası bütün

ehtiyat işçi qüvvəsini əks etdirir, işsizlərin siyahıya alınması

və yenidən hazırlanmasını, ictimai işlərin təşkilini

reallaşdırır. Əmək bazarı daxili və xarici əmək bazarına

bölünür: 1) milli əmək bazarı; 2) məhdud əmək bazarı; 3)

beynəlxalq əmək bazarı. Bundan əlavə, tənzimlənən və

tənzimlənməyən əmək bazarını göstərmək olar.

Əmək bazarı üçün aşağıdakı xüsusiyyətlər xarakterikdir.

Birincisi, əgər işçi qüvvəsi əmək prosesində dəyər

yaradırsa, onda digər resurs növləri əməyin özü ilə yeni dəyər

yaradır.

ikincisi, işçi qüvvəsinin təklifi demoqrafik amillərlə -

doğumun səviyyəsi, əmək qabiliyyətli əhalinin artım tempi,

onun cinsi yaş strukturu ilə müəyyənləşdirilir.

Üçüncüsü, işçi qüvvəsinin dinamikasına miqrasiya

prosesləri ciddi təsir göstərir.

Dördüncüsü, işçi qüvvəsinə olan tələbə elmi - texniki

tərəqqi təsir göstərir.

Beşincisi, bağlanmış müqavilə əsasında müəyyən edilmiş

işçi qüvvəsinin haqqı işverən tərəfindən ödənilir.

Aqrar əmək bazarının yaranması prosesində məşğulluq

problemi kəskinləşir, kənd təsərrüfatında apanlan

yenidənqurmalar yeni problemlər yaradır: kənd yaşayış

yerlərində əhalinin təbii artımı aşağı düşür və ölüm halları

çoxalır, gizli işsizlik artır, kənd təsərrüfatında yüksək ixtisaslı

işçi

Ä» 140

Eldar Quliyev

və mütəxəssislərin miqdarı azalır, iş qabiliyyətli yaşda

əhalinin sayı azalır, orta yaşlı işçilərin sayı artır. Bundan

əmək qabiliyyətli insanların şəhərə axını kənddə situasiyanın

yaxşılaşmasına aparmır. Şəhərdə işçi qüvvəsinə tələbata

şərait yaradır.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, aqrar əmək

bazarı kənd təsərrüfatında əmək resurslarına tələbi kəskin

azaltmaqla əmək resurslanndan istifadəni yaxşılaşdırmaq

imkanına malikdir. Eynilə də bazar münasibətləri bir sıra

sosial neqativ nəticələrə gətirir ki, onlardan ən ağrılısı

işsizlikdir.

Azərbaycanda işçilərin təkrar artımına təsir faktoru

yoxdur. Kənd təsərrüfatı və emaledici sahələrdə yeni iş

yerləri açmaqla onları işlə təmin etmək olar. Burada

investisiyaların olmaması maneçilik törədə bilər. Ancaq qeyd

etməliyik ki, hazırda respublikamız investisiya tələb edən

ölkədən, investisiya qoymaq imkanlarına malik ölkəyə

çevrilmişdir və sənayeləşdirmə ilinə qədəm qoymuşdur, kənd

təsərrüfatına subsidiyalar, aqrolizinqlər və s. tədbirlər

nəticəsində yeni iş yerləri yaradılır.

Əmək bazarının formalaşmasına kənd təsərrüfatı və emal

sənayesində istehsalın mövsümi xarakter daşıması böyük

təsir göstərir. Əmək ehtiyatlarına daha artıq tələb çox aşağı

mexanizasiyaya malik kənd təsərrüfatı bitkilərinin

yetişdirilməsində (tərəvəz, meyvə, giləmeyvələr və s.) nəzərə

çarpır. Məsələn, toxumlu meyvələrin yığılmasına böyük

bağçılıq təsərrüfatları bir neçə minlik müvəqqəti mövsümi

işçilər cəlb edirlər. Bu da daimi işçilərin sayını bir neçə dəfə

üstələyir. Payız-qış dövründə kənd təsərrüfatı müəssisələrinin

daimi işçiləri, xüsusilə bitkiçilikdə, işlə Ä» 141

Aqrar iqtisadiyyat

təmin oluna bilmirlər. Bu vacib faktor kənddə gizli işsizliyin

mənbəyi olur.

Qeyd etmək lazımdır ki, kənd yerlərində şəhərlərə

nisbətən işdən azad olan işçilərin tempi yüksəkdir. Kənd

təsərrüfatında işsizliyin kəskinləşməsi, sahədə istehsalın aşağı

düşməsini göstərir. İşsizliyin artmasının səbəbi ehtiyat

məşğul olmayan əhali ilə əlaqədardır (evdar qadınlar).

Əmək bazarı siyasətinə, kənd əhalisinin əmək qabiliyyətli

hissəsinin müdafiəsinə, daha doğrusu, işini itirmiş, səmərəli

işləmək arzusunda olan və yeni növ iş fəaliyyəti axtaran

insanlara dövlət dəstəyi tədbirləri yönəldilməlidir. Əmək

bazarının inkişafının dövlət tənzimlənməsinin əsas istiqaməti

- məşğulluğun artırılmasının stimullaşdmlması, dövlət

sektorunda işçi yerlərinin sayını artırmaq, muzdlu fəhlələrin

işə qəbuluna təsir göstərmək, işsizlərə yardım (posobiya)

ayrılmasına nail olmaqdan ibarət olmalıdır.

6.4. ƏMƏK EHTİYATLARINDAN İSTİFADƏNİN SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ

ƏMƏK MƏHSULDARLIĞININ ARTIMI

Əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə etmək yalnız iş

qabiliyyəti olanları və işləmək istəyənləri işlə təmin etməklə

bitmir. Ərazidə əmək ehtiyatlarının düzgün bölgüsündə onun

səmərəli istifadə edilməsi əsas istiqamətlərindən biridir.

Burada hər bir əmək qabiliyyətli işçi öz bacarığı və

qabiliyyətinə uyğun işlə təmin edilərsə o, daha çox səmərə

verə bilər. Elə müəyyənləşdirmək lazımdır ki, səriştəli

sənayeçi kənd təsərrüfatı istehsalı ilə, təcrübəli inşaatçı

ticarətlə məşğul olmasın, yəni hər kəs öz peşəsinə uyğun işlə

təmin olunsun və öz işində öz yerini tuta bilsin.

142

Eldar Quliyev

İstehsal prosesində əmək qabiliyyətli əhalidən istifadəet-

mə səviyyəsini əks etdirən qanuna əhali məskunluğu qanunu

deyilir. Bu qanun sosial qanundur. Bu qanuna görə, hər bir

dövlətin iqtisadi inkişafı əmək ehtiyatlanndan səmərəli

istifadə edilməsindən asılıdır. Sərvəti yaradan əsas əmək

olduğuna görə iş qabiliyyətli şəxsin işlə təmin olunması

(məşğulluğu) həm onun özünün və ailəsinin daha yaxşı

yaşamasına, həm də dövlət büdcəsinin artmasına səbəb olar.

Əmək ehtiyatlarını (resurslannı) - fiziki cəhətdən inkişaf

etmiş, zehni, əqli bacarığı, qabiliyyəti və müəyyən biliyə

malik olan əhali qrupu təşkil edir.

Əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə ilk növbədə əmək

məhsuldarlığı ilə xarakterizə olunur.

Əmək məhsuldarlığı - digər təsərrüfat formalarında olduğu

kimi, xüsusi təsərrüfatlarda da əmək məhsuldarlığı istehsalın

iqtisadi səmərəliliyini əks etdirən əsas göstəricilərdən biridir.

Əmək məhsuldarlığı sərf edilən əməyin nə qədər faydalı

olmasını göstərməklə yanaşı, əmək ehtiyatlarından istifadənin

səmərəliliyini də xarakterizə edir. Əmək məhsuldarlığı orta

bir işçi və yaxud işləmiş bir adamın saat hesabına nə qədər

məhsul istehsal etdiyi, pul gəliri, ümumi və xalis gəlir aldığını

göstərir. Bu göstəricilər vasitəsilə xüsusi təsərrüfatın nə

səviyyədə faydalı fəaliyyət göstərdiyini müəyyən etmək və

onun yüksəldilməsinə dair təkliflər hazırlamaq mümkündür.

Kənd təsərrüfatında hasilat bu düsturla hesablanır:

Bir adam saat (gün) hasilat - ümumi məhsulun həcmi

natural və ya pulla ifadədə vahid işçi vaxtına hesablanır, adam

- saat, adam-gün:

Ä« 143 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

ƏƏM„,3h = ^ UM

Ətut İlk hasilat-bir orta illik işçiyə ümumi məhsulun pulla

ifadəsidir. UM

= — ;

Əmək məhsuldarlığını müəyyən edən zaman çox vaxt əks

hasilat göstəricilərini istifadə edirlər. Əmək tutumu - vahid

məhsulun istehsalına sərf olunan vaxt - bir adam saat:

Lakin əmək məhsuldarlığı xüsusi təsərrüfatlarda yalnız

əmək sərfini əhatə edir, istehsalın inkişafı üçün tələb olunan

toxum, yanacaq, yem, sürtgü materialları, gübrə, kimyəvi

maddələr və s. nəzərə alınmır. Bütün bunlar məhsulun maya

dəyərini təşkil edir və göstərici məhsul istehsalına məsrəflərin

öz əvəzini çıxarıb - çıxarmaması haqqında ümumi təsəvvür

yaradır.

Maya dəyəri göstərir ki, məhsul istehsalı konkret

təsərrüfata neçəyə başa gəlmişdir. Lakin maya dəyəri məhsul

istehsalına bütün məsarifləri əks etdirsə də onun iqtisadi

səmərəliliyi barədə tam təsəvvür vermir. İstehsalın tam

səmərəliliyini bilmək üçün istehsal məsarifilə yanaşı əldə

edilən gəlirlərin bilinməsi də çox vacibdir. İstehsal məsarif

(maya dəyəri) ilə gəlirlərin müqayisəsi istehsalın iqtisadi

səmərəliliyinə dair ümumiləşdirilmiş nəticə çıxarmağa imkan

verir.

Əməyin dolayı istehsal göstəriciləri müəyyən həcmdə işin

yerinə yetirilməsində sərf edilən əməklə ölçülür. Onlara aid

edilir: 1 ha əkinə, bağa və meyvələrə, cinsinə görə

Ä» 144«*^

Eldar Quliyev

hər bir baş heyvana əmək sərfi, əkinə və ya meyvə və

giləmeyvələrə bir işçiyə olan əmək; vahid vaxtda yerinə

yetirilən işin həcmi; ayrılıqda əməliyyatların yerinə

yetirilməsinə sərf edilən əmək (şumlama, kultivasiya, əkmə

və s.). Dolayı göstəricilər məhsul istehsalının müəyyən

mərhələləri arasında hesablanır və il ərzində əmək sərfinin

dəyişməsini təhlil etməyə imkan verir. Operativ şəkildə

çatışmazlıqlan aşkara çıxarmaq və beləliklə əməyin son

nəticəsinə aktiv təsir etməyə imkan verəcəkdir.

Məhsul istehsalı prosesində təkcə canlı insan əməyi deyil,

keçmişdə maddiləşmiş istehsal vasitələri də iştirak edir.

Canlı əməyin sərf edilməsini birbaşa və dolayı əməyə

bölürlər.

Birbaşa əmək sərfi - bu, müəyyən növ məhsulun istehsalı

ilə bilavasitə əlaqəsi olan işçinin (mexanizatorun,

heyvandarın və s.) əməyidir. Onların tam şəkildə uyğun növ

məhsul istehsalına aiddir:

Dolayı əmək sərfi - xidmət və sahəyə idarəetmə,

bütünlükdə təsərrüfata (aqronomlar, zootexniklər, mühəndis,

texniki heyət və s.) işçilərin sərf etdiyi əməkdir. Dolayı əmək

sərfi məhsul növləri üzrə mütənasib surətdə əməkhaqqı

məbləğindən bölüşdürülür (təşkilata və istehsala,

idarəetməyə əmək sərf etmədən).

Əmək sərfi işçi vaxtı ilə hesablanır, burada adam - saat,

adam - gun nəzərə alınır.

Belə qəbul edilib ki, məhsuldarlıq səviyyəsi ancaq canlı

əməklə hesablansın. Maddiləşmiş əmək sərfi bilavasitə iş

vaxtı ilə öyrənilmir, məhsulun maya dəyərini hesablayarkən

onların hesabı ancaq pulla ifadədə öyrənilir.

Ä*» 145 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

İqtisadçı alimlər kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalına

əmək sərfini hesaba almaq üçün yekun hesabı metodunu tək-

lif etmişlər (canlı və maddiləşmiş qüvvə). Bu metodun ma-

hiyyəti ondan ibarətdir ki, istehsal vasitələrində maddiləşmiş

keçmiş əmək (maşınlarda, avadanlıqda, tikintilərdə) manatla

ifadə edilən iş vaxtına keçirilir (adam - saat, adam - gün).

Kənd təsərrüfatında əmək resurslanndan səmərəli isti-

fadəni qiymətləndirmək üçün digər göstəricilərdən istifadə

etmək olar: iş vaxtı gün, il ərzində bir işçi tərəfindən işlən-

miş adam-gün, əmək ehtiyatlarından istifadə dərəcəsi əm-

salından istifadə etmək olar.

İş vaxtı gün əmsalından istifadə, təsərrüfatda müəyyən

edilmiş iş gününün orta faktiki davamlılığının Ə/saat, nor-

mativə nisbətən Ən saat müəyyən edilir. Əf

ictimai təsərrüfatda hər bir işçi il ərzində adam - gün

faktiki hasil etdiyi günlər.

Ə/

Burada Əih - bütün işçilər tərəfindən hasil edilən adam -

gün.

Əmək ehtiyatlarından istifadə dərəcəsi - işçilər tərəfin-

dən faktiki il ərzində hasil edilmiş adam - gün, işçi vaxtının

mümkün fonduna nisbəti: ^he

Burada, /y- işçi vaxtının mümkün fondu (290 gün).

Kənd təsərrüfatı istehsalının iqtisadi səmərəliliyi üçün

ƏƏ/,=

Ä« 146 «Ä

Eldar Quliyev

vacib amil - əmək ehtiyatlarından istifadənin

yaxşılaşdırılması, əmək məhsuldarlığını artırmaqdır. Əmək

məhsuldarlığının artımı imkan verir ki, mütləq və nisbi

işçilərin azaldılması daha çox məhsul istehsal etməyə və

beləliklə də ərzaqla miqdarca daha çox insanların təminatına

zəmin yaradır. Bunların həyata keçirilməsi üçün dövlət

tədbirləri vacibdir. Kəndliyə bərabərhüquqlu oyundaş kimi

baxılması vacibdir, şəhərə münasibətdə qiymətlərdə

bərabərliyi pozmağa yol verilməlidir, ona güclü bir sosial

sferanın saxlanılmasında, möhkəmlətməyə köməklik

göstərmək lazımdır. Kənd təsərrüfatında əmək məhsuldarlığı

çoxlu və müxtəlif təbii və iqtisadi amillərin təsiri altındadır.

Artım amilləri - bu, hərəkət, qüvvə və ya səbəbdir ki, onun

təsiri altında əmək məhsuldarlığının səviyyəsi dəyişir.

Onlardan praktiki istifadə üçün sistemli yanaşma lazımdır.

Amilləri nisbi olaraq eyni qrupda birləşdirmək, kənd

təsərrüfatında əmək məhsuldarlığının bütün artım amillərini

dörd qrupda cəmləşdirmək olar:

-təşkilati-iqtisadi-ixtisaslaşmanın dərinləşdirilməsi,

kooperasiyanın gücləndirilməsi, istehsalın və əməyin təkmil-

ləşdirilməsinin təşkili, əməyin normalaşdırılmasınm

yaxşılaşdırılması, təşkilati səbəblərdən boşluqların ləğv

edilməsi, xidmət personalının sayının azaldılması;

-texniki-iqtisadi-texnologiyanın təkmilləşdirilməsi,

istehsalın texniki və kompleks mexanikləşdirilməsi və

avtomatlaşdırılması, texniki səbəblər üzündən boşluqları

(boşdayanmaları) ləğv etmək;

-sosial-iqtisadi- əməyin maddi və mənəvi stimullaşdırıl-

masını təkmilləşdirmək, əmək intizamını gözləmək, işçilə

Ä® 147

Aqrar iqtisadiyyat

rin ixtisaslarının artırılması, kadr axınını ləğv etmək, onların

iş şəraitinin, məişət və istirahətlərinin yüksəldilməsi;

-təbii, (adi)- iqlim, torpağın məhsuldarlığı.

Kənd təsərrüfatında maddi istehsalın digər sahələrindən

fərqli olaraq əməyin nəticəsi əhəmiyyətli dərəcədə təbii

şəraitdən asılıdır. Bu və ya digər əmək şəraiti ilə mövcud olan

hava şəraitindən və torpaq məhsuldarlığından asılı olaraq

müxtəlif miqdarda məhsul almaq olar. Ona görə də kənd

təsərrüfatında əmək məhsuldarlığının artınlması təbii

amillərdən səmərəli istifadənin vacibliyini göstərir.

Əmək resurslarından səmərəli istifadəni müəyyən edən

vacib amil-yüksək istehsal, əmək motivasiyasıdır.

Əməyin motivasiyası işçini və ya qrup işçiləri )diksək

nailiyyət fəaliyyəti göstərmələri üçün onlann tələblərinin

ödənilməsi vasitəsilə stimullaşdırılmasıdır. Motivasiyanın

əsas qaldırıcısı stimullar və motivlərdir. Stimullaşdırma

dedikdə maddi təltifat, məsələn, əmək haqqının artınlması,

motiv dedikdə isə daxili həvəs gücü, arzu, cəlbedicilik,

istiqamətlənmə, daxili məqsəd və s. başa düşülür.

Daha səmərəli stimullaşdırıcı amil - işçinin maddi

şəraitinin təminatıdır (əməkhaqqı, mükafat, əmək stajına görə

ödəmə, yardım, aşağı qiymətlə məhsul satmaq). Bununla

belə, əmək məhsuldarlığının tempi əmək haqqının tempini

üstələməlidir.

Motivasiyanın vacib forması - işçini mənəvi

həvəsləndirmək, xidmətdə irəliləmə, ixtisasını artırmaq,

əlverişli sosial atmosfer yaradılması, kollektivdə inam və

qarşılıqlı anlaşmanı yaratmaq, işçinin müstəqilliyi və

cavabdehliyidir.

Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinin əsas amilləri

kənd təsərrüfatı istehsalının kompleks mexanizasiyası və

^ 148 «di

Eldar Quliyev

elektrikləşdirilməsidir. Kənd təsərrüfatı - xalq təsərrüfatının

əsas sahələrindən olmaqla, əl əməyindən geniş istifadə olunur

və istehsal proseslərinin mexanikləşməsi çox aşağı

səviyyədədir. Yəni istehsal texnikasının tətbiqi, maşınların

sistemlərinin təkmilləşdirilməsi nəinki əl əməyini minimuma

endirər, iş şəraitinin yaxşılaşdırılması, məhsuldarlığın

artırılması və onlann optimal vaxt ərzində yerinə

yetirilməsinə səbəb olar.

YOXLAMA SUALLARI

1. Əmək ehtiyatları və iş qüvvəsi dedikdə nə başa düşülür?

2. İşsizliyin mahiyyəti nədir və nə vaxt o işsiz adlanır?

3. İşsizliyin kəmiyyət göstəricilərini söyləyin.

4. İşsizliyin dinamikasına hansı amillər təsir edir?

5. Kənd təsərrüfatında əmək ehtiyatlarından istifadənin

xüsusiyyətləri hansılardır?

6. Kənd təsərrüfatında əməyin mövsümiliyini hansı

göstəricilər xarakterizə edir?

7. Mövsümi əməyin yumşaldılması, azaldılması üçün yolları

göstərin.

8. Əmək ehtiyatları ilə təminolunma göstəricilərini söyləyin.

9. “Əmək bazan” nədir və onun hansı xüsusiyyətləri

mövcuddur?

10. Əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadənin hansı

göstəriciləri mövcuddur?

11. Əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadənin hesablanması

metodlanm söyləyin.

12. Hansı amillər əmək məhsuldarlığının artımını müəyyən

edir?

Äp 149 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

MÖVZU 7. ƏSAS VƏSAİTLƏR

7.1. ƏSAS VƏSAİTLƏRİN İQTİSADİ MAHİYYƏTİ VƏ

TƏSNİFLƏŞDİRİLMƏSİ

İstehsal prosesinin vacib şərti-istehsal vəsaitlərinin

olmasıdır. Onlar əmək vəsaitləri və əmək cisimlərinə bölünür.

İstehsal vəsaitləri - maddi nemətlərin istehsalı prosesində

istifadə olunan alətlər və predmetlər, ölkənin milli sərvətinin

tərkib hissəsidir. İstehsalda yerinə yetirdiyi roldan asılı olaraq

istehsal vəsaitləri əmək vəsaitlərinə və əmək predmetlərinə

(cisimlərinə) bölünür. Əmək vəsaitləri tədricən aşınaraq

hissə-hissə öz dəyərini məhsulun üzərinə keçirir. Əsas

vəsaitlər (istehsal binaları, tikililər, maşınlar, avadanlıq,

alətlər, cihazlar) və dövriyyə vəsaitləri, yaxud vasitələri

(xammal, material, enerji, az qiymətli inventar) fərqləndirilir.

Əmək vəsaitlərinə və hər şeydən əvvəl, əmək alətlərinə

maşınlar, dəzgahlar, alətlər (insanlar bunlann köməyi ilə

təbiətə təsir göstərir), həmçinin istehsal binalan, torpaq,

yollar, kanallar və s. daxildir. Əmək cismi əmək prosesində

insanın təsir göstərdiyi və öz şəxsi, yaxud istehsal isteh-

lakına uyğunlaşdırdığı təbiət cisimləridir. İnsan əməyinin

təsirinə məruz qalan, lakin sonrakı emal üçün nəzərdə tutulan

əmək predmeti xammal adlanır. Bəzi hazır məhsullar da

istehsal prosesində əmək predmeti rolu oynaya bilər (məs.

üzüm şərabçılıqda əmək predmetidir). İstehsal vəsaitləri

içərisində əmək alətləri müəyyənedici rol oynayır. Əmək

vasitələrinin inkişaf səviyyəsi texniki tərəqqinin mühüm

göstəricisidir.

^ 150 «Ä

Eldar Quliyev

Onların təkmilləşdirilməsi istehsalın texnika və

texnologiyasında dərin irəliləyişə, istehsal münasibətlərinin

dəyişilməsinə səbəb olur, bir istehsal üsulundan digərinə

keçirilməsini müəyyən edir.

Əmək vəsaitləri natural maddi formada əsas vəsaitlər kimi

çıxış edir, ancaq dəyər keyfiyyətində çıxış etdikdə asas

fondlar olurlar.

Əsas vəsaitlərin müəyyənləşdirici əlaməti - yararlı istifadə

vaxtı və onlann yaradılan məhsulun dəyərinə keçmə

qabiliyyətidir.

Əsas vəsaitlər - bu, maddi vəsait dəyərlərinin cəmidir.

Əmək vasitəsi maddi formada bütün ilin 12 ayı ərzində maddi

istehsal, həmçinin qeyri - istehsal sferasında hərəkət edir.

Əsas fondlar - bu, dəyər kateqoriyasıdır. Əsas fondlara o

istehsal vəsaitləri aid edilir ki, onlar əmək məhsuludurlar və

dəyərə malikdirlər.

Əsas vəsaitlər bir sıra əlamətlərinə görə təsnifləşdirilir

(şəkil 8).

Funksional təyinatına görə onlar istehsal və qeyri -

istehsala bölünürlər.

Əsas istehsal vəsaitləri - bunlar, bilavasitə istehsal

prosesində iştirak edən və ya istehsalın normal həyata

keçirilməsi üçün şərait yaradan əmək vəsaitləridir. Onlar

əmlakın bir hissəsini təşkil edir və dəfələrlə istehsal

prosesində iştirak edir. Bununla bərabər özünün əvvəlki

natural formasını saxlayır. Onların dəyəri hissələrlə

işləməsinə görə istehsal olunmuş məhsulun üstünə gəlir. Bir

sıra əmək vəsaitləri sənaye xarakterli məhsul istehsalı ilə

tikinti, digərləri bilavasitə kənd təsərrüfatı istehsalı ilə bağlı

olur. Onlar geniş təkrar istehsalda müəyyənedici amil kimi

iştirak edir

^151«Ä

Funksional

təyinat üzrə

istehsal

?

to i

Kənd

təsərrü

fatı

təyinatlı

Qeyri

kənd

təsərrü

fatı

təyinatlı

Qeyri- istehsal

Kənd

təsər

rüfatı

Sənaye

Digər

salıə-

lər

Sahə

əlamətlərinə

görə

Bitkiçilik;

Heyvan

darlıq;

Ümumi təyinatlı

Maddi-

natural

tərkibə

görə

ötürücü

qurğular;

Maşınlar və

avadanlıqlar

Nəqliyyat

vastələri;

istehsal və

təsərrüfat

avadan

İşçi və

məhsuldar

heyvanlIar;

Çoxillik

əklilər

Torpaqların

yaxşılaşdınl

masına

kapital

qoyuluşu

Sahibkarlıq

formatına

görə

İstifadə

stadiya-

sına görə

Xü

susi

aren-

daya

götü

rül

müş

İstismar

edilən

ehtiyatda

qurtarmaq-

da olan

tikinti,

yenidən

konstruKsi-

ya olunan;

Konserva-

siya edilən

Daşman

Mülki>yət

növünə

görə

Maşın və

təchizat,

istehsal

təsərrüfatı

avadanlığı

işçi və

məhsuldar

heyvanlar

Daşınmaz

Bina və

tikillər;

ötürmə

qurğular;

çoxillik

əməklər

İstehsal

proses-

lərinə

təsir də-

rəeəsinə

görə

tä

tù

Aktiv

hissə;

Passiv

kənd

təsər

rüfatı

xam

malı

Şəkil 8. Kənd təsərrüfatının əsas vəsaitlərinin təsnifatı.

Eldar Quliyev

(traktorlar, maşınlar, heyvanlar, çoxillik əkililər). Bununla

əlaqədar əsas istehsal fondlan kənd təsərrüfatı və qeyri- kənd

təsərrüfatı təyinatlı əsas fondlara bölünür.

Qeyri-istehsal əsas fondlan bilavasitə məhsul istehsalı ilə

əlaqəli olmayıb sosial - mədəni sfera sahələrində istifadə

olunur (yaşayış evləri, uşaq və idman müəssisələri, məktəblər,

xəstəxanalar, digər məişət və mədəni təyinatlı obyektlər).

Sahə əlamətlərinə görə əsas vəsaitlər kənd təsərrüfatı,

sənaye, tikinti, nəqliyyat və s. sahələrin əsas vəsaitlərinə

təsnifləşdirilir. Öz növbəsində kənd təsərrüfatı əsas vəsaitləri

bitkiçilik, heyvandarlıq, ümumi təyinatlı əsas vəsaitlərinə

bölünür.

Maddi - təbii tərkibinə görə əsas vəsaitlər aşağıdakı

qruplara bölünür:

L Binalar - inzibati, əsas təsərrüfat, köməkçi və yardımçı

istehsal. Bitkiçilikdə belə binalara məhsulun saxlanılması

üçün texniki, aqrokimyəvi laboratoriya binası və s.,

heyvandarlıqda heyvandarlıq tövlələri, zootexnik və veterinär

laboratoriyalan, məhsul anbarları və digəri aiddir;

2. Tikililər - istehsal proseslərinin həyata keçirilməsi üçün

vacib olan mühəndis - tikinti obyektləri, silos quyula- n,

istixanalar, pamiklər, elektrik, daimi suvarma və qurutma

tikililəri, peyin saxlanan yer, yollar, körpülər və s.;

3. Ötürücü qurğular - su kəmərləri, elektrik xətləri, istilik

borulan, telefon - teleqraf şəbəkəsi, qaz xətləri;

4. Maşınlar və avadanlıqlar - güc maşın və avadanlıqları,

bütün elektrik aqreqatları və mühərrikləri (traktorlar, elektrik

mühərrikləri və digər), işlək maşın və avadanlıqla- n, hansı ki,

məhsul istehsalında əmək alətlərinə təsir edir

153 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

(kənd təsərrüfatı maşmlan, yem istehsal edən maşınlar,

heyvandarlıqda işlədilən mexanizm vəsaitləri), ölçü və

təmizləyici priborlar və laboratoriya avadanlıqları, hesablama

texnikası;

5. Nəqliyyat vasitələri-bütim avtomobil növləri, su

nəqliyyatı qoşquları;

6. İstehsal və təsərrüfat avadanlıqları (inventarlar) -

maye və ovulan materiallan saxlamaq üçün həcm yerləri, ta-

ralar (bidon və flaq və s.), mebel, şkaflar, kompüterlər, ço-

xaldıcı aparatlar, yanğın əleyhinə inventarlar və digərləri;

7. İşçi heyvanlar - atlar, öküzlər, camışlar, dəvələr və s;

8. Məhsuldar heyvanlar - inəklər, camışlar, qoyun və

keçilər, toyuqlar, arılar;

P. Çoxillik əkililər-mQywQ, giləmeyvə, çay, tarlaqoru-

yucu meşələr;

10. Torpaqların yaxşılaşdırılması üçün kapital qoyuluşu

(tikililərsiz)-VjdnĞ təsərrüfatı təyinatlı torpaqların səthi

yaxşılaşdırılması üçün məsrəflər;

11. Alətlər və sair əsas vəsaitlər-h\x ildən çox xidmət

edən alətlər; sair, vəsaitlər-əsas vəsaitlərin arendası üçün

kapital məsrəfləri.

Sahibkarlıq formasına görə əsas vəsaitlər şəxsi və aren-

daya götürülmüşə bölünür.

İstifadə stadiyasına görə əsas vəsaitlər belə bölünür:

- istismarda;

- ehtiyatda;

- tikintisi yekunlaşmamış və rekonstruksiyada;

- dondurulmuş.

Mülkiyyət formasına görə əsas vəsaitlər daşman (maşınlar

və nəqliyyat vasitələri, istehsal və təsərrüfat inventarla-

Ä» 154 "dv

Eldar Quliyev

n, alətlər, işçi və məhsuldar hevanlar) və daşınmaz (binalar,

tikililər, verilmiş qurğular, çoxillik əklilər) olur.

İstehsal prosesinə təsir dərəcəsinə görə əsas vəsaitlər iki

hissəyə - aktiv və passivə bölünür. Aktiv hissə bilavasitə

istehsal prosesində iştirak edir (maşınlar və avadaniqlar,

nəqliyyat vasitələri, işçi və məhsuldar heyvanlar, çoxillik

əkililər, pribor və inventarlar). Passiv - istehsal proseslərinin

normal fəaliyyətini təmin (binalar, tikililər) edir.

Əsas fondların strukturu - bu, əsas fondlann dəyərində

müxtəlif qrup fondlann faiz nisbətinin göstəricisidir. Kənd

təsərrüfatı müəssisələrinin əsas fondlarının xüsusi çəkisi

bütün binalar, tikililər, verilmiş tikililər 74.3 faiz, maşın və

avadanlıqlar 17.2 faiz, nəqliyyat vəsaitləri 4.1 faiz, məhsuldar

və işlək heyvanlar 1.4 faiz, sair fondlar 2.2 faiz təşkil edir

(şəkil 9).

4,10%

6,70

%

" Sənaye

*■ Kənd təsərrüfatı,

meşə təsərrüfatı və

balıqçılıq

Tikinti

“ Nəqliyyat və rabitə

Şəkil 9. 2012-ci ildə iqtisadiyyatın sahədəri üz^r əsas fondlar.

^ 155

Aqrar iqtisadiyyat

Aqrar islahat illərində əsas fondlann strukturunda passiv

fondların payı azalmış, aktivlərinki isə artmışdır. Əsas

istehsal fondlarının strukturu mal istehsalçılarının

ixtisaslaşması və kooperasiyası, onların məhsulun realizə

olunduğu yerdən məsafəsi, təbii-iqlim şəraiti, buraxılan

məhsulun həcmi və xarakteri, istehsal prosesinin

mexanikləşdirilmə- sindən asılıdır.

7.2. ƏSAS VƏSAİTLƏRİN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ VƏ

TƏKRAR QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ

Əsas vəsaitlərin planlaşdırılması, təhlili və uçotu natural

və dəyər göstəriciləri ilə həyata keçirilir. Bazar iqtisadiyyatı

şəraitində dəyər göstəriciləri daha geniş istifadə olunur.

Əsas vəsaitlərin ilkin dəyəri özündə onlann əldə

edilməsinə və ya yaradılmasına, həmçinin obyektin istismara

hazır vəziyyətə gətirilməsinə, faktiki xərclərin cəmini əks

etdirir: binalann və tikililərin yüksəldilməsi, alınması, nəql

edilməsi (daşınması), maşınlann qurulması, montaj edilməsi

və s.

Əsas vəsaitlərin daxilolma tərzindən asılı olaraq onlann

ilkin dəyərləri belə müəyyənləşdirilir:

- təsisçilər tərəfindən onların hesabına nizamnamə

kapitalının tərəflərin müqaviləsinə əsasən qoyulması;

- müəssisənin özü tərəfindən hazırlanmış, həmçinin digər

müəssisə və şəxslərin hesabına əldə edilmiş, tikilməyə və

alınmasına xərc;

- ekspert yolu ilə və ya təhvil-təqdim sənədləri ilə digər

müəssisələrdən, şəxslərdən qaytarmamaqla, həmçinin dövlət

orqanlanndan subsidiya şəklində alınmış.

Uzunmüddətli əmək məhsuldarlığının artım təsiri altında

istehsal fəaliyyətində olması ilə əlaqədar əsas vəsaitlə Ä» 156 «Ä

Eldar Quliyev

rin müxtəlif vaxtlarda yaradılmış qiyməti düşə bilər (normal

iqtisadi şəraitdə), və ya yüksək inflyasiya tempi altında qalxa

bilər. Səhvlərin düzəldilməsi üçün əsas vəsaitlərin qiymət

amilinə təsirini nəzərə alaraq onların bərpa dəyərinə görə

qiymətləndirirlər.

Əsas vəsaitlərin bərpa dəyəri - bu, onlann müasir dövrdə

təkrar istehsal dəyəridir. Təcrübədə bərpa dəyəri fəaliyyətdə

olan əsas vəsaitlərin yenidən qiymətləndirilməsi yolu ilə

müəyyən edilir.

Əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri - özündə ilk başlanğıc və

bərpa olunmuş dəyəri arasındakı fərqi və işlənmiş dəyəri

ifadə edir. Bu, əsas vəsaitlərin müəyyən hissəsidir və o dəyər

istehsal olunmuş məhsulun üzərinə qoyulur. Qalıq dəyəri əsas

vasitələrin işlənmə dərəcəsini müəyyən etməyə və onlann

yerləşdirilməsi və təmirini planlaşdırmağa imkan verir.

Əsas vəsaitlərin balans dəyəri - bu dəyər əsas vəsaitlərin

müəssisənin mühasibat uçotunda balansda hesab edilir və

onların mövcudluğu və fəaliyyətdə olduğunu göstərir.

Müəssisənin balansında əsas vəsaitlər qarışıq qiymətlə

nəzərdə tutulur. Yenidən qiymətləndirmə apanlan obyektlərin

bərpa dəyəri ilə əsas vəsaitlər almış və ya qiymətləndirmədən

sonra qurulmuş və ya başlanğıc qiymətləri ilə

qiymətləndirilir. Təcrübədə və metodiki materiallarda balans

dəyərinə çox hallarda başlanğıc qiyməti kimi baxılır. Belə ki,

bu hallarda başlanğıc qiymət praktiki olaraq bərpa qiymətləri

ilə uyğun gəlir.

Təsərrüfat təcrübəsində saydığımız qiymətlərdən əlavə

əsas vəsaitlərin ləğv edilmə dəyərindən də istifadə edilir.

Əsas vəsaitlərin ləğv (məhv) edilmə dəyəri - bu, əmək

alətlərinin realizasiya dəyəridir (çox vaxt metallom qiyməti).

Äı» 157

Aqrar iqtisadiyyat

Əsas vəsaitlərin müasir və obyektiv yenidən

qiymətləndirilməsi çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Hər

şeydən əvvəl onların sadə və təkrar istehsalı üçün inflyasiya

şəraitində əsas vəsaitlərin təkrar qiymətləndirilməsinə imkan

verir:

- onların real dəyərini qiymətləndirməyə;

-istehsala və məhsulun realizasiyalannm məsrəflərini daha

dolğun və düzgün qiymətləndirməyə;

- əsas vəsaitlərin amortizasiya xərclərinin çıxılma həddini

müəyyən etməyə;

- realizasiya edilmiş əsas vəsaitlərin satış qiymətini

müəyyən etməyə, əgər arendaya verilərsə onda arenda

qiymətlərini verməyə;

-investisiya proseslərinin normallaşdınlması üçün zəmin

yaradılır;

Əsas vəsaitlərin təkrar qiymətləndirilməsi iki metodla

aparılır:

-ayrı-ayn obyektlərin balans dəyərinin indeksasiyasımn

əsas vəsaitlərin dəyişmə indeksinə tətbiqi (indeksion metod);

- əsas vəsaitlərin ayrı - ayrı obyektlərinin bazar qiymətləri

ilə mövcud ilin 1 yanvarına olan sənədlərlə təsdiq edilmiş

qiymətlərinə birbaşa hesablanma (ekspert metodu).

İndeks metodu ilə təkrar qiymətləndirmə obyektin balans

dəyərini mövcud qrupun əsas vəsaitlər üçün müəyyən edilmiş

indeksinə vurmaqla həyata keçirilir. Bununla belə əsas

vəsaitlərin indeks metodu ilə yenidən qiymətləndirmə

qaydası hər bir müəssisə və obyektlərin konkret

xüsusiyyətlərini qiymətləndirməyə qadir deyil. Son illər

eksperiment metodu geniş istifadə olunur. Kənd təsərrüfatı

müəssisələri əsas vasitələrin yenidən qiymətləndirilməsinə

müstəqil ekspert qiymətləndiriciləri cəlb edə bilərlər.

Ä» 158

Eldar Quliyev

Yenidənqiymətləndirmənin nəticələri uyğun sənədlərlə və

ekspert qərarı ilə təsdiqlənməlidir. 7.3. ƏSAS VƏSAİTLƏRİN AMORTİZASİYASI VƏ KÖHNƏLMƏSİ

İstehsal prosesində əsas vəsaitlər köhnəlməyə,

yenilənməyə məruz qalır, özünün əvvəlki keyfiyyətini itirir

və yenisi ilə əvəz olunmaya məruz qalır. Əsas vəsaitlərin

köhnəlməsi, əsas vəsaitlərin müəyyən qədər və ya tam

özünün istehlak xüsusiyyətinin və dəyərinin itirilməsidir.

Fiziki (maddi) və mənəvi köhnəlmələrə ayırırlar.

İstehsal vəsaitlərinin fiziki köhnəlməsi - bu, onlann

işlənməsi və təbii qüvvələrin təsiri nəticəsində öz texniki -

istismar xüsusiyyətlərinin itirilməsidir. İki cür fiziki

köhnəlmə ayınrlar: istismar prosesində və atmosfer şəraitində

uzun müddət fəaliyyətsizlik və saxlanılmada. Bundan başqa,

əsas vəsaitlərin tam və natamam köhnəlməsini ayınrlar. Tam

köhnəlmiş fəaliyyətsiz əsas vəsaitləri ləğv edirlər və yeniləri

ilə əvəz edirlər. Natamam, yəni müəyyən qədər köhnəlmişləri

təmir vasitəsilə yenidən bərpa edirlər.

Əsas vəsaitlərin fiziki köhnəlmə dərəcəsini xarakterizə

etmək üçün bir sıra göstəricilərdən istifadə edirlər.

Əsas vəsaitlərin fiziki köhnəlmə dərəcəsini aşağıdakı

düsturla müəyyənləşdirirlər, %: K

Kf =7--100 h

Burada, K - əsas vəsaitin köhnəlmə məbləği (bütün

istismar dövründə), manatla; əsas vəsaitlərin fiziki köhnəlmə

dərəcəsi;

İq-ilkin və ya əsas vəsaitin yenidən bərpa dəyəri, manatla.

^159

Aqrar iqtisadiyyat

Əsas vəsaitlərin fiziki köhnəlmə dərəcəsini ayrı-ayrı

obyektlərlə də müəyyən etmək olar, faktiki göstəricilər

əsasında xidmət vaxtı, %-lə aşağıdakı düstürla;

T't J 'T

Burada Ttvə Tn mövcud obyektin faktiki və normativ

xidmət ili (vaxtı).

Əsas vəsaitin konkret növünün normativ xidmət ili

bərabərdir; rp __

A Burada A konkret obyekt üçün illik çıxılmış amortizasiya

məbləği, manatla.

Əsas vəsaitlərin yararlılıq dərəcəsi onlann fiziki

vəziyyətləri ilə müəyyən vaxt üçün və aşağıdakı düsturla

hesab- lanır,% K

K = - • 100 h

Əsas vəsaitlərin yararlılıq dərəcəsi fiziki köhnəlmə göstəriciləri əsasında müəyyənləşdirilə bilər, %

Yt = 100% - İg Əsas vəsaitlərin mənəvi köhnəlməsi - bu, onların texni-

ki-inqilabi proseslər nəticəsində qiymətsizləşmə prosesidir,

daha doğrusu, fiziki cəhətdən istifadəyə yararlı olan vəsaitlər

iqtisadi cəhətdən istifadəyə yararsız olurlar. Birincisi ondan

ibarət olur ki, əsas vəsaitlərin qiymətsizləş- məsi baş verir,

onların ucuzlaşması, əmək məhsuldarlığının yüksəldiyi

müasir dövrdə onların təkrar istehsalda isti-

160 «Ä

Eldar Quliyev

fadəsinə imkan vermir. Yeni vəsaitlərdə qiymətsizləşmə

daha müasir və məhsuldar vəsaitlərin meydana gəlməsi ilə

baş verir. Daha yeni məhsuldar vəsaitlər meydana gəldikdə

köhnələrin istifadəsi iqtisadi cəhətdən sərfəli olmur.

Əsas vəsaitlərin mənəvi köhnəlməsi bir sıra elementləri

ilə müəyyən edilir (maşınlar, avadanlıqlar və s.). Mənəvi

köhnəlmənin dərəcəsi ilk baxışda balans və bərpa dəyəri-

nin nisbəti əsasında müəyyən edilir, %

100

Burada Bd - balans dəyəri, man;

Bb - bərpa dəyəri, man;

Mənəvi köhnəlmənin ikinci növ dərəcəsi vəsaitlərin

məhsuldarlıqları əsasında müəyyən edilir, %

ƏVm- ƏVt •A =

ƏVr 100

m

\f.- əsas vəsaitlərin köhnəlmə məsarifi məbləği (bütün

istismar müddətində hesablanmış amortizasiya);

ƏVfn - yeni əsas vəsaitlərin məhsuldarlığı;

ƏVf- fəaliyyətdə olan əsas vəsaitlərin məhsuldarlığı.

Amortizasiya - əsas vəsaitlərin dəyərinin tədricən

köhnəlmə həddində istehsal edilmiş məhsula keçirilməsi və

tələb olunan vəsaitin təkrar bərpası üçün pul vəsaitinin

toplanmasıdır. Keçirilmiş dəyər dövriyyə sferasına keçir.

Məhsulun realizasiyasmdan sonra uyğun surətdə dəyərə

keçirilən pul məbləğinin bir hissəsi yeni əsas vəsaitlərin

alınmasına istifadə olunur, bununla da əsas vəsaitlərin bərpası

baş verir.

Amortizasiya aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

161

Aqrar iqtisadiyyat

-əsas vəsaitlərin ümumiləşdirilmiş formada köhnəlmə

dərəcəsini xarakterizə edir;

- köhnəlmiş vəsaitlərin dəyişdirilməsini təmin edir;

- kənd təsərrüfatı istehsalının yüksəldilməsini təmin edir.

Təsərrüfat təcrübəsində amortizasiyanın uçotu üçün

amortizasiya çıxmalarından istifadə edirlər; pul ifadəsi ilə

əsas vəsaitin üstünə gətirilmiş dəyərdən amortizasiya

çıxmaları amortizasiya nonnası və əsas vəsaitlərin dəyərindən

hər il çıxılır.

