Początki elektryfikacji miastw Królestwie Polskim

na przykładzie Radomskiego Towarzystwa Elektrycznego S.A.

Elektrownia Miejska w Radomiu 1901-1946

Tomasz Staniszewski

Rozwój elektrycznościkalendarium

• 1834 r. Silnik elektryczny - Moritz H.Jacobi• 1859 r. Akumulator – A. Plante• 1866 r. Prądnica przemysłowa - W. von Siemens• 1871 r. Żarówka – Thomas Alva Edison• 1875 r. Zastosowanie pierwszej prądnicy w kopalni Czeladź (Zagłębie Dąbrowskie)• 1878 r. Założenie pierwszej elektrowni na ziemiach polskich w Hucie Królewskiej na Śląsku (jedna prądnica, 15-20 Amp., 65 V dla 1 lampy łukowej• 1881 r. Pierwszy tramwaj elektryczny Ernst von Siemens. Kongres Międzynarodowy na pierwszej wystawie elektrotechniki w Paryżu• 1882 r. Zastosowanie na Śląsku pierwszej żarówki. Pierwsza udana próba przesłania energii elektrycznej na odległość (57 km) Marcel Deprez Zastosowanie pierwszych silników elektrycznych na Górnym Śląsku• 1883 r. Pierwsza elektrownia komunalna w Europie w Berlinie dla 3000 lamp• 1886 r. Towarzystwo Elektrycznego Oświetlenia z 1886 r. w Petersburgu SA• 1888 r. Inż. Michał Doliwo-Dobrowolski konstruuje prądnicę trójfazowego prądu zm.• 1890 r. Oświetlenie Elektryczne otrzymał Teatr Wielki w Warszawie

kalendarium cd.

• 1893 r. Uruchomienie elektrowni miejskich we Wrocławiu, Bielsku i we Lwowie

• 1894 r. Pojawienie się prądu zmiennego, trójfazowego na ziemiach polskich, zastosowała go elektrownia w zakładach hutniczych w Biskupicach na Górnym Śląsku. Powstanie Elektrowni miejskiej w Krakowie

• 1896 r. Pierwsza udana próba przesłania energii w Królestwie Polski w Warszawie na 1200 m., iluminacja Zamku Królewskiego w Warszawie z okazji przyjazdu cara Mikołaja II

• 1898 r. Pierwsze elektrownie okręgowe w zaborze pruskim, Pierwsze tramwaje elektryczne w Królestwie Polskim w Łodzi

• 1901 r. Powstanie pierwszej w Królestwie Polskim elektrowni miejskiej w Radomiu

• Ostatnie 30 lat XIX w. bezprecedensowy rozwój technologii elektrotechnicznych, w tym wynalezienia prądu zmiennego i możliwości przesyłu energii. Powszechne zastosowanie elektryczności

• Największa od czasów budowy wielkich kolei kapitałochłonność inwestycji w wytwarzanie, przesyłanie i dystrybucję energii elektrycznej, nieustanne zmiany w ciągle rozwijanej technologii, wysoce wykwalifikowana kadra

• Bezdyskusyjna dominacja technologii i kapitału niemieckiego w przemyśle elektrycznym i elektrotechnicznym (koncerny Siemens&Halske, AEG, Schuckert, Lahmeyer i UNION wraz ze swoimi rosyjskimi i austriackimi filiami), labirynt powiązań, struktur, wszystko przy zaangażowaniu wielkich banków

• Brak polityki elektryfikacyjnej i zapóźnienia w zastosowaniach nowych technologii w Królestwie Polskim, w mniejszym stopniu na obszarze Galicji

• Stopniowe wydzielanie samodzielnych podmiotów eksploatujących elektrownie ze struktur firm elektrotechnicznych, które je zakładały

Początki elektryfikacji na ziemiach polskich

Pierwsze elektrownie na ziemiach polskich na pocz. XX w.

• Różne warunki zakładania elektrowni miejskich w poszczególnych zaborach – większe znaczenie samorządów w zaborze pruskim i austriackim, natomiast administracji w Rosji

• Początkowy charakter instalacji bardziej do celów oświetleniowych niż do siły, bardziej na prąd stały niż zmienny

• Szczątkowy rodzimy przemysł elektrotechniczny, brak wykwalifikowanych kadr (nie tylko inżynierskich). Pierwsza katedra elektrotechniki we Lwowie – 1891 r. prof. Roman Dzieślewski

• Dominacja kapitału niemieckiego na obszarze wszystkich ziem polskich w zakładaniu nowych elektrowni

Pierwsze elektrownie miejskie

w Królestwie Polskim

• 1901 r. Elektrownia Miejska w Radomiu założona przez Rosyjskie

Towarzystwo Elektryczne UNION (niemiecki UEG). Rok przyznania koncesji 1900

• 1903 r. Elektrownia Miejska w Warszawie założona przez Rosyjskie Towarzystwo Schuckert i S-ka (niemiecki Schuckert). Przyznanie koncesji 1901 r.

