Ekologija_-_zrakvodatlo

SabitBegic

EKOLOGIJA ZRAK, VODA. TLO

Tuzla, 2000. godine

IZDAVACL

RECEZENTl

LEKTOR'

TEHNICKA OBRADA'

TIRAZ:

STAMPA.

ZA STAMPARIJU'

KARTONAZA - TOJSICI "EKO-ZELENI" TUZLA

Prof. dr. Mustafa Omanovie Prof. dr. Mirsad Bonlagie

Prof. dr. Asim Halilovie

Zlatan Begie

1000

BB KARTONAZA Tojsiei

Abdulah Gutic

ClP- Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo

504.03/.06

BEGIC, Sabit

1 Ekologija: zrak, voda, tlo 1 Sabit Begie.

Tuzla: Eko-zeleni (etc.). 2000. - 381 str. GraL prikazi : 24 em

I COBISS-BIH - ill 7577350 -----J MisUenjem Fuleralnog ministarstv~ obrawvanja, Di\llke,. kultur~ i sport~, ~rQj O?-15~124!/~?: ~'~i;' ~s~~~~ clana ]9,tacka llstava 2. Zakona 0 porczu na prClmet prOlzvoda i usluga ( s ... ?~\'me FtderaC1JC ,I . If 1, -i 25/97). knjiga prof. dr. Sabita Begita ''EKOLOGIJA ZRAK, VDDA, TLO- Je oslobodena placanJ<l port'.za

na promet proiTvoda

I ~ I ~ 1 1

I I j I I I I I

I

I

DVOD

Covjek je kao jedino zivo bice na ovoj planeti sposobno da misli i stvara, u mogucnosti da prilagodava prirodu prema svojim potrebama. Time on eksploatise i mijenja prirodu narusavajuCi ravnotcZu u njoj. Tako su nestale mnoge biljke i zivotinje, nestalo je mnogih Cistih rijecnih tokava, sumskih pejzaza, a i atmosfera iz dana u dan postaje sve zagadenija.

UgroZavajuci priroduu sredinu covjek je direktno ugrozio 1 samog sebe.

Naucne postavke koje su pokusavale da osvijetle uzroke i posljedice zagadivanja zivotne sredine cesto su bile onemogucavane rasipnicko-potrosackim mentalitetom covjcka, nJegovom sebicnos6u uskognldnoscu.

Razumije se, covjek nece i ne treba da se odrekne svog tchnoloskog i ekonomskog razvoja, medutim, taj razvoj mora da se uskladi sa zahtjevima zakona koji vladaju u prirodi. 1..' protivnom postaee sam sebi neprijatelj.

Da bi se izbjegle drasticne posljedice, neophoduo je u prvom redu da covjek dovoljno upozna problematiku zastite covjekove zivotne i radne sredine i da shvati njenll ozbiljnost. Stoga, pitanje razvijanja znanja i svijesti postaje neophodan faktor.

Bakle, svijest mora doprinijeti tome da se radni Ijudi svugdje osjete zastitnicima prirode i ekoloskih zakonitosti u njoj. Ba bi se tako nesto postiglo, vrlo je vazno da se jos u toku skolovanja, pocev od osnovne skole. mladim ljudima objasne ekoloski pojmovi i da time budu dovoljno sposobni da sami izvedu odredene zakljucke u vezi sa ponasanjem prema prirodi. Vaspitanje i obrazovanje mora da ukaze na to da zrak, yoda, tiD, biljke i z.ivotinje zajedno sa covjekom predstavljaju jedinstveni globalni sistem u kojem su sve komponente u uzajamnom sadjejstvu. Sarno njihova stalna dinamika moze obezbijediti funkcionisanje samoregulati\11ih mehanizama koji omogucuju biofizicke uslove zivota na zemlji za sva ziva biea, ukljui'ujuci i Covjeka.

Rudarstvo, hemijd(a 1 druga industrija, tennoelektrane, hidroclektrane, nuklearne centrale, saobracaj i dr. sarno su neke od potencijalnih opasnosti za zivotnu sredinu.

1. ZRAK

1.1. ZRAK I NJEGOVO ZAGADENJE

ZIakpredslavlja smjesu raznih vrsta pIinova. Plinovi mogu biti u stalnom i promjenlJivom omjeru. Stalni sastojci zraka su: mlrogen. iN). oksigen (0), hidrogen (m, i plemenili plinovi, a promjcnlji vi saslujci su: karbon-dioksid i vodena para. Uprizemnim slojevima zraka prisntne su cestice prasine raznog poriJekla, mikroba, pepela, ""raznili piinova iz tchnoloskih i drugih procesa.

Razvojem industrijeiurbanizma nastale su bilne promjene u saslavu zraka. Ove promjene moraju biti predmet paznje i svjesne i organizovanije akcije ljudi i cijelog covjecanstva u smislu oCllvanja plirodnog svojstva zraka kako bi se izbjegle stetne i opasne posljedice.

Potrosnja oksigena u SAD je vee sada znatno vee a od njegove proizvodnje na njihovoj teritoriji. Meaulim, nedostatak se nadoknaduje kretanjem vazdusnih masa sa okeana i iz Kanade. Te rezervc nisu neiscrpne.

Ogromne kolicine oksigena trose se u industrijskim procesima, u saobracaju i sagorijevanjcm goriva: cvrstih, tecnih i gasovitih. Trosenjem, odnosno, sagoriJcvanJem oksigena nastaje karbon-dioksid koji, istina, nije otrovan, ali svojim prisllstvom djcluje na klimatske promjene.

~Kolik~~ je zrak neophodan covjeku, najbolje govori podalak da covjek moze da ZlVl bez hrane oko 40 dana, bez vode 5 dana, a bez zraka sruno 5 minuta. U toku 24 sata covjeku je potrebno oko 1 kg luane, 2,5 kg vode i 12,kiSzraka. Dok kvalitet hrane i vode covjek moze da bira, dolle je pnnuden da llZlma onaj zrak u korn se momentalno kre6e.

1.1.1. Posljedice zagadenja zraka

. Zagadivanjem zraka ugrozava se zdravlje Ijudi, zivotinjskog i biljnog SY'lJeta u cJel1111. Takoder, ugrozen je opstanak covjcka i stvorena materijalna, kultu11la i druga vrijednost.

Razvilak proizv~dnje u svijetu caste takvom brzinom da je vee POIOVlllOlll ovog vlJeka poslalo ocigledno da prirodne sile nisu u mogucnosti da~ ncut~'alisu ogromne mase proizvodnih otpadaka, sto je dovelo do narusavanJa ravnoteze u prirodi.

2

I l

i I , f

! I ~ ,

l ! ! \

!

I

I na kraju treba imati na umu da tehnika i tehnologija donose blagostanje koje, uostalorn i uzivamo, ali ako se koriste neznalacki 1

nebrizljivo, one 1110gu da predstavljaju veliku opasnost za covjeka,

1.1.2. Uticaj zagadenja zraka na zdravlje ljudi

Godine 1952. usljed previsokih koncentracija cadi i sumpordioksida (S02) u Londonu je za 4 dana umrlo oko 4000 Ijudi, zena i djece. Sliena sudbina je zadesila i Njujork 1963., a u Tokiu je 1970. godine sruno II

jednom mjesecu oboljelo 9000 Ijudi. ,' .. ~erozagadenje negativno djeluje na sve organe covjeka, a koji ee

organ vise stradati zavisi od nacina prodiranja zagadenja U organizam. Respirat011li sislem je najugrozeniji. Na njega aerozagadenje djeluje akutno i hronicno. Akutno stanje se javlja u cetvrtom danu trajanja zagadenja. Razumije se, tu ne oboliJeva stanovnistvo u cijelosti vee kao i u drugim epidemijama mikrobnog i virusnog porijekla prvo obolijevaju djeea i stare 050be.

Sluzokoza disajnih puleva svojom hi5toloskom gradom raspolaie znacajnim mehaTtizmima za odbrane od prisustva stetnih agenasa u udahnutom zraku. Medutim, dugotrajno prisustvo i djejstvo zagadivaca zraka dovodi do blokjranja odbrambenog mehallizma.

Rak respirato11l0g sistema JC narocito aktuelan kod stanovnika velikih gradova gdje dolazi do naglih pove6avanja aerozagadenja.

Na~cne st~dije 3ll vee ukazale na uzrocnu vezu izmcdu nastajanja raka pluea i aerozagadenja, 5 obzirom da su kancerogene supstance stalno prisutneu zraku naseljenih mjesta bilo da im je porijeklo iz uglja, 102 ulja, ispusnih pIinova iii radioaktivnih materija. Utvrdeno je da nepotpuni,m sagorijevanjem dolazi do stvaranja kancerogena medu kojima je najkarakteristicniji 3-4 benzopiren.

Aerozagadenje djelimieno apsorbuje 5vjetlo5no zracenje, smanjuje koliCinu helllijsko-aktivnog ultraljubicastog zracenja, time se sprecava prirodna sinteza vitamina D u kozi i potpomaze pojavu rahitisa.

3

NajcesCi obEci djelovanja toksicnih materija, prisutnih u zraku, na zdravlje ljudi su akutna i hroniena travanja.

Akutna travania nastaju ako se u organizam za krace vrijeme unese veea kolieina toksicnih (otrovnih) materija. Ova trovanja nastaju u slucajevima vecih havarija u fabrikama lociranim u naselju. Tada nastaje grupno, odnosno, masovno trovanje.

Hronicna trovanja nastaju aka U orgamzam ulazi manja kolicina otrovnih materija u toku duzeg perioda. Ovo trovanje se razvija postepeno, bez vidljivog pocetka.

Tokslcnim materijama smatramo o"nc sup stance koje ostecuju organizam, kada su u njemu prisutne u relativno niskoj koncentraciji. Treba imati na nmu da neke supstance pod nonnalnirn uslovima nisu otravne iako mogu da izazovu trovanje kad se unesu u covjeciji organizam. Dakle, travanje zavisi od niza parametara, kao naprimjer od koncentracije olrovnc supstance, duzine ekspozicije, fizickih i hemijskih osobina materije, puta ulaska U organizain, zdravstvenog stanja, distribucije u organizam, metaholizma, izlucivanja itd.

U pogledu odnosa organizma i toksii'nosti supstance, slika je vrlo slozena. Koza i sluzokoza predstavljaju granicnc povrsine organizma preko kojih se vrsi resorpcija ,tetnih materija. PosEje resorpcije toksicna supstanca dolazi u krv, a zatim po cijelom organizmu dolazeCi II dodir sa celijama raznih tkiva i organa.

1.1.4. Efekti stetne snpstance

Pri odvijanju odredenog tehnoloskog procesa, stetne materije dospijevaju u okolni zrak u obliku pare, cestica prasine, kapljica i aerosola.

Otrovnost matcrije za\,ls1:

4

Otrovnost materije z3visi:

a) od njene koncentracije; b) od duzine vremen. izlozenosti organizma; c) od zdravstvenog stanja organizma; d) od fizicko-hemijskih osobina stetne supstance; e) ad metabolizma stetne materije U organizmu.

Kolicina materije koja izaziva toksicnost moze se predstaviti jednacinom:

D=C·T

D - doza stetne materijc C - koncentracija stetne materiJe T - vrijeme izlozenosti toksicnoj supstanci.

Umnozak C· T bi teoretski trcbao biti konstantan. To z!laCi da manja koncentracija jedne otrovne 111aterije tokom duzcg vremenu izaziva isti toksicni efe-kat kao ekspozicija visokoj koncentraciji tokom kraceg vremena.

Kolicine (doze) 'tetnih matcrija mogu se podijcliti na sljedcce grupe:

1. Doze koje izazivaju akutno trovanje, rnoguca srnrt; 2. Doze koje izazivaju subaklltno trovanje; 3. Doze koje izazivaju hroni6no trovanje; 4. Maksimalno dozvoljene doze, kOJe preJstavJjaju norme SigU111oSti.

5

6

1.1.5. Put kretanja toksicne materije u organizmu

Toksicna supstanea

~ Transport u krvi

~ Distribueija u tkivu

~ Koncentracija toksicnih supstanci

na mjestu toksicnih efekata

i~~~. Ekskreeija

/' '> li' 'l(

Feces Urin

ko?:a, membrana sluzokaze

membrane eeliie

membrane

membrane

biolransformacija

1.1.6. Putevi unosenja stetnih materija u organizam

Stelne malcriie mogu dospicti u organizam na razne nacine:

aJ prcko organa za disanje, b) prcko organa za varenie, c) prcko k02e i sluzokoze.

1.1.6.1. Organi za disanje

Preko organa loa disanje unose se najee,,,e gasovite stetne maleriie. U torn slucaju otrov najbrze i najlakse stize do kapilarnog sistema i tako djejstvuje direktno na eeIije organizma. Ovakav nacin trovanja je naJopasmJ1.

l.l.6.2. Koza i sluzokoza

Zdrava i nepovrijedena ko:!.a predstavlja odredenu prepreku normalnoj resorpciji otrova. DakJe, koza je zastitnik spoljasnjih djelavanja stetnih materija. Medutim, gasoviti i lakoisparlji vi olroyi mogu djelimicno pro"i kraz zdrav epiderm (od metala to moze ziva). Ako je koza povrijedena, bilo mehanicki (ogrebotine, posjekotine i 81) bi1a hemij8kim putem, atrov rnnogo brze dolazi u orgauizam.

1.1.6.3. Organi za varenje

Stetne materije prisutne u hrani, vow iii na sakama ruku kojima se unosi hrana, resorbuje se prcko sluzokaze usta, jednjaka,zeluca i crijeva.· Najve6i dio rcsorpcije se ostvaruje u crijevinla, ne sarno zato sto se hrana u ustima i jednjaku zadrhva kratko, vee i zbog toga sta su crijeva po svojoj fmlli:ciji odredcna da vrse rcsorpciju hrane pa zajedno sa njom i prisutne ·otrovne materijc. Zeludac je sekretorni organ, a ne resorpcioni pa se preko njega vrlo malo unosi stetnih materija U organizam.

Inace resarbavane malelije preko crijeva daspijevaju preka krvi u jctru i tu dolazi do njihovag koncentrisanja i pocctka toksicnog djelovanja.

1.1.7. NaCin djelovanja stetnih materija

Otrovnc materije djeluju na organizam tako da izazivaju poremecaje n ±izicko-hell1ijskoll1 staflju protoplazll1e osjet~jivih celija. Posljedica lih porell1eCaja jeste i ncmogu6nost vrsenJa zivotnih funkcija pojedinih organa Lt organizmu.

7

Da bi jedna otrovna materija djejstvovala toksicno na organizam, mora biti unijeta u toksicnoj dozi, a da bi bila resorbovana mora biti u obliku rastvora, iii da bude takve prirodc da so u dodi11l sa tecnostima organizma pretvori u rastvorljivi oblik.

1.1.7.1. Adaptiranje na stetne materije

~;tetne materlje koje se u maloj koliCini Ul10se U organizam u duzcm vremenskolTI periodu postaju sve manje stetne. U tom slucaju organizam takvih oBoba se jednostavna adaptira na njihova prisllstvO. PojaYll navikavanja na otrove objasnjavaju razni aotori kod razlicitih otrova n3 razliCite nacine. Njihova zajednicka hipoteza se zasniva nn tome da organizmi izlozeni postepenom djelovanju stetnih materija mogu podnijeti bez opasnosti po 2ivot doze koje bi izazyale smrt kod osoba nenaviknutlh na takve materije.

1.1.7.2. Mehanizam djelovanja hemijskih materija na orgamzam covjeka

Nallena istraiivanja S11 pokazala da je ciljno mjeslo hemijskih materija kaje iz vaniske sredine dospijevaju u tijel0 eovjeka tkivua celija. l.'pravo na' tkivnoj 6el1ji se desavaju sve promjenc u rcakeiji lzmedu organizma i hemijske materije. Hemijske malerije se do tkivne celije transportuju pomo6u knrL Stoga plazll1a igra znacajnu ulogu. U plaZlni 3U posebno znacajnc proteinske materije, a posebno mjesto pripada hemoglobinll. On ima veliku moe povezivanja hemijskih materija jer ima veliki broj aminokiselinskih ostataka. Nadalje, hemijske materije stupaju u hemijsku veZll sa 6elijskom. membranom pri cemu nastaju kompleksi iz kojih nastaje promjena fizioloskih aktivnosti 6elije. Prve promjenc se javljaju pli propustljivosti same membrane i na11lsavanja intcgriteta cclije. U grupi tkiva Cije su celije cesce izlozene negativnom uticaju hcmijskjh

matetija su:

8

cchje jetre, celije bubrega, ceJije ~ervDog tkiva, pluea i srca.

1.1.8. Uticaj zagadenog zraka na biJjni svijet

Naucnoje utvrdeno daje biljni svijet dalcko osjetljiviji na zagadenja u zraku od covjeka (pominje se broj 15 puta).

Zagadenja prisutna u zraku ulaze kroz olvore lisea dospijevajuci u bilJku nonnainom respiraeijom. l.' iistu biIjke nastupa rcakcija izmedu poIutanta i klorofila. l.' tom slucaju gubi se klorofil i doJazi do poremecaja fotosintcze. Tada lisce poprima blijedozclenu i zuckastu boju. Biljka poCinje krZljati uz znacajno smanjenje prinosa.

U teziill slucajevima zagaoenja zraka biljka l1gine. Razne vrsie zagadenja razlieito djeluju na biljni svijet.

Utyrc'iivanje uzrocnika sastoji se u izlaganju biljke razliCitim koncentracljamn pohltanata U fazliCitim vrcmenskim intervalima. Taka se moze utvrditi minimalna konccn1racija polutanta u zraku cije se prisustvo moze dozvoliti.

l.' okolini Minhcna Sunee u prosjeku sijo sto sati dllze nego u centm grada, gdje je visoka koncentracija otpadnih plinova poremetila ravnotezu. Dtvrdeno je da povecana kolicina prasine i sumpordioksida u zraku industrijska mjesta biljcze smanjcnje godisnjeg obasjavanja sunea za vise od 17 %, a to ima direktnc posUedicc na biljni syljet.

Predstavnik Ceske u tJNO u Njujorku na konfercnciji za zivotntl sredinu je izjavio da je sjever ('cske "Vrt pakla". Ova oblast je zbog zagadenog zraka opustosena za osamdeset hiljada hektara sumskog podrucja. Pokusni misevi kojima jc u hranu umijesan pepeo iz dima jedne teI1110elektrane u toj oblasti, uginuli su poslije dva dana. Tu sumrak poCinje vee oko podne, a izazivan je otpadnim gasovima okolnih fabrika i termoelektrana. Ponekad je taj sUl1U"ak toJiki da se svjetla na automohilima moraju paliti prcko dana.

l.' Kalifomiji je bastovane zadcsila neocekivana nevoija: odjednom su biljkc zastale u rastu a evjetenja skoro da llije bilo. Poscbne promjene su primijccene na cvijecu karanfila, ruia i orhideja. Pod nonnalnim okolnostima cvjecarstvo je ovoj americkoj saveznoj dr7avi donosilo obrt od sto miliona dolara godisnje. Czrok unistcnja cvijcc,n otkrili 511 naucnici sa Univerziteta u Kalifomiji. Biljke je zahyatio ctiIen cija i neznaina kohcina u zr<lku drasticno smanjuje r3st biljkc 1 njeno cyjctanje.

9

Etilen potice iz ispusnih gasova automobila. Dul: autoputa pogodene su sve biljkc, a na veeoj udaljenosti ad gustog saobracaja sarno neke vrste kao paradajz, badem, biljka bibera, karanfili i orhideje. Bastovani su na osnovu istraZiv311ja iZVllkli logican zakljucak i preselili p1antaze u dijelove koji su dovoljno udaljeni od saobracajniea.

Sliean slucaj zadesio je sume kOJe se prostiru na dvadeset hektara, na udaljenosti od osam kilometara od minhenskog aerodroma. Sumu je zahvatila cudna bolest. Iglice omorike su dobijale ervenu boju, a slabla je, bila da je mlado iii staro, imalo vrlo malo soka.

Nakoll duzeg ispitivanja uzrocnik je naden u ispusnim gasovima koje avioni ispustaju prilikom polijetanja i slijetanja na aerodroffi.

1.1.9. Uticaj zagadenog zraka na materijalna dobra

MatcrUalna dobra (gradevinski matcrijali od metala i nCll1etala, f,rtlma, koza, papir i dr.) izlozena djejstvu zagadenog zraka propadaju zbog

• hemijske reakeije koja se odviJa izmedu polutanata i materijala. Koliko ce polutanti u zraku djdovati no materijalno dobro zavisi izmcdu ostalog i od prisusl va vodene pare jer mnogi polutanti poCinju agresivno djelovati t~_k u prisustvu v_l~g9) Takav sIucaj je sa oksidima sumpora i nitrogena. Kise iznad velikih industrijskih objekata i urbanih sredina su resto kisele, zbog apsorpcije polutanata iz zraka. Kisele kise ~ogu prouzrokovati vdike stele, osobilO na biljnom i zivotinjskom svijetu.

Metalne konstrukcije u zagadenom zraku vremenski brzo stradaju od pojave korozije. Isti je slucaj i sa fasadama zgrada. Koza, papir i tekstil, lakoder se oste6uju pojavom polutanata u zraku. Guma je osobito osjetljiva na ozon, zbog reakcije izmcdu ozona i sirovina iz kojih se proiz voeli guma.

Razlicite vrste kamenja, od koj ih je sacinjena Kelnska kaledrala, pokazuje mzlicitu otpomost prcma stetnim agresivnim matcrijama prisutnim u zraku. Utvrdcno je da l1ijedan kamen nije dovoljno otporan na zagadenjc iz zraka. Stoga su strucnjaci odbili da prilikom renoviranja upotrcbljavaju cvrsce kamenje koje se ne bi oduprlo stetnim uticajima iz zraka s jednc, a ueinilo bi ul1lJetnicko dJelo falsiEkovanim, s druge strane.

Ncma sumnje, razaranjc urnjetnickih spomenika pod uticajem zagacienog zraka stvara ozbiljnu zabrinutost metlU onima koji njeguju i

[0

odrZavaju spomenike. Ustvari, postoje tri uzrocnika koji djeluju na razaranje gradevina: hemijski, bioloski i fizicki. Pri tom, nikad ne nastupa sarno jedan od ovih uzrocnika, vee se kombinuju. Kad Je u pitanju hemijski uticaj, misli se prije svega na zagaden zrak. Agresivni sastavni diJelovi zagadenog zraka su, narocito posljednjih godina, ozbiljno i opasno ngrozili umjetnicka djela i gradevine. Ovim hemijskim djelovanjem ugrozeno je bezbroj umjetnickih djela, spomcnika i gradevina. Ovaj proces je daleko primjetniji u mjestima razvijenije industrijc, strucnjaci iz ove oblasti su vee dab znak za uzbunu: ako se u najskorije vrijeme ne pronadn rjesenja za smanjenje zagadenja n zrakn, maze se racunati da ce za neku deccniju propasti najvcci dio srednjovjekovnih gradevina i skulptura. Dakle, prijeti opasnost od unistenja nenadoknadivog kulturnog blaga. Bioloski uzrocnik predstavljaju alge, mahovina, liSajevi i gljivice. Oni se javljaju na gradevinama, tamo gdje ima vlage, uslovljavaju6i potom hcmijsko i [lzitko raspadanje. U grupu fizickih uzrocnika spadaju mraz i tega. Kako mraz tako i tega djeluju na karncn rasprskavaju6e (voda u kamenu se mrZ11e i siri i time kamen rasprskava, isto djelovanje im. i zega). Kisa neprestano utice na proces raspadanja.

U Njemackoj, Bavarska je posebno pogodena unistavanjem kamenih i bronzanih ornamenata. Najprimjetnije SIl stete na skulpturama i gradevinama od prirodllog kamcna. Koriscen je kamcn pjescanik. iz franackih kamenoloma. Ovaj pjesi'ani skriljac je posebno ugrozen pod micajcm sumpordioksida, iz zraka. To zagadenje dospijeva u vazduh prj sagorijevanju uglp i loz-ulja. Pod uticruem sumpordioksida minerali koji obrazuju kamen mijenjaju se u lako rastvorlji ve soli. Kristalizacijom ovih soli, a cesto se ponavlja u zavisnosti od vlage, gornja povrsina kamena ohrapavi i omeksa. Tako omek,an kamen u obliku slojeva pacinje da se raspada.

U Minhenu gdje jc zrak prilicno zagaden primije6ena su teska oSle6enja na nadgrobnim plocama izgradenim od crvenog melTIlera. Ovaj kamen Je prolbran kalcilnim diJelovima. Kroz ove obojene dijelave Lamena proeliru u dubinu sulfatna jedinjenJU (gipsa i magnezijuma), koji potiskuju grudvice krecnjaka iz kamcne mase napolje. Takvi negativni utiC1:\ju zagadenja zraka su toliko ostetili Marijin stub u Minhenu da se morao 1970. godine potpuno mijenjali.

Pretvaranje krecnjaka u gips ne djeIuje razaraju6e samo kod crvenog mermera 1 pJescanika j vee 1 kad bijelog mermcra koji je u Njemacku

11

donesen iz Jtalije. Mnoge fignre izradene od ovog kamena toliko su ostecene da se vise ne mogu jasno razaznati liea.

Umjetnicka djela izradena od bronze su, pod uticajem zagadenog zraka, uveliko ostecena. Koroziona mjcsta Sli nar06to izrazena tam a gdje se uatalozila cad. Tu je korozija ostavila male kratere, koji se vise ne mogu poprav]ti.

Koliko zagadeni zrak ima negativnog uticaja na materijalna dobra najbolje govori podalak iz Venecije gdje ad cetiri slotine palata tog grada prema nalazu italijansklh naucnika tri stotine su u stanju propadanja, a kao uzrocnici su navedcni gasovi svih vrsta. Dtvrdeno je da zagaden zrak unisti scst odsto mennera godisnje.

"Kleopatrina igla", egipatski obelisk, je hiljadama godina "prkosila" pjescanim olujama i temperatumim promjenama izmedu dana i n06 sve do kraja proslog s10ljeea kad je plemenitim gestom Ismail Pas a 1881. godine ovaj spomenik od dvijc stotine tona poklonio Sjedinjenim Americkim Drzavama. Spomenik je postavljen u Njujorku u Centralnom parkn. Trebalo je cekati samo sto godina i noCiti da S11 reljefi stubo"a prctrpjeli vise stete nego za ranije protekle hiljade godina. Eto, zagaden zrak amentke metropole se pokazao jacim od ekstrcmne africke klime.

1.1.10. Vrste industrijskih otrova prisutnih n zrakn

Trovanja industrijskim otrovima se javljaju SYudo lama gdje se javljaju ste(na isparenja iIi prasina otrovnih supstanci.

Industrijski otrovi se mogu dijeliti prema svojim hcmijskim i fiz]cko-hemijskim osobinama i prema patofizioloskom djejstvu i osteCivanjn organa covjeka.

Svakim danom otrovnih materija je sve vise, kako u radnoj taka i u zlvotnoj sredini. One se mogu sresti u sirovinama, polufabrikatima, finalnim proizvodima i U otpadnim materijama. Razumije se, tokslcnost odredcue malenje zav;si od vise faktara. U prvom redu svaka materija 1ma svoju karakteristicDU osohinu koja se mijcnja u zavlsnosti od spoljasnjih uslova. Postoji vise nacina podjele otrovnih supstancija. U nasoj literaturi se najcescc susrcce podjcla u 11 grupa.

12

l.1.10.1. Prva grupa

U ovu gmpu spadtiju otrovne materijc koje ostccuju fcrmcn1e za disanje, a to suo

su:

Cijanovodicna kiselina Cijanhlorid Cijanbromid Acetonitliti Akrilouitriti Bcnzonitriti Dinitrofenol Dinitroortokrezol Insektici eli i dr.

1.1.10.2. Druga grupa

U ovu gnJpu spadaju otrovne materije kojc ostecuju hemoglobin, a to

Karbonoksid Arsenhidrogen Nitrobenzol Dinitrobenzol Trinitrobenzol Anilin j dr.

1.1.10.3. Treea gnlpa

U ovu grupu spadaju otrovne mnterije koje oSlecllju hematopoetskj sistem, a to su:

Oloyo Vanadijurn Telrahloretan

14

Benzen Nitrobenzen Dinitrobcnzen Trinitrobenzen i dL

1.l.1 0.4. Cetvrta gmpa

U 0\11 grupu spadaju olwvne materi.!e kojc ostecuju krv, tu spadaju:

Tetrahloretan Fenilhidrazin i df.

1.1.10.5. Peta gmpa

Olrovi ove grupe oSlecuju krvnc sudove, a spadaju:

Nitrozni plinovi Etilnitriti Amilnitril Ni troglicerin i dr.

1.1.1 0.6. Sesta gmpa

Otrovi ave grope ostecuju centralni ncrvni sistem, a spadaju: Sumporhidrogcn Karbondisulfid Propan Dekan Acetilen Metilhlorid, metlenhlorid, metilkrol11id i etilbromid Tctrahlorl11ctan Trihloretilen Butanol Benzin Piridin

1.1.10.7. Sedma gmpa

U 0\11 grupu spadaju otrovne malerije kojc ostecuju jelru, a to su:

Olovo Nikalkarbonil Karbondisulfid Hloridni karbonhidrogeni Fenoli i dL

l.1.1O.8. Osma gmpa

Materije ave grupe otrova ostecuju bubrege:

Fosfor Ziva HI or Terpentin i dL

l. 1. 10.9. Deveta gmpa

Otrovne materije svrstane u ovu grupu ostecuju kosti, a tu spadaju:

Posfor Fluor i dL

1.1.10.10. Deseta grupa

Otrovne materije svrstane u ovu grupu u dodiru sa covjekol11 oste6uju koiu, sluzuice i respiratomi sistel11, a tu spadaju:

Hlor Brol11 Jod Amonijak Kischne (Hel, HF, IiNO" H2S04 , H,P04)

15

Oksidi nitrogena Oksidi sumpora Alkalije (NaOH, KOH, NH40H, CaO) Hloridni krec Fozgen Organskajedinjenja broma Organske kiseline (mravlja, sirretna, oksalna) Formaldehid Accton Etilenoksid lzopren fenol Krezol i dr.