Amortizasiya normaları - əsas vəsaitlərdən faydalı

istifadə müddəti uçotu ilə müəyyənləşdirilir o dövrdə ki, əsas

vəsaitlərin mal istehsalçılarına tam fəaliyyət göstərmələri

üçün xidmət edir. Faydalı istifadə müddəti, əsas vasitələrin

təsnifləşdirilməsinə əsasən müstəqil müəyyən edilir.

Amortizasiya sistemində onun hesablanması metodu

əhəmiyyətli rol oynayır. Onlar amortizasiya çıxılmalannm

miqdanna və resursların müxtəlif dövrlərdə konsentrasiya

dərəcəsinə aktiv təsir göstərir. Amortizasiyanın hesablanması

üçün dörd qayda müəyyənləşdirilmişdir. Xətti, qeyri - xətti

(qalığın azaldılması), faydalı istifadə vaxtı dəyərin silinməsi

ilə - tarixlə, məhsuldarlığın mütənasib həcminə görə dəyərin

silinməsi. Vergi-qoyma üçün xətti və qeyri - xətti qaydalardan

istifadə edilir.

Xətti qayda ondan ibarətdir ki, hər il əsas vəsaitlərin

fəaliyyət göstərdiyi müddətdə çıxmalar bir normada

hesablanır. Bu aylıq amortizasiya məbləği başlanğıc dəyəri ilə

müəyyənləşdirilir. Amortizasiya norması aşağıdakı düsturla

hesablanır:

A„ = ( l : n ) -100

burada -obyektin ilkin dəyərə görə amortizasiya norması; Ä« 162 »dS

Eldar Quliyev

n- obyektin aylar üzrə faydalı istifadə vaxtı. Xətti

qaydanın əsasında amortizasiya çıxmalarının il üzrə

məbləğinin bölüşdürülməsi ideyası durur. Beləliklə, əsas

vəsaitlərin istehsal xərclərinin çox hissəsi xidmətin birinci

yarım- dövrünə düşmüş olur. Xətti metod zamanı bir aya

hesablanmış amortizasiya məbləği obyektin fəaliyyətinin

qalıq qiyməti və amortizasiya norması ilə müəyyən edilir, bu

aşağıdakı düsturla hesablanır %:

A q = ( 2 : n ) - 1 0 0

burada Aq- obyektin qalıq qiymətinə, amortizasiya norması;

n- aylar üzrə obyektin faydalı istifadə müddəti.

Bununla belə obyektin qalıq qiyməti başlanğıc 20%-ə

çatan andan ona amortizasiya aşağıdakı formada hesablanır:

1. gələcək hesablanma üçün obyektin qalıq dəyəri bazar

qiyməti kimi nəzərdə tutulur;

2. bir aya hesablanan amortizasiya məbləği baza dəyərini

ayların günlərinə bölmək yolu ilə müəyyən edilir, yerdə qalan

obyektin faydalı istifadə vaxtının qurtarmasına qədər.

Amortizasiya bütün əsas vəsaitlərə hesablanmır. O

hesablanmır:

- büdcə təşkilatlarının əsas vəsaitləri;

- istehsal prosesində, iş icrası və xidmət göstərilən zaman

istifadə olunmuş və (mühafizəyə) qorumağa köçürülmüş əsas

vəsaitlər;

- istehlak xüsusiyyəti vaxt keçməsi ilə əlaqədar

dəyişikliyə uğramayan əsas vəsaitlər (torpaq sahəsi, təbii

istifadə obyektləri, obyektlər, muzey əşyaları və s.);

-gəlir qoyuluşu tərkibində maddi qiymətli hesab

edilməyən yaşayış fondu obyektləri.

Ä» 163

“ Aqrar iqtisadiyyat

Müəssisələrə amortizasiya vəsaitlərindən istifadə

haqqında qərar qəbul edilməsinə səlahiyyət verilmişdir.

Təcrübə göstərir ki, böhran vəziyyətində, maliyyə

resurslarının çatışmaması şəraitində amortizasiya

aynlmalannm cari ehtiyaclara xərclənməyə

istiqamətləndirilməsinə icazə verilmişdir. 7.4. ƏSAS VƏSAİTLƏRİN TƏKRAR İSTEHSALI

Əsas vəsaitlərin təkrar istehsalı olduqca vacib rol oynayır,

belə ki, onların kəmiyyət və keyfiyyət vəziyyətini müəyyən

edir. Təkrar istehsal qanunu özünü onda göstərir ki, normal

iqtisadi şəraitdə əsas vəsaitlərin dəyəri tam bərpa olunur,

onların daim texniki yenilənməsi üçün imkanlar yaradır. Sadə

təkrar istehsal zamanı amortizasiya vəsaiti hesabına,

köhnəlmiş əsas vəsaitlə bərabər yeni əsas vəsaitlər yaradılır.

Geniş təkrar istehsal üçün gəlirdən cəlb edilmiş əlavə kapital

qoyuluşu kredit, səhmdarların üzvlük haqlarından və s. tələb

olunur.

Yüksək elmi-texniki inqilab dövründə amortizasiya

xərcləri əsas vəsaitlərin geniş təkrar istehsalı üçün mənbə

kimi xidmət edə bilər. Təkrar istehsal prosesində onların sadə

yenilənməsi və harmonik birləşməsinin genişlənməsi, onların

məhdudiyyəti şərti xarakter daşayır.

Əsas vəsaitlərin təkrar istehsalı-onların yenilərinin

alınması, dəyişdirilməsi, modernləşdirilməsi, fəaliyyətdə

olan vəsaitlərin əsaslı təmiri kimi fasiləsiz bir prosesdir.

Təkrar istehsal prosesində aşağıdakı məsələlər həll edilk:

- müxtəlif səbəblər üzündən sıradan çıxmış əsas

vəsaitlərin əvəz olunması;

Ä" 164

Eldar Quliyev °

- istehsalın həcmini genişləndirmək məqsədilə əsas

vəsaitlərin kəmiyyətini artırmaq;

- əsas vəsaitlərin strukturunun təkmilləşdirilməsi.

Əsas vəsaitlərin il boyu miqdarca təkrar istehsalı aşağıdakı

düsturla müəyyən edilir, manatla:

~ “* ^Sç

Burada Dg - əsas vəsaitlərin ilin sonuna dəyəri;

Dı, - əsas vəsaitlərin ilin əvvəlinə dəyəri;

Dı^ -il boyu fəaliyyətə gətirilmiş əsas vəsaitlərin dəyəri; Ds^ - il boyu sıradan çıxmış əsas vəsaitlərin dəyəri.

Əsas vəsaitlərin təkrar istehsalı yeni tikintilərin, çoxillik

bitkilərin əkilməsi, əsas vəsaitlorin alınması, onların

rekonstruksiyası, texniki yenidənsilahlanma,

modernləşdirmə, fəaliyyətdə olan vəsaitlərin cari və əsaslı

təmiri hesabına həyata keçirilir. Əsas vəsaitlərin tam və

natamam təmiri müstəqil həyata keçirilə bilər (təsərrüfat

qaydası ilə) və yaxud da kənar təşkilatlann köməyi ilə

(müqavilə yolu ilə).

Təcrübə göstərir ki, əksər kənd təsərrüfatı və emal

müəssisələri əsas vəsaitləri kombinə edilmiş üsulla, yəni eyni

zamanda həm təmir, həm də modemizasiya etməklə

(rekonstruksiya) həyata keçirirlər. Bəzən də eyni vaxtda

əsaslı təmir və cari təmir aparırlar.

Əsas vəsaitlərin təkrar istehsalı üçün xərclər, istehsal

olunmuş məhsulun maya dəyərinə (təmirə xərclər) və yaxud

onların ilkin xərclərinin artımına aid edilir (əsaslı xərclərə).

Əsas fondların təkrar istehsalı arenda və lizinq yolu ilə

həyata keçirilə bilər:

165 «dv

Aqrar iqtisadiyyat

Arenda - bu, mülkün müvəqqəti istifadəsi üçün əsas

vəsaitlərin digər subyektə - arendatora verilməsidir. Tərəflər

arasındakı obyekt üzrə münasibətlər arenda müqaviləsi

əsasında müəyyənləşdirilir.

Arenda müqaviləsində iki tərəf iştirak edir:

- arendaya verən - əsas vəsaitlərin sahibi, onlann ödəmə

şərti ilə müvəqqəti istifadəyə verən;

- arendator - əsas vəsaitləri olan, təyinata və ya

müqaviləyə uyğun olanlann öz məqsədlərinə münasib

istifadəçisi.

Arenda müqaviləsində arendanın forması və arenda

ödənişinin miqdarı, müddəti və onun ödənilmə şərtləri öz

əksini tapmalıdır. Daha çox yığılmış forma - ödəmə

məbləğinin dəqiq müəyyən edilməsi, arendaya götürülmüş

əsas fondların dəyərinə görə hesablanmasıdır. Arenda

ödəmək üçün pul olmadıqda arenda ödəmələrini məhsulun bir

hissəsini arendaya verənə verməklə ödəmək olar.

Arenda müqaviləsi şərtlərində arendaya götürən şəxsə

sahibkar kimi hüquqi haqq verilə bilər, yəni əsas vəsaitlərin

satın alması kimi. Arendaya götürülmüş əsas vəsaitlərin satın

alınması - müddətlə ödəmə şərti ilə satınalmadır.

Arenda münasibətlərinin səmərəli maliyyələşdirmə

metodu investisiya fəaliyyəti - lizinqdir.

L/zm^-istehlakçınm sifarişi əsasında əmlakı satın almaqla

onu istehlakçıya orta və uzun müddətə icarəyə vermək

məqsədi ilə həyata keçirilən xidmət növüdür. İcarəyə verən

(lizinqi verən) tərəfindən icarədar (lizinq alıcısı) üçün istehsal

məqsədi ilə icarə müqaviləsi müddətində mülkiyyət

hüququnun saxlanılması şərtilə maşın, avadanlıq və digər

investisiya təyinatlı əmtəələrin uzun və orta müddətə

icarəsidir. Başqa sözlə, lizinq əmlakın təcililik, Ä*» 166

Eldar Quliyev

qaytarılmaq və ödəmək şərti ilə müvəqqəti istifadəyə

verilməsinin əsas fondlarla, xüsusilə, onun aktiv hissəsi olan

avadanlıqla əmtəə kreditidir. İstehlakçının sifarişi əsasında

əmlakı satın almaqla onu istifadəçiyə və uzun müddətə

icarəyə vermək məqsədilə həyata keçirilən xidmət növüdür.

Bununla belə, istifadəçi (icarədar, lizinq alıcısı) öz

mülkiyyətində icarədara lazım olan material qiymətlilərə

(əmlaka) malik olan müvafiq əmlakı istehsal edən müəssisəni

tapır və lizinq şirkətinə bu avadanlığı (material dəyərləri)

müvəqqəti istifadəyə verməkdən ötrü həmin avadanlığın

alınması üçün göstəriş verir.

Lizinq - bu, elə bir arenda növüdür ki, o, kreditlə oxşarlığa

malikdir. Digər arenda növlərindən fərqli olaraq, burada

arendaya istifadə üçün istismarda olan əsas vasitələr deyil,

yeni, lizinq kompaniyası tərəfindən lizinq alıcısına istifadə

üçün xüsusi alınmış əsas vasitələr verilir.

Lizinqin digər arenda növlərindən əsas fərqi ondan

ibarətdir ki, burada bilavasitə üç tərəf iştirak edir:

- lizinq verən (arendaya verən) əsas vasitələri öz

mülkiyyətinə almış və onlan müvəqqəti olaraq ödəmə şərtilə

arendaya verəndir;

- lizinq alıcısı (arendaya alan) əsas vasitələri əldə etməklə

istifadə etməyə maraqlı olan müəssisə və ya sahibkar;

-satıcı qismində, adətən, vacib mülkiyyəti (traktorlar, kənd

təsərrüfatı maşınları, avadanlıqlar, nəqliyyat vəsaitləri)

istehsal edən çıxış edir.

Azərbaycan Respublikasmda maliyyə lizinqi və ya tam

xərci ödənilməklə lizinq daha geniş yayılmışdır. Müqavilə

vaxtı yekunlaşana qədər əsas fondlar tam şəkildə amortizasiya

olunur və lizinqi verən, lizinq ödəmələrinin hesabma

Ä»“ 167 <*dV

Aqrar iqtisadiyyat

onun dəyərini və ya dəyərin böyük hissəsinin əvəzini ala bilir.

Maliyyə lizinqinin xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu halda

arenda müddəti əsas vasitələrin xidmət vaxtı ilə eyni vaxta

düşür.

Əgər lizinq 5 - 20 il müddətinə uzunmüddətli arendadır-

sa lizinq, ortamüddətli arendadırsa (1-5 il) xayrinq, qısa-

müddətlidirsə (1 il) reytinq adlanır. Qısamüddətli arenda

zamanı götürülmüş texnikanın alınması nəzərdə tutulmur.

Lizinq əməliyyatının hesabına müəssisələr tez və minimal

investisiya riski ilə fiziki və mənəvi köhnəlmiş əsas

vəsaitlərin dəyişilməsinə nail olurlar. Tərəflərin münasibətləri

lizinq müqaviləsi ilə müəyyən olunur.

Lizinq müqaviləsi - lizinq xidmətinin həyata keçirilməsi

üzrə tərəflər (satıcı, lizinq müəssisəsi və icraçı) arasında

bağlanmış müqavilədir.

Bu müqavilələrdə bəzi şərtlər göstərilir: müqavilələrin

məbləği və fəaliyyət müddəti, icarə haqqının ölçüsü, faiz

dərəcəsi, tədiyyələrin dövriliyi, icarə müddəti bitdikdən sonra

əmlakın qalıq dəyəri, lizinq şirkətinə geri qaytarılması və ya

müqavilənin fəaliyyəti bitdikdən sonra icarəyə götürülmüş

əmlakın satın alınması. Müqavilənin fəaliyyət göstərdiyi

dövrdə icarəyə verilmiş əmlakın mülkiyyət hüququ lizinq

istifadəçisinə məxsusdur. Lizinq müqaviləsinə görə

tədiyyələr pul, kompensasiya və qanşıq formaya malik ola

bilər. Bu zaman hesablamalar avansın (depozitin) ödənilməsi

ilə təsbit olunmuş ümumi məbləğ üzrə (tərəflərin razılığı ilə

müqavilədə təsbit olunmuş məbləğ müqavilənin fəaliyyət

göstərdiyi bütün müddət ərzində ödənilir) nəzərdə tutulur ki,

bundan sonra qalan məbləğ razılaşdırılmış müddətə hissə -

hissə ödənilir.

168 «Ä

Eldar Quliyev

7.5. ƏSAS VƏSAITLƏRDƏN İSTİFADƏNİN SƏMƏRƏLİLİYİ

VƏ ONUN YÜKSƏLDİLMƏSİ YOLLARI

Əsas istehsal vəsaitlərindən istifadənin iqtisadi effektli-

liyi əldə edilmiş istehsal nəticələri və onların dəyəri ilə

müqayisə yolu ilə müəyyən edilir. Onların müəyyən edil-

məsi üçün bir sıra göstərici sistemlərindən - fond verimi və

fond tutumu, əsas istehsal vasitələrinin rentabelliyi, müd-

dət və satınalma və s. istifadə edilir.

Fond verimi - ümumi məhsulun dəyərinin (mal, təmiz)

əsas istehsal vəsaitlərinin orta illik dəyərinə nisbətdə hər

bir əsas istehsal vahidinə nə qədər məhsul alındığını əks

etdirir (manatla): UM

F = ^ ver Ft

Fond veriminin əksi fond tutumudur.

Fond tutumu əsas istehsal vəsaitlərinin orta illik dəyərinin

ümumi məhsulun dəyərinə nisbəti və təxminən neçə əsas

vahid məhsul istehsalında iştirak etdiyini göstərir.

^ ver

UM Əgər fond verimi məlumdursa, onda fond tutumu

aşağıdakı düstur ilə müəyyən edilir (manatla): 1

ver

Fond verimini və fond tutumunu təkcə ümumi və əmtəə

məhsulu ilə deyil, eyni zamanda, təmiz məhsulla (ümumi

gəlirlə) və təmiz gəlirlə də hesablamaq olar.

Əsas istehsal vəsaitlərinin rentabellik səviyyəsi 1 man.

Ä» 169 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

fonda düşən gəlirin miqdarının əsas istehsal vəsaitlərinin

dəyərinə nisbəti ilə xarakterizə edilir (%4ə): G

Ä= — -100 tver

Rentabellik istehsalın iqtisadi səmərəliliyini əks etdirən

başlıca göstəricilərdən biridir. Rentabellik iqtisadi

səmərəliliyin yüksəldilməsi ilə səciyyələnir. Səmərəliliyi

daha düzgün xarakterizə etmək üçün ümumi və xalis gəlirin

istehsal məsariflərinə nisbəti müəyyən edilir.

Aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyi xarakterizə etmək üçün

bir çox iqtisadi göstəricilərdən istifadə edilir. Məlumdur ki,

digər göstəricilər, məsələn, məhsuldarlıq, material

məsariflərinə qənaət, əmək məhsuldarlığı, istehsalın

ixtisaslaşması, intensivlik dərəcəsi, qabaqcıl təcrübə və elmi

nailiyyətlərdən istifadə, qiymət, keyfiyyət, əsas və dövriyyə

fondlarından istifadə, əməyin və istehsalın təşkili,

stimullaşdırma, təchizat və s. istehsal - iqtisadi göstəricilər

son nəticədə istehsalın səmərəliliyinin təminində mühüm

əhəmiyyətə malikdir.

Bazar münasibətlərinin müasir inkişafı şəraitində aqrar

sferada fəaliyyət göstərən sahibkarhğm formalannda iqtisadi

səmərəliliyi xarakterizə edən göstəricilərə məhsulun maya

dəyərini, məhsul vahidinin satınalma qiymətini, rentabelliyi,

fond verimini, fond tutumunu, material tutumunu, torpaqlann

hər hektan hesabı ilə əldə edilən ümumi məhsulu, ümumi

gəliri, təsərrüfat hesablı gəliri, xalis gəlirin tə- sərrüfatm

malik olduğu istehsal ehtiyatlannm hər biri və yüz manat

hesabı ilə əldə edilən ümumi məhsulu, ümumi gəliri,

təsərrüfat hesablı gəliri və xalis gəliri aid etmək olar.

^ 170 «d»

Eldar Quliyev

Aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyə, habelə torpaq sahəsi

vahidinə düşən ümumi məhsul, ümumi gəlir, mənfəət, o

cümlədən əkin sahəsi vahidinə görə əldə edilən ümumi

məhsul, ümumi gəlir, xalis gəlir, mənfəət göstəricilərindən də

istifadə olunur. Bunlar əsasən torpaqlardan istifadənin

iqtisadi səmərəliliyini xarakterizə edən göstəricilərdir.

Bununla yanaşı kənd təsərrüfatında iqtisadi səmərəliliyin

sahə göstəricilərindən də istifadə olunur. Belə ki, aqrar

sferada istehsalın elmi əsaslarla ixtisaslaşdınlması və

yerləşdirilməsi, istehsalın intensivləşdirilməsi iqtisadi

səmərəliliyi müəyyən edən ən mühüm meyar

göstəricilərindən biridir. Kənd təsərrüfatının

ixtisaslaşmasının səmərəliliyini müəyyən etmək üçün hər 100

hektar kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsinə 1000

manatlıq əsas və dövriyyə fondlanna, 1000 manatlıq illik

istehsal məsariflərinə, orta illik bir işçiyə düşən ümumi və

xalis gəlir, mənfəət göstəricisindən də istifadə edilir.

Beləliklə, bazar münasibətlərinin formalaşdığı şəraitdə kənd

təsərrüfatında iqtisadi səmərəlilik göstəricisi ümumileşdirici

göstəricilərə və xüsusi sahə göstəricilərinə ayrılmalı və

onlann hər birinə qiymət verilməlidir.

Qeyd etmək lazımdır ki, istehsalın iqtisadi səmərəliliyini

xarakterizə edən amillərin düzgün müəyyənləşdirilməsi- nin

böyük nəzəri və praktiki əhəmiyyəti vardır. İstehsalın iqtisadi

səmərəliliyinə əsasən təbii, bazar, texnoloji - iqtisadi,

təşkilati-idarəetmə, sosial amillər kompleksi təsir göstərir.

Təbii amillərə torpağın münbitliyi, relyefi, quruluşu, su ilə

təminatı, havanın temperaturu, yağmtılann miqdan, günəşli

günlərin sayı, torpağın fiziki xüsusiyyətləri və s.; bazar

amillərinə tələb-təklif, qiymət, keyfiyyət məsələləri; texnoloji

amillərə bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullannm

171

Aqrar iqtisadiyyat

texnologiyası; iqtisadi amillərə qiymət, maliyyə-kredit, vergi,

maddi maraq, əmək məhsuldarlığı və s.; təşkilati-ida- rəetmə

amillərinə istehsalın idarəetmə forma və prinsipləri; sosial

amillərə isə əhalinin sosial müdafiəsi, kəndin sosial inkişafı

və s. daxildir.

Göstərilən amillər kompleksi kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalının artırılmasına, məhsul vahidi hesabına, əmək

məhsuldarlığının yüksəldilməsinə şərait yaradır. Ona görə də

bütün təsərrüfatçılıq formalarında torpaq vahidi bir işçi, bir

adam - saat, bir manatlıq əsas fond və istehsal xərcləri

hesabına daha çox gəlir alınır və iqtisadi səmərəliliyinə təsir

göstərən amillər kompleksi bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə və

asılılığa malikdir. Bu və ya digər amil istehsalın inkişafına və

iqtisadi səmərəliliyin artıb-azalmasına səbəb olur.

İqtisadiyyatın iqtisadi səmərəliliyini yüksəltməyin bir

yolu da elmi - texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin aqrar sferada

tətbiqi, istehsal proseslərinin hərtərəfli intensivləşdiril-

məsinin məhsuldar qüvvələrin inkişafına səbəb olmasıdır.

Məhsuldar qüvvələrin inkişafı isə konkret şəraitdə müəyyən

istehsal münasibətlərinə uyğun gələn təşkilat formasının və

idarə aparatının fəaliyyət göstərməsini tələb edir.

Aqrar sferada iqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinin

başlıca istiqamətlərindən biri də məhsul istehsalı ilə məşğul

olan xüsusi təsərrüfat və sahibkarların imkanlarını

genişləndirməklə onların müstəqilliyinin artırılmasıdır.

İqtisadi səmərəliliyin yüksəldilməsinə təsir edən

kompleks tədbirlər sisteminə maya dəyərini aşağı salan

amillər də aiddir. Məhz maya dəyərini aşağı salmaq yolu ilə

səmərəliliyin artırılması səmərəliliyin ən perspektivli və

sərfəli istiqamətidir. Çünki maya dəyərini aşağı saldıqda

məhsul

172 «Ä

Eldar Quliyev

vahidi istehsalına material və əmək sərfi azalır və

təsərrüfatların maliyyə imkanlarını xeyli artırır. Maya dəyəri

artdıqda isə təsərrüfatın maliyyə imkanları pisləşir, məhsul

vahidi hesabına alınan mənfəət azalır.

Aqrar sferada istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin

yüksəldilməsinin mühüm ehtiyat mənbələrindən biri də

məhsulların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasıdır. Kənd

təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyəti onun istehsal xərclərinin

məcmusu kimi, istər cəmiyyətin və istərsə də kollektivin

konkret şəraitdən asılı olaraq irəli gələn bu və ya digər

tələbatının ödənilmə səviyyəsidir.

Kənd təsərrüfatı məhsullannın keyfiyyəti yüksəldikcə

onların istehsalının iqtisadi səmərəliliyi artır. Çünki eyni

miqdarda istehsal olunan məhsullardan keyfiyyətcə daha

yaxşısı həm ictimai tələbatı tam ödəyir, həm də əmək

məhsuldarlığının artmasını təmin edir. Emal müəssisələrinə

göndərilən daha keyfiyyətli xammaldan tullantı da az olur.

Ümumiyyətlə, keyfiyyətin yüksəldilməsi əlavə xərc

çəkmədən məhsul istehsalının artması deməkdir. Ona görə də

məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi cəmiyyətin tələbatının

ödənilməsi sahəsində yerinə yetirilməsi çox zəruri olan

tədbirlərdən biridir. Məhsulun keyfiyyəti elmin, texnikanın

inkişaf səviyyəsindən, bitki və heyvanların potensial

imkanlarından (sort, cins, yem və s.), xarici mühit

amillərindən (torpağın keyfiyyəti, ərazinin relyefi,

meteoroloji amil və s.) və texnoloji proseslərin səmərəli

təşkilindən asılıdır.

Ä» 173

Aqrar iqtisadiyyat

YOXLAMA SUALLARI

1. Əsas vəsaitlər dedikdə nə başa düşülür? 2. Əsas vəsaitləri əlamətlərinə görə necə təsnifləşdirirlər? 3. Əsas vəsaitlərin qiymətləndirmə növlərini söyləyin. 4. Əsas vəsaitlərin köhnəlməsinin mahiyyəti nədir? 5. Köhnəlmiş əsas vəsaitlərin köhnəlməsini hansı formada

hesablayırlar? 6. Əsas vəsaitlərin təkrar istehsalının əhəmiyyətini söyləyin. 7. Əsas vəsaitlərin təkrar istehsal prosesini xarakterizə edən

göstəriciləri söyləyin. 8. Kənd təsərrüfatının əsas vəsaitlərlə təminatının hansı

göstəricilərini bilirsiniz? 9. Əsas fondların istifadəsinin iqtisadi səmərəliliyini hansı

göstəricilərlə xarakterizə edə bilərsiniz? 10. Kənd təsərrüfatı texnikasından istifadənin səmərəlilik

göstəricilərini söyləyin. 11. Əsas vəsaitlərin istifadəsinin səmərəliliyinin

yüksəldilməsi amilləri və yollannı söyləyin. 12. Əsas fondlar dedikdə nəyi başa düşmək lazımdır? 13. Qeyri-istehsal əsas fondlarını sadalayın. 14. Əsas vəsaitlərin bərpa, qalıq və balans dəyərləri nə

deməkdir? 15. Əsas vəsaitlərin amortizasiyası dedikdə nə başa düşülür

və necə hesablanır? 16. Əsas vəsaitlərin yararhhq dərəcəsi necə müəyyən edilir? 17. Lizinqin digər arenda növlərindən fərqli və üstün

cəhətləri. 18. Lizinq, xayrinq və reytinq, bunların fərqləri. 19. Aqrar sferanın iqtisadi səmərəliliyinə təsir edən amillər

hansılardır?

Ä* 174

Eldar Quliyev

MÖVZU 8. DÖVRİYYƏ VƏSAİTLƏRİ

8.1. DÖVRİYYƏ VƏSAİTLƏRİNİN İQTİSADİ MAHİYYƏTİ,

TƏRKİBİ VƏ STRUKTURU

Dövriyyə vasaitləri-bu, fasiləsiz istehsalın və məhsulun

realizasiyasını həyata keçirmək məqsədilə istehsalın dövriyyə

fondu və tədavül fonduna avans edilmiş pul vəsaitidir.

Dövriyyə fondlarının mahiyyəti onların iqtisadi reallıq

xüsusiyyətləri, təkrar istehsal prosesinin təmini, özündə

istehsal prosesi, mübadilə prosesini, eyni zamanda dəyəri

yaradılmış məhsulun üzərinə gəlməklə müəyyənləşdirilir.

Dövriyyə vəsaitləri istehsal dövriyyə fondlan və mübadilə

fondlarına bölünür (şəkil 10). Belə bölgü

müəyyənləşdirilməsi onların məhsul istehsalı realizasiyası

sferasında istifadəsi və bölüşdürülməsi xüsusiyyətləri ilə

bağlıdır. İstehsal dövriyyə fondlarının miqdarı istehsalın

təşkil edilməsi səviyyəsindən asılıdır (istehsal tsiklinin

davamiyyət müddətindən, texnologiya, texnika və s.).

Tədavül fondla- nnm məbləği əsasən məhsulun realizasiya

şəraiti, təminat və satış bazarının şəraitindən asılıdır.

İstehsal dövriyyə vəsaitləri - bu, istehsal vəsaitləri olub

bütövlükdə bir istehsal prosesi tsiklinə istifadə edilir, özünün

dəyərini tam şəkildə hazırlanmış məhsulun üzərinə gətirir və

özünün təbii - maddi formasını dəyişdirir. İstehsal dövriyyə

fondlan istehsal ehtiyatları, yekunlaşduilmış istehsal və

gələcək dövr üçün xərclər kimi hissələrə bölünür.

İstehsal ehtiyatları - bu, hələlik istehsal prosesi istehla-

kına daxil olmayan maddiyyatdır. Bunlara toxum, əkin ma-

Ä*» 175

Eldar Quliyev

terialları, yem, gübrələr, zəhərli maddələr, yanacaq, ehtiyat

hissələri, kiçik alətlər və s. aid edilir.

Bu tərkibə, həmçinin cavan heyvanlar, kökəltmə

heyvanları daxildir. Ancaq, bununla yanaşı onlar iqtisadi

təbiətlərinə görə istehsal fondları hesab edilmir və istehsal

prosesi mərhələsindədir. İstehsal fondlarının miqdarı,

istehsalın həcmi, onların istehlak xarakteri və normasına

uyğun olmaqla, istehsalın arasıkəsilməz prosesini təmin

etməlidirlər.

Yekunlaşmış istehsal-hu, istehsal mərhələsində olan

dövriyyə fondlarıdır. Onlara aid edilir: əkinçilikdə-gələcək

illərin məhsuluna xərclər (torpağın hazırlanması, payızlıq

bitkilərin əkilməsi), heyvandarlıqda-yumurtanın

tamamlanmamış inkubasiyasma xərclər, axmazlara balıqlann

buraxılması, anlara keçid ehtiyatı balının dəyəri, sənaye

istehsalında - özünün hazırladığı yanmfabrikatlar.

Gələcək mərhələlərə xərclər - gələn ilə və yaxud bir neçə

ilə aid xərclər. Cari ildə istehsal edilmiş; yay lager

düşərgələrində tikinti və onlann saxlanılmasına xərclər,

heyvanlann tullantı axınları üçün qurğular, əsaslı kapital

xarakterli olmayan dam örtükləri və digər tikililər

(heyvandarlıq kompleksləri, istilik kombinatlan,

oranjereyalar) və digər bütün bu xərclər bərabər şəkildə 2-3

ilə məhsulun maya dəyərinə əlavə edilir.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin istehsal dövriyyə fond-

lannı istehsal prosesində iştirak dərəcəsindən asılı olaraq

əmək alətlərinə bölmək olar:

- istehsal prosesinə qoşulmamış, istehsal ehtiyatında olan

(toxum, əkin materiallan, yem, gübrələr, kimyəvi dərmanlar,

yanacaq və sürtgü yağları, ehtiyat hissələri və digər);

Äf» 177

Aqrar iqtisadiyyat

-qeyri - qanuni məhsul qismində istehsal prosesində olan

(çoxaldılma və kökəltmə heyvanları, tamamlanmamış

istehsal).

Kənd təsərrüfatı təyinatlı istehsal dövriyyə fondları

istehsalın nəticəsinə təsir dərəcəsinə görə iki qrupa

bölünürlər. Birinci istehsal dövriyyə fondlarına istehsalın

iqtisadi səmərəliliyi, yüksəldilməsi və artımına birbaşa təsir

edənlər: toxum, gübrələr, yem, artırılmaq və kökəltmək üçün

heyvanlar və s.; ikinciyə əsas istehsal vəsaitlərinin

fəaliyyətlərinə və onların işlək şəraitdə saxlanmasına yardım

edən əmək alətləri: yanacaq və sürtgü materiallan, ehtiyat

hissələr və s. daxildir. Bu qrup vəsaitlər istehsal prosesi və

səmərəliliyinə ancaq dolayı yolla təsir edir.

Tədavül fondları - vəsait məhsulun realizasiyası prosesinə

xidmət edir:realizasiya üçün nəzərdə tutulmuş hazır məhsul,

daşınma üçün mallar, hesabda və xəzinədə olan pul vəsaiti,

həmçinin hesablarda olan vəsaitlər - təşkilatların, müxtəlif

şəxslərin hesablannda, sair debitorlar.

Tədavül vəsaitləri eyni vaxtda istehsal və tədavüldə

fəaliyyət göstərir, onlar üç mərhələdə mübadilə keçir -

təchizat, istehsal və realizasiyada:

Pul vəsaitlərinə (Pv)təsərrüfat subyekti məhsul istehsal

etmək üçün bütün lazım olan əmək alətlərini alır, sonra da

istehsal xərcləri (Əs) formasını alır. Sonra bilavasitə istehsal

prosesi gedir (I), nəticədə hazır məhsul yaranır (Hm), o

realizə olunur və ona görə pul vəsaiti alınır (Py). Tədavül

vəsaiti istehsalın bütün mərhələlərində iştirak edir və onun

fasiləsizliyini və müntəzəmliyini təmin edir. Dövriyyə vəsaiti

tam mübadilə keçirdiyi vaxt ərzində istehsal və döv-

Ä» 178 "Ä

Eldar Quliyev

riyyə mərhələsi keçirir, bu mərhələ dövriyyə vəsaitinin

dövriyyəsi adlanır. Bu göstərici kənd təsərrüfatı

müəssisələrində vəsaitin hərəkətinin orta sürətini xarakterizə

edir.

O, istehsal və müəyyən məhsul növlərinin realizasiyası-

nm faktiki vaxtı ilə uyğun gəlmir. Kənd təsərrüfatı

müəssisələrində dövriyyə vəsaitinin yaranmasının bir sıra

xüsusiyyətləri vardır. Uzun istehsal tsikli ilə əlaqədar olaraq

böyük ölçüdə uzun dövr üçün istehsal ehtiyatlarının olmasına

ehtiyac yaranır. Kənd təsərrüfatı istehsalının mövsü- miliyi

ilin müxtəlif dövrlərində dövriyyə fondlarının kəskin

dəyişməsinə səbəb olur. İstehsal ehtiyatlarının əhəmiyyətli

hissəsi xüsusi istehsal hesabına yaranır (toxum, yem,

heyvanların yetişdirilməsi və kökəldilməsi və d.).

Fəaliyyət dövrü ərzində dövriyyə vəsaitinin daimi

(sistemli) və dəyişən hissəsi ayrılır.

Dövriyyə vəsaitinin daimi hissəsi müəssisənin

fəaliyyətinin mövsümi dəyişməsindən və mal - material

dəyərləri ehtiyatlannm mövsümi qorunmasının

yaranmasından asılı deyildir. Başqa sözlə, bu, dövriyyə

vəsaitinin minimumudur və müəssisənin fəaliyyətinin davam

etdirilməsi üçün vacibdir.

Əsas vəsaitlərin dəyişən hissəsi istehsal həcminin

mövsümi artması ilə əlaqədardır və məhsulun realizasiyası,

ayrı - ayrı dövrlərdə mal - material dəyərlərinin mövsümi

qorunmasının yaradılması vacibdir.

Dövriyyə vəsaitinin strukturu dedikdə dövriyyə vəsaitinin

ayrı - ayrı elementləri və ya onların əsas hissələri ilə faiz

nisbəti başa düşülür. Cədvəl 11-də kənd təsərrüfatı

müəssisəsinin dövriyyə vəsaitinin nümunəvi strukturu verilir.

Ä» 179 «d>

Aqrar iqtisadiyyat

Cədvəl İL

M Dövriyyə vəsaitinin tərkibi Strukturu%lə 1 İstehsal dövriyyə fondu,cəmi 69.0 2 O cümlədən

3 İstehsal ehtiyatları 48,0 4 Tamamlanmayan istehsal 14,0 5 Gələcək dövrlər üçün xərclər 2,0 6 Tədavül fondlan 31,0 7 O cümlədən

8 Hazır məhsul 12,25 9 Daşınan mallar 0,1 10 Pul vəsaitləri 1.4 11 Hesablardakı vəsait 1,7 12 Dövriyyə vəsaiti -cəmi 100

Dövriyyə vəsaitinin strukturu daimi deyildir, o, bir çox

amillərin təsiri altında (ixtisaslaşma, konsentrasiya, təbii -

iqlim şəraiti, elmi - texniki tərəqqi və s.) dəyişilir.

Kənd təsərrüfatında dövriyyə vəsaitindən ilin

fəsillərindən asılı olaraq qeyri - bərabər istifadə olunur və bu

da əsaslı surətdə onun strukturuna təsir edir. Belə ki, qış vaxtı

əsas vəsaitin çox hissəsi toxum və yem ehtiyatmda olur,

yayda isə onun çox böyük hissəsi neft məsullan, texnika üçün

ehtiyat hissələrində və tamamlanmayan istehsalda cəmlənir.

Dövriyyə vəsaitinin yaranması mənbələri - özünün, borc

və cəlb edilmiş vəsaitdir. Xüsusi (özünün) dövriyyə

vəsaitinin artırılması üçün gəlirlə yanaşı davamlı passivlərdən

istifadə edirlər. Belə davamlı passivlərə - əmək haqqımn

aydan aya keçməsi ilə olan borclar, sosial sığortaya

aynimalar, ehtiyat fondundakı qalıqlar aid edilir. Kənd

təsərrüfatı müəssisələrində xüsusi (özünün) dövriyyə

vəsaitləri, həmçinin hazır məsulun hesabma yaranır (toxum,

yem və s.).

^ 180 «Ä

Eldar Quliyev

Dövriyyə vəsaitinə tələbat il boyu dəyişdiyinə görə, on-

ları borclar hesabına, yəni banklardan qısamüddətli kredit-

lərlə yaratmaq daha məqsədəuyğundur.

Cəlb edilmiş vəsaitlər - bu, bütün növ kreditor borclar,

həmçinin birbaşa onların təyinatına qədər istifadə olunan

məqsədli maliyyələşdirmələrdir.

Dövriyyə vəsaitləri planlaşdırılma dərəcəsinə görə iki

qrupa bölünür: normalaşdırılmış (qaydaya salınmış), nor-

malaşdırılmamış. Normalaşdırılmış istehsal dövriyyə fond-

lan (istehsal ehtiyatlan, yekunlaşdırılmamış istehsal və gə-

ləcək dövrlər üçün xərclər) hazır məhsullardır ki, maddi

dövriyyə vəsaiti kimi təqdim edilir. Pul vəsaitləri, hesab-

lardakı vəsaitlər, daşınılası mallar - bunlar normalaşdınl-

mamış dövriyyə vəsaitlərinə aiddirlər.

Dövriyyə vəsaitinin çatışmaması istehsalın ixtisanna, is-

tehsal proqramının yerinə yetirilməməsinə gətirib çıxarır.

Normadan artıq ehtiyatlar isə dövriyyədən pul vəsaitlərini

yayındırır. Bütün bunlar resurslardan səmərəsiz istifadəyə

gətirib çıxarır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin maddi dövriyyə vəsaitlə-

ri ilə təminatlılığı materiallarla təminolunma əmsalı (koefti-

senti) ilə xarakterizə edilir. Burada mövcud maddi dövriyyə

vəsaitləri onlarm normativ tələbata nisbəti ilə ifadə olunur: ^dv

“ -------- M. ntəəl

Bu əmsalın köməyi ilə kənd təsərrüfatı müəssisələrinin maddi

resurslarla, həm də onlann ayn-ayn növləri ilə (məsələn,

toxum, yem, gübrələrlə) təminatlılığım təyin edə bilərik.

Dövriyyə vəsaitinə tələbat müəssisə tərəfindən istehsal-

^181

Aqrar iqtisadiyyat

maliyyə planını işləyərkən müəyyənləşdirilir. Onun həddi

daimi deyildir. O, istehsalın həcmi, təchizat və satış bazarı,

məhsulun çeşidliliyi, tətbiq edilən hesab formasından asılıdır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələrində il ərzində dövriyyə

vəsaitinin istifadəsinin dövriliyi müşahidə edilir. Bu, kənd

təsərrüfatı işlərinin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsi üçün

dövriyyə vəsaitinin və resurs ehtiyatlarının yaradılması

zamanı nəzərə alınmalıdır. İstehsalın gərgin dövrü üçün

minimal tələbat müəyyən edilməsi məsləhət görülür.

Dövriyyə vəsaitinin normalaşdırılması zamanı onların tələbi

natural, həmçinin pul ifadəsi ilə müəyyən edilir. Özlərinin

dövriyyə vəsaitlərini (toxum, yem və s.) mövcud təsərrüfatda

onların istehsal maya dəyəri ilə; satın alman (gübrələr,

kimyəvi maddələr, ehtiyat hissələri və s.), onların alış qiyməti

və istehlak yerinə çatdırma qiymətləri ilə hesablanır.

Dövriyyə vəsaitlərini normalaşdıran zaman təkcə kənd

təsərrüfatı istehsalının deyil, eyni zamanda sənaye və

köməkçi istehsallarının da tələbini nəzərə almaq lazımdır.

İstehsal dövriyyə fondlarının lazımi həcmi işlənmiş

normalar əsasında müəyyən edilir. Belə ki, toxuma olan

ehtiyac toxumun səpilməsi haqqında elmi əsaslandırılmış

normalara əsaslanaraq, əkin sahəsi və sığorta ehtiyatı nəzərə

alınmaqla hesablanır. Yem ehtiyatına olan tələbat

heyvanların yemlənmə norması əsasında hər baş heyvan və

toyuğa görə hesablanır. Yanacaq və sürtgü materiallarına

olan tələbat mövcud traktorlar və kombaynlar, avtomobillər,

onların markaları, nəzərdə tutulan işin həcmi və yanacaq

məsarifı normaları əsasında müəyyənləşdirilir. Eyni zamanda

kənd təsərrüfatı müəssisələrinin digər maddi dövriyyə

vəsaitlərinə olan tələbatı hesablanır.

Ä» 182 «ö»

Eldar Quliyev

8.2. DÖVRİYYƏ VƏSAİTLƏRİNDƏN İSTİFADƏNİN SƏMƏRƏLİLİYİ VƏ ONLARIN YÜKSƏLDİLMƏSİ YOLLARI

Dövriyyə vəsaitlərindən istifadə səmərəliliyi kənd

təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarının təsərmfat fəaliyyətlərinin

maliyyə nəticələrinə əsaslı təsir göstərir. Dövriyyə

vəsaitlərinin səmərəli istifadə dərəcəsini xarakterizə etmək

üçün bir sıra göstəricilərdən: dövriyyə vəsaitinin dövriyyə

qabiliyyəti əmsalı, dövriyyədə vəsaitin yük əmsalı, bir

dövriyyənin davamlılıq müddəti, vəsait tutumu istifadə edilir.

Dövriyyə vəsaitinin dövriyyə qabiliyyəti əmsalı,

məhsulun realizə olunmasından pul vəsaitinin il ərzində

dövriyyə vəsaitinin qalığına olan nisbəti əks etdirir.

Kənd təsərrüfatında dövriyyə vəsaitinin dövretmə

qabiliyyətinin əmsalını məhsul realizasiyasmdan pul mədaxili

və əsas naxıra keçirilən cavan heyvanlar, əsas naxırdan

satılan heyvanların dəyərini çıxmaqla, dövriyyə vəsaitinin

orta qalığına nisbətlə hesablanır.

Dövriyyə vəsaiti ilə müəyyən dövrdə həyata keçirilən və

ya realizə olunmuş məhsulun həcmi, hər manat dövriyyə

vəsaitinə düşən dövretmə qabiliyyətinin əmsalı dövriyyənin

miqdarını xarakterizə edir. Dövretmənin sayının çoxalması

bir vahid dövriyyə vəsaitinin məhsul istehsalının artımına

gətirir və yaxud bu həcmdə məhsul az dövriyyə vəsaiti tələb

edir. Beləliklə, mövcud şəraitdə dövretmə əmsalı nə qədər

çoxdursa, onda dövriyyə vəsaitindən səmərəli istifadə edilir.

Dövriyyə vəsaitinin yük əmsalı - dövretmə qabiliyyətinin

əksinə olan göstərici əmsalıdır. Realizə olunmuş məhsuldan

avans edilmiş vahid (1 man) dövriyyə vasitəsinin

^ 183

Aqrar iqtisadiyyat

məbləğini xarakterizə edir. Başqa sözlə, əmsal realizə

olunmuş vahid məhsula nə qədər dövriyyə vəsaitinin sərf

olunduğunu ifadə edir. Dövriyyədə nə qədər az vəsait yükü

əmsalı vardırsa, bir o qədər dövriyyə vəsaiti səmərəli istifadə

edilir.