• 1907 r. Elektrownia Miejska w Łodzi założona przez Rosyjskie Towarzystwo Elektrycznego Oświetlenia z 1886 r. (niemiecki Siemens i Halske). Koncesja 1900 r.

Elektrownie miejskie stan na 1913 r.

Moc zainstalowana w elektrowniach

Zabór Liczba elektrowni Moc w MW W / Mieszk.

Rosyjski 25 50 4,0Austriacki 33 25 3,2Niemiecki 208 130 16,8Razem 266 205 7,25

Dla porównania w tym samym roku: Norwegia 190 W/mieszk., Szwajcaria 114 W/mieszk., Polska z roku 1968 - 330 W/mieszk., źródło: SEP

Pierwsza elektrownia w Królestwie PolskimRadom 1901 r.

Dlaczego w Radomiu?

• Ważny ośrodek administracji cywil. i wojsk., stolica guberni radomskiej

• Kolej Iwanogrodzko-Dąbrowska• Niemal 3-krotny wzrost populacji

między 1884 a 1901 • Dynamiczny rozwój przemysłu i

inwestycje belgijskie (Marywil, Huta Szkła „Radom” SA

• Bardzo dobra sytuacja budżetowa miasta

• Zabiegi magistratu u władz centralnych w Petersburgu

• Lobby przemysłowe

Akcja na okaziciela Rosyjskiego Towarzystwa Elektrycznego UNION SA z zakładami w Rydze

• Na koszt własny i na własne ryzyko Towarzystwo UNION urządza i eksploatuje elektrownię przez 38 lat

• Za urządzenie oświetlenia w mieście magistrat płaci rocznie 6000 Rb, zostają ustalone stawki i taryfy dla wszystkich grup odbiorców

• Po upływie terminu koncesji elektrownia przechodzi na rzecz miasta lub wcześniej za odszkodowaniem

Parametry techniczne:• Inwestycja szacowana na 150.000 Rb• Prąd stały 2 x 220 V, moc ok. 1049 kW

Akumlator 72 kW• Instalacje pochodziły z Fabryki Elektrotechn

Tow. UNION w Rydze• Uruchomienie grudzień 1901 r.• Pierwszy dyrektor inż. Witold Idźkowski

radomianin, absolwent Politechniki w Rydze

Warunki koncesji z 14.04.1900 r.

Akcja Rosyjskiego Towarzystwa AEG, które przejęło Towarzystwo UNION w 1906 r.

Akcja Towarzystwa GESFUREL, które przejęło od UNION/AEG majątek elektrowni w Radomiu i założyło w 1908 r. RTE SA

z siedzibą w Warszawie

Powstanie Radomskiego Towarzystwa Elektrycznego SA

• Założyciel RTE SA - Gesfurel AG (Towarzystwo dla Przedsięwzięć Elektrycznych SA) z siedzibą w Berlinie, założenie RTE 1908 r.

• Siedziba Warszawa, a od 1913 r. Radom• Kapitał założycielski 300.000 Rb 1200 akcji na okaz. po 250 Rb • 1911 r. sprzedaż RTE SA belgijskiemu Towarzystwu Tramways et

Electricite en Russie SA (w skrócie T.E.R. SA)• 1913 r. podniesienie kapitału akcyjnego RTE do 600.000 Rb, poprzez

emisję dodatkowych1200 akcji po 250 Rb, wypłata 6 % dywidendy, roczny przychód elektrowni 18.782 Rb

• 1914-1918 znaczne straty wojenne i zniszczenia, spadek wydajności o 60 % a łączne straty wyceniane na 45,5 tys. Rb

• W latach 1913-1941 kolejno na stanowisku dyrektora elektrowni inż. Franciszek Bilek oraz inż. Aleksander Chądzyński, absolwenci wydziału technicznego Uniwersytetu w Liege, znakomici fachowcy, działacze SEP

Rozwój RTE SA w okresie międzywojennym

• 1923 r. Powstanie w Belgii Towarzystwa dla Przedsiębiorstw Elektrycznych w Polsce SA (ELECTROPOL)

• Sprzedaż przez T.E.R. RTE oraz elektrowni w Białymstoku i Częstochowie Towarzystwu ELECTROPOL SA

• 1924 r ujawnienie przez nowego właściciela kapitału akcyjnego w złotych polskich:1.800.000 zł podzielony na 2400 akcji na okaz. Niejasne przewalutowanie z 600.000 Rb na 1.800.000 zł

• Lata 1924-1928 dynamiczny rozwój, inwestycje (nowe turbiny i kotłownia), by móc sprostać potrzebom Radomia (COP i inwestycje komunalne)

Akcja belgijskiego Towarzystwa Tramwaje i Elektryczność w Rosji z 1911 r.

