Ekonomia Informale, Administrata Tatimore Dhe Minimizimi i Informalitetit

www.al-tax.org

Law. Fiscal. Accountability [email protected]

1

AL-Tax Centre

Fiscal Documents,

Nr. 2014/11/25

www.al-tax.org

[email protected]

Date 01.11.2014

Tirane, Albania

Ekonomia informale, administrata

tatimore, minimizimi i informalitetit

www.al-tax.org


2

© AL-TAX CENTER

DOKUMENTE FISKALE NENTOR, 2014

Ekonomia informale, administrata tatimore, minimizimi i informalitetit

PËRMBLEDHJE

Qendra AL-Tax (Albanian Taxation Association) prezanton fenomenin e ekonomise informale, pershkrime dhe

reagime duke vene theksin mbi forcimin e kapaciteteve tatimore qe mund të përdoren në një nivel optimal per ta

luftuar evazionin qe mbeshtetet te informaliteti.

Qëllimi i prezantimit të këtij vlerësimi është tërheqja e vëmendjes së ligjvënësve dhe medias, si dhe kritikëve që

mund të mos pëlqejnë këtë vlerësim apo kanë pyetje në lidhje me metodologjinë.

Fjale kyç: informalitet, ekonomi, tatime, taksa, evazion,

Ky dokument është përgatitur nga ekspertët e AL-TAX, në serinë e përmbledhjeve tematike, me synimin që të

kthehet në një burim diskutimi për gjithë ata që interesohen, ose kanë lidhje të pandashme me tatimet në

zbatimin e praktikave të tyre.

Autorësia është e ©

AL-TAX dhe nga çdonjëri që do të përdorë këtë material, kërkohet të shënojë autorësinë si

referencë në materialet që do të përdorë.

Dokumenti gjendet te faqja në internet www.al-tax.org

Nëse keni kërkesa dhe pyetje dërgojini te [email protected]

www.al-tax.org


3

Ekonomia informale, pershkrim dhe reagime

Ekonomia informale mund te interpretohet ne shume menyra, por per qellime te administrimit

tatimor se pari, ajo perfshin gjithe aktivitetet ekonomike aktive qe shoqerohen me evazion te

tatimeve dhe kontributeve te sigurimeve, si dhe perfshirjen e gjithe perpjekjeve te individeve

për te mos zbatuar legjislacionin dhe rregullat administrative. Keto aktivitete ekonomike jane

pergjithesisht te regjistruara, por brenda statusit legal te tyre kryejne aktivitete dhe veprime qe

pershkruhen si evazion tatimor, te tilla si: mosraportimi i te ardhurave, mosdeklarimi,

mospagimi i tatimeve. Edhe pse jane aktivitete ekonomike, natyrisht, qe ne kete fokus nuk

perfshihen aktivitetet kriminale (trafikimet e droges, prostitucioni, kontrabanda etj.). Nisur nga

ky pershkrim, permbajtja e ketij raporti perqendrohet kryesisht ne efektin qe kane tatimet dhe

kontributet e sigurimeve ne ekonomine formale dhe informale.

Bashkeshoqerues dhe tregues te informalitetit ne ekonomi jane thyerja e normave morale dhe

rregullave administrative, si: niveli i korruptimit. Aty ku ka informalitet ka nje rritje dhe

prezence te madhe te korrupsionit midis punonjesve te administrates.

Ekonomia informale ne Shqiperi, fillimet i ka ne momentet e para te ndertimit te institucioneve

lijgore, ku perfshihen edhe ato fiskale, periudha ne te cilen filloi te hartohej kuadri ligjor per

detyrimet e sektorit privat ne buxhetin e shtetit. Me nje efektivitet te ulet ne mbledhjen e

detyrimeve tatimore, i cili mund te shihet nepermjet raportit te kostos administrative, por edhe

treguesit te tatimeve te mbledhura per punonjes, ekonomia nuk mund te kete shanse te

formalizohet duke mbetur brenda nje rrethi vicioz, te permendur edhe ne raportet e FMN, duke

e quajtur si nje “renie te tatimeve ne gracken e informalitetit”. Sektoret me informalitet te

madh (sektori informal) sjell veshtiresi te mbledhjes se tatimeve, qe sjell te ardhura tatimore te

parealizuara, qe sjell kufizim te shpenzimeve publike, qe sjell veshtiresi ne qeverisjen e vendit

dhe ekonomise duke ju dorezuar si ne nje qark te mbyllur informaltetit dhe krimit ekonomik.