Bir dövriyyənin davametmə müddəti, müəssisənin

dövriyyə vəsaitinin məhsulun realizə olunmasından satış pulu

şəklində hansı müddətə qaytarılmasını göstərir.

Bir dövriyyənin müddətinin azaldılması, dövriyyə

vəsaitinin istifadəsinin yaxşılaşmasına işarədir. Dövriyyə

vəsaitinin istifadəsini əks etdirən vacib göstəricilərdən biri,

məhsulun maddi tutumluluğudur. O, maddi dövriyyə

vəsaitinin istifadə səviyyəsini xarakterizə edir.

Maddi tutumluluq vahid kənd təsərrüfatı məhsulunun

istehsal prosesinə nə qədər maddi resursların sərf edildiyini

göstərir. O, maddi xərclərin ümumi məhsula nisbəti ilə

müəyyənləşdirilir. MX

~'ÜM Məhsullann maddi tutumluluğunun aşağı salınması, maddi

dövriyyə vəsaitinin istifadə səmərəliliyinin yüksəldilməsi

deməkdir.

Dövriyyə vəsaitləri istifadənin iqtisadi səmərəliliyinin

yüksəldilməsi, məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması və

kənd təsərrrüfatı istehsalının rentabelliyinin artırılmasına

səbəb olur.

Dövriyyə vəsaitinin səmərəli istifadəsi bir çox amillərdən

asılıdır. Bunlar kənd təsərrüfatı müəssisəsinin marağı və

fəaliyyətindən asılı olmayan xarici amillər, müəssisənin aktiv

surətdə təsir göstərə biləcəyi daxili amillərdir (şəkil 11).

Ä« 184«^

Eldar Quliyev

Dövriyyə vəsaitinin səmərəli istifadəsinə

təsir edən amillər

Xarici Daxili

Qiymətəmə- ləgəlmə

Vergiqoyma

Kreditləşmə

kreditə görə

faizlə

Büdcədən maliyyələşdirmə

İnflyasiya prosesləri

Dövlət tənzimləmələri

Təbii-iqlim şəraiti

Təsərrüfatda

-

xili iqtisadi

Maddi həvəsləndirmə

Dövriyyə

vəsaitini

normalaşdırm

a

İstehsal texnologiyası

Məhsulun

keyfiyyəti

Kənd

təsərrüfatı

bitkilərinin

məhsuldarlığı

İstehsalın və

əməyin təşkili

İstehsalın

ixtisaslaşması və

konsentrasiyası

Dövriyyə vəsaitinin strukturu

Məhsulun satışı

Əmək alətlərinin

maya dəyəri

Heyvanların məhsuldarlığı

Kreditorlar və

debitorlarla

qarşılıqlı

münasibətləri

Şəkil 11. Kənd təsərrüfatında dövriyyə vəsaitinin səmərəli

istifadəsini müəyyən edən amillər. ^ 185

Aqrar iqtisadiyyat

Dövriyyə vəsaitlərinin səmərəli istifadəsinə vacib

zəminlərdən biri - kənd təsərrüfatı məhsullarının bazar

konyunkturasını öyrənmək əsasında marketinq xidmətinin

yaradılması, müqavilə və ödəmə intizamını gözləməklə

satışın səmərəli təşkilidir.

Dövriyyə vəsaitinin istifadəsinin yaxşılaşdırılması

yollarından biri də məhsulun istehsalı, saxlanılması,

daşınması və realizə edilməsi prosesində itkilərin

azaldılmasıdır. Bir çox məhsul növlərində bu itki (meyvə,

tərəvəz, kartof və s.) 30-40%-ə çatır. Dövriyyə vəsaitinin

istifadəsində səmərəliliyin 3diksəldilməsi maddi resursların

saxlanılmasının düzgün təşkilidir (toxum, yem və s.). Bu,

nəinki itkinin azaldılmasına kömək edir, həm də yüksək

keyfiyyətli məhsulun alınmasını təmin edir.

Defisit şəraitində dövriyyə vəsaiti kənd təsərrüfatı

bitkilərinin yetişdirilməsi zamanı resursqoruyucu

texnologiyadan istifadə hesabına maddi resurslardan səmərəli

istifadə edilməsinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bunlar

məhsulun maddi tutumunun aşağı salınmasına imkan verir.

Bütün istehsal fondlanndan səmərəli istifadə əsas və

dövriyyə fondlarının optimal nisbətinin dəyişməz şərtidir.

Dövriyyə vəsaitinin çatışmaması (yem, yanacaq, ehtiyat

hissələri) əsas fondlardan səmərəsiz istifadəyə (məhsuldar

heyvanlar, texnika, binalardan və s) gətirir. Bu da istehsalın

həcmi və kənd təsərrüfatı məhsullarının realizasiyasma mənfi

təsir göstərir.

^ 186

Eldar Quliyev

YOXLAMA SUALLARI

1. Dövriyyə vəsaitinin mahiyyəti nədən ibarətdir?

2. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin dövriyyə vəsaitlərinin

tərkibi və strukturunu söyləyin.

3. Dövriyyə vəsaitlərinin maliyyələşdirmə mənbələri.

4. Dövriyyə vəsaitinin normalaşdırılması nə deməkdir?

5. Dövriyyə vəsaitinin istifadəsinin iqtisadi səmərəliliyi nə

ilə xarakterizə olunur?

6. Dövriyyə vəsaitlərinin səmərəli istifadə edilməsinə təsir

edən amilləri göstərin.

7. Dövriyyə vəsaitlərinin səmərəli istifadə edilməsinin

yüksəldilməsi yollarını söyləyin.

^ 187

Aqrar iqtisadiyyat

MÖVZU 9. İNVESTİSİYALAR VƏ MADDİ - TEXNİKİ

RESURSLAR BAZARI

9.1. İNVESTİSİYA ANLAYIŞININ STRUKTURU VƏ

MƏNBƏLƏRİ

Aqrar iqtisadiyyat kompleksinin səmərəli və dayanıqlı

inkişafının vacib şərtlərindən biri onun lazımi investisiyalaş-

masıdır. Aqrar siyasətin əsas məqsədi, aqrar iqtisadiyyatı in-

vestisiyalaşdırmaq üçün əlverişli şəraitin yaradılmasıdır.

İnvestisiya - bu, sahibkarlıq və digər obyektlərə, gəlir əldə

etmək üçün uzunmüddətli pul vəsaitinin (kapitalın)

qoyulmasıdır. İnvestisiyalar yaratmaq, genişləndirmək,

yenidən təşkil etmək və əsas vəsaitlərlə texniki cəhətdən

silahlandırmaq, həmçinin bununla əlaqədar dövriyyə

fondlannm dəyişdirilməsi kimi cəhətləri özündə cəmləşdirir.

Bunlardan əlavə, investisiya - qiymətli kağızlann patent,

intellektual hüququnun alınmasıdır və s. İnvestisiya

sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan, gəlir yaradan (qazanc)

və ya müəyyən sosial səmərəyə malik olan obyektlərə

qoyulur.

İqtisadi kateqoriya kimi “investisiya”ya aşağıdakı

xarakterlər xasdır: onlar müəssisə və sahələrin iqtisadi

inkişafına şərait yaradır; resurslann sərf edilməsi və səmərə

əldə etməsini nəzərdə tutur. İnvestisiya qoymaq ola bilər ki,

səmərə ehtimalı və risk xarakteri daşıyır; resurslann sərf

edilməsi ilə səmərə əldə etmək arasında bir qayda olaraq

uzunmüddətli vaxt mövcud olur. Mahiyyət etibarı ilə

investisiya bütövlükdə ölkənin, təsərrüfatçılığm, ayrı-ayn

subyektlərin gələcək fəaliyyətini müəyyən edir və

iqtisadiyyatın inkişafının hərəkətverici qüvvəsinə çevrilir,

iqtisadiyyatın indiki durumunda xüsusilə aqrar bölmədə

iqtisadı«» 188 «»Ä

Eldar Quliyev

diyyatı yüksəltmək, onun dünya inteqrasiyasına qoşulmasını

təmin etmək üçün külli miqdarda investisiya vəsaitinə ehtiyac

yaranmışdır.

Azərbaycan Respublikasının “İnvestisiya fəaliyyəti

haqqında” Qanununda göstərilir ki, investisiya gəlir

(mənfəət) və ya sosial səmərə əldə etmək məqsədilə

sahibkarlıq və digər fəaliyyət növləri obyektlərinə qoyulan

maliyyə vəsaitindən, habelə maddi və intellektual

sərvətlərdən ibarətdir. Odur ki, investisiya fəaliyyətinin

artınlmasma aqrar bölmənin böhrandan çıxanimasının vacib

şərti və onun gələcək inkişafını müəyyənləşdirən əsas amil

kimi baxılmalıdır.

İnvestisiya fəaliyyəti hüquqi şəxslər, vətəndaşlar və

dövlətin investisiyasının realizə edilməsi üçün praktiki

fəaliyyətlərin məcmusunu əks etdirir.

Azərbaycan Respublikasında investisiya fəaliyyətlərinin

obyektləri:

- pu l vəsaiti, məqsədli bank əməliyyatlan, kreditlər,

paylar və qiymətli kağızlar;

- daşman və daşınmaz əmlak (binalar, qurğular, avadanlıq

və başqa maddi sərvətlər);

-bu və ya digər istehsal növünün təşkili üçün zəruri olan

potentləşdirilmiş texniki sənədləşdirmə, fərdi və istehsalat

təcrübəsi kimi tətbiq edilmiş texniki, texnoloji kommersiya

və digər biliklərin məcmusu;

-torpaqdan, sudan və digər ehtiyatlardan, binalardan,

qurğulardan, avadanlıqlardan istifadə hüquqlan, habelə

müəlliflik hüquqlanndan irəli gələn və başqa əmlak hüquqlan;

- başqa sərvətlər;

Ä» 189

Aqrar iqtisadiyyat

Beləliklə, investisiya mənfəət və səmərə əldə etmək

məqsədilə dövlətin, hüquqi və fiziki şəxslərin, torpaq və

əmlak üzərində xüsusi mülkiyyətə əsaslanan yeni müəssisə və

təsərrüfatların yaranmasına, fəaliyyətdə olan müəssisələrin

genişləndirilməsinə, daşınmaz əmlakın, səhmlərin,

istiqrazların və digər qiymətli kağızların, aktivlərin əldə

edilməsinə yönəldilən pul vəsaiti, əmlak və intellektual

dəyərləri əhatə edir.

Maliyyə (portfel), qeyri-material və real investisiyalan

ayırırlar.

Maliyyə investisiyalan - aksiyaların, istiqrazların, digər

qiymətli kağızların alınması, bankların hesabına pulun faizlə

depozitə qoyulmasıdır. Onlar hər hansı istehsal obyektinin

yaradılmasını nəzərdə tuturlar.

Qeyri-material investisiyalar mülkiyyət və qeyri-mül-

kiyyət hüququ, smeta-layihə sənədlərinin işlənib

hazırlanması, potentlərin, lisenziyaların, intellektual

mülkiyyətin alınmasıdır.

Real investisiyalar - bu, əsaslı tikintiyə, istehsalın

genişləndirilməsi və inkişafına kapital vəsaitlərinin

qoyulmasıdır. Real investisiya - xalq təsərrüfatı sahələrinə

kapital qoyuluşudur. Bu zaman müəssisə investor vəsait

qoymaqda öz istehsal fondlarını və onların fəaliyyəti üçün

zəruri olan dövriyyə vəsaitini artırır.

Kapital qoyuluşu - investisiyanın əsas növüdür, özündə

fəaliyyətdə olan əsas vəsaitlərin yaradılması,

genişləndirilməsi, yenidən yaradılması (rekonstruksiya) və

modemiza- siyanı cəmləşdirir. Kapital qoyuluşu - bu,

tikintiyə, onun tikilib istifadəyə verilməsinə qədər pulun

xərclənməsidir.

^ 190

Eldar Quliyev

Onlar obyekt istifadəyə verildikdən sonra əsas vəsaitə

çevrilirlər.

Kapital qoyuluşunu istifadə istiqamətlərinə görə istehsal

və qeyri-istehsal olaraq iki yerə ayırırlar. Kapital qoyuluşu

məhsul istehsalı və inkişafına istiqamətləndirilir, qeyri -

istehsal kapital qoyuluşu isə sosial sferanın inkişafına

yönəldilir.

Kənd təsərrüfatında kapital qoyuluşunun əsas

istiqamətləri aşağıdakılardır:

- istehsal və qeyri-istehsal təyinatlı obyektlərin tikilməsi;

- kənd təsərrüfatı texnikası (kənd təsərrüfatı maşınları,

traktorlar), avadanlıq və nəqliyyat vasitələrinin alınması;

- çoxillik bitkilərin əkilməsi, onların becərilməsi, meyvə

verib istifadə olunana qədər;

- işçi və məhsuldar heyvanların yetişdirilməsi;

- torpaqların yaxşılaşdırılması (qurğularsız);

Əsas vasitələrin istehsalı formasına görə də kapital

qoyuluşu ayrılır:

- yeni tikintilər;

- fəaliyyətdə olan obyektlərin genişləndirilməsi;

- avadanlığın modemizə edilməsi.

Kapital qoyuluşunun istifadəsi əhəmiyyətli dərəcədə onun

strukturundan asılıdır. Kapital qoyuluşunu texnoloji, təkrar

istehsal, sahəvi və ərazi strukturlarına bölürlər.

Texnoloji struktur dedikdə ümumi smeta dəyərindən

(texniki-montaj işləri, maşınlann və avadanlığın proekt -

axtanş işlərinə və s.) ayrı-ayrı işlərə xərclərin payı nəzərdə

tutulur. Əslində texnoloji struktur əsas istehsal fondlan- nm

aktiv və passiv hissəsi arasında nisbəti əmələ gətirir.

^ 191 <Ȁ

Aqrar iqtisadiyyat

Təkrar istehsal strukturu müxtəlif istiqamətlərdə onlann

istifadəsinə kapital qoyuluşunun payım göstərir (yeni

tikintilər, istehsalın rekonstruksiyası və texniki təchizatı,

fəaliyyətdə olan istehsalın genişləndirilməsi). Rekonstruksiya

və texniki təminat yeni tikintiyə nisbətən daha əlverişlidir,

ona görə ki, istehsalın tam gücü ilə işlənməsi vaxtını azaldır,

eyni zamanda kapital qoyuluşunun həcmini xeyli azaldır.

Sahə strukturu dedikdə kapital qoyuluşunun aqrar

iqtisadiyyatın müxtəlif sahələri arasında, ümumilikdə isə xalq

təsərrüfatı sahələrində bölgü nisbəti başa düşülür. Mövcud

olan şəraitdə üstünlük o sahələrə verilir ki, kapital

qoyuluşunun daha qısa müddətdə xərcini çıxarmaq üçün

imkanla- n vardır (quşçuluq, donuzçuluq və s.).

Kapital qoyuluşunun ərazi strukturu iqtisadi rayonlar,

inzibati rayonlar üzrə nisbətində özünü göstərir.

Kapital qoyuluşunu ümumi və tutduğu yerə görə ayınr-

lar. Ümumi kapital qoyuluşu - hər hansı bir dövr üçün kapital

qoyuluşunun cəmini bildirir. Tutduğu yerə görə kapital

qoyuluşu isə hər bir məhsul vahidinə, 1 hektar kənd

təsərrüfatı torpağına (şum, çoxillik bitkilər, əkin), bir heyvana

hesablanır.

“İnvestisiya fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan

Respublikasının Qanununda “kapital qoyuluşu” anlayışı

aşağıdakı kimi ifadə edilir. “Əsas fondlann yaradılmasına və

təkrar istehsalına, habelə maddi istehsalın digər formada

inkişafına investisiya yönəldilməsi, kapital qoyuluşlan

şəklində həyata keçirilir”. Başqa sözlə, kapital qoyuluşu əsas

kapitala (əsas vəsaitə), o cümlədən yeni tikintiyə, fəaliyyətdə

olan müəssisələrin genişləndirilməsinə, yenidən qurulmasına

və texnika ilə silahlanmasına, maşın, avadanlıq, alət,

^ 192 "d*

Eldar Quliyev

inventar alınmasına, layihə - axtarış işlərinə və digər

məqsədlərə qoyulan investisiyadır.

Bazar iqtisadiyyatı yolu tutan Azərbaycan

Respublikasında istehsalın təşkili və aparılmasına, onun

sferasının genişləndirilməsinə, yeni texnika və

texnologiyanın tətbiqinə böyük məbləğdə investisiyalar tələb

olunur. Bu tələbatın ödənilməsi, ölkə iqtisadiyyatının

sahələrinə, xüsusilə aqrar bölməyə xarici investisiyaların cəlb

edilməsi dövlətin həyata keçirdiyi investisiya siyasətindən

bilavasitə asılıdır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində investisiya

siyasəti aşağıdakı prinsiplər əsasında həyata keçirilir:

- investisiya prosesinin ardıcıl olaraq mərkəzləşdirilməsi,

kapital qoyuluşlarının ümumi həcmində müəssisələrin şəxsi

vəsaitlərinin, paylarının artıniması, investisiyalann maliyyə

mənbələrindən biri kimi amortizasiya aynlmalan- nm rolunun

artırılması;

-dövlət investisiyalarının müsabiqə əsasında istehsal

məqsədlərinə yerləşdirilməsi;

- mərkəzləşdirilmiş kapital qoyuluşlarının qaytarılması;

-layihələrin birgə dövlət kommersiya maliyyələşdirilməsi

praktikasının genişləndirilməsi;

-investisiyalara yönəldilmiş dövlət büdcə vəsaitlərinin

məqsədli xərclənməsinə dövlət nəzarətinin gücləndirilməsi;

- dövlət tərəfindən himayə edilən investisiya layihələrinin

sığortalanma və təminat praktikasının gücləndirilməsi;

- xarici investisiyaların gücləndirilməsi.

Normal təkrar istehsal prosesini həyata keçirmək üçün

müəssisələrin investisiya potensialının bərpa edilməsi tələb

olunur. Bunun üçün onların öz mənbələrinin

amortizasiyalarının və mənfəətin rolunun artırılması

zəruridir. Bu

^ 193

Aqrar iqtisadiyyat

da kənd təsərrüfatı məhsullarına olan qiymətlərlə onların

istehlak etdikləri material - texniki resursların qiymətləri

arasında disparitetin aradan qaldırılmasına, vergi təzyiqinin

azaldılması, onların silinməsi daxil edilməklə mümkündür.

Aqrar sahədə investisiya fəaliyyətin stimullaşdırılması

məqsədilə, yeni texnikanın alınmasına və istehsal təyinatlı

tikintiyə yönəldilən mənfəət vergisinə cəlb edilməməlidir. Və

tikinti materiallarının istehsalı ilə bağlı qeyri - kənd

təsərrüfatı fəaliyyətinin bəzi növləri üzrə alınmış mənfəətdən

vergi tutulmaması məqsədəuyğundur. Amortizasiya

siyasətinə təsirlik vermək üçün vaxtaşırı əsas fondlann bərpa

dəyərinin və amortizasiya artırmalannm indeksləşdi-

rilməsini keçirmək, sürətli amortizasiyanı fəal tətbiq etmək,

amortizasiya fondu vəsaitlərinin xüsusi saxlanma və

xərcləmə rejimini tətbiq etmək vacib şərtlərdəndir. Aqrar

bölmədə davam edən böhran şəraitində daha fəal dövlət

tənzimlənməsi təkcə stimullaşdırıcı tədbirlər tətbiq olunması

ilə deyil, həm də birbaşa investisiya qoyuluşları yolu ilə

saxlanılır. Dövlət vəsaitləri ilk növbədə kənddə texniki

potensialın bərpasına; məqsədli proqramlarla nəzərdə tutulan,

əvvəllər başlanmış obyektlər üzrə tikintinin başa

çatdırılmasına, aqrar elmin, toxumçuluğun, damazlıq

işlərinin, material - texniki bazanın, həmçinin kənd

təsərrüfatında, eləcə də emaledici sənaye sahələrində

məhsullann saxlanılma bazalarının möhkəmləndirilməsinə;

kənddə mənzil tikintisinə; kiçik biznesə yardım edilməsinə;

fərdi investi- siyalann fəallığının maliyyələşdirilməsinə;

qəzalann, təbii fəlakətlərin, ekoloji faciələrin nəticələrinin

aradan qaldınl- masma; istehsalın ekoloji təhlükəsizliyini

təmin edən obyekt və sistemlərin yaradılmasına

yönəldilməlidir. Həmçi-

Ä» 194 "Ä

Eldar Quliyev

nin, aqrar bölmədə ixtisaslaşdırılmış sistemin

istiqamətlərindən biri kimi lizinqə dövlət yardımı

məqsədəuyğundur. Kənd təsərrüfatı məhsullarına və ərzaq

istehsalına texniki vasitələr və avadanlıqlar alınmasının

maliyyələşdirilməsində dövlət məqsədli kredit xəttini fəal

işlətmək, yerli maliyyələşdirmə mənbələrini səfərbər etmək

zəruridir.

Aqrar bölmə iqtisadiyyatının bərpasının və iqtisadi

yüksəlişinin stimullaşdırılmasınm vacib amili dövlətin kredit

siyasətidir. Hansı ki, burada təsərrüfat subyektlərinə,

torpaqların münbitliyinin səviyyəsi, obyekt tikintisinin smeta

dəyərində şəxsi vəsaitlərin payı, kənd təsərrüfatı müəssisəsi

tərəfindən realizə olunmuş məhsulun tam dəyərində yardımçı

təsərrüfatların emaledici istehsal gəlirlərinin xüsusi çəkisi,

yeni tikilən kənd təsərrüfatı əhəmiyyətli obyektlərin

istifadəyə verilməsi kimi tədbirlər dövlət yardımının məntiqi

davamı olmalıdır. “Aqrar islahatlann əsasları haqqında”

Azərbaycan Respublikasının Qanununda göstərilir: “Aqrar

bölmə iqtisadiyyatın vacib sahələrindən biri kimi dövlət

himayəsindədir. Dövlət himayəsi aşağıdakı istiqamətlərlə

müəyyən edilir: - aqrar sahəyə investisiya qoyuluşunun

stimullaşdırılması...” Qeyd etmək lazımdır ki, aqrar sahəyə

investisiyaların, xüsusilə xarici investisiyaların cəlb

edilməsinə stimul yaratmaq bir sıra amillərlə bağlıdır. Bu

amillərə vergi güzəştlərinin tətbiqi, təminatlı daxili bazarın

yaradılması, xarici bazara çıxmaq üçün müəyyən imtiyazların

verilməsi, işçi qüvvəsinə tələbatın ödənilməsi, həmçinin

istehsal və sosial infrastruktura dövlət yardımı və s. aiddir.

Aqrar sahəyə investisiyalar (xarici və daxili) cəlb

edilərkən onun əsas xüsusiyyətləri mütləq nəzərə alınmalıdır.

Ä« 195

Aqrar iqtisadiyyat

Çünki aqrar bölmə torpaq, iqlim şəraitinə, regional

xüsusiyyətə malik olmasına görə iqtisadiyyatın başqa

sahələrindən köklü surətdə fərqlənir. Bəzən bu fərqlər

istehsalın nəticəsinə, müddətinə təsir göstərir. Belə ki, aqrar

bölməyə investisiya formasında qo}aılan vəsaitin geri

qaytarmağa başlanma müddəti 2-5 ildən sonra başlayır.

Aqrar bölməni iqtisadiyyatın digər sahələrindən

fərqləndirən, investisiya qoyuluşlarının riskini artıran

xüsusiyyətlərindən biri də təbii ekoloji və ətraf mühitin

mühafizəsi ilə bağlı amillərdən əmələ gələn çətinliklərdir.

Aqrar bölmədə təbii xüsusiyyətlər istehsalın həcminə, onun

son nəticəsinə, investisiyalann ödəmə müddətinə bilavasitə

təsir göstərir. Aqrar sahədə investisiya qoyuluşuna, onun

ödənilmə müddətinə təsir edən amillərdən biri də ekoloji

tarazlığın pozulması, onun kənd təsərrüfatına, ətraf mühitə

vurduğu ziyandır. Ətraf mühitin mühafizəsi məsələsi aqrar

sahə üçün daha mühümdür. Çünki burada istehsal bilavasitə

ətraf mühitlə bağlıdır. Elmi - texniki tərəqqinin sürətlənməsi

təbiətlə kənd təsərrüfatı arasında qarşılıqlı əlaqəni

dərinləşdirməklə yanaşı aqrar bölmədə istehsalın ətraf mühitə

təsirini gücləndirir. Bu özünü müxtəlif istiqamətlərdə büru-

zə verir. Torpaqdan istifadənin intensivliyinin artması bir

tərəfdən torpağəmələgəlmə prosesini pozur, digər tərəfdən,

torpaqlann külək, su eroziyasına məruz qalmasına şərait

yaradır. Hazırda respublikada torpaq sahələrinin 80-85%-ə

qə- dəri bu və ya digər formada eroziyaya uğramışdır.

Azərbaycanda torpaqlann iqtisadi münbitliyini

yüksəltməklə məhsul istehsalım artırmaq yollanndan biri də

meliorasiya işlərinin aparılmasıdır.

Ä«196 «Ä

Eldar Quliyev

Kənd təsərrüfatının son nəticəsi bir çox istehsal və qeyri -

istehsal sahələrindən asılı olduğuna görə təkcə aqrar sahəyə

qoyulan investisiyalar lazımi səmərə vermir. Odur ki, aqrar

bölməyə, onun sahələrinə yönəldilən investisiyalar bu sahə ilə

qarşılıqlı əlaqədə olan emaledici sənaye xidmət sahələri ilə

qarşılıqlı nisbətdə olmalıdır. Daha doğrusu, aqrar bölmənin

bağçılıq, üzümçülük, tərəvəzçilik, çayçılıq sahələrinin

inkişafına yönəldilən investisiyalar müəyyən nisbətdə

emaledici sənayenin, bununla bağlı xammal və hazır

məhsulların saxlanılması üçün anbar və soyuducu

təsərrüfatlann, hazır məhsulun satışı ilə bağlı sahələrin

təşkilini, həmçinin sosial infrastruktur sahələrinin inkişafını

da əhatə etməlidir. Aqrar sahəyə investisiya qoyuluşunda

qeyd edilən nisbətin gözlənilməsi, istehsalın inkişafına

qoyulan vəsaitin daha tez və artan miqdarda səmərə

verməsinə şərait yarada bilər. 9.2. İNVESTİSİYANIN AQRAR SFERANIN İNKİŞAFINDA ROLU

İnvestisiya iqtisadiyyatın sabitləşdirilməsinin və

perspektiv inkişafının əsas vasitələrindən biri kimi çıxış

etməklə real ümumi kapitalın artırılmasında, iqtisadi

səmərəliliyin stimullaşdırılmasında, bir sözlə, rəqabət

qabiliyyətli milli iqtisadiyyatın formalaşmasında mühüm rol

oynayır. Onun istifadə nəticəliyinin və yığım səviyyəsinin

yüksəldilməsi real istehsalın canlandırılmasmm və

iqtisadiyyatın yeni sektorlarının yaradılması və inkişafının

əsas təməli olmaqla böhranlı hadisələrin aradan

qaldınimasma və ölkənin milli sərvətinin artırılmasına zəmin

yaradır.

Hazırda yerli müəssisələrə xarici iqtisadi əlaqələrin

bərabər hüquqlu tərəfdaşı olmaq ixtiyarı verilmişdir. Odur

Ä» 197 «*Ä

Aqrar iqtisadiyyat

ki, dövlət və özəl sektorun mülkiyyətçiləri xarici iqtisadi

əlaqələr yaratmaq, ayrı-ayrı sahələrin, istehsal və

qeyri-istehsal müəssisələrinin inkişaf yoluna qaytaniması

məqsədilə investisiya cəlb eyməyə çalışırlar. Bu istiqamətdə

aparılan işlər artıq öz nəticəsini yanacaq - eneıji

kompleksinin, habelə ölkə iqtisadiyyatının əsas sahəsi olan

neft və qaz hasilatı sahəsində vermişdir. Hazırda

respublikamıza xarici investisiya axını davam edir və onun

tətbiq dairəsi tədricən genişlənərək emal, tikinti və xidmət

sahələrini əhatə etməkdədir.

Mövcud şəraitdə maliyyə-kredit bazarında kredit

faizlərinin yüksək olması müxtəlif ölkələrin firmalannı iri

həcmli investisiya layihələrini həyata keçirən zaman elmi -

texniki potensialın və maliyyə ehtiyatlannm birləşdirilməsinə

vadar edir. Həm xarici, həm də yerli şirkətlər üçün iqtisadi

əlaqələrə girməklə mühüm investisiya layihələrini birgə

həyata keçirmək daha faydalı olur. Bununla da tərəflər iri

həcmli layihələrin həyata keçirilməsində riskin payını

bölüşdürməklə onlara dəyə biləcək zərərin müəyyən

hissəsindən özlərini sığortalamış olurlar. Bu zaman həm

investorların, həm də dövlət maraqlarının nəzərə alınması

daha vacibdir. Daha doğrusu, investisiya bazannm təşkilində

iştirakçı olan bütün tərəflərin maraqlannm təmin olunmasına

çalışmaq lazımdır. Belə ki, əgər investorları maksimum gəlir

götürmək və satış bazanna yiyələnmək maraqlandınrsa, onda

investisiya olanlan istehsalı modemizasiya etmək, ilkin

kapital əldə etmək və kapital dövriyyəsini artırmaq daha çox

maraqlandınr. Göstərilən tərəflərin maraqlan çərçivəsində

dövlətin marağı daha önəmlidir və o, investisiya prosesinin

tənzimlənməsi, iqtisadiyyatın səmərəli olması və so-

Ä»198 »Ä

Eldar Quliyev

sial yönümlü layihələrin tətbiqinə daha çox üstünlük verir.

Odur ki, ölkə iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsinin strateji

istiqaməti kimi lazımi investisiyanın cəlb olunması hesabına

tez bir müddətdə milli iqtisadiyyatın bütün sahələrinin

gələcək inkişafı üçün vacib olan vaİ5nıta axınını təmin etmək

lazımdır. Qeyd edilən strateji xəttin ardıcıl olaraq həyata

keçirilməsi qarşıya çıxan problemlərin dövlət səviyyəsində

həlli və investisiya axını üçün mühüm olan iqtisadi şəraitin

yaradılmasını, son nəticədə ölkənin iqtisadi tərəqqisini təmin

edəcəkdir.

İqtisadi kateqoriya kimi investisiyalar bir sıra mühüm

funksiyalar yerinə yetirir. Bu funksiyalarsız hər hansı bir

dövlətin, həmçinin Azərbaycan Respublikasının, onun aqrar

sahəsinin normal inkişafı mümkün deyildir.

İqtisadiyyatın müxtəlif səviyyələrində investisiya

aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir:

- geniş təkrar istehsal siyasətinin həyata keçirilməsi;

- elmi-texniki tərəqqinin sürətləndirilməsi, ölkə

məhsullarının keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması və onların

rəqabət qabiliyyətinin təmin edilməsi;

- ictimai istehsalın strukturunun yenidən qurulması və

aqrar-sənaye sahələrinin, həmçinin iqtisadiyyatın başqa

sahələrinin mütənasib inkişafının təmin edilməsi;

- sənayenin zəruri xammal bazasının yaradılması;

-istehsal və sosial infrastruktur sahələrinin inkişafının

təmin edilməsi;

-məşğulluq problemlərinin qismən və ya tamamilə

yumşaldılması məsələlərinin həll edilməsi;

- ətraf mühitin mühafizəsi və təbii ehtiyatlardan səmərəli

istifadə olunması.

199 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

Qeyd etmək lazımdır ki, respublikanın aqrar bölməsinə

investisiya qoyuluşunun təmin edilməsi böhranlı vəziyyətin

aradan qaldırılmasına, onun tədricən sabitləşməsinə və

inkişafına əlverişli şərait yarada bilər.

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, investisiya

iqtisadiyyatı, onun vacib sahəsi olan aqrar sahənin inkişafını

müəyyən edən əsas amildir. Cəmiyyətin real kapitalının

artması iqtisadiyyatın istehsal potensialını yüksəldir,

istehsala, yeni texnologiyaya investisiya qoyuluşu kəskin

rəqabət mübarizəsində fəaliyyət göstərməyə yardım edir, öz

məhsullarına qiymətin daha çevik tənzimlənməsinə imkan

verir.

Ölkədə özəlləşdirmənin həyata keçirilməsi aqrar sahə

məhsullarının emalı sferasına investisiyaların marağının

artmasına və bu sahəyə vəsait qoyuluşlarının xeyli

çoxalmasına imkan versə də həmin sferaya investisiya

qoyuluşunun nisbi səviyyəsi xeyli aşağı olaraq qalmaqdadır.

Eyni zamanda aqrar sahənin emal sənayesinin hələlik

komplek- sdaxili inteqrasiya əlaqələri vasitəsilə kənd

təsərrüfatının inkişafına təsiri, o cümlədən bilavasitə aqrar

istehsala investisiyalar yönəltmək imkanlan çox zəifdir.

Ölkədə özəlləşdirmənin həyata keçirilməsi aqrar sahə

məhsullarının emalı sferasına investisiyaların marağınm

artmasına və bu sahəyə vəsait qoyuluşlarının xeyli

çoxalmasına imkan versə də həmin sferaya investisiya

qoyuluşunun nisbi səviyyəsi xeyli aşağı olaraq qalmaqdadır.

Eyni zamanda aqrar sahənin emal sənayesinin hələlik

komplek- sdaxili inteqrasiya əlaqələri vasitəsilə kənd

təsərrüfatının inkişafına təsiri, o cümlədən bilavasitə aqrar

istehsala investisiyalar yönəltmək imkanlan çox zəifdir.

Bundan başqa, Ä»» 200 »Ä

Eldar Quliyev

aqrar sahəyə yatırılan investisiyaların qaytanima müddətinin

uzun olması və bu sahədə risklərin yüksəkliyi bura xarici

investorların cəlb edilməsində böyük maneələrə

çevrilmişdir. Məhz bu amillərin təsiri nəticəsində son

dövrlərdə Azərbaycanın bilavasitə kənd təsərrüfatına xarici

və müştərək müəssisələr tərəfindən investisiya qoyuluşlan

həyata keçirilməmişdir (cədvəl 12). Cədvəl 12.

2000-2011-ci illərdə aqrar sahə üzrə əsas kapitala yönəldilmiş

investisiyaların inkişaf dinamikası (mln. manat)

İllər

Ölkə iqtisadiyyatı

üzrə əsas

kapitala

yönəldilmiş

investisiya

O cümlədən kənd

təsərrüfatı üzrə əsas

kapitala yönəldilmiş

investisiya

Kənd təsərrüfatı üzrə əsas

kapitala yönəldilmiş

investisiyaların bütövlükdə

ölkə iqtisadiyyatı

investisiyasında xüsusi çəkisi

%-lə 2000 967.8 6.5 07. 2005 5769.9 40.7 0.7 2006 6234.5 58.3 0.9 2007 7471.2 243.3 3.2 2010 9373.1 428.5 4.6 2011 11724.6 411.9 3.5

Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, aqrar sahə müəssisələrində

zəruri həcmdə yığımın olmaması və irimiqyaslı risklərin

mövcudluğu əslində aqrar sferada mövcud olan istehsal -

maliyyə böhranının əsas səbəbləri kimi çıxış edir.

Araşdırmalar göstərir ki, ölkəmizin aqrar sahəsində

investisiya mühitinin pisləşməsini doğuran əsas səbəblər

aşağıdakılardan ibarətdir:

- buraya maliyyə resursları axınının zəifləməsi;

Ä»» 201 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

-bazarda idxal məhsullarının xüsusi çəkisinin yüksək

olması və yerli məhsul satışının məhdudluğu üzündən yerli

istehsalçıların gəlirləri həcminin azalması;

- büdcə münasibətlərində bütün sferanın qısa müddət

ərzində köklü surətdə yenidən qurulması, aqrar sahə

istehsalının dövlət tənzimlənməsinin yeni mexanizmi

əsasında ərzaq istehsalçılarının maliyyə itkilərinin uyğun

kompensasiyası olmadan aqrar sahəyə dövlət yardımının

mövcud formalarından imtina edilməsi.

Aqrar sahənin inkişafı və səmərəliliyinin yüksəldilməsi

baxımından investisiyalann rolu özünü başlıca olaraq iki

aspektdə göstərir:

1. Əsas kapital investisiyalarının həyata keçirilməsi

əsasında aqrar istehsalın maddi - texniki resurslarla

təminatının möhkəmləndirilməsi. Burada kənd təsərrüfatı və

sənaye məhsullarının qiymətləri arasında disparitetlərin

aradan qaldırılması məqsədilə aqrar əmtəə istehsalçılarının

ödəmə qabiliyyətinin yüksəldilməsi,xüsusilə də kənd

təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarına qısa və uzunmüddətli

güzəştlərin verilməsi tələb olunur.

2. Aqrar sahənin möhkəmləndirilməsi və əksər aqrar -

sənaye müəssisələrinin maliyyə vəziyyətinin sabitləşdiril-

məsi məqsədilə aqrar istehsalın davamlı artımı üçün əlverişli

investisiya mühitinin formalaşdırılması.

Ölkəmizdə bazar iqtisadiyyatının möhkəmləndirilməsinin

ən mühüm istiqamətlərindən biri də respublikamızın

regionlarında sahibkarlığın inkişafıdır. Bu məqsədlə

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 fevral 2004-cü il

tarixli “Azərbaycan Respublikası regionlarının inkişafının

Dövlət Proqramf’nda sahibkarlığın regional inkişafının 202 ««Ä

Eldar Quliyev

sürətləndirilməsi, qeyri-neft strukturunun, o cümlədən kənd

təsərrüfatının inkişafına investisiyaların yönəldilməsi xüsusi

əhəmiyyət kəsb edir. Proqramda əsas məqsəd regionlara, 0

cümlədən kənd yaşayış məntəqələrinə investisiyaların cəlb

edilməsinə nail olmaqdan ibarətdir.

Son vaxtlar xarici kapitalın ölkə iqtisadiyyatına axını

xarici investorlara marağı artırır. Bu hər şeydən əvvəl

Azərbaycanın zəngin təbii ehtiyatlarının, xammal

resurslarının olması ilə yanaşı, kifayət qədər ucuz işçi

qüvvəsinin olması, habelə ixtisaslı elmi, texniki kadr

potensialının olması, Azərbaycanın mövcud olduğu əlverişli

coğrafi mövqeyi, nəqliyyat əlaqələri və onun məhsullarını

dünya bazarına çıxara bilməsi üçün əlverişli şəraitin olması

ilə bağlıdır. Hazırda ölkəmiz dünya miqyasında xammal

resurslarını və ilkin xammal məhsullarını ixrac edən və ilk

növbədə isteh- lak tələbatını ödəmək məqsədilə nəzərdə

tutulmuş xarici yüksək texnoloji məhsul və xidmətləri idxal

edən ölkə kimi çıxış edir. Respublikamız emal sənayesinin

müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün kifayət qədər kənd

təsərrüfatı xammal bazanna malikdir. Eyni xammalda həmin

xammal resurslarının və onlann emalına əsaslanan müəssisə

və isteh- sallann çoxu ən gəlirli və tez xərcini ödəyən hesab

olunur. Bundan başqa, Azərbaycanda xarici investisiyalann

hüquq- İannın qorunması üçün zəruri olan bütün

normativ-hüquqi aktlar qəbul olunmuşdur. İstər daxili, istərsə

də xarici inve- stisiyalarm kompleks proqramlarının

stimullaşdınimasının reallaşdınimasında investisiya

fəaliyyətinin qanunvericilik bazasının yaradılması və

təkmilləşdirilməsi üzrə zəruru təşkilati tədbirlərin həyata

keçirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Həmin tədbirlər

sırasında investisiyalar, ma-

^ 203

Aqrar iqtisadiyyat

liyyə, valyuta, vergi, gömrük, tarif və qeyri - tarif

tənzimlənməsi haqqında qanunvericilik aktlannm və digər

normativ sənədlərin sabitliyi, hüquqi - normativ sənədlərdə

vaxtaşırı nəzərdə tutulan dəyişikliklər haqqında

informasiyanın mövcudluğu, investisiyaların idarəetmə

orqanlan- nın müfəssəl idarəçilik sistemi və mexanizmlərinin

olması kimi tədbirlər xüsusi seçilir. 9.3. AQRAR İQTİSADİYYATA İNVESTİSİYALARIN

CƏLBEDİCİLİYİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİ

İnvestisiyalar - kənd təsərrüfatı müəssisələrinin iqtisadi

inkişafının əsas amillərindən biridir. Bununla əlaqədar kənd

təsərrüfatında investisiya cəlbediciliyinin yüksəldilməsi əsas

məsələlərdən biridir. Belə ki, yalnız o, investisiyaların axınını

müəyyən edir.

İnvestisiya cəlbediciliyi - bu, investorun bu və ya digər

obyektə investisiya qoymasına üstünlük yaradan

sosial-iqtisadi və təbii şəraitin məcmusudur. İnvestor dedikdə

özünün şəxsi və ya cəlb edilmiş vəsaitini investisiya

layihəsinə qoyan və onların məqsədli istifadəsini təmin edən

hüquqi və fiziki şəxs nəzərdə tutulur. İnvestor-eyni zamanda

sifarişçi, kreditor qismində, daha doğrusu, investisiya

fəaliyyətində hər hansı iştirakçının funksiyasını yerinə yetirə

bilər. Sifarişçi investorlar, həmçinin hüquqi və fiziki şəxslər,

investisiya layihəsini həyata keçirmək üçün səlahiyyət

verilmiş şəxslər ola bilər. İstifadəçi investisiya obyekti

yaratmış hüquqi və fiziki şəxsdir.

Kənd təsərrüfatında investisiya cəlbediciliyi bir çox

amillərin təsiri altında yaradılır (şəkil 12).

^ 204 «Ä

Eldar Quliyev

Şəkil 12. Kənd təsərrüfatında investisiya amillərinin

cəlbediciliyi.

İnvestisiya cəlbediciliyi müəssisənin investisiya

fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi üçün vacib şərtdir.

İnvestisiya cəlbediciliyinin }mksəldilməsi dövlət

dəstəyinə imkan yaradır ki, o da məqsədli proqramların

maliyyə Ä» 205 “Ä

Aqrar iqtisadiyyat

ləşdirilməsi, büdcə ssudaları, subsidiyalan və kənd təsərrüfatı

məhsullarına olan xərclərin bir hissəsinin, dotasiya və

kompensasiya edilməsinə şərait yaradır.

İnvestisiya cəlbediciliyi müəyyən dərəcədə investisiyanın

səmərəliliyi ilə müəyyənləşdirilir.

Kapital qoyuluşunun iqtisadi səmərəliliyinə çoxlu amillər

təsir göstərir ki, onları da iki qrupa bölmək olar. Onlardan

birincisi təsərrüfatdan asılı olan daxili amillər, ikincisi

təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olmayan xarici amillərdir. Kənd

təsərrüfatında kapital qoyuluşunun iqtisadi səmərəliliyinin

mövcud iqtisadi şəraitdə aşağı olması əsaslı surətdə ikinci

qrup amillərə əlavə gəlir olduğunu müəyyənləşdirir:

investisiya qiymətlərinin dəyişməsi, kreditlərə böyük faiz

dərəcələri qoyulması. Göstərilən problemləri dövlət

səviyyəsində həll etmədən kənd təsərrüfatında səmərəli

investisiyadan danışmaq reallıqdan uzaq olardı.

Kənd təsərrüfatında investisiya səmərəliliyinin

yüksəldilməsi aşağıda göstərilənlərin hesabına mümkün ola

bilər:

- təcrübədə özünü doğruldan tipik layihələrin geniş

tətbiqi. Bu, vaxta qənaət etməklə obyektin layihələşdirilməsi

xərclərinin azaldılmasına, qeyri - obyektiv layihələrin seçim

riskindən yan ötməyə imkan verir;

-obyektin tikintisi və mənimsənilməsi, vaxtın azaldılması.