L1,lO,l L Jedanaesta grupa

U OYU grupu spadaju zagusljive materijc kao sto su:

Karbondioksid Metan Etan Aceti len i dr.

1,2, TOKSICNOST PRISUTNIH MATERIJA U ZRAKU

Naucno je utvrdeno I dokazano da prisustvo toksicnih materija u zraku predstavlja stalnu opasnost po zdravlje stanovni,tva, Stepen zagadenosti zraka zavisi ad prirode prisutne materije, temperature, vlaznosti i kretanja zraka i dl1Jgih usloya.

Kao zagadivaci zraka mogu biti gasoYi, dimovi, pare i prasina. Pod gasom se podrazumijeva s\'aka supstanca koja se nalazi u

gasovitom stanju, a ne prclazi 11 tecllo i (vrsto stanje na ohicnoj temperatuli (20°C).

Dimovi i pare predsta\'ljaju materiju shenu materiji gasnog stanja, S

tom razlikom sto se cestice ove rnaterije na sobnoj tcmperaturi kondenzujl1 11 tecnost, odnosno formiraju (vrstu materiju.

Prasina predstavlja usitnjenu cvrstu materiju djspergonmu ~~'-z·Taku. Prasina nastajeJ najcesce mehanickim djc10vanjem dok se dimovi i pare stvaraju kao rezu1tat hemijskih reakcija. Dimovi se sastoje iz cadi (karbona), toksicnih gasova i prasine. Kad se udise u ·visokim koncentracijama moze imati toksicno djelovanje.

Djelovanje toksicnih materija na Ijl1dski organizam zavisi od vise faktora od kojih su najbitniji fizicko-hemi.lske osubine i duiina ekspozicije. Tako se closlo do zaklJl1caka do se uvede "maksimalna dozvoljena koncentracija fl (MDK) za svaku stctnu Sllpstancu cije prisustvo u vazdllhu nije skndljivo, odnosno 11C izazivaju patoloskc promjene ill oboljcnja kojn sc 1110gu otkriti postojcCim metodama.

U naprednim zemljama svijcta svakc godinc izdaje se revidirana lista MDK.

Poznavati vrijednost i\,IDK je \TOrna vazno za strucnjake raznih profila. U pn'om redu za struclljake koji se have projcktoyanjcm lndllstrijskih proccsa, aparnta 1 urcdaja. Svi 0"1'1 projektl morajll biti izvedeni taka da II zraku DC dOde do prekoraccl1ja Hijcdnosti ::vTDK.

1.2.1. Toksicl1c matcrijc

1.2.1.1. Sumpordioksid (SOz)

1.2.1.1.1. Pojava sumponlioksida u c"·~l,,,

U atmosferu dolazi k<lo posljeC!ica jzgaranja fosilnih goriva (uglja j

nafte) koja u svom sastavu sadrzc surnpor. Takodcr, yulkmsk0m aKti\'noscu sUll1por ulazi II atmosfcm k8.0 SLl1TlpOrdioksid i hidrogen sulfid. Dohijanjc odredenih mctala (olovo, h3kar, cink, gvozde) IZ

njihovih sulfiUnih mda nast?~jc surnpordioksid ko.11 odlazj u almosfcfU.

1.2.1 J .2. Fizicko-hcmijsKc osohiue sllmpordioksida

Sumpordioksid je pod norrnalnim uslovima gas hez boje, Na grJo djcluje nadrazujuce. Pri Yccem pritisku i niz0j tempcraturi sumpordioksld prela7i 11 tecno stanje. Tezi ic ('ld va7CluhD ?8 2,2 puta. Nije IZlpaljiv, niti potpomazc gorenju.

17

Sa stano vista aerozagadenja bitno jc znati da S02 stupa u reakciju sa mnogim jedinjenjima. Ove reakcije mogu biti fotohernijske i kataliti6ke.

Otuda S02 uz katalizator oksidllje H2S do elementamog sumpora:

Nadalje. S02 se uz katalizator oksiduje do S03: Yz02

S02 --' S03

Uz katalizator FeS04 sa H20 i O2 prelazi u H2S04

S02 + H20 + Y2 O2 --. H2S04

Oksidi mctala kao sto Sll MgO. Fe203, MnZ03 direktno oksiduju S02 u sulfate:

4MgO + 4S02 --. 3MgS04 + MgS

Pod djcjstvom sunccvc svjetiosti (energijc) reakcija oksidacije S02 u S03 ide:

sunccva energija

.. S03

1.2.1.1.3. Stetno djelovanje sumpordioksida

Sumpordioksid dje\uje na kozu i sluzokozu nadrazujuce, a kod koncentracije od 0,83 mmol!m3 stipa za 06. Pri koncentraciji od 0,31 mmol/m3 se osjeca nadraiivanje nosa i gria uz pojavu kaslja. Stalno udisanje malih kolicina ovog gasa dovodi do hronicnih trovanja, pracenih pojacanim lucenjem pljuvacke, nadrazajima sluzokoze usta, zapaljenjem organa za disanje i :tcluca, zamorenoi;6u i dr.

Sumpordioksid li atmosferi ostecuje gracicvinske i konstrukcione materijale. Zatim, tekstilna vlakna, papir, bOJe i lakovc i sve se to oSlecuje u atmosfed II kojoj jc prislltan S02. Azotni dioksid prisutan u atmosferi znatno nbrzava prevodenja S02 u odgovarajucc sulfate. Uz prisustvo

18

solame radijacije ova reakcija je dvostruko brza. Povecana relativna vlaznost doprinosi stvaranju sumpome kiseiine koja gravitaciono iIi sa kapima kise i snijegom pada na tIo mijenjajuci mu pH vrijcdnost (pH = 4). Time se zaustavlja proccs raspadanja organskih matcrija (unisteni mikroorganizmi). a slim zajedno i nastanak spojcva azota kojc biljkc koriste za ishranu. Takoder, kiseline mogu bitno uticati na sadrzaj mineral a u zemlji. Pod djcjstvom kiseline vaini minerali (Ca, Mg i dr) se ras(varaju na gornjim slojevima zemlje. Sumpordioksid u konlaktu sa vegctacijom izaziva ostecenje lista. To ostecenje se temelji na apsorpciji S02 ad strar,e biljke pri cemu se S02 transformise u H2S04 koja ostecuje list, odnosno njegove celije. Osjetljivost biljke na S02 zavisi od temperature, vlaznosti vazduha, intenziteta svjctlosti i sastava tla na kame rastu.

Odredena ispitivanja uticaja S02 na ljude su pokazala da je 4 - 5 puta vcee toksicno djelovanje S02 u prisustvu cvrstih cestica koje, ocigledno, podsticu oksidaciju S02 u sumpomu kiselinu. Ovaj proces posebno podsticu cestiee soli zeljeza, mangana i vanadijuma.

1.2.1.1.4. Mjere zastite

Pojava sumpordioksida u zraku ima dalekosezne posIjedice kako na zdravlJe ljudi tako i na biljni i zivotinjski svijet i covjckova materijalna dobra.

Prisustvo sumpordioksida u zraku u radnoj ili zivotnoj sredini se moze utvrditi pomocu krpc natopIjene u amonijaku (stvaraju se hijele pahuIjice).

ZaStitna mjcra ad sumpordioksida sa,loji se u posjedovanju gasmaske sa odgovarajucim filterom za sumpordioksid.

1.2.1.2. Hidrogen-sulfid (H2S)

1.2.1.2.1. Pojava hidrogen-sultida u zraku

U atmosferu dolazi pri raspadanju malerija biljnog i zivotinjskog poriJekla. DakIe, bioloskim raspadanjem II okeanima i na kopnu nastaje

19

hjdrogen-sulfid. Irna ga u kanalizacionim gasovima, rudnlclma uglja, gipsu i sumporu.

1.2.1.2.2. Fizicko hemijske osobine hidrogen-sulfida

Hidrogen-sulfid je gas bez boje, karakterlstlcnog mirisa (odaje miris nn pokvarena jaja), tczi je od zraka. Radnik koji navikne 11a njegov miris, jednostavno prcstaje osjccati njcgovo pnsustvo,

1.2.1.2.3. Stetno djelovanje hidrogcn-sulfida

Hidrogen-sulfid pri manjim konccntracijama u zraku od O,J do 0.4 % rac1.1nato za zapre-minu, grize za OCl, nos j grlo (krva-va pljuvacka - naccta pluca). Kod veCih koncentracija 0,5 o~~) u zrahL prvo n3shlpa nadrazcl10st

sluznih zlijezda~ zatim f,TUscnjc i anda smrt usljcd povfcdc centra za disanje_

Prj duzern djelovanju manjih koncentraclja hidrogen-sulfida (0,1-0,4 %) tr8jno se ostecuje ncrvni sistem, a ogleda se u pojavi nesvjcsticc, ghrvobo1je, grcevima i prekidu disnnja.

1.2.1.2.4. Mjcrc zastite

U zonu zatrovanu hidrogen-sulfidom ne smije se ulazi1i hez aparata za spasavanje (samospasjlac). Radne prostorije koje Sll ugrozcnc rojavom hidrogen-sulfida moraju hili obezbjedenc ~igurnim sistemom v-entilacijc, a radniei odgovarajucim licnim z8,stitnim sredst'vima (gasmaska za hidrogen-sulfid).

1.2.1.3. HIor (Ch)

1.2.1.3.1. Poj:na Mora u zralm

U prirodi ga nema slobodnog nego samo U obljku mznih jcdinjcnja. Najcesce se jav1ja U ohliku jedinjenja natrijum8, hllijuma, olol'a, baknL srebra i dr.

20

U atmosfem radne i zivotnc sredille dospijeva iz tehnoloskih procesa gdje se dobija hlor ili njegova jedinjenJa_

1.2.1.3.2. Fizicko-hemijs!w osobine hlora

Blor je gas, zuto-zelenkaste boje, 2,5 puta tezi od zraka, rastvara se u vodi dajuei hlomu vodu koja se raziaze (narncito pod djejstvom svjcllasti) na hloridnu kisel1nu i oksigen. Ako je suh, hlor nije korozivan, ali u prisust"j "lage agresjvno djeluje na mctalc.

1.2.1.3.3. Stetno djelovanjc hlora

S(etno djelovanje hlora na zdravlje covjeka prikazano je II sIjedeeoj tabeli L

T b I 1 a ea ------ --------Koncentracija hlora VrUemc izlozcnosti Djejstvo na

cJ'pm rna-II rumol/m' " _______ .<ljejst-"-"---_ c(wjei<:(l Nerua vidlj1\'og

I 0,003 0.0000882 ._ .. _._- 8 sati

djejstva 60 rninuta. Bronhitis 10 (l.O3 0_000882

[-' SO 0.15 0_0044 30 minuta -'-Ede~ pj~~-, IOU 0,30 O,OOS82 5 sekundi Nepodn0s11ivo

Ll[)ll!.lL 3 O,OgS2 Trenutno Baa smrt

Pei trnvanju hlorom postoje tli faze:

prva faza se odnosi na nadrazaje disajnih organa, sa pojavom gusenja i opsteg zamora;

druga faza sc odnosi na mogucnos1 nastajanja edema pluca;

treea faza je pracena biokadom pluea_

21

Kod lakseg travanja bolesnik oSJeca vrtoglavicu, napad kasIja i otezano disanje. Treba imati na umu da i lakse slueajeve trovanja hlorom prate psihicki poremecaji (melanholija, deprcsi vne krize, stanje nespokojstva itd).


Hlor dospijeva u atmosferu najeesce prskanjem boca iii nekog drugog suda u kojem je uskladisten hlor. Utyrdeno je da pri ekspIoziji suda koji sadrii jednu tonu hlora maze da zagadi zrak na povrsini ad 20.000 m2

Dakle, pri hayariji postrojenja hlora treba izvrsiti hitnu evakllacijll stanovnistva i radnika koji nemajll maske na uzvisena mjcsta, jer hlor kao gas (eZi od zraka najprije ugrozava najniza mjesta. Za(o je dobro da se tacna odrede opasne zone i organizujc prva pomo6.

Osobe iz strucnih spasilaekih sluzbi trebaju da znaju sta ce poduzimati sa zatrovanim licima do pruzanja Ijekarske nsluge. Za(rovane osobe treba smjestiti u toplu pros(oriju, skinuti im, eventualno, uprljanu odjecu od hlora, a koza kOJa je bila izIozena dJejstvu hlora mora se prati rastvorom sode bikarbone. Ako je otrovano lice u besvjesnom stanju, treba ga staviti da lezi pou'buske sa glavom i grudima lahko opustenim. Ne treba primjenjivati vjestacko disanje sYe dok zatravani daje znake zivota, jer se vjeslackim disanjem moze pogorsati stanje.

Radnici koji rade u prostorijama gdJe se moze pojaviti hlor morajuda posjedujn liena zastitna sredstva u prvom redu gas-masku za hlor: U mdnoj i zivotnoj sredini maksimalna dozvoljena koncentracija hlara iznosi 0,5 ppm.

1.2.1.4. Karbon-monoksid (CO)

1.2.1.4.1. Pojava karbon-monoksida u zraku

Karbon-monoksid dospijeva u zrak preko produkata sagorijevanja, narocito kada je sagorijevanje nepotpuno. Dim cigarete saddi znacajne koliCine karbon-monoksida. Takoner, kod nepotpunog sagorijevanja

22

benzina i ulja u motorima naslaje karbon-monoksid i ukoliko on ulazi ncposredno u automobil moze dati do trovanja. . Konstatovani su mnogi tragicni slucajcvi u zatvorcnim garazama g9je Je motor automobila bio npaljen. U najvecoj opasnosti su osobe koje rade tamo gdje se pripremaju iii preraduju gasovi koji sadrze vece kolieine ovog otrovnog gasa. Vatrogasci su takoder ugrozeni koliko ad vatre toliko i od ol1lamljujuceg djejstva ovog gasa. Zato vatrogasci l1loraju imati liena zastilna sredstva (gas-maske) za karbon-monoksid.

1.2.1.4.2. Fizicko-hemijske osobine

To je gas bez boje i mirisa, Iaksi je ad zraka pa se koncentrise u gomjim slojevima atmos!'ere. On gori plavieastim plal1lenom. Njegova se opasnost krije n podl1luklosti jer se njegovo prisustvo ne moze otkriti Ijudskim culinlu za miris.

Karbon·"monoksid u zraku reaguje prema sljedeCim jedllaeinama:

CO + O2 -+COz + Yz O2

CO + H20 -+C02 + H2 CO + 0 3 -+C02 + O2

CO + N02 -+C02 + NO

Sve izlozene reakcije su veorna spore. Mcdutim pod djejstvom ultravioletnih zraka i cesliea metala reakcija izmedu CO i oksigena je vrlo aktivna:

CO+Yz02 +M -+C02 +M

Takoder, reakcija izmedu CO i H20 uz prisustvo bakterija se odvija veoma brzo:

4CO + 2H20 (+bakterije) -+ CH4 + 3C02

23

Karbon-monoksid je tipiean otrov ljudske krvi. Pri udisanju on negativno potiskuje kiseonik iz hemoglobina. Afinitct CO prem" hemoglobinu je 210 puta veei nego oksigena (02).Takoder, ovaj gas ima negativno djejstvo j na nervni sistem.

Stetno djejstvo karbon-monoksida je odredeno ne samo njegovom koncentracijom u zraku, nego i vremenom trajanja udisanja sto pokazuje sljedeca tabela 2.

Tabela 2 ~~.~~~---,---~--~~--,--------.--~

Proccnat CO po Vrijeme trajanja zapre~nini u zraku (%2 disan13 U l1lillutama

Simptorni

lspod 0,01 480 Nema ih __ _ ~_ lznad 0,01 _--,4;:8;00:-__ +_.cP-,o,,"spl'.'a~n,,:o",:st'.:i. tegolJ"-.. ~ ___ ~O~.O~" ___ .. __ c-____ --,4~8~0 ___ ~ __ ~O~pa~s~n~o~ ____ _

0,Q3 60 Nema ih 0,Ql '1' 60 Pospanost i tegoba

. ------

c----..::~"'::'-"~~~¥I ~~ pospall~~~s~~yObOlJ-"-c-____ 0c:,"'3~2 5-10 GJavobolia i paspano,t f-[I ____ ..::O"',.3:::2 __ .. ___--....::;3;O;o"-----+-'=''''o~)"'p'a"::.sn0 po zivat ... _ [ ___ ~ _ _"0"'.6c.4'--__ 1-2 nlavoholja i posnanost c-___ _"O"',64 10-13 Opas~o po zivot I 1,28 1-3 Smrt


Radnik koji radi n prostorijama gdje se u zraku moze pojaviti karbonmonoksid mora posjedovati gas-masku sa filtcrom.

Aka uprkos primjeni zastitnih ll1jera dode do trovanja, ul1csrecenog treba iznijeti 1Z zatrovane prostorije, osloboditi ga odjece koja ga steze, a onda ga podvrgnuti vjcStackom disanju ill po mogucnosti davanjo oksigena.

Ne dozvoliti mu hila kakvo naprezanje iIi izlaganje prchladi jcr hi se time povecao ulosak oksigena U organizmu.

24

1.2.1.5. Karbon-dioksid (C02)

1.2.1.5.1. Pojava karbon-diolcsida u zraku

Ovaj gas dospijev3 u zrnk najccscc pri sagorijevanju i to potpunom sagorijevanju materije koja sadrzi karbon. 1ma ga u rudnicima, podzemnim kanalim3, sahtovima, U tuneli1l1<l, a 11(1[015110 tama gdje se odvija proces vrenja (proizvodnja vina i 1'1va). Zrak koji coyjck izdise sadrii 4 % karbon-diokSlCl8.

1.2.1.5.2. Fizicko-hemijskc osobine

Karhon-dioksid je gas bcz hoje i miris3, primjetno kiselog llkusa. Tezi je od v3zduha, lako se rastvara u vadi., a razlaze se sarno pri visokim temperaturama (oko 1300°C). To je gas koji sprjee""a gore11jc i ako ga u prostoriji ima 6-12 % s\'ijeca 6e se ugasiti .

1.2.1.5.3. Stetno djelovanje karbon-dioksida

Gusenje karbon-dl0ksidom 11107.C nastupiti prakticno u zatyorenim prostorijama i uvalama gdje nerna promahe. Pri koncentracijama \'ctim od 8 % u zraku, karbon-dioksid stvara nadrazaj sluzokozc, respirat01110g sistema, izaziv3juCi pri tom kasalj, osjccaj topline u gnldimaJ nadra:!:?!j oc-ijl1, glavobolju i sumovc 11 usirna.


Nesretni slucajevi izazvani prisllstYOm karhon-dioksida u zraku cesto se ddavaju u prostorijama (podromima) gdje previro alkoholna pica. Isto tako sllazenje u bunar u kojem se ne zna sastnv zraka doyodi do ccstih nesretnih slucajcva.

Zato je neophodno da se prijc 11ego sto se pl1stupi u takvu sredinu utvrdi koliCina prisl1tnog karbon-dioksida.

Utvrdivanje je \'rl0 jednostavno, do\'oljno Je u takav prostor unijeti zapaljenu ~;vijecu pn aka zaclrzl svoj pJamcll zna\( je da pflsutni karbondioksid ne moze iZVfsiti stetno djeloyanje n8 covjcka.

25

1.2.1.6. Karbon-disulfid (CS 2)

1.2.1.6.1. Pojava karbon-disulfida

Ovaj gas u atmosferu dospijeva pri izvoe!enjn procesa koksovanja iIi djejstva sumpomih para na zagrijani ugalj. On se koristi u industriji viskoze, zatim koristi se kao dobar rastvarac fosfora, masti i ulja, smola i voskova. U poljoprivredi se korisli kao sredslvo za nnistenje biljnih stetocina.

1.2.1.6.2. Fizicko-hcmijske osobine

Karbon-disulfid je bezbojna lcenost, jakog i karakteristicnog mirisa, kljuea na 46,3°C prelazeci intcnzivno u gasovito stan]e. Dobro se mijesa sa alkoholom i cterom, a stajanjem na svjetlu pozuti pri cemu se izdvaja alementami sumpor. Pare karbon-disulfida u smjesi sa zrakom su eksplozivne. Na abienoj tcmperaturi se veoma intenziv110 isparava, a posta je 2,5 puta teii od zeaka koncenlrisc se u nizim slojevima.

1.2.1.6.3. f:ltetna djeiovanja karbon-disulfida

Pri kracem vremenskom iZlaganju karbon-disulfida, javlja se glavobolja, mucnina uz pojavu povra6anja i pospanosti. Kod duieg perioda njegovoj izlozenosti javljaju se zmarci u nogama i rukama praceni bolovima (prsti na ispruzenim rukama drhte, a hod postaje nesiguran). Takodcr) javlja se nesanica, uznelnirenost i smanjenje polne moti. Kod teskih slucajeva trovanja ovim gasom nastaju duboki psihicki poremecaji koji mogu dovesti do ubis!ava i samoubistava. OboljeIi se tesko kreee iIi hoda sitnim koracima, uz naglo smanjenje fizicke snage i patpune polne impolencijc.


26


Liea koja dolaze u dodir sa zrakom koji bi mogao biti zagaden karbon-disulfidom moraju biti obezbijedena odgovarajuCim licnim zastitnim sredstvima (gas-maska sa odgovaraju6im filterom za ovaj gas).

Radnici koji dolaze u dodir sa ovim gasom moraju obratiti paznju na izvoma mjesta kao sto su n3. poslovima livenja celofana, predenje svile i lransporta kisc10g otpada u induslriji viskoze.

Ljudska koza n dodiru sa karbon-disulfidom podlijeie pojavi plikova. U tom slucaju koia lako puca pri cemu moze doci do pojave tezih oboljenja i dcnnalitisa .. Maksimalna dozvoljena koncentracija karbondisulfida u zrakn radne sredine iznosi do 10 ppm.

1.2.1.7.1. Pojava nitrogen-oksida u zraku

Ovi gasovi dospijcvaju u atmosferu sa raznih izvora, a najcesce pri proizvodnji azotne kischne. Znacajan izvor nitrogen-oksida jc baklerijska aktivnost i reakcija lzmedu nitrogena i oksigena u gOll1jim slojevima atmosfere.

Izgaranje goliva na visokim temperaturama (benzin u motorima automobila iii lozistima termoe1ektrana), odnosno svuda tame gdje se stvara visoka temperatura, predstavlja izvor nilrogen-oksida.

1.2.1.7.2. Fizicko-hemijskc osobine

To su tamnozuti gasovi, tezi ad vazduha, sa vlagom daju azotaslu i azotnu kiselinu.

1.2.1.7.3. Stetno djelovanje nitrogen-oksida

Pri udisanju zraka koji sadrii od 0,5 do 1 mg nitrogen-obida na litar zraka u trajanju od 30 minuta prvo nastupa kasalj i zee!. Poslije ovih simptoma zatrovana osoba se moze osjecati sasvim dobra da bi poslije 10

27

1.2,1.7.4. Mjere zastile

Hef!T1ctlzacija procesa koji prcdstuyljaju iz\o'or nastaja~0a nitrogenoksida u zraku mogu sprijeCitl njegovu pojavlL Tamo gdje nije moguce uvesti hem1etizaciju procesa treba S8 obavczno pridrZavati propisa i uputstava za kOfisccnjc licnih zastitnih srcdstava. (gas-m8ska sa filtcrom za nitrogen-oksic1e).

Njihovo prisustvo Maksimalna dozvaljena akside iznosi 5ppm.

se dokazuje koncentracija

1.2.1.8. Amonijak (Nih)

pomocu detekcionih metoda. na radnim mjcstima za a20tne

L2.I.!U. Pojava amonijaka u zraku

U atmosferu amonjjak dospijeva lZ tehnoloskih proccsa u kojima se dobija amonijak iii se on koristi kao sirovina za dobijanje hemijskih proizvoda, kno n aprimj cr. proizvodnja kalcinirane sode po Solvaj-cvom postupku. Nadaljc, amonijak se koristi za proizvodnju municijc, cksproziYa, boja, Ijcpila, vjestackog dul,riYa i elr. Zbog svoje osobine da lako isparava n~sno je primjcnu u industriji hlac1cnja.

1.2.1.8.2. Fizicko-hemijske osobine

To je gas karakteristicnog mirisa, laksi od zraka i lako rastvorlji\' U

yadi.

1.2.1.8.3. Stetno djelovanje amonijaka

Udisanjem amonijaka nastupa Dadr(lz3j sluzokozc rcspirDtOll1ih organa. Pri tome se javlja lucenje sluzl 1Z nosa i suza 1Z oCiju, potom nastaju 118padi gu.scnja: posUjc (,ega moze nastupilj Qkutni bronhitis. Smrt luoze nastllpit.i usljed paralize STea.

28

1.2.1.8.3. Stetno djelovanje amonijaka

Udisanjem mnonijaka nastupa nadrazaj Slllzokoze respiratornih organa. Prj tome se javlja lucenje sluzi lZ nosa i suza lZ ociju~ potom nastaju napadi gu.senja) poslije cega maze nastupiti ;]kUt111 bronhitis. Smrt moze nZlsillpiti tL':"ljed paralize srca.

1.2.1.8.4. Mjcre zastite

S obzlrom da se javlja najceSce u zraku n3 radnim mjestima gdje se amonijak dohija ill sc koristi za dohijanje clrugih proizYoda, nerrphocino je izvrsiti automatizaciju radnih nljesta i hennetizaciju procesa koji predstav1jaju izvor nast;:mka ovih gnso\'s, RZldnici n3 o\'1m mjcstima rnon0u hiti obczbjcc1cnl gas-maskDllla sa filtcrom za amonijak Njegovo priSlistvo se utvnluje dctckc150m porrwcll Drcgerovih cj n'i:_i ca.

i\-laksimalno dozvoljcna koncentracija za mYlonijak u radnoj sredini iznosi 50 ppm.

1.2.1.9. Prasina u zraku

Prasina prcdstavlj8 male C'\'Tste fe-stice clispcrgo\'Jnc u zraku.

Vrste pr8sine po p0rijcklu:

a) ncorganska b) organska 1 c) mjcsov'ita prasinZl.

Neorg~mska nrasinf!, ug18vnonl fl;}stajc k<10 rczultat rnnogih ljuclskih djelatnosti gdjc se dohijaju mineraln~ m,lterijc ili sc koriste 1<<10 sirovlne za dohijanje D(\'vih proizvoda.

I\1je,~oyH8 pras~na je priS1l11l?i k0d vecine 77nn'''.n.

smjesu l1eorpl:n:-;h,f'- i orgzmske

29

U organizam prasina dolazi najcesce preko respiratomog sistema mada i preko usta nije njedak slucaj.

Utvrdeno je da 50 % udahnute prasine se zadrzava u nosu. Tu zastaju, uglavnom, cestice velicine 10 - 15 mikrona. Jedan dio prasine prije nego sto sligue do pluea zaliJcpi se za 51uzoko2:u gomjih disajnih puteva odakle se iskasljavanjem jZbacuJe napolje.

Meautim, u pluene mjehurice (alveole) dospijeva prasina, ito, uglavnom, cestice ciji je prccnik manji ad 5 mikrona.

Djejstvo prasine na organizam moze biti toksicno, ukoliko se radi 0

rastvorljivim prasinama kao sLo su arsen, olovo i druge agresivne materije. Dakle, U z<1ViSnOSli od vrste prasine nasLaju razna oboljenja.

Oboljcnja pluca prouzrokovana prasinonl poznata su pod zajednickim imenom Pneumokonioze.

U samom pocetku pneumokonioze pojavljuje se emfizem pluca sa hronicnim bronhitisolll. Situacija se znatno pogorsava ako se pncumokonioza udruzi sa tuberkulozom pluca iIi nckom drugom infekcijom. Patoloski i palofizioloski pneumokonioticni kompleks znae; propadanjc rcspiraLomih rczervi.

Silikoza je profcsionalna pncumokonioza koja nastaje lldisanjcm zraka koji sadrii silIcijumdioksid. To jc vrlo opasna bolest koja se karakterise smanjenjcll1 sirenja gnldnog kosa i povecanjem osjetljivosti no razvoj tuberkuloze.

Talkoza jc pneumokonioza izazvana prasinom Lalka. Ova prasina vrsi nadrazaj sluzokoze nasa, aka i grla. Ipak, ova vrsta prasine l111a slabije djcjs-tvo od silikatne. Maksimalna dozvoljena koncentracija ove prasine II zraku iznosi 700 cestica na 1 em3 zraka.

PncunlOkonioza izazvana prasinom azbesta zove se u medicini azbcstoza.

Ova bolest je sliena silikozi. a manifestuje se smanjenjem elasticnosti pluca i poremecajem prolaza kisconika kroz alvcolarnu membranu. Takoder, kod radnika koji su izlozeni uticaju azbeslne prasine javljaju se poremecaji na kozi (zadcbUala i relJefasta povrSina ko2:e).

11aksimalno dozvoljena koncentracija azbcsta u zraku radne srcdine iznosi 175 cestica na 1 em3 zraka.

Cementna prasina prisHtna u zraku radne iIi zivotne sredine dovodi do ostecenja sluzokoze respiratomog sistema i bronhitisa stanovnika tog mjesta. Takoder, cernentna pra.sina stetno djcluje na covjeciju k02U

30

Takoder, kod radnika koji su izlozeni uticaju azbestne prasine javljaju se poreme6aji na ko::>i (zadebljala i reljefasta povriiina ko::>e).

Maksimalno dozvoljcna koncentracija azbesta 11 zraku Tadne sredine iznosi 175 cestica na I em3 zraka.

Cementna prasina prisutna u zraku radne iii zivotne sredine dovodi do osteeenja sIuzokoze respiratomog sistema i bronhitisa stanovnika tog mjesta. Takoder, ccmentna prasina stemo djeluje na covjeciju kozu (alergicni denna!i!is) i sluzokozu ociju i nosa (dovodi do konjunktivitisa i pcrforacije nosne pregrade).