www.al-tax.org


4

Qeveria ka nje adresim te qarte te fenomenit dhe ka ndertuar strategjite perkatese per te

luftuar fenomenin sipas struktures se perhapjes se tij, si dhe duke nxitur biznesin qe eshte i

interesuar te formalizohet nepermjet zbatimit te kuadrit ligjor dhe plotesimit te tij me nxitje te

reja ne funksion edhe te kerkesave te integrimit te vendit.

Veprimet konkrete kane qene ne drejtim te:

reduktimit te pagesave me para ne dore nga sektori privat dhe ai publik dhe kanalizimi i

tyre nepermjet sistemit bankar qe nga viti 2008;

Permiresimit te legjislacionit fiskal dhe reduktimi i shkalleve tatimore, qe konsiderohen

si nxitese per formalizimin;

Efektivizimin e administrates, nepermjet zbatimti te parimeve te etikes dhe

transparences se veprimeve te administrates;

Vendosjen e sherbimeve elektronike per tatimpaguesit, qe nga momenti i regjistrimit

deri te deklarimi i aktivitetit duke reduktuar kohen dhe rritur transparencen;

Rritjen e dhenies se informacionit, kryesisht duke krijuar portale informacioni dhe

sherbimi me efekt ne uljen e kohes dhe kostos se sherbimeve, si dhe duke rritur

transparncen dhe kufizimin e korrupsionit per keto sherbime;

Shpalljen e faljes fiskale me qellim kryesor zbardhjen e informalitetit ne gjithe

ekonomine shqiptare brenda vendit dhe te ardhurat jashte vendit;

Permiresimin e agjenteve veprues ne tregun e punes dhe kapitalit.

Madhesia dhe shperndarja e ekonomise informale

Ne vecanti per tatimet, institucionet ne vend kane bere perpjekje te konsiderushme per te

ndertuar nje sistem tatimor modern, te strukturuar dhe modeluar sipas standarteve te

Bashkimit Europian (BE), ku per taksimin indirekt roli kryesor i eshte dhene TVSH dhe akcizes,

www.al-tax.org


5

ndersa per tatimet direkte rolin kryesor e luajne tatimi mbi fitimin dhe taksat e punes (tatimi

mbi te ardhurat e pages dhe kontributet). Megjithe perpjekjet e medha te qeverise, me

elemente pozitive ne rritje ne luften ndaj ekonomise informale, pjesa e saj ne raport me

Prodhimin e Brendshem Bruto (PBB) ka patur levizje te ngadalta. Ky tregues mund te provohet,

p.sh. nese permendet raporti ende i pandryshuar i TVSH ne PBB, raporti i kontributeve te

sigurimeve ne PBB.

Per arsye se shoqerite dhe personat fizike qe jane pjese e ekonomise informale nuk pasqyrojne

te dhena statistikore, perllogaritja e madhesises se ekonomise informale dhe nje detyre

komplekse edhe per institucionet pergjegjese qe duhet te perballen dhe minimizojne kete

fenomen te ekonomise shqiptare.

Sipas, studimit te kryer ne vitin 2004 nga “Investment Compact” e organizuar nga OECD

ekonomia informale ne vend arrinte ne 40% te gjithe ekonomise shqiptare. Sektoret qe kane

nje informalitet te larte jane sektori i prodhimit ushqimor dhe industrial, transporti, sherbimet

dhe vecanerisht kategoria e biznesve te vogla, qe kryejne sherbime. Pesha e ketyre sektoreve

ne ekonomine shqiptare zene me shume se 60% te ekonomise se vendit. Nderkaq, ne sektoret

e administrimit publik, sherbimeve financiare informaliteti ka nje perhapje me te kufizuar, qe

merr sens duke e krahasuar edhe me perhapjen e informalitetit ne ekonomi edhe ne vendet e

rajonit dhe me gjere.