Bu da tamamlanmamış obyektlərə diqqətin yayınmasına,

həmçinin xərc qoymaqla iqtisadi səmərə əldə etmək

arasındakı vaxtı azaltmağa imkan verir;

- vəsait qoymanın kompleksliyinin təmin edilməsi

(məsələn, heyvandarlıqda heyvandarlıq binalanmn, yem

sexləri tikintilərinin və əsas heyvanların yetişdirilməsi

arasında optimal uyğunluğun əldə edilməsi);

Ä*> 206 «Ä

Eldar Quliyev

- prioritet vəsaitin qoyuluşu və onlann səmərəli

istifadəsinə hesablanması. Birinci növbədə investisiyanın

fəaliyyətdə olan obyektin yenidən qurulmasına yönəldilməsi

məqsədəuyğundur. Burada çəkilmiş xərclərin qazanılması

yeni tikintiyə qoyulan xərclərdən 2-3 dəfə tez əldə edilir;

-kapital qoyuluşunun bir neçə obyektə xırdalanması

təcrübəsinə son qoymaq. İnvestisiyanın daha vacib obyektin

tikintisinə yönəldilməsi tikintinin fasiləsiz apanlmasma və

obyektin vaxtında istismara verilməsinə səbəb olur;

- elm və texnikanın nailiyyətlərindən istifadənin iqtisadi

rejiminin gözlənilməsi. Belə ki, çəyirdəkli bitkilərin

yetişdirilməsi 4 ildən sonra məhsul əldə edilməsinə imkan

verdiyi halda, toxumlu meyvələrin yetişdirilməsi yalnız 8

ildən sonra mümkündür. Xərcin əldə edilməsi birincilərdə 5-6

ilə, ikincilərdə yalnız 9-10 ilə mümkündür.

Kənd təsərrüfatında investisiya cəlbediciliyi də təbii iqlim

şəraiti ilə əlaqədardır. Onun iqtisadi səmərəliliyi istehsal və

sosial infrastrukturların mövcudluğu, vergi güzəştlərinin

verilməsi, müəssisənin maliyyə vəziyyəti ilə əlaqədardır.

Kənd təsərrüfatında investisiya axınını saxlayan

amillərdən biri də xalq təsərrüfatının digər sahələrində yüksək

qazancın olmasıdır.

9.4. MADDİ-TEXNİKİ RESURSLAR BAZARI

Maddi-texniki resurslar bazarı - mübadilə sferası olmaqla,

buraya kənd təsərrüfatını vacib istehsal vasitələri ilə təmin

edən təşkilatlar daxildir. Ona görə çox vaxt bunu istehsal

vasitələri bazarı adlandınrlar.

İstehsal vasitələri bazannm təşkilinin vacib

prinsiplərindən biri maddi - texniki təchizat bazasının birliyi;

təmir, 207

Aqrar iqtisadiyyat

qarantiya (zəmanət), qarantiyadan sonrakı xidmət və bütün

müddət ərzində ehtiyat hissələri və texnika ilə təmin etmədən

ibarət xidmətin göstərilməsidir. Texnika, avadanlıq və digər

istehsal vasitələrinin göndərilməsi, gətirilməsi bilavasitə

istehsalçı müəssisə, həmçinin bir neçə vasitəçi ilə topdansatış

bazası, diler şəbəkəsi və satıcı firma təşkilatlan vasitəsilə

həyata keçirilə bilər.

Maddi - texniki resurslar bazannm ayrılmaz

elementlərindən biri də maşın və avadanlıqlann ikinci

bazarıdır. Bir çox sahibkarlann və istehsalçılann işsiz

dayanmış maddi - texniki resurslan, ehtiyat hissələri və

avadanlıqlarının realizə edilməsi çox da böyük olmayan

qiymətə istehlakçıla- nn cəlb edilməsi və onlardan istifadənin

təşkilidir.

İstehsal vasitələrinin sərbəst realizasiyası bazann vacib

məhsullarla dolu olmasını tələb edir, mal gətirənlərin rəqabəti

şəraitində istehlakçı özünə münasib məhsulu seçmə imkanına

malik olur. Ancaq, təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki,

maddi-texniki resurslar bazarı hələlik Azərbaycanda pis

fəaliyyət göstərir və istənilən təminat yoxdur. Bazar əsas

istehsal vasitələri ilə müəssisələri təmin etmək gücündə

olmadığı üçün əsas istehsal vasitələrinin vaxtının aktiv hissəsi

onların xidmət müddətini ötüb keçir. Müəssisələrdə

texnikanın hesabdan silinməsi onların daxilolmalarını bir

neçə dəfə ötür. İslahatlar dövründə praktiki olaraq kənd

təsərrüfatını resurslarla dövlət fondu hesabına təmin etmək

qaydası dağıdılmışdır. Eyni zamanda istehsalçılarla məhsul

istehlakçıları arasında üfıqi əlaqələrin yaradılması da, demək

olar ki, aradan götürülmüşdür. Əksinə, mal göndərənlərlə

istehlakçılar arasında əsaslı surətdə, həcmdə, no-

menklaturada, keyfiyyətdə, göndərmə vaxtı və məhsulun Ä» 208

Eldar Quliyev

qiymətində və s. məsələlərdə amirlik əmələ gəlmişdir. Maddi

- texniki bazarın normal fəaliyyəti üçün lazım olan

müəssisələrin ticarət təşkilatlan və mal göndərənlərin rəqabəti

tamam aradan çıxmışdır.

Mərkəzləşdirilmiş şəkildə resursların fondlar və limitlərlə

təqdim edilməsinin dağılması istehsal vasitələri baza- nnm

yaranması və fəaliyyət göstərməsi üçün heç bir şərait

yaratmadı. Resurs istehsal edən inhisarçı müəssisələr bundan

istifadə edərək sərbəst şəkildə məhsullann qiymətlərinin

artınimasma, tələbin azalmasına və məhsul istehsalının

həcmini azaltmağa nail oldular. Maddi-texniki resursların

təqdim edilməsinin azaldılması öz növbəsində kənd

təsərrüfatı məhsul istehsalçılarının ödəmə qabiliyyətlərinin

aşağı düşməsinə səbəb olmaqla nəticədə, sənaye və kənd

təsərrüfatı məhsulları arasında qiymət disporitetinin

yaranmasına səbəb olmuşdur.

Mövcud olan bu şəraitdə əksər məhsul istehsalçıları

istehsal vasitələri əldə etmək iqtidannda deyillər.

Kənd təsərrüfatı məhsul istehsalçılarının ödəmə

qabiliyyətlərinin aşağı olması, istehsal vasitələrinin

qiymətlərinin kəskin artması kənd təsərrüfatının maddi

resurslarla təmin olunmasına imkan vermir. Qiymətlərin

artması kənd təsərrüfatı məhsul istehsalçılarını maddi

resursları az almağa sövq etmişdir. Əvvəldə qeyd edildiyi

kimi, əsas vəsaitlərin əldə edilməsində müasir şəraitdə

investisiyalar böyük əhəmiyyət kəsb edir. İnvestisiyaların

yönəldilmə istiqamətinə görə iki növü vardır: real və maliyyə.

Maliyyə investisiyaları - maliyyə alətlərinə, yəni qiymətli

kağızlara və bank depozitlərinə yönəldilən vəsaitdir.

209 “Ä

“ Aqrar iqtisadiyyat

Real investisiyalar - maddi istehsal ehtiyatlarının artımı,

əsas fondların təkrar istehsalı məqsədlərilə kapital

qoyuluşlarıdır. Kapital qoyuluşu hesabına həm yararsız

vəziyyətə düşmüş əsas fondlar bərpa olunur, həm də təkrar

istehsalın genişləndirilməsi üçün əlavə əmək vasitələri alınır.

Aqrar sahə müəssisələrinin istehsal vasitələri ilə

təchizatında lizinq böyük rol oynayır. Lizinq binaların,

qurğuların, güc maşınlarının, avadanlıqların, hesablayıcı

texnikanın, nəqliyyat vasitələrinin, alətlərin, istehsal və

təsərrüfat inventarları, işçi və məhsuldar qaramalın, çoxillik

bitkilərin və digər əsas vasitələrin orta və uzunmüddətli

(Azərbaycan qanunvericiliyinə əsasən 6 aydan 5-6 ilə qədər)

onların sonradan alınması imkanını nəzərdə tutan icarədir.

Müqavilənin müddəti bitdikdən sonra icraçı əmlakı lizinq

şirkətinə qaytanr, müqavilənin müddətini uzadır (yəni

müqavilə bağlayır), yaxud əmlakı qalıq dəyəri əsasında satın

alır.

Lizinq ilə adi icarə arasında ciddi fərq var. İcarə əmlakı- n

müvəqqəti olaraq başqa şəxsə (icarəçiyə) verilməsidir. İcarə

ikitərəfli razılaşmanı təmsil edir və bu zaman icarəçinin

istifadə etdiyi əmlakdan gəlir əldə edir. Lizinq əsas icarəyə

verilən əmlakı ya özü istehsal etməli, yaxud yalnız bu

məqsədlə onu almalıdır. Artıq mülkiyyətdə olan texnika,

avadanlıq və s. istifadəyə verildiyi zaman yaranmış hüquqi

münasibət icarə şəklində özünü büruzə verir. Aqrar bölmənin

qarşısında duran əsas vəzifə kənd təsərrüfatı məhsullan

istehsalının maddi - texniki təchizatını yaxşılaşdırmaq,

keyfiyyətli məhsul yetişdirmək və onun itkisiz yığımını təmin

etməkdir. Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin 2004-cü

il 2 fevral tarixli Fərmanı ilə təsdiq

Ä» 210 «*dv

Eldar Quliyev

edilmiş “Azərbaycan Respublikasının regionlarının sosial

iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)”nda

bununla bağlı müvafiq tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur. Həmin

proqramın ən mühüm vəzifələrindən biri regionlarda,

xüsusilə, dağ və dağətəyi rayonlarda fermer təsərrüfatlan- na

xidmət göstərmək məqsədilə müasir kənd təsərrüfatı

texnikası ilə təmin olunmuş servis mərkəzlərinin

yaradılmasıdır. Hər aqrotexniki servisin yaradılmasına

650-750 mln. manat məbləğində güzəştli kreditlərin verilməsi

nəzərdə tutulmuşdur. Həmin kreditlər üçün vasitələr həm

daxili, həm xarici mənbələr hesabına ayrıla bilər. Beynəlxaq

təşkilatlann maliyyə strukturlarında və xarici ölkələrdən daxil

olan vasitələrin həmin problemin həllinə yönəldilməsinin

təmin edilməsi də nəzərdə tutulmuşdur.

Aqrar sahədə texnika ilə təchizat məsələlərini çevik

şəkildə həll etmək və dövlət proqramında nəzərdə tutulan

tədbirlərin icrasını sürətləndirmək məqsədilə Azərbaycan

Respublikasının Prezidenti 23 oktyabr 2004-cü il tarixində

“Aqrar bölmədə lizinqin genişləndirilməsi sahəsində əlavə

tədbirlər haqqında” Sərəncam vermişdir. Həmin sərəncama

əsasən səhmlərinin 100%-i dövlətə məxsus olan “Aq-

rolizinq” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaradıldı. “Aqrolizinq”

ASC dövlət büdcəsindən ayrılan vəsait hesabına alman kənd

təsərrüfatı texnikasının lizinq yolu ilə hüquqi və fiziki

şəxslərə icarəyə verilməsini, yaxud satın alınmasını həyata

keçirir. Müəssisənin dörd regional bölməsinin yaradılması da

nəzərdə tutulmuşdur. Bundan əlavə, lizinq müqaviləsinin

obyekti kimi qanunvericilikdə müəyyənləşdirilmiş təsnifat

üzrə əsas vəsaitə aid daşman avadanlıqlar daxili gömrük

rüsumundan və idxal zamanı ƏDV-dən azad

^ 211 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

olunur. Fermerlər üçün kredit vasitəsilə müasir texnikanı əldə

etmək imkanlannm yaradılması kənd təsərrüfatında böyük

iqtisadi canlanmaya səbəb olmuşdur. Kənd təsərrüfatının

zəruri mineral gübrələr və müxtəlif kimyəvi vasitələrlə təmin

edilməsi üzrə səhmdar cəmiyyətin xüsusi rolu var.

YOXLAMA SUALLARI

1. İnvestisiya dedikdə nə başa düşürük?

2. İnvestisiyalar necə bölünür?

3. Kapital qoyuluşunun texnoloji, təkrar istehsal və sahə

strukturunu xarakterizə edin.

4. İnvestisiyanın maliyyə mənbələri hansılardır?

5. Kənd təsərrüfatında investisiya qoyuluşuna hansı amillər

mane olur?

6. Kapital qoyuluşunun səmərəliliyi dedikdə nə başa

düşülür?

7. Kapital qoyuluşunun səmərəliliyinin hesablanması qay-

dalannı göstərin.

8. Kapital qoyuluşunun səmərəliliyini hansı göstəricilərlə

xarakterizə etmək olar?

9. “İnvestisiya cəlbediciliyi” nə deməkdir?

10. Kənd təsərrüfatına investisiya cəlbediciliyinin amillərini

sayın.

11. Kənd təsərrüfatında kapital qoyuluşunun səmərəliliyinin

qaldınimasınm əsas yollan hansılardır?

12. Maddi-texniki resurslar bazanm xarakterizə edin.

Ä» 212

Eldar Quliyev

III BÖLMƏ

AQRAR İQTİSADİYYATDA İSTEHSALIN

İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ ƏMƏYİN

İCTİMAİ BÖLGÜSÜ

MÖVZU 10. AQRAR İQTİSADİYYATIN İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏSİ

10.1. İNTENSİVLƏŞDİRMƏNİN İQTİSADİ MAHİYYƏTİ

Aqrar iqtisadiyyat iki formada inkişaf edə bilər: eksten-

siv və intensiv. Ekstensiv inkişaf dedikdə elə bir inkişaf

forması başa düşülür ki, burada məhsul istehsalının artımı

becərilən torpaq sahələrinin genişləndirilməsi, təbii otlaq

sahələrinin genişləndirilməsi və torpaqlann təbii

məhsuldarlığından istifadə ilə əldə edilir.

İntensiv inkişaf forması dedikdə məhsul istehsalının

artımına becərilən torpaqların yaxşılaşdırılması, elmi-texniki

tərəqqinin qabaqcıl nailiyyətlərinin tətbiqi, istehsal

vasitələrinin təkmilləşdirilməsi nəticəsində nail olmaq

anlaşılır.

Ekstensiv inkişaf forması zamanı təsərrüfat dövriyyəsinə

torpaqlar dəyişilmədən və ya çox az şəkildə intensivləşmiş

formada verilir və onların sahəsi genişləndirilir, istehsal

vasitələri olduğu kimi dəyişilməz qalır, işə çoxlu əmək, işçi

qüvvəsi cəlb edilir və istehsal vasitələri böyük əraziyə xidmət

edir. Bununla belə yığımlar torpaqlann keyfiyyətinin

yaxşılaşdırılmasına yönəldilmir, bütün cəhd kənd təsərrüfatı

istehsalı ərazilərinin genişləndirilməsinə yönəldilir.

İntensiv inkişaf formasında əmək kütləsi artır və istehsal

vasitələri əvvəlki ərazidə, sahədə fəaliyyət göstərir, torpağm

məhsuldarlığma təsir edən daha səmərəli vasitələrdən istifa

Ä» 213 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

də edilir. İqtisadi məhsuldarlıq hesabına məhsul istehsalının

artımına nail olunur. Torpağm məhsuldarlığına daha səmərəli

təsir edə bilən istehsal vasitələrindən istifadə edilməsi,

əvvəlki sahələrdə onlann digər qaydalarla istifadə edilməsi

nəticəsində həmin ərazidən daha çox məhsul alınır.

Kənd təsərrüfatının intensiv və ekstensiv inkişaf forması

arasında fərqlərin olmasına baxmayaraq onlar bir - birini

inkar etmirlər. Onlar bir - birini əvəz edə bilərlər, bunlardan

hər biri üstünlük qazana bilər. Belə ki, hazırkı vaxtda münasib

şərait - sərbəst torpaqların olması, əlavə xərclərin qoyulması

imkanları, məhsula tələb, istehsalın səmərəliliyi və s.

ekstensiv inkişaf forması özünü doğrulda bilər. Nəzərə almaq

lazımdır ki, ekstensiv forma istehsalın qeyri - səmərəli

aparılması üçün sinonim deyildir. Bununla belə, bir çox

dünya ölkələrinin tarixi təcrübəsi göstərir ki, kənd

təsərrüfatının daha perspektivli əsas inkişaf istiqaməti onun

intensivləşdirilməsidir.

Kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsi - sahənin elmi -

texniki inqilabın əsasında təkmilləşdirilmə yolu ilə həyata

keçirilən vahid ərazidən məhsul hasilatını artırmaq, əmək

məhsuldarlığının yüksəldilməsi və vahid məhsul istehsalına

xərclərin azaldılmasına yönəldilmiş geniş təkrar istehsalıdır.

Kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsinin obyektiv

zəminləri aşağıdakılardır:

- kənd təsərrüfatı istifadəsində yararlı torpaqlann

məhdudluğu;

- məhsuldar qüvvələrin inkişafı, torpağı becərən

vasitələrin və avadanlığın təkmilləşməsi;

- əməyin ictimai bölgüsü;

^ 214 «xÄ

Eldar Quliyev

- şəhər əhalisinin artması, kənd təsərrüfatı məhsullanna

tələbatın artması.

Torpaqların ekstensiv mənimsənilməsi intensivləşdir-

məni kənarlaşdırmır və bunun vacibliyi iki situasiyada

meydana çıxır:

Birincisi, kənd təsərrüfatı məhsullanna artan tələbatı ancaq

intensifikasiya hesabına ödəmək mümkün olmadıqda;

İkincisi, əgər əkin sahələrinin genişləndirilməsi cari

xərclərin bərabər kapital qoyuluşu ilə intensivləşməyə

nisbətən çox məhsul əldə etməyə imkan verirsə mümkündür.

Kənd təsərrüfatında intensivləşdirmənin istiqamətini

müəyyən edərkən onun üçün mövcud olan üç qarşılıqlı

əlaqəni nəzərə almaq lazımdır; xərclər - torpaq - məhsul.

Beləliklə, intensivləşdirmə ətraf mühitə mənfi təsir edə bilər,

ona görə də onun həyata keçirilməsində vacib şərt - ekoloji

cəhətdən müvəffəqiyyətli olmasıdır.

Kənd təsərrüfatında intensivləşdirilmənin iqtisadi

mahiyyəti eyni torpaq sahəsində əlavə müddi vəsaitlər, bəzən

də canlı qüvvə qoymaqla məhsul istehsalının həcmini

artırmaq, eyni zamanda torpağın iqtisadi məhsuldarlığını

yüksəltmək məqsədilə istehsala təkmilləşdirilmiş müasir

texnika və texnologiyanın tətbiqidir.

İntensiv inkişaf istehsalın keyfiyyətcə təkmilləşdirilməsi,

yenidən qurulması, elmin və texnikanın nailiyyətlərinin tətbiq

edilməsi əsasında məhsul istehsalının artmasıdır.

Deməli, geniş təkrar istehsal prosesində sahə vahidinə

vəsait qoyuluşunun artımı ilə yanaşı onun tərkibinin və tətbiqi

mexanizminin təkmilləşdirilməsinin elə formasını nəzərdə

tutur ki, vahid istehsal sahəsindən məhsul çıxımının artımı

cəmiyyət üçün sərfəli olsun.

^ 215

Aqrar iqtisadiyyat

İntensifıkasiya prosesinin gedişində maddi resurslann

sərfi artır (maddiləşmiş əmək), ancaq canlı əmək azalır,

ümumilikdə məhsul vahidinə maddiləşmiş və canlı əmək

azalır.

İntensivləşmə prosesi yalnız vəsait qoyuluşunun artınl-

ması kimi birtərəfli qaydada deyil, həm də onun ehtiyac

olduğu konkret şəraitin tələbləri baxımından əsaslandınimış,

düşünülmüş formada aparılmasıdır. İntensivləşmə prosesində

vəsait qoyuluşunun artıniması hesabına yeni resursların cəlb

olunmasına daha çox meyil göstərmək əvəzinə, mövcud

resurslardan daha təkmilləşmiş formada istifadəyə diqqət

artırılmalı, elm və texnikanın son nailiyyətlərindən, daha

məhsuldar bitki sortları və heyvan cinslərindən, geniş

imkanlara malik maşın və mexanizmlərdən, qabaqcıl

texnologiyadan, istehsalın təşkili və aparılması

formalanndan, xammalın tədarükü, emalı, saxlanılmasının

təşkilinin mütərəqqi formalarından istifadə edilməlidir.

İntensivləşdirmə mürəkkəb və çoxsahəli bir proses kimi

müəyyən məkan və zaman şəraitində ölkənin və konkret

sahənin iqtisadiyyatının inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Belə

ki, bu və ya digər sahənin inkişafı əvvəlcə vəsait qoyuluşunun

təmərküzləşməsi prosesi ilə başlayır, getdikcə kəmiyyət

dəyişiklikləri müsbət keyfiyyət dəyişikliklərinə keçir, inkişaf

müəyyən ardıcıllıqla təmin olunduğu üçün intensivləşmə

prosesi də ardıcıl xarakter daşıyır. Ümumiyyətlə, aqrar sahədə

istehsalın intensivləşməsi konkret istehsal sahəsində geniş

təkrar istehsalın elə formasıdır ki, istehsal vasitələrinin

təmərküzləşməsi və keyfiyyətcə təkmilləşməsi qabaqcıl

texnologiyanın və əməyin təşkilinin mütərəqqi formalannm

tətbiq edilməsi əsasında məhsul istehsalının artırılmasına və

ucuzlaşdınimasına imkan verir.

Ä® 216 «Ä

Eldar Quliyev

İntensivləşmə geniş təkrar istehsalın forması kimi elmi -

texniki tərəqqinin nailiyyətlərinə və istehsalın bütün

amillərinin təkmilləşdirilməsinə əsaslanır.

İntensivləşdirmə elmi - texniki tərəqqinin nailiyyətlərini

maksimum mənimsəməklə məhsuldar qüvvələrin daim

inkişafı, nisbətən sadə sistemdən daha mürəkkəb sistemə

keçən obyektiv və dinamik bir prosesdir. Bu, yeni texnika,

texnologiya, yüksək məhsuldar sortlar, yüksək ixtisaslı işçi

qüvvəsindən istifadəni, mütərəqqi idarəetmə formalannı,

əməyin təşkili və ödənilməsini mənimsəməklə baş verən

fasiləsiz bir prosesdir.

10.2. KƏND TƏSƏRRÜFATI İSTEHSALININ

İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏSİNİN GÖSTƏRİCİLƏRİ

Kənd təsərrüfatında intensivləşdirməyə iki spektrdə

baxılır: istehsalın intensivləşmə səviyyəsi və

intensivləşmənin iqtisadi səmərəliliyi.

Kənd təsərrüfatı istehsalında intensivləşmənin səviyyəsi

eyni torpaq sahəsində istehsal və əmək vasitələrinin

cəmlənmə dərəcəsini müəyyən etmək üçün adətən müqayisə

nəticəsində müəyyənləşdirilən nisbi göstəricilər vasitəsilə

xarakterizə olunur. Müəssisələrin birinin digərinə nisbətən

intensivlik səviyyəsinin 3diksək və aşağı olması haqqında

nəticəyə gəlmək olar. İntensivləşmənin səviyyəsini əks

etdirən göstəricilər müəyyənləşdirilir. Göstəricilər ümumi və

xüsusi təyinatlı olmaqla dəyər və natura ifadələrilə

səciyyələnir. Ümumi göstəricilərdən bütövlükdə müəssisə

üzrə, xüsusi göstəricilərdən isə müəssisənin ayrı - ayrı

sahələri üzrə intensivləşmə səviyyəsini müəyyən etməkdə

istifadə olunur. Göstəricilər müəyyənləşdirildikdə vəsait

217 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

qoyuluşu, əmək sərfi sahə vahidi ilə müxtəlif variantlarda

müqayisə olunur.

Kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşmə səviyyəsinin

əsas göstəricilərinə aşağıdakılar aiddir:

1. Kənd təsərrüfatı xərclərinin ümumi miqdarı (əsas

kənd təsərrüfatı istehsalı fondlarının dəyəri və cari istehsal

xərclərinin amortizasiyasız) bir hektar torpaq sahəsinə he-

sablanır: i ç _ ƏFD+CIX (amortizasiyasız)

torpaq sahəsi ha (k/t yararlı sahə,əkin yeri) ’

2. Kənd təsərrüfatına yararlı ha sahə vahidinə düşən

istehsal fondlarının dəyəri (əsas və dövriyyə), man: i ç _ əsas fond.dövriyyƏ (min man.)

torpaq sahəsi ha (k/t yararlı sahəY

3. 1 ha torpaq sahəsinə hesablanmış kənd təsərrüfatı tə-

yinatlı əsas istehsal vəsaitlərinin dəyəri:

İŞ = əsaslı vəs.dəy.(min man.)

torpaq sahəsi ha (k/t yararlı sahəY

4. 1 vahid torpaq sahəsinə düşən cari istehsal xərcləri: i ç _ cari isteh.xərc.(minman.)

torpaq sahəsi ha (k/t yararlı sahəY Verilən

göstəricilər ümumilikdə kənd təsərrüfatının intensivliyini

xarakterizə edir. İnflyasiya şəraitində istehsalın

intensivləşmə səviyyəsinin obyektiv qiymətləndirilməsi üçün

intensivləşmənin faktiki və normativ göstəricilərini müqayisə

etmək lazımdır.

Kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşmə əmsalı bu, kənd təsərrüfatının faktiki intensivləşdirmə səviyyəsinin F,-

normativ səviyyəyə N5 nisbətidir.

İ =^-

Ä» 218 “Ä

Eldar Quliyev

Bitkiçilikdə intensivləşmə səviyyəsini müəyyən etmək

üçün aşağıdakı göstəricilərdən istifadə edilir:

1. Bitkiçilikdə 1 ha şuma hesablanmış ümumi xərclər;

2. Bitkiçilikdə 1 ha şuma hesablanmış istehsal fondlan-

nm dəyəri;

3. Bitkiçilikdə 1 ha şuma hesablanmış cari istehsal

xərcləri;

4. Enerji ilə təminat -1 ha şuma və ya əkin yerinə hesa-

bilə energetik resursların həcmi;

5. İstifadə edilən gübrənin həcmi (mineral və üzvi) 1 ha

şuma;

6. Mexanikləşdirilmiş işlərin tutumluluğu - mexanikləş-

dirilmiş işlərin həcmi 1 ha şuma hesabı ilə.

Heyvandarlıqda intensivləşmə səviyyəsinin göstəriciləri:

1. Heyvandarlıqda istehsal fondlarının dəyəri bir şərti baş

hesabı ilə;

2. Heyvandarlıqda ümumi xərclər bir şərti heyvan baş

hesabı ilə;

3. Heyvandarlıqda cari istehsal xərcləri bir şərti başa və

ya bir baş naxır heyvanına;

4. Bir heyvana yem istifadəsi;

5. İstehsal proseslərinin mexanikləşdirilmə səviyyəsi;

6. Ümumi heyvanlann içərisində cins heyvanlann xüsusi

çəkisi.

Əgər istehsal vəsaitlərinin sferada cəmlənməsi çoxalırsa,

intensivliyin səviyyəsi, hər hektardan məhsul istehsalı,

bununla birlikdə hər hektar faydalı vahidə əmək və vəsait

sərfi azalırsa bu intensivləşmənin səmərəliliyinin sübutudur.

İntensivləşmənin iqtisadi səmərəliliyi əldə edilmiş nəticə

(səmərə) və xərcləri və ya onu yaradan resursların nisbətini

əks etdirir. Səmərənin nisbətindən və xərclərin (re-

Ä« 219 "»dv

Aqrar iqtisadiyyat

surslann) nisbətindən asılı olaraq kənd təsərrüfatında

intensivləşmə üç variantda dəyişir: istehsalın intensivləşməsi

ilə əlaqədar əlavə səmərə əlavə xərclərin artmasına səbəb

olur, səmərə artır və qoyulmuş vəsait geniş təkrar istehsalı

təmin edir; əlavə xərclər ancaq səmərəyə bərabərdir -

səmərəlilik yenə əvvəlki yerində qalıbsa sadə təkrar

istehsaldır; əlavə səmərə, əlavə xərclərdən azaddır - xərc

qoyumunun səmərəliliyi aşağı düşür və intensivləşmənin

səmərəsiz olduğu hiss olunur.Kənd təsərrüfatı istehsalının

intensivləşməsinin iqtisadi səmərəliliyi aşağıdakı göstərici

sistemi ilə xarakterizə edilir:

- ümumi məhsulun həcmi (ümumi və təmiz gəlir) 1 man

ümumi xərc, 1 ha kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaq sahəsinə 1

man., əsas istehsal fondlarının 1 man. istehsal xərcləri, bir işçi

və bir nəfər saat;

- kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı;

- heyvanların məhsuldarlığı;

- hər məhsul vahidinin maya dəyəri;

- hər bir ha şuma və 1 baş heyvana, hesabla;

- istehsalın rentabellik səviyyəsi;

- əlavə xərclərin əldə edilməsi-ümumi məhsul istehsalmın

intensivləşdirilməsinə əlavə xərclərə artımın faiz nisbəti;

-intensivləşmənin iqtisadi səmərəsi aşağıdakı düsturla

hesablanır:

İs = GA • S və ya İs = GA^ • //5

Burada, - iqtisadi səmərə;

GA- gəlirin 1 hektar əkinə artımı (1 baş heyvana) man;

S - əkin sahəsi, ha;

Hb- heyvan baş.

220 «dV

Eldar Quliyev

İntensivləşmənin rentabellik səviyyəsi özündə

intensivləşmədən iqtisadi səmərənin əlavə xərclərə faizlə

münasibətini əks etdirir (şəkil 13).

Şəkil 13. İntensivləşmənin iqtisadi səmərəlilik güstəriciləri.

Kənd təsərrüfatında iqtisadi səmərəlilik əhəmiyyətli

dərəcədə istehsalın intensivlik dərəcəsindən asılıdır. Belə

ənənə nəzərə çarpır ki, kənd təsərrüfatında intensivliyin

düşməsilə onun dəyər göstəriciləri kəskin artır. Dəyər

göstəricilərinin artması əsas istehsal fondlannm bir neçə dəfə

təkrar qiymətləndirilməsi, materiallann və digər istehsal

Ä» 221

■ Aqrar iqtisadiyyat

vasitələrinin qiymətlərinin artması və əmək haqlannm

yüksəldilməsi ilə əlaqələndirilir. Kənd təsərrüfatının in-

tensivləşdirilməsinin başlıca istiqamətlərindən biri aqrar

bölmənin sənayeləşdirilməsidir. İstehsalın kompleks mexa-

nikləşdirilməsi və daha çox nəzərəçarpacaq dərəcədə av-

tomatlaşdınlması, sənaye üsullannm geniş tətbiqi əsasında

kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalına əlverişsiz iqlim

amillərinin mənfi təsiri tədricən azalır. Nəticədə istehsal daha

münasib formada intensiv əsaslarla idarə olunur.

İstixanalarda, heyvandarlıq komplekslərində məhsul istehsalı

iqlim amillərindən az asılı olduğu üçün istehsalı )diksək

səviyyədə mexanikləşdirmək və avtomatlaşdırmaqla sənaye

əsasına keçmək mümkündür.

İntensivləşdirmə istiqamətlərindən biri də onun hərtərəfli

kimyalaşdırılmasıdır. Mineral və üzvi gübrələrin, boy

maddələrinin geniş tətbiq olunması sənayenin yüksək

məhsuldarlığa nail olmasından ibarətdir.

İntensivləşmənin əsas vasitələrindən biri və vacibi

torpaqların meliorasiyasıdır. Bizim respublikaya xas olan

torpaqların şoranlaşma və şorakətləşməsi, eroziya

proseslərinin qarşısının alınmasıdır.

Müasir dövrdə idarəetmə proseslərinin təkmilləşdirilməsi

intensivləşmənin sürətini artıran və istehsalın səmərəliliyini

yüksəldən vasitələrdən biridir. Burada, söhbət qoyulmuş əsas

vəsaitlərdən düzgün və səmərəli istifadə edilməsinin çox

vacib əhəmiyyətindən gedir. Şübhəsiz ki, intensivləşmədə

yeni mütərəqqi texnologiyanın daha yaxşı mühitə davamlı,

məhsuldar bitki və heyvan cinslərinin yetişdirilməsi və

istfadəsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bütün bunlarla yanaşı

qeyd etməliyik ki, aqrar sahənin da- ^ 222 «»Ä

Eldar Quliyev

ha səmərəli və intensiv inkişafı elmin nailiyyətlərindən

düzgün və məqsədəuyğun istifadə edilməsidir.

10.3. İSTEHSALIN İNTENSİVLƏŞDİRİLMƏ AMİLLƏRİ

İstehsalın intensivləşdirilmə amillərini üç qrupda

birləşdirmək olar:

Birinci qrup amillər kənd təsərrüfatı bitkilərinin boy

artımı və məhsuldarlığınm sabitliyini, bioloji potensialdan

istifadə edərək heyvanlann məhsuldarlığınm artınimasım

müəyyən edir. Mövcud qrupda əkinçiliyə aiddir: gübrələrin

tətbiqi, aqrotexniki üsullarm təkmilləşdirilməsi, bitkilərin

yeni, yüksək məhsuldar sortlannm istifadəsi, toxumçuluğun

təkmilləşdirilməsi və s.; heyvandarlıqda- yem bazasının

möhkəmləndirilməsi, damazlıq və baytarlıq işləri,

heyvanlann saxlamima şəraitlərinin yaxşılaşdıniması və

digərləri.

İkinci qrup amillər kənd təsərrüfatı bitkilərinin

yetişdirilməsi və heyvanlann saxlanılmasma əmək sərfinin

azaldılmasını təmin etməkdir. Bunlara kənd təsərrüfatı

istehsalımn kompleks mexanikləşdirilməsi və

elektrikləşdirilməsi, əməyin təşkili və ödənilməsinin

təkmilləşdirilməsi aid edilir.

Üçüncü qrup amillər istehsal resurslanndan (torpaq,

maddi və əmək) səmərəli istifadə edilməsi, həmçinin elmi -

texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqinin sürətləndirilməsi

üçün əlverişli şərait yaradır. Bunlar ixtisaslaşmanın

dərinləşməsi, kənd təsərrüfatı istehsalının təkmilləşdirilməsi

və kooperativləşdirilməsi, sahibkarlıq forma və təsər-

rüfatçılığmm təkmilləşdirilməsi, iqtisadi fəaliyyət

mexanizminin, işçilərin əmək və istirahət şəraitinin

yaxşılaşdırılmasından ibarətdir. ^ 223 »Ä

" Aqrar iqtisadiyyat

Bütün istehsal prosesləri üçün istehsal amilləri və istehsal

məhsullarının həcmi arasında əlaqə xarakterikdir, çünki

onların müsbət və mənfi təsirlərini hiss edirlər. Məhsul çıxımı

müəyyən dərəcədə intensivləşmə amillərindən asılıdır. Kənd

təsərrüfatının intensivləşdirilməsi təkcə resurslann

kəmiyyətinin artmlması hesabına deyil, hər şeydən əvvəl

onlardan daha səmərəli istifadə edilməsi ilə həyata

keçirilməlidir. Onlar maddi, əmək və torpaq resurslanndan

daha gərgin məhsuldar fəaliyyət göstərilməsinə, istehsala sərf

edilən xərclərə nisbətən məhsul istehsalı həcminin

qabaqlayıcı templə irəliləməsinə şərait yaradır. Bunlarla

əlaqədar müasir mərhələdə kənd təsərrüfatının

intensivləşdirilməsi- nin əsas istiqaməti məhsul istehsalında

intensiv, resurslara qənaət edən texnologiyadan istifadədir.

Resurslara qənaət texnologiyası, əməyə birbaşa qənaət,

məhsulun material tu- tumluluğu, istehsal proseslərinin,

torpaq resurslarmın işlənməsi zamanı ekoloji normalann

gözlənilməsinə, maksimal məhsul və gəlir əldə edilməsinə

yönəldilməsidir. Şübhəsiz ki, belə texnologiyanın tətbiq

edilməsi, lazımi qədər maşın sistemlərinin və ixtisaslı

kadrlann olmasıdır.

Əkinçilikdə texnologiyanın təkmilləşdirilməsinin əsas

istiqamətləri:

- bitkilərin optimal miqdarda gübrələr verilməklə qida-

landırılması;

- kənd təsərrüfatında ən yüksək məhsuldar bitki sortla-

rmdan istifadə;

- torpaq və texnikadan səmərəli istifadəyə imkan verən

bitkilərin yerləşdirilməsinin rasional sxemindən istifadə;

- kombinə olunmuş aqreqatlardan istifadə etməklə (səpin

və gübrələri və s.) aqrotexniki işlərin miqdannı azaltmaq;

^ 224 «Ä

Eldar Quliyev

- texnoloji əməliyyatlann öz vaxtında yerinə yetirilməsi,

(taxıl bitkilərinin yığımı, sahələrdən küləşin yığılması və s.);

- əməyin mobil və stasionar proseslər arasında optimal

bölünməsi, bir çox işləri stasionar yerinə yetirməyə keçirmək

(taxılın tam emalı, almanın əmtəə emalı və s.);

- maddi, əmək və maliyyə resurslarından səmərəli istifadə.

Bu göstərilən istiqamətlərdən kənd təsərrüfatı bitkilərinin

yetişdirilməsində intensiv resurs qoruyucu texnologiyalardan

daha dolğun istifadə olunur. Aparılmış hesablamalar göstərir

ki, kənd təsərrüfatının müxtəlif təsərrüfatlarının re-

sursqoruyucu texnologiyaya keçməsi istilik və sürtgü

materiallarının, mineral gübrələrin, bitki mühafizəsi

vasitələrinin, toxum, amortizasiya və cari təmirə olan

xərclərin on faiz azaldılmasına səbəb olmuşdur. Bununla

belə, qeyd etmək lazımdır ki, bütün kənd təsərrüfatı bitkiləri

üçün belə texnologiya mövcud deyildir. Bəzi bitkilər üçün

(tərəvəz, meyvə və digər) bir sıra ayrıca aqrotexniki üsullar

yerinə yetirilməsində resursqoruyucu avadanlıqlar

işlənilmişdir. Onlann tətbiqi məhsulun material

tutumluluğunu aşağı salır.

Eyni həcm material və əmək sərfi ilə əlavə xərclər cəlb

etmədən, resurslardan qənaətlə istifadə edilməsi kənd

təsərrüfatı məhsullan istehsalının nəzərəçarpacaq dərəcədə

yüksəldilməsinə imkan yaradır. Heyvandarlıqda

texnologiyanın təkmilləşdirilməsi aşağıdakı istiqamətlərdə

aparılır:

- istehsalın arasıkəsilməz axın şəklində getməsi, ritmlik və

sinxronluğu (süd istehsalının sex texnologiyası ilə

arasıkəsilməz apaniması, cavan heyvanların intensiv

texnologiya əsasında yetişdirilməsi, yemləndirilməsi);

- yemlərin və alınan məhsulun standartlılığı;

Ä» 225 «1^

" Aqrar iqtisadiyyat

- istehsalın sənaye əsaslarına keçirilməsi;

- istehsal resurslarından qənaətlə istifadə.

Südçülük heyvandarlığında süd istehsalı qabaqcıl

konveyer sex texnologiyası əsasında yerinə yetirilir. Bu hey-

vanlann fizioloji və məhsuldarlıq vəziyyətləri nəzərə alınaraq

ayrıca qrup şəklində saxlanılmaya əsaslanır. Bütün heyvanlar

onların fizioloji xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq dörd qrupda

yerləşdirilir: qısır heyvanlar, yəni südü qurumağa başlayan,

buzovlama dövründə olanlar, sağlam və mayalandırılmalı

heyvanlar. Bu texnologiyanı tətbiq edən təsərrüfatların

təcrübəsi göstərir ki, bu üsulla hər inəkdən 300-500 kq. artıq

süd almaq mümkündür.

Kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsinin digər

istiqaməti - kompleks mexanizasiyadır. Kənd təsərrüfatı -

xalq təsərrüfatının ən əmək tutumlu sahəsidir. Və digər xalq

təsərrüfatı sahələri ilə müqayisədə burada istehsal prosesləri

ən aşağı səviyyədə mexanikləşdirilmədir. Bununla belə kənd

təsərrüfatı istehsalının mexanikləşdirilməsini kənd təsərrüfatı

maşınlan və traktor parklannm sayı ilə mühakimə etmək

olmaz. Kənd təsərrüfatına elə texnika lazımdır ki, təkcə

kollektiv istehsalın deyil, həmçinin fermer və kooperativ

təsərrüfatlannm da müasir tələblərinə cavab verə bilsin.

Kənd təsərrüfatında istehsal proseslərinin mexanizasiya

səviyyəsinin yüksəldilməsi, əmək məhsuldarlığının

yüksəldilməsinə, bütün material resurslarından istifadənin

yax- şılaşdınlmasma şərait yaradacaqdır.

Kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsinin bir istiqaməti

də kimyalaşdırmadır. Kimyəvi maddələrdən istifadə kənd

təsərrüfatı bitkilərinin və heyvandarlığın məhsuldarlığının

Ä» 226 “Ä

Eldar Quliyev

yüksəldilməsinə, məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşmasına,

əməyə qənaət və məhsuldarlığm artımına şərait yaradır.

Kənd təsərrüfatının kimyalaşdırılmasmm aşağıdakı

istiqamətlərini ayırırlar:

-mineral gübrələrin tətbiqi. Elmi - tədqiqat institutlan

göstəricilərindən aydın olur ki, tarazlaşdırılmış mineral

gübrələrin verilməsi kənd təsərrüfatı bitkilərinin

məhsuldarlığının 25-40% artmasına səbəb olur;

- alaq otlarının məhv edilməsi üçün herbisitlərdən istifadə.

Təcrübə göstərir ki, kimyəvi herbisitlərin səpilməsi alaq

otlarını 80-90% məhv edir, bitkilərin məhsuldarlığını orta

hesabla 10-20% artırır;

- kimyəvi vasitələrdən xəstəlik və ziyanvericilərin məhv

edilməsi üçün istifadə. Ziyanvericilər və bitki xəstəlikləri

kənd təsərrüfatı istehsalına böyük ziyanlar vurur.

Hesablamalara görə, hər il orta hesabla kənd təsərrüfatı

bitkilərinin məhsuldarlığı 20% itir;

- kimyəvi məhsullann yemin keyfiyyətinin yaxşılaşdınl-

ması üçün istifadə edilməsi. Heyvandarlığın kimyalaşdınl-

ması yem istehsalında zülal probleminin həll edilməsinə

imkan verir. Heyvandarlıq üçün vitaminlər və antibiotiklər

böyük əhəmiyyətə malikdir;

- kənd təsərrüfatında müxtəlif kimyəvi məmulatların

istifadəsi - polimer plyonkalann, istixana və pamiklərin

tikilməsi, silosun saxlanılması və s. üçün istifadə edilməsi və

s.

Kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsinin daha bir

istiqaməti torpaqların meliorasiyasıdır: suvarma, turş

torpaqla- nn əhəngləşdirilməsi və şorəkət torpaqlann

gipslənməsi. Kənd təsərrüfatının meliorasiyası kənd

təsərrüfatı bitkiləri 227

Aqrar iqtisadiyyat

nin məhsuldarlığını 1.4-1.8 dəfə artınr və istehsalın

səmərəliliyini nəzərə çarpan dərəcədə artınr.

Kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsi üçün istehsalda

xəstəlik və ziyanvericilərə davamlı məhsuldar sortlann və

kənd təsərrüfatı bitkilərinin hibridlərinin tətbiqi vacibdir, bu

da onların məhsuldarlığının 15-25% artırılmasına imkan

verir. Heyvandarlıqda səmərəliliyin qaldırılmasının

durmadan yüksəldilməsinin şərti - cins, döllük heyvandarlıq

işinin düzgün təşkili, yüksək cinsli heyvandarlığın

yaradılması, tam keyfiyyətli yemləmə və yaxşı bəslənilmə

əsaslı dərəcədə məhsuldarlığın yüksəldilməsinin zəminidir.

Kənd təsərrüfatında iqtisadi səmərəliliyin

yüksəldilməsinin vacib şərti kəndin mal istehsalçılannm

fəaliyyət mexanizminin təkmilləşdirilməsi, istehsalın

mütərəqqi təşkili formalarının əsaslandırılması, yüksək

istehsal əməyinin stimullaşdırılmasıdır. Kənd təsərrüfatının

daha səmərəli intensivləşdirilməsi ixtisaslaşdırılmış

müəssisələrdə həyata keçirilir. Belə ki, həmin təsərrüfatlarda

elmi - texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin daha

müvəffəqiyyətlə tətbiq edilməsi üçün yaxşı şərait yaradılır. YOXLAMA SUALLARI

1. Kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşdirilməsinin

mahiyyəti nədən ibarətdir?