Maksimalno dozvoljena koncentracija cementne prasine u zraku radne sredine iznosi 1750 cestica na 1 em3 zraka.

Zeljezna prasina, koja so javlja pri obradi i preradi metala (lurpijanje, brusenje, tokarenje i dr) pri udisanju izaziva bolest siderozu. U zavisnosti od vrste udahnute mciaine prasine pluea se obaje crvenom bojom aka u njih dospijevaju aksidi dvovalentnog zeljeza, a cmam ake dolazi pragina trovalentnog zeljeza.

Maksimalna dozvoljcna koncentracija metainc praSine u zraku iznosi 1750 cestica na 1 em3 zraka.

Aluminiiska prasina izaziva pneumokoniozu zvanu alumi11oza. Ova bolest dovodi do gubitka apetita, jakog suhog kaslJU, poremecaja u organima za varenje i osjecaj bola u cijelom tijelu. Takoaer, aiuminijska rragina stetno dje1uje 11a 06 i kozu dovodeci do dennatitisa i alergicnih reakeija.

Maksimalna dozvoljcna koncentraeija aluminiJske prasine u zraku iznosi 1750 cestica na 1 em3 zraka.

Prasina staklene vune pli udisanju dovodi do pneumokonioze sa fibroznom reakcijom na plu6ima. U dodiru sa koz-om zavlaci se u nju doprinose6i stvaranju sekundamih infekcija.

Maksimalno dozvoljena masena koncentracija prasine od staklene vune u zraku iznosi 2 mglm3 zraka.

Prasina zitarica ili mlinska prasina sadrii ('estice skIoba, bakterije, gljivice, spore, a mogu se naei i primjese slobodnog silicijum dioksida koji vodi porijeklo od mlinskog kamena. Akutna trovan)" mlinskom prasillom su poznata pod nazivol11 Hgroznica mlinara ll

• U tom slucaju bolesnik osjeca jezlJ, glavobolju, muku, opsti zmnor, kihavicu i kasalj. Pri hronicnol11 trovanju mlinskOln prasinom nastaje bronhitis sa fibrozom pluea.

31

Groznka izazvana pamucnom prasinom manifestuje se kasljem, nadrazajem gomjih disajnih organa, opstom slahoscu, drhtavlcom viso"kom temperatufom.

Bisinoza je takoc1er bales1 lZaZyana pamucnom prasinom, a rnanifestuje se pojavom bronhitls3 i astme.

Kasaii Tkaca se odraZ3\·'8 opstOl11 slaboscu, znojcnjem, oSJec~Fm grebanja u grlu, kasljcm i bolovima u prcdjelu gmdnog kOS<L Smatra sc da ill holcst proulrokuju gljivice bnclave prcdc pamuka.

N(~ai~ova boiest se javlja kod radnik8 koji udisu praslnu nastalu ad pamuka loscg kvaJ1tcta u kojcm se nalazi uzrocnik endotoksin (Aerobacter Cloacac). Bolest sc manifcstuje pojavom jeze i povecanjcm tcmpcrnture do 39°C, glavoboljoll1 i gadenjcm.

Duhansl{u prasina (tahakoza) iZ3ziva plucna oboljenja shena oboljenjlma 1ZDZynnlm drugiffi bl1jnim prasinama. a uzrokoyana su, ugbvnom, spo]"ama i gljivic;1n13.. Ako sc dode u kontakt sa vee om kolicinom dllhanske prasinc 11 zraku, moze doci i do tro\'anja nikotinoTI1.

1.2.1.10. Fluor (F)

1.2.1.10.1. Pojavll fluora tl zraku

Fluor se najccscc jZlvljZl n zraku racine srcdinc kod proizvoGnje nuora i· g1inicc ~ osnoyne slrOVlne za dobijanje aluminij\Jma.

U prirodl sc uglavnom n81azj 1J obljku jedinjenja f1uori1a, kao 510 jc kalcijurnfluorit CaF2. natrijl1mfluoTit (NaP), natrijumaluminijumfluorit (Na>L\lF\)} i drugi.

Fizii'lw··i:Jcmijske osoi:Jine

Fluor .Ie veoma otrovna snpstcl1lca C\jiJ otronlOst zavisi od oblika u kOllle sc nJbzl. Cak i njegoyc rude iluDridi U obliku prasinc mogu iZ('I.zvati T,adra7aj1'1C simpton:.c disajnih organa.

1.2.1J 0.3. ,",;eIllU djejoyanjc t1um'a

32

1.2.1.10.2. Fizii.'ko-hemijskc osobine

Fluor je veoma otrDvna supstanca cija otrovnost zavisi od oblika u kome se nuJazi. ('"uk i njegove rude fluoridi u obJiku protine mogu izaz\'ati nadrazajne simptome disajnih organa.

1.2.1.10.3. Stetno djelovanje fluora

Fluor U obliku hidrofluorida prisutan u zraku cak i u neznatnim koliCinama izaziva peckanje i zarenje u nOSH. Pri akutllOlll trovanju nastupa ka~~aU sa povremcnim krvavim ispljuvkQm. Tecni nuorvodonik u dodiru sa kOI,om stvara opckotine kojc vrlo tesko zarastaju. Ako dode do troY~nja fluorvoclonikon1 prcko usta nastupa smanjcnje ka1cijuma u k.rvi (hipokaJcimiia).

Koel hIonicnog trovanja Duo-rom nastajc "fluoroza" koja se manifcstuje u guhitku kakijun1rl u kostima. To sc objasnjava nagomilavanjcm i1l1ora u kostima gdjc se vczc ZZl knkijum.

L2.UO.4. Mjere :r~stite

Dn one hi doslo do nczc1jcnih Jlosljcdic3 trov8njJ (f)uorOlT1), bIko 1.1

radnoj ta}~o i II 71votnoj sredini. neophodno je sprovcsti mjcre zastlte u samom procesu proizvodnjc [luora, njcgovih jedinjcnja ; njego"ih {"ucla. l'v1jere zastitc cini besprijcko111<i hennctizactja proCCSd i ugradnj8 ndgovar8ju(~c -''v'cntilacijc i fiHcra

Radni:~l kOj1 racIe u ;akyim tchnolot;};irn procesimCl, bez obzira 1)8 mjcrc z(lstite) ohvcz-ni su na pcrio(h(~'ne ljckarskc prcglcdc (sval.:ih scst mjcsccl).

Fluor ~,e u zrakLl romOCll lTlaksimaln:l doz\'oijelli1 IWIL"e.nlnlC u radnoj sredini iznusi 0) l"lpm.

1.2.1.11 010vo (Phj

1. .2.l .. 11.1. Pojava u

PoriJeldo OlOY;1 U z!'3ku ;"adnc i zi\'utnC' tehnolc)skih pr0CC\2 prolz\. C)(.lnje ()](~\'i.l

pot1e:e iz prcrade. Dak1e, lma ga

33

1.2.1.11.2. Fizicko-hemijske osobine olova

To je Inekan rnaterijal i relativno niske tackc topljenja (327(iC). Glovo klJuca na 1740"C. U Cistoj vodi (vodi bez CO" NHJ j 0) sc ne "rastvma. Rastvara se u sircetnoj kis~elini uz prisllstvo oksigena iz zraka.

1.2.1.11.3. Stetno djejstvo olova

010vo se unosi U organizam preko:

disajnih organa, digestivnog trakta i koze.

Disujni organi su najcesci put dolaska 010\':1 U organizarn. l'Jjegova apsorpcija pocinje vee u gOITljim dijelovima rcspiraton10g sistema i to preko sluzokozc. Taka unijclo olovo ubzi direk1no u kry zaobilazcci jetrinu barijcru.

Olovo unijeto preka usta U organlzan1 jc manje opasno se najvecim dijclom climinisc preho izmcta.

Koza isto tako predstavlja put prodiranja oIova U organizarn, samo sto je U odnosu na put nosa i usia daleko manje opasan, ali se ipak ne bi smio z:memariti.

Olovo resorbovano U organiznlu, uglavnom, cirkulise u y,xvi u koloidnom obliku olovnog fosfata izazivajuci patoloske pronljene na jetri, bubrezima, slezeni, i deponovanje olova u kostirna, oda1Je se povremeno mobilise ponovo u krv.

Izluciyanje oLova 1Z organizma vrsi 5t' preko mokract', stolicc, pljuvacke i prcko koznih zliJczda.

Hronicno trovanje olovorn 5C luanifestuje glavoboljOlll, ncsvjcsticom, slabljenjem apetita, razdraziji'loscU, ncsanicolIl, zamoforll, "010vn1 rub!! (izIiad zuba sivi rub) i elI.

Akutno olrovana osoba irna sladunjav osjt~caj u ustima pracen gadcnjem i povracanjcm nZ jake bolovc u stol1lukn. Bolcsnik dobija blijcd izgled, ubrzo pada u ncsvjesno stanje. Smrt moze nastupiii drugog iii treceg dana. Medutim, aka utroVlli"1a osoba prezivi pcti dan onda su vclike mogucnosti za njegovo izljccenje.

34

Akutao otrovJ.na osoba ima sladunjav oSJecaJ U ustinla pracen gac1cnjem i povracanjem uz jake bolove u stomaku. Bolesnik dobija blijed izgled, ubrzo pada u nesvjcsno stanje. Smrt maze nastupiti drugog iii tre6eg dana. l'v1cGutim, aka otrovana osoba prcZlvi peti dan onda ,'.ill velike mogucnosti za njegovo izljecenje.


Da oi olova bila sto nnnje u zr3.ku radne i £lvotne okoline neophodno JC proees proiz'v'odnje i prcrade olova U SLO vecoj nljeri automutizovati, mchanizovati i podvrCi ga besprijekonlOj ventilaciji uz savremene metode filtracij~ gasova koji odlaze U okoiinu.

Nadalje, neophodno je vrsiti stalnu i povremenu kontrolu uslova rada (utvn:Evanje koncentracije olovnih para prasine) strucno osposobljavunje i usavrsavanje radnika.

'lamo gdje nije rijeseno pitanje helmctizucije procesa moraju se uvesti ficnu zastitna sredstv_ui ipslstlrati na njihovoj upotrebi.

Prisustvo olova u ahnosferi se utvniuje mctodOlll kolorimetrije i spcktrofotometrije. h1aksimalna dozvoljena masena koncentracija olova u zrllicu radne sredinc iznos.1 0,15 mglm3 znika.

1.2.1.12. Ziva - hydrargyrum (Hg)

1.2.1.12.1. Pojava :l:ivc u zraku

~?iva u atmosferu dospijeva U obliku zivinill para~ kao i para i prasine njcnih jec1injenja. U takvonl obliku ziva~ ugiavIlom, izvire iz tehnoloskih proccsa gdje se ona ili njcne rade preraciuju. Procesi gdje ziva dolazi u donir sa covjekom su:

~" kopanje zivinih !Uda, topljenje zive iz ruda. livenje i transportovanje :live, proizvodnja i prill1jena praskavc zive, proizvodnja zivinib mjenlih instrumenata (tennometri, barometri, aerometri i elL),

35

primjena neorganskih i organskih jedinjenja iive kao sredstva za

dezinfekciju, upotreba pribora od zive u laboratorijama.

1.2,1.12,2 .. Fizicko - hemijske osobine

Ziva je jedini metal koji se na obicnoj temperaturi nalazi u tecnom stanju, sa tackom kljucanja ad 356,9°C, Njene pare sn sedmn puta teze od zraka, Ziva se lsparava i na oblcnoj temperaturi, ali se njena lsparljivost pOVCCE\\'3 sa povecanjem temperature.

1.2.1 .12.3. Stetllo djelovanje z.ive

Jos 11 srcdnjem vijck11 1665. godino, kada su trovanja zivom bi1a veoma cesta donijeta su pmvila 0 opasnostima pr1 radu sa zivom. Dukle, trovanja zivom su vee odavno poznata 1 tu ne hi trebalo biti niceg

nepoznatog. Treba znati da 21,-'a na obicnoj temperaturi isparava koncentrujuti sc u

zraku, a osobe koje takav zrak udisu lz10zene Sll hronicnolT,! t'rO\Tanju, a pOllck3d 1 akutnom.

}\ tronmje ~e l1umifestuje holom u stomaku, pc)"vracanjcm, glsvobcdjom, upalom zdr1jela 1 krvavom stolicom. Sn1rt moze nastup1ti

prvog clan a. Hronicno tro\'anje :hvom se karakterise gubltkom npetita,

vrtoglaylcom. glavoboljom, zamorom, psihickim promjenama kao uzbUc1cnost i razdrazljivost, pracenim gubhkom samopcuzdanja.

1,2.1

J\1jcre zast1te s3sioje sc prijc svc.ga 11 SpreC3\'anju dircktnog kont8kta sa zivorn i njenim jcdilljenima, DakIe, gdje god je to moguc,e, upotrebu zive zmnijeniti manje otrovnim metal om.

Radne sreellnc trcha testo kontrolisati no. sadrzaj 71vinih para. S obzirom da su zivine pare ,,-'coma teske, vcmilacioni sistem treba graditi

36


I\/fjere zastite sastoje se prijc svcga 11 sprecavanju dircktnog kontakta sa :liVOlli i njenim jedinjenima. Dakle, gdje god je to maguce; upotrebu zive zamijeniti manje otrovnim Inetalom.

Radne sredine treba cesta kontrolisati nu sadrzaj zivinih para. S obzirom da su zivine pare "eoma te.ske, ventilacioni SiStClll treha graditi tako da usisne haube budu postavljcnc u visini pada. Ziva i'-' njena jcdinjenja se ne smiju grijati bez odgoyarajucih mjera zastitc.

Rndnici koji rade u atmosferi u koju 1110gU da dospijll zivinc pare [rebaju biti obezbijedeni licnim zastitnim sredstyima:

za zastitu disajnih organa (gas-m.uska za 2ivu), za zastitu ruku (gumene nlkavic.e), za zastitu tijela (radno odijc10 sa kapom).

Takvc radnikc treba podvrgnull spccijalnim ljckarskim pregledima (svakih scst mjGscci) gdje im sc izmcdu ostalog utvrc1uje prisutna ziva 11 mokra6i i tim prcoe odredenu granicu, radnika trcha prcmjestiti sa tog radnog mjesta. U atmosferi sc njcno prisustvo utvfdujc koloTlmctrijski. rvraksimalno dozvoljena koncentracija zive u zraku iznosi 0,1 mg/m3

zraka.

1.2.1.13. Cink (Zn)

1.2.1.13.1. Pojaya cinka u zraku

Pl1 prolzvodnji i preradi cinka javljaju se u zraku njcgove pare pod cijim djejstvom radnici obolijevaju od bolesti "cinkova groznica" kojoj su narocito podlozni livei.

37

Cestice nastale okSldaciJom (cinkov oksid) pri ndisanjn ne zadrzavaju se u nosu, zdrijelu i ustima, vee idu ncsmctano do pluca, udnOS110 ab-/eola, a odatlc u krv djelujuci kao strano tijelo.

Simptomi trovanja cinkom su sljedeci: bolo\'i II zelucu, povra6anjc sa iIi bez sukrvicc, a zatim do laze nap:1(.ij "cinkove groznicel! praceni glavoboJj01l1, kasijem, jakom drhuyicom sa povecanom temperutL:rom i prcznojavunjCll1.

S obzlrom dajc osnu\-ni iz\'or c,loko\'ih para i njcgovc prt1.<;ine u zraku munih proswrija, gdjc se cink dubija iIi preratluje-; neophudno je iZVfsiti besprijGkml1Ll hcrmctlzaciju, mch:_miziJciju i ventilaciju tug prucesa LlZ, [:lZUlnijc Se, fiHriranje ispllsnih gaS(J\'LL

Njego~~-o prisustvo u zra.,.L:..u radll1h p1"Ostorija lityrduje se kc1ori.tnctrijski, gdje I\jeguvd rnaksjm~llna Juz·\,'(.",:jcna konccnLracija _iznosi 5 mglm3 zraka.

1.2.1.14. Mangan (Mn)

1.2,1.14.1. Pojava manganu u zraku

S uDzir0111 da sc mangan dobija dcktroEtickim putcm, anda jc i normalno da se on pojavi u aimosferi gdje se taj proces odvija. Takoder, treba ga ocekivati i tamo gdje se on ili njegova jcdinjenja preraduju. U zraku se nalazi U obliku aerosola, i to tao manganovi oksidi.

1.2.1.14.2. Fizicko - hcmijske osobine mangana

To je metal srebrnaste boje, topi se na 1260"C, a kljuca na 1900°C. LJ atmosferi se prcvlaCi tankiIll slojcm oksida kuji predstavija zastitu od dalje oksidacije. Pri zagrijavanju mangan se iahko jedini sa ugljikom, sumporom i hlorom.

38

'\ 11 i I " li

1.2.1.14.2. Fizicko - hemijske osobine mangana

To je metal srebrnaste baje, topi se nn 1260°C, a kljuca na 1900°C. U atmosferi se previaCi tankim slojcm oks ida koji predstavija zastitu od dulje oksidacije. Pri zagrijuvanju mangan se lahko jedini sa ugljikom, sumporom i hloroffi.

1.2.1.14.3. Stetno djejstvo mangana

Iviangan i njcgov3. jedinjcnja su toksicna, stoga kontakt sa njima treba ua bude pracen odrcdcnill1 mjenuna zastite.

Njihovo sterno djelovanje je posebuo izrazeno na ccntralnom ncrvnorn sistemu, gLUe dolazi do LCzih organskih promjena. Unosenjem prasine u pluca dolazi do pncml1okonioze. Radnici koji rade sa manganovim rudama cesto obolijevaju od dermatitisa na kozi ruku gdje na kraju nastaje hronicni ckceln.

Inacc, mangan unesen U organizam preko respiratornog sistema resorbujc sc cirkulisuci u krvi U obliku 5voji11 kompleksa (kida krvno tkivo i uklanja ga iz organa U obliku rastvorenih fosfata). Odreciena kolicinu tnangana se zadd:lva u kostimu, jctri i U lnozgu, dok Se glavni put njegovog izlucivanja vrsi preko zeludacnog trakta.

Trovanje manganom Inoze s podijeliti u tri stad~juma: Prvi stadijum trovanja se karakterise glavoboljom, vrtoglavlcom,

apatijom. potpunim odsuslv01ll apetita i slnanjcnjelTI potencije. Kod drugog stadija trovanja pojacavaju se osjecaji iz prvog stadija i

naslupa slabljcnje i iscczavanje trbusnih refleksu. Pri tre6cm stadiju nastaje "Manganov parkinsonizam"~ pracen otezanim gOVOfOlU,

monotonijom, liZ jako mijenjanje tonusa misica. U tezlm slucajcvima trovanja nastupa smrt.


,Yljcre zastite se sastoje u sprccavanju izbijal~ia para i prasine mangana njcgovih jedinjenja u radnu i zivotnu sredinu. Zastitu treba provoditi

39

1.2.1.15. Arsen (As)

1.2.1.15.1. Pojava arsena u zraku

Prasina i gasovi arsena i arsenovih jedinjenja dalaze u atmosferu, uglavnom, 1Z tehnoloskih proccsa proizvodnje arsena, arsenovih nlda, kao i pli dobljanju i drugih metal a u c,ijim rudarna ima arsenn. Primjesa arsena ima u bakru, olovu, bizmutu, antjmOTIll, knliju, piritu i mnogim drugim rudama. Arsen se rijetko nalazi u elementamom stanju II prirodi. Medutim, i U ohliku jedinjenja nema ga mnogo na jednom mjcstu iako jc priliono rasprostranjen. Najpoznatiji mineral arsenaje arsenopirit (FeAsS) gdje zagrijavanjem n3 ternperaturi od 633°C bez pnsllstva zraka arsen sublimira.

1.2.1.15.2. Fizicko - hemijske osobine

Arsen se javIja u vecem broju svojih modifikaeija. Najvise se korist; kristalni iIi melalni arsen. On dobro provodi taplotu i struju. ne rastnra se u vodi. Stajanjem na vazduhll po povrsini se Slvori oksidni sloj.

1.2.1.15.3. Stetno djejstvo arsen3

Jos II starom vijeku koristena Sll arsenova jedinjenja (oksidi i sulfidil za krirninalna trovanja. To Sll otrovi koji imaju izrazito djejstvo nU

oksidativne procese napadajuci fermente koji regullsi BJ vitamine, zbog cega otrovana osoba osjeca nedostatak B 1 vitamina.

Aklltno trovanje se karakterise vrtoglavicom, glavobolJom, nadraZajem sluzokoze (pri udisanju arsenove prasine) pracen kihavicom poznatom pod imenom "arsenova gripa".

Na k02; se javljaju mjehuriCi koji lahko pucaju. U tdim slllcajevima trovanja U z3visnosti od vrstc arsenovog jedinjenja javlja se krv u mokraCi i krvarenje iz nosa. BoIesnik osjeea bolove II grlu, slabost govora i stalnu zed. Obim mokrace se stalno smanjuje da bi na kraju potpuno prestala sa smrtnim ishodom.

prj hronicnom trovanju javija sc zamar, Vl1:og1avlca, bol u ze!ucu, otezano disanjc sa kasljern i pritiskom u grudima, a moze doCi do opadanja kose i noktiju.

40

A~u.tno trovanje se karakterise vrtoglavicom, glavoholjom, nadrazaJcm sluzokoze (prl udisanju arsenovc praslne) pracen kihavicoID poznatom pod imenom "arscnova gripa".

Na kozi se javljaju mjehurici koji lahko pucaju. 1J tezim slucaje'lima trovanja U z<Jvisnosti od Vfstc arse-novog jcdinjcnja javlja se krv u mokraci i krvarenje iz nasa. Bolesnik osjeca bolove u grlu~ slabost Qovora i stalnu zed. Obim mokrace se stalno smanjuje do bi l;a krajl1 potp~no prestale sa smrtnim ishodom.

P:ri hronicnom trovanju javlja se zamOf, vrtoglavica, bol u zelucu, otezano disanje sa kasljem i pritiskom u grudima, a moze doci do opadanja kose i noktiju.

1.2.1.15.4. Mjcre zastite

Sastoje se prije svega od uvoc1enja mehanizaclje, auton1atizacijc, hennetizacije i besprijekome vcntibcijc u svim procesima gdjc se prolzvodi arsen i njegova jeclinjenja. SV11da gdje je to moguce atrovna arsenova jcdinjenja zamijeniti sa manjc otrovnim jcdinjenjirna.

Utvroivanje arsenhidrogena 11 zraku vrsi se detekc~jOln pomocu specijalne haTtije natopljene 5% f<lstYorom zivin(lQ hlorida.

Maksimalno dozvoljena koncentracija arse;ida (As20 3) II radnoj sredini iznosi 0,5 mg/m3 zraka, a arsenhidrogena 0,1 mg/m3 zraka.

1.2.1.16. Fosfor (P)

1.2.1.16.1. POj3v3 fosfora u zraku

Fosfor i ujegova jedinjcnja U oblikll pare I prasinc dospijevaju u atlTIosferu, uglnvnom, pri njihovoj proizvodnji i preradi. U plirodi se nalazi U ohlib JedinJenja fosforila. "aJpoznallJ3 ruda fosfora je trikalcijumfosfat (Ca,(PO.,l, odakk sc dobija przcl1jcm IlZ prisustyo koksa i kvarca.

41

1.2.1.16.3. Stetno djejstvo fosfora (bijelog)

Hronicno tr(wunjc se manifcstujc smanjcnjcm sadrzaja kakijurna Ll

k06tima i umnnjcnju udbrambenc moci organiZnl<1 prcma infekcijama. Javlja se bronhitis, zubobolja praccna raspadanjern i ispadanjem zuba i pojavc anclllije i grozTIlce.

Akutna trovanj<l Sll narocito opasna aku su izazvana djejstvom fosfomih para. Tuua sc javlja bolll stomaku, vftogiavica j opsta Il1ucnina, au iezilTI slucaj~\'ima trovunja D(lstupa smrt usljed storna(:nih poremecaja i slabostj srea.

U org:.mizan1 fosfof, uglavnom, dolazi rrcku respiralOrnog sislcm<:.:., a zatim al veob.ll1J. se ap,sorbuje prdazeci u sastm- krvi. fu be o;",;)](1,se stvarajuci nize kiscline. Njegovo taloz,cnjc se djclimicno vfsi Ll jelri, a izdvajanjc POll1d--:U lzdahnulOg zr~lka, Zatru\'une osobe fosforom imaju uvecan saddaj aminokiselina U GlOkra6i.

Sto se tice crvenog fosfol"a toksicnost 11m je sliena hronicnoll1 tro'\:anju bijelim fosforum sarno ako se udise U obliku prasine.

1.2.1.16.4. Mjere zastitc

Sastoje se u m~hanizuciji, hennetizaciji i ventilaciji telmoloskih procesa proizvodnje i preradc fosfora. C radnim prostorijmna trebu zabraniti svako jdo, pice i puscnjc, i insistiraii na bcsprijekornoj licnoj higijelli (pranje nlku i lieu posl.ije l"nda). Radnike podvrci pcrioclicnim pregledima.

1.2.1.17. Cad

1.2.1.17.1. Pojava cadi u zraku

Izgaranjem fosilnih i ugljovodicnih goriva nastaje cad. PojavUujc sc kako u zraku radne tako i u zraku zivotne srcdinc. U radnu sredillu dospijeva iz procesa gdjc se cad proizvodi iii prcraduje. Pogotuvu, ako je u sistemu slaba hennetizacija i ventilacija.

42

i

;\

Hidrokarboni aromatskc grupc su biohemijski aklivni djelujuci iritirajuce na covjeka.

Toksican uticaj hidrokarbona se uglavnorn manifestuje pri njihovim vecim koncentracijama u zraku, a to je mila go ceste u radnoj nego u 2ivotnoj sredini.

1.2.1.18.3. Zastitnc mjcre

Preventivna zastita se ostvaruje venLilacijom prostOlija i dobrom hClTI1etizacijom aparata i ufcdaja gdje se hidrokarboni proiz'v'odne ill upolrebJjavaju leao sinwinc za dobijanjc induslrijskih proizYoda. Ovakva zastita se primjenjujc i kod svih drugih toksicnili organskih jcdinjcnj:.t.

·1.2.1.19. Hloridni hidrokarboni

1.2.1.19.1. Osobine hloridnih hidrokarbona

0\/3 organska jcdilljcnja (rastvaraCi) u vecini slucajeva nisu L:apaljivi 111 cksplozi\rni) ali su zato toksicna jedinjenja (zasicena vise od nez<1slcenih).

, ') 1 "j (\ Ti' . k b 'CC'l ) l._.~."'J, 1.etrallOl ~,ar on \ .·4,

Koristi sc IG:w rastYarac ulja j m:.1sti, voska i cir orgallskih llw.terija. To JC bezbojna \ako ispar'liiva tecnost koja ne gori, ali pfi dodiru sa pbnl(,::nom (zagrij:lvanjem) stnl.W se fosgcn.

Tetrahlor1~JJb(m j(; narkoii6no srcdstvo koje izaziva teza oste6enja jctre. Pri udisanju vecih kCHlcclltracija doiazi do gubitka svijcsti pOl 1 do smrti. Kou vremenslcog periocio. lljegovog udisanja u manjirn J,;.onccntracijarm~ :;inlpLOmi sc javljaju BU nerVIlum sistcmu (vrtoglavica, gubitak pmnccnja) i jctri, ;} posljedica toga jc zUllca i urcrnija.

~jcgu\'u priSUS(\'O u zraku se meze ulvrd.tti pomocu Dregcrovih lvlaksilni:llrl<,~ (lozvoljclla kOllcentracija u zraku radnc sredinc

iz,no~i 10 ppm.

45

Pri akutnom trovanju dolazl do vrtoglavice, opste slabosti, urblJoenosti i bolov3 u predjelu zelucu.

HronicTIa trovanja se javUaju najcesce kod zmesteticara, SlD1ptomi :;u narkoticni: neosjetljivost 11a bol, pospanost i stanjc s11eno pijanstvu.

N1egovo utvrc11vanlc U 7raku zasniva se na metodi razlagallja hlorofo;111a, a onda se "'izdvojenl hlor OdrC-(tl~ic pOn1obJ srebronitrata. U radnoj atmosferi IvlDK za hloroform iznosi 50 ppm.

1.2.1.22. Hidrogencijan

To je bezbojna lahko isparUi\'u tecnost, 1ma miris i ukus gorkog badema, Tokslcnost hidrogcncijana nastnje udlsanjcm. dak1e, prehn respiratornog sistema, mach do trovanja moze doCi apsorpcijom pre-ko koze. Zbog svoje vdike otrovnosti clj3.nidi su bili dosta I"J!-imjenjivani u kriminalne svrhe.

Simptomi trovanja, ughrvnom, 7,-1"\'i5( od koncentfacije udahnutog zraka. Pri visokim koncentrac1jama !Doze doh do trenutne smrti (oko

3000 ppm).

r-ostojc retiri stJdija troyanja HeN:

L stadijum: vrioglavica, glavoboJja; ncsigurar. hod i n3ci.ra:":aj sluzokoze;

2. stadijum: vrlo otezano disanjc; 3. stadijurn: javijaju se greevi slicni grcevima kod padavlce; 4. stadjjum: stadijum g11senja pri cemu ubrzo nastupa smli.

Hidrogencijan se u zra};:u utv:'dujc detekcijom pomocu Dregcro\'ih cjcvCica i metodom kolorimetrijc.

l'vlaksimalna dozvoljcna konccnlraclja HeN u zrakl1 i?:nosi 10 ppm.

46

I.

I

Hidrogencijan se U 7fJl(ll ut"vn:'luje detekcijom pomoclJ Dregerovih cje·vcica i metodom koJorimetrije,

?\1akslmalna d07.voljena koncentracija HeN 11 zraku iznosi 10 ppm.

1.2.1.23. Fosgen (CaCh)

Fosgen je gas neprijatnog mirlsa, tezije od y(}zduhu, U pri~mstvu vlagc stvara hloridnu kiselinu (Hel). Zagrijavanjcm na tcmperaturn od 200°C razlaze se na hlor i ugljenm.onoksid.