Ne kete drejtim, krahasimet e raportit te ekonomise informale me PBB-ne mund te kerkojne nje

sqarim me te plote, per arsye te keqinterpretimeve. P.sh. aktivitetet ekonomike te sektorit

bujqesor, te cilat zene 17% te PBB ende nuk jane pjese e ekonomise qe paguan tatimet dhe

taksat, dhe nuk mund te llogaritet si pjese e ekonomise informale dhe rrjedhimisht te evezionit

tatimor.

www.al-tax.org


6

Sistemi tatimor dhe administrata tatimore

Ne te kundert te reagimeve qe pati ne vitin 2008, kur u fut dhe filloi aplikimi i nje shkalle

tatimore mbi fitimin dhe te ardhurat personale me te ulet ne historine tatimore te dy dekadave

te fundit, vete rritja e te ardhurave tatimore eshte argumenti qe mbyt gjithe argumentimet

teorike per mosfunksionim te incentivave fiskale ne funksion te uljes se evazionit dhe

informalitetit.

Bashkeveprimi i ndersjellte midis TVSH, TF, TAP e Kontribute dhe taksave kombetare dhe

akcizave, nisur nga efektet e ndryshme qe japin ne biznese te ndryshme mund te shtyje nje

pjese te sektoreve te ekonomise, qe mbartin informalitet te cojne drejt evazionit tatimor. Nisur

nga ky bashkeveprim ne sistemin aktual tatimor, nevojitet nje unifikimi i sistemit tatimor, te

strukturuar dhe unifikuar sipas kategorive te biznesit: individe, te vogel, te mesem, te madh

duke aplikuar nje regjim tatimor te bazuar ne tre kolonat kryesore: TVSH, TAP dhe tatim fitimi.

Ashtu si permendet ne Planin Strategjik te Drejtorise se Pergjithshme te Tatimeve, Misioni i

administratës tatimore është të kontribuojë në garantimin e burimeve për shpenzimet publike

të qeverisë, mbledhjes efektive dhe efikase të tatimeve, kontributeve të sigurimeve dhe

detyrimeve të tjera dhe të ofrojë informacion të përshtatshëm për formulimin e politikave

ekonomike të Qeverisë.

Në mënyrë që ta bëjë këtë administrata tatimore ndihmon tatimpaguesit me shërbime të

nivelit të lartë që të kenë pajtueshmëri vullnetare me ligjin dhe detyrimet e tyre dhe në të

njëjtën kohë ajo vepron kundër sjelljeve që me vetëdije nuk zbatojnë kërkesat e këtij ligji në

zbatimin korrekt të procedurave administrative.

www.al-tax.org


7

Se pari, me realizimin e të ardhurave, administrata tatimore ka mundësuar zgjerimin dhe

përmirësimin e shërbimit publik tatimor ashtu si përshkruhet në Strategjinë e Financave Publike

të Qeverisë.

Produkti i pajtueshmërisë së tatimpaguesve me legjislacionin në fuqi ka qene dhe është pagesa

e detyrimeve tatimore dhe plotesimi nga tatimet te programit te te ardhurave te caktuara nga

qeveria.

Se dyti, tatimet besojne se pajtueshmëria është e promovuar dhe e garantuar nëpërmjet

dhënies së shërbimeve të cilësisë së lartë ndaj tatimpaguesve, angazhimit me një bazë tatimore

në zgjerim sipas targeteve të përcaktuara.

Se treti, masat shtërnguese jane përdorur në interes të garantimit të trajtimit të barabartë të

gjithë atyre që paguajnë tatimet dhe të shmangë mbingarkesën për ata që kontribuojnë

vullnetarisht.

Qëllimi i tatimeve është të përhapi pajtueshmërinë me tatimet, çfarë redukton barrën e DPT

për mbledhjen e të ardhurave tatimore me një kosto të ulët, duke patur mundësi më shumë për

të forcuar dhe siguruar një shpërndarje të shërbimit te gjithë kategoritë e tatimpaguesve.