2. Kənd təsərrüfatı istehsalının intensivləşdirilmə səviyyəsini

hansı göstəricilərlə təyin edirlər?

3. Kənd təsərrüfatının intensivləşdirilməsinin iqtisadi

səmərəliliyini hansı göstəricilər xarakterizə edir?

4. Kənd təsərrüfatı sahəsinin əsas intensivləşdirmə amillərini

söyləyin.

228

Eldar Quliyev "

MÖVZU 11. AQRAR İQTİSADİYYATDA ELMİ - TEXNİKİ

TƏRƏQQİ VƏ İNNOVASİYALAR

11.1. ELMİ - TEXNİKİ TƏRƏQQİNİN MAHİYYƏTİ VƏ

ƏHƏMİYYƏTİ

Kənd təsərrüfatı məhsullan istehsalının artıniması və onun

səmərəliliyini yüksəltməkdə elmi-texniki tərəqqi böyük

əhəmiyyətə malikdir. Bunun əsasında isə kənd təsərrüfatı

istehsalının daima yeniləşməsinə imkan verən innova- siya

prosesləri durur.

Elmi-texniki tərəqqi özündə elm və texnikanın qarşılıqlı

əlaqə və şəraitdə güclənən inkişafını əks etdirir. Bu da özünü

məhsuldar qüvvələrin, texnologiya^ idarəetmə me- todlan və

istehsalın təşkilində göstərir. Bu çox mürəkkəb, çoxplanlı bir

proses olub, elmi-tədqiqat, maşın və digər istehsal

vasitələrinin konstruksiyası və hazırlanmasını, perspektiv

bitki seleksiya sortlan, yeni heyvan cinslərinin ye-

tişdirilməsini, kənd təsərrüfatının apanima metodlarını

özündə cəmləşdirir.

Elmi-texniki tərəqqi iki inkişaf formasına malikdir.

Məhsuldar qüvvələr həmişə inkişaf edir, texnika, texnologiya

və istehsalın digər sahələrində daima təkmilləşmə prosesi

gedir. Ancaq uzun müddət bu inkişaf və təkmilləşmələr

müəyyən prinsiplər çərçivəsində, keçmiş keyfiyyətlər

əsasında həyata keçirilmişdir. Daim elmi-texniki biliyin

toplanması və onlann istehsalda istifadəsi prosesi gedir. Bu,

elmi-texniki tərəqqinin evolyusiya formasıdır.

Bununla belə tədricən yaxşılaşma bazasında elm və

texnikada keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir, bu da öz

növbəsində bütün istehsalda dərin yenidənqurmalara gətirib

çıxa Ä*» 229 »Ä

Aqrar iqtisadiyyat

rır. Elə bir vaxt gəlir ki, əvvəlki texnika, texnologiya, bitki

sortları, heyvan cinsləri sıradan çıxmış olur. Onların əvvəlki

əsaslarla qismən yaxşılaşdırılması tərəqqi yaratmır. Belə

hallarda elm və texnikada ictimai istehsalda əsaslı təsir

göstərən köklü dəyişikliklər baş verir. Tamamilə yeni növ

enerji, materiallar, texnika və texnologiyanın meydana

gəlməsi ilə əlaqədar və tədrici dəyişikliklər əsasında

istehsalın inkişafında keyfiyyət sıçramaları baş verir. Bu elmi

- texniki tərəqqinin inqilabi formasıdır.

Elmi-texniki inqilab elmi-texniki tərəqqinin tərkib hissəsi

və ən yüksək pilləsidir.

Bəşəriyyətin meydana gəldiyi və inkişafı dövrü ərzində

bir neçə dəfə elmi-texniki inqilab baş vermişdir. Cəmiyyətin

inkişaf dövrləri evolyusiya dövrü adlandırılır. Daş əsri, mis

əsri, dəmir əsri-əksər alimlər hesab edirlər ki, dəmir əsrinin

əvəzinə, yüngül materiallar gələcəkdir. Bizim əsrimizi atom

və kibernetika əsri adlandırırlar.

Müasir elmi-texniki tərəqqi dövrü özündən əvvəlkilərdən

fərqlənir.

Birincisi, elm bilavasitə cəmiyyətin istehsal qüvvəsinə

çevrilir.

İkincisi, kəşflərin və yeniliklərin meydana gəlməsi ilə

onların təcrübədə tətbiqi arasındakı vaxt çox qısalır.

Üçüncüsü, elm (nəzəriyyə) təcrübəni qabaqlayır.

Məlumdur ki, məhsuldar qüvvələrə istehsal vasitələri və

işçi qüvvəsi aid olunur. Ancaq elm cəmiyyətin məhsuldar

qüvvələrinin elementinə çevrilmir, onların inkişafına

keyfiyyət baxımından təsir edir.

Elmi-texniki tərəqqi kənd təsərrüfatında özünün

xüsusiyyətlərinə malikdir. Burada nəzərə almaq lazımdır ki,

^ 230 »d»

Eldar Quliyev

torpağın məhsuldarlığı və ətraf mühitə onun hansı istiqaməti

təsir göstərir. Bu gün torpaqların məhsuldarlığının artırılması

və ətraf mühitin mühafizəsi ən vacib məsələlərdən biridir.

Onlar elmi-texniki tərəqqinin bütün amillərindən düzgün və

səmərəli istifadə etməklə həll olunur.

Bitki və heyvanlar təbii-bioloji qanunlarla inkişaf edir.

Bioloji proseslər (boy, bitki və heyvanların inkişafı) mər-

hələliyə malikdir (dövrlərə), onlar da özlərinin davamiyyət

müddətləri ilə seçilirlər. Elm və texnikanın nailiyyətləri təbii

mərhələliyə təsir etməyə imkan verir, ancaq onlann axınını

tam dəyişmək olmaz. Digər tərəfdən, bioloji amillər

elmi-texniki araşdırmalar qarşısında xüsusi tələblər qoyur.

Onlar bioloji proseslərin nonnal axınını təmin etməlidirlər.

Ölkənin zonalar üzrə təbii-iqlim şəraitində olan böyük

müxtəliflik elmi-texniki tərəqqinin inkişafına əsaslı surətdə

təsir göstərir. Bu müxtəlifliklər əhəmiyyətli dərəcədə

maşmlan, kənd təsərrüfatı bitkilərinin sortlannı, heyvan

cinslərini və təsərrüfatçılıq formalarını müəyyənləşdirirlər.

Kənd təsərrüfatı istehsalının mövsümi xarakteri kənd

təsərrüfatının müxtəlif sahələrində istifadə edilməsi üçün

daha çox yüksək texnika ilə təmin olunmağa, universal ma-

şınlann yaradılmasına şərait yaradır.

Məhsullann nəqliyyat daşımalarına zəif davamlılığı və tez

xarab olması daha səmərəli saxlama və emal üsullannm

işlənilməsinin vacibliyinə və aqrar sənaye inteqrasiyasının

yeni əsaslandınimış formalarının yaradılmasına zəmin

yaradır.

Elmi-texniki tərəqqi kənd təsərrüfatının intensivləşdiril-

məsinin əsasıdır. Elm və texnikanın nailiyyətlərinin isteh-

Ä» 231

Aqrar iqtisadiyyat

sala tətbiq edilməsi kənd təsərrüfatı istehsalında yüksək artım

tempini təmin etmək, məhsulun maya dəyərinin aşağı

salınması və keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması, sahənin

rentabelliyini yüksəltmək, iş şəraitinin və işçilərin

funksiyalarının dəyişdirilməsi üçün geniş imkanlar yaradır.

11.2. ELMİ - TEXNİKİ TƏRƏQQİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ

Müasir dövrdə kənd təsərrüfatında elmi - texniki

tərəqqinin əsas istiqamətləri bunlardır:

-yeni, daha məhsuldar istehsal vasitələri yaratmaq,

kompleks mexanizasiya, bitkiçilik və heyvandarlığın bütün

sahələrində avtomatlaşdırma və elektrikləşdirilmə;

-kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı üçün intensiv

resurslara qənaət edən texnologiyanın işlənilməsi;

- bitki və heyvanların mühafizəsi üçün (səmərəli) effektli

vasitələrin, herbisitlərin, mineral gübrələrin, kənd

təsərrüfatının hərtərəfli kimyalaşdınİmasının yaradılması;

- torpaqların suvarılması və qurudulmasının daha

mütərəqqi qaydalarının yaradılması;

- kənd təsərrüfatı bitkilərinin yüksək məhsuldar,

immuniteti! və yüksək səmərəli sortlarının yaradılması;

- yüksək bioloji və təsərrüfat cəhətdən faydalı kompleksə

malik heyvan cinslərinin yetişdirilməsi;

-istehsalın ixtisaslaşması və konsentrasiyasının

dərinləşdirilməsi;

-əməyin yüksək məhsuldarlığının motivasiyası və

təşkilinin təkmilləşdirilməsi;

-sahibkarlıq və təsərrüfatçılığın müxtəlif formalarının

inkişafı;

^ 232 «Ä

Eldar Quliyev ■

-kənd təsərrüfatının xalq təsərrüfatının digər sahələri ilə

inteqrasiyası;

- kənd təsərrüfatı məhsullarının saxlanılmasının onun

itkilərini minimuma endirə biləcək və təzə şəkildə istehlak

müddətini uzadan mütərəqqi formalarının işlənilməsi.

Elmi-texniki tərəqqinin əsas istiqamətləri - təbii və

məqsədyönlü canlı sistemlərin sənayedə istifadəsinə

əsaslanan, hər şeydən əvvəl mikroorqanizmlərə əsaslanan

biotexnologiyadır. Biotexnologiya aqrar sənaye

kompleksində (çörəkbişirmə, şərabçılıq, pendirbişirmə, yem

zülallannm istehsalında) geniş tətbiq edilir. Gen mühəndisliyi

perspektivli inkişafdadır. O, yeni bitki sortları və heyvan

cinslərinin yetişdirilməsi üçün yeni imkanlar açır.

Elmi - texniki tərəqqinin müxtəlif istiqamətləri qarşılıqlı

əlaqədədir. Belə ki, mineral gübrələrin səmərəli tətbiqi, onun

tarlaya səpilməsi üçün münasib maşınların olması ilə

müəyyən olunur. Kənd təsərrüfatının kimyalaşdıniması kənd

təsərrüfatı bitkilərinin gübrələrə meyilliliyini tələb edir.

Bundan başqa, sortlar intensiv texnologiyanın tələblərinə

cavab verməlidir, xüsusilə maşınla yığıma.

Heyvandarlıqda yüksək potensial məhsuldarlığa nail

olmaq üçün balanslaşdınlmış qida maddələri ilə zəngin yemlə

təmin etməklə, yüksək seleksiya işinin aparılması birinci

dərəcəli əhəmiyyətə malikdir. Bu istiqamət elmi-texniki

tərəqqi ilə sıx əlaqədədir. Yüksək potensial məhsuldar yeni

heyvan cinsləri yemlə yüksək dərəcədə təminatı nəzərdə

tutur.

Texnika və texnologiyanın təkmilləşdirilməsi əməyin

təşkili və təsərrüfatçılığm yeni formalarını tələb edir. On-

Ä» 233

Aqrar iqtisadiyyat

larin çoxtərəfliliyi sahənin elmi və material - texniki

potensialından səmərəli istifadəyə zəmin yaradır.

Vacib təkcə minimal əmək və vəsait sərf etməklə məhsul

istehsalı deyil, onun müvəffəqiyyətlə realizə olunması da

əsasdır. Ona görə də kənd təsərrüfatı mal istehsalçılarının

emal müəssisələri, ticarət və marketinq xidməti ilə

inteqrasiyası prioritet olaraq qalır. Beləliklə, kənd

təsərrüfatının müvəffəqiyyətlə inkişafı üçün elm və

texnikanın nailiyyətlərindən ayrıca şəkildə deyil, elmi -

texniki tərəqqinin bütün aspektlərini tutan komplekslərdən

istifadə etmək lazımdır.

11.3. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İNNOVASİYA FƏALİYYƏTİ

İstehsalın keyfiyyət təkmilləşdirilməsi innovasiya

formasında həyata keçirilir ki, o da innovasiya prosesinin

əsasını təşkil edir. Tələbin inkişafı, onun diversifikasiyası (şa-

xələnməsi) tələbin ödənilməsi məqsədilə istehsal üsullarının

təkmilləşdirilməsinin vacibliyini yaradır. İnnovasiya - elm və

texnikanın nailiyyətlərinə əsaslanan, xeyirli səmərə verən

istehlakı təmin edən yeni qaydadır.

“İnnovasiya” terminində Azərbaycan Respublikasında

keçid dövrü iqtisadiyyatı zamanında müstəqil və bir sıra

qohum anlayışlar üçün “innovasiya fəaliyyəti”, “innovasiya

prosesləri” istifadə edilməyə başlanılmışdır.

İnnovasiya yeni tətbiq edilmiş qayda, yeni və ya

təkmilləşdirilmiş texnoloji proses, sosial xidmətlərə yeni

yanaşmanın son nəticəsidir.

İnnovasiya prosesi elmi ideyaların ardıcıl fəaliyyəti ilə

konkret məhsulun, xidmətin və ya texnologiyanın əsaslı

Ä» 234 «Ä

Eldar Quliyev ■

dəyişdirilməsi və onların praktiki istifadəsini özündə əks

etdirir, başqa sözlə, elmi yeniliklərin innovasiyada

dəyişdirilməsini əks etdirir. Bu, bazarın tələb etdiyi yeni

malın (məhsul xidməti və texnologiyanın) iqtisadi, texnoloji,

texniki və sosial səmərəsinin yaradılmasına

istiqamətləndirilmiş bir prosesdir.

İnnovasiya prosesi bütün elmi-texniki, elmi-tədqiqat

növlərinin (fundamental və tətbiqi) layihə konstruktor,

texnoloji təcrübə işləri, yeni malların istehsalı və onların

bazara çıxışını özündə birləşdirir. Bunların nəticəsində yeni

məhsullar, texnologiya, təşkilati formalar və istehsalın idarə

olunmasının meydana gəlməsi baş verir. Bu elmi tərəqqinin

vacib tərəfidir, bazar iqtisadiyyatında kənd təsərrüfatı

məhsulu istehsallannm səmərəli fəaliyyət göstərməsinin ən

vacib şərtlərindən biridir. İnnovasiya proseslərinin

çərçivəsində innovasiya fəaliyyəti həyata keçirilir.

İnnovasiya fəaliyyəti - bu, məhsulun çeşidinin

genişləndirilməsi və keyfiyyətinin yüksəldilməsi,

texnologiyanın təkmilləşdirilməsi və istehsalın təşkilinə

yönəldilmiş fəaliyyətdir. İnnovasiyanm əsas fəaliyyət zəmini

- mütəmadi olaraq nə köhnəlibsə, çox işlənibsə, tərəqqinin

inkişafı yolunda maneçilik törədirsə, hamısını dəyişməkdir.

innovasiya fəaliyyətinin müvəffəqiyyəti üçün innova-

siyanı diqqətlə öyrənmək lazımdır. İnnovasiyalar texnoloji

parametrlərdən asılı olaraq məhsuldar və mərasimə bölünür.

Prinsip etibarı ilə yeni məhsulun alınması - bu, məhsulda

innovasiyadır. Mərasimli innovasiya - bu, istehsalın

əhəmiyyətli dərəcədə təkmilləşdirilməsi və yeni

texnologiyanın təşkilat forması və istehsalın idarə

edilməsinin mənimsənilməsidir.

^ 235 «d»

Aqrar iqtisadiyyat

İnnovasiyanın yenilik dərəcəsindən asılı olaraq sahə üçün

yeni və ya mövcud müəssisə üçün (qrup müəssisələr) yeni

hissələrə bölünür. Edilən dəyişikliyin dərinliyindən asılı

olaraq innovasiyalar nəhəng kəşfləri realizə edir və yeni

nəslin yaranmasının əsasını təşkil edir və texnologiyanın

inkişafına istiqamət verən radikal innovasiyalar adlanır.

Yaxşılaşdıran isə adətən elmi - texniki mərhələli, inkişafı və

yayılma fazasında üstünlük təşkil edən, köhnəlmiş texnika və

texnologiyanın qismən yaxşılaşdırılmasına yönəldilən

modifıkasiya istiqamətləridir.

Təkrar istehsal prosesindəki roluna görə innovasiyalar

istehlak və səmərəli innovasiya olurlar. İnnovasiyalar

miqyasına görə mürəkkəb və sadəyə bölünürlər.

İnnovasiya fəaliyyətinin təhrikedici motivi bazar

rəqabətidir. Köhnəlmiş texnika və texnologiyadan istifadə

edilməsi nəticəsində kənd təsərrüfatı böyük itkilərə məruz

qalır. Ona görə də onlar istehsalda olan xərcləri innovasiya

vasitəsi ilə azaltmağa məcburdurlar. Səmərəli innovasiyanı

ilk dəfə mənimsəmiş müəssisə məhsulun maya dəyərini aşağı

sala bilər və beləliklə də müəssisələrlə rəqabət mübarizəsində

analoji malların təklifində öz mövqeyini möhkəmləndirə

bilər.

İnnovasiya fəaliyyəti - istehsalın aşağı düşməsinin

qarşısını almaq, onun struktur yenidənqurmalarını təmin

etmək, bazan müxtəlif rəqabət qabiliyyətli mallarla

doldurmağın möhkəm vasitəsidir. İqtisadiyyatın innovasiya

modelinə keçməsi təkcə stabilləşmə demək deyildir. Eyni

zamanda ölkə istehsalının texniki və texnoloji səviyyəsinin

daima yüksəldilməsi deməkdir.

Ä* 236

Eldar Quliyev

Kənd təsərrüfatının innovasiya fəaliyyətinin əsas

istiqaməti aşağıdakılardır:

- istehsalın enerji və resursqoruyucu texnologiyası, kənd

təsərrüfatı məhsullannm saxlanılması və emalı;

- daxili bazarı ucuz və keyfiyyətli ərzaq məhsulları ilə

doldurmağa qadir olan innovasiya;

- məhsuldarlığı, səmərəliliyi, texnika və avadanlığın

təmirə yararlılığı, onların xidmət vaxtının uzadılması, istehsal

fəaliyyətinin yüksəldilməsinə imkan verən yeniliklər;

- iqtisadiyyatda innovasiya modelinin qurulmasını nəzərə

alaraq ASK üçün yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması;

- ekoloji şəraiti yaxşılaşdırmağa imkan verən tədbirlər.

İnnovasiya proseslərində əsas rol dövlətin üzərinə düşür.

Xüsusi dövlət maliyyələşmə və innovasiya sferasında

prioritetləri strateji planlaşdırmanın, dövlət sifarişinin pred-

meti olan mal və xidmətlərin siyahısı, innovasiya sferasında

özünü təşkiletmə mexanizminin yaradılması, innovasiya

layihələrində iştirakı üçün böyük kapital qoyuluşuna görə

həvəsləndirmə, innovasiya proseslərinin ekspertizası, təhlili

təşkil edir.

İnnovasiya fəaliyyətində vacib şərtlər - monitorinq,

innovasiya infrastrukturunun inkişafı, elmi-texniki

nailiyyətlər haqqında informasiya, aqrar-sənaye istehsalının

müxtəlif aspektləri arasında konkret elmi məsləhətlərdir.

Burada böyük əhəmiyyət kəsb edən informasiya - məsləhət

xidmətidir. Onlann əhəmiyyəti yüksək ixtisaslı

mütəxəssislərin xüsusilə ASK-da azalması ilə kəskin şəkildə

artır.

Ərzaq, əmək və istehsal vasitələri bazarı ilə yanaşı

prinsipial konkurensiyada bu məhsullara balanslaşdınimış

tələb və təklifi təmin etməli olan elmi-texniki məhsullar ba-

Ä® 237 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

zan yaranır. Çox təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, belə

bazarın yaranması və fəaliyyət göstərməsinə maraq, kənd

təsərrüfatı mal istehsalçılarının elmə marağının azalması

nəticəsində böyük müvəffəqiyyətlər yoxdur.

ASK sahələrində innovasiya fəaliyyəti nəticəsində kənd

təsərrüfatı bitkiləri və heyvanların, əməyin məhsuldarlığının

yüksəlməsi, vahid məhsul istehsalının maya dəyəri və

material tutumu, ətraf mühitə iqtisadi ziyan azalmalıdır.

YOXALAMA SUALLARI

1. Elmi - texniki tərəqqi dedikdə nə başa düşülür?

2. Kənd təsərrüfatında elmi - texniki tərəqqinin

xüsusiyyətləri nədən ibarətdir?

3. Kənd təsərrüfatında elmi - texniki tərəqqinin əsas

istiqamətləri hansılardır?

4. “innovasiya” haqqında anlayış.

5. “innovasiya prosesləri” haqqında anlayış.

6. “innovasiya fəaliyyəti” haqqında məlumat verin.

7. “innovasiya” necə təsnifləşdirilir?

8. Kənd təsərrüfatında “innovasiya” fəaliyyətini xarakterizə

edin.

Ä»» 238

Eldar Quliyev

MÖVZU 12. AQRAR SAHƏDƏ KOOPERASİYA VƏ İNTEQRASİYA

12.1. AQRAR SAHƏDƏ KOOPERASİYA VƏ İNTEQRASİYA

ƏLAQƏLƏRİNİN MÖVCUD VƏZİYYƏTİ

Respublikada bazar iqtisadiyyatını və sahibkarlıq

təşəbbüsünü inkişaf etdirmək (müstəqilliyə imkanlar

yaratmaq üçün), torpaq islahatlannm aparılması şərtləri

nəzərə alınmaqla torpaq üzərində mülkiyyət formalarının

düzgün mü- əyyənləşdirilməsinə böyük diqqət verilmişdir.

Burada vahid torpaq fondunun dövlət mülkiyyətində

saxlanılan, bələdiyyə mülkiyyətinə verilən və xüsusi

mülkiyyətə verilən torpaqlan qanunvericiliyə uyğun

müəyyənləşdirilmişdir.

İqtisadi islahatların mühüm obyekti olan aqrar islahatla-

nn həyata keçirilməsi əsas istiqamətlərdən biridir. Torpaq və

əmlak payı almış payçılar müxtəlif növlü könüllü təsərrüfat

formalan yaradırlar. Mövcud qanunvericiliyə görə müxtəlif

növlü təsərrüfatlar mülkiyyət münasibətləri və təsərrüfat

formalarından asılı olaraq yaradılır. Torpaq və əmlak

üzərində mülkiyyət münasibətləri müxtəlif növlü

təsərrüfatların aşağıdakı təşkilati-hüquqi formalarının

yaradılmasını nəzərdə tutur:

1. Kəndli (fermer) təsərrüfatı;

2. Şəxsi yardımçı təsərrüfat;

3. Birgə təsərrüfat;

4. Kooperativlər;

5. Şərikli payçı və şərikli təsərrüfat;

6. Səhmdar cəmiyyət;

7. Torpaq və əmlak üzərində dövlət mülkiyyətinə

əsaslanan dövlət kənd təsərrüfatı müəssisələri;

8. Müəssisələr birliyi formasında fəaliyyət göstərən bir

Ä» 239

Aqrar iqtisadiyyat

liklər, assosiasiyalar (ittifaqlar və s).

İstehsalın aparılmasında sosial ədalət və könüllülük əsas

prinsip olduğu və təsərrüfat formalarının seçilməsində

payçıların rəyi nəzərə alındığı üçün inzibati qaydada bir

təsərrüfat formasının başqa formaya çevrilməsinə və ya ləğv

edilməsinə yol verilmir.

Azərbaycan Respublikasının vahid torpaq fondu 8.6 mln.

hektardır. Bunun 4.9 mln. hektarı dövlət torpaqlarıdır ki, bu

da ümumi torpaq fondunun 56.9%-ni təşkil edir. O cümlədən,

ümumi torpaq fondunun 2,1 mln. hektan və ya 23,5%-i

bələdiyyə torpaqlannın, 1,7 mln. hektarı və ya 19,6%-i xüsusi

mülkiyyətin payına düşür. Ölkə üzrə bir torpaq

mülkiyyətçisinə 1.7 ha torpaq sahəsi düşür. Son məlumatlara

görə, respublikanın kənd təsərrüfatında 1.2 mln.- dan çox

müxtəlif təşkilati - hüquqi formalı təsərrüfat mövcuddur.

Onlann əksəriyyətinin fəaliyyət dairəsi həmin təsərrüfatçılıq

subyektlərinin xırda ölçüləri ilə məhdudlaşır. 2005-ci ilin

siyahıyaalma məlumatlarına görə, o dövrdə iki və daha çox

ailənin birgə əməyinə və mülkiyyətinə əsaslanan 804

kooperativ və ya kollektiv təsərrüfat mövcud olmuşdur.

Həmin təsərrüfatların 90.8%-i kənd təsərrüfatı məhsullan

istehsalı ilə, o cümlədən 58%-i əkinçiliklə məşğul olur.

Həmin təsərrüfatın birinə orta hesabla 86.6 ha kənd

təsərrüfatına yararlı sahə, o cümlədən 36.4 ha əkin yeri

düşürdü. 2005-ci ildə mövcud 69 səhmdar cəmiyyətinin 56-sı

5170 ha kənd təsərrüfatına yararlı sahəyə malik olmuşdur.

Haqqında danışılan dövrdə 149 kooperativ təsərrüfat

məhsullan istehsalı ilə, o cümlədən 124 kooperativ əkinçiliklə

məşğul olmuş, bir kooperativə orta hesabla 40.1 ha

Ä» 240 «*Ä

Aqrar iqtisadiyyat

Bakı şəhəri (Yasamal, Nəsimi, Binəqədi və Suraxanı ra-

yonlan) ərazisində yaradılmış kənd təsərrüfatı təyinatlı 8

kooperativin 2-si fəaliyyət göstərir. Bununla belə, onların

sərəncamında kənd təsərrüfatma yararlı torpaq sahələri

yoxdur.

Respublika qeydiyyatından keçmiş kənd təsərrüfatı

istehsal kooperativlərinin 34.1%-i fəaliyyət göstərir. Dağlıq

Şirvan və Kəlbəcər - Laçın istisna olmaqla (həmin rayonlarda

fəaliyyət göstərən kooperativlər yoxdur), iqtisadi rayonlarda

fəaliyyət göstərən kooperativlərin onlann ümumi sayındakı

xüsusi çəkisi 20.0%-lə (Yuxarı Qarabağ) 45.0% (Gəncə -

Qazax) arasında tərəddüd edir.

Ölkə üzrə fəaliyyətdə olan bir kooperativə orta hesabla

28.5 ha kənd təsərrüfatına yararlı torpaq sahəsi düşərsə,

müxtəlif iqtisadi rayonlarda həmin göstərici əhəmiyyətli

intervalda dəyişir. Sözügedən dəyişmə 4.6 hektardan (Qu-

ba-Xaçmaz iqtisadi rayonu), 37.9 hektaradək (Gəncə-Qazax

iqtisadi rayonu) intervalda tərəddüd edir.

Respublikada fəaliyyətdə olan kooperativlərin

sərəncamında olan kənd təsərrüfatına yararlı torpaq

sahələrinin 89.3%-i 7 inzibati rayonun payına düşür.

Həmin inzibati rayonlarda fəaliyyət göstərən

kooperativlər ölkə üzrə ümumi sayın 59.5%-ni təşkil edir

(cədvəl 14).

İmişli, Göygöl, Balakən, Ağdaş, Zaqatala, Sabirabad və

Yardımlı inzibati rayonlarında fəaliyyətdə olan bir

kooperativə orta hesabla düşən kənd təsərrüfatma yararlı

torpaq sahəsi (42.8 ha), ölkə üzrə müvafiq göstəricidən (28.5

ha) 14.3 ha çoxdur.

fy* 242 "dv

Aqrar iqtisadiyyat

sahələrarası və regionlararası əməkdaşlıqdan bəhrələnə

bilmir. Digər tərəfdən, həmin kooperativlər birgə fəaliyyət və

səmərəli əmək bölgüsü prinsiplərini tam reallaşdıra bilmirlər.

Belə vəziyyət bir sıra digər amillərlə yanaşı kooperativlərin

idarə edilməsindəki problemlərlə əlaqədar olmuşdur.

Tədqiqatlar göstərir ki, bəzi kooperativlər, hətta idarəetmədə

yaranan problemlər üzündən öz fəaliyyətini dayandırmaq

məcburiyyətində qalmışlar.

Kənd təsən'üfatı istehsal kooperativlərinin fəaliyyətinin

natamam informasiya şəraitində araşdırılması şəraitində

ekspert qiymətləndirilməsinə müraciət etmək lazım

olmuşdur. Həmin qiymətləndirmə belə deməyə əsas verir ki,

fəaliyyətdə olan kooperativlərin əksəriyyətində istehsal -

iqtisadi göstəricilər arzuolunan səviyyədə deyildir.

Ekspert texnologiyalarına əsaslanaraq, istehsal

kooperativlərinin fəaliyyətini ləngidən amillər qismində

aşağıdakıları qeyd etmək olar:

- bəzi hallarda kənd təsərrüfatı istehsal kooperativlərinin

əslində ailə təsərrüfatı kimi fəaliyyət göstərməsi;

-kooperativ fəaliyyətin stimullaşdırılması tədbirlərinin

qənaətbəxş səviyyədə olmaması;

-kənd təsərrüfatı istehsal kooperativlərində uçot işinin

lazımi səviyyədə qurulmaması;

- ixtisaslaşma proseslərinə lazımi diqqət verilməməsi;

- kənd təsərrüfatı istehsal kooperativlərində torpaq

sahəsinin kiçik olması səbəbindən növbəti əkin sisteminin,

mütərəqqi texnika və texnologiyalann geniş tətbiq

olunmaması;

- torpağın meliorasiya və irriqasiyası ilə bağlı

problemlərin mövcudluğu və kooperativlərin onları həll

etmək iqtidannda olmaması; ^ 244

Eldar Quliyev

- topdansatış bazarlarının formalaşma mərhələsində

olmaması;

- kooperasiya hərəkatına dair maarifləndirmə işinin aşağı

səviyyəsi, kadr çatışmazlığı və s.

Kənd təsərrüfatı istehsal kooperativlərinin fəaliyyətini

ləngidən sadalanan və digər amillərin təsirini

neytrallaşdırmaq üçün aşağıdakı tədbirlərin görülməsi

məqsədəuyğundur:

- müxtəlif istehsal sahələri (bitkiçilik və heyvandarlıqda)

üçün optimal ölçülərin və ixtisaslaşma istiqamətlərinin əsas-

landınlması;

-əlverişli kreditləşmə mühitinin yaradılması, o cümlədən,

güzəştli və uzunmüddətli kreditləşmə sisteminin tətbiqi,

kredit faizinin dövlət büdcəsindən subsidiyalaşdırıl- ması və

s.;

- istehsal, satış, maliyyə və xidmət kooperativlərinin birgə

fəaliyyət mühitinin dəstəklənməsi və etibarlı zəmanət

(sığorta) sisteminin yaradılması;

-klasterial inkişaf sistemində kooperasiya imkanlarının

reallaşdırılması və s.

Azərbaycanda istehsal olunan kənd təsərrüfatı

məhsullarının son istehlakçıya çatdırılması mərhələlərinin

ardıcıl- lığındakı fərqlər həmin məhsulların təzə halda və ya

sənaye emalından sonra istehlak olunması ilə əlaqədardır.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehlaka hazırlıq əlaməti üzrə

qruplaşdırılması, təbii halda istehlak olunan məhsulların bir

qisminin emala getməsi də nəzərə alınmalıdır. Odur ki,

aşağıdakı qruplaşdırmanı aparmaq məqsədəuyğundur:

a) yalnız sənaye emalından sonra istehlak olunan kənd

təsərrüfatı məhsulları; ^245

Aqrar iqtisadiyyat

b) təbii halda və ya qismən emaldan sonra istehlak olunan

kənd təsərrüfatı məhsulları.

A qrupuna aid olunan kənd təsərrüfatı məhsullarının son

istehlakçıya doğru hərəkətinin sadələşdirilmiş sxemi belə

təqdim oluna bilər:

Burada, İ-istehsalı, A-saxlamanı, E-emalı, S-satışı, İl

istehsal istehlakını, Şİ - şəxsi istehlakı ifadə edir.

B qrupu üzrə həmin sxem aşağıdakı kimi olacaqdır:

Aqrar - sənaye inteqrasiyasının daha əyani təzahürləri

mərkəzində emal fəaliyyətinin dayandığı iqtisadi - texnoloji

sxemdə özünü göstərir. Odur ki, kənd təsərrüfatı

məhsullarının istifadə istiqamətlərinin, o cümlədən emala

gedən hissəsinin araşdırılması müəyyən əhəmiyyətə malikdir.

Buğdanın istifadə istiqamətləri üzrə xüsusi çəkilərin

dinamikası bu baxımdan diqqətəlayiqdir (cədvəl 15).

Ä» 246 «Ä

Eldar Quliyev

Cədvəl 15.

Buğda ehtiyatlarından istifadə istiqamətlərinin xüsusi çəkisif

%0-lə.

2009 2010 2011 Ərzaq məhsulu kimi birbaşa istifadə 2.0 2.3 2.3 Ərzaq məhsulları istehsalına 48.3 52.7 52.1 Qeyri- ərzaq məhsulları istehsalına 13.9 12.1 10.9 Toxum 3.9 4.1 4.3

Müəllif tərəfindən hesablanmışdır. Mənbə: Azərbaycan Statistik göstəriciləri. Bakı, DSK, 2012, s. 498.

Arayış üçün bildirək ki, buğdanın qeyri - ərzaq məhsulları

istehsalına sərf olunan hissəsi qarışıq yem, nişasta və s.

hazırlanmasını nəzərdə tutur. Göründüyü kimi, məhsulların

və bilavasitə yem istehsalına sərf olunan hissəsi 2009-

2011-ci illərdə azalmağa meyillidir. Bununla belə, müşahidə

olunan bu meyli birmənalı şəkildə inteqrasiya əlaqələrinin

zəifləməsi ilə izah etmək düzgün olmazdı. Araşdırmalar

göstərir ki, 2009-cu ildə edilən rekord məhsul, sonrakı illərdə

taxıl əkilən böyük əraziləri su basması, əlverişsiz iqlim şəraiti

kimi amillər diqqətdən kənarda qalmamalıdır. Buğda ərzaq

məhsulları istehsalına gedən ən böyük xüsusi çəkiyə malikdir

və demək olar ki, artmağa meyillidir.

Tərəvəz, meyvə və giləmeyvənin emala gedən hissəsi

fərqli səviyyədə olsa da artma meyli müşahidə edilir.

Konservlər və şirələr hazırlanması üçün ölkəyə gətirilən yeni

texnologiyaların, istehsal və emal müəssisələri arasında

əlaqələrin genişlənməsinin də bu baxımdan rolu az deyildir

(cədvəl 16).

Üzümün 46%-dən çoxu emal olunur. Texniki və süfrə

üzümü sortlarının ümumi məhsul yığımmdakı nisbətini bil

247 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

mədən, qeyd olunan səviyyənin nə dərəcədə məqbul

olduğunu söyləmək çətindir. Bununla belə, ötən əsrin sonu ilə

müqayisədə bu göstərici üzüm istehsalı və emalında

inteqrasiya münasibətlərinin formalaşmağa başladığını

söyləmək olar.

Cədvəl 16, Bəzi kənd təsərrüfatı məhsullarının emala gedən hissəsi, %-lə.

2009 2010 2011 Tərəvəz 4.4 4.5 4.9 Meyvə və giləmeyvə 6.7 7.4 7.2 Üzüm 46.5 46.9 46.3 Ət 0.9 1.5 2.2

Müəllif tərəfindən hesablanmışdır. Mənbə: Azərbaycan Statistik göstəriciləri. Bakı, DSK„ s.499-503.

Emal olunan ətin xüsusi çəkisi son üc ildə 0.9%-dən

2.2%-ə qədər yüksəlmişdir. Bu, istehsal və emal müəssisələri

arasında əlaqələrin təşəkkülündən xəbər verir.

İqtisadi səmərəlilik göstəriciləri inteqrasiya ilə yanaşı

digər çoxsaylı amillərin təsiri altında formalaşır. Buna görə

də, aqrar fəaliyyətin maliyyə nəticələrinin yaxşılaşdınlma-

sında inteqrasiya amilinin rolunun müəyyənləşdirilməsi üçün

kompleks təhlil aparılmalıdır. Təcrübədə aqrar-sənaye

inteqrasiyasının fərqli modifıkasiyalarma rast gəlinir. Daha

geniş yayılmış struktur modellərinə nəzər yetirək.

Kompleksin tərkib hissəsinə:

a) istehsal vasitələri istehsalı;

b) kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı;

c) emal, saxlama və satış proseslərinin aid olunduğu

modeldə, qeyd edilən üç qrup daxilində istehsal - texniki xid-

Ä» 248 «Ä

Eldar Quliyev

mət və ümumilikdə infrastrukturun xarakteristikası aynca

mənada verilir.

Aqrar - sənaye inteqrasiyasının digər modifıkasiyasmda

tərkib elementlərinin detallaşdırma səviyyəsi daha yüksəkdir.

Belə ki, bu halda kompleksin tərkibinə ayrıca komponentlər

kimi istehsal vasitələri istehsalı, kənd təsərrüfatı xammalı və

istehlak mallan istehsalı, emal, məhsulun reallaşdırılması,

bütün mərhələlərdə istehsal - texniki xidməti aid edilir.

İnteqrasiya əlaqələrində emal müəssisələrinin rolu

böyükdür. Məhz həmin müəssisələr, xeyli dərəcə istehsalçı və

istehlakçı arasında əlaqələrin texnoloji xüsusiyyətlərini

şərtləndirmiş olur. Emal fəaliyyəti sıx qarşılıqlı münasibətlər

mühitində reallaşmaqla, sahələrarası əlaqələri intensivləşdi-

rir. Hazırda həmin fəaliyyətlə məşğul olan 289 səhmdar

cəmiyyəti vardır. Onların 43-ü quşçuluq məhsullan, 20-si

emalı istiqamətində fəaliyyət göstərir (cədvəl 17).

Aqrar sahədə inteqrasiya əlaqələrinin mövcud vəziyyəti

üçün xarakterik cəhət istehsal, emal, ticarət və xidmət

proseslərinin vahid kontekstdə qiymətləndirmə cəhdlərinin

artmasıdır. Praktikada həmin cəhdlərin nə dərəcədə

reallaşması, ilk növbədə aqrar-sənaye əlaqələrinin iqtisadi

səmərəliliyində öz ifadəsini tapır.

Hazırda fəaliyyət növündən asılı olaraq istehsal - iqtisadi

əlaqələrdə müxtəlif səviyyələrdə fərqli funksiyalan icra edən

komplekslər formalaşma mərhələsindədir.

Təəssüflə demək lazımdır ki, hələ ki, aqrar-sənaye

inteqrasiyası proseslərinə məqsədli proqram yanaşması

kifayət qədər geniş yayılmışdır. İqtisadi və istehsal - texnoloji

əlaqələrin intensivləşməsi aqrar-sənaye inteqrasiyasının

üstünlüklərindən istifadəyə, o cümlədən istehsalın artması,

Ä» 249

Aqrar iqtisadiyyat

xərclərin azalması və məhsulun keyfiyyətinin

yüksəldilməsinə xidmət etməlidir. Cədvəl 17,

Azərbaycanın iqtisadi rayonlarında kənd təsərrüfatı

məhsulları emalı üzrə səhmdar cəmiyyətlərinin sayı

və fəaliyyət istiqamətləri

s: o

s Un

1

İ

<3

u №

sı 5

xj

sı st V

c“g' ^

2 ^

O»

Si st £

s** •5»

Q

s C

Taxıl tədarükü və

emalı 5 1 2 5 2 7 1 2 25

Çörək istehsalı 18 - 2 2 1 5 - 2 30

Üzüm emalı 5 3 4 17 5 4 1 11 50 Meyvə- tərəvəz

emalı - 4

2 1 3

1 - -

11 Çay emalı 2 - - - 8 - - - 10 Pambıq emalı - - - 1 - 18 1 1 21 Tütün emalı - - 10 - - 1 - - 11 Ət emalı 3 4 2 2 1 6 - 2 20 Quşçuluq 10 3 4 1 7 15 - 3 43 Süd emalı 3 - 1 1 1 5 - - 10 Müxtəlif məhsulların emalı

13 3 2 7 - 11 1 4 1

Cəmi 65 19 29 36 31 80 4 25 89

Cədvəlin hazırlanması zamanı V.H.Abbasovun məlumatlarından istifadə edilmişdir.

Aqrar sahədə inteqrasiya əlaqələrinin mövcud vəziyyətinin

intensivləşmə müstəvisində qiymətləndirilməsi üçün

Ä» 250

Eldar Quliyev

istehsal və emal qurumlarının mənfəəti və rentabelliyi,

qiymətəmələgəlmə prosesini və vergitutma rejimini

xarakterizə edən parametrlər, amortizasiya siyasətinin

reallaşdırılması imkanları, maliyyələşdirmə kanallarının

xarakteristikasına aid göstəricilərin istifadəsi tövsiyə edilir.

İntensiv inkişaf amillərinin təsirinin nəzərə alınması

səviyyəsi aqrar - sənaye inteqrasiyasının səmərəliliyinin

qiymətləndirilməsinə bir sıra tələblər qoyur. Həmin tələblərə,

0 cümlədən: intensiv inkişaf potensialının reallaşdırılması

tədbirlərinin struktur dayanıqlığını və rəqabət mühitini

dəstəkləməsi, iqtisadi, texnoloji təminatın vahid kontekstdə

həyata keçirilməsi, iqtisadi, sosial və ekoloji meyarlar

baxımından struktur yeniləşmələri imkanlarının reallaşması

dərəcəsinin nəzərə alınması və s. aid edilə bilər. 12.2. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA KOOPERASİYA

Kooperasiya birgə fəaliyyəti tərənnüm etməklə müxtəlif

təşkilati formalarda həyata keçirilir. Kənd təsərrüfatı

kooperativlərinin yaradılması və fəaliyyət göstərməsinin

iqtisadi və hüquqi əsasları Azərbaycan Respublikası

Konstitusiyası, Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsi,

Azərbaycan Respublikası Torpaq Qanunvericiliyi, Milli

Məclisin Aqrar Siyasət Komitəsi deputatlarının təşəbbüsü ilə

hazırlanmış “Kənd Təsərrüfatı Kooperasiyası haqqında”

Qanun layihəsi və onlara uyğun qəbul edilmiş digər

normativ-hüquqi aktlarda öz əksini tapmışdır.

Kənd təsərrüfatı kooperasiyası - kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalçılarının birgə fəaliyyət göstərmək üçün

könüllü üzvlüyünə əsaslanan birliyi olub, iştirakçıların

iqtisadi - sosial və başqa tələbatlarının ödənilməsi məqsədi

Ä» 251

Aqrar iqtisadiyyat

ilə yaradılan müxtəlif kənd təsərrüfatı kooperativləri və

onlann ittifaqları sistemidir.

Kənd təsərrüfatı kooperativi - təsəiTÜfatm idarə edilməsi,

aparılmasının təşkilati - hüquqi formalarından biridir. O

özündə kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalçılarının birgə

istehsal və digər təsərrüfat fəaliyyətlərinin pay, könüllü

üzvlük əsasında kooperativ üzvlərinin maddi və digər

tələbatlarını ödəməsi üçün yaradılmış hüquqi şəxsdir.

Kənd təsərrüfatı kooperativləri digər kooperativlərdən

onunla fərqlənir ki, o kənd təsərrüfatı məhsulu istehsalçılan

tərəfindən yaradılır, kənd təsərrüfatı “məhsulları istehsalçısı”

anlayışı kooperativə münasibətdə onun kənd təsərrüfatına aid

edilməsidir. Bu göstərir ki, kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalçısı fiziki və ya hüquqi şəxslər tərəfindən istehsal

edilən ümumi məhsulun dəyərlə ifadəsi ilə 50%-dən, o

cümlədən tutulan balıq və su bioresurslarının 70%-dən

çoxunu kənd təsərrüfatı məhsulları təşkil etməlidir.

Kənd təsərrüfatı kooperativlərinin əsas məqsədi kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalının könüllü birləşməsi əsasında

rəqabət qabiliyyətli kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal etmək

və xidmətlər göstərmək, istehsal potensialından səmərəli

istifadəni və əmək məhsuldarlığını yüksəltməyi təmin etmək,

yerli kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalını müdafiə etmək,

daxili bazarı və xüsusilə xaricə ərzaq ixracını təmin etmək,

kooperasiya iştirakçılarının iqtisadi və digər tələblərini

ödəməkdir.