Fosgen ima veliku primjcnu 11 industriji pla.sticnih mass, sintetickih vlakan8 i farmaccutsko-hcl11ijskoj industriji.

Stetno djejst vo fosgcna n3 zdravlje Uudi se ogleda u pocctku pojavom vrtog1avi.ce, glavobolje i pritiskn u grudima. a kasnlje, U zavisnosti od kODcentracijc fosgcDa, nastaje kasalj j tcsko disanje, pojacan rad SIca" povracanje i opstu traffiOSt. Smrt nastupa u.'-.1jed (ugusenje).

Njegovo prisusn'-o u zraku_ se utvrduje detckcijortl POlY!0CU Dregcrovih Cjcvclca.

Maksirnalna dozvo]jena koncentracija u 7:1'a1<:u i2~nose 0,1 ppm.

1.2.1.24. Benzin

Benzin je bezbojna tecnost) karakteristicnog mirlsa, kljuc8 na SO°C i vrlo je zapaljl\'. Sa vazduhom grad! cksplozivnc smjcse.

Toksicnost henzjna zavisi od intc117iteta njcgovc isparljivosti. Lahko isparljivi benzin} su otro\'11jji ad tcze isparljivih visih frakcija,

Akutno trovanje moze nastupiti kod lldisanja \;c1ikih koncentracjja para benzina u radnij atmosferi. To se dcsava p1'i cisccnju v8gon c1sterni ad benzin a, naHe- i slieno. U takvoj Eltl110sfcri brzo moze nastupiti smn<

Simptomi 511 prac~cni pojavom bola u gnldima~ tezak 1 nmcan ka'?blj pC1\TCmeno.ic mokraen krvava.

Pri hronicnom trovanju jav!ja sc pojava Inalsks(1!osti, mlsic112 ""U'.''', pospanost j,li nesanlca, opijcnost heTIzinom j ncrvna nCUr8.YT1otezennst.

47

1.2.1.25. Alkoholi

To SD bezbojne isparljive tekucine, iu_kse od vode, imaju narkoticne osobine tj. imaju stetno djejstvo na ccntralni ncrvni sistenL Postoji vise vrsla aikohoia. OvdJe 6e biti pomenlll meli! i elil alkohol.

1.2.1.25.1. Metilalkohol

To je bijela ncutralna tecnost, vrlo karaktcristicnog mirisa, dobre rastvara masti, ulja, gUlllU, vusak i smell!. Yletilalkohol je jak otrov nervnog sistema i to pogotOVll za oeni nerv.

Prj udisanju njcgovih para javlja se vrtoglavica, glavobolju, zatim nastupa mucnina .i povrac<lnje liZ pojaV1J grceva u stomal(u. Poremecaj vida se cesto zU\Tsava gubitkom vida. Prevcntivnu zaslitu trcba usmjcriti u pravcu zamjcnc mCliblkuhula sa c-tilulkoboiom. Radilici koji rade sa melilalLolwlom mOE\ju biti podvrgnuLl pCTiodicnim prt.::glcdima (jedanput godisnje)

Njegovo prisustvo u zraKu sc utvn:1ujc detekcijom pomocll Dregerovih

cJcvCica, IvlDK rnciIlalkohob u zraku raJne srcdinc iznosi 200 pprn.

1.2.1.25.2 .. EWalkohol

EtibJkohol je bezbDjlla tcCllost karaktcrlsticnog mirisa i ukusa. Toksicnost u smislu akutllug tro\'anja nijc moguca izuzev izvjesnih SllnplU"n, bw SlO su: ucisutnost paznjc, glavobolja i vrtoghl'v'ica.

Hrun l~L\.<l tf()\'~lnja etilalI-:uholum su moguca, a m<lnjfc:stuju se u '''''V"'J' osobe do pojave vrtoglavicc i llesigurnog hoda. U atmosferi

U"i"'X.I~ pornocu Drt:gefO\'ih cjcvclca. ;"'.'lak,;innln() Joz\-'oljena kn15cenLracija etilalkuhola U Lmku i211051

100U ppm.

48

I I ., l~ '1 :j

Maksimalno dozvoljena koncentracija eliialkohoia u zraku iznosi 1000 ppm.

1.2.1.26.1. Osobine i toksicnost

Benzol je svijctlozu6kasta teenost, lahko isparljiva, zapaljiva i eksplozivna. 1ma jak aromatic an miris (kod manjih koncentracija za neke osobe vcoma prijatan).

Upotrebljava se u raznim granama industrija: kao Ijepil0 za gUffiU, za proizvodnju anilina, nitrobcl1zo1a, kao rastvarac masnoca, ulja, gume i drugih organskih materija.

Benzol ima narkoticno djelovanje na covjcka. On razlaze fcnncnte, vitalnine, masnocu liZ oclumiranje tkiva. Takodcr napaaa kostanu SfZ, a cakje i u malim koncentracijama ot[o\'an za 10""\1.

Akutno trovanje nastupa pri koncentraciji ve60j od 10 mg benzola na litar zraka. U pocetku osoba dabija crvcnilo u lieu te napomo i glasno disanje da bi u sljcdecem stadijumu nastao prckid disanja liZ trenutnu smrt.

Hronicno travanje se javlja kod osoba radnika koji duie borave u srcdini u kojoj jc z1'ak zagaden parama benzoia eija koncentracija ne muze izazvati akutno trovanje (do 0, I 111g 11a lilar zraka). .


Mjere zastite se saslojc u llvodcnju besprijekome ventilacije u svim prostoril'lma gdje se benzol maie pojaviti. Posla je para benzola leza od zraka, ventilacija se ne 1110ze ostvariti otvaranjem prozora. Benzol se ne smijc driati U otvorenirn sudovima kako se nc bi isparavao i prelijcvao preko suda u prostoriju.

Liea koja rade na proizvodnji benzol a iIi imaJll bilo kakav dodir sa njirn moraju se povremc"o podvrgavali Ijckarskoj kontroli, a ako se kod njih utvrdi prisustvo benzoIa u h'v!, moraju mijenjati radnu sredinu II kojoj se muze pojaviti benzol.

49

To je tekuCina bez boje, karakteristienog mirisa, a stvorene pare su .lO]

eksplozivne. Upotrebljava se kao dobar rastYarac boja i razreclivac.lakova. Njegovo stetno djejstvo n3 covjckovo zdravlJc se ogleda u

narkoticllom obliku (sarno slabije od benzola). Pare toluola prouzrokuju, uglavnom, nervne smetnje, kaa sto su

vrtoglavica, nesanica i razdra7Jjivost. Zastitne mjere su iste kao j kod rada sa benzol om. U atmosfeti se dokazuje pomoeu Dreger ejevcica. Maksimalna dozvoljena koncentracija u zraku iznosi 60 ppm.

Ksilol je bezbojna tecnost, karakteristicnog mitisa, a isparljivost mu je na abicnoj tem1'eraturi vrlo mala. Sto se tice njegove tokS1CUOStl, bez sumnje, manje je OlrOyan od benzola.

Z~acl akutno trovanjc se manifesl11je u pojacanom radu srca, opijenosti, anelniji ruku i nogu, uZTIemirenost, gluvoholja, llcsanjca i u tezim slucajevlma stanjc slieno koml.

Pri hronicnom trovanju nastupa sum U llsima: osjecaj pritiska u stomaku i anemija.

U atmosfeti se utvrcluje kao i benzoL Maksimalna dozYoljena koncentracija ksilola u zraku iznosi 100 ppm.

To je bijelo - zuta teenost sa mirisom i ukusom gorkog badema, a u dodim sa 1'1 amenom paJi se i goti. .

Hronicno trovanje nastupa kada se duze vremena unOSl U orgamzam manja koncentracija para nitrobenzola. U samom pocetku javlja fie glavobolja, treptanja pred oCima, vrtoglavica i opstn slabost. ~.

Pri al(utnom trovanju sa nitrobenzolom, odnosno, unoscTIJcm u organizam vecih koncentracija nitrobenzola nastipa .gubitak pamcenj~ da bi se za kratko vrijeme vr3t110, ali vee dnlgi dan stanJe se naglo pogorsava uz opasnost da nastup; SImi.

50

Hronicno trovanje nastupa kada se duze vremena unosi u organizam manja koncentracija para nitrobenzola. U samom pocetku jaYlja se glavoboUa, trcptanja pred 06ma .. \Ttoglavlca j opsta sJabost.

Fli akutnom trovaniu sa nitrobcnzolom, odnosno, unosenjem u organizam vet1h koncentracija nitrobcnzola nastipa g11bitak pamcenja da bi se za kratko vrijeme vratilo, ali vee drugi dan stanje se naglo pogorsaya uz opasnost da nastupl smrt.

Njegoyo prisustvo u zraku so utYfc!uje kolorimetrijski. I'vfaksimalna dozvoljena koncentracija nitrobcnzola u zraku iznosi 1

ppm.

Ahilin iii aminobcnzol jc bezbojna ICcnast koja stajanjem uz pojavu svjetlosti vrlo brzo potamni uz izdvajanjc karakteristicnog mirisa. Po toksicnom djelovanju anilin je sliean djejstvll ranije pomcnlltih nitrojcdinjcnj a.

Akutno trovanje nastupa pri udisanju veee koneentracije njegovih para. U tezinl slucajcvima trovanja anilino1l1 dolazi do l1brzanog disanja, moe pamccnja s(: guhi, pada tjelesna temperatura, psiholosko uzhudenje se pojaCJ\'3 HZ 1110gucno.st par;:dize i smrti.

Posebno Sli alkoholicari osjetljivi na djejstvo anilina koji j u malim koncentracijJITlJ iZ<1ziV(l sinlptomc troyanja.

Hronicna trovanja ani!inom do\'ode do srnanjenja hcmoglohina u krvi, izazivaju sum u usima, gla-vobolju i ncrvozu.

Njegovo prisustvo II atmosferi utvrd~je se detekcijom pomocu Dregerovih cjevcica.

Maksimalna dozvoljena koncentracija [tniEna 11 zraku iznosi 5 ppm.

To je kristalni prasak rastvorljiv u voch. Na koz.i iZ{lziY3 v1'lo jak ekcem. Ekccm je posebno izrazcn, n3 vratu, lieu, a ponekad i 11 predjelll polnih organa. Zato dircktan dodir sa ovom materijolTl. treba izhjcgavati.

Ri.}dnici koji se susrccu sa OV0111 materijom moraju posjedo\'ati Iicna zastitna src.dstya. U smislu prc,\·Tntivne zastite neophodno je radnike

51

1.2.1.32. Organske boje

Organskc boje su aromaticna iii heterociklicna jedinjenja sa sadrzajem bcnzolovog prstena.

Posto se organske boje dobipju iz toksicnih materija. kao sto su amino i nitro spojevi arOll1aticnog reda, nonnalno je occkivati toksicni efckat organske boje.

Veliki je broj organskih boja koje se danas kariste u raznim industrijskim granuma: tekstilnoj, koznoj, prehrambenoj, industriji hartije. i dr. Osobe kOJe dolaze u dodir sa organs kim bojama unose ih u organizam U obliku para iii prasine, a maze i preko koze izazivajuci toksicna djejstva. Neke boje (alizarin) stvaraju crvenkaste mjchurice na koii uz mogucnost malignih obolJenja.

1.2.1.33. Nikotin

Nikotin je maslinasta tecnost, ncprijatnog mirisa i ukusa, stajanjcm na vazduhu oksidise se dobijajuci pritom braon boju.

Njegoyu toksicnost dolazl do izrazaja pri udisanju duhanske prasinc i slobodnog nikutina. To jc nervni otrov koji djejstvuje na vegclativni nervni sistcm i to prvo nadraiajno, a zatim dolazi do paralitickog Jjejstva.

Pri akutnom truvanju nastupa glavobolja, vrtogluvica, siabost, povracallje, bolovi II prcdjelu srca, otezano disallje i snizenje temperature tijela. U tdim slucajevima trovanja moze nastupiti besvjesllo stanje pa i smrt usljed paralize organa za disanje i rada srca.

Pri hronicnom trovanju (desava se cesto II fabrikama dnhana)· simptomi trovanja su: nadrazaji sluzokozc nasa i jednjaka, bronhitis, konjunktivitis, gubitak apetita, l11alolu-\'J1ost, poremecaj funkcije zeluca i kod :lena prirnjctan porcmecaj u menstrualnom ciklusu.

Njegovo prisustvo u vazduhu se utvrdujc luetodom kolorimetrije. ?v1aksimalna dozvoljena koncentracija u zraku iznosi 0,5 mg/m3

,

1.2.1.34. Morfin

To je prosak bijele boje, gorkog ukusa, nema mirisa i lahko kristalizira sa jednim molekulom -vade.

l\1orfin se dobija lZ OpijUl113: a opijum iz nezrelih cahura 111aka.

52

1.2.1.34. Morfin

To je prasak bijele boje, gorkog ukusa, nema mirisa i lahko kristalizira sa jcdnim rnolekulom vode.

Morfin se dabija iz opijuma, a opi]ull1 iz nezrclih cahura maka, Njegova toksicno djejstvo se na]cesce javlja kod radnika koji rade II

proizvodnji 111orfina, Ako se manja konccnlracija morfina unosi u organizam d lze vremena, maze dati do postcpenog navikavanja 11a njega,

Simptonu lrovanja morfinom ogledaju se u opSloj uzbudenosti, nelv'ozi i neuravllotezcnosti osobe koja je dosla u kontakt sa morfinom. Moze doc; i do srnrti.

Njegovo prisustvo u zraku utvrduje se kolorimetrijski.

1.2.1.35. Strihnin

Stnlmin je vrlo jak O[rov. Dovoljno je 0,1 g unijeti u organizmn pa da nastupl trenutna smrt. Sirnptomi lfovanja se manifestuju u ukrucenosti misica nogu i lcda. On se vrio brzo apsorbujc sa koze i sluzokozc. U organima covjecijeg organizma rasporeduje se vrlo r8.vnomjerno.

Njegovo dokazivanje Ll zraku prostorijc vfsi Se gravimctrijsl-::i. M,;,ksimulno dozvoljenu konccnlracija strihnina u zraku izuosi 0,15

mg/mo.

1.2.1.36. Kofein

v To jc bijcli iglicasti kristalni prasak koji so lahko rastvma u voui. Stetno djejstvo kofeina se rnanifestuje na centralnom nervnom sistemu.

Akutno trovanjc kofeinOln je nedovoljno prollceno, a hronicna trovanja su cesta kod degustatora, pa i onih koji rade na priprcrni i obradi caja. i kafc .. Simptomi trovanja sc rnanifestuju u sljedccem: gubitak apctlta, nesamca, uzbudenjc i ubrzano disanje.

Maksimalna dozvoljena koncentracija iznosi 3 mg/:m3 zraka.

53

1.3. A1MOSFERA

1.3.1. Svojstva atmosfere

Atmosfera obezbjeduje oksigcn za ZiVl svjjcr i karbon - dioksid za fotosjntezu 11 zelenim biJjkama, ozonski omotac kao zaklon od smrtonosnih ultrav}olctnih zrnka, oborine (kisa, snjjeg) koje natapaju zen1Iju.

AtmosfcTu clni sloj zraka dehljine 90 km~ :~astavljenog od nilfogcnn (N), oksigena (0). argona CAr), karbon - dioksida (C02). OstaE sastojcl su prisutni lJ" tragoYlm~L Razllmije SC, o\'aj sastav se odnosi r:a suhi zrak. Inaee, vodeml para u zrak'U je vrlo p:romjcnljivJ j krece se od 0., 1 do 5 0/(1-

Tempc"1turn atmosfcre jc 11 dirck:'l1oj 'Zavi, 1l0sli od stc.pcna ap""orpcije suncevog zrr:'2cnja i ona se mijenja sa sirinom; godisnjim dOOOl1L prisutnom naoblakorH ltd.

Upravo ]Jorncnuta temperDtura i nj':~lla promjcmi sa \';<lflnrn r:ll' ~ llCi podjelu Jl1n;-;sfcre na odredcnc sloj-t.:vc; a time i na odrcr1cnu 7?i~;H i,,~, Hi

Raspodjcla s1njcva prikazannjc na :,;lici 1.

Slika 1.

54

Troposfera je 'loj najbliZi zemljinoj povrSim i on ,adrli aka 90 % ukupnc mase atmosfere. Temperatura troposfere opada sa visinom pribliino oko 9.8 K1km (6,SOClkm), Pri kraju tog sloja za kratko temperatura ostaje konstmtnom i to se zo\'e tropopauza. Usljed konvenciona1nih strujanJa U OV01TI sloju sc odigravaju neprcstana illijcsanja zraka, Atmosferska voda 1.1 obliku pare (oblaci) jc najveCim dijelom prlsl1tna U ovom sloju. U lropskjm oblastima visina troposfcre iznosi svega 16 km, ana visim geografsk..im siflnama 10 km.

Sloj stratosfera se nalazi iznad troposfere, "N:jcna temperatura raste sa vlsinom kao posljedica npsoll)cije solarne u1travl01etne radijacije i 1.0 od s(ra11.e ozona. Pri vrhu tog sloja temperatura nakratko astaje Konstantna i taj prostor 1ma na7.iv slratopauza (odgovara visini temperature na Zemlji). ?-.Jacblj::, temperatura pocinje padati i taj dio zemljine atmosfcre se love rnczosfcra. 1..; tom sloj11 temperatura dostlze 11ajniz.u lacku (ako 180 K) ito U lTH':':lopal.lzc na vislni ad 90 km.

Sljedcb sloj je tcmlOsfcra. C njemu temperatura raste sa visinom, Kratkov81nD zfnccnje (\·alD3 duZina jc mallja od 242 nm) c1ovodi do

rrlokkulsKog c!ksigcna kincticka cncrglJa oksigcnO'l ill atomn pO'vecava te:mperatl1ru 1ennosferc prema jc:dnadzbi:

O2 0+0

Nadalje, atomi oksigcna rcaguju sa lTJOlckulama oksigena uz prisustvo neLe trccc molcbllc eVn koja prcuzima \/isak cnergijc stvarajucSi ozon.

lnace ozon apsorbuje uHraviolctnc zrake

Odaklc na:;tali alomi oKs1gcna ponovo stupaju u reakciju stvaraju61 ozon:

Dak1c, 8Z011 pretvar2 cncrgij<'l LTV zraka u kineticku energiju molek111a u gonljim slojevima odrz8\'ajuci relativno v1soke tcmper~!llre.

55

Poscbno vazan izvor topiole u atmosferi je Zemija. Povrsina Zemije apsorbuje vidljivo zracenje pri tome zagrijavajuci troposfenL Posto, pritisak u atmosi'eri opada sa visinom, otuda se topli zrak dize uvis i ekspandira pri cemu temperatura opada za iznos ekvivalcntan radu koji se izvrsi pri ckspanziji. Zrak se dize u visine sve dok se ne ollladi na lemperuluru okolnog zraka.

1.3.2. Acrozagadcnje i mcteoroloski uslovi

Gasovi koji napustaju industrijske i tcnnoenergetske dimnjake odlaze u atmosferu. Da Ii ce ani poslije iz\jcsne visinc poceii padati iii ce se rasprostirati vodoravno, zavis! od prornjene temperature zraka sa visino111. Ako se gasovi brzo ne ohiade dizat ce se visoko sio .ie sa stanovista zagadenja povoljna situacija, jer se polutanti dispcrguju visoko i daleko od izvom, pa ne mogu imati stetna djejstva II bIizini izvora. Razunlije St.

time nije rijesen probiem aerozagadenja, jcr transport polutanuta na ~'elike ualjim:: moze izazvati nepozeljne ef'ekte na okolinu u predjelima gdje ne postoje izvori zagadenja. Ukoliko temperatura gasova sa visinom naglo pada i postane lliza od okoline, doei ce do padanja gasova i to u neposrcdnoj blizini izvora zagaucnja sto ima za posljedicu nagli porast konccntracije polutanat.a.

Cest je slucaj da temperatura zraka sa visinom raste, umjesto da opada. To je najteza sltuacija sa aspekta zagadenja zraka, jer l1e mozc cloCi do znatnije raspodjcle polutanala.

Preka dana povrsina zenlUe se zagrijava, a nocu se ista hladi zraceCi energiju ponovo u svemir. Ako su nob vedrc, bez oblaka, zracenje je intenzivnije, a to dovodi do znatnog hladenja slojcva zraka neposredno uz povrsinu pri ccmu nastaje inverzija temperature koja pojavom dana nestaje (slika 2.).

S6

),\"J", "'_ . /hiadn, /1/, 7 c; // / I (/7777Ji ;;J7;'p!77777.T

Slika 2.

I

~olutanti koji dospiju u atmosferu razbIazuju se uslJed difuzije j

nUJesanja. Sve Je to uVJelovano temperatul11im razlikama. Pod djejstvom suncevog zracenja dolazi do fotollernijskill reakcija izmedu pojedinih supstancl u zraku, a oborinc (kisu, snijeg), vjetar i temperature predstavljaju najvaznije mehanizme uklanj~ll1ja polutanata iz atmosferc.

Posloji znatna temperaturaa razlika izmeuu gradova i okoinih predjela. Te razlike posto]e i ljeti i zimi. Rel1eksija i zracenje energijc su lZilllJenJem zbog pro111jena u karakteristikama povrsina. U gradovi,ma su prisutni krovovi, plocnici, bctonskc i asfaltne povrsine koje dircktno apsorbuju suncevu energiju. Posto nema vcgctacije, nema ni vlage, a s tim nema ni hladcnja usljed isparavanja.

Disperzija polutanata zavisi od brzinc i intenziteta vjetra. ObOline pred~tavljaju najefikasniji nacin uklanJUnja polutanata iz atmosfere.

Cc~tice. pr.isutne u zraku apsorbuju suncevu s\'jetiost zbog cega gTado~l p:"lmaJu 15-20 % manje zraccnja nego nenaseijcnc oblasti gdje nelna ceshca. . Karbon-dioksid se ne smatta polutantom iako predstavlja proizvod

lJudskc aktlvnostl. On imu znacajan uLicaj na klimu Zcmlje. On je sposoban ~~ apsorbira i, emitira dugovaino zracenje. Porasiom njegove konc~ntraClJC u atnlOsferi sprijeccno jc emitiranjc zracenja sa Zcmlje u SVC1111f. Otuda se srednja temperatura na Zemlji povccava sto moze imati kalastrofalne posljcdice. Naprimjcr, dvostruko povecanje konccntracije CO2 povecala bi prosjecnu temperaturu na Zemlji za 2,8"C. To bi izazivalo _topljenje lcda u polarnim l110rima time bi porastao riivo rnora i potopio priobaino podrucje. ~ Dru?a ekolosl~a opasnost je pojava smanjenja konccntracijc Ozona pri cemu ?l se. pov.~cal0 kratkovalno zracenje na povrsini Zemljc. Zapravo, ozon JC taJ kOJl apsorbira najveci dio stetnog ultravioletnog zracenja. Najvecu opasnost za ozon predstavljaju supersonicni avioni u koiirna izgaranjem visokooktanskog benzina nastaju velike kolicinc vodcne p~rc i karbon-dlOkslda, liZ oslllbaclanje lop late. Na toj povisenoj temperaturi naslaJe nllrogen-oksid (NO) koji reagujnCi sa ozonorn dijele N02:

. Isto tako kOl1centracija ozona se smanjujc pojavom ha]ogeniranih Indrokarbona u atlllosferi. To su najceSce freon 11, CFC13 i freon 12 kojl

57

se koriste kao aerosolni potiskivaci. Oni dugo ostaju nepr01ulJenjem atmosferi jer ne postoje prirodni na':1111 njihovog raspadanja.

u

Pod djejstvom kmtkotalasnog zracenJa raspadaju sc u elementami halogen koji smanjuje koncentraciju ozona:

Cl + 02-".CIO + O2

C10 + 0 ----I>- CJ -'

Polutanti u atTnt::)sfcri koji nastaju pri fotGhemijskim proccsllna z;:.~vu se fotohemijski ,~)Lsi(L1 nti,

Pri gor;,,-a nastnJj lTIcdusobno i1i sa ,l,""';m

poiutante. OYe pt0C,;se prisl:.tnjrn spojc'/ima rcag1.1.1H

pocistlce sunccYJ svjctlost

sagorijcvanja stvarajuci nove Otuda ilflfltnO

fotooksidaciju NO [, ;,1"0:> S02 u itd. Energija ITiolekulu N02 pri ccmu

n8.staje jedan ~Hom oksigena. 0 '.'a1\o stvoren atom oksigcna reaguje molckulom kiY,ecmika formir8juci nzon:

N02 --~ NO + 0, o + O2 + 1'v1 ~----p 0 3 + IV!, 0 3 + ~O ---~ NO;;. + O 2 ,

gdje jc 1\,1 ncka rQokkula 1Z zfaka.

1.4. MOGUC:NOSTI lJl'J/\PRFDENJA I ZASTITE ~T' A l{ \ (lD c· A r< , I)ru A "TJ ' LJ.:(, t-,k.": ,It l~""4,_'-r!\L .. l v j-·U\. /'-\

p,)stoji slfok SpE'kiar mogucnosti i n36ina \"azduha od 7nra.(ti\!anja, a tri su o.;;huvna i to:

58

lH18preae-nj8 (c

i zastite

• , ,

l. 2.

uvooenjem tehnoloskih procesa l)cz otpadaka; metode j postrojenja za unaprcdcnjc kvalitcta zraka;

3. vaspitno-obrazovna djelatnost 1.1 f-tmkciji lmapredcnja zivotne sredine.

1.4.1. Tehnoloski procesi bez otpadaka

Fabrik:a he? o1pndnih materija je fbbrika buducnosti. Istim'" t(lkav prilaz tchnologiji zabtijC'va, prljc svcga, izmjcne U organjzovanju industrijc i u njenoj ckonomici.

Veoma vazno pitanje ekonomikcje to - oa li je jcdan illdm;trijsb ohjekat rentabiJan ili nije. PIed eLonomistc se postavlja kmpan zac1atnk, koji se sastojl u ana-liz] svih dohjh 1 stefa, 8 koje drustvu donosi neadekvatna tehnolog1ja (prlja\'d tchnologUii). Tu sc, prij>?- s\'Cga_ mi~:li Da nepotplJDO korisccnje sirovin8. 'koj(': :;e gubc 11 otpa-::irna: sicte, kojc nanose sarm olpacL a koji tmju okoiinll izazivajuci :::azn~ oboljenja ljudi, smanjenjc poJjopri'\'lTdnih proizvodn, 11l8S0VnO uginuce rihe i dr. Ak0 S~,

analizom stanja mvrdi (lJ je stet a koju donosi grana -vcca od clobili" tak\'a fabribl nema pr.:J\·() n<1 opstan<lk.

Postojanjc "prlja\7h .leCtinih fa1Jrik,t" nastoj1 se o~j3snjt1 odnosD0; ekor10mskorn 03 ';c Sl-:-UP2 i ?8\.-;-::,m::-na tchnotogija bez otpadaka, Tal,_vi argumenti SLl vdo niski i odudJ.raju od svakog progre~a. ncduvr:~ena tehnologija be! obzlrfi na svoju nisku cijenu, na krajn kad se sagiedaju ;:-.-ve stete kojf' ana dODOSl sa svojim otpacima 1spada znatno skuplja od S8vrCfficne tchnologijc.

Mora se priznuti da jc bivsa Jugoslavija krcllu!a u hllrni industrijski razvoJ: ne vodeCi dovoljno racl.lna 0 ckoloskim zakonitostima. To je do\'elo do narusav3nja i zagadi\lanja radnc 1 :'I:ivotnc srcdine Sada lz)az treha traziti II TI1ijcnjanju od;)osa naseg covjeka prcma nasoj prirodi.

1\1ora sc posvctiti 'vise palnje nallci, pDdizanjll ni-voa svijcsti kod Ijudi i mijenjanja sad3snjih ckoloskih odnosa.

eliminisanje sletnih tebnuloskih prnccsa mnzc se izvrsiti jedino putcm n::mkc, ohrazovnnjD i kulturc. Apsurd bi bio da se mi suprG':staYlmo poslojanju i llVOZll !1prljaveH lclmologije. Vee izgracicne f,tbrike tehn010gijc trcbrt putem tchnic:1d'l unrrprcaenj('l dovesti nn niV0 podnosljivih zagaJcnja, a U\"02 takvih fab;-·ika pntpuno zabraniti

59

Nema sUlnnje da se mora brze mijenjati odnos prema prirodi. Razumije SC, to se postize podizanjenl drustvene svijesti i razvojem sopstvcnc naukc i tehno]ogije.

Cudno je da znalan broj induslrijskib objckata posjedujc poslrojcnja za preCiscD.\'anje otpadnih gasova, koje nazaiost, U tome san10 djclimicllO uspijevaju. Dok su jedna postrojcnja konstruktivno neadekvatna, druga su nedovoljno odrzavana. 1ma slucajcva gdje su ugrac.leni eflkasni urcJaji, ali se zbog visokih troskova odd3vanja ne vrsi redovna eksploatacija.

Ncoprostive Sli grcske kojc su pmvlJcne pri izvodcnju radova na uredajima za preciscavanjc, a da prethodno nisu umdene ncophodnc ~tudije. Taka su se rasipala znatna malcrijalna sredstva.

Ako se tome doda i taj podatak da su radove na uredajima za preCiscflvanje cesto izvodila ncspecijalizQvana preduzcca, uz povrsan i slab nadzor od slranc invcstilora, onda se moglo i ocekivati pogors::mjc situacijc u poglcdu zagac.ienja racine i zivotne srcdine.

1.4.2. Metode i postrojcnja za unaprcdenje kvaliteta zraka

Postrojcnja za ocuvanje kvalitcta zraka na radnim 111jestima leaa i kvaliteta 7jvotne sredinc, razlikuju se meuusobno prema metodi koja se koristl, namjcni i svrsi. To, prije svega, zavisi ad prisutnog zagaclenja (prasina, razni toksicni gasovi ili smjeSajcdnih l drugih).