Por si jane arritur ne praktike permbushja e ketyre elementeve qe kane qene ne funksion te

luftes ndaj evazionit tatimor dhe ne ndihme te zbardhjes se ekonomise?

Treguesit e performances se funksioneve qe kane detyre identifikimin dhe luften ndaj evazionit

tatimore te pare nen optiken e programit dhe strategjive te qeverise tregojne per nje efektivitet

ne rritje te masave dhe operacioneve te administrates tatimore. Nga njera ane eshte ndalur

dhe luftuar evazioni i trasheguar qe nga fillimi i viteve ’90, por nga ana tjeter me zbatimin me

force dhe me kohezion te politikave te qeverise lidhur me orientimet strategjike te reja si: e-

sherbimet, perdorimi i kasave fiskale, zbatimi i strategjise se menaxhimit te rriskut te

www.al-tax.org


8

pajtueshmerise, si nje menyre e re dhe moderne te administrimit tatimor kane qene sfida te

perballuara me kapacitetet e saj dhe duke forcuar edhe bashkepunimin me agjensite e tjera te

shtetit, qe kane mision luften ndaj informalitetit dhe evazionit.

Nje nder treguesit qe ka me pak komente eshte rritja e mbledhjes se te ardhurave nga njeri vit

ne tjetrin, qe eshte pasqyre e rritjes se nivelit te administrimit ne pergjigje te rritjes se

ekonomise dhe luftes ndaj evazionit dhe informalitetit. Le te shikojme nje tendence te tille ne

segmentin kohor 2005-2010.

ne 000 leke

2005 2006 2007 2008 2009 2010

D. P. TATIMEVE (neto) 69,726,388 77,742,759 84,201,634 100,772,253 105,023,293 105,509,501

Ndryshimi midis viteve 0 11% 8% 20% 4% 0.5%

KONTRIBUTE GJITHSEJ 25,158,155 36,702,076 38,467,241 44,918,380 46,676,990 48,169,240


D.P.TATIMEVE Tatimet (bruto) 71,736,993 79,569,947 86,252,476 103,193,233 108,109,925 111,668,657


Mbledhja e te ardhurave tatimore dhe kontributet per 6-viteE M E R T I M I

Ndryshimi

2010-2005

51%

91%

56%

Numri i regjistrimeve te reja ne cdo vit ka rritur bazen tatimore me te pakten 3% per cdonjerin

nga vitet e fundit duke i sherbyer formalizimit te ekonomise. Nga ana tjeter, me qellim te venies

se cdo aktivitetit ne kushtet e barazise para ligjit, per aktivitetet e paregjistruara zbatohen masa

e konfiskimit te aseteve. Konfiskimet jane zbatuar edhe si rezultat i marreveshjeve te

perbashketa me institucione te tjera per nje qellim te perbashket me administraten tatimore,

si: me Zyren Shqiptare te te Drejtave te Autorit, Keshillin Kombetar te Radio Televizionit.

Megjithate, konfiskimi nuk eshte qellimi kryesor i punes se organeve te forces se administrates,

por vetem rrjedhoje e efekteve ne luften ndaj evazionit. Nese shikojme numrin gjithsej te

bizneseve te cilat jane pjese e regjistrit kombetar te tatimpaguesve, te cilet jane te mbi 125

mije, rezulton se per cdo vit ka nje bilanc pozitiv midis “regjistrim-cregjistrimeve”. Ne kete

www.al-tax.org


9

ndryshim, natyrisht qe ka edhe luhatje sezonale qe vijne nga reagime prej ndryshimeve ligjore,

ndryshimeve te struktures se bizneseve, apo ndikimeve te ekonomise rajonale e me gjere.