Kənd təsərrüfatı kooperativləri aşağıdakı prinsiplər üzrə

yaradılır və fəaliyyət göstərir:

- kooperativə daxil olmağın və kooperativdən çıxmağın

könüllü olması;

Ä« 252

Eldar Quliyev

- istehsal və digər təsərrüfat fəaliyyətində iştirak edən

kooperativ üzvləri arasında qarşılıqlı yardım və iqtisadi fay-

dalılığın təmin olunması, mənafelərin əlaqələndirilməsi;

- kooperativin üzvləri arasında kooperativin gəlirləri və

zərərinin onların əmək iştirakına və ya təsərrüfat

fəaliyyətində iştirakına görə bölüşdürülməsi;

-kooperativin üzvü olmayan şəxslərin kooperativin

təsərrüfat fəaliyyətində iştirakının məhdudlaşdın İması;

-kooperativin üzvlərinin əlavə əmlak pay haqqına və

kooperativin ortaq (assosiativ) üzvlərinin mütləq əmək pay

haqqına görə dividentlərin məhdudlaşdmlması (səviyyənin

müəyyən edilməsi);

-kooperativin fəaliyyətinin demokratik əsaslarla idarə

edilməsi (kooperativin bir üzvü - bir səs);

-kooperativin bütün üzvləri üçün kooperativin bütün

fəaliyyəti ilə bağlı informasiyanın əldə edilməsinin

mümkünlüyü;

- kooperativin təsərrüfat müstəqilliyinə malik olması.

Bütün bu prinsiplər kooperasiyanın 150 illik tarixi

dövründəki dünya praktikasında işlənilmişdir.

Kooperativin üzvləri əsas və assosiativə bölünürlər.

Kooperativin əsas üzvü - qanunvericiliyə və kooperativin

nizamnaməsinin tələblərinə cavab verən və kooperativin

nizamnaməsində müəyyənləşdirilən qaydada və həcmdə

üzvlük haqqı ödəyən və kooperativə səsvermə hüquqi ilə

qəbul edilən fiziki və (və ya) hüquqi şəxsdir; kooperativin

assosiativ (ortaq) üzvü - kooperativin nizamnaməsində

müəyyənləşdirilən qaydada və həcmdə üzvlük haqqı və yalnız

mütləq əmlak pay haqqı ödəyən və kooperativə qanunla

nəzərdə tutulan hallar istisna olmaqla, səsvermə hüququna

ma-

Ä» 253 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

lik olmaqla qəbul edilən fiziki və ya hüquqi şəxsdir.

Kooperativin əsas üzvləri təqaüdə çıxdıqları, sağlamlığa

görə işdən getdikləri zaman, kooperativdənkənar seçkili

orqanlara keçərsə, Azərbaycan Respublikası ordu sıralann- da

xidmətdə olarkən, kooperativ nizamnaməsində nəzərdə

tutulan digər işlərə keçərkən əsas üzvlükdən assosiativ

üzvlüyə keçə bilərlər.

Pay üzvlük haqlarını üç növə ayırırlar: kooperativin əsas

üzvləri üçün pay haqqı mütləq və əlavə ola bilər.

Kooperativin ortaq (assosiativ) üzvünün əmlak payı haqqı

onun ödədiyi mütləq əmlak pay haqqına bərabərdir. Mütləq

pay haqqı kooperaiv üzvü tərəfindən mütləq qaydada

ödənilən, kooperativin fəaliyyətində iştirak etmək, səs

vermək, onun xidmətlərindən və güzəştlərindən istifadə

etmək və əsas kooperativ ödənişlərini almaq hüququ verən

əmlak payıdır. Əlavə pay haqqı kooperativin əsas üzvləri

tərəfindən mütləq pay haqqından əlavə, öz arzusu ilə ödənilən

və əlavə kooperativ ödənişləri almaq hüququ verən paydır.

Assosiativ üzvlərinin pay miqdarı kooperativin

nizamnaməsinə uyğun, müşahidəçi sovetin assosiativ üzvü ilə

bağladığı müqavilə əsasında ödənilir.

Kooperativin fəaliyyətində iştirak edən onun üzvləri

müxtəlif növ gəlirlər alırlar: kooperativ ödəmələri, divi-

dentlər və əmək haqqı.

Kooperativ ödəmələri (əsas kooperativ ödənişləri) -

üzvlərin mütləq pay haqqında, kooperativə şəxsi əməyinə və

təsərrüfat fəaliyyətinə münasib surətdə mənfəətin onlara

ödənilən bir hissəsidir.

Dividentlər (əlavə kooperativ ödənişləri) - səs hüququna

malik olan kooperativ üzvlərinin əlavə əmlak pay haqları

Eldar Quliyev

na mütənasib surətdə onlara ödənilən kooperativ mənfəətinin

bir hissəsidir. Bu göstərilənlərlə yanaşı istehsal

kooperativinin üzvləri əmək haqqı alırlar, onun miqdarı onun

bilavasitə əməkdə iştirakından və kooperativin gəlirindən

asılı olaraq müəyyənləşdirilir.

Kooperativin fəaliyyətini həyata keçirmək üçün

kooperativlər kooperativin üzvü olmayan, müəyyən

mütəxəssis, peşəkan əmək müqaviləsi əsasında işə qəbul

etmək səla- hiyyətindədir. İstehlak kooperasiyası işçiləri öz

üzvləri hesabına qəbul edə bilər. Kənd təsərrüfatı

kooperativləri istehsal və istehlak formasında yaradıla bilər.

Kənd təsərrüfatı istehsalı kooperativləri - kommersiya

təşkilatı olub, vətəndaşlar tərəfindən istehsal, emal və kənd

təsərrüfatı məhsullarının satışı üzrə birgə fəaliyyət göstərmək

üçün, eyni zamanda qanunda qadağan olunmayan digər

fəaliyyət, kooperativin üzvlərinin şəxsi əməklərinə əsaslanan

digər fəaliyyət növləri gönnək üçün yaradılır.

İstehsal kooperativinin üzvləri yalnız 16 yaşa çatmış

qeyri- hüquqi şəxs olan Azərbaycan Respublikasının

vətəndaşlan ola bilərlər. Kooperativin assosiativ üzvləri

vətəndaşlar, həmçinin sahibkarlıq və təsərrüfat formasından

asılı olmayaraq hüquqi şəxslər ola bilərlər. İstehsal

kooperativinin digər xüsusiyyəti kooperativin əsas üzvlərinin

onun fəaliyyətində şəxsən iştirakıdır. İstehsal kooperativində

üzvlərin sayı beşdən aşağı olmamalı və onlar iş həcminin

50%-dən artığını yerinə yetirməlidirlər. Əks halda o ləğv

edilməlidir.

İstehsal kooperativi - kommersiya təşkilatıdır, daha

doğrusu, bu təşkilatın əsas məqsədi - gəlir əldə etməkdir.

İstehsal kooperativlərinə kənd təsərrüfatı və ya balıq

ovlayan artel və ya kooperativ təsərrüfatları aid edilir.

Ä» 255

Aqrar iqtisadiyyat

Kənd təsərrüfatı arteli - kənd təsərrüfatı məhsulları

istehsalı, emalı və kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı üçün

vətəndaşlar tərəfindən könüllülük əsasında birləşmə olub

iştirakçılann maddi və başqa tələbatının ödənilməsi

məqsədilə yaradılır.

Kənd təsərrüfatı istehsal kooperativləri - kənd təsərrüfatı

məhsullarının istehsalı, emalı və satışı üçün, həmçinin

kooperativ üzvlərinin fərdi əmək fəaliyyətinə əsaslanan və

qanunvericilikdə qadağan olunmayan digər fəaliyyətlə birgə

məşğul olmaq məqsədilə kəndli (fermer) təsərrüfatları və ya

fərdi şəxsi təsərrüfatla məşğul olan fiziki şəxslər tərəfindən

yaradılır.

Kənd təsərrüfatı istehsal kooperativlərinin fərqləndirici

cəhəti ondan ibarətdir ki, illik əmtəə satışının 60%-dən az

olmayan hissəsini bitkiçilik, heyvandarlıq və kənd təsərrüfatı

və su təsərrüfatının digər sahələrindən, o cümlədən onlann

məhsullarının emalından əldə edilən məhsullar təşkil edir;

istehsal kooperativi üzvlərinin birgə fəaliyyəti onların

kooperativdə şəxsi əməyi ilə iştirakına əsaslanır. Bu halda,

kooperativ üzvlərinin yerinə yetirdikləri funksiyadan asılı

olmayaraq onlar kənd təsərrüfatı məhsulları isteh- salıçısı

hesab olunurlar; istehsal kooperativləri üzvlərinin xüsusi

mülkiyyətində (sahibliyində, icarəsində) olan torpaqlar

kooperativin pay fonduna verilmir; istehsal kooperativi

üzvlərinin sayı beşdən az olmamalı və görülən işlərin ən azı

70%-i kooperativ üzvləri tərəfindən yerinə yetirilməlidir;

istehsal kooperativi kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı

ilə yanaşı istehsalın təchizatı, satışı, kreditləşmə və digər

xidmətlərin göstərilməsi ilə də məşğul ola bilər. Belə istehsal

kooperativləri qarışıq istiqamətdə fəaliyyət

^ 256 «Ä

Eldar Quliyev

göstərən kooperativ hesab olunur.

Kənd təsərrüfatı istehlak (xidmət) kooperativləri - kənd

təsərrüfatı məhsulları istehsalçıları (fiziki şəxslər), ailə kəndli

təsərrüfatları və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı ilə

məşğul digər hüquqi şəxslər tərəfindən öz tələbatlannı

ödəmək məqsədilə və təsərrüfat fəaliyyətində iştirak etmək

şərti ilə yaratdıqlan kənd təsərrüfatı kooperativləri istehlak

kooperativinə aid edilir. İstehlak kooperativləri emal, satış

(ticarət), xidmət, təchizat, kredit, sığorta və digər

istiqamətlərdə fəaliyyət göstərə bilərlər. İstehlak kooperativi

bu fəaliyyət növünün birini və ya bir neçəsini yerinə yetirə

bilər.

İstehsal kooperativindən fərqli olaraq, hansı ki, orada

hüquqi şəxslər yalnız assosiativ üzvü olaraq iştirak edə

bilərlər, istehlak kooperasiyasında onun üzvləri vətəndaşlar

və həmçinin hüquqi şəxslər ola bilərlər. Digər tərəfdən

istehlak kooperasiyasının üzvlərinin şəxsən onun

fəaliyyətində əməklə iştirakı nəzərdə tutulmur, ancaq

təsərrüfat fəaliyyətində iştirakı vacibdir. Təsərrüfat

fəaliyyətində iştirakı dedikdə məhsul gətirmək, göndərmək,

kooperativ üzvləri üçün xammal, onlann kooperativdən əldə

etmələri, almaları üçün mal, kooperativin xidmətindən

istifadə başa düşülür.

İstehlak kooperativləri öz üzvlərinin maddi və digər is-

tehlaklarmı, onlara lazım olan xidmətləri göstərmək və təmin

etmək məqsədilə yaradılır. İstehlak kooperasiyaları onların

fəaliyyət növündən asılı olaraq, emal, satış (ticarət), xidmət,

təchizat, bağçılıq, tərəvəzçilik, heyvandarlıq, kredit, sığorta

və s. bölünürlər.

Emal - kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı ilə məşğul

olan kooperativlər;

Satış (ticarət) - kənd təsərrüfatı məhsullarının satışı, ^ 257

■ Aqrar iqtisadiyyat

həmçinin onun saxlanılması, sortlaşdırılması, qurudulması,

yuyulması, çəkilib bükülməsi, qablaşdırılması və daşınması,

əqdlər bağlamaq, satış bazarının öyrənilməsini həyata

keçirmək, məhsulun reklamını təşkil etmək və s. ilə məşğul

olan kooperativlər;

Xidmət - mexanikləşdirmə, aqrokimyəvi, meliorasiya,

nəqliyyat, təmir, tikinti, ekoloji-bərpa işləri, heyvanlara

baytarlıq xidməti və damazlıq işi, gübrə və bitki mühafizə

vasitələrinin verilməsi işi, elektrikləşdinnə, telefonlaşdırma,

sani- tariya, kurort və tibbi xidmətlər, məsləhət və auditor

fəaliyyəti və digər iş və xidmətləri həyata keçirən

kooperativlər;

Təchizat - istehsal vasitələrini, gübrələri, yemləri, neft

məhsullarını, avadanlıqları, ehtiyat hissələrini, pestisitləri,

herbisitləri və kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalı üçün lazım

olan digər vasitələri almaq və satmaqla məşğul olan

kooperativlər;

Kredit - kooperativ üzvlərinin sərbəst pul vasitələrini

birləşdirmək, əmanətlərini saxlamaq və onlara kreditlər

verməklə məşğul olan kooperativlər;

Sığorta - şəxsi və tibbi sığorta xidmətlərini, əkinlərin,

heyvanların, əmlakın, torpağın sığortalanmasını həyata

keçirən kooperativlər.

Istehlak kooperativi ikidən az olmayan hüquqi şəxs və ya

beş nəfərdən az olmayan fiziki şəxs daxil olduqda yaradılır.

İki və daha çox istehsal və ya istehlak kooperativləri kənd,

rayon, şəhər, habelə ümumrespublika və beynəlxalq səviyyəli

müxtəlif istiqamətli kooperativlər yarada bilərlər.

Kənd təsərrüfatında kooperasiya - özündə birgə fəaliyyət

əməkdaşlığını tərənnüm etməklə, müxtəlif təşkilati

formalarda həyata keçirilir. Kənd təsərrüfatı kooperativlə-

Ä» 258 «Ä

Eldar Quliyev

rinin yaradılması və fəaliyyət göstərməsinin iqtisadi və

hüquqi əsaslan Azərbaycan Respubikası Milli Məclisinin

“Kənd təsərrüfatı kooperasiyası haqqında” Qanun

layihəsində öz əksini tapmışdır.

Kənd təsərrüfatı kooperativləri - kənd təsərrüfatı

məhsulları istehsalçılarının birgə fəaliyyət göstərmək üçün

könüllü üzvlüyünə əsaslanan birliyi olub, iştirakçıların

iqtisadi, sosial və başqa tələbatlarının ödənilməsi məqsədilə

yaradılan hüquqi şəxsdir.

Kənd təsərrüfatı kooperativi - təsərrüfatın idarə

edilməsinin, apanimasının təşkilati - hüquqi formalarından

biridir. O, kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılarının, birgə

istehsal və ya digər təsərrüfat fəaliyyətlərini pay üzvlük

haqları əsasında kooperativ üzvlərinin maddi və digər

tələbatlarının ödənilməsi üçün yaradılmış təşkilatdır.

Kənd təsərrüfatı kooperativləri digər kooperativlərdən

onunla fərqlənir ki, o, kənd təsərrüfatı əmtəə istehsalçılan

tərəfindən yaradılır. Kənd təsərrüfatı “əmtəə istehsalçısı”

anlayışı kooperativə münasibətdə onun kənd təsərrüfatına aid

edilməsidir. Bu onu göstərir ki, kənd təsərrüfatı ilə məşğul

olan fiziki və ya hüquqi şəxslər tərəfindən istehsal edilən

məhsulların 50%-dən çoxunu kənd təsərrüfatı məh- sullan

təşkil etməlidir.

Kənd təsərrüfatı kooperativləri aşağıdakı prinsiplər üzrə

yaradılır və fəaliyyət göstərirlər:

- üzvlü}din könüllülüyü;

- kooperativin üzvləri üçün iqtisadi mənfəətin qarşılıqlı

kömək və təminatı;

-kooperativin gəlirlərinin, ziyanının onun üzvləri arasında,

onların şəxsi əməkdə və ya kooperativin təsərrüfat

259

Aqrar iqtisadiyyat

fəaliyyətində iştirakına görə bölüşdürülməsi;

-kooperativin üzvü olmayan şəxslərin təsərrüfat

fəaliyyətindəki iştirakını məhdudlaşdırmaq;

- kooperativin assosiasiyalı üzvlərinin əlavə üzvlük

haqqına və üzvlük paylarına görə əlavə dividentlərdən

məhdudlaşdırmaq;

-kooperativin demokratik əsaslarla idarə edilməsi (bir

nəfər - bir səs);

- kooperativin fəaliyyəti haqqında informasiyanın bütün

üzvləri üçün əlçatar olması.

Kooperativin üzvləri - kooperativin nizamnaməsinin

müəyyən etdiyi məbləğdə pay üzvlük haqqını ödəyən

kooperativə səsvermə hüquqi ilə qəbul edilən fiziki və ya

hüquqi şəxslərdir. Kooperativin assosiativ üzvləri - pay

üzvlük haqqını ödəyən, ona görə divident alan, ancaq

səsvermə hüququ olmayan (qanunda nəzərdə tutulmuş hallar

istisna olmaqla) fiziki və hüquqi şəxslərdir. Kooperativin əsas

üzvləri özlərinin üzvlüklərini pensiya yaşı çatdığı zaman,

sağlamlığına görə işdən gedərsə, Azərbaycan Respublikası

ordusu sıralannda xidmətdə olarkən, kooperativin

nizamnaməsində nəzərdə tutulan digər işlərə keçərkən

assosiativ üzvlüyünə çevirə bilərlər. Pay üzvlük haqlarını üç

növə ayırırlar: kooperativin əsas üzvləri üçün mütləq və

əlavə, kooperativin assosiativ üzvləri üçün pay üzvlük haqqı

(şəkil 14).

İqtisadi inteqrasiya təşkilatlann birləşdirilməsi, onlann

bir-birinə uyğunlaşdırılması, qarşılıqlı fəaliyyəti

dərinləşdirmək, onlar arasındakı əlaqəni inkişaf etdinnək

kimi təqdim edilir. İnteqrasiya istehsal-texniki əlaqələrin

genişləndirilməsi və dərinləşdirilməsində, resurslardan birgə

is- Ä» 260

Eldar Quliyev

tifadədə, kapitalın birləşdirilməsi və təsərrüfat fəaliyyətinin

həyata keçirilməsində əlverişli şəraitin yaradılmasında özünü

göstərir.

Şəkil 14. Kooperasiya növləri.

^ 261 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

12.3. AQRAR-SƏNAYE İNTEQRASİYASI

İki cür inteqrasiya ayrılır: üfıqi və perpendikulyar. Son

zamanlar Azərbaycanda yeni inteqrasiya forması diversifı-

kasiya strukturları və ya konqlomeratlar əmələ gəlmişdir.

Üfıqi inteqrasiya bir sahə üzrə olan müəssisələrin arasında

olan qarşılıqlı əlaqəni əks etdirir, daha doğrusu, daxili

sahələrarası əlaqəni tərənnüm edir, əməyin ictimai

bölgüsünün dərinləşməsi imkanları daxilində inkişaf edir.

Ümumi istehsal məsələlərinin həlli müəssisənin koopera-

tivləşməsi əsasında həyata keçirilir. Kənd təsərrüfatına

tətbiqinə gəldikdə, bu, kənd təsərrüfatı müəssisələrinin

könüllü və bərabər hüquqlu əməkdaşlığıdır. Onlann

fəaliyyətləri kooperasiya formasında, məhsul mübadiləsi

fəaliyyəti və ya əməyin daha yüksək istehsal məhsuldarlığına

nail olmaq üçün istehsalın optimal konsentrasiyası və

ixtisaslaşması əsasında yaradılır.

Üfıqi inteqrasiya kənd təsərrüfatının bir sıra sahələrində

inkişaf tapmışdır. Bunun xarakter nümunəsi olaraq maddi,

maliyyə və əmək resurslarının bir hissəsinin birləşdirilməsi

ilə könüllülük əsasında müəssisə və təşkilatlann

yaradılmasıdır. Üfıqi inteqrasiya kənd təsərrüfatı və sənaye

istehsalı arasındakı əlaqəni yaratmaq üçün əlverişli şərait

yaradır.

Perpendikulyar inteqrasiya kənd təsərrüfatı və sənaye

sahələri müəssisələri arasında, texnoloji cəhətdən kənd

təsərrüfatı məhsulları və onun sənaye emalı istehsalı

müəssisələrinin sahələrarası əməkdaşlığını əks etdirir. Bu

əlaqələr səviyyə və xarakter etibarilə fərqlənə bilərlər, ancaq

dəyişilməz şərt - müxtəlif sahələrin müəssisələrinin

inteqrasiyasıdır. Perpendikulyar inteqrasiya aqrar-sənaye

kom- Ä<“ 262

Eldar Quliyev

pleksi adı almışdır.

Aqrar - sənaye kompleksində diferensiasiya olunmuş

yaranma (konqlomerat) inkişaf tapmışdır, inteqrasiya

olunmuş qrupları təmsil edir, hansı ki, onun da tərkibinə

istehsal fəaliyyətləri ilə aralarında bağlılıq olmayan müəssisə

və təşkilatlar daxildir. Konqlomerat xüsusiyyətlərinə aid

edilir: təsərrüfat fəaliyyətlərinin bir sıra sahələrinin

birləşməsi; istehsalda ictimailiyin olmaması; hüquqi

müstəqilliyin itirilməsi və saxlanılması imkanları; baş

kompaniyadan maliyyə asılılığı.

İnteqrasiya olunmuş istehsala keçid məhsuldar qüvvələrin

və sahələrarası əlaqələrin inkişaf və səviyyəsinin obyektiv

şərtidir.

İnteqrasiyaya məhsuldar qüvvələrin müəyyən inkişaf

dövründə meydana gələn ictimai-iqtisadi proses kimi baxılır.

Aqrar-sənaye inteqrasiyası sinergetik səmərə verir və

məhsul buraxılışının artımı, cari xərclərin azalması, məhsulun

keyfiyyətinin yaxşılaşması və onun istehlakçıya çatdırılması

vaxtının qısaldılması, son nəticədə əhalinin tələbatının daha

tam təmin olunması ilə xarakterizə olunur. Sinergetik

səmərənin iqtisadi göstəriciləri - məhsul istehsalı həcminin

artımı (resursların dəyişilməz həcmi ilə), cari xərclərə qənaət,

ümumi gəlir, qazanc, rentabellik səviyyəsi. Müasir şəraitdə

inteqrasiyanın genişləndirilməsinin vacibliyi şərti bir sıra

səbəblərlə əlaqədardır: sahibkarlıq formasının dəyişməsi,

kənddə istehsal və torpaq münasibətlərinin, aqrar bölmədə

təsərrüfat fəaliyyətinin idarəetmə sisteminin dəyişməsi, bazar

iqtisadiyyatındakı qeyri-müəyyənlik, kənd əmtəə

istehsalçıları ilə emaletmə və aqroser- vis müəssisələri

arasında meydana çıxan əksliklər. Təcrü-

Ä» 263

Aqrar iqtisadiyyat

bə göstərir ki, inteqrasiya prinsipləri əsasında onlann

birləşdirilməsi çoxvariantlılıq zamanı daha asan həll olunur.

Onların içərisində əsasları aşağıdakılardır:

L Könüllülük - Təcrübə göstərir ki, aqrar - sənayenin

yaradılması çox hallarda idatrəetmə orqanlarının təşəbbüsü

ilə olur ki, bu da onların imkanlarının tam realizə olunmasına

imkan vermir;

2. Adaptasiya olmaq - daima dəyişkən iqtisadi şəraitdə

inteqrasiyanın bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verən

təşkilati formalarının axtarılmasını tələb edir;

3, Mərhələlilik - aqrar - sənaye inteqrasiyasının inkişafı

üçün maddi - texniki və maliyyə şəraiti imkanları daha sadə

formalardan mürəkkəbə doğru getməlidir;

4, Tamlılıq və komplekslilik - inteqrasiya strukturlarının

yaradılması və fəaliyyətləri inteqrasiya prosesi həlqələri ilə

dəqiq razılaşdırılmalıdır. Balanslaşdırılmış resurs təminatı

üçün ərazi kompleksliliyini gözləmək lazımdır;

5. Məhsulun istehsalçıdan istehlakçıya hərəkəti zamanı

mübadilənin qarşılıqlı xeyirli olması.

Bunlara iqtisadi münasibətlər mexanizmi vasitəsilə nail

olurlar ki, bu da təcrübi cəhətdən iki variantda realizə oluna

bilər.

Birinci - hər bir tərəf - müqabilin son nəticəyə fərdi

sərmayə qoyduğunu müəyyənləşdiraıək və onu nəzərə alaraq

maliyyə yekununun paylanması qaydasının

müəyyənləşdirilməsi;

İkinci - bütün tərəf - müqabillərin inteqrasiya üzrə

rentabellik fəaliyyətlərini təmin edən haqq - hesab

qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsi:

Ä» 264

Eldar Quliyev

-İnteqrator müəssisələrinin çoxluğu. İnteqratorlaşmış

strukturlan yaratmaq üçün baş təşkilatın seçimi sualı ortaya

çıxır, çünki bu funksiyanı yalnız maliyyə cəhətdən davamlı

və yüksək istehsal potensialına malik müəssisə yerinə yetirə

bilər;

- Ölçü optimallığı. Yeni yaradılmış sistem optimal ölçüyə

mülik olmalıdır ki, fəaliyyət miqyasından asılı olaraq lazımi

qənaət əldə edə bilsin.

Aqrar - sənaye inteqrasiyası imkan verir:

- elmi - texniki tərəqqinin nailiyyətlərini tezliklə istehsala

tətbiq etməklə, bircinsli optimal istehsal və yüksək

keyfiyyətli məhsul üçün zəmin yaradır;

-kənd təsərrüfatından alınacaq xammalın həcmi və emal

sənayesinin gücü arasında rasional proporsiyanı təmin edir;

- məhsulun bir texnoloji fazadan digərinə hərəkətini

tezləşdirir;

- istehsal tsiklinin bütün həlqələrində vahid təkrar istehsal

prosesini təmin edir;

-sənaye emalı zamanı alınmış xammal və tullantıların

daha tam istifadə edilməsinə;

- aqrar - sənaye istehsalı kompleksində mövcud işçi

qüvvəsi və vasitələrdən səmərəli istifadəyə;

- idarəedici personalın sayını optimallaşdırmaq və onun

saxlanılmasına olan xərclərin azaldılmasına;

- qiymətəmələgəlmə sferasında inhisarçılıq strukturlan-

na qarşı durmağa;

- mal istehsalçılarında keyfiyyətli məhsul istehsalına

iqtisadi maraq yaratmağa;

-kəndin sosial və digər məsələlərinin sürətli templə

265

Aqrar iqtisadiyyat

həll edilməsinə və s.

Aqrar - sənaye kompleksində əmələ gəlmiş şəraitdən,

inteqrasiya əlaqələrinin müxtəlif dərəcə və dərinliyindən asılı

olaraq əksər hallarda sahələrin birləşməsi hissədən

(natamamdan) tam inteqrasiyaya doğru müxtəlif təşkilati

formalarda meydana çıxır.

Natamam inteqrasiya zamanı müəssisə alış - satış prinsipi

əsasında, özünün tam təsərrüfat müstəqilliyi və hüquqi

şəxsliyini saxlayaraq müqavilə əsasında işləyir. Maliyyə,

maddi - texniki, əmək resurslarının birləşməsi tam olmur və

ya müəyyən qədər təşkil edir. Bununla əlaqədar təsərrüfat

müxtəlif sahibkarlıq formasına malik ola bilər. Fərq yalnız

istehsal və əməyin təşkilində ola bilər.

Tam inteqrasiya o deməkdir ki, müqavilə əsasından

təşkilati, iqtisadi, sosial birlik yaratmağa keçid, inteqrasiya

sisteminə daxil olan və bütün sistemin inkişafı üçün vahid son

nəticəyə işləməkdir.

Aqrar - sənaye kompleksinin başlanğıc və daha sadə

inteqrasiya forması çox böyük olmayan emal sexləridir. Bu

təsərrüfatlarda sənaye sahəsi yardımçıdır. Onlar aqrar -

sənaye müəssisəsi yaratmaq üçün baza rolunu oynayır.

Aqrar - sənaye müəssisəsi - istehsal, sənaye emalı və kənd

təsərrüfatı məhsullannm saxlanılmasını özündə birləşdirən

ixtisaslaşmış təşkilatdır. Ancaq tərkibində məhsulların emalı

və saxlanılması bölmələrini birləşdirən bütün təsərrüfatlar

aqrar-sənaye müəssisəsi ola bilməz. Aqrar - sənaye

müəssisəsinə aid olan təsərrüfatlann (istehsal kooperativləri,

dövlət unitar müəssisələri, təsərrüfat cəmiyyətləri və s.)

ştatlarını emal, qablaşdırma və kənd təsərrüfatı məhsullannm

saxlanılması ilə məşğul olan işçilər

266

Eldar Quliyev

və məhsulun 25%dən az olmayan hissəsini ixtisaslaşmış

sahənin məhsulu təşkil etməlidir. Bu müəssisələrdə sənaye

istehsalı ilə əmtəə məhsullarının 25%-dən çoxu emal və kənd

təsərrüfatı məhsullarının saxlanılması təşkil etməlidir, çünki

təsərrüfatın əsas istehsal istiqamətini bu sahələr təşkil edir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı aşağıdakı qaydalarda

təşkil oluna bilər:

-emal sexlərinin tikintisi şəxsi hesaba və ya alınmış

borcun hesabına;

-kənd təsərrüfatı müəssisələrinin emal müəssisələrinin

qatılması yolu ilə birləşdirilməsi.

Növbəti inteqrasiya forması - aqrofınnadır. Bu

müəssisələr (birliklər) istehsal təsərrüfat fəaliyyətlərinin

təsərrü- fatdaxili (təsərrüfatlararası) istehsal, saxlama, emal

və kənd təsərrüfatı məhsullarının realizasiyası əsasında

inteqrasiyasını həyata keçirirlər. Aqrofırmanm təşkilati -

istehsal strukturu özündə vahid texnoloji, iqtisadi və kənd

təsərrüfatı, emal və ticarət müəssisələrinin təşkilati

kompleksini əks etdirir. Aqrar - sənaye kombinatları və

birliklərdən fərqli olaraq aqrofirmalar regionun az miqdarda

müəssisə və təşkilatlarını birləşdirir. Kənd təsərrüfatı və

sənaye istehsalının daha mürəkkəb inteqrasiya forması - aqrar

- sənaye kombinatıdır. Bu istehsal, sənaye, emal (axıra qədər

işləyib qurtarmaq), saxlama, qablaşdırma və məhsulun rea-

lizasiyası üzrə istehsal - təsərrüfat kompleksidir. Kombinat

sahə və istehsalın kombinasiyası və inteqrasiyası əsasında

fəaliyyət göstərir.

Bir qayda olaraq aqrar - sənaye kombinatına daxildir:

kənd təsərrüfatı müəssisələri; kənd təsərrüfatı xammalının

267

Aqrar iqtisadiyyat

emalı müəssisələri; kənd təsərrüfatı istehsalına xidmət; tikinti

və nəqliyyat təşkilatı; ixtisaslaşmış ticarət şəbəkəsi.

Emal sənayesinin səmərəli inkişafı aqrar - sənaye

kombinatının ətrafında xammal zonasının təşkilini təmin edir.

Xammal bazalannm yaranması nəqliyyat xərcləri və itkilərin

maksimum azaldılmasına, həmçinin məhsulun tədarükü,

saxlanılması, nəqli zamanı məhsulun keyfiyyətinin

saxlanılmasına əsaslanır. Bunlar əsasən xammalın emal

sənayesi müəssisələrinin ətrafında cəmlənməsi nəticəsində

əldə edilir. Aqrar - sənaye kombinatının xarakter xüsusiyyəti

istehsalın yüksək dərəcədə mərkəzləşdirilməsi, satış,

investisiya, planlaşdırma və maliyyələşdirmədir.

Perpendikulyar inteqrasiyanın formalarından biri aqrar -

sənaye birliyidir. Onlar bir qayda olaraq inzibati rayonun

kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələrinin əsasında yaradılır.

Aqrar-sənaye birliyi səviyyəsində inteqrasiya kənd təsərrüfatı

istehsalının daşıma sferası, emal, saxlama və məhsulun rea-

lizasiyasımn birliyini və balanslaşdınimasını tələb edir.

İnteqrasiyalaşdınimış yaranmaların aqrar - sənaye

kombinatı və birlikləri şəklində təşkili müasir Azərbaycan

mühitində holdinq kompaniyaları formasında fəaliyyət

göstərirlər.

Holdinq kompaniyaları müəssisələr və sahələr arasında

bazarda mal bolluğu yaratmaq məqsədilə kapitalın sürətli

hərəkətini təmin edir.

Müqavilə əsasında müştərək fəaliyyət üçün aqrar - sənaye

assosiasiyası yaradılır. Bu, qeyri-kommersiya təşkilatı olub

tərəf-müqabillərinin təsərrüfat fəaliyyətinin koordinasiyası

(kənd təsərrüfatı, emaledici müəssisələr və ticarət təşkilatla-

nnın) məhsulun istehsalı və realizasiyasından əldə olunan

qazancın iştirakçılar arasında bərabər bölünməsinə əsaslanır. Ä*» 268

Eldar Quliyev

Assosiasiyalar iki tipdə yaranır: sahələr və məhsula görə.

ASK sferasında daha bir inteqrasiya fomıası - konserndir.

Bu birləşmə forması bilavasitə iştirak sistemi, yəni maliyyə

əlaqələri, ümumi maraqlara görə müqavilə əsasında həyata

keçirilir. Bu inteqrasiya yaranmaya daxil olan təşkilatlar

nominal olaraq vahid təsərrüfat rəhbərinə tabe olurlar.

Müəssisələrin konsern şəklində birləşməsi onlara vahid

qapalı sistemdə işləməyə - istehsaldan başlayıb məhsulun

realizasiyasına qədər - imkan verir.

Belə kapitalın, istehsal gücünün cəmlənməsi, istehsalın

diversifıkasiyasma geniş imkanlar əsasında yaranan

təşkilatlar bazar konyunkturasının dəyişkənliyinə dözümlü

olur və investisiya resurslannm səmərəli bölüşdürülməsinə və

onları daha rentabelli sahələrə yönəltməyə imkan verir. YOXLAMA SUALLARI

1. inteqrasiyanın mahiyyəti nədən ibarətdir?

2. Ofıqi inteqrasiya nə deməkdir, onun xüsusiyyətləri?

3. Perpendikulyar inteqrasiya nə deməkdir, onun əsas

xüsusiyyətləri?

4. Müasir şəraitdə inteqrasiyanın inkişafı nə ilə əlaqədardır?

5. Kooperativlərin yaradılması prinsipləri.

6. Kənd təsərrüfatı kooperativlərinin əsas xüsusiyyətləri.

7. Kənd təsərrüfatı kooperativlərinin formalarını xarakterizə

edin.

8. Aqrar - sənaye inteqrasiyası nə deməkdir?

9. Aqrar - sənaye kompleksinin inkişafında inteqrasiyanın nə

kimi rolu vardır?

10. Aqrar - sənaye inteqrasiyasının təşkilati formalarını

xarakterizə edin.

Ä*» 269 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

MÖVZU 13. AQRAR İQTİSADİYYATDA TƏKRAR İSTEHSALIN

İQTİSADİ SƏMƏRƏLİLİYİ. AQRAR SAHƏNİN MƏHSULLARI

VƏ ONLARIN SATIŞI

13.1. AQRAR SAHƏNİN ÜMUMİ VƏ ƏMTƏƏLİK MƏHSULLARI

Kənd təsərrüfatında ümumi məhsuldarlıq (xərci

çıxılmamış gəlirin hamısı) müəyyən bir dövr ərzində bütün

sahələrdə istehsal olunmuş məhsulun miqdarını əks etdirir.

Burada bitkiçilikdə ümumi məhsuldarlıq və heyvandarlıqda

ümumi məhsuldarlıq olmaqla iki hissəyə bölünür.

Bitkiçilikdə ümumi məhsuldarlığa kənd təsərrüfatı

bitkilərindən yığılan ümumi məhsul, əlavə məhsullar nəzərə

alınmaqla çoxillik bitkilərin əkilməsinə, tinglərin

yetişdirilməsinə və başa çat- dınlmamış işlərə çəkilən

xərclərin miqdarı daxildir. Heyvandarlıqda ümumi

məhsuldarlıq - buraya heyvanlann kəsilməsi ilə əlaqədar

olmayan hazır məhsul (süd, yun, yumurta), balalama, cavan

və yaşlı heyvanların yetişdirilməsi, artımı, həmçinin əlavə

çəkilən xərclər daxildir.

Kənd təsərrüfatında ümumi məhsul natural və dəyərlə

hesablanılır. Natural göstəricilərdə o, ayrı - ayn məhsul

növləri ilə müəyyənləşdirilir. Ümumi məhsulun dəyəri

təqdim edilən və faktiki mövcud olan qiymətlərlə (onun

əmtəə hissəsi - realizə qiymətləri ilə, qeyri - əmtəə hissəsi isə

maya dəyəri ilə), həmçinin maya dəyəri ilə hesablanır.

Ümumi məhsul istehsalının həcmini dinamikada

müəyyənləşdirmək üçün, həmçinin iqtisadi səmərəlilik

göstəricilərini, torpaq, maddi və əmək resurslarının

istifadəsini (torpaq verimi, fond verimi, əmək məhsuldarlığı

və s.) və ümumi məhsuldarlığı digər məqsədlərə görə

hesablamaq üçün müqayisəli qiymətlərdən istifadə edilir.

Ümumi məh Ä® 270

Eldar Quliyev

sulun fəaliyyətdə olan mövcud qiymətlərlə

qiymətləndirilməsində ümumi və təmiz gəlirdən istifadə

edilir. Kənd təsərrüfatında ümumi məhsulun dəyəri

fəaliyyətdə olan qiymətlərlə inflyasiya nəticəsində xeyli

artmışdır, ancaq istehsalın natural istifadəsi ilə bir sıra növ

məhsullar azalmışdır.

Kənd təsərrüfatında ümumi məhsul ümumi dövriyyə

metodu ilə müəyyənləşdirilir. Ümumi dövriyyə müəssisənin

bütün bölmələri tərəfindən mövcud məhsulların müəssisənin

daxilində gələcək istehsal üçün istifadə edilməsi və ya kənara

realizə olunmasından asılı olmayaraq müəyyən dövr ərzində

istehsal olunan bütün ümumi məhsulun dəyəridir. Ümumi

dövriyyənin müəyyənləşdirilməsi üçün ara məhsullarda -

toxum, yem və s. ikiqat hesaba yol verilir.

Ümumi məhsul-istehsalın miqdarım, kənd təsərrüfatının

ümumi ictimai məhsul istehsalında sahə istehsalı strukturunu,

ayn-ayn kateqoriya təsərrüfatlarının məhsul istehsalm- dakı

rolunu xarakterizə edən vacib iqtisadi göstəricidir (cədvəl

18).

Bununla belə, bu göstəricinin bir sıra çatışmazlıqlan vardır

ki, müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrini onun

vasitəsilə obyektiv qiymətləndimnəyə imkan vermir.

Birincisi, ümumi məhsul özündə hazırkı vaxtda tətbiq

edilən canlı əməyi və keçmiş əməyi əks etdirir. Ona görə də

ümumi məhsulun hesablanmış göstəriciləri canlı əmək

haqqında tam təsəvvür vermir. Çünki onun miqdarı maddi

resursların həcmindən asılıdır.

İkincisi, kənd təsərrüfatında bitkiçiliyə və heyvandarlığa

hesablanmış ümumi məhsulun cəmində təkrarlara yol verilir.

(Müəssisədə istehsal edilmiş və il ərzində istehlak edilmiş

yem iki dəfə hesablanır; belə ki, bitkiçilikdə məhsulla-

Ä» 271

Aqrar iqtisadiyyat

nn və həmçinin, heyvandarlıq məhsullannm əsas elementi

olan maya dəyəri);

Üçüncüsü, ümumi məhsulu cari qiymətlərlə

hesablayarkən onun həqiqi qiyməti aşağı və yaxud yuxarı

hesablanır, məhsulun bir hissəsi maya dəyərinə görə

hesablanır, o da ya yüksək, ya da aşağı ola bilər. Cədvəl 18.

Azərbaycan Respublikasında kənd təsərrüfatının ümumi məhsulu (faktiki mövcud qiymətlərlə; mln.man)

2005 2007 2008 2009 2010 2011 Bütün təsərrüfat kateqoriyaları

1844.8 2918.6 3505.9 3805.5 3.8.77.7 4525.2

0 cümlədən

Bitkiçilik 988.2 1726.4 2084.9 2106.0 1999.2 2339.8 Heyvandarlıq 856.6 1192.2 1421.0 1699.5 1878.5 2185.4 Kənd təsərrüfatı müəssisələri

68.8 119.6 186.0 227.9 192.6 236.0

0 cümlədən

Bitkiçilik 13.9 23.2 41.0 70.0 60.0 82.2 Heyvandarlıq 54.9 96.4 145.0 157.9 132.6 153.8 Fərdi sahibkarlar, ailə

kəndli və ev

heyvanları

1776.0 2799.0 3319.9 3577.6 3685.1 4289.2

O cümlədən

Bitkiçilik 974.3 1703.2 2043.9 2036.0 1939.2 2257.6 Heyvandarlıq 801.7 1095.8 1276.0 1541.6 1745.9 2031.6

Dördüncüsü, ümumi məhsulun göstəriciləri müqayisəli

qiymətlərlə hesablanır ki, o da məhsulun keyfiyyətini əks

etdirmir.

Ä» 272

Eldar Quliyev

Əmtədlik məhsullar - ümumi məhsulların realizə olunması

üçün olan hissəsidir. Əmtəə məhsullarının sahədən- kənar

(müəssisələrə) buraxılmış və istehlakçı və ya satıcı təşkilat

tərəfindən ödənilmiş hissəsi realizə olunmuş mallar adlanır.

Bununla belə, təcrübədə və kənd təsərrüfatı ədəbiyyatlarında

bu anlayışa sinonim kimi əmtəə məhsulları dedikdə, realizə

olunmuş və pulla ödənilmiş məhsullar anlaşılır. Əmtəə və

realizə olunmuş məhsullar cari qiymətlərlə hesablanılır.

Müəssisənin əmtəəlik məhsulu və sahənin əmtəəlik

məhsulunu ayırmaq vacibdir. Müəssisənin və sahənin

əmtəəlik və ayn-ayrı növ məhsullarını xarakterizə edən -

əmtəəlik səviyyəsi, əmtəəlik məhsulun ümumi həcmi, vahid

torpaq sahəsinə görə əmtəəlik məhsulun həcmi və ya hər baş

heyvana görə - əsas göstəricilərdir.

Vacib göstərici - əmtəəlik səviyyəsi adı altında əmtəəlik

məhsulun (ƏM) (realizə olunmuş) ümumi məhsula nisbəti

(ÜM) kimi başa düşülür, %-lə

= ƏM: ÜM • 100

Ayrı-ayn məhsul növlərinin (taxıl, şəkər çuğunduru, süd

və s.) əmtəəlik səviyyələrini müəyyənləşdirərkən ümumi və

realizə olunmuş məhsulun həcmini sahələr və ya ümumilikdə

müəssisənin natural ifadədə dəyər göstəriciləri ilə

hesablayırlar. Belə hallarda ümumi və realizə olunmuş

məhsulun vahid qiymətlərlə hesablanması vacibdir.

Kənd təsərrüfatı istehsalında əmtəəlik səviyyəsi təsərrüfat

kateqoriyaları üzrə dəyişkəndir. Əmtəəlik səviyyəsi kənd

təsərrüfatı müəssisələrində əhali təsərrüfatlanna nisbətən

daha yüksək olur. Bu təsərrüfatın apaniması məqsədindən

asılıdır. Kənd təsərrüfatı müəssisələrinin məqsədi

273 "Ä

Aqrar iqtisadiyyat

satış üçün məhsul istehsalıdır, ailə təsərrüfatlarında ailənin

ərzaq mallarına olan tələbatını ödəməkdir.