Ta zagadenja polien ad raznih masina, aparata, nreclaja i industrijskih

proccsa. __ Pcisfoji vise metoda otklanjanja zagadenjJ kak(} iz -zraka sa radnih

mjesta tako i iz olpadnih gasova. Svaka metoda ima dobru i losu stranti. S obzirom na zahtjeve kvalitcta olk!anjanja neCisloca, izbor se priklanja onoj metodi koja je bliZa rjesenjn postavljenog problema. Tn so no smiju izgubiti iz vida ekonomski pakazateUi, kao sto su troskovi oddavanja nredaja, investicion3 ulaganja, vijek lrajanja, troskovi rada ureclaja i druga .~ ulaganja.

60

I 1

I

1.4.3. Metode otldanjanja prasine

. Ot~~an~anje prasine iz zraka sa radnih mjesta i otpadnih plinova ll1dustnJskth procesa vfsi se pomOCll postrojenja za otprasivanje.

Ovo postrojenje sastoji sc iz tri glavna dijela:

J. cjevovoda za usisavanje, 2. odvajai' prasinc (fillra, ciklona i raznih drugih odvajaca) i 3. venlilatora.

1.4.4. Cjevovod za usisavanje Cjevovod za usisavunje ima zudatak da usisava prasinu sa izvora i da

jc uSl~jc~ava prcma otprasivacu. Da bi sistcm otprasivanja bcsprijekorno funkclOlllsao, neophodno ie, izmcdu osta!og, da posJednje pravilno dl111enZlOIllsan cJevovod. U prvom redu se mora voditi racnna 0 izboru oclgovarajuce . brzinc strujanja zraka u cjevovodn. Brzina strujanja vazcluha zaVISI ad:

a) specificne gustine cestica, b) dimenzije cestica i c) oblika ('estica.

Da bi se izbjeglo talozenje pmsine u vodoravnim cijevovodima treba u HJ.Hna omog.uc~ti znatno veell brzinu strujanja zraka, odnosno gasa, za razlJku od kOSIh I okomitih cjevovoda.

Postrojcnja za otprasi vanje mogu biii razliCite izvedbe zavisno od uslo\~a po.d ,kojim ~e [unkcionisati i zahtjeva za stepenom otprusjvanja.

. Na sIreI 3. pnkazano je poslrojenje otprasivanja veccg broja radnih I~Jcsta (:azvodna mreza) gdje sc cijevni sistem sastoji iz magi::;tralnog ~Jcvovona (glavnog cjevovocla) ogranaka, usisnih kapa (hauba) i KompreSlOl1og cJevovoda.

61

Slika 3. Postrojcnje za otpra§ivonje: 1 - usi:')'/"w kapa, 2 - ogranak glavf10g

cjcl'ovoda, 3 - glavni cjcl'ovod, 4 - ventilatur, 5 - komprcsioni cjevovod, 6 . - odvajac pra§ine

Usisna kapa (hauba) predstavlja dio cjevovoda, odnosno njegovog ogranka. Ona sluzi za sakupljanje prasine TI3 izvoru. USlsne kapc moraju da zadovo lje sljedc6e zahtjeve:

a) da svojom konstmkcijom omogu6i najefikasnije hvatanje prasine, b) da ima male aerodinamicnc otpore, e) da omoguCi nesmetan prilaz radnOlTI mjestu.

Izlozeno postrojenje maze se primijeniti i za otprasivanje zaprasenih gas ova koj] se javljaju pri odrcdenom tehnoloskorn proccsu. U tom slucaju ogranci glavnog cjevovoda se povezu dircktno na izvore zapraseni h gaso\, a. .

1.4.5. Odvajaci prasillc

Oni imajll zadatak da odstrane - odvoje praslnu 1Z zraka i time doprinesu unaprtdenju kako radne tako i zivotne sredine.

Odvajaci prasine mogu se svrstati u dvije grupe ito:

a) suhi odvajaci prasine i b) mokri odvajaCi prasine .

. " 62

1.4.6. Suhi odva.iaCi prasinc

Od suhih odvajaca prasinc najccsc.e se koriste:

a) taloine komore (mehanicki aparati), b) cildoni, c) inercioni separator, d) filteli (vrecasti filteri, elcktrofilteri i drJ

Ta10zna komora ful1kcionise na PflllCipu gravitacijc ce~tica prasine. ~ Zapravo, zapraseni gas dolazi II jednu kornoru gdjc mu brzina paclne sa 20

na 1,5 m/s pri cemu nastupa talozenje cestic3. Dobra strana avih uTutaja je 1.1 tome sto su jednostavni, imaju mali gubitak pritiska, sto znaci da su mali pogonski troskovi. IV1e(iutim, sIaba im jc strana u tome sto zauzimaju veliki zaprcminskl prostor, a time i ve1ike troskove izgruJnje, i drogo, imaju nizak stepen otprasivanja.

Ciklon se sastoj; od dva cilindra: vanjskog j unutrasnjcg (slika 4.). Spoljasnji cil1ndar se u donjem d.ijeluz_Qvrsava 1\0l111S0D1, a zatim otvorom za ispustanje prasine. Princip fqda cildona sastoji sc u tome sto se zapr~~~nr zr3~_ d.qhL?k.om u prostor mCO"ll ci1indrima poc.injc krctati pod djcjstvom _.c~ntrifugalnc sile uz zid spoljasnjeg cilindra i konusa prih1iz3'i/ajllci sc otvoru. Znlk oslobodcIl od CGstica prasine nilpusta ciklon kroz unutrasnji cilindar.-

Dimenzije ciklona ovisc od kollcinc zaprascnog zraka koji treba prccistiti. Pri izboru vc1iCinc ciklona bolje jc uzim8tl manje ciklone jer je njihova cfikasnost Ciscc'nja z.raka veca. Daklc, aka se rach 0 veeoj ko11cini zaprasenog gasa (veta od 4 m 3/s) treba uzeti dva ciklona (51j1 se ulazni prikljucci spnjaju zajednickim prikljuckom, a oyaj za kompresionu cijev postrojenja.

Optimalna b_fzina zaprasenog gasa u ulaznom prikljucku ciklona iznoslod 16 do 18 m/s.

63

U slueajevima kad je u zaprasenom zraku prisutan veliki postotak prasine i pepela eye su dimenzije suvise male, tada je efekat odvajanja prasinc nedovoljan. U tonl slucaju ugraduju se kombinovani cikloni koji imaju mali koeficijent otpora i visok stepcn odvajanja. Kombinacioni ciklon predstavlja kombinaciju prilnarnog eiklana postavljen u seriji sa dva sekundarna eikiona.

I I 4 Ire

I I ~--~-}. \~

Slika 4.

~1_

eiklon: 1 - ulaz zaprascnog gasu, 2 - izlaz oCisi:enog zraka, 3 - val/jski cilindar, 4 - uflutrasnji cilindar

Multicikloni su cildoni maJih dimenzija, ali su efikasniji u odvajanju prasine od vccih eiklana (centrifugalna sila je U obrnutoj proporciji sa poJuprecnikom eikIona). Uveden je u proizvodnju pod nazivom baterijski eiklonski separator (s1.5.). On se sastoji ad vcccg broja cikJona sa ugradcnim lopatican1a koje omogucuju rotaciju zaprasenog zraka Cime se postlze efikasna separacija prasinc usljed pojacanc centrifugalne sile. Dakle, Slllanjenjcm precnika pojedinacnih elemenata (ciklona) postizu se vece centrifugalnc sile, tilue i veCi stepen odvajanja prasine. Medutim, ovdje se mora voditi racuna 0 mogucnosti zacepIjcnja koje je cesce kod manjih nego kod vccih ciklona.

64

,~

I 1 I

1 j i I ' I I i i ,

/' ' f

, , I

:: I . I III i~)

I \ \ ~.

t2

, , i I

i I I i I

tJ~/

Slika 5.

Multiciklon: 1 - ufaz zapraiienog gasa, 2 - izlaz oi'iscenog zraka, 3 - ;zlaz pra.{:ine, 4 - eiklon

lnercioni separator sastoji se od vcceg broja prstenova Ciji komp1et ima oblik resetke, odnosIlo zaluzina (s1.6.).

65

Zapraseni zrak ulazeci kroz veei otvor ovog uredaja i prolazeci kraz njega (veei dio ovog zraka 90 -.95 %) naglo ;zlazl,U atmosferu kroz proreze izmedu prstenova. Na kraJu ovog odvapca prasme ostalo Jc;nalo zraka sa visokom koncentracijom prasiue. OVlm uredaJem moguce Je adstraniti 90% prasine iz zraka.

Slika 6.

Inercioni separator: 1 - uraz zaprasenog zraka, 2 - izlaz zraka, 3 - reL(:etke (Zaluzine)

Vrecasti filteri imaju visok stepen odvajanja prasinc (do 9~.~,) pa se koriste tamo gdje se ne moze postiei zadovoljavajuCi stepen preclSCaVanja ciklonima iIi makrim advajacima. .

Vrecasti filter se ,astoji iz donjeg dijela kroz koji ulazi zaprasem zrak i gornjeg dijela gdje Sli smjestene ~r~6ice i "me~laniza~ za ~tresanJe vre~~.

U donjem dijelu filtera skuplJaJu se cestlce ko)e .se lznose po,;,.,cu puznog transportera. Vrece su izradene ad platna, a nJlhov bro.) maze da

66

I I

i I I i j I

--1 ,\ I

I

1 -I

I'

I I I

i I

:j

I :1 II

1 1 -~

bude i do 15 komada. Otresanje vreca vrsi se u intervalima (6-7 minuta). Ustvmi, intcrvali se magu podesiti prema patrebi koncentracije prasine.

Na s1ici 7. prikazan je vrecasti filter koji funkcionise tako sto zaprasenl zrak dolazeCi sa odsisTIlh radnlh mjesta na strojevima (izvora zagadenja) ulazi u donji dio filtera, a zatim kroz vrece gdje se odvoje cestice, a onda izlaznim cjevovodom ide 11 ventilator pa 11 atmosfen1.

Zacepljenost vrecaje osnovni llzrok neispravnosti rada ovog filtera. Uzroci zacepljenja vreca S11 sljede6i:

1. 2. 3. 4. 5.

vlazna prasina u zraku, prosupljenost vreca, nedovoljno otresanje vreca, previsoko optereeenje vreca filtera (visoka koncentracija prasine), neodgovarajuca tkanina vrecastog filtera.

I /

Slika 7.

Vrccastifilter: I - u1a:: zarra.~c71og zraka, 2 - izlaz ocL~cenog zraka, 3-izTaz pra/~ine, 4 - 1Tcce

67

Elektrofilteri magu postici slcpcn odvapnja prasine cak 99,9 %. Tako nesto ne moze se ostvariti sa bilo kojim drugim odvajaccm prasine. MCQutiln, ncdostatak imje prilicno visoka il1vesticiona vrijcdnost

Elektrofilter se sastoJl od filterskih komara, lijevka za talozenje prasine, izalacije, transfonllatora i ispravljaca. Dva 5n glavna dijela: komora sa elektrodama za odvajar~ie prasine 1 elektricna oprcl11a Zil obezbjcdenje e!ektroda visokim naponom (s1.8.).

Eleklrode imaju oblik pluca poredane u jednom nizn i to naizmjcnicno: pozitivnc i l1cgativne elektrode odrc(tcnog razmaka. Oko negativriih e1ektroda dobzi do praznjcqja koje uzrokl~je emisiju elektrona, sto dovoLli do jonizacijc zraka. JOlllzinme "molckule zraka se sudaraju sa cesticama prasinc predajuCi 1m ncgati vni naboj. T ako nabij ene cestice prasinc privlacc sc od pozitivno nabijenih plota (clektroua) gdje se taloze. Isialozcna prasina se s vrenlcna na vrijeme otrcsa po~ebninl urcdajenl. Prasina pri oLres:.mju pada u bunkc:r koji se naluzi ispod Kumvre ekklr-Jda.

Stepen talozenja ccstica u elekLrofilicru z3visi od vrste cesIica, oclnosno njibu\'e moe! za provodl.jivoscu elcktriciteta. ~rairl1e, nesagcrjdi ugljik U L.apl';J.senom zraku sc odlikujc vccom elcktroprovodijivoscu negu pepeo.

S Dbzirom da e1cLtrofiltcri in13ju visoka invcsticiona u1aganja, kao i troskovc racia i odrzuv-anju, r:lzurn ljlv'o jc cia ce sc oni ugrLHliv~lti Tj~ v_Him rnjcstimrr gdje su zahljcvi 2.a stepcnom odstranjiyanja prasine visoki.

68

!±. ig:..,----q~~~~ l /~ ! I I

r---·'~ -·~~-71 I '/1 -1

'I G\ . I' Ii' I I! ~ 1\/1· \ 111\, l lil~ 1 11·1\ I /' 1.'1 X II'" --'. 'I' / "'./\: /\,·Iil LI! I L.J I ~ I ~--" i.i..Ll!

\2 \--/l'\ I/'\ l /. 6 \ " .Y.._ \1 r" [JG2~:?~---.:;:-:2::::"'-"-:"~'S;;(':"~t

Jl t3

Elektro!ilter: 1 - ulaz zaprasenog gasf.-!, 2 - izlaz za otisceni gas, 3 _ izlaz prasrne, 4 - Ui'(?ctaj za stresanje jonizirq/ucih elektroda, 5 _ talaine

elektrode, 6 - puini tralJSporter

1.4.7. Mokri odvajaci prashie'

U grupi mokrill odvajaca prasine najces6e se koriste:

a) protustrujni skruber (odvajac prasinc) sa punilom; b) centrifugalni skruber; c) mokri odvajac prasine PVM; d) venturi odvajac prasine i e) pjenasti odvajac prasine.

.Protllstr~jni skruber saplinilom spada medu prve odvaja"e prosine kOJ~ Su k?ll.stenJ u mdl:stnJl za odstranjivanje prasine 1Z otpadnih iIi " pr~'zvodmh gasova. To Je, ustvari, kololla eija je visina od 2 do 5 puta ., vcca od precnika. Zapraseni gas ulazi sa donje, a i.zlazi sa gornje strane ove. k.olone,. a voda ,de u suprotnorn pravcu (odozgo prema dole). Na donJoJ stra:" kolone ugradena je reselka na kojn je postavljeno punilo. PUIlllo maze bltl razllclto: u upotrebi SU najcesce keramicki eienlcnti (komadi cijevi), piljevina, kamen i koles. Visina sloja je uslovlJena stepenom odvajanja prasine (sa visinom sloja raste efekat odvajanja), Meduttm, 1 Vlsma mora unatl optlmalnu granicu. Otpor prolaza zraka kroz kolonu raste sa visillom sloja punila. Time so povecava i energija transporta gasa.

Iznad pnnila postavljena je razdjelna ploca koja ima zadatak da r-avnomjemo" po cijeloj povrsini punila, razdijeli gas i vodu. Dakle, razdJelna ~loca, svoJom konstrukcijom omogncuje veei kontakt izmedn gasnc. '1 t~cne..raze. 011a sc sastoji od veceg broja cijevi sa dva razli6ita promJera 1 dVIJC razlicite yisine.

Kroz cijevi ve6eg promjera i veee visine izlazi gas, a kroz cijevi manjeg promjera i manjc visine ulazi voda .

.. Protustrujnim kretanjem gas a i vade kroz punilo kolone dolazi do nJ1hovog medusobnog kontakta, odnosno, ispirallja gasa. Cwste cestice pn,sutne u gasu ovlazice se (otdaju) i strujom vode krenuce u obliku mulp proma donjoj strani kolone, odnosno, skrubera. Takoder, doc; 6e i

69

do djelimienog rastvaranja pojedinih gasova u vodi. To, uostalom, zavisi od vrste gasa ti. njihove rastvorljivosti u vodi.

Na slici 9. plikazan ie izgled protustrujnog skrubera.

t 2 9 /8

2

5 ~

6 .~

1 '- J--. Slika 9.

Skruber sa plInilom: 1 ~ ulaz zraka, 2 - izlaz zraka, 3 - ,da::. vade, 4 - idaz muljcvitc vode, 5 - punilo, 6 - resetka, 7 - razdjelna ploea, 8 - cUevi za

ulaz vade, 9 - cijevi za izlaz vade

Centrifugalni skruberi su hidrocikloni "iii so unutrasnji zidoYi kvase VOdOffi. Koristi se, uglavnom, U usisnim ventilacionim sisteml1na za ukianjanje prasine iz zraka. Takva potreba ukazuje se kod abrade i transporta kvarcnog pijeska, koksa, uglja, krecnjaka, razlic,itih ruda i st. (na drobilicama, elevatotima, presipnim mjestima i dr.). .

Po izgledu ovaj sbuber prcdstavlia yertikalni cilindar koji se u donjem dijelu konusno zavrsav3. _ Unutrasnji zid ovog cil1ndra se kyasi vodom i neophodno je da se odrzava neprckidui film kako bi se sprijecilo izbacivanje vade ad strane struje vazdllha.

70

i j , ! ! I I f;

! I I !

I I I ! I §

i I

Zapraseni zrak se kreee u cilindru po putanji spirale tako da se cestice prasinc pod djejstvom centrifugalne sile prislanjaju uza zid dolazeei u kontakt sa tankim slojem vode. Tu se cestice ovlaze, oteZaju i krecu prema doni oj strani skrubera zajeduo sa vodom.

Stepen odvajanja prasine U ovom skruberu raste sa povecanjem specifiene mase prasine i brzine zraka. Takocler, efekat otklanjanja prasine raste sa smanjenjem promjcra centrifugalnog skrubera.

Na slici 10. prikazan je cenmfugalni skmber.

---- ----

Slika 10.

Centrifugalni skruber." 1 - ulaz zapra§cnog zraka, 2 izlaz oCiscenog zraka, 3 - uTaz vade, 4 - izlaz muljcvitc 'vade

Mokri odvajac prasine tipa PVM se cesto spominje u ruskoj Eteraturi. Onje dosta shean odvajacu prasine tipa 1'oto1::10n, a sastoji se od kucista u kome Sil ugradene pregrade (gornja i donjn),

Zapraseni zrak ulaz; sa strane odvajaca (iznad konusnog dUela) prolazeei izmeclu dvije pregrade (gomje i donje) udara u ponsinu vode. Voda se rasprskava 11 '~itne kapljice omogucujuCi 1m prisan "kontakt sa cesticama prasine prisutnim u zraku. Cestice prasine se ovlaze i time

71

postaju teze te silom zemijine teie padaju n vodu. U va eli, koja ima konstantan niva, u konusnom dijelu ovog skrubera, dospjela prasina se talozi na dno konusa, a odatle se isposta u kanal (slika 11.).

Zapraseni gas prijc ricgo Sio dode u kontakt sa rasprscnom VOd0111,

zapravo, na samOlll ulazu u skruber) izlozen je tankim mlazevin1a vode koji neprekldno iZbijaju iz luseva jJostavljenih sa gomje strane ulaza kornorc. Tu sc odstrane najvecinl dijclom krupnije cestice, a ostatak se uklani pri konlaktu sa povrsinom vode. Odatlc zrak ponese kapljice vode

)2

1 -~

\7 '-.!...

9 r

pa se rnoraju uklonit! pornocu odvajaca kapi ito prije nego sto zrak dode do ventilatora.

Slika 11.

J'vfokri odl'ajac prasine: 1 - ulaz zaprasenog zraka, 2 - izlaz oci§cenog zraka, 3 - ulaz vode, 4 - izlaz l1JuljCl'ite vode, 5 - odvajac kapi, 6 - gornja

·pregrada, 7 - donja pregrada, 8 - ventilafOl', 9 - ureilaj za odrzavanJe konstantllog nivaa vade

n

/

Ventnri odvajac prasine se sasloji od Venturijeve ciiev! (1), advajaea kapi (2) i centraine cjeveice (3) za dovod vode. .

On funkcionise taka sto voda dolazi u "grlo" (suienje-5) Venturijevc c~Jevi pod znacajno visokim pritiskom i velikoll1 brzinom stvarajuci VakUU111. Tako stvorenim vakuumom omogucuje S0 uVlacenje zaprascnog gasa u Venturijevu cijev. U "grin" Venturijcvecijevi dolazi do prisnog kontakta lzmeau zagadenog gasa i vade. Relativno vis aka brzina kretanja cestica prasinc s jedlle i kapljica s druge stranc znacajno doprinosi njihovOln medusobnom sudaranju, a zatim oklupnjavanju i taloienju cestica. Dakle, sitnc cvrste cestice prasine sluze kao jezgra za stvaranjc f10kula na kapljicama vode.

Vcntmi uredaj moze da funkcionise taka da uvlaci zapraseni gas i bez vcntilatora. Taj slucaj se rijetko primjenJuje jer nije dovoljno ni efikasan ni ~nvesticiono opravdan za tako mali protok gasa. No, ovaj urenaj SVOJOlll konstrukcijom sll1anjujc otpore zracnc faze u sistemu (olaksava vcntilatoru us is zraka). Mcdutim, za istu tu vrijednost gubi se energija na pumpi koja potiskuje vodu prcko centraine cjevcice (3) u VenLUrijevu elJev.

Ovlaicnc, uvecane i otezalc cestice prasine zajedno sa mlazom vade odlaze pr-ema don)oj strani odvajaca kapi (2), odakle se ispusta u kana!. Gas oslobodcn prasine odlazi prema gornjoj strani odvajaca kapi odakle se ispusta u atmosferu. Venturi odvajac se koristi u tchnoloskim procesima za preciscavanje proizvodnih iIi otpadnih gasova. Njegov aprosceni izgled je prikazan na sliei 12.

Slika 12.

(

73

Venturi odvajac prasine: 1 - venturi cijev, 2 - advajac kapi, 3 - centralna cjevCica za davod vade, 4 - grla (,,"zenje venturi cijevij,' 5 - ulaz

zaprasenog gaSG, 6 - izlaz oCiscenog gasa, 7 - ulaz vade, 8 - izlaz muljevite vade

Pjenasti odvajae prasine, pri radu, karakterise se stvaranjem sloJa vodene pjene (mjehuri6a vode) na resetki kroz ciju perforaciju prolazi zapraseni gas. On se sastoji od kolonc cilindricnog oblika Cija se gomjn i donja strana zavrsava kOll11sno. U ul1utrasnjosti kolone postavljene su resetke ciji braj maze biti od jedan pa nadalje, zavisno od zahtjeva za kvalitetom preciscenog gasa. lspod resetke, a sa strane kolone dolazi zagadeni gas. Na gomjoj strani kolone izlazi precisceni gas. Voda dolazi sa strane kolone u nivoli svake resetke Oll1oguc:ujuci stvaranje pjenastog sloja vade cija visina maze biti od 80 do 100 mm. Efekat prcciscavanja je u direktnoj zavisnosti od visinc pjenastog sloja vode (sto je visi sloj, prisniji je kontakt izmedu gasne i tecne faze, a time i bOlje prcCiscavanje).

Proces odstranjivanja prasine iz proizvodnog iIi otpadnog gasa u ovom aparatu vrsi se 11 dvije faze. Prva faza se odvija 11 sakllpljanj11 cestica na tecnosti 11 vremenu stvaranja mjehuri6a, a druga faza sakupljanjem cesliea nakon stvaranja mjehuri6a. Krupnije ('estice se odvajaju iz gas a u prvoj fazi i to pod uticajem ccntrifugalnih siJa, a sitnije cestiee se odvajaju u dmgoj fazi, to jest 11 fazi smanjcnosti inertnih sila. Veliko raspolozivo povrsinsko podrucje (tecnost U obliku mjchurica), kao i difuzioni mchanizam uveliko doprinose sakllPUanju (odstranjivanju) vrlo malih cestica 1Z gas a unutar mjehmica.

Ako se u voelu doda odredena kolicina pOHsinski aktivnih materija pove6a6e se efekat sakupljanja cestica.

Uprosceni izgled pjenastog odvajaca prasine prikazanje na sliei 13.

74

1 r

~h~:f~~i

LLJ6 'v'~

17 Slika J3.

Pjcnasti odvajae pra.finc: 1 - kalona, 2 - rc.ktka, 3 - ulaz zaprasenog gasa, 4 - izlaz preCisc"c17og gasa, 5 - ulaz vade, 6 - izlaz muljel'itc vade

(stalnn funkcionisC'), 7 - izlaz muljcvite vade (povremeno frmkcioni§e), 8 -pjcna

1.4.8. Metode otklanjanja gasovitih zagadenja IZ

otpadnih pUnova

Gasovita zagadenja prisutna U otpadnim plinovima potiell, uglavnom, lZ industrijskih procesa i lenTIoenergetskih postrojenja. S ohzirom da su to supstanee koje stetno dJcllljll na okolinu (Ijudc, biljke, imovinu) ncophodno ih je odstranitj na samarn izvoru, prijc nego sto one dospiju u atmosferu.

IVlctodc preCisC;;lVanja otpadnih plinova mogu biti razliCite. Na to utice vehki broj faktora. U tom smislu vrsta gasovitog zagadenja 1ma presudan uticaj. Nc smiju se zanemmiti njcgovo porljeklo i koncentracija kao i zahtjcvi za stepenom ciscenja, invcsticiona ulaganja i odrZavanje. S obzirol11 da SD ta zagaacnja, u vecini slucajcva, posljcdic3 neusa\Tscnosti tehnoloskog procesa iii neposjedov3nje odgo'varajllcih sirovina, ekonomska opravdanost je bliza inoviranju samog proccsa proizvodnje nego ugraolvunju postrojenja za preCisc,(]v:mje otpndnih matcrija. No, aka su u t0111 dijelu iscrpljcne 5VC mogucnosti treba osmisliti mogucnost primjene otpadne (toksicne) materije kao sckundarne siroyine. Time bi se

75

postigla dvojaka korist: za3t11i1a zivotna sredina i pribavila ekonomska

korist. Takvl slucajcvi nisu rijclki 11 civilizoYanom i tei1l1icki raZVljCnOlll

svijctu. Samo neupuc,cni smatraju luksuzom preciscavanje olpadnih gasova iIi nji11ovo prevodenje u sekundarne sirovine.

Preciscavanje otpadnih gasova se vrsi na vise nacina, a u upotrebi 5U:

a) apsorpcija gasa, b) adsorpcija gasa iIi mids", c) sagonJcvanJc, d) spaljivanjc u katalitickim pecima i dr.

Ovdje cerno spOll1cnuti odstranjivanje toksicnih gasova koji se najccS'(~e javljaju u sastavu otpadnih plinova iz tennoelektrana i top lana, a to su sumpordioksiu i ni lwtni oksiu.

1.4.9. Odstranjivanje SOl iz otpadnog plina

Prisustvo sumpordioksida' u atl110sferi najcesce potice lZ

tennoelcktrana lozenih fosilniul gorivima. Emisija ovog zagadivanja ce se visokim dimnjakom smanjiti distribuiranjcm (rasprostiranjern) 11a ve6u povrsinu. KoEleo ce, U tom slnislu, dinlnjak biti uspjeSan, zavisi od melcoroloskih uslaya.

Sto se tice cmisije ovog polutao(a, (u so rczultati mogu postiei primjcnjujnci sljedere metode:

a) odsumporavanjem goriva (prije sagorijevanja); b) odsumporavanje u lozistu (ubacivanje rcaktiva u loiiste); c) ousumporavanje dimnih plinova (nakon sagodjevanja).

·Prva metoda moze se izvesti 11a vise nacina, a svaki od njih ima svoje prednosti i mane. Naprimjer, olklanpnjc sumpow lz uglJa mehanickom metodom zavisi pretezno ad kvoliteta ugll". 'Ill se moze smanjitl 60 %

76

I

prisutnog sumpora. Medutim, gazifikacijom uglja pod pritiskOln postize se 90 '!i" lzdvaJanja sumpora u obliku Il2S. OvaJ postupak Je, dakle, efikasI1lJl, ahJe zato znatno skuplji od mehanickog.

Druga metoda se sastoji u dodavanju krecnjaka dolomita kreca iIi nekill drugih oksida metala U obliku siillOg praha, u samo loii~ie. Dodati OkSldl l~l~tala veiu se sa oksidinla sumpora gradeci sulfate metala koji se odstraoJuJu iz dimnih plinova zaje<lno sa prasinom u elektrofilierima. Ova] poslupak se moze izvesti ubrizgavanjem amonijaka u 102oiste. Stvorelll sumportrioksiu u lozis!u vezate se sa amonij akom i graditi amoIllJumslufat kOJl se kao prasina izdvaja na elcktrofilterima. T rcea me~o~a se,. t~~oder, zasniva 11a vise postupaka, a koji cc se u datom sluc2tju konstltl zavisi od:

a) koncentracije S02 u olpadnom plinu, b') h za tjcva 1a k valitetom izlazecih plinova, c) vi sine investicionog ulaganja, d) cijcnc, cventualno clobijene sckundarne strovinc 1Z otpadnog plina.

. B~z ?bzira koji se pos_~~pak primijcnio, on ce se uvijek odnositi na lzdvajanje 'iU11lpllra ;'7 Orp,,',.]"lll", Ill' ~",.", I' . b -' .. ', ' . . ,- ~. ''''' ,o.u L Ib .. ,vd. usc no JC vrIjco.Jn pazl1Je ~~stupak prevOcICll]a sumpordiokslda POlll0Cll vanadijurnpenLoksida (v 2C?S) U sumportrioksid, a ovaj sa vodom u sumpOl11U kiselinu. Time- se postlgla dvojaka korist: unapreclcnjc ilvoine srcdinc i dob ;ariJ'e- novog Z" ., .. " . J a. lt1G.ustnJu znJ.caJIlOg proizvou.a.

1.4.10. Odstl."anjivanje nitratl1ih otpadl1ih pHnova

oksida iz

Do~,a.dasnje metode odstf8njivanja OVGg polutanla 1Z otpadn.ih 2USOV;J teLTnfJt'~ekt:21n~ I:GilJaj u sltucno pouzdanu prakLicna pr{;ljenu. '-1st ina, postoji p'.Jr:chl1:1~na prahicna primjena takvih rjesenja u Americi, a

_ •• Y SC l~/ peel ::;2 Jvostcpenim s~gorijevanjem, gdje se dodaje zrak u !OZlSl: .l"n'_l_a~e: od potreb~og za sa~orijev(U1jc. Preostali dio zraka dodaje Se iz.a tOLL-Sa, 1 iIllC se po:;;tt"2c srnanjeno naSI3:)anjc nitratnih oksida.