Instalimi dhe perdorimi i paisjeve fiskale, nisur nga rendesia e madhe e dhene nga kjo qeverisje,

duke i sherbyer interesave te ekonomise dhe vendit si nje pasaporte fiskale elektronike per

gjithe ekonomine dhe rritjen e besimit te publikut te administrata eshte nje drejtim tjeter qe i

eshte alokuar nje pjese e konsiderueshme e kontrollit dhe organeve te tjera te forces. Numri

total i instaluar është mbi 70 mije paisje fiskale, qe tashme perdoren nga bizneset per

regjistrimin e xhiros.

Natyrisht qe perdorimi i paisjeve fiskale ka treguar se eshte rritur deklarimi i xhiros nga

tatimpaguesit me 13% dhe 15% me teper ne vitet 2010 dhe 2011, periudha kur ato kane hyre

ne perdorim sipas ligjit. Ky tregues, qe nga monitorimi ne vijimesi gjate 2011 tregon se do te

vazhdoje me rritje eshte nje tjeter element qe prezanton konsistencen e administrates tatimore

ne luften ndaj informalitetit dhe evazionit.

Nje tjeter drejtim i administrimit te punes ne lufte ndaj evazionit eshte aspekti mjaft i

rendesishem ne formalizimin e fuqise punetore dhe raportimin real te pagave qe perfitojne

punonjesit e sektorit privat. Megjithe rritjen me 5 deri 10% te numrit te punonjesve per cdo vit

duke arritur ne nje raport te sektorit publik me ate privat (jobujqesor) ne 1:4, ende per

institucionet shteterore mbetet hapesire e pambushur, qe ky raport te rritet me te pakten 1

shkalle me lart per periudhen afatshkurter. Duke u nisur nga faktet e nje evidentimi dhe zbulimi

te punes se zeze me punonjes te padeklaruar, si dhe gjobitja me qindra miliona leke per

kundravajtje kane dhene mesazhin e qarte punedhenesve privat per nje rritje te pajtueshmerise

vullnetare per vetedeklarim te punonjesve, pa qene nevoja per te zbatuar masat e forces.

www.al-tax.org


10

Ne funksion te rritjes se pajtueshmerise kane sherbyer edhe ndryshimet ligjore, si ne drejtim te

incentivave me uljen e perqindjes se nivelit te kontributit per tu paguar, po ashtu edhe me

gjobat e larta per kundravajtesit dhe moszbatuesit e ligjit. Ne kushtet e tanishme, kuadri ligjor

per punesimin eshte te grupi i legjislacionit me stimulues per zbardhjen e fuqise punetore dhe

moscenimin e politikave te investimit. Nga gjithe veprimet e administrates tatimore, sqarimit te

pozicionit te administrates ne lidhje me rritjen e deklarimeve te punonjesve, forcimit te luftes

ndaj evazionit, rritjes se sherbimeve ne ndihme te rritjes se pajtueshmerise me ligjin vetem ne

vitin aktual 2014 ka nje efekt ne rritje te formalizimit te bazes se punonjesive me mbi 40 mije.

Ky kontigjent i eshte shtuar skemes se sigurimeve, me nje trend mesatar prej 3500 punonjesish

te rinj ne muaj. Nje pune me bashkerenduar mbetet per tu bere ne kontrollet tatimore me

Inspektoriatin Shteteror te Punes ne rritjen e ketij numri dhe ne pagat reale qe punedhenesit

japin per punonjesit e tyre, duke kerkuar zbatimin e ligjeve te punes dhe atyre fiskale ne

konvergimin e qellimit te perbashket.

Nga efekti i punes se administrates se tatimeve, si dhe duke qene se nga viti ne vit ka nje rritje

te nivelit te pajtueshmerise se tatimpaguesve me kerkesat ligjore ka patur nje rritje te numrit

mesatar te punonjesve te sektorit privat ne 3 vite prej 15%.