Müasir şəraitdə kənd təsərrüfatı istehsalında əmtəəlik

məhsulun səviyyəsinin yüksəldilməsinin əsas istiqamətləri

aşağıdakılardır:

- ümumi məhsul istehsalının kənd təsərrüfatı bitkilərinin

məhsuldarlığının və heyvanların məhsuldarlığının artırılması

hesabına yüksəldilməsi (kənd təsərrüfatında tətbiq edilən

sortlann potensial məhsuldarlığı və kənd təsərrüfatı bitkiləri

hibridlərinin ancaq 40-60%-i istifadə edilir);

- təsərrüfatdaxili məhsul məsarifmin istehsal ehtiyaclan

üçün işlənilməsinin azaldılması (toxum, yem, xammal və s.);

- toxum və yemin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və onların

qənaətlə sərf olunması;

- məhsulun istehsalı, saxlanılması, daşınması prosesində

itkilərin azaldılması;

-marketinq əsasında məhsulun satışının

təkmilləşdirilməsi.

Aqrar - sənaye kompleksi istehsalında əmtəə səviyyəsini

əhəmiyyətli dərəcədə bazann konyunktur dərəcəsi, təklif və

tələb müəyyən edir.

13.2. MƏHSULUN RƏQABƏT QABİLİYYƏTİ VƏ KEYFİYYƏT

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Bazarda müəssisənin yaşaması, onun dayanıqlıq vəziyyəti

əmtəə və xidmətlərin rəqabət qabiliyyəti səviyyəsi ilə

müəyyən edilir. Bazara çıxarılmış hər hansı məhsul alıcı

tələbatının təminetmə sınağından keçir. Alıcı o məhsulu alır

ki, onun tələbini daha çox təmin edir.

274 «Ä

Eldar Quliyev

Rəqabət qabiliyyətli məhsullar. Bazarda mövcud olan

məhsullarla müqayisədə daha yüksək istehlak xüsusiyyətinə

və yüksək istehlak tələbinə malik olan məhsullardır.

Rəqabətqabiliyyətliliyi rəqabətdə olan məhsullarla müqayisə

etmək vasitəsilə müəyyən etmək olar. Beləliklə, rəqabət

qabiliyyətli məhsullar anlayışı nisbidir, rəqabət

qabiliyyətliliyi dəqiq konkret bazarla və satış vaxtı ilə

bağlıdır (xüsusilə kənd təsərrüfatı məhsulları üçün).

Rəqabət qabiliyyəti iki əsas faktorla müəyyənləşdirilir:

qiymət və məhsulun keyfiyyəti ilə, eyni zamanda ikincisi

tədricən əsas sayılır. Məhsulun keyfiyyəti bilavasitə istehlak

dəyəri ilə əlaqədardır. İstehlakçı üçün məhsulun təbiəti deyil,

onun əmtəəlik olması maraqlıdır. Alış-satış aktının baş

verdiyi anda alıcı mövcud əmtəənin bazar şəraitinə

uyğunluğunu təsdiq edir. Nə qədər çox alıcı əmtəənin bazar

şəraitinə uyğunluğunu təsdiq edirsə, deməli bir o qədər

məhsul, əmtəə rəqabətqabiliyyətlidir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının rəqabətqabiliyyətliliyi

digər amillərlə də müəyyənləşdirilir: qablaşdırma və reklam

və s. Rəqabət qabiliyyətini daima sistematik və arası-

kəsilmədən öyrənmək lazımdır. Bu onu tapmağa imkan verir,

o nə vaxt enməyə başlayır və həmin anda lazımi qərar qəbul

edilməsinə şərait yaradır (həmin məhsulun istehsalını

dayandırmaq, yoxsa azaltmaq, keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq,

digər bazara yönəltmək və s.). Digər halda rəqabət qabiliyyəti

məhsul istehsalının genişləndirilməsi üçün əsas həlqə ola

bilər.

Məhsulun keyfiyyəti - anlayışı beynəlxalq ISO 8402-86

standartı üzrə məhsulun (xidmətin) təyinatına uyğun olaraq

müəyyən tələbatı ödəmək qabiliyyətini əsaslandıran yarar-

275

Aqrar iqtisadiyyat

lılıq xassələrinin məcmusudur. Alıcı o məhsulları keyfiyyətli

hesab edir ki, hamısı spesifik təyinat tələbinin qoyulmasından

asılı olmayaraq onun istehlak şərtini ödəyir. Eyni malm

keyfiyyəti bir məqsəd üçün istifadə ediləndə yüksək

keyfiyyət təyinatlı olur. Ancaq başqa məqsədlər üçün istifadə

edildikdə aşağı keyfiyyət kimi özünü göstərir. Belə ki,

arpanın tərkibində zülalın miqdarı çox olduqda yem üçün

daha keyfiyyətli, ancaq pivəbişirmədə aşağı keyfiyyətə malik

olur. Məhsulun rəqabət qabiliyyəti alıcı üçün maraq doğuran

xüsusiyyətləri ilə (məs., ölçüsü, təzəliyi, meyvələrin dadı)

müəyyənləşdirilir. Digər parametrlər (məs., forma,

meyvələrin rəngi) rəqabətqabiliyyətli xüsusiyyətlər hesab

edilir. Rəqabət bazarının inkişafı məhsulların keyfiyyətinin

yaxşılaşdırılmasını bizdən tələb edir. Bununla əlaqədar əmtəə

istehsalçıları qarşısında keyfiyyətin və onun idarə edilməsinin

planlaşdırılması, müəyyən müvəffəqiyyətə nail olmaq üçün

daha qənaətli variantın seçilməsi durur. Bütün bu problemlər

o vaxt yaxşı həllini tapır ki, müəssisələrdə keyfiyyət

standartları tətbiq edilmiş olsun.

Standartlaşdırma - bu, tələblərin normal qaydada

xarakteristika və bərpasına, qurulmasına yönəlmiş

fəaliyyətdir. Bu, istehlakçının əmtəəni əldə etməsi üçün onun

hüquqlarının təmin edilməsidir və onun münasib qiymətə

alınması keyfiyyətini təmin edir. Göstərilənlər standartlann

işlənilməsi, dərc olunması və tətbiqində öz əksini tapır.

Standart - əksər maraqlı tərəflərlə razılaşdırılmış və

işlənilmiş, kompotent orqanlar tərəfindən təsdiq edilmiş

(Azstandart, nazirlik, müəssisə) normativ texniki sənəddir.

Orada müəyyən obyektə aid ümumi prinsipləri xarakterizə

^ 276

Eldar Quliyev

edən tələb və metodlar müəyyən edilir. Standartlaşmanın

obyekti konkret məhsul, xidmət və proseslər, normalar,

metodlar və s. ola bilər.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının standartlarının şərtləri və

tələblərini müəyyənləşdirərkən elə olmalıdır ki, həmin

məhsullar əmtəə keyfiyyətinin göstəricilərinə cavab versin.

Onlarda ölçmə metodları, nəzarət və məhsulların sınaq

məsələləri reqlamentləşdirilir, qaydaya salınır.

Standartlar mütləq və tövsiyə olunan hissələrə bölünür.

Mütləq standartlar heç bir tərəddüd olmadan yerinə

yetirilməlidir. Tövsiyə edilmiş (perspektivli) standartlar

onunla seçilir ki, burada təkcə istehsalda istifadə edilmiş

tələblər və keyfiyyət göstəriciləri deyil, gələcəkdə

mənimsəniləsi standartların əsası qoyulur.

Məhsulun keyfiyyətini xarakterizə etmək üçün beynəlxalq

(ISO), dövlətlararası standartlar (DST), Azərbaycan

Respublikası dövlət standartları (DST Az), sahə standartla- n

(SST), müəssisə standartları (MST), müəssisənin daxili

ehtiyacı üçün elmi - texniki və mühəndis cəmiyyətləri, texniki

şərtlər standartlarından istifadə edilir.

Dövlət standartları - kütləvi məhsullar, işlər və xidmətlər

üçün işlənilir və sahələrarası xarakter daşıyır. Onlarda mütləq

(məs., məhsulun təhlükəsizliyi ) və həmçinin tövsiyə olunmuş

tələblər öz əksini tapır.

Sahə standartları müəyyən sahə məhsullarını həyata

keçirmək üçün hazırlanır. Onların tələbatları dövlətin mütləq

standart tələblərinə uyğun olmalıdır və eyni zamanda sahə

üçün müəyyən edilmiş qayda və təhlükəsizlik normalarına

zidd olmamalıdır.

^ 277

Aqrar iqtisadiyyat

Müəssisənin standartları - müəssisə tərəfindən işlənilir və

müəssisənin özü tərəfindən qəbul edilir. Bu halda

standartlaşmanın obyekti adətən texnoloji əməliyyatlar,

qaydalar, tələblər, metodlar və digər əməllər hesab olunur ki,

bunlar da həmin müəssisədə tətbiq edilir.

Elmi - texniki mühəndis cəmiyyətləri standartları - bir

qayda olaraq prinsipial yeni məhsullar üçün işlənilib

hazırlanır. İctimai birliklər elmi - texniki nailiyyətləri bu

standartlar vasitəsilə dünyaya yaymaq və dünya

elmi-tədqiqatları və tətbiqi tədqiqatlarının diqqətini bu

standartlara isti- qamətləndinnək məqsədini güdürlər. Belə

standartlar könüllülük əsasında istifadə edilir.

Texniki şərtlər - xüsusi növ məhsullar üçün

müəyyənləşdirilir. Dövlət obyektləri və ya sahə

standartlaşdırılması istisna edilməklə texniki şərtlər sahə

prinsipləri əsasında təsdiqlənir.

Kənd təsərrüfatında istifadə edilən standartlar şərti olaraq

aşağıdakı qruplara bölünür:

- kənd təsərrüfatı məhsullarını tədarük və realizə edən

orqanlar tərəfindən keyfiyyətə, təhvil verilməyə görə

müəyyən edilmiş;

-kənd təsərrüfatı istehsalına daxil olmuş məhsullara

(gübrələr, texniki materiallar və s.);

- texniki standartlar - kənd təsərrüfatı məhsullarının tipik

texnoloji mexanikləşdirilmiş, yığım, əmtəə emalı,

qablaşdırma, daşınma və saxlanılması.

Müasir şəraitdə məhsulun keyfiyyəti - müəssisənin

təsərrüfat fəaliyyətinin rentabelliyinin yüksəldilməsi əsas

amildir, ona görə də bu işə daim diqqət yetirilməlidir.

Keyfiyyətlə hamı məşğul olmalıdır - rəhbər işçidən tutmuş

hər

^ 278

Eldar Quliyev

bir əməliyyatı yerinə yetirən əməkçiyə qədər. Bütün proseslər

keyfiyyətin təmin edilməsi və saxlanılması, keyfiyyətin idarə

olunması sistemində cəmlənmişdir. Keyfiyyətin idarə

edilməsinin vacib elementi-sertifıkasiyadır. Sertifikat dedikdə

onun altında əmtəənin və ya xidmətin keyfiyyət

göstəricilərinə, standartlara və digər normativ- texniki

sənədləşmənin təsdiq edilmə prosesinə uyğunluğu anlaşılır.

Sertifikatlaşdırma məcburi və könüllü xarakter daşıya

bilər. Məcburi sertifıkatlaşdınna qanunvericilik qaydalan

əsasında həyata keçirilir və əmtəənin mütləq standart

tələblərinə uyğunluğunun göstəricilərini təmin edir. Kənd

təsərrüfatı istehsalı əmtəələri üçün məcburi sertifikatlaşdırma

o hallarda apanlır ki, məhsulun mövcud standart tələblərinin

ciddi gözlənilməsi və ya digər normativ sənədləri dövlət

tərəfindən nəzərdə tutulmamışdır.

Kənd təsərrüfatı müəssisələri məhsullarının keyfiyyəti bir

çox amillərin təsiri altında yaranır. İlk növbədə istehsal

resurslarının keyfiyyəti ilə (torpaq, maddi, əmək).

Kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyəti ilə istehsal

resursları arasında sıx asılılıq mövcuddur. Torpaq bitkilərin

inkişafı və qidalanması üçün əsas mühit olduğu üçün onun

xüsusiyyətindən təkcə məhsuldarlıq deyil, eynilə də kənd

təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyəti asılıdır. Münbit

torpaqlarda becərilən bir çox məhsul növləri daha yüksək

keyfiyyət göstəricilərinə malik olur. Belə ki, yüksək

keyfiyyətli, yaxşı saxlanılan kartof yüngül, qum tərkibli

torpaqlardan alınır.

Bilavasitə yaxşı keyfiyyətli məhsulun alınmasına təsir

göstərən əsas və maddi dövriyyə vəsaitləri daha yüksək

Ä» 279

Aqrar iqtisadiyyat

keyfiyyət xarakteristikasına malik olmalıdır. Məsələn, daha

yüksək əkin kondensasiyası ilə toxumdan istifadə, təkcə kənd

təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının yüksəldilməsinə

deyil, həmçinin məhsulun keyfiyyətinə, istehsalın

artırılmasına, heyvandarlıq məhsullarının keyfiyyətinin

yaxşılaşdırılmasına təsir göstərir. Etibarlı, yüksək məhsuldar

texnika vaxtında, optimal müddətdə və aqro - texniki

əməliyyatları keyfiyyətli yerinə yetirməyə, bir sözlə,

məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə imkan verir.

Məhsulun keyfiyyətinin daim yaxşılaşdırılmasına və

təminatına həlledici təsir edən amil əmək resurslarının

tərkibinin təkmilləşdirilməsidir. Birinci sinif mexanizator

kənd təsərrüfatı işlərini üçüncü sinif mexanizatora nisbətən

daha yüksək səviyyədə yerinə yetirir. Bu son nəticədə öz

təsirini məhsulun keyfiyyətində göstərir. Unutmaq lazım

deyildir ki, yerinə yetirilən işin keyfiyyətli görünməsi çox

yüksək dərəcədə maddi həvəsləndinnədən asılıdır. Əmək

haqqı ödəmələrinin səviyyəsini işin və istehsal edilmiş

məhsulun keyfiyyəti ilə əlaqələndirmək lazımdır.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının keyfiyyəti yetişdirilmiş

bitkilərin sort xüsusiyyətləri ilə, heyvan və quşların isə cins

tərkibi ilə müəyyənləşdirilir.

Gübrələmə sistemi - bu, kənd təsərrüfatı məhsullarının

keyfiyyətini müəyyən etmək üçün daha bir təsiredici amildir.

Hər bir növ bitki üçün yüksək keyfiyyətli məhsulu təmin edən

mineral gübrələrin optimal dozası müəyyənləşdirilir.

Yüksək dozada mineral gübrələrin verilməsi

məhsuldarlığı yüksəltmir, məhsulun keyfiyyətini aşağı salır.

Bununla yanaşı meyvə və tərəvəzdə həll olan quru

maddələrin, şə-

Ä» 280 «Ä

Eldar Quliyev

kərin, kartofda kraxmalın miqdarını azaldır, xəstəliklərə

tutulmasını isə yüksəldir.

Kənd təsərrüfatı məhsullarının məhsuldarlığı və

keyfiyyətinin tənzimlənməsinin vacib vasitəsi - suvarmaqdır.

Ancaq, qeyd etmək lazımdır ki, həddindən artıq suvarmanın

özü də məhsulun əmtəə keyfiyyətini aşağı salır. Hər bir bitki

üçün optimal suvarma norması və vaxtlan mövcuddur. Meyvə

bitkiləri üçün torpaqda rütubəti tam rütubətə tutulmanın

65-70% qədərində saxlamaq lazımdır. Bir çox regionlarda

suvarmasız yüksək keyfiyyətli tərəvəz məhsulları yetişdirmək

mümkün deyildir (şəkil 15).

0 suvarma və kənd

təsərrüfatmm

təchizatı üçün

B istehsal ehtiyaclan

üçün

ct məişət-içməli

məqsədlər üçün

Şakil 15. Suyun təsərrüfat sahələri üzrə bölgüsü %-lə.

13.3. KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARININ MARKETİNQİ

Kənd təsərrüfatı məhsullarının əmtəəlik keyfiyyəti bir sıra

digər amillərdən (yığımın qaydası və vaxtından və s.) asılıdır.

Bütün bu göstərilənlər onların istehsalı zamanı nəzərə alınası

vacib şərtlərdəndir.

Marketinq - müəssisənin istehsal - məişət və elmi - texniki

təşkilat fəaliyyətidir. Bu, bazarın kompleks öyrənil- Ä» 281

Aqrar iqtisadiyyat

məsi, onun konyunkturunun, istehlakçıların konkret

istəklərinin öyrənilməsi üzərində qurulmuş elm sahəsidir.

Marketinq mahiyyətini belə ifadə etmək olar. Onu istehsal

etmək lazımdır ki, sözsüz maksimal qazancla satılacaqdır.

Marketinqə yönəldilmiş məntiqi fəaliyyət sxemi belədir.

Əvvəlcə istehsal ediləsi məhsula olan istehlak tələbi öyrənilir.

Sonra eyni əmtəə rəqabətçilərinin uyğun parametrlərini

qiymətləndirmək və nəticədə həmin məhsulun istehsalı və

satışı haqqında düşünülür.

İstehsal ediləcək əmtəə bütün istehlakçılara, alıcılara xoş

gəlməyə bilər. Çünki onların istəkləri, imkanları, vərdiş və

ənənələri fərqlidir. Göstərilənləri nəzərə almaqla bazarı

seqmentləşdirmək lazımdır.

Bazarın seqmentləşdirilməsi - bu, oxşar əmtəələrin isteh-

lakçılann uyğun tələblərinə görə qruplara bölünməsidir. Seq-

mentləşdinnə iqtisadi cəhətdən o vaxt özünü doğruldur ki,

rəqabət qabiliyyəti yüksək, məhsulun satışı çətindir. Belə

oxşar vəziyyət emal sənayesinin bir çox sahələrində meydana

gəlmişdir (ət, meyvə - tərəvəz, çörək məhsullan və s.).

Bu və ya digər prinsip əsasında seqmentasiya zamanı

əmtəə istehsalçısı bazarı eynicinsli qruplara bölür. Sonra

onlardan məqsədli seqmenti (daha əlverişlisini) və bir neçə

belə seqmenti seçib onların hər biri üçün mal çeşidlərini

müəyyən edir və bütün bunlardan sonra istehsalı və satışı

təşkil edir.

Seqmentləşdirilmənin daha geniş yayılmış dörd prinsipi

vardır: coğrafi (regional), fiziki - coğrafi (istehlakçının həyat

tərzi, şəxsiyyətin tipi), davranış (mövcud əmtəədə

istehlakçının axtardığı xeyir, istehlakçının intensivliyi) və

demoqrafik (cinsi, yaşı, ailənin tərkibi və gəlirin səviyyəsi).

^ 282

Eldar Quliyev

İstehlakçıların seqmentlərə ayrılmasından sonra aşağıdakı

qərarları qəbul etmək lazımdır: neçə seqmenti əhatə etmək;

müəssisə üçün daha əhatəli seqmenti necə

müəyyənləşdirmək.

Əmtəə istehlakçısı bazarı zəbt etmək üçün üç variantdan

birini seçə bilər:

1. Seçilmiş seqmentlər arasında fərqlər mühüm əhəmiyyət

kəsb etmədikdə sahibkar onlarla kifayətlənə bilər və əmtəəni

bütün bazara təklif edə bilər. Belə hallarda marketinq

proqramı işlənilir. Onun məqsədi isə eyni tələb və sorğuya

malik olan mümkün qədər böyük miqdarda alıcıların cəlb

edilməsidir. Belə bazarı tutma strategiyası qeyri-diferensial

marketinq adlanır. Qeyri-diferensial marketinq qənaətlidir.

Böyük xərclər tələb etmir. Ancaq belə bir strategiyaya bir

neçə müəssisə qatılarsa onda ağır rəqabət baş verir və digər

variantların axtarılmasına ehtiyac yaranır.

2. Müəssisə bazarın bir neçə seqmenti ilə işləməyi qərara

alır. Onların hər biri üçün xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq

ayrıca marketinq proqramı hazırlanır (mal, qiymət, reklam və

s.). Bu halda məhsulun alınmasının artmasına hesablanmaq

olar. Ona görə ki, onlar bazarın hər bir seqmentinin

tələblərinə uyğunlaşdırılmışdır. Bu, diferensiasiya olunmuş

marketinqdir. Belə strategiya böyük müəssisələrin istifadəsi

üçün məsləhət görülür. Çünki geniş dairədə malla çıxış etmək

və onların bazara yeridilməsi üçün lazımi qədər vəsaitə malik

olmaq gərəkdir.

3. Mal istehlakçısı belə qərara gəlir ki, gücünü bir

seqmentdə cəmləşdirsin. Belə strategiya ilə bazarın tutulması

konsentrasiya olunmuş marketinq adlanır. Bu, risk səviyyə-

Ä*> 283

Aqrar iqtisadiyyat

sinin yüksəldilməsi ilə əlaqədardır. Belə ki, seçilmiş seqment

özünü doğrultmaya bilər.

Bazarın tutulması üçün strategiyanın seçilməsi zamanı

aşağıdakıları nəzərə almaq lazımdır:

-resursların məhdud olduğu halda konsentrasiya olunmuş

marketinq strategiyası daha səmərəlidir;

- diferensiasiya olunmamış marketinq keyfiyyət etibarı ilə

eynicinsli mallara uyğun gəlir, məs. duz, şəkər, krax- mal və

s.;

-müxtəlif parametrlərlə bir - birindən seçilən mallar üçün

(ət və süd məhsulları, meyvə - tərəvəz konservləri və digər)

diferensiasiyalı və ya konsentrasiya olunmuş strategiya daha

çox uyğun gəlir:

-bazara yeni malla çıxılan zaman bir variantın təklif

edilməsi məqəsədəuyğundur: diferensiasiya və ya

konsentrasiya olunmuş marketinq.

Bazarda daha sərfəli seqment aşağıdakı tələblərə cavab

verməlidir: Satıcı həmişə daha yüksək satış həcminə və onun

yüksək artım tempinə, yüksək rentabelliyin səviyyəsi (gəlir

norması) və zəif rəqabətə.

Bazarın seqmentləşdirilməsindən sonra müəssisə malların

paylaşdırılması məsələsini həll etməli, maksimal satış

həcmini təmin etmək üçün rəqabətçiləri

müəyyənləşdirməlidir.

Bazarda malların pozisiyalaşdırılması

(modernləşdirilməsi) rəqabətçilərin mallan ilə müqayisədə

dəqiq fərqləndirici üstünlüklərin təmin edilməsidir.

Mallann mövqeləşdirilməsinin iki variantı vardır: bazarda

müəssisənin mah ilə yanaşı analoji məhsul istehsal edən

284 «Ä

Eldar Quliyev

müəssisənin bazarda olmayan malın emalı nəticəsində yeni

mal buraxması;

Birinci variant o vaxt effekt verir ki, müəssisənin malı

rəqabətçilərin malını üstələyir. Bazarın tutumu olduqca

genişdir. Müəssisə isə rəqabətçilərə nisbətən maddi - texniki

resurslara malikdir.

İkinci variantı seçərkən müəssisə yeniliyi istəyən isteh-

lakçılan əldə edir. Bununla yanaşı qabaqcadan

qiymətləndirmək lazımdır ki, yeni malın emalına gedən kiçik

xərclər özünü doğruldur.

Mövqeləşdirmə reklam vasitəsilə sərgilərin təşkili,

yarmarkalar, malların firma mağazalarında satışı vasitəsilə

həyata keçirilə bilər.

Satış bazarının öyrənilməsi, mal çeşidlərinin planlaşdı-

nlması və məhsulun satış qiymətlərinin müəyyənləşdirilməsi

üçün müəssisəyə marketinq xidmətinin olması vacibdir.

Xüsusi xidmət sahəsinin yaradılması vacibliyi bir neçə

amildən - məhsulun miqdarından, onun buraxılma həcminin

planlaşdırılmasından, rəqabətçi müəssisələrin miqdarından,

rəqabətçi mallarının həcmindən, bazann tutumundan, reklam

işinin həcmindən və satışın stimullaşdırılma- sından asılıdır.

Məsələn, əgər kənd təsərrüfatı müəssisəsi məhsulun əsas

hissəsini inzibati rayonun ərazisindən kənarda yağ zavoduna

və ya ət kombinatına realizə edərsə marketinq xidmətinin

yaradılmasından əlavə səmərə almayacaqdır.

Marketinq xidmətinin yaradılması məqsədəuyğundur:

1. Geniş çeşiddə məhsul istehsal edən (aqroholdinq, aq-

rofırmalar, böyük bağçılıq, tərəvəzçilik təsərrüfatlarında,

emaledici müəssisələrdə) daha böyük müəssisələrdə;

Ä* 285 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

2. Məhsulun böyük hissəsini özünün inzibati rayonundan

kənarda realizə edən təsərrüfatarda (bir qayda olaraq bunlar

xüsusiləşmiş toxumçuluq, bağçılıq və s. müəssisələrdir).

Marketinq xidmətinin strukturu satışa təklif olunan malın

xüsusiyyəti və müəssisənin öz qarşısında qoyduğu məqsədlə

müəyyənləşdirilir. Bitkiçilik və heyvandarlıq məhsullarının

marketinqinin əsas məqsədi bazarın tələbindən asılı

olmayaraq satışı müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Beləliklə,

marketinq üzrə mütəxəssisin funksiyası bazann

konyunkturasının və satışının təşkilinin öyrənilməsidir.

Marketinqçi bazarda hansı keyfiyyətdə və hansı məhsul tələb

olunduğunu aydınlaşdırmalı, konkret istehlakçıları tapmaq və

təsərrüfata sərfəli şərtlərlə alver üçün müqavilə bağlamalıdır.

Marketinq fəaliyyəti, xüsusi bazarın öyrənilməsi və reklam

xeyli xərclərlə əlaqədardır. Ancaq bu xərclərin vacibliyi

rəqabət şəraitində aydın görünür və bütün dünyada qəbul

olunur. Xarici kənd təsərrüfatı və emal müəssisələrinin

praktiki təcrübəsi göstərir ki, marketinq metodlarının

tətbiqindən əlavə gəlirlərin miqdarı marketinqə çəkilən

xərclərin miqdarından bir qayda olaraq 10-20 dəfə çox olur.

Çox böyük olmayan istehsal həcminə görə marketinq

xidmətinin yaradılması məqsədəuyğun deyildir. Ancaq bu o

demək deyildir ki, məhsullarının böyük hissəsini öz inzibati

rayonundan kənara göndərən kiçik və orta müəssisələr bu və

digər malın bazar qiymətləri haqqında informasiyasız keçinə

bilərlər. Onlara hansı malın istehsalı sərfəlidir və onların

kimə satılması səmərəlidir, istehsalçılarla alış - satış haqqında

təşkilatda qərar olmadan həyata keçirmək mümkün deyildir.

Bu məlumatların toplanması

^ 286 «Ä

Eldar Quliyev

və analizi mərkəzləşdirilmiş şəkildə marketinq xidməti

tərəfindən həyata keçirilməlidir.

Marketinq xidməti müstəqil müəssisə ola bilər. Məsələn,

mal istehlakçılarının nəzarət aksiya paketlərini əlində

toplayan aksioner cəmiyyətdir. Bu halda məhsul

istehsalçısının prioritet marağı təmin ediləcəkdir.

Marketinq xidmətinin əsas funksiyası aşağıdakılar ola

bilər:

- ərzaq bazarı haqqında informasiyaların toplanması,

ümumiləşdirilməsi və təhlilinin təşkili. İstehlak tələbinin

strukturu, məhsulun olması və hərəkəti, qiymət

monitorinqinin keçirilməsi;

-ASK məhsullarının istehlak tələbinin

proqnozlaşdırılması, istehlakçılardan sifarişlərin toplanması

və ölkənin digər rayonlarında bazarlarda məhsulların reklamı,

biznes planının hazırlanması üçün məsləhətlər və marketinq

planı, onların istifadə edilməsinin təşkili.

Marketinq xidməti tərkibində marketinq xidməti üzrə

mütəxəssisin, proqnozlaşdırıcı (fəaliyyətin

avtomatlaşdırılması, proqram təminatı) və xidmət rəisinin

olması vacibdir. Orada olan işçilərin sayı yerinə yetiriləsi işin

həcmindən asılıdır.

13.4. MƏHSULUN ƏSAS SATIŞ KANALLARI

Kənd təsərrüfatında iqtisadi səmərəlilik əhəmiyyətli

dərəcədə məhsulun satışı, onun satış kanallarının

seçilməsindən asılıdır. Əksər mal istehsalçıları öz

məhsullarını istehlakçıya vasitəçilərin köməyi ilə çatdırırlar.

Bu da realiza-

fb» 287

Aqrar iqtisadiyyat

siya ilə əlaqədar işlərin həcminin müəyyən qədər azalmasına

səbəb olur.

Məhsulların satış kanalları - bu, hüquqi və fiziki şəxs-

lərinhadisələrin vasitəçisi və ya iştirakçısı kimi çıxış edən

birliyidir. Onlar istehlakçıdan şəxsi mülkiyyəti olan malın

digər kimə isə verilməsinə və istehlakçıya ötürülməsinə

köməklik etməyi öhdəsinə götürürlər.

Hər bir realizə olunmalı məhsulun özünə uyğun kanalı,

satışı və ticarətin təşkilolunma forması vardır. Vasitəçilərin

sayından asılı olaraq realizasiya kanallarını sıfır, bir, iki, üç

səviyyəli və s, kanallara ayınrlar. Sıfır səviyyəli kanal bu mah

bilavasitə istehlakçıya satan mal istehsalçısıdır. Daha geniş

yayılanı birbaşa satış - mal istehsalçısına mənsub olan

mağazalar vasitəsilə ticarətdir.

Bir səviyyəli kanalla bir nəfər vasitəçi daxil olur, adətən

bu da pərakəndə ticarət adlanır. İki səviyyəli kanal - burada

iki vasitəçi olur (topdansatış və pərakəndə ticarət), üç

səviyyəli kanal - burada üç vasitəçi iştirak edir (topdansatış,

kiçik topdansatış və pərakəndə ticarət) (sxem 4).

Sxem 4, Məhsulun satış kanallaru

Bitkiçilik məhsullannm əsas hissəsi (taxıl, günəbaxan,

şəkər çuğunduru və s.) və sənaye məhsulları topdansatış ^ 288 «Ä

Eldar Quliyev

ticarəti ilə satılır. Südçülük, heyvandarlıq məhsul

istehsalçıları məhsulu kiçik partiyalarla hər gün realizə

edirlər.

Topdansatış ticarəti - əmtəələri (malları) alıb saxlayan,

onları pərakəndə ticarət vasitəsilə digər ticarət təşkilatlarına

satan hüquqi və fiziki şəxslərin məcmusudur. Kənd təsərrüfatı

məhsullannm topdansatış ticarəti qismində tədarük

təşkilatlan, mal birjaları, emaledici müəssisələr və s. çıxış

edirlər. Topdansatış ticarəti istehlakçılarla minimum əlaqədə

olmaqla öz mallarını yerində satmağa imkan verir. Pərakəndə

ticarət - istehlakçılara şəxsi və ailə istifadəsi üçün malın

sonuncu satışı olan sahibkarlıq fəaliyyətidir.

Ən geniş yayılmış toptansatış ticarəti birja, auksionlar,

yarmarkalar vasitəsilə həyata keçirilir. Ticarətin birjalar

vasitəsilə həyata keçirilməsinin nəticəsi - alıcı və satıcı

arasında sövdələşmə müqaviləsidir.

Birja sövdələşməsi - mallara münasibətdə hüquq və

vəzifələrin qarşılıqlı ötürülməsi haqqında, birja forması

müqavilə (kontrakt) iştirakçılarının birja ticarəti haqqında

biıja ticarətinin gedişi zamanı bağlanmış razılaşmadır.

Birja sövdələşmələrini iki qrupa bölürlər: real əmtəə

birjası və onsuz. Sövdələşmənin sadə növü real əmtəədir -

təcili göndərmə sövdələşməsi (qısa vaxt ərzində çatdırma),

onlar ticarət zamanı birjanın ərazisində olan və ya ticarət

günü birjaya gətiriləcək əmtəələrlə həyata keçirilir.

Digər real əmtəələrlə sövdələşmə - növ müxtəlifliyi,

forvard (üstünlük) və ya təcili razılaşma və s. real əmtəəyə

münasibətdə hüquq və vəzifələrin qarşılıqlı ötürülməsidir.

Real müasir sövdələşmə fyuçers və opsiona bölünür:

Fyuçers sövdələşməsi birja mallarının göndərilməsinə aid

hüquq və vəzifələrin standart kontraktlara münasibətdə

Ä*» 289 “Ä

Aqrar iqtisadiyyat

qarşılıqlı ötürülməsidir. Fyuçers sövdələşməsinin

fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki, burada sövdələşmənin

obyekti kimi mal deyil, birja kontraktı çıxış edir. Fyuçers

sövdələşməsi kənd təsən'üfatı malları üçün xarakterikdir, ona

görə ki, onlar məhsul yığımından çox əvvəl bağlanır.

Opsion sövdələşməsi fyuçersin məntiqi davamı kimi çıxış

edir. Bunların fərqləndirici cəhəti ondan ibarətdir ki,

sövdələşmənin obyekti öhdəlik (hüquq) olur. Bir sıra fyuçers

sövdələşməsi və ya kontrakt üzrə nəzərdə tutulmuş qiymətə

danışıq ərazisində satmaq və ya almaq.

Birja ticarəti bazar infrastıukturunda müəyyən yer tutur.

Belə ki, bir qayda olaraq onun vasitəsilə əmtəə həcminin

5-10%-i realizə olunur. Bu da bazarda qiyməti

müəyyənləşdirməyə imkan verir. Topdansatış ərzaq bazarının

20- 25%-i əmtəənin onun vasitəsilə realizə olunmasına imkan

verir. Əsas əmtəə kütləsi (65-75%) əmtəə istehlakçılan

tərəfindən özlərinin satış kommersiya strukturları tərəfindən

istehlakçıya çatdırılmalıdır. Bu da vasitəçilərin sayının

azaldılmasına və son nəticədə məhsulun son dəyərinin aşağı

salınmasına imkan verir.

Son dövrə qədər məhsulların realizə olunmasında dövlət

tədarükü əsaslı rol oynayırdı. Bu formada dövlət tərəfindən

təşkilati şəkildə kənd təsəırüfatı məhsulları, xammal, ərzaq,

mal istehsalçılarından (göndərənlərdən) alınırdı. Həmin

məhsullar emal edilirdi və ya istehlakçıya (alıcıya) qarşılıqlı

əlverişli şərtlərlə satılırdı. Hazırda digər tədarük - ticarət

strukturlannm inkişafı ilə əlaqədar məhsullann dövlət

tədarükü təşkilatlarının hesabına realizasiyası azalmışdır.

Ən səmərəli əmtəə istehsalçılarının emal sənayesi

müəssisələri və ticarət təşkilatları ilə birbaşa əlaqəsidir. Bu,

290 «Ä

Eldar Quliyev

kənd təsərrüfatı məhsullarının bütün istehsal mərhələlərində

daşınması, emalı və saxlanılmasına, ilkilərin azaldılmasına

yeganə fəaliyyət tədbiridir.

İstehsalçı qarşısında duran məsələlərdən asılı olaraq onun

məhsullarının istehlakçıya realizasiya olunmasının optimal

kanalını seçir. Məhsulun səmərəli realizasiya olunması kənd

təsərrüfatı xammalı və məhsulları bazarının inkişaf və

fəaliyyət səviyyəsindən asılıdır.

YOXLAMA SUALLARI

1. “ümumi məhsul” nə deməkdir?

2. Kənd təsərrüfatında ümumi məhsulun dəyəri necə

müəyyənləşdirilir?

3. Mal və realizə olunmuş məhsul dedikdə nə başa düşülür?

4. İstehsalın əmtəəlik göstəriciləri necə xarakterizə olunur?

5. Əmtəəliyin səviyyəsini təsvir edən amilləri sayın.

6. Məhsulun rəqabət fəaliyyəti nə deməkdir?

7. Məhsulun keyfiyyəti nə deməkdir?

8. Məhsulun keyfiyyətinə təsir edən amillər.

9. Məhsulun keyfiyyətinin xarakteristikası üçün hansı

standartlardan istifadə edilir?

10. Standartlaşdırma və sertifıkatlaşdıiTnamn mahiyyəti.

11. Kənd təsərrüfatı məhsullarının marketinqinin məqsədi.

12. Müəssisədə marketinq xidməti özünü necə təqdim edir?

13. Məhsulun əsas realizasiya kanalları hansılardır?

14. Mal birjalarında hansı sövdələşmələr mövcuddur?

Ä» 291

Aqrar iqtisadiyyat

MÖVZU 14. KƏND TƏSƏRRÜFATINDA İQTİSADİ ARTIM VƏ

TƏKRAR İSTEHSAL

14.1. TƏKRAR İSTEHSALIN MAHİYYƏTİ, NÖVLƏRİ VƏ

XÜSUSİYYƏTLƏRİ

İnsan cəmiyyətinin yaşaması vo inkişafının vacib şərti -

maddi nemətlərin arasıkəsilməz istehsalı prosesidir.

Təkrar istehsal prosesi - bu, daim əlaqədə və fasiləsiz

yeniləşmədə olan istehsal prosesidir. O özündə ümumi

ictimai məhsulun təkrar istehsalını, işçi qüvvəsi və istehsal

münasibətlərini birləşdirir.

Ümumi ictimai məhsulun təkrar istehsalı - özündə

bilavasitə istehsal prosesi, bölgüsü, mübadilə və istehlakı

cəmləşdirir.

İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı - müasir işçinin təkrar

istehsalı - özünü yaradıcılıqda, elmi - texniki tərəqqinin

mənimsəmə prosesində, sahibkarlıq, istehsalın təşkilində,

istehsalın səmərəli yüksəldilməsindəki iqtisadi marağında

göstərir.

İstehsal münasibətlərinin təkrar istehsalı çoxukladlılıq

əsasında təkrar istehsala mülkiyyətçilikdə,

demokratikləşmədə, bazar münasibətlərinin inkişafı və

yaranmasında, iqtisadi mexanizmin yeniləşməsində özünü

göstərir.

Üç növ təkrar istehsal var:

- Daraldılmış - bu zaman istehsalın miqdan azalır;

- Sadə - istehsalın həcmi dəyişilmir;

- Genişlənmiş - istehsal olunan məhsulun həcmi

dövrdən-dövrə artır.

Hər bir təkrar istehsal təkcə kəmiyyət deyil, həm də

keyfiyyət tərəflərinə malikdir. Daraldılmış təkrar istehsal 292

Eldar Quliyev

da kəmiyyət göstəricilərinin azalması ilo yanaşı, kəmiyyət

parametrlərinin deqradasiyası müşahidə olunur ki, bu da

iqtisadiyyatda böhranın yaranmasının forma və təzahürlərini

göstərir. Təkrar istehsalın daralması iqtisadi amillərin

meydana gəlməsi (müharibələr, siyasi silkələnmələr,

dəyişikliklər), həmçinin iqtisadi cəhətdən məqsədin və

fəaliyyət vasitələrinin düzgün seçilməməsi, təbii və ya

idarəetmə nəticəsində meydana çıxan disproporsiyalarla əsas-

landınla bilər. Daralmış təkrar istehsal ayrıca təsərrüfatda,

sahədə, region və ümumilikdə xalq tosərrüfatında yaşana

bilər. Belə təkrar istehsal Azərbaycanın kənd təsərrüfatında

XX əsrin 90-cı illərində təzahür etmişdir.

Sadə təkrar istehsal istehsalın yenilənməsinin əvvəlki

kəmiyyət parametrləri və keyfiyyət vəziyyətində

saxlanılmasıdır. Sadə təkrar istehsal iqtisadi əsaslarla

sabitləşmə - istehsalın gələcək inkişaf şəraitində çıxış edir.

İstehsalın geniş təkrar istehsalı əvvəlki dövrlərə nisbətən

böyük miqdarda, keyfiyyət və ictimai istehsaldakı

dəyişikliklərlə xarakterizə olunur. Geniş təkrar istehsal

şəraitində elmi - texniki nailiyyətlərə nail olmaq üçün ilk

növbədə istehsal vasitələrini təkmilləşdirirlər.

Kənd təsərrüfatında təkrar istehsal aşağıdakı

xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur:

1. İqtisadi təkrar istehsal təbiiliklə əlaqədardır. Kənd

təsərrüfatında iqtisadi təkrar istehsal prosesi təbii təkrar

istehsal qanunları ilə hörülür, belə ki, o, bitki və heyvanların

inkişafına tabedir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının alınması

müddəti bitki və heyvanların təbiəti ilə müəyyənləşdirilir.

2. Kənd təsərrüfatında təkrar istehsal prosesinə təbii şərait

böyük təsir göstərir. Torpaq - iqlim şəraiti müəssisənin

293

Aqrar iqtisadiyyat

fəaliyyəti və kənd təsərrüfatının effektliliyinin nəticəsini

müəyyənləşdirir.

3. Kənd təsərrüfatında torpaq əsas istehsal vasitəsi kimi

özünün maddi forması kimi istehsal olunmur. Torpağın

məhsuldarlığının yüksəldilməsi sahənin geniş təkrar

istehsalının əvəzolunmaz şərtidir.

4. Kənd təsərrüfatında istehsal fəsli xarakter daşıyır, ona

görə də orada iş vaxtı ilə istehsal dövrü uyğunlaşmır.

5. Kənd təsərrüfatında təkrar istehsal prosesi üçün dövrün

illik davamiyyəti məxsusidir. Bu da əsas kənd təsərrüfatı

növlərinin istehsal prosesi dövrünə uyğun gəlir.

6. Kənd təsərrüfatında yaradılan mohsullar istehsal

vasitəsi və istehlak predmeti kimi istifado olunduğundan bir

çox məhsullar sonrakı istehsal prosesində iştirak edir (yem,

toxum, heyvanlar, xammal).

Kənd təsərrüfatında geniş təkrar istehsal üçün müəyyən

şəraitin olması vacibdir. Onlardan biri düzəldilmiş iqtisadi

mexanizm, kənd təsərrüfatı məhsulları ilə xalq təsərrüfatı

məhsullanmn dəyişdirilməsi arasında qiymət bərabərliyinin

yaradılması, inflyasiya tenpinin azaldılmasıdır. Geniş təkrar

istehsal üçün natural və dəyər fonnasında istehsalda istifadə

olunan istehsal vasitələrinin əvəzi doldumimalıdır ki, onla- nn

alınması üçün əlavə vasitələr toplamaq mümkün olsun.

Kənd təsərrüfatında geniş təkrar istehsal sahənin daim

lazımi istehsal vasitələri ilə təmin edilməsini tələb edir. O da

elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqinə və əmək

məhsuldarlığının yüksəldilməsinə şərait yaradır.

Geniş təkrar istehsalın mənbələri şoxsi, borc edilmiş və

cəlb edilmiş vasitələr ola bilər ki, əsas və dövriyyə

vəsaitlərinin artırılması üçün istifadə edilir. Şəxsi mənbələrə

gə-

^ 294 “Ä

Eldar Quliyev

lir, diferensial renta, kənd təsərrüfatı məhsullarının bir hissəsi

(yem, toxum, heyvanlar, xammal); borca banklardan alınan

qısa və uzunmüddətli kreditlər, mal kreditləri; cəlb edilənlərə

üzvlük haqları, dotasiya, kompensasiyalar aid edlir.

Geniş təkrar istehsalda əlavə göstəricilər kimi istehsal

fondlarının artırılmasını, istehsal gücünü, əkin sahələrinin

genişləndirilməsini, heyvanların baş hesabilə artırılmasını,

işçilərin ixtisaslarının artırılmasını və s. qeyd etmək olar. 14.2. TƏKRAR İSTEHSAL VƏ ÜMUMİ MƏHSULUN

BÖLÜŞDÜRÜLMƏSİ

Kənd təsərrüfatında ümumi məhsul natural - maddi

formada istehsal vasitəsi və istehlak predmeti (əşyası) kimi

təqdim edilir. İstehsal vasitələrinə kənd təsənıifatının özünün

daxilində istehsal məqsədləri üçün istifadə edilən məhsullar

(toxum, yem və s.), həmçinin sənayedə xammal kimi istifadə

edilən məhsul aid edilir, İstehsal predmeti - ümumi məhsulun

bir hissəsidir ki, istehlaka emal sənayesini yan keçərək daxil

olur (tərəvəz, meyvə, süd, yumurta və s.).

Ümumi məhsulun dəyərinə görə kənd təsərrüfatı iki

hissədən ibarətdir: istehsalda istifadə olunan istehsal

vasitələri (d) və yeni yaradılmış dəyər (y+m). Ümumilikdə

dəyər formasında ümumi məhsul belə nəzərə çarpır: d+y = ğ

(təmiz gəlir g) (şəkil 16).