77

Vrijedna su paznje laboratorijska ispitivanja provedena u Americi, a odnose se ne prevodenje nitratnih oksida u elementam1 azot 11Z pnsustvo

bakanlOg katalizatora. . . . Sto se tice ostalih gasovitih zagadenja prisutnih U otpadmm phnOVlma

termoelektrana i toplana nije vrijedno pomena. Medutim kad je rijee 0 otpadnim plinovima industrijskih procesa

vrsta polut31~ata kao i njlhoYa koncentracija je :rrlo raz~iCit~:. Njih?v(: odstranjivanje se zasniva na apsorpciji, adsorpciji 1 neutralJzaCl]I u tccnoJ fazi. Sto se tice aparativnog rjesenja ono se, najcesce,. zasniva ~a aparatima slicnim mokrom postupku odvajanja prasine lZ otpadmh

plinova. . ' Daklc, u pltan]U su ureda]1 kOJ1 omogucuJu pnsan konlakt 1zmedu

tecne i o-aSO\,lte faze. U tu svrhu na)cesce se konste PJenastl aparatl. Kao tecna f~a moze da se korlsti obicna voda iIi vada pomijesana sa odredenim reaktivom (hemijskom sllpstancijom) sa zadatkom da prev:de gasnu fazu iIi cvrstu (nerastvorljivu) iii teenu 1 da Je pn tome ue1111

neutralnom.

1.4.11. Sprecavanje pojave stetnih gasova iz motora sa mmtrasnjim sagorijevanjem

Motori sa unutrasnjim sagorijevanjem svojim radom dop~n~se najvecem zagadenju zraka u velikim gradovima. Sta :'lse'.vli razvIJenlln zemljama transportna sredstva (mobilni izvori) emitu]u V1se polutanata

nego stacionami izvori. S obzirol11 da postojeca l<onstrukcija motora ne omogucuje potpuno

sagorijcvanje goriva, to prouzrokuje pojavu nesagorjelih ste~nih ga~ova u atrnosferi. Uspjesnim konstruktivnim rjesenjem mogaa bl se, aKa ne potptmO, a ono znacajno smanjiti sadrzaj knrbonoksida i hidrokarbona. U

tom praveu razradena 5U tfl postupka:

a) naknadno sagorijevanje sa drugim izvorom paljenja, b) naknadno sagonjevanjc zagriju\'anjem i c) naknadno sagorijevanjc pomocu katalizatora.

78

Sva tri slucaja naknadnog sagorijevanja vezana su za poyccanje tdine zapremine motara, povecanje encrgije, a time i tr05kova vczanih za pretvara~jc hcmijskc energije goriva u bcskOJisnu toplotu. Spomcnuti nedostac1 S11 svakako ozbiljni pa je prcdl()zcno da se naknadna sagorljevanja zamijene usavrsavanjcm sagorljevanja 1.1 samom motoru.

To se postizc tako sto sc gorivu doda1c pogodno hemijsko sredstvo koje ce omoguciti oksidaciju, a sprijeciti reakciju dehidriranja i ciklizacije, kojc dovode do 'tvaranja stetnih aromaticnih hidrokarhona. Dalde, prisuslvo oksidacionog -katalizatora (rastvorcn u molekularnodisperznom obliku) u pogonskom gori vu doprinosi potpunim iskoriscenjem prisutnog oksigena, taka da ne dolazi do sporednih reakcija dehidriranja i ciklizacije, odnosno smanjuje gradenje benzopirena.

UtvI'deno je da benzopiren na izduvnim gasovima motora ne potice od ulja za podmazivanjc vee od sastava goriva.

Pastoji vee; braJ oksidacionih katalizatora, a pri njihovom izboru mora se uzeti u obzir vise faktora: stabilnost, rastvorljivost u gorivu, cijena i mogucnost jednostavne proizvodnje.

Uspjesno se koriste manganovajedinjcnja, zatim cslri acetata i ket,\l1a.

Od manganovih jcdinjenja najpodesnija je mnnganova so 2-etilheksanske kiseline.

1.5./ V ASPITNO-OBRAZOVNA DJELATNOST U ._/ FUNKCIJI UNAPREDENJA RADNE I

ZIVOTNE SREDINE

Da bi se u zastiti radne 1 zivotnc sredine prije ooslo do cilja; nisu dovoljna samo naucna istrazivanja, ekonomska opravdanja, inzcnjcrski proracuni i usaglasavanja stavova tchnologa i biologa, neophodno je i odgovarajuce vaspitanje c.ojecanstvn u Cjclilli.

Promjene u zivotnoj sredini su ncminovne i potrebne. Medutim, prirodom se treba koristiti krajnje racionalno i studiozno, vodec,i uvijck racuna 0 lTIoguCim izvonnla opasnosti.

79

Od skora su nastavnim planovima i programima za osnovno i srednje obrazovanjc ugradeni elementi zastlte covjckove zivotnc i radne sredine. Istina, to su pocetni koraci, jos mali ali znacajni na putu do cilja zvanog '!prirodna ravnoteza!1.

Posebno je znacajno da ,kole (osnovne i sreOOje) i fakulteti sire svijest o potrebi stalue borbe za zastitu i unapredivanje radne i zivotne sredine, medutim, to ipak necB biti dovoljna aka se ne prcduzHm mjere za stvaranje efikasnih komisija i sekcija za zastltu prirode, Program akti vnosti kOlnisija i sekcija je baziran na programima ostalih drustvcnih struktura. Povezivanjcm tih kornisija i sekcija sa osLalim tijelima koja se tim problcmom bave u n1jesnim zajednicama, opstinama, pokrajinamu itd. posti gao bi sc osnovni cilj.

Zadatak cminentnih strucnjaka iz ove oblasti je) ne da zovu na uzbunu, nego da, sluzcci se naucnim argumentima, skrcnu paznju drustvll na opasnost od ugrozu\'anja covjekove radnc j 2:i-votnc okoiine. Opasnost ni.ie mala ali isio ta-.ko nije ncs8vladiv3. Rjescnja su brojna, ali ce se lakse uc;Citi ako smo 0 tOln Droblcmu slusali od mne miadosti (od obdanista do fakulteta). Dakle, ncoptudan jc podsti.c~j unaprcdcnja osnovnog, srcdnjcg i univerzitctsk.og Ob~";:tzOVallja k.adruva za zastitu i unapredenje radne i. zivotne sredine.

Nadalje, aktivnosti privrednih o:;.-gnnizacija treba usmjeriti u tfi pravca:

a) unapredcnje tdmoluskog procesa u smislu stu cistijc tdmologije, odnosno, tchnologije bez utpaduka,

b) wlapredenje uslo\ a rada u smislu ve6c bezbjednosti na radu i ma~lje opm:nosti oJ profesionalnih oboljenja,

c) medenjc, Ciscenj!~ i. oze1cnjavanje Ltbri!~kog kruga.

IzkZC1l1 probkmi za Jje~CDjC zahtijc\iaju, prijc :;vega, stalno obraz0vanje S\"ll1 ::i.hcr:J Log proccsa i to kako iz razloga boljcg Koristcnja tehnoloskog pr0c(:sa~ tako iz f(l~toga ocuvauja -zjvota i zdravlja. Otuda prol.Lilazi da sc \"ilspitanjc i ob,-azovanje riC mog~! sn~atr~li i tretirati odvojcIlO od opsteg dr1..l;tverl.Og znacaja vee ka0 nuzan 1. titan uslo\' za ut;pjesnust u jcdnom tdmo1uskOIY1 procesll,

U buducem Zakonu 0 zastiti na radu i zivotne okoline treba istaknuti obavezu preduzeca u pogledu sadrzaja u kojima je nuzno provesti obrazovanje radnika koji prvi put stupaju u udruzeni rad ili pri svakom daIjem rasporec!ivanju radnika na drugo raOOo mjesto. Time je utvrc!cna obaveza organizacija da nauce radnika:

o organizaciji posla, iz oblasti propisa i uputstava lZ oblasti zastite na radu i i.ivotne okoline, o opasnostima po zivot i zdravlje koje mogu nastupiti obavljanjem odrec!enog posia i zastitnim rnjerama kojih se radnik moru pridrZavati.

. Dakle, obrazovanje radnika pdje s(upanja na rad obavija se po pflJcmu radmka u udruzcni rad, posto jc radnik rasporeden na radno mjesto, ali prijc nego otpocne da radio

Obrazovanje radnika u toku rada predstavlja drugu fazu vaspitanja 1 obrazovanja i izvodi se pcrrnanenlno u toku trajanja zaposljavanja radTllka. Ova] \'ld obrazovanja jc ustvari naslavak prethodno£ tako da se odrii i kontinuitet u sprovoc!enju ove aktivnosti, kako bi paz~ia ucesnika u radnim procesu bila uVijek angaiovana u otkrivanju opasnosti od zagac!ivanja radne i zivotne okoline.

Ako se u velikoj vecini ljudi, a posebno radnici u radnom procesu, obogate strucnim saznanjem i odgovarajuCilll vaspitno-obrazovniln saddajima iz ave oblasti, onda jc time, u konkretnim situacijama data ~snova za otklanjanje opasnosti, sprecavanja ekspIozija kao i zagac!euja Zlvotne srcdme. Sta vise, odredena istraZivanja su pokazala da upravo subjektivni faktori dominiraju svojim uticajem u nastajanju nezCToda i zagadenja radne i zivotne sredinc. 0

,. Da bi covjek obavljao bilo kakvu aL'livnost i uopste da bi zadovoljno ZlVlO neophodno Je da bude zdrav i sposoban za rad. Zato ucesnici u vaspitl1o-obrazovnom procesu trcba da nauce koji su to izvori i uzroci pozara i zagadenja radne i zivotne okolinc. Nestrucno, nesavjesno, neodgovomo i nedisciplinovano ponasanje i rukovanje tehnoloskim procesima ugroZava Ijudskc zivote, materiJalna dobra i cjelokupnu pnrodu. Daklc, poslJcdice su isuvise drasticne da bi se mogle neCim

81

pravdati. U tom smislu nase drustvo bi moralo posvctiti veCi znacaJ vaspitno-obrazovnoj aktivnosti, st11lcno-naucnom radu i osposobljavanju radnika kao i kultumom nivou covjeka i nacije u cjelini.

1.6. NORME DOZVOLJENE ZAGADENOSTI COVJEKOVE SREDINE

Sredina II kojoj se covjek nalazi dijeli se na:

a) zivotnu sredinu i b) radnu sredinu.

U zivotnoj sredini se smatraju stetnim znatno nize konccntracijc zagaduju6ih materija nego u radnoj sredini. Raziog jc u c1uzinl vrcmena djelovanja zagad\~uCib matclija Cu zivotnoj sredini traje cijelib 24 sata, a u radnoj sredini najvi.se 8 sati) i otpomoscu ljudi (u zivotuoj srcdini se nalaze bO!esne, stare osobe i djeca. a U fadna] sredini sarno zdrayj radnici).

NorInc, odnosno, dozyoljcna zagaaenost zraka je ogranicena sa dva nivaa ito:

a) koncentracije kod kojih so ne pojavljuje akutna stetna djejstvQ na Jjude, OdnOS110 biljke i

b) koncentracije koje ne mogu prouzrokovati ni kakve smetnJc ni kod najosjetljivijib osoba pri kontinuiranom djeJovanju cijelog zivota.

Izlozene koncentracije imaju razliCite vrijednosti za ljude i biljni svijet. Razumijc sc, tc vrijedl10sti SD bazirane na naucnirn saznanjima 0 stetnom djelovanju zagadujuCih l11aterija.

82

Notma emisije predstavlja standardizovanu vrijednost, a odnosi se na: a) magu polutanta po jedinici izlaznib gasova,

1:i jl

¥-'

b) maSll polutanta po jcdinici goriva slr0vine i u novije vrijeme c) TI1HSll polutanta po jedinici mase pro17voda.

Kao sto je ranije l1z;glaseno, postoje poscbne norme za radnu i zivotnu sredinu.

Nonne za radnu srcdinu (zrak na f;:;.dnom rnjestu) su maksimalno doz\'oljene koncentracije (\1DK).

Nonne zivotne sredine su podijcljenc THl:

a) graniene vrijednosti zagGocnja (GVZ) U l1Thanlm i indllstrijskim podrucjima i

b) strogim granicnim vlijednostima zagadenja (SGVZ) n rekreacionim j posebno z3sticcnim podrucjima.

Vrijednostt MDK su mnogo blaze. Odllosno. nrisustvo zaaadenJ'a u ,~ - - b

vazduhu prcma normi iv1DK moze biti mnogn vece nego DfCma n~rmi GVZ i SGVZ, sto jc s3sYlm normalno. jer 11 toj sled;,}! 7ive b~.,l(;ST~ i sfa"""" osobc 1 djeca. ' ,,~~, l 'v~" ,\.- ,h-'-....-

1.6.1. Izvori zagadcnja zraka

Zagadenje zraka potice od emisije, odnosDo, izbacivanja iz izvora u atmosfcru materija kojc U odredenim konccntraciiama mOQU stetno djclovati na !jude, biljke, zlvotinje, te prirodna t covjcciji~n radom stvorena dobra.

Izvor zagadenja zraka maze biti:

1. plirodni (pmodna emisip), 2. tehnicki (emisija antropogenog porijekla).

83

Prirodni izvor zagadenja potice od:

a) vulkanskc crupcije, b) sumskih pazara, c) prasinc sa tIa, d) truljcnja i 5licnih procesa koji se odvijaju na tlu i e) disanja.

Telmicki izvori zagadenja poticu od:

L Transformacijc encrgijc gdjc posluje d va uzroka:

a) hemijski sastav goriva i b) nepotpuno sagorijcvunje.

2. Tehnoloskih procesa ito:

a) procesnih postrojcnja i b) manipulacijc materijalima.

Tehnicki izvori zagadcnja mogu se podijeliti 11 d\lijc osnovne grope:

1. stacionarni izvori i 2. mobilni izvori.

Stacionarni izvori su:

a) tennoclcktrane, b) toplane, c) !cuena luii,ta (domacinstva) i d) industrijski procesi.

84

1vIobilni izvori su:

a) drums!ci saobracaj (automobili, teretna vozila. autobusi), b) zeljeznicki sanbra6aj (vozovi), c) zracni saobra6,~ (avioni), d) vadeni saobracaj (brodovi).

1.6.2. Stadonami izvori

U nerazvijenim i srednje razvijenim zemljama staciomuni. izYori zagaaenja zraka su veti ad mobilnih. Ia zagaaenja mogu biti eVrSIa, teena i gasovita. U zraku zivotne sredine najprisutniji su: sumpordioksid (SOz), tvrstc cestice, caa i nesagOl]eli hidrokarboni (C~H) i Larhonmonoksid (CO).

NaJvc6i izvor sumporclioksida je gorivo (ugalj, mazut), gdje sagorijevanjem sumpor prelazi u sumpordioksid.

Cvrste ccstice iii lcteCi pepeo predstavlja nesagOljeli ugalj, a u struji dimnih phnova izlazi u atmosferu.

o vCClnl slucajcva te cestice su fmmiranc tako da u svojoj strukturi sadrie olovo, valladij, cink, solen i druge elemente u manjoj !colicini.

Cad, ncsagorjeli hidrokarboni 1 ugljenmonoksid predstavljaju produkte nepotpunog sagorijevanja goriva.

Iehnoloski proeesi kod kojih se emisija ne javlja kao produkt sagorijcvanja goriva, nego gubitak proizvoda i sirovina ucestvuje sa 20 % u emisiji sumpordioksida i sa 30 % u emisiji cvrstih cestica.

Uporedni podaci emisije S02 u Evropi i BiH za 1978 god. dali sa u sljcdceoj labcli.

85

Tabela 3.

86

U tabeli 4. Prikazana je godisnja emisija S02 iz velikih izvora u BiH u 1979. godini.

Tabrla 4

Postrojenje

TE Tuzla

TE~akan~ Zeljezara Zenica

"' 0'- V· S

Pri dobij anj u energlJe 43000 45000 29000

...

Emisija SO 2 U Ugod:;.'_,... __ hno]o.'kom Pri te

p

I .

I ._----_._._--

Ukupna emisija zagac1enja 11 Bill jasno ukazujc na ozbiljnost proh1ema vezanih 73 prisustvo sumpordioksida (324700 tona 1.1 godini). Poscbno zabrir0av3 cjnjcnica da 242700 lona Cltpnda D'-1 18 ycEkih izvora iIi 75 % od t;k~lpnc em1sije u Bn:\'

Sto "e (ice cvrstih ccstica dcset vcEkih 1Z\'0]"3 u BiH ucestyuju u toj :21111 S(I 74 n\;. Tn prcdnjace tenrwclckt::anc (uccstvuju sa jednmn treCinom)

Zo.g<Jder0c 7;<11-':.3 (\:(s11r( c(;.~,ticam;~ d,,,1c-ko bhzi problem od sumpnTciioksichL mogllc.nosti pOdU?lrn8.rJ3 oclredenih mjera u

87

I

smislu preC1SCaVanJa zaprasenih izlaznih gasova (elektrofiltri, vrecasti odvajaci, incrcijalni odvajaCi i dr.) nlnogo SU veee, sigurnije i uspjesnije.

U tabeE 5. prikazana je emisija cvrstih cestica iz velikih izvora u BiH 1979. -Tabela 5 .-

I Emisija cvrstih cestica u t/god. Postrojcnja Pri dobijanju Pri tehnoloskom I

Ukupna emisija energiie procesu I

TE Tuzla 17500 - 17500 TE Kakanj 20000 - 20000

Koksara 1600 1600 -Lukavac

".~-.. __ .

Zeljezara 3000 7400 10400 Zenica

- .-2000 Zeljezara Vares - 2000 ._-

Ferosilicij J ajce - 10500 10500 Fabrika sode 5400 300 5700

Lukavac CementaTa

2600 2600 -

,

I

I ,

i I I Kakanj

Cementara 1000 I 1000 ] Lukavac

-

I -Natron Mag!ai 8000 1200 ~ 9200

88

Osnovne vrste zagadcnia iz pojedinih izvora

Termoelektrane emituju:

Toplane na ugalj emiluju:

sumpordioksid (502), cvrste cestice i nitrogenokside (NO)

sumpordioksid, cvrste cesticc, nitrogenokside i karbonmonoksid

TopIane na ulje emituju: sumpordlOksid, karbonmonoksid, hidrokarboni i nitrogenoksidc

Kucne peei enlituju: sumpordioksid, karbonl1lO110ksid, h.idrokarbone i nitrogendiokside

I

Specificni industrijski procesi, kao sto su: - cementare emituju: cvrste cestice i spojeve sump ora - rafinerije nune emituju: hidrokarbone, dim, cvrste cestice, ncugodne

mirise i jedinjenja sumpora zcljezare cmituju: cvrste cestice, dim, karbonmonoksid i fluoride

_. ljevaonice emituju: cvrste cestice, dim i neugodne mirise ljevaonice legura emituju: cestice fabrike sumporne kiseline emituju: okside sumpora i maglu

sumporne kiseline - fablike celuloze emituju: jedinjenja sumpora, cestice i miTise - fabrike hloridne kiseline emiluju: hlorhidrogen i hlor

fabrike nilralne kiseline emituju: okside nitrogen a fabrike sapuna i deterdzenata emituju: cestice i mirise elektroliza soli emituje: hlor fabrike goriva elnituju: cestice, fluoride i amonijak

- fabrike kreta emituju: cestice fabrike glinice emituju: fluoride, ('estiec fabrike fosforne kiseline emiluju: fluoride i maglu IhP04

1z izlozenog moze se zakljlicili da inclustrijska zagadcnja poticu uglavnom sa pet razlicitih izvora, a to su: industrij a organskih i neorganskih proizvoda, celicane

j rafinerije nafte, celuloza i papir i

industrija obojenih metala. Ovi izvori prctezno emituju u okolni zrak ('vrste cestice, sumpordioksid i hidrokarbone.

1.6.3. MobHni izvori zagadenja zraka

U razvijcnim zemljatna emisija zagadenja zraka 1Z ll10bilnih izvora je veca ncgo iz stacioniranih. Ta zagadcnja poticu iz automobila, autobusa, dizel-lokOlllotiva, brodovu, aviona i drugih lransportnih sredstava. Kao i kod stacioniranih izvora i mobilni izvori cmituju veci broj razliCitih polulanata. Medutim, najprisutniji su (CO), mtrogen-oksidi (NO,), hidrokarboni (C,Hy), olovo (Pb), i smog. Ovo posljednje zagadenje (smog) po hemijskom sasta\'ll prcdstavlja smjesu oksida sumpora, cvrstih cestica i kapljica vade oblika maglc (smjesa dim a i magIe). Ova vrsta zagaucnja prisutna je u zraku narocito u gradovima sa hl.adnOln k11m01'n.

89

SV3 ova zagadenja osim olova imaju manje ill veee vrijeme poluraspada, Stoga se olovo akumulira u zrakn pa i u biljnom i zivotinjskom svijetu.

Emisija pojedinih polntanata (SO, i Pb) se moze odrediti na osnovu potrosnje goriva, vrste gori·va i saddaja sumpora i olova 11 motomom benzinu.

Zagadenja koja poticu od dnl111skog s30bracaja niSll ista u naseljima 1 na p111evima,

lJ tabeli 6. prikazana je emisija SOl i Pb od saobracaja (BiH 1979)

ZRAKA

Sagted3vajuci zagadcnja :;:~raka 13iH. maze sc 1ahko d06i do zakljucka da je ZJgaaenost prislltnijf1 ncgo sto to odgovara stCPCDU industrijalizG.cijc i urb;::TI17ucijc, Za 1akvo stanje postoji "'-Jise razJoga, a osno\'n1 je taj sto sc t3 prohlcTnatika nedovoljno poznaje od strane onih koji mogu ut1cati na njc:no Ijcsenjc.

Nema da sc razYojem ina-tlstrije i urbanizma povccava zagactenje zrakR, 8.1j Sf: pravovrcmcmm mjcrama moze aka ne u porpunosti, a ono ;;prijcciti.

SU 1J7rokoyana:

a) zastarjelim tehnolnskirfl P:\iccsirnil :Z,8 kojc, prDjektanti T~ ~;aze

tv1cdutim, 011.1 ~1! SU t(;li"'101ogijoTI1 pr8VC

opnl'.:dunje u 1!ekc,norn.skim" cJ,i se upravo sa talzvom

\,'(·likc st(~(e i no. kraju su mnogo

neupuc.CJ1l razlozima. tljcftinom'! ~.;knpljc oel

c.ono :n(), tchnologije "bc.? ot-padak;:".

90

b) izborom 10kacije za industriju jer to predstavlja vrlo zn3cajan elemenat u smislu osigunmja zadovoljavanja k\'aliteta vazdllha. rVl:cctutiln, l1cdoP11Stivo jc da se smatra dovoJjnim sto je urhanistickim p1anom prcchrjcl'en0 zemljiste za industrilsku gradnju ne vodeCi racuna tla \'[stu tchnologije, Ne postoje zastitna odstojanja (ud:ljjenost) l1<lseJja od rafinerijc, cementare ili koksare. Razumije se zastilno odstojanjc zavisi i od orograflje terena i mcteorolosklh l!slol'a. U syakom slucaju, ncophodno je da polutrmtl (zag8oenja TIa ispu;;tim(1) budu svcdeni n3. prnpisane granice koje S11 odreucne: na baLi savremenih ispiti\'anja tako da vis1no111 ispusnih mjcsta koja su ract11lski odrec1cna omogucc t2kvu distrlbuciju kojom ce sc izbjcci'visoke prizcmne koncentrncijc.

Saobracajna zagad(:nja su uzrokoyana:

pogresnim izborom j nednvoljnom dlmcl17.i{)nis2nOSCli s8ohrac:tja .leI' to znacajno utice na zag(ltlenje Yanluha i Sl\"aranja hnkc. u srnanjcnja Cn:llS],lC materije od saobracajnih sfC'd::;tava neophodno JC graditi saohrac3jnicc kojc ce rastcrcriti c;2,lliar gn.lcl3 od nc .. potrchUl)g zagusenjd.

instnnncntirnn 73

u zrnbl. Da hi se SC1YlSl i inspckcijske sluzhe 1'(1 ;po1azu

·cS;ulis;mie i knntrolu emisije iz motoEL

ohvom DCnZ11lU koji zagndujl1ci matcrijai kako :::;<1 lliljke l~legov sadrz3j u I(viibni Dakle) u cilju unJprc,dcnj~i 7a(tlte

prcdstavlj3 veoma stetan i zrr Ijude. Utvrdeno je da

u hcnzim.l neophod8.TI. covjekol'e Z1\'otn::: sredine

17'i.TSiti chirc.d~:;Je P!'OUlY.T)C U

l-'enzinJ u rtIf1nerijmll::l.

91

ZaQaclenja od grijanja naselja su uzrokovana: _ 0 neodgovarajucorn konstrukcijorn !ol.ista kod kotlovskih

postrojcnja taka da je konstrukcjono namijenjeno za jednu ~Tst~ goriYa (koks), a upotrebljava se druga vrsta goriva (mrki uga!J~. U tom slucaju dolazi do prekomJernog zagadenja zraka (stvara se cad, karbonoksid, sumpordioksid i nesagorjeli hidrokarboni).

ncodr.!oYarajucom vrstom goriva, ocinosno, gori'va koja sadrze veliki proc~mt sumpora (ugljevi iz Breze. Zcnice, Ugljevika i dr.) znacajno utieu na ukupnu zagadenost zraka u g:ad~~clma .. Taka nesto izbieci je moguce upotrebom bezdimnog gODva ttl uglJeva sa manjim . sadr±ajern sum)2QE'!/ U nekim zapadnim zcmljama zab;anjenaje upotreba ugljeva koji sadde sumpora preko 0,23 %, a 102: ulje prcko 1 % 5umpora. U 'Sarajevu je godine 1972. odlukom 0 zastiti vazduha zabranjena upotn:ba ugljcva sa saddaJem sumpora veCim od 1,9 % a 102: ulje prcko 3 (;,~), U sljede60j ta~eli 7. prikazan~ su bosanskohercegm'acki ugljevi i ulja sa saddaJcm sump ora I

kaloricnonl moci.

Tabela 7 r':==:"':''--~~-r~---<sa;:d;;::;rZaj sumpora Ka!oricna mo~

_G_o_l.i_\._o ____ . .L. ___ ~%c ____ .li __ ~g,,,j4_",2'__Mj.~ JjJ__ (MJ) I r--i.;gljevi . -~-' ==1

92

ncpravilnim lozenjcm, odnosno, ncpoznavanJcm procesa sagorijevanja dopriilOsi se ukupnom zagadenju zraka. Loiaci bi moraE da sc dosljedno pridr.zavaju uputstva 0 nacinu lo.±enja. Inspekcijske sluibe bi trebale s vremena na vrijeme provjeravati ispravnost lozenja i u slucaju odstupanja od uputstva, odnosno, propisa, pokrenuli kaznene odredbe,

nepostojanje centralnog grijanja gradova ima za posljedicu zagadenje zmka uvecano za nckoliko puta. Dakle, toplifikacija gradova treba da bude rezultat tehno·ekonomskih studija koje treba da dajl1investiciono najjeftinije ljesenje. To se zasebno ostvaruje mogucnoscu povezivanja proizvodnje elcktricnc cnergije i proizvodnje top late za potrebe domaGinstva i p0510vnih prostor\ja. U tom slucaju proizvodnja toplote ima djelimicni karakter koriscenja otpadne toplote.

neodgovarajucom visinom dimnjaka, sto takodcr, znacajno utice na zagadenje zraka. Dimnjak bi morao biti proracunat tako da omoguci dovoljnu brzinu izlazecih gasova s jedne 1

zadovoljavajuce rasprostiranje sumpordioksida (smanjcnje plizcmnih koncentracija) s druge strane.

- izbor lose lokacije naselJa moze biti uzrok loseg kvaliteta zraka. Dakle,prije nego sto se pristupi izgradnji nasclja, neophodno je utvrditi uticaj okolnih izvora zagaclivanja zraka. Ovakvoj praksi treba dati zakonsku podlogu.

1.8, ANALlTICKA METODA ISPITIV ANJA NAJCESCE PRISUTNIH ZAGADENJA ZRAKA U ZIVOTNOJ SREDINI

U cilju ocuvanja cistoce zraka, a na OSnovu Zakona 0 prostomom uredenju izraden .Ie PraYilnik 0 zastiti vazduha od zagadivanja kojim su odredcnc najvete dozvoljene kolicine i koncentracije 'tetnih materija koje se ispustaju u atmosferu i Pravilnik 0 tehnickim mjerama i uslovirna za provjetravanje u stambenim zgradama,

93

/

Ovdje se zrak definise na osno\'u dugotrajnih (prosjecne) i kratkotrajnih (visokih) vrijednosti prisutnog zagaetenja u zraku (VZd i

VZle). Granicnc vrijednosti zagaaenosti imaju dvije veE Cine: SGVZd,

odnosno GVZd kojim3 se ogranicavaju w\jednosti VZd, te SGVZk, odnosno GVZk kojima sc ogr;:micavaju vrijednostj VZk.

K\!alltet i kritcrij je zadovo1jcn ukol1ko su oha granicna us"!ova

istovrCH1cno ispunjena. Sa ciljcm uporcdcnja pokuzatclja VZ sa gnmicnim vrijednostimn

zagadcnosti SGVZ, odnosno GVZ treba da budu ladovoljeni sljcdccl llslovi:

U prV01TI rcdu, mjerni period iznosi godinu dana. Ako mjcrenja nisu svakodnevna, anda llloraju hiti unaprijcd ravnomjcmo rasporeacna, i to tako da budu rcprezentativna za sya stanja u godini, a Dn s\'akoj stanki treba vrsiti mjcrenja najlnanjc 100 dana u godini. Ukoliko zagactcnost ne podJijeze kolebanjima zbog godisl1Jih doba iii sc ta kolebanja ne mogu racunski obuhvatitl: pCliad mjercnja se maze skratiti, ali najvisc nn d\'a mjcseca. Aka je period mjerenja kraCi od 4 mjeseca mjercnja treba vrsit; najmanje 50 dana. Orijentaciona mjerenja nc mogu trajatj manje od 25 dana.