Ne drejtimin e luftes ndaj aktiviteteve qe nuk deklarojne xhiron reale eshte forcuar puna e

kontrollit tatimor me nje nivel te xhiros se padeklaruar ne nivelin rreth 1% te PBB, qe shkojne

ne funksion te rritjes se formalizimit te ekonomise. Ne kete drejtim, produkti i zbulimeve te

mashtrimeve tatimore ka rezultuar me me shume zbulime, te cilat pervec efektit ne buxhet

ndikojne ne rritjen e barazise se tatimpaguesve para ligjit, nxitjen per te rritur pajtueshmerine

me legjislacionin dhe dhenien e mesazheve te forcimit te maredhenieve qeveri-biznes i

ndershem. Kontrollet sipas strukturave te biznesit jane pasqyrim i strategjive te kontrollit ne

funksion te misionit kryesor per mbledhje te sigurta te detyrimeve dhe sherbime me te mira

www.al-tax.org


11

per kategorite qe nuk kane mundesi. Nga ana tjeter, nisur nga marrja ne konsiderate e

orientimeve te asistencave te huaja, por edhe studimeve te kryera per ekonomine informale

duke qene se evazioni shperndahet ne rrjetin e bizneseve te vogla, edhe kontrolli eshte

perqendruar me me shume burime njerezore dhe kohe me qellim parandalimin e fenomenit.

Nisur nga venia ne funksionim te plote te strategjise se re per nxitjen e pajtueshmerise per

rritjen e nivelit te bashkepunimit me ligjin nga tatimpaguesit, verehet se ka nje rritje te

deklarimeve te tatimeve kryesore, nepermjet deklarimit elektronik.

Një plan zbatimi shumë ambicioz do të fillojë të zbatohet në drejtim të edukimit të brezit të ri

me edukatën fiskale në Shqipëri.

Tatimet në vitet e fundit ndryshuan perspektivat dhe nisen të orientohen si një administratë që

vazhdon duke u transformuar drejt ofrimit te shërbimeve ne vend te perdorimit vetem te

dhunes dhe arbitraritetit fiskal. Përveç detyrave administrative të parapara me ligj, përmirësimi

i shërbimit të tatimpaguesve, asistenca me cilësi të lartë për qeverinë dhe për tatimpaguesit, po

ashtu edhe për organizatat e shoqërisë civile, të gjithë kanë patur një rol shumë të

rëndësishëm.

www.al-tax.org


12

Në grafikën e mëposhtme paraqiten të ilustruara objektivat afatshkurtra e afatmesme të planit

strategjik paraardhës.

- Rritja e te ardhurave

- Mbledhja e tatimeve duke u rritur specializimi

- Permiresimi i sherbimit

- Efektivitet dhe ulje e kostos duke perfeksionuar dhe automatizuar procedurat

- Rritja e performances tatimore duke rritur kulturen e bashkepunimit dhe te pajtueshmerise me ligjin

Produkti

Strategjia

2007-2010

Burimet Njerezore

Të gjitha këto rezultate dhe sfida, së bashku me ndryshimin e rrethanave të jashtme dhe

angazhimin e tatimeve për të përmirësuar punën kanë justifikuar vendosmërinë e administrimit

për të krijuar instrumentin e menaxhimit strategjik me orientimin e praktikave më të mira të

huaja, në mënyrë që të krijojë një strategji që është krijuar profesionalisht me standartet që

kërkon koha. Orientimi drejt tatimpaguesit, strukturat e kontrollit , mbledhjes , informatikes

dhe shërbimet e tjera janë baza për një menaxhim më të mirë të klientëve. Kapacitetet do të

përdoren në një nivel optimal duke u mbështetur më shumë te stafi profesional dhe zgjidhje të

orientuara, në mënyrë efikase për njësitë operative të tatimeve.

Administrata tatimore ka treguar gjate 2014 zero tolerance ndaj korrupsionit. Duket qarte se

ajo synon te optimizoje burimet njerezore dhe financiare per te dhene nje sherbim cilesor ndaj

te gjithe tatimpaguesve qe jane te lidhur me ekonomine formale dhe me Shqiperine dhe nxitjen

e pjestareve te ekonomise informale te perfitojne nga sherbimet e administrates.

Ekonomia Informale, Administrata Tatimore Dhe Minimizimi i Informalitetit

Documents

Transcript of Ekonomia Informale, Administrata Tatimore Dhe Minimizimi i Informalitetit