Təkrar istehsalın əsas şərti (sadə və geniş) - istehsalda

istifadə olunmuş vəsaitin ödənilməsidir. Bunun üçün də

ödəmə fondu yaradılır. O, keçmiş əməklə yaradılmış və

istehsal olunmuş məhsula keçirilən ümumi məhsulun bir

hissəsini təşkil edir. Ümumi məhsul dəyərinin digər hissəsi -

bu, ümumi gəlirdir (təmiz məhsuldur).

Ä» 295

Aqrar iqtisadiyyat

Şəkil 16. Kənd təsərrüfatında ümumi məhsulun

bölüşdürülməsi

Ümumi gəlirin hesabına son nəticədə istehlak fondu (şəxsi

və ictimai) və yığım fondu yaranır. Ümumi gəlir iki hissəyə

bölünür: Şəxsi istehlak fondu sosial ehtiyaclara ayırmalarla

əmək haqqı və təmiz gəlir.

Təmiz gəlir büdcəyə vergilərin ödənilməsi,

büdcədənkənar fondlara ayrılmış (pensiya, sosial sığorta,

tibbi sığorta və.s.), ictimai istehlak fondunun və yığım

fondunun yaradılması üçün istifadə olunur.

Beləliklə, kənd təsərrüfatında ümumi məhsulun

bölüşdürülməsi nəticəsində üç təkrar istehsal fondu yaranır:

Ä» 296 «Ä

Eldar Quliyev

ödəmə, istehlak və yığım.

Ödəmə fondu - istehsal prosesində istifadə edilmiş alət və

əmək vasitələrinin bərpası üçün istifadə edilən ümumi

məhsulun bir hissəsini əks etdirir. O, amortizasiyaya aynlan

xərclər nəzərə alınmaqla maddi xərclərin cəminə bərabərdir.

İstehlak fondları - yeni yaradılan dəyər,əməyin şəxsi və

kollektivin ictimai tələbatının ödənilməsinə gedən ümumi

gəlirin bir hissəsidir.

Yığım fondları - geniş təkrar istehsal üçün təyin olunmuş

təmiz gəlirin bir hissəsidir.

Kənd təsərrüfatında təkrar istehsal dəyər və natural

formalarda həyata keçirilir. Bu, təkrar istehsal fondlarına

aiddir. Bu fondların natural fonnada yaranmasının kənd

təsərrüfatında öz xüsusiyyətləri vardır. Burada fondların

lazımi qədər hissəsi şəxsi istehsalın məhsullarından natural -

maddi tərkib ilə yaranır.

Sərf edilmiş toxum və yem toplanmış məhsul hesabına

ödənilir (ödəmə fondu). Toxum və yem fondunun artırılması

(yığım fondu) həmçinin öz məhsulları hesabına istehsal

olunur. Zay heyvanların əvəz olunması (ödəmə fondu) və

heyvanların baş hesabı çoxaldılması (yığım fondu) bir qayda

olaraq təsərrüfatda cavan heyvanların yetişdirilməsi ilə

həyata keçirilir. Əhalinin istehlakmın xeyli hissəsi

təsərrüfatda istehsal olunmuş natural formada məhsullarla

yerinə yetirilir (istehlak fondları). 14.3. İQTİSADİ ARTIM ANLAYIŞI VƏ I'İPLƏRİ

Geniş təkrar istehsal göstərir ki, iqtisadi artım müşahidə

olunur, bu da iqtisadi inkişafın göstəricisidir.

İqtisadi artım - bu, ictimai təkrar istehsalın məqsədli

^ 297 <*d>

Aqrar iqtisadiyyat

funksiyasıdır. O özünü ictimai məhsulun və onun istehsal

amillərinin kəmiyyətcə artması və keyfiyyət etibarı ilə

təkmilləşməsində göstərir. Kənd təsərrüfatında iqtisadi artım

ümumi məhsulun mütləq, həm də əhalinin hər nəfərinə görə

artım həcmi ilə ifadə olunur. Kənd təsərrüfatında onun əsas

məqsədi - əhalini ərzaq məhsulları ilə təmin etmək, onun

maddi məişətini yüksəltmək, ərzaq təhlükəsizliyini təmin

etməkdir.

İqtisadi artım - mövcud istehlak səviyyəsini aşağı salma-

maqla, investisiya və istehsalı azaltmaqla yeni sosial və

iqtisadi proqramların həyata keçirilməsinə imkan verir.

İqtisadi artımın ekstensiv və intensiv tiplərini ayıiTnaq qəbul

edilmişdir. Ekstensiv tip zamanı iqtisadi artıma istehsal

amillərinin kəmiyyətcə artırılması hesabına nail olunur:

torpaq, əmək, istehsal fondlarının əvvəlki texniki əsaslan

saxlanmaqla nəticədə əməyin məhsuldarlığı artmır. Məsələn,

dincə qoyulmuş və xam torpaqların böyük miqdarda kənd

təsərrüfatı məhsulları almaq üçün şumlanması - bu, ekstensiv

yoldur.

İntensiv tip - kənd təsərrüfatında daha təkmilləşmiş

texnika, qabaqcıl texnologiya, yeni bitki sortları və heyvan

cinsləri, elmi nailiyyətlərin, işçilərin ixtisaslarının artırılması

ilə məhsul istehsalının yüksəldilməsinə nail olmaqla

xarakterizə olunur. Bu halda əmək məhsuldarlığının

artırılmasına, məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinə,

istehsal resurslarından effektli istifadə olunmasına nail

olunur.

Elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin mənimsənilməsi

ilə intensiv tip iqtisadi artımda üstünlük təşkil edir. Ancaq

reallıqda bu tiplər təmiz şəkildə mövcud deyildir. Ona görə

iqtisadi artımda ekstensiv tipin üstünlüyü və ya inten-

^ 298

Eldar Quliyev

siv tipin üstünlüyündən danışa bilərik. Əgər intensiv

amillərin hesabına alınan məhsulların payı məhsulun

artımında 50%-i ötürsə, onda iqtisadiyyat üçün intensiv tipin

üstünlüyü xarakterikdir. Əksinə, intensiv amillərin hesabına

məhsulun xüsusi çəkisi ümumi artımın 50%-dən aşağıdırsa,

onda ekstensiv artım tipi üstünlük təşkil edir.

İqtisadi artım bir sıra amillərlə müəyyənləşdirilir. İqtisadi

artım amilləri altında məhsul istehsalı həcminin artırılması

imkanları, artımın effektliyinin və keyfiyyətinin

yüksəldilməsi təzahür və prosesləri başa düşülür. İqtisadi

artım amilləri aşağıdakılardır:

- əmək resurslarının miqdarca artması və keyfiyyətinin

yüksəldilməsi;

- əsas vəsaitlərin həcminin artması və keyfiyyət tərkibinin

yaxşılaşması;

-texnologiyanın və istehsalın təşkilinin təkmilləşdirilməsi;

- təsərrüfat fəaliyyətinə cəlb edilmiş torpaq resurslarının

həcminin artırılması və keyfiyyətcə yaxşılaşdırılması;

- sahibkarlığın inkişafı;

- bazarın inhisarçılıq dərəcəsinin aşağı düşməsi;

- istehsal resurslannm qiymətlərinin azalması;

- gəlirlərə vergilərin aşağı salınması.

İqtisadi ədəbiyyatlarda üç istehsal amili haqqında geniş

yayım yer almışdır. Ona əsasən məhsulun dəyərinin

yaradılmasında əmək, torpaq, kapital (əsas və dövriyyə

istehsal vəsaitləri) iştirak edir. Bununla belə son illərdə

istehsal amilləri haqqında aydmlaşdınnalar və daha geniş və

dərin mübahisələr yer almışdır. Onlara əmək, torpaq, kapital,

sahibkarlıq bacarığı, elmi - texniki tərəqqi və s. aiddir. İlk

Ä» 299 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

növbədə üç amilə maddi, yerdə qalan ikisinə isə qeyri - maddi

amillər aiddir, ancaq bazar iqtisadiyyatında onlar aparıcı

sayılır.

Əgər bütün istehsal amilləri tam və böyük effektliklə

istifadə olunursa, real istehsal həcmi özünün maksimal

əhəmiyyətinə, istehsalın potensial həcminə yaxınlaşır.

iqtisadi artımın təhlilinin əsas alətlərindən biri - istehsal

funksiyasıdır. Kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının

təmin edilməsi üçün istehsalın üç amili vacibdir: əmək,

torpaq, kapital. Beləliklə, kənd təsərrüfatında ümumi

məhsulun həcmini əmək resursları (ə), torpaq (t), kapital (k)

təşkil edir.

iqtisadi artımı xarakterizə etmək üçün bir sıra

göstəricilərdən istifadə edirlər və onların köməyi ilə ayrı-ayrı

amillərin tətbiqinin effektliyini ölçürlər: əmək məhsuldarlığı,

məhsulun əmək tutumluluğu, torpağın vcrimliliyi, torpağın

həcmi, fond verimi və fond həcmi,

YOXLAMA SUALLARI

1. Təkrar istehsal prosesinin mahiyyəti nədir?

2. Təkrar istehsalın hansı növləri mövcuddur?

3. Kənd təsərrüfatında təkrar istehsalın xüsusiyyətini sayın.

4. Geniş təkrar istehsalın şərtləri və mənbələrini danışın. 5. Geniş təkrar istehsalın göstəricilərini xarakterizə edin.

6. Kənd təsərrüfatında ümumi məhsul necə bölüşdürülür?

7. “iqtisadi artım” nədir?

8. iqtisadi artımın ekstensiv və intensiv tipinin mahiyyəti

nədən ibarətdir?

9. iqtisadi artımın əsas amilləri hansılardır?

300

Eldar Quliyev

MÖVZU 15. İSTEHSAL XƏRCLƏRİ VƏ MƏHSULUN MAYA DƏYƏRİ

15.1. İSTEHSAL XƏRCLƏRİ ANLAYIŞI VƏ NÖVLƏRİ. MƏHSULUN MAYA DƏYƏRİ

Xərclər - iqtisadi subyektlər tərəfindən hər hansı bir

fəaliyyətin həyata keçirilməsi zamanı iqtisadi resursların

(maddi, əmək, torpaq, maliyyə) istehsal prosesində sərf

olunması və əmtəə tədavülünə məsrəflərin pul formasında

istifadəsidir. Formal olaraq xərclər sərf olunan resursların

qiymətlərinin və onların miqdarının törəməsi kimi nəzərdə

tutula bilər. Bura istehsal vasitələrində cəmlənən və ictimai

(keçmiş) əmək sərfi daxil edilir. Xərclər istehsal xərcləri və

mübadilə xərclərinə bölünür, lakin bu kəmiyyətlər müxtəlif

üsullarla hesablana bilər.

İstehsal xərcləri - istehsal tsiklində istehlak olunmuş

resursların dövriyyəsində sərf olunan xərclərdir.

Mübadilə xərcləri - istehsal resurslarının hazır məhsulun

satışına və onların mübadilə sferası hərəkətilə əlaqədar

xərclərdir.

Ümumi xərclərin əsas hissəsi istehsal xərcləridir, bura

daxildir əmək haqqı və sosial ehtiyaclar, maddi xərclər,

amortizasiya ayırmaları və s. İstehsal xərcləri ictimai və fərdi

hissələrə bölünür.

İctimai xərclər - bütün milli iqtisadiyyat baxımından

məhsul istehsalına sərf olunan xərclərdir. O malın dəyəri ilə

xarakterizə olunur, əmtəənin cəmiyyətə neçəyə başa gəldiyini

ifadə edir.

Fərdi xərclər - bəzi hallarda istehsalçı üçün resursların bir

hissəsi pulsuz ola bilər, lakin onlardan istifadə edilməsi

Ä® 301

Aqrar iqtisadiyyat

digər şəxslər üçün xərclərlə əlaqədar olacaqdır. Üçüncü

şəxslərin daşıdığı və istehsalçıların onlara ödəyəcəyi məhsul

istehsal xərcləri xarici xərclər adlanır. Onlar ictimai xərclərlə

xüsusi xərclər arasındakı fərqi təşkil edir. Belə ki, neft emalı

zavodunun fəaliyyət göstərməsi ilə əlaqədar ictimai xərclər,

çox güman ki, ətraf mühitin çirklənməsi nəticələrinin

kompensasiyasına çəkilən əlavə (zavod üçün xarici)

məsrəflərin kəmiyyoti üçün bu müəssisənin xüsusi

xərclərindən çox olacaqdır.

Sabit xərclər - həcmi istehsal olunan məhsulun həcmindən

asılı olmayan xərclərdir. Onlar ildən - ilə bir səviyyədə

mövcud olur, o vaxta qədər ki, müəssisə öz aktivini (mövcud

əmlakını) və işçilərinin miqdarını dəyişmir. Bura əsas

vasitələrin amortizasiyası; müəssisədən alınan bir sıra

vergilər; əsas vasitələrin sığortası; əsas istehsal vasitələrinin

təmiri; kreditlərə görə faiz stavkaları; əlavə xərclər və

digərləri daxildir.

Ənənəvi olaraq mərkəzi inzibati personalın əmək haqqı,

təzə avadanlığın saxlanılması və istismarı xərcləri sabit

xərclərə aiddir.

Dəyişkən xərclər - istehsalın həcmindən asılıdır. Bura

aiddir - əmək haqları, yemləmə xərcləri, gübrələr, istehsal

materialları (dizel yanacağı, sürtgü yağları və s.), enerji,

köməkçi materiallar, qeyri-münasib hava şəraitinə görə

sığortalar (doluvurma, quraqlıq), məhsulun satış (realiza-

siya) xərcləri. Xərclərin sabit və dəyişkən xərclərə aynl- ması

müəssisənin fəaliyyətini təhlil edərkən böyük əhəmiyyətə

malikdir. Həmçinin normativ xərclərin hesabına

sadələşdirilməsi və onların tapşırığı yerinə yetirərkən pa-

Ä“ 302

Eldar Quliyev

rametrin dəyişməsi ilə daha çevik düzəlişlər etmək üçün

vacibdir.

Xərcləri iqtisadi və mühasibat istehsalı xərclərinə

ayırırlar:

İqtisadi xərclər - bu, istehsal resurslarının, mümkün

alternativ istiqamətdə daha əlverişli istifadə edilə bilən digər

rifahların (əmtəə, xidmət) dəyəridir. Bura mühasibat və

alternativ (müvəqqəti) xərcləri aid edirlər.

Alternativ (müvəqqəti) xərclər - bu, istehsal resurslarından

alternativ istifadənin sadələşdirilmiş qazancıdır. Məsələn,

kənd təsərrüfatında resurslar məhduddur, onun bir sahəsinin

genişləndirilməsi, digər sahələrin məhdudlaşdırıl- masına

səbəb olur. Hansı ki, bu sahələrin hər ikisi eyni resurslardan

istifadə edir, daha doğrusu, digər sahənin ixtisarı nəticəsində

onun gəlirlərindən əl çəkilir. Buraxılmış itkilər öhdəyə

qoyulmuş və əlavə alternativ xərclər adlanır. Bunlar

mühasibat uçotunda (maliyyə) əksini tapmır, ancaq istehsalın

iqtisadi səmərəliliyi təyinində idarəetmə sistemi uçotunda

hesablana bilər.

Mühasibat xərcləri - istehsal xərclərini əks etdirir. Yəni

istehlak edilmiş istehsal resurslarının dəyəridir. Bu xərclər

aşkar xərclərdir.

Müəssisənin fərdi xərcləri məhsulun maya dəyərini əks

etdirir.

Maya dəyəri - torpaq, əmək, material və maliyyə

resurslarından məhsulun istehsalı və realizasiyası ilə

əlaqələndirilən pul ifadəsi ilə hesablanmış cari xərclərdir.

Maya dəyəri iqtisadi kateqoriya olmaqla məhsulun

istehsalı və satışının hər bir müəssisəyə neçəyə başa gəldiyini

göstərir. Məhsulun istehsalına müəyyən qədər vəsait və Ä»» 303 «Ğ*

Aqrar iqtisadiyyat

canlı işçi əməyi sərf olunur. İstehsala sərf edilmiş vəsaitlər,

istehsal vasitələrində toplanmış keçmiş əmək müəssisəsinin

xərcləri kimi çıxış edir. Canlı əmək faktiki ödəmə ilə nəzərə

alınır. Maya dəyəri kənd təsərmfatı müəssisələrinin iqtisadi

göstəricilərindən vacibidir. Onların keyfiyyət tərəfini istehsal

vasitələri və əmək resurslarından səmərəli istifadənin

səmərəliliyinin dərəcəsi göstərir.

Son nəticədə istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin

yüksəldilməsi yüksək keyfiyyətli məhsulun onun maya

dəyərini aşağı salmaqla istehsalın artırılması ilə

müəyyənləşdirilir. Beləliklə, maya dəyərinin səviyyəsi kənd

təsərrüfatı istehsalının yerləşdirilməsi və ixtisaslaşdırılması

üçün kriteriya kimi xidmət edir.

Məhsulun (iş və xidmətin) maya dəyərinin uçotunun

məqsədi onun istehsalına öz vaxtında tam və dəqiq faktiki

xərclərin əks etdirilməsidir. Həmçinin material, əmək, torpaq

və digər istehsal resurslarının işlənilməsinə nəzarətdir.

Kənd təsərrüfatında ümumi məhsulun və hər vahid

məhsulun maya dəyəri hesablanır. Ümumi məhsulun maya

dəyəri müəssisənin bütün istehsal xərclərinin cəmini göstərir.

İstehsal xərcləri istehsal prosesində istifadə olunan təbii,

material, əmək və maliyyə resurslarının istifadəsi ilə bağlı

olan xərclərdən təşkil olunur.

Vahid məhsulun maya dəyəri istehsal xərclərinin natural

ifadə ilə ümumi məhsulun həcminə bölünməsi yolu ilə əldə

edilir.

Bundan əlavə, məhsulun maya dəyəri həmçinin vahid işə

görə (1 şərti ha, 1 tkm, 1 gün, 1 əmək və s.), həmçinin 1 ha

kənd təsərrüfatı əkin yerinin becərilməsinə, 1 baş heyvana

görə maya dəyəri istehsal və tam maya dəyərinə bölünür.

Ä» 304

Eldar Quliyev

İstehsal maya dəyəri məhsul istehsalı ilə əlaqədardır.

Kommersiya (tam) maya dəyəri bu məhsulun istehsalı və

realiza- siyasma olan xərclərdir.

Göstəricilərin mənbəyindən asılı olaraq faktiki,

planlaşdırılmış və ilkin maya dəyərini ayırırlar. Faktiki maya

dəyərini ilin sonunda təsərrüfat fəaliyyətinə mühasibat

uçotuna görə müəyyən edirlər. O hər bir istehsal bölməsinin

nəticələrini qiymətləndirməyə imkan verir.

Planlaşdırılmış maya dəyəri keçən ilin faktiki maya

dəyərinə görə normativ göstəricilər əsasında hesablanır. İlkin

maya dəyəri təsərrüfat ilinin yekunlaşdırılmasına qədər

müəyyən edilir (bir qayda olaraq 1 oktyabrda).

15.2. KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARI İSTEHSALI

MƏSRƏFLƏRİNİN TƏSNİFLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ TƏRKİBİ

Məhsulun maya dəyərində tərkibinə, iqtisadi

əhəmiyyətinə görə müxtəlif xərclər birləşir. Onların düzgün

təsnifləşdirilməsi maya dəyərinin planlaşdırılması, uçotu və

təhlilində böyük rol oynayır. İstehsal xərclərinin

təsnifləşdiril- məsinin iqtisadi əsaslanması mövcud xərclər

qrupunu, xərclərin əmələ gəlməsi proseslərini və onların ayrı

- ayn hissələri arasında qarşılıqlı əlaqəni, istehsal proseslərinə

səmərəli idarəetməni həyata keçirməni ortaya çıxarmağa

imkan verir. İstehsal xərclərinin təsnifləşdirilməsi - bu və ya

digər əlamətlərinə görə onları bir qrupda birləşdirməkdir.

İstehsalda iştirakına görə xərclər istehsal və qeyri-istehsal

hissələrə bölünür.

İstehsal xərcləri məhsul istehsalı prosesləri ilə, işlərin

yerinə yetirilməsi, xidmətlərin göstərilməsi ilə əlaqədardır.

Onlara bitkiçiliyə, heyvandarlığa, sənaye və yardımçı

Ä® 305

Aqrar iqtisadiyyat

istehsala ümumi istehsal və ümumi təsəiTÜfat xərcləri aid

edilir.

Qeyri - istehsal xərclərinə məhsulun satışı, satılan

məhsulun normalar daxilində təbii itkisi, yuxan təşkilatların

saxlanılmasına ayrılmalar aid edilir.

Xərclər prosesdəki roluna görə əsas və təşkilati

idarəetməyə (nakladnoy, faktura) bölünür.

Əsas xərclər bilavasitə konkret növ məhsullar istehsalının

texnoloji prosesləri ilə bağlıdır (gübrələr, toxum, yem,

istehsal personalına əmək haqqı və s).

Faktura xərcləri - bunlar istehsalın təşkili və idarə

edilməsilə əlaqədar olmaqla sahə və təsərrüfat üzrə

hesablanır. Onlar ümumi istehsal və ümumi təsərrüfat

xərclərinə bölünür.

Münasibəti və bölüşdürülməsi xüsusiyyətinə görə (maya

dəyəri daxil olmaqla) istehsal xərcləri birbaşa və dolayı

hissələrə bölünür.

Birbaşa xərclər - bura aid edilir: sosial ehtiyaclara

ayırmalarla əsas və əlavə əmək haqları, toxum və əkin

materiallarına xərclər, gübrələmə (üzvi və mineral), zəhərli

kimyəvi dərmanlar, yem və döşəmə, kənd təsərrüfatı

maşınlarının amortizasiyası, avadanlıq, tikintilər, maşınların

cari təmiri və s.

Dolayı xərclər - kənd təsərrüfatı bitkilərinin bir sıra

növləri və ya heyvandarlıq məhsulları üçün ümumi olan

xərclərdir. Onları bilavasitə bir sıra məhsul növlərinə aid

etmək olmaz.

İstehsal xərcləri onların tərkibindən asılı olaraq sadə

(elementar), bir növ xərclərdən (toxum, yem və s.) ibarət olan

və ya eyni cinsli xərclərdən mürəkkəbə (kompleks)

^ 306 «Ä

Eldar Quliyev

bir neçə növ xərclərdən ibarət olub, ilkin hesablama tələb edir

(cari təmir, avtonəqliyyat, elektrik enerjisi, su təchizatı və s.).

Mürəkkəb (kompleks) xərclər məhsulun növlərinə görə

bölüşdürülür və yerinə yetirilən iş və görülən xidmətə

mütənasib olaraq məhsul növünə və sahələr üzrə bölünür.

Vaxt dövrlərinə münasibətinə görə xərclər hesabat dövrü

xərcləri, gələcək xərclər, qarşıda duran xərclərə ayrılır.

Cari hesabat dövrü xərcləri - təsərrüfat əməliyyatları ilə

bağlı (ay, kvartal, il) bu dövrdə yerinə yetirilmiş istehsalın

həmin dövrünə daxil edilmiş xərclər.

Gələcək dövrlərin xərcləri - hesabat dövrünün faktiki

xərcləri, istehsalın gələcək dövrün xərclərinə daxil edilmiş

xərclər (heyvanlar üçün müvəqqəti yataqların tikilməsi, dövri

mətbuata yazılma).

Qarşıda duran (ehtiyat) xərclər - bura hesabat dövrünün

məhsulunun maya dəyəri daxil edilir, ancaq faktiki olaraq

yerinə yetirilməmişdir (işçilərə məzuniyyət ödəmələri).

Məhsulun hazırolma dərəcəsinə görə (istehsal mərhələsi

tamamlanan) xərclər hazır məhsula xərclər, yarımfabri- kata

xərclər və tamamlanmayan istehsala xərclərə bölünür.

Hazır məhsullar - istehsalı tamamlanan, istehlakçıya satış

üçün hazırlanan və mövcud standartlara uyğun məhsullar

(texniki şərtlərə).

Yarımfabrikatlar - istehsalın müəyyən stadiyalarına hazır,

material qismində və ya istehsalın növbəti stadiyasmda

kompleksləşdirici material kimi istifadə edilə bilər.

İstehsalı tamamlanmayan - istehsal texnologiyasına

uyğun bütün emal proseslərindən keçməmiş, yarımfabrikat

kimi özünü göstərməyən (payızlıq əkin bitkiləri, gələn il

307 “Ä

Aqrar iqtisadiyyat

üçün sahəyə səpilmiş gübrə və s.) müəyyən qədər hazırlanmış

məhsullar hesab olunur.

Xərclərin idarə olunması üçün iki əlamətə görə onların

təsnifatı tətbiq olunur: iqtisadi elementləri və kalkulyasiya

dərəcələri.

Xərclərin iqtisadi elementləri dedikdə eyni cinsli əsas

hissələrə bölünən xərclər başa düşülür. Bütün xərclərin

nəticəsi məhsulun maya dəyərini təşkil edir və aşağıdakı

elementlərinə görə qruplaşdırılır;

- maddi;

- əmək haqqı ödənişləri;

- sosial ehtiyaclar üçün ayırmalar;

- əsas fondların amortizasiyası;

- sair.

''Maddi xərclər"' elementi özünün şəxsi yem istehsalı və

alınmasını; toxum və əkin materiallarını; mineral gübrələr;

bakterial və digər avadanlıqları; neft məhsulları; ehtiyat

hissələrini; bitki və heyvanların mühafizəsi vasitələrini; təbii

norma daxilində saxlama və daşınma zamanı təbii itki ilə

əlaqədar və s. xərcləri əks etdirir.

"Əmək haqqı ödənişləri" elementi bütün kateqoriyalardan

olan işçilərin əmək haqlarını, istehsal nəticələrinə görə

mükafatları; norma daxilində həvəsləndirmə və

kompensasiya ödəmələrini; natural ödəmə şəklində verilən

məhsulun dəyərini; məcburi vəziyyətlə əlaqədar işə

gəlməyənlərə ödəmələri (məzuniyyət, ştatın ixtisarı) əks

etdirir.

"Sosial ehtiyaclara ayırmalar" elementi üzrə müəyyən

edilmiş qanunvericilik normalarına məcburi sosial sığorta

308

Eldar Quliyev

fonduna ayırmalar, pensiya fonduna və tibbi sığorta fonduna

ayırmalar daxildir.

"^Əsas fondların amortizasiyası'' elementi əsas istehsal

fondlannm tam bərpası üçün amortizasiya ayırmalannı əks

etdirir.

“Sair xərclər”ə digər elementlərə daxil olmayanlar

daxildir: sığorta fondlarına və digər məcburi ayırmalara

ayırmalar, çirkləndirici tullantılara görə xərclər; ezamiyyət

xərcləri və s.

İqtisadi elementlərə görə təsnifləşdirmə əsasən

təsərrüfatların maddi resurslar və əmək haqqı ödəmələri üçün

vəsaitlərin müəyyənləşdirilməsinə xidmət edir.

Xərclərin iqtisadi elementlərə görə təsnifatı əsasən

təsərrüfatların xammal resurslarına olan ehtiyacının əmək

haqqı vəsaitlərinin müəyyən edilməsinə imkan vermir. Daha

doğrusu, ayrıca növ məhsulların kənd təsərrüfatı istehsalının

səmərəliliyini təhlil edib maya dəyərinin müəyyən edilməsinə

imkan vermir.

Xərclərin kalkulyasiya maddələri. Özündə xərc

elementlərinin qruplaşdırılmasını, orada məhsul istehsalı

prosesində digər amillərlə, təyinatı, rolu, həcmi ilə qarşılıqlı

əlaqəsini əks etdirir. Xərclər tərkibinə görə bir elementli,

həmçinin kompleksli və müxtəlif elementlərdən ibarət ola

bilər.

15.3. KƏND TƏSƏRRÜFATI MƏHSULLARININ MAYA DƏYƏRİ VƏ

ONUN AŞAĞI SALINMA AMİLLƏRİ

Kənd təsərrüfatı məhsullarının maya dəyəri xarici və

daxili amillərin təsiri altında formalaşır.

Xarici amillər - bu, əmtəə istehsalçılarına təsir edə bilmir,

ancaq onları özlərinin təsərrüfat fəaliyyətlərində nə-

309

Aqrar iqtisadiyyat

zərə almalıdırlar. Bunlara inflyasiya, vergiqoymalar,

kreditlərdə kredit dərəcələri, kənd təsərrüfatı ilə aqrar-sənaye

kompleksi sahələri arasında mal mübadiləsindəki qiymətlərdə

disporitet aiddir.

Daxili amillər - bura aid olan amillər təsərrüfatçıların

fəaliyyətlərindən asılıdır. Onlar aktiv şəkildə təsir göstərir və

ya göstərə bilər. Onlara istehsalın texnologiyası, maddi

stimullaşdırma, əməyin və vəsaitlərin nomıalaşdınlması,

istehsalın təşkili və idarə edilməsi, istehsalın konsentrasi- yası

və ixtisaslaşması aid edilir.

Müasir şəraitdə maya dəyərinə çox böyük dərəcədə xarici

amillər təsir göstərir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının bütün

növləri üzrə artımına səbəb olur. Belə ki, eyni təbii iqtisadi

şəraitdə yerləşən müəssisələrin eyni məhsullarının maya

dəyəri kəskin dəyişir. Bu onu göstərir ki, maya dəyərinin

aşağı salınması üçün müəyyən qədər ehtiyatlar vardır.

Məhsulların maya dəyərinin aşağı salınması və aşağı

salınmasına görə ehtiyatların aşkarlanması üçün onun

strukturunu təhlil etmək lazımdır. Struktur altında ayrıca

iqtisadi elmlərin və ya kalkulyasiya maddələrinin ümumi

xərclərin cəminə faizlə nisbəti başa düşülür. Maya dəyəri

strukturunda çox da böyük olmayan yer tutan xərcləri

müəyyən etməklə onların aşağı salınması üçün tədbirlər

işlənib hazırlanır (cədvəl 19).

Kənd təsərrüfatı məhsullarının müxtəlif növlərlə maya

dəyərinin strukturu hər şeydən əvvəl sahənin spesifikasından

(əmək tutumlular əmək haqqı ödəmələri xərclərini, çox

material tutumlular material xərclərini, fond tutumlular

amortizasiya xərclərini, enerji tutumlular istilik və enerji

xərclərini çox tələb edir) asılıdır. Ölkə ərazisi üzrə təsərrü-

Ä® 310 “Ä

Eldar Quliyev

fatın yerləşməsi və innovasiya cəlbediciliyi ilə fərqlənir və

ondan asılıdır. Cədvəl 19.

Azerbaycanda 1995-2011-ci illər ərzində kənd

təsərrüfatı müəssisələrində ərzaq məhsullarının

bir sentnerinin maya dəyəri (manat)

2000 2005 20 JO 2011 2011-cİ il

2000- ci ib

nisbətən

2011-ci il

2005- ci ilə

nisbətən Dənlilər və dənli

paxlalılar 8.88 8.05 14.91 14.15 159 176%

Kartof \121 11.06 30.34 41.24 3.1 dəfə 3.7 dəfə Tərəvəz (açıq

sahədə) 7.82 4.10 15.30 12.50 160 2.7 dəfə

Bostan məhsulları

3.33 5.80 7.87 7.91 2.4 dəfə 136%

Meyvə və

giləmeyvə 5.57 6.81 23.41 30.18 5.4 dəfə 4.4 dəfə

Üzüm 12.81 10.54 21.07 28.60 2.2 dəfə 2.7 dəfə Çəki artımı; iri

buynuzlu

mal-qara 155.27 112.84 213.81 237.14 153% 2.1 dəfə

Qoyun və keçi 91.96 98.21 186.37 207.22 2.3 dəfə 2.1 dəfə

Donuz 219.12 110.16 600.0 901.14 4.1 dəfə 8.2 dəfə Quş 150.69 127.13 192.40 158.71 105% 125% Süd 21.12 18.03 28.04 33.77 160% 187% Yumurta (min

ədədlə) 51.14 41.93 51.66 63.96 125% 153%

Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasının əsas amili

maddi resurslardan səmərəli istifadədir ki, buna nail olmaq

üçün təsərrüfat hesabının tətbiq edilməsilə, resurslara qənaət

texnologiyasının tətbiqi, iqtisadiyyatda onların stimul-

311 «Ä

Aqrar iqtisadiyyat

laşdırılması, kənd təsərrüfatı bitkilərinə yüksək keyfiyyətli

toxum və hibridlərin istifadəsi, istehsal olunan yemin

keyfiyyətinin yüksəldilməsi, müasir bazar və saxlanılmasını

təmin etmək lazımdır.

Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasında istehsal

vasitələrinin istifadəsinin yaxşılaşdırılması böyük təsir

göstərir. Belə ki, xərclərin müəyyən hissəsi amortizasiya

hesablarının silinməsinə gedir. İstehsal əsas istehsal vasitələri

ilə yaxşı təmin edilir və nə qədər onlardan düzgün istifadə

olunursa, bir o qədər də məhsul çox istehsal olunur.

Əsas istehsal vəsaitlərindən istifadəni onların

strukturunun təkmilləşdirilməsi, istehsaldan artıq vasitələrin

çıxarılması ilə yaxşılaşdırmaq olar. İstehsal sahələrinin

tikilməsi, əsas istehsal vəsaitlərinin aktiv hissəsinin onların

ümumi həcmində artırılması, maşın və avadanlıqlardan

istifadənin yaxşılaşdırılması, hər bir traktorun, kombayn,

avtomobilin işinin yüksəldilməsi və s. (gündüz, növbəli,

mövsümü) istehsal fondlarının özünü satınalınmasının

tezləşdirilməsi vacib şərtlərdəndir.

Maya dəyərinin aşağı salınmasında əmək

məhsuldarlığının yüksəldilməsi xüsusi yer tutur. Buna isə

istehsalın kompleks mexanizasiyası və avtomatlaşdırılması

və əməyin ödənilməsinin təkmilləşdirilməsi, iş şəraitinin

yaxşılaşdırılması nəticəsində nail olmaq olar.

Məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasında kənd

təsərrüfatı bitkilərinin və heyvanlann məhsuldarlığının

yüksəldilməsi geniş imkan yaradır. Bitkilərin

məhsuldarlığının artırılmasına növbəli əkinin

mənimsənilməsi, suvarma və gübrələnmənin tətbiqi, yüksək

məhsuldar sortlardan istifadə, bitkilərin mühafizəsinin təşkili

və aqrotexniki tədbirlə-

312

Eldar Quliyev

rin həyata keçirilməsinin optimal vaxtının gözlənilməsi

nəticəsində nail olmaq olar. Heyvandarlıqda və quşçuluqda

məhsuldarlığı artırmaq yaxşı keyfiyyətli yemləndirmə,

heyvanların düzgün saxlanılması, cinsləşdirmə və onların

təkrar istehsalının aparılması ilə mümkündür.

Maya dəyərinin aşağı salınmasının əsas amillərindən biri

məhsulların istehsal yerlərində saxlanılması və emalı zamanı

itkilərin azaldılması və aqrar - sənaye inteqrasiyasının

inkişafıdır.

Maya dəyərinin aşağı salınmasında istehsal vasitələrinin

qiymətəmələgəlmələrinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi

müəyyən rol oynayır. Bu bir sıra maddi resursların

alınmasına, kompensasiya yolu ilə kənd təsərrüfatı əmtəə

istehsalçılarına texnikaların alınmasına görə subsidiyaların

verilməsi ilə həyata keçirilir.

Hazırkı şəraitdə kənd təsərrüfatı müəssisələri və kəndli

fermer təsərrüfatları qısa və uzunmüddətli bank

kreditlərindən istifadə edirlər. Subsidiyalaşma kreditlərinin

faizlərinin aşağı salınması ehtiyatların vacib hissəsidir. Vergi

yüklərinin, vergi sisteminin təkmilləşdirilmə əsasında

azaldılması da maya dəyərinin aşağı salınmasında vacib rol

oynaya bilər.

Maya dəyərinin aşağı salınması haqqında nəzərdən

keçirilən amillər kompleksin tərkibində göstərilənlərlə bitmir.

Onlar ancaq iş haqqında ümumi istiqamətlər verir və

istehsalın təbii və iqtisadi xüsusiyyətlərinə görə konkret

proqrama salınmalıdır. Bununla yanaşı əlavə maddi xərclərin

azaldılması üçün təsərrüfatları daha təkmilləşmiş istehsal

vasitələri ilə təmin etməklə, məhsulların maya dəyərinin aşağı

salınmasına, kənd təsərrüfatı istehsalının iqtisadi

313

Aqrar iqtisadiyyat

səmərəliliyinin və məhsulların rəqabət qabiliyyətinin

yüksəldilməsinə nail olmaq olar (cədvəl 20).

Cədvəl 20.

Kənd təsərrüfatı təşkilatlarının istehsal kalkulyasiya

maddələri üzrə tipik nomenklaUtrası,

M Xorclorin maddələri

Sahələr Vt> istehsal

Bitki çilik

də

Heyvan darlıq

da

Sənaye istehsa

lında

Köməkçi

istehsal Xidmət

istehsalı və

təsərrüfat

1 İstehsalda istifadə olunan maddi resurslar

0 cümlədən

1.1. Toxum və əkin materialları

a)

Kənardan alınmış və keçmiş illərdə öz istehsalı

+

b) Cari ildə özünün istehsal etdiyi

+

1.2 Gübrələr

a) Mineral +

b) Üzvi

1.3

Bitki və heyvanların mühafizəsi vasitələri

+ +

1.4 Yem

^ 314

Aqrar iqtisadiyyat

Cədvəl 20~nin davamı

6 Vergilər, yığımlar və digər

ödəmələr + + + + +

7 Sair xərclər + + + + -1-

8

Heyvanların cülləşməsi, ölümündən itkilər

+ + -1- +

9 Ümumi istehsal xərcləri

+ + + +

10 Ümumi təsərrüfat xərcləri

+ + +

11 İstehsalın maya dəyəri 4" -1- + + +

YOXLAMA SUALLARI

1. Xərclər özündə nəyi əks etdirir?

2. Hansı növ xərcləri siz bilirsiniz?

3. İstehsalın ictimai və fərdi xərcləri nəyi əks etdirir?

4. İstehsalın daimi və dəyişkən xərclərinin müəyyən-

ləşdirilməsini verin.

5. “Məhsulun maya dəyəri” nə deməkdir?

6. Maya dəyərinin əsas növlərini söyləyin.

7. Maya dəyərini hesablayarkən istehsal xərclərini necə

təsnifləşdirirlər?

8. Xərclərin elementləri və maddələri dedikdə nə başa

düşülür?

9. Xərclərin elementlərini söyləyin.

^ 316 «Ä

Eldar Quliyev

ƏDƏBIYYAT

1. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. 1995. 2. “Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi”. 28

dekabr 1999, Bakı.

3. “Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi”. II iyul 2000, Bakı.

4. “Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsi”. 30 dekabr 1999, Bakı.

5. “Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi”. 24 iyun 2011, Bakı.

6. “Aqrar islahatların əsaslan” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 1995.

7. “Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 1995.

8. “İcarə haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 1992.

9. “Azərbaycan Respublikasında Dövlət Mülkiyyətinin özəl- ləşdirilməsinin Dövlət Proqramı”. Azərbaycan Respublikası, Bakı, 1998.

10. “Torpaq islahatı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 1996.

11. “Kəndli (fermer) təsərrüfatları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 1994.

12. “Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008-ci illər)”. Bakı, 2004.

13. “Azərbaycan Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə sosial - iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”. Bakı, 2009.

14. “Yeyinti məhsulları haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 2000-ci il. “İqtisadiyyat və həyat” № 4-6.

15. “Azərbaycan Respublikasının Torpaq Məcəlləsi”. Bakı, 1998.

16. “Toxumçuluq haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Bakı, 1997.

Ä» 317

Aqrar iqtisadiyyat

17. “Azərbaycan Respublikasının yeyinti məhsulları haqqında” Qanun. Bakı, 1999.

18. “Azərbaycan Respublikasınn Ekoloji təmiz kənd təsərrüfatı haqqında” Qanun. Bakı, 2009.

19. “Aqrar sahədə idarəetmənin təkmilləşdirilməsi və insti- tusional islahatların sürətləndirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı. Bakı, 16 aprel 2014-cü il.

20. “Kənd təsərrüfatı və ərzaq məhsulları bazarının fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Bakı, 16 yanvar 2014-cü il.

21. Azərbaycan Respublikasının Ərzaq təhlükəsizliyi Proqramı. Bakı, 2001.

22. “2008-2015-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında əhalinin ərzaq məhsulları ilə təminatına dair Dövlət Proqramı”. Bakı, 2008.

23. “Azərbaycan Respublikasının dövlət mülkiyyətinin özəl- ləşdirilməsinin Dövlət Proqramı”. 1998.

24. Alıyev İ.H. Aqrar sahənin inkişafının əsas maliyyə rəhbəri. Bakı, 2007.

25. Ataşov B.X. Ərzaq təhlükəsizliyinin aktual problemləri. Bakı, 2005.

26. Hacıyev Ə.H. Aqrar sənaye kompleksinin iqtisadiyyatı. Bakı, 2006.

27. İbrahimov İ.H. Regionlarda inkişaf meyilləri və xüsusiyyətləri. Bakı, 2007.

28. İbrahimov İ.H. Aqrar iqtisadiyyatın aktual problemləri. Bakı, 2002.

29. İbrahimov İ.H. Kənd təsərrüfatının inkişafı və sahibkarlığın formalaşması problemləri. Bakı, 2005.

Ä» 318

Eldar Quliyev

30. İbrahimov E.R. “Heydər Əliyev və dövlət aqrar siyasəti”. Bakı, “Gənclik”, 2003.

31. Məmmədov A.S. Kənd təsərrüfatının iqtisadiyyatı. Bakı, 2005.

32. Adıgözəlov F.S. Kənd təsərrüfatında sudan səmərəli istifadə edilməsi problemləri. Bakı, 1987.

33. Balayev R.Ə. Urbanizasiya, şəhər iqtisadiyyatı və ərzaq problemləri. Bakı, 2007.

34. “Bö}^ İqtisadi Ensiklopediya”. I-VII cildlər, Bakı, 2012, 2015. İdeya müəllifi və baş redaktor akademik Z.Ə.Səmədzadə.

35. Əlirzayev Ə.Q. İqtisadiyyat, düşüncələr, baxışlar. Bakı, 2002.

36. Əliyev A.Ə., Şəkərəliyev A.Ş. Bazar iqtisadiyyatına keçid, dövlətin iqtisadi siyasəti. Bakı, 2002.

37. Əhmədov V.Q. Sahibkar, menecment. Bakı, 2000. 38. Aqrar sferanın iqtisadiyyatı və idarə edilməsi (prof.

Qarayev İ.Ş. rəhbərliyi ilə). Bakı, 2011. 39. Qasımov Ə.C. Aqrar sənaye müəssisələrinin iqtisadiyyatı

və idarə edilməsi. Bakı, 2005. 40. Quliyev E.A., Mehrəliyev İ.İ. Müasir dövrdə xarici

iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsinin xüsusiyyətləri. Bakı, 2011.

41. Quliyev E.A., Mehrəliyev İ.İ. Gömrük işinin təşkili. Bakı, 2012.

42. Salahov S.V. Aqrar iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi problemləri. Bakı, 2004.

43. Quliyev E.A. Etibarlı ərzaq təminatı sistemi: kooperasiya və inteqrasiya problemləri. Bakı, 2013.

44. Vəliyev A.H.Torpaq istehsal vasitəsi kimi. Bakı, 2011. 45. Qafarov N.C. Aqrar iqtisadiyyat. Bakı, 2009. 46. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, DSK, 2014. 47. “Azərbaycan Respublikasının kənd təsərrüfatı”.

Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi, Bakı, 2014. Ä» 319

ELDAR ALLAHYAR OĞLU QULİYEV

AQRAR İQTİSADİYYAT

Ali məktəblər üçün dərslik

Nəşriyyatın müdiri:

Kompüter tərtibatı:

Korrektor:

Əhməd Ziyəddinoğlu

Hacı İsmayılov Əməl Kərimqızı

Yığılmağa verilib: 20.02.2015

Çapa imzalanmış: 15.07.2015

Kağız formatı: 60x84, 1/16

Fiziki çap vərəqi: 20

Tirajı: 300

Kitab Azərbaycan Kooperasiya Universitetinin

mətbəəsində çap olunmuşdur. Ünvan: Bakı şəhəri, Nəcəf Nərimanov küç. 93.