Podrucje za koje se daje ocjena kvalitetavazduha ima velicinu 4x4 k111. U poscbnim nslovima (kotline i sl.) maze se velieina podrucja koje se ocjcnjuje smanjiti do 4xl 'km.

Stroge granione \Tijednosti zagadenosti (SGVZ) definisu dugorocni cilj kvaliteta vazduha kao i granicni kvaEtet vazduha rekreacionih i posebno zasti6enih podrucja. To su vnjednosti koje prema dosadasnjim saznanjima ne mogu uzrokovati nikakve smetnje ni kod najosjetljivijih osoba pri kontinuiranom djelovanju u toku cijclog zivota.

Vrijednosti SGVZ za reprezentativne zagadujuce materije, s obzirom na djelovanje na ljude, date su u tabcb broj 8. Tabela 8

Zagadujuca materija I SGVZd I SGVZk ~ (uzorale 24h) ~---- Masena kone.-u mg/m! ..... '-'-1

Sumpordioksid 0.060 0,150,

Dim 0,040 0,090 I \---

Lebdece cestice 0,060 0,150 ! '-.--

94

U naseljenim mjeslima i mjestima razvijenc industnje u kojima je lcSko ostvariti kvalitet vazduha koji bi zadovo1jio SGVZ mogu se propisati privremeno tolcrantnijc granic-ne vrijednosti zagaocnosti kao ctapni cilj, ali one ne smiju biti vise ad granicnih vrijednosti zagadenosti (GVZ) navedenlh, 1I tablici 9. GVZ definisu najvisi dopusteni stepen zagadenosti atmosfere, bilo uz pojcdinacl1o ili uz istovremcno djelovanje vise zagadujucih materija. To su vrijednosti kod kojih sc) prema dosadasnjim saznanjima, 11C pojavljujc akutno stetno djejst vo na Ijude.

U slucajll k(jda se stanje lc:aliteta zraka ocjcnjuje prije nU111cricke abrade, iii kada se kontrola kvalitcta zraka Yrsi ognl11iccnim brojem mjcrcnja u pcriodu najvece zagadcnosti, kvaJitct ZfZlka podmcja je ugrOlCll, llko1iko pojedinacne vrijednosti zagadenosti, bar na dvije mjeme stanice koje su nCl uda~lcnostj 4 km, prckoracujll sarno jedan dan u godini s!jedcc-c iznose:

SOl clim lcbdcce cestice

Tabela 9

0,650 mg/m' 0.350 mg/m: 0,650 mg/m~

kao prosjek dan a kao prosjck dana kao prosjck dana

!-.. _. __ ..:.Hl:::.or'--____ --+ __ O",..:.lO=O 0,300 30 min Anorganski gasoviti

spojcvi hlora 0,1 00 I 0,200 30min

24h

24h --1-__ -=D..:.im:.::c._. __ ~I- 0.060 I 0,160

Lchdece cesticc o~u~o 0,300 010vo i anorganski

spojevi olova kao clio 0,002 -1ebdecih cestica I '. ____ L _____ -:-_

24h

95

1.8.1. Planiranje mreze pracenja

Prvi korak u planiranju mrde pracenja je skupljanje inform~cija 0

. A' k podruC]'u Povod da se pocne sa izvorima emisiJe zagaucnJa nn ne o~ ~. .. , ;,' 1 na o pracenja zasniva se obleno na zalbmllR LJudl se ,za e

program rn .. . ." T ., ,. , T k de korisno JC da se sll1etnjc kao sto SH ncpl1Jatl11 mlflSl 1 1 plasma. a 0 ,f,.. V'

r +" '0 •

sakupe iniormacije 0 stetnonl djelovanJl; yol.u~anata TId. blljkc: Zl\ ~dnJ.."" 1 matcrijale na tom podrucju sto ce pomOCl pn lzbolU illJcsta na kOJlma ce

se pratiti kvalitet zraka. '. .' ,." 0 klimatskim Meteoroloske slLlzbe imaJu oblcno opste tnforumCl]e .

uslovima u oblasti. Promjenc u smjeru i brZ1l11 vJetra, U te~peratu~1 ~o~o~

dana i godinc su parametri koji sc najceSce mjere. Ostah pod~el.k~l se cesto 1110gU dobiti su: podaci 0 padavinama, .rel~tlvna l,apsolui113 ~.Lizn~st

i llslovi za slvaranjc magIc. Veoma su konsm.?oda~l 0 tem~er,~tumc.m

gradijcntu i visini inverznog sloja, ali do. njiI~ uVljck ~llje ,lah:~o ~O,CL'l ,.'

Takodcr, zbog uticaja na lokalm Yjctar 1 u~.l<o~e;. ~ta~l n,o~~l: topo(rrafija ima vaznu ulogu u izboru mJest~ na kO~hl1d ve .. se \ rSl.tl

.. ('eol'e '1'1f)IJC industriJ'skc oblasti su se razvltc u dolmama nJeka, gd~e plae 11 . " h.. '1' . .. k e ostO]'{ povcca71u tcndencija za stvaranjem lempcraLurm 1 lI:vcrzlja . OJ

P " . d>·" d h'\ U g-adovlll1a z"drzf.lv<1ju u prizcmnom sloJu sva zaga eUju \ az u ~. . . ~ .. . a ,,"' na brdovitom terenu poStojc znatne vanJacIJc U lzgral...te1l1ffi A • '< . V' ~ • t n

" llnlltar url""anc ob.lastl. Opstc uzeVSl, .:>to Je ere. konccntraCljama) d I kompleksnij i to je potrebno vise mjcmih urcdaja da bi se utvr' I a raspodjela zagadenosti. ." ., .

Osiali topografski oblici koji luicu na chSperZljU polutanata su planmc,

jezera i okeani. . . b k d r lskustva drugih programa za pracenje kvahteta sredme.:re a, ta 0 e:

uzeti U obzir. Prema tome, treba se savjctov~tj S ~nima, kOJl s,u Odgov~l?ll za kvalitet vode l za programe praCCl\ja radl~aktlvnost.l. okolme, ka~ I z~

programe kontrole izlozenosti na rad~?m illJCS:U, a ~J~l~ove, moguc~os'e treba koristiti sto jc vise 11lOguce~ speclplno za skolO\· [h1JC, laboratonJsk

usluge i ocjenu podataka. . ~. '.,' " , , U zuvisnosti od karakteristlka Slrellj3 zagadenOS1t \.~zdulla ~

posmatronoj oblasti S obzirom na topografi]u i meteorologiJU, razvoJ n1reze pracenja moze zahtijcvati oSl1lvanJe ~~ordmlr~n.lh ,pro?rama iZlTIedu zajednica s vlastitol11 pravnom odgovomoscu za zastltu sredme od

96

zagadivanja. U oVakvim slucajevima korisno je uspostaviti neku vrstu sluzbcnog oblika saradnje kao sto je konsultativni ili savjetodavni odbor.

Vrste prethodnih inforrnacija su od velike koristi u izradi program a pra6enja zagadenja. Kada su jednom Ove informacije dobivene i ocijenjenc, onda se moze napraviti osnovlli okvir programa pracenja koji ukljucuje:

a) izbor polutanta koji ce se mjeriti u pocctku i kasnije, b) utvrdivanje oblasti u kojoj treba yrsiti mjcrenje, c) odredivanje broja i rasporeda mjernih stallica i d) odredivanje trajanja i ncestalosti uzorkoYanja.

U skoro svim slueajeYima razvoj mora biti postepen. Kako ee se tokom godina sticati iskusryo, tako ce se nkljucivati novi polutanti i smanjiti iii povecati bro] stanica i usavrSavati progrmTI da bi sto tacnije zadoyoljio potrebe zbog kojih je raden.

Izbor polutanata se obicno vrsi na elva nacina. Prvi naCin uzima u obzir da su najobicniji polutanti prisutni u manjim iii vecil11 koli6inama u gotovo svim urbanim oblastinla. Stoga, program praeenja obion" pocinje mjcrenjem lebdecih cestica i sumpordioksida. U mnogim slucajevima mjeri se i ugljen~monoksid, aka to iziskuje stanjc n saobracajn. Program se dal]e postepeno razvija, pa se ukljucnjn i drugi polutanti sto bi se moglo ocekiYati na osnovn poredenja sa drugim gradovima gdje je njihovo prisustYo vee potvnleno mjerenjem kvaliteta zraka. Ovaj pristup izboru polutanata je najnobicajeniji.

luko su prikazana dva odvojena pristupa izboru polutanata kOje treba mjeriti, sto je uradeno zbog objasnjenja, ali najcesee 6e se izbor izvrsiti kombinacijom ova dva pristupa.

MreZa pracenja kvalitcla vazduha treba najee,cc da nkljuCi say urbani kompleks. Razlozi za to sn oCigledni. Polutanti mogu prcci velike udaljenosli i njihovi uticaji se mogu pojaviti mnogo kilometara dalje od izvora emisijc, spccijalno u sincajevima gdje se emisije ispustaju kroz vi sake dimnjake.

Tamo gdje prOb'fam pracenja treba da dadne infonnacije 0

koncentracijall1a oko jednog velikog izbora, izbor oblasti koja ce se posmatrati, zavisi, uglavnom, od vi sine dimnjaka, topografskih i l11cteorolOSkih uslova. Neka od mjernih mjes1a treba da budu locirana tamo gdje Se ocekuju maksinlulne konccntracije.

97

1.8.2. Broj i raspored mjernih mjesta

Uglavnom, broj mjemih mjest" zavisi od velicine oblasti koju mrda treba da poklije, promjenljivosti koncentracija polutanata i potrebnih podataka, sto je u vezi sa ciljevima pracenja.

U tabeli 10. data je raspodjela mjcmih mjGsta izmcdu centra grada ih industrijskih oblasti i stambenih oblasti. Iako se pojedinacne stan ice ccsto koriste za pracenje razhcitih polutanata. na taj naCin se nece, opste uzevsl, dobiti najbolje informacije 0 razlicitim vrstama polutanata. Naprimjer, mjGs!a za pratenjc sumpordioksida i lebdecih cestica mogu se cesto rasporedi!i kao sto je prikazano u tabeE 10., a za pratenje ug~len, monoksida treba, medutim) primijeniti drugaciji raspored mjem1h stanica. Takve stanice treba da su u oblasti sa velikom gustinom saobracaja, jer koncentracije ugljen,monoksida rapidno opadaju s udaUenoscu ad ovakvih oblastl. S druge strane, rnaksimalne koncentracije oksidanata naci ce se, vjerovatno, na kraju grada u pravcu vjetra iE jos dalje, zbog vremena koje je potrebno za stvaranje ovih supstanci u atmosferi. Zbog toga program pracenja oksidanata uvijek treha da ukljucuje mjesta na periferiji iIi cak izvan gradske reg~je_ KOlistenjcm pokretnih staniea cesto se mogu znntno povecati jnforrnacije dobijene pomocu mreze stalnlh stanica.

Paznju treba posebno obratiti na to da se funkcionisanje oprenle ne promijeni sa promjenom lokacije. Da bi se to sprijccilo-, patrcbna su testa bazdarcnja. Osim" toga, informacije 0 rasporedu polutanata od ovakvih pokretnih stanica zasnO\·'tme su nu uzorcima sakupljenlm tokom kratkog perioda godine. Zbog toga cc trcbati prcduzeti mjere orasnosti da bi Se oSlgural0 da mjercnja predstavljaju stvarno stanje zagacienosti za vrijcrne uzorkovanja, i da se ne primjcnjuju na druge peri ode godine.

98

U1.3. Ucestalost i trajanje uzorkovanja

Pracenja m0gu cIa hudu: kr8tkotrajna> periodicna i tmjnn. Kratkotrajno praccnje provodi sc. po pra'vilu, za poschne syrhc kao sto

su prethodna procjen3 stepena zagac1cnosti prije nego zapocne opsezD.ljc pracenje. Nedos!8tak ovakvog programa praccnja je to) sto dol.!ijeni podaci nisu potpuno reprezcntatl\,TIl zhog posebnih meteoI0JoS};Jh uslo1.-'Z"l ih uslova emisije kojl mogu prcovJadati u toku uzorl<ovanja.

Perio'dieno prac-cnjc (npr. 1 mjesec u sczoni iii 1 dan svaklh 6 dana) mOle smanjiti troskovc. naroCito ukoliko sc korlsti r11cno uzorknvanjc. Aka se mjerenje vrsi dovoljno dugo (nckoliko gallina) ta1\.v1 podaci mogu cia budu veoma korisni 11 analizi trenda i za ocjenu strutcgije zastite. N1edlltin1. treba paziti cIa se ne pretjc]"a S 111tcrpretacijom poclatal{a. koja maze biti jednostrana .icr su podaci nepotpuni.

Tmjno pracenjc se obicno provodj Llvijck onda kada je neka organizacija, koja se bavi zagadenjem vazduha, utvrdila nn o:::novu kratkotraJl1lh lli periodicnih mjercnja, do. jc takvo mjercnje potrehno. U \'cCini sl11cajcva u pocc:tku se posta'll mali broj staniC3, s tim, da se broj povees Lad dode do daljn.ic urbanizacije i industrijalizacije.

S ob7irom na uccstalost sakupljanja uzomka, dominantnn su d\T3

faktora: varijabjlnost svojstvcna polutalltim3 (npr. dnevna, sedmlcna; sezonska) i potrcbna precizl10st podataka 0 kvalitetu zraka, sto ovisi od ci1jev3 praccnj a.

Praksa je pokaza1a, npr. da konccntracije sumpordioksida i lcbdccih cestic(l pOk3711jU dncvne tluktli3cije koje su povezane sa cmisijom izYora i fipicnim dnevnim mCleoroloskim ko1cbanjima. S drugc strrl.nc, koncentracije ugljen--monoksida pokazuju dncvnc varijacije b8zirane prvcnstveno na propusnosti 1 gustini saobracaja. Sezonskc razlike u stepenu aerozagadenosti pove7ane su s intenzitetom emislje meteoroloskim promjenama.

Uzimanje uzorka tokom radnih dana 1 dann sedmicnog odmora pokazal0 se veoma korisno u procje:ni emisije od inclustrije, posto vcCina industrijskih 1z\,or3 iJi snlanjuje rad iii p0tpl1no prestaje ~a f3.dom za vrijeme nann scdmicnng odmorZl. Ako se uzork0\'~mje za -vr(jcme dana odmora proyodi do\-olj:10 dugo, mogu, takocier, oa se dobiju i veoma

99

korisne infonnacije 0 uticaju automobilskog saobracaja na stepen zagadenosti zraka.

Mnogo je bitna karakteristika fluktuacije koncentrac~je polutanata. ~ tom slucaju uzorkovanje treba da bude cesee od oceklvane ucestalostl promjena. Naprimjer, da bi se izmjcrile promjene u toku dana potrebno jc morke uzimati svak! sat. Ukoliko mjerenJ3 nisu neprekldna, pOJedina promatranja treba da budu ravnomjerno rasporedena tokom dana da bi se dobila reprezentativna slika. Da bi se pak, proueila sedmicna zakonitost u promjcnama srednjih dnevnih vrijednosti, treba uzimati lizorke u radne dane i u dane scdmicnog odmora.

Vjerodostojllost usrednjavanja u odnosu na razlicite ucestalosti uzorkovanja teoretski je izracunata i empirijski odredena na brojnim lnjestima u svijetu. Razumljivo je, da se tacnost snlanjuje sa smanjenom ucesialoscu uzorkovanja. Naprimjer, ako su uzorci prikupljani svaki dan, odstupanja od godisnje sreda)e vriJednosli dobijene dnevnim uzorkovanjenl manje je od ± 29(". Uzorl<:ovanje sarno svakog dvzmaestog dana daje srednju Yfijednost koja odstupa za ± 100/" od srcdnje vrijedClosli dobijcne unevnim uzorkovanjem.

1.8.4. Kriterij za lokaciju stanica

Kriterij za iokaciju stanica je vdo znacajan, zato sto zbog pogrcsnog izbora dobijeni podaci mogu imati veoma ograniccnu vrijednosL

Lokacija stanke za pracenje kvaliteta zraka mora da zadovolji

sljedece:

a) mjesto trcba cIa je reprezenLativno za oblast koja je odabrana opstim planom;

b) stanica treba da je postavljcna i da radi tako da daje podatke koji se mugu uporediti sa dobijenim iz drugih stanica unutar mreze pracenja;

c) treba da budu zadovoljcni ncb fizicki zahtjevi.

Konacm1 izbor svake lokaclje bi,6e komprornis u optilnalizacij~ o'-/ih razlicttih uslova. Da li jc plozaj stanice zadovoljavajuCi IT\l:<~'~' se) medutim, pruvjcriti istovremenim mjerenjima na jcdnoj ill vise privf0menih stanicH unutar posITlatrane oblasti. Slanice bi trebak biti

100

Iocirane na rnjestima gdje Sli smetnjc u njihovoj ncposrednoj blizini najmanje vjerovatne, tj. dalje od:

velikog zagadivaca. Udaljcnost, koja se preporucuje, zavisi6e od visine izvora i jacine cmisijc. Stanica treba da se nalazi najmanje 25 m daleko od dimnjaka. Kod vcUh izvora ova ndaljenost u'eba da bude veea;

- apsorbirajuce povrsine (lisce i apsorbiraJuei gradevinski materijali). Potrebna udaljenost zavisi od apsorpcionih osobina matelijaia za polutant koji je u pitanju, ali treba da je najmanje I m.

Utvrdivanje zagadenja zraka ad motonlih vozila zahtijeva specijatnu paznju zbog strmih gradijanata kOl1centracijc koji se rnogu ocekivati. Ova mjerenja nije potrebno raditi u svim st~lllicama rnreze mjerenja. Ako se posmatraju prim ami polutanti od saobracaja (ugljen-rnonoksid, ozoni, oksidi, ugljovodici, olovo i dim iz vozlla sa dizel-motorom), najve6e koncentracije mogu se naci u prOlnetnim ulicama centra grada, poscbno tamo gdje postojc vdike zgrade S obje stranc ulice koje ogranlcavaju prirodnu ventilaciju. U ulicama sa vcclm brojem pjesaka prikladno je postaviti mjernc stanice sto blize pjcsacima, ukoliko se mOLe naci odgovarajuce nljesto. rleterogena grupa polutanata nazvana fotohcmijski oksidanti, S ozonom kao glavnom komponentom, pojavljuju se u zraku kao rezultat kompleksnih reakcija izmedu polutanata od saobra6aja U odred:enim atmosferskin1 uslovima.

U slucajevima kada polutanti poticu od stacionarnih izvora, ulazni otvor uredaja za sakupljanjc uzoraka treba da je, po l11ogucnosti, 3-4 ill iznad tla i 1-1,5 111 od najblize vertikalne iii horizontalne povrsinc. Sa svih strana trcba da budc otvorcn prostor, sto znaci da ulazni oivor He bi smio da bude unutar zaLvorcnih prostora (zatvorenih dvorista i s1.).

Pri mjercnju polut"nata od saobracaja ulazni otvor treba da bnde 3 m iznad povrsine nlice i na horizontalnoj udaljenosti I m od ivi6njaka. Odstupanja od ovih prepomka nisu prihvatljiva i ukoliko sc moraju [initi, onda treba da su ista za sve stanice ullutar mreze mjerenja. Preporucuje se visina od 3 m da bi se izbjeglo uvlacenje ('estica s ulice, da bi se obezbijcdio slobodan prolaz pjesaka i da bi se ulazni otvor zastitio od osteccnja.

101

Obicni instrumenti za pra6enJc gasovitih polutanata, kao i onih za mierenic lebdecih cestica (npr. uredaji za mierenie dima) redomo se postavljaju unutar zgradc ili u zastitne kUClCC. Oni su povezani sa spoljasnjim zrakom preko cijevi koja se zavrsava sa okrenutim lijevkom, koji spriiecava ulnzak padavina i velikih cestica s uzorkom zraka, Aka se sakupljaju lebdece cestice karakteristike ulaznog taka zraka (protok i precnik lijcvka) moraju da bUclU standardizovane, a cijev za uzimanje uzoraka ne bi smjela da ima ostrc kl"ivinc. Treba da je sto je moguce kraca) po mogucnasti- ne duza od 3 m i naprav1.lena oct materijala koji ne reaguju TIn polutante kojj se mjere, Hi koji ne otpusta pare koje smeta.iu pli odrcoivanju, a prec111k cijevi za\,ls1 ad brzine proticanja ~ treba da je standardlzovan za cijelu mrezu mjerenja.

P!i postavljanju staniea treba ispuniti sljedeee uslove:

a) trcba da jc na raspolaganju duze vremena; b) treba, po mogucnosti, de jc dostupno 24 sata dncvno tokom cijclc

godine;-c) treba da 1ma odgovarajuce elektricne instalacije; d) treba da je zasticeno od krade i ostec,enja; e) treba da je zasticeno od ckstrcmnih temperatura.

1.8.5. Odreilivanje S02 i dima u zraku

Aparat na sliei 14, baziran je na standardnoj britanskoj metodi za odrec!ivanje S02 i dima, Ova metoda se zasniva na oksidacij! SO, u H,S04 apsorpcijom u rastvorn H20" a saddaj nastale kiseline se odredujc volumetrijskom titraeijom sa standardnim rastvorima alkalija pri pH 5, gdje je iskljuccn utieaj CO2,

Dim se odreduje reflektometriiskom metodom i to na osnovu zaemjenosti izlozene povrsine filter papira i poredenjem sa standardnim oblakom dima,

102

,

Uredaj za sakuplianje 24-satnih uzoraka iz 111alih volumena zraka (slika 14,) se po mogucl1osti smjesta u prostoriju,

4 1 2 ~ -.., .-,----:.-~~----.::.---- ·-L-~ __ .. ,

5lika 14,

3 -l

Apara/ za oelredivanje 502 i elima: 1 - apsarher, 2 - pumpa, 3 - plinol11jer, 4 - driac filter pap ira, 5 - slakleni /ijcrak

Ulazni vad sa ohmutim staklenim lijcvkom sc smjesta u zastltnu aluminijsku cije1' duiinc 1,5 do 2 m i posta1'lja tako da bude udaljen najmanje 1 do 1,S m od zida, Visina ulaznog lijevka mora biti oko 3 m (min, 2 m - max, 5 m) iznad tla, tako da ne smije biti u blizini povrsine kDje apsorhiraju (zelel1il0, vodene povrsine), zatim na mjestima sa otezanom cirkulacijom zraka kao i u blizini lokalnih 1zvora zagadivanja (dimnjaci),

O1'akD postavljen uredaj se opslumjc svakodnevno, tj, vrsi se zam]ena filter papira i ispiralice i oi'itava protok na plinoTT\jCrLL

1.8.6. Odredivanje sedimenta

Sediment iIi 1al02ni prah se odredujc gravimetrijski, vaganjem suhog ostatka.

103

Uredaj za odredivanjc sedimenta (sedimentator) jc prikazan na shci

15.

.92

!r(ll ~¢!~J

Sf.akk~no posuda.

JI

/

1

/~ Slika 15.

Sedimentator: 1 - staklena posuda, 2 - stalak sa iicanom !Jlrezorn u kojo} se zasticuje staklena posLlLla od ptica

1.8.7. Sakupljanje uzoraka

Sedimentator se postavlja na mjestima na kojima je Ollloguccno nesmeiano talozenje cestica. Velicina istalozenih cestica se krece od 10 -200 ~m, a talolcnje se vrsl gmvitacijom i ispiranjem cestica atn10s[erskim ohorinarnu. V rijcme uzorkovanja jc 30 ± 2 dana, nakon cega se posuda zamjcnjujc cis(om posudom, a uzorak prcnosi u laboratorij

gdje se vrsi analiza.

104

Po zamjeni posuda, uzorak ne smijc dute stajati od 14 dana (u hladnJaku) zbog razvijanja glJiva. Uzorak sakupljcn u sedimentatoru so dobra prornijesa i u maEm porcijama prcnosi u kondicioniranu posudu koja je susena u susnlci u vrcmcnu od L sata na lOSoe i ohladena u eksikatoru u vremenu od pola sata nakon ccga se vrsi vaganje. Uzorak se uparava na 80°C. Posta se say uzorak prenese, sedimentator se ispere sa destilovanom vodam uz pomoc stak1enog stapica. Posuda sa uparcnim ostatkam se susi 1 sat na 105°C i h1adi pola sala u eksikatoru, nakon cega vrsimo vagan jc.

Ukoliko se u sedimentatoru naiazi vise od tri velika lista (200 em") anda je proba neupotreblJiYa. Grubljc neCistoce (insekti, lisce) se prije uparavanja iz posudc uk10ne pincctom, a zatim se filtrira na situ od 1,12 mm.

Ako u sedimentatoru ncma tccnosti, prije analize se dada 300 ml dcstilovanc vodc, dobro prolnijcsa i prati gore nuvedeni poslupak.

Koncentracija taloznog praha se izracunava P0l110CU jcdnacine:

G x=-

A,n

gdje je:

x -konccntracija taloznog praha, (g/m2 dan), G - rnasa sakupljenog talozllog praha, kao razlika i,Zmedu odvage

uparenog ostatka i prazne posude, A - povrsina uiazl1og, svijetlog otvora sedimcntatora (m2), n - broj dana uzorkovanja taloznog praha.

1.8.8. Prikazivanje rezultata

Rezultati se obraduju n" sljedeci natin:

a) po zavrsctku mjescca lreba obraditi dnevne podalke za doticni mjesec, a

b) po za\Tsetku go dine, obraditi mjesecnc i godisnje podatke.

105

Mjerenje treba praktikovati da pocne sa L IV jedne i zavIsava sa 31. !II sljedece godine, (ovo je prakticno stoga da se jedna zima ne bi

pojavljivala u dvije godine pracenja). Vazno jc napomcnuti, da ukoliko zagadenost Y8zduha S02 j djrnom ne

potice ad emisije industriJskih postrojenja (emisija tokom cijele godine), nego od 10215ta (sezonsko zagadivanje), sagorijevanjem goriva za grijanje, to se i mjerni period pracenja zagadenosti maze skratjti i definlsati na sezonu Zl1TIC, ad 1. XI tekucc do 28. 11 sljcdecc godine. Time se Cine matcrijalne ustcde, jer je sezona svedena na 4 mjeseca mjerenja, a kolicina dobijenih rezultata je dovolina za vjemo prikazivanje stm1Ja zagadenosti mjemog podnlcja.

1.9. PESTICIDI I ZIVOTNA SREDlNA

Pesticidi su hemijska srcdstva koja se kotistc za zastitu kotisnog bilinog svijeta od raznih stetoCina, korova i bolesti, Danas 5e savrClnena poljoprivreda ne maze zamisliti bez hemijskih srcdstava za zastitu bilja. Ova hemljska sredstva lwistav{\ju sictoC1nc biljaka, ali stetnn djcluju i nn onzanizam covjeka jer 811, ug18vnom, toksicnc materije. Nisu rijetki sh7cajevl aKutnog i hronicnag trovanja ljudi o\'im matcrijama. l\1.cdutim, ta trovanja su u veiikoj vecini posljcdica nepridrzavanja mjcra

bezbjednosti i liene higiiene. Dak!C, neophodno je da ova hemijska sredstva posjeduju uputstvo 0

mjerama bezbjednosti pri radu sa njima. Prije nego sto se pristupi korisccnju ovih preparata treba pazl.1ivo

proCitati data uputstva.

1.9.1. Pojava pestidda u zraku i njihova otrovnost

Pesticidi se upotrebljavaju na razne naCinc, a najccsce rasprsavanjel11 U obliku praha, para i gas ova. Tzbor zastitnih mjcra zavisi od vTste pesticidn. Ako S11 sredstva Z3 gazinmje, tada .ie ncophodna dobra zastita respiratomog sistema. To se ostvamje pomolCu filtra odgovarajuce namjcne. Vijek trajanja filtra zavisi od napona pare prillkom njegovog izdvajanja. U jednom staklcniku u Holandiji izvrsena je dezinfekcija tla

106

111etilbromidom. Tio je zatim prckriveno plasticnom folijom S llmnjerom da 05t3n(; 14 dana. U mCdll\TemenU porasla je spoljasnja tempernt~ra pa se napon pare znatno povec?o. Uklanjanjcm plasticnih folija doslo je do naglog povecanja koncentraciie metilbromidJ U v3zduhu. Zastitni filtri su u dalcko kracem Vfcmenll n~go sto je predvldena izgubili apsorpcion~ moc pa jc d0510 do te5kih t1'o\'3nja.

l' zatvorcnim prostorima kao 5tO su podrumi, kann1i, staklenici i dr. rasprsavanje pcsticida znatno slT18njuje vijck trajanja filtra, zbog sllvise visoke koncentracije otro\'nih gas ova u zrakll. U tom slucaju trcba koristiti lJkva zastitna srcdst\'3 koja sc obczbjcQuju syjczim v3zdubom iIi aparati sa oksigenom kakve koriste i vatrogascl.

1.9.2. Podjcla pesticida

PIema stetoi'iuama koje uklanjaju, pesticidi se dijcle na sljedece vrste:

1. Herbicidi (k01iste se za unistavanje koroya); 2. Insekticidi (upotrebljavaju se za unist<l",mje insteketa); 3. Fungicidi (koriste se za uklanjanje gljivicnih bolesti); 4. Baktericidi (kOliste se za unistenje baktcriolosklh hOlest1); 5. Defohjanti (koriste sc za l1nist<J\"<Jnje predzctvcnih koro\'a); 6. Akaricidi (za unistavanje krpelja); 7. Hemato~~idi (7.3 unistavanje okrughh crva); 8. Zaocidi Cza unistavanjc glodar3, pacova, miscva); 9. Limicidi (protiv puzeva galata).

Pesticidi se primjcnjuju u obliku praske, suspenzije, paste, emulzije, rastvora i dr. Nik3d se ne upotrebljavajll u cistom hemijskom stanju.