Radomskie Towarzystwo Elektryczne SA lata 20/30te

Akcje em. złotowej na okaziciela zbiorowa i pojedyncza RTE SA

Akcja I em. na okaz. Towarzystwa Electropol SA

Relacje między RTE SA a magistratem m. Radomia

• Pozycja monopolistyczna elektrowni• Lata trzydzieste przynoszą konflikt na tle wys. stawek i taryf za

energię elektryczną (fatalna sytuacja finansowa miasta - zarząd komisaryczny), arbitraż gospodarczy, w efekcie spadek cen prądu o ponad 10 % (a żądano 25%)

• Wysoka zyskowność elektrowni kamuflowana szeregiem działań księgowych zawyżających koszty eksploatacji i amortyzacji kapitału, jak i samej koncesji

• Konflikt na tle zawyżonego napięcia w sieci skutkujący stratami w eksploatacji urządzeń elektrycznych

• Sprzedaż nadwyżek prądu do Zjednoczenia Elektrowni Okręgu Radomsko-Kieleckiego SA za zgodą miasta

Elektrownia RTE SA w liczbach

• zatrudnienie ok. 70 pracowników, czego 40 robotników, a reszta personel techn. i biurowy

• dane z 1928 r.: moc zainstalowana 2.924 kW, ilość wytwarzanej energii 7,8 mln kWh

• moc zainstalowanych odbiorników 4.842 kW• Konsumpcja prądu w % wytworzonej energii:

światło 30,5 % , siła 69,5 %• roczne zużycie węgla kamiennego do opalania

kotłów między 5-6 tys. ton

Finanse RTE SA

Dane ze sprawozdzania Zarządu RTE SA za 1931 r. :

• Podmiot finansowany przez belgijski Electropol SA-1,8 mln zł kredytu długoterminowego na 7 % stan bilans z 1931 r.

• Suma bilansowa 8,3 mln zł• Przychody 1,65 mln zł po 30 %

spadku rok do roku w wyniku kryzysu gospodarczego

• Rach. na eksploatacji 0,62 mln zł• Zysk netto 12,6 tys. zł • 4 % dywidenda (dodano

pozostałość z zysku za 1930 r.)

Elektrownia w Radomiu w okresie okupacji hitlerowskiej

• Przedsiębiorstwo o strategicznym znaczeniu dla przemysłu wojennego okupanta na terenie Radomia i okolic

• Administracja niemiecka i represje, aresztowanie m.in. dyr.• Straty i zniszczenia wojenne w infrastrukturze

i w urządzeniach elektrotechnicznych

RTE SA i jej elektrownia po 1945 roku

• Uruchomienie pierwszej turbiny już pod koniec stycznia 1945 • Wygaśnięcie koncesji w 1946 r. przejęcie elektrowni przez

miasto, a następnie nacjonalizacja całego mienia RTE SA• Produkcja prądu do 1956 r., przekształcenie w jedną z wielu

ciepłowni miejskich• Ostateczne zamknięcie ciepłowni i jej skomunalizowanie• Przekazanie 24.5.2005 r. nieruchomości byłej elektrowni

przez Prezydenta m.Radomia władzom samorządowym województwa mazowieckiego z przeznaczeniem na utworzenie w nim: Mazowieckiego Centrum Sztuki Współczesnej „ELEKTROWNIA”.W maju br. odbędzie się jego uroczyste otwarcie

Elektrownia w Radomiu dawniej i dziś

Literatura• inż. Alfons Kuhn,Przemysł elektrotechniczny i elektryfikacja ziem polskich,

Potrzeba uprzemysłowienia kraju i ogólne widoki rozwoju przemysłu na ziemiach polskich, Szereg odczytów wypowiedzianych w Stowarzyszeniu Techników w 1915 r.,Wydawnictwo „Przeglądu Technicznego”,Warszawa 1915 r.

• Walther Kirchner, Die deutsche Industrie und Industrialisierung Russlands 1815-1914, Scripta Mercaturae Verlag, St. Katharinen 1986

• George Cleinow, Die Zukunft Polens, Fr.Wilh.Grunow, Leipzig 1908• Pod kier. Prof..inż.E.Ulmanna i dyr.inż.L.Tołłoczki, Zarys historyczny i Opis

Techniczny Zakładów Elektrowni Łódzkiej, Łódzkie Towarzystwo Elektryczne SA dla upamiętnienia 25 lat działalności, Łódź 1932

• K.Sokołowski, Elektryczność w Radomiu, Tygodnik Ilustrowany nr 7, 16 (3) lutego 1901 r.

• Wiliam J.Hausman, Peter Hertner, Mira Wilkins, Global Electrification, Cambridge 2007

• Akta m. Radomia, Księgi wieczyste, Rejestr Handlowy, Archiwum Państwowe w Radomiu

• Dokumenty i opracowania własne