Podjela pesticida prema jacini toksicnog cljcjstva izgkda ovakva:

U prv" grupu spadaju: prcparati arsena, zive, alkaloida, cijanovodonicne kiseline i dr. (to su hcmikalijc sa "rIo Jakim toksicnim djeJstvom)

107

U drugu grupu spadaju: hcpl.uhlor, hlorpiklin i dr, (to su hcmikaiiJc

visako otrovne),

U treell grupu spadaju: heksahioran, hio101'os, DDT i de (to su

srecluje toksicne matelije),

U c,ctvrtu grupu spadaju: herbicicli i dr. (avo su sredstva sa nlanje

toksicnim djclovanjem).

1.9.3. Preparati arsena

Kao preparati arsena nUJVIse se koriste kalcijumarsenat i natrijumarsenat. To su insekticidi koji se koriste za zastitu \i06a i povrca

od stetocina. Akutna trovanja OV1111 prcparatim<1 pra6cna su kasljanjcm uz

nl0gucnost iskaslju\'anja krvi, Jakim bolovima U ocima, pojacanirn lucenjem pljuvacke, krvarenjcm iz nos a, povracanjem i bolovimu u

stomaku, Pri hronlcnoll1 lro\';}nju osjeca se ncdostatak apetita, nagan na

povracanje, bol u predjclu zc1uca, hronicni hCPlltitis i opadanje kose. Sn1l10noSna uoza za co\jeka iznosi 0,1-0,15 g.

1.9.4. Hlorenski preparati

Ima ih vise vrsta, a najvise se koristi kao DDT tehnicki. On se upotrcbljava U o1Jliku dima i aerosola. Dugo 0staje u zemlji (nc raspada se u prehram1Jenim produktlma). Dakle. vdo su stabiinc rnatcrije i ako dospiju u prehrambcne proizvodc, prcdsLavJjaju veliku opasnost za

stanovnistvo. Trovanje hlorenskim prcparatima Je praceno vrtoglavicom,

glavoboljom, ncsanlCOl11, gubijcnjcll1 apetita, zumuranjcm, razdrazijivoscu, pojacanim ZIlOj cnj em, holovima pri dodiru nervnih z8srSet3.ka, a ponekad i porcme6ajem govora i misljenja.

!O8

II ~I

1.9.5. Pesticidi na bazi fosfora

To su hemijski preparati (tiofoz, metafoz) koji se koriste za zastitu bilja od i~sdwta, Upotrebljavaju se u obEku 0,03% vodene emulzije za prskanJc seceme repe, paradajza, kupusa, krastavaca, Jagoda i vinove laze, Prskanje se provodi najkasnije 20 dana plije branja plodova,

Pesticidi na bazi fosfora se karakterisu otrovnim djeiovanjem, a mamfestuJe se bolovima u prcdjelu stomaka, pojacanim iucenjem pljuvacke, glavoboljom, gusenjcm, a kod tezih trovanja zapaiaju se greevI, besvJesno stanje i oticanje pluea,

1.9.6. Zivino-organski preparati

To su fungieidi (granozan, merleuran), odnosno prepamti, koji se konste prollv gljmcnih bolesti biljaka, To su materije jakog toksicnog djelovallja, Pn akutnom trovanju zatrovana osoba se zali na glavobolju, ?ol~ve u stomaku) a mogu6e je i krvarenje desni. U tczim slucajevirna JaviJU se paraliza udova, osljepljivanje, umunjcnje ostrine sluha i nesvjesno stanje. Kod hronicnog trovanja javlja se glavobo~ja, opsta slabost, poremecaji sna i zapaljenje sluzokoze,

1.9.7 Pesticidi na bazi bakra (ful1giddi)

To su modra galiea (sulfal balua), hlorni oksid bakl'a, trihlorfenolit ~akra i dr. Up~trebljavaju se za prskanje plodonosnih slabala, jagodnjaka \fall0 u pro!]ece 1 kasno u jesen),

. P~i prodiranju U organizLun juvlja sc povracanje, vrtogiavica, otczano dtsanJc, bolovi Ll stonluku, akutni bronhitis i kasalj. Ovi preparati se, uglavnom, koriste 11 borbi protiv gijivicnih oboljcnja biljaka.

1.9.8. Pesticidi na bazi sumpora

.. ~~r~ste se ~a~ f~ngicid~ i akaraidi, odnosno, srcdst va za unistavanjc glJ1VICnth oboljenJa 1 krpelJa. U upotrcbi su najcesce: koloidni sumpor, krecno··sumpomo mEjeko i hlorna surnporlla smjesa. Razlicito su

109

toksicni, dok je koloidni sumpor slabo olrovan, dOlle je hloma sumpoma smjesa vrlo toksicno sredstvo.

Zatrovana osoba se zali ns glavobolju, vlioglavicu, bolove u grlu, kasaij, a u tez1111 slucajcvilna povracanje -i gubljenje svijesti.

1.9.9. Pestiddi na hazi karbaminske kiseline

Postoji Y1Se vrsta ovih srcdst'-lV3 kako po sastavu ta1\0 i po djelovanju. Karhaton (natrijumova so, metjl dltlokarbaminske kiseline) 1ma ulogu

herhicida, hematoclda i fungiddu, odnOSl1O, podjednako unistava korovc, crvc 1 gljivicna oboljcnja. Trovanja lzazvana QVlm preparatirna karakterisu se prekomjenlim lueenjem pljuvackc, pojacaninl znojenjem 1 podrhtavanjem misi6a.

1.9.10. Mjere zastite

Mjere zastite se, prije svcga, sastoje U osposobljavanju i upoznavanju sa mjcTama zastite Iiea koja dolaze u dodlf sa pesticidima. Osobe mlade od 18 godina zivota DC bi smjclc dolaziti 11 dodir S3 otrovima (toksiCDlill materijmna). Lica koja nemajll po prirodi posla veze sa toksicnim hemikali.lama DC. smiju se pustati do. do1nzc do mjesta gqje se hemikalije cuyaju ih upotrcbljavaju. U odrcdcni:cn sluc<ljcvima te hcmikalije nlOgu dZi prodiru lJ atmosfcru koju udisll i oni koji nemaju direktnog uflcaja na tu pojavu. To se dogaoQ pri nastanku vazdusoih kO\,lt1aca u vrijcme karl a\'10n vr31 zaprasivanje.

Nisu rijetki s]ucajc-vi trovanja radnika koji rade u magacinima i skbdistima pcsticida. Razlog je prodiranje toksicnih hem.ikalija u atmosfenl skladisnih prostofija. Zato jc neophodno da sklaclista toksicnih materija budu obezbijedcna ispusnim ventilacl0nim sistemom. Takoaer, sk18di,stc mora biti udaUeno od nasclja najmanje 100 ill. Unutrasnjost skladista mora hiti premazana masnim bojama<

Kada sc Yrsi mijesrm.ic zitarica sa toksicnim materijama u ciUu nnistenja stctocina, neophodno jc f0rmiraii grupu ljudl kqja ce u cijelosti izYrslti mijcsanje ot1'OY3 Sa sjerncncm U onoj kolic-ini koja je potrebna 73 ispunjcnjc Jedne sjctve nn parceli knju z:luzima ta grupa 1judi (brigada).

Postqji vise me)'od3 111ijeS31lja pcsticida sa sjemcnmTL 1\1edulim, syaka metoda manjc l!i '\,l~e zagadl1je ?rak faone zone 1 ornogucuje prodirJnje ntrova preko d1sajnlh organa U organlzam. Zbc)g toga se 0\'1 radnvi 12vock

110

1'.1

'!

pomo6u ga':,-maski obezbijedenimprotivgasnim patronama, Mijesanje se ne STIll1e vrsIt1 pomocu Iopat" 11""0 ' ", V' ...

. J ... ~, (l "b mJcsaC1D1a - Spccqallllm ll;lpr3yama ko.Je su namlJenJene za lakvu svrhll. -

. Za ~ar)J:asivanje 1 p~-skanje biljaka upotrebljavaju Se specijalne masine 1 aparatl. Nakon obavljenog posla masine :.;c nW"aJ'u 0(>st,·1,' 0-1 (l'ro," '1

.. {1 v' .". ,~ , I< "- \." 1111 InatenJa., ) sl~l~aJU kon~tenJa nlCr:i1: prskaI-ica i zapinsi\'(-lca neophodno je da se ~~ hea naldz~ u tak yom POl0Z(ljU, da kada puse VjCt8T, oblak toksicnc matcflJc bUde nosen suprotno od nnll'ca nica-ovoo k'f>"H'J', D"'Kl~, .,..,~. " 'e' " ., L J b b ,~<",_,. (,c:, tJjl zapraslvanJu koncCnln3C1]C otroY(l U zPlku K01C L1d,';::", "",1'-1'1.. Z8. ' ,

. - ~'- '~J . ,':L "''-.)) j\. VISI ne samo ad lIpa masine i aparata vee i od polozaja mdnika u odnosu na pra\'~c :'~sprskavanja toksicnc maierije. Najvc6e Sll konccntracljc tih hem,ka1ua kod koris1enja, ruenih lednih prskalica, Ugrozen jc i 'vozac traktora aj'o n"m' k btl '

, ,~ c; <l a mu lCZ 0 )Z1r3 sto je njegova prskalica mehanizovana.

1,9,10, 1, Ispitivanjc toksicnosti pcsticida

Tspitivanja otrovnosti mogll se svrstati u cetiri skupine:

a) akutna tOkS1 (:110St, h) subaku!na tokslcnosl, c) hronicna toksicnost i el) sptxijalna toksi(~nost.

Pri ","1,v,,, ponckad kolicin3

III

pokusnih iivotinja dolazi do saznanJa kako treba stititi Ijude od otrovnog djelovanja tih spoJeva.

Toksikoloska ispitivanja ovih preparata se vrse prije !lego 810 on krene u prodaju, a iskljucivi razlogje zastita zivotne sredinc.

rnaee, zivotna srcdina je iz dana u dan svc zagadenija i gotovo da je suvisno govoriti 0 vaillosti mjera kojima je cilj zastita ne samo covjeka vee i svih korisnih bica ad stetnog uticaja pesticida. Upotreba pesticida, bcz obzira na korist, donosi sa sobom niz opasnosti za ljude i zivotinjc. Da bi se to izbjcglo, neophodno je angazovanje svih zainteresiranih (ihdustriju pcslicida, institute i organe vlasti) na rJesavanJu te vr10 komp1eksne prob1cmatike.

Nckontrolisana upotrcba ovih preparata u neiGm krajevima nase zcmlje dovda je do drasticne stagnacije fonda divljaCi. Opan je broj zeccvu, poljske jarcbicc, ptica mocvarnica i fazana.

Dakle, u cilju povecanja hrane borba sa biljnim bolcstima, steiocinama i korovom Il10ra u scbe uk~juCiti agrotehnicka, bioloska i hcmijska sredst\'u, kao i stalno vodcnje facuna 0 ukupnom ekoloskom sLunju date sredi!lc.

U s;.tvfcmenoj poljoprivredi se sve vise konste bioloska sredstva koja unistuvaju, a pritom ne zagaduju zivotnu sredinu.

LT naprednim zemljama izgraduju se vel ike biofabrike kojc proizvodc insekte za borbu protiv sLctoCina koje napadaju titarice, secen1u_ rcpu, povrce, voce i SUITIU.

U SAD se vriii sterilizacija nckih po1joprivrednih sletocina i gajenje mikroba koji 111[1S0\'110 unistavaju j,~a komaraca.

Raznim ispitiv~U1jima jc utvrdeno cia, u organizmima osoba wnrlih ad raka, ima elva do tri puta vise pesticida nego kod drugih osoba.

Nema sumnje da bel. pcsticida ne bi mogli ubirati visoke plodove. sta vise, nobclovac Norman Borlog je proracunao da bez upotrebe pcsticida hrana bi u SAD bita pet do sest pUla skuplja. Iz izIozenog stice se utisak da je jcdino rjesenjc da se otrovi protiv biljnih stetoCina koriste razumno. DalzIe, nisla se pustifl ile moze bel. osposobljenih proizvodaca i strucm~aka) n sEstina je u sistemima obrazovanja.

Vrijedi spomenuLi neLe negativne posljcdice vezane za pesticide. l\aimc, u jedlloj poljoprivrednoj apotcci radnici su ilTlali razne zdravst\'ene probL:mc pa su slrul~njaci u tu radnju uselili scst vrabaca. Za kf"atko vrupCl Slt ugmuli. Istina, Uudi ne umiru tako brzo ali ce biti

112

uzrokovana pesticidima. Cesti su slucajevi ilnpatencije radnika koji dolaze u dodir sa pesticidima.

Eta, to su neke ad nevolja koje covjeka mogu aa zadesc ako jede, pije iii udise pesticide ~ otrove koji su dospjcli u hranu, a nemaju ni boju, ni ukus, a 11i miris.

1.10. STRA TEGIJA UNAPREDENJA

ZASTITE ZRAKA

I NA

PODRUCJU TUZLANSKOG KANTONA

Realizacija strategiJe zastite i unapredenja zraka na podrucju Tuzlanskog kantona zavisit 6e od privrednih, drustvenih i politickih pri1ika u Kantonu u vremonskom periodu od 2000. do 2015. godine. Naravno, ovu vremensku granicll treba uzeli sa velik.im stepenom ileksibi1nosti. Prvo nastupa period obnove, a tek ondu se ulazi u fazu razvoJa.

Osnovni strateski ciljevi unapredenja zraka na podrucju Tuzlal1skog kantona se mogu ostvariti kroz sljedece clemente:

1. Zakul1ska regulativa i prateca dokwnenla.

2. Racionalno upral'ljanje prirodnim r('sufsima.

3. Uravflotezeni razvoj (odriivi ekonornski razvoj).

1.10.1. Zakonska regll.lativa i prateca dokumenta

Sa idcjom koju nazivamo "STRATEGlJA ZASTITE OKOLlNE" neophodno je stvoriti zakonodavstvo koje ce O1l1oguCiti uvjetc za trzisnu privredu, sposobnu za trzisnu utakmicu i za ukljucivanje u koncepcije recikliranja.

Svi resorni zakoni kOJi trctircuu problematiku upravljanja okolisem rnoraju biti usagJaseni. Takva regulativa je objektivno provodiva i duprillosit co sredivanju odnosa u ovoj mullidiscip1inarnoj i komp1eksnoj

113

oblasti. Kvaiitetna regulativa je osnov za postizanje strateskih eiljeva. S obzirom da je nasa zemUa potpisnica Konvencije 0 prekoogranicenom zagadivanju zraka na velike daljine u Evropi, time jc slvolila obavezu da svoju zakonsku regulativu usagiasi sa medunarodnim propisirna i standardima. Ulagai'i 11 investicije u nasoj zemlji, posebno stranei, posebnu paznju posvecuju okolisnom zakonodavstvll. Sprovodenje naprijed spomenute Konvencije omoguCil0 se finansijskim srcdsl vima obczbijedenim Programom Ujedinjcnih Nacija za zastitu iivotne srcdine i dobrovoljnirn ptilozimD. vlad;:L

Nasa zakonska regulativa mora uvazayati Konvenciju U okvinJ Evropske ekonomske komisije UN, a odnosi se na Konvenciju 0

prekogranicnom zagadivanju zraka (1979) koji sc odnosi na ograniccnje sumpordioksida (S02). azotnih oksida (NO) i cadi.

Za realizaciju ovog strateskog cilja neophodni su sljedcci elementi:

1. Sfanja h-'aliteta zraka na prostorima Tu::}anskog kantmw, godine 1991. (emisija, imisija)

2. Utica} zagatlcnog zraka na zdral,'lje stanovni.ftva Tuzlanskog konto11a

3. Mjere kqje treba poduzeti u cilju z(L~tite i unapretfenja zraka na podrucju Tuzlanr.,'kog kantona

1.10.1.1. Stanje kvaliteta zraka Tuzlanskog kantona, (emisija, imisija)

na prostorima godine 1991.

Tuzlanski kanton u geografskom 51111s1u rijeci je sjeveroistocni dio Bosnc i Hercegovine, a obuhvata sljedeee opCine: Tuzla, Lukavac, Banovlc,i, Zivinice, Ka1esija, Kladanj, Srebrenik, Gracanica, Gradacac, Celie, Brcko, Doboj-Istok, Teocak i Sapna. Povrsina prostora regije iznosi

114

, aka 4800 km- na kame prema nC7vanicnim podacima zivi oka 656.000 stanovnika, od cega oko 42].000 domicilnih i oka 233.000 izgnanih i prognanih liea.

Sirovinski i drugi potencljali 11a podrucju Kantona imali su snazan uticaj na 1'azvoj Syih privrcdnih grana, a posebno na rudarstvo, baznu hemijsku industriju i prcradu drveta.

Zhog veli ke, nekOn!foiisane emisijc polutanata u zraku pojedina poc1rucja Kantona bila 511 uveliko ugrozena 3cfozagaclenjen1.

NpJvece emisije nekontrollsanih polut;-H121a hile su ispu~tcnE' 1Z:

Telmoelektrane - Tuzia, "Polihem" POlillrc.tan.<:;ke hemijc Tuz1n, "Izuhem" lzocijanatne hcmije Tllzla, Koksno~hcmijskog kombinata LukaYac, Fablike sode LubYac, Drvne industrije !1Konjuhl! Zivinicc.

Polutanti kojl su lspl1stani 1Z naprijed izlozenih z8gadivaca su: sumporvodonilc hlor, hlorirani ugljovoclonici, nitroznj pEnovi, produkti sagorijevanja, prasinn i dT.

Ispltiyunja kvaliteta zraka na pOcJl1lcju Tuzlc, Lllkavca j Zivlnica koja su radena ad 1980. do 19()O. godinc pokazala Sll da su ova podrllcja hila lz10zena konccntracijama poiutanata koje vlscstruko prcmasuJu dozvoljene nOf111C. Poscbno jc to izrazcl10 U jcscnjc111 i zimskom pcrjodu.·

Stanje kvalitcta zraka 11(J podrucju Tuzle, Lukavca 1 Zivinica 11 pcrioc1u istrazivanja uveliko jc ovisilo ad mcteoroloskih i drugih uvjeta. Prosjecne konccntracije sumpordioksida u kriticnim periodima godille (jesell, zima) za veei dio podmcja bile Sll za nckoliko pula vcce oJ dozvoljenih nonni. Slicna siluacijaje bila i sa sadrzajem cadi azolnih oksida i (Y[slih testiea.

Privredu luzlanskog kantona karakterisu nepovoljni ekoloski clementi:

.1. Bazna hemijska inclustrija; 2. Eksploatacija niskokaloricnih ugljcva: 3. Visoka potrosnja encrgijc po jedinici proizvoda: 4. DeYBstlranje vcIikih povrsina tla eksploatacijOlTI uglja

deponiranjem rudne jalovine, industrijskih, komunalnih 1

sanitarnih orpadaka; 5. Zagadenost zraka, vode i tIa.

115

TehnolDski fakultet Tuzia, Tim za ekologlju. u mjernin1 stanica.rnu je rratio kyalitet vazduha podrucja Tuzle. U 1991. godini praccnje kvalitcta zraka na podrucju Tuzle jc vrscno uz koristenje mctodologije sa diskontinuiranim mctodan13, dok jc u jednoj mjernoj stanici pracenJe k \'ali1eta zraka bila uz pomoc automatskih monitora,

Praccnje kvulitcta zraka je vfseno kontinuirano u citavom pcriodu, izuzlmajuci vrijeme godisnjih odrnora kada jc pracenJc bilo HZ pomoc 3utomatskih monitora. Ljctni period, kao sto pokazuju podaci, je sa zado\"oljDvajuCim kvulitetom vazduha tako cia se sa jednom mjcrnom stanicom u centru gruda obczbjeouju zadovoljavajuCi pocbci.

Lol:acije mjemih stanica su oJabrane shodno metudologiji koja se korisii kod nus i u svjjctu i preporuci Svjetske zQraVsrvCllc organizaclje.

rv1je.l'ne stanice su sl1ljestcnc u sUccicc'imlokacijama:

l11jcrna stanica hr. 1 - Graflcar, frac, Tuzla

Mjcrna stanica br. 2 - Tchnoluski Jakultet Tuzla

Aljcrna stanica br. 3 - Skup.{:lina OjJ§tine Tu::.la

l.l1jcrna staniea hr. 4 - Brcanska A1alia, Tu:::la

1.10.1.1.1. Rezultati mjerenja (imisija) na Tuzlanskog kantona (Tuzla, Zivinicc)

prostorima Lukavac,

Prern<l rczultatima mjcrenja prikazanim u narcdnim tubclarna (11, 12, 13) maze se konstatov(lti da je zrak u Tuzli trcce kategorijc (imisija).

U tabeli 11. su prikazane prosjecne mjesecnc vrijeclnosti S02 (~lglm3 vazduha) po mjernim stlli1ic<lmu.

116

Sadrza] sumpordioksicla na podrucju Tuzle, posebno u mjemim stamca:na 2 i .~ jc vis?k, tako da prosjccne godisnje konccntracije prelaze dozvolJcne vnJcdllostl (grallicne yrijcdnosti zagadenosti).

Posebno vis ok sadrzaj ovog polutanta je u Zilllskom periodu 'loina sezona~ kada !~rosjcc~e mjesccne koncentracijc pre1aze vise od dv~ puta d~zvolJe~t' vnJcdnostl. Maksimalna vrijednost (prosjecna mjesecna) je u mj~~~c.u J~mllaru na ~~jernoj stanici broj 3 (317,1 ).Lg/m3

), sto liZ prosjecnu gOGlSI1jll koncentraclJu S02 na OVO] mjcmoj stanici od 173,1 ~g/m3 zraka p?ka~uJe da.Jc ccntar grada sa izrazito zagadeninl vazduhom kada je u pltanJu onlJ polutant. I osta10 podrucje Tuzle je ugrozcl1o (;vim pol.u~~:ntom, sto ~1am.ece nuznost rjcSavanja ave problematike, smanjenje emlSlje surllponhokslda.

U tabeli J2. su prikazane prosjecnc mjesecne vrijednosti azotnih oksidu. (pglnlj vazduha) po mjernim stanicama.

117

Tabela 12. 1--______ -'M=jen1a stanica --,

Mjesee Tehnoloski fakult;ti Brcanska malta I I 39,7 I .(jp _~ II +-- 33,9 I 53.8 J

I III f 30,8._68,2.__ I " -\, • )C C . 360" ~_... 1 . j .... " .. , i •. ' I

~--'-.~.-. ~----+--~--'--+.-·-·~~:~----l r-··--· .... -·---+---- .' .---] I .. ~~II."=f 14.5 I 22.0 __ .. ~ i VIIl ",. I ~ .. ----- I.X:. .. ·· .. ·· _____ .. _13,8 1 __ 27,O .. __ J. t-.. -· .. -~ .. - I ~~:~ . I :~:~; -i

_.. XII I... 2:1:4-.--. -r=::- :lOL_ .. ~ Godisnji l'.':.osjel'-_.L 23.9 ~. __ 107 .... _ .1

SadrZ3.i azotnih oksida n3 pOdruCjll Tuzlc (proSjCh1C konccntracijc) su u granlcama doZVO'!jcDog. N-ili jedan mjcscc na mjernim staniC1rna :2 i 4 Wi kojima jc vrseno odrcdi:vanjc ovoga JJolutanta nC

pre1azi doz\:o'ljen'c vrijcdni..)f.,ti. 1] taheli 13. su priknzane prosjccne mjcscc.nc 'yTijcdnosti lenne'·· .... lr".·;

cadi \'az,clnha) po mjernim staniCmij3.

1I8

Tabela 13.

:-Mjcscc i

I Mjerna staniea

I

21,6 9,8 15,2

I .

._--_.-

I 8,8 , 22,9 I

I 64,4 I r-;-;,6 .J~ ___

9,5 9.5 29,7

.

13,6 23,8

I 45,6 I

I 60,2 I

I 36,0

sheno sadrzaJu s1)mpordioksida n8 poclmcju Tuzle je visok u toku zllYlskog perjoda.

Prosjccne gndisnjc konccntracijc, koje ne prelaze dozvoljene ,:;rijcdnosti, su ncUv(;'ce na slanicmna broj 2 i 3 gdje mje'seci jaTIUaf, fcbruar 1 no\'cmhar prc1aze dozvoljene koncclltracijc. T na mjernoj stanlci 4 mjcsec januar prcla7i dozvoUclle knnCemL:1cijc. Osn(lvni razlog vlsokug sadrzaja cadi je r;jegm,"a emisija if: indi\'idualnih lozista i knt10ynica (kojih ni} podrucju gracla inn \'ise od GO).

Saar'raj uiloznog praha .- sed-imcntne llTasjne n3 podnlcju grada .ie visok. poschno na mjcll1irn ::;(;'micn]"n(l llroj 2 i 4. e mjcsccu martu i 8prilu n[1 mjcrl'\oj stanic~ :: C'\T --.';-ijednos1j prelaze clciTvoljenc konccntracijc (vece :::u ()cl 450 :;.:tanici broj ·,1 Hl]eScci febniar,

i no\"cml)Jx SLl ,'-;~i Sll \,;,;cc od .bc,·nl;.nn;1-,

PrCZCTJl:rdr:t dJ JC -vazduh TU7..le ugrozen sa ;;:y'll l. scdil1)(; :Lliom Osno\'Di 17.\'01'1 ovih

i incjiyichnlnR lozista.

119

Samim tim i rjcsenje ove problcm_atike treba traziti u smanjenju emisije polutanata iz ovih izYora.

Na podrucju Tuzle SLl prisutni i drugi polutanti u zraku, koje emituje postojcca hemijska industrija (h10r, 11Jorira11i ugljovodonici,· amonijak. sumporvodonikJ.

Bitno je napomenuti-da je trend pOl'asta zagacienja vazduha definitivno zaustavljcn i da se t<lj trend ustalio. Takav trend Je posljedica zatvaranja kotlovnica u gradu, zatim posljedica pcrmancntne kOl1tf"o1c, kako cnlisije taka i imisije kod zagadivaca. eto je uzrokovalo uz astale mjere i slnanjenje ukupne emisije zagac1ujucih materija.

Nije tesko zakljuciti da je \'azduh na nasem podrucju cesto zagaden, posebno u periodujeseni i zime kada se resto javlja mag!a i smog. Nairne, povecana vlainost u vazduhu jc uzrocnjk za fOl1niranje smoga. Zato u gradu i okolnim naseljima imanl0 U ovom periodu prigovorc gradana posebno bda Sll losj mcteoroloski uslov; (nizak atmos[crski prjtisak, povecana relativna vluznost, slabo ili gotovo nikakvo strujanje vazduha}, dakle u pcriodu magie i smoga. ,_

Prosjccna godisnja kOllcentracija S02 0<1 prostoru Lukavca iznosi 117.8 ~lglm3 (norma je max 110 fig/m3

).

~1jerenja SD vrsena od 1984. do 1986. gouinc-. Broj dana u godini u kojima je konccntracija S02 prcl;:.lZila granicu dozvoljenih normi iznosio je ad 30% do 50%.

Prosjecne godisnje koncentracije c,adi 118. prostoru LLlkavca, posebno u zimskom pcriodu prclaze graniee dozvoljcnih normi ( 60 ~lglm3), ali ae tako izrazeno kao sa prethodnim ·polutuntOIll.

Prosjecna godisnja konccntracija lebdeCih ccstica prclazi gran icc dozvoljcnih normi. Utvn.1eno je da je 62(;·"'} dana u godini u kojima je koncentracija ovog polutanta prelazila zakonsku normu. Slicna je siLuacija sa sedimcnlnom prasinom i ugljovodonicima.

Konccntracija polutanata kao sto su al110nijak (NH::;), azotni dioksiti (NOz) i sumporvodonik (H2S) ne prelaze granice dozvoljcnih normi.

Koncentracija sumpordioksida na podrucju ZivinicJ. se krece i7nad granica dozvoljcnih nanni. Tacnije, 50% dana (1984 - t986) U kojima jc \'rseno mjerenje pokazalo je pn:komjcrnn priSllSivo sumpordioksida. Shena iii ista je situacija sa koncentracijom cadi i sedimclllnih matcrija,

120 121

1.10.1.2. Uticaj zagadenog zraka na zdravlje stanovnistva Tuzlanskog kantona

Prcma istraz;vackom projektu Medicinskog fakultcta iz Tuzlc u periodu od 1985. do 1990. godine. au vezi aerozagadenja i zdravstvenih efekata kod stanovnistva, rczultati su veoma ncpovoljni. Na osnovu iZllijetih podatakil 0 stanju kvaliteta okolinc u Tuzlanskom kantonu dn se zakljuciti da n3 ovim prostorima kvalitet zrakn 11 korc1athcnom odnosu sa zdravs-tvcnim stanjcm stanovnistva,

Djeca do 6 godina nnjvlse boluju od aLntnih rcspiratoiTlih infckcijD.. Svih 5 analiziranih godinu (l985~ 1990) O\'Ci oboljenja f;lJ net prvom miestu. iznosi 86,52 ~,~) ad ukupnih rcgistrovanih oholjcnja u 1985. 2odini. F !:::odini 1989. taj procc,nat iZl10si 87,3 0(,.

'-' '--

Zdr:?;vst'/cno slanje s'i<:olske djece i oTnladinc jc prikazallo kro? dc;:;cl vodeCih oboljcnja 1 st.'mja, kro7 pctogodisn5i period na opst.ini Tuzht. ~Ja ceJu ,l()dcCih oboljcnja U ovoj popnlaclonoj skuplni se nalaze akutne respiratonre inf2kcijc iZUl.C'J grip] svih anaIiziranih godina. Re1evantna oboljenj3 1.1 odnosu rla cine S2; 1 ~/o n:gistroYanih oboljenja 1985. f!odinc. U 1986. 68,62 C;t L1 1987. godini, 73,lY:(-' 1988. ,~odine. Z)'-',acZljan snciomedicinski problcn: 311 11 0\'0.1 populacionoj skupini pm/fede, te entct"itisi i J::()l1t1si.

U oje1atno:-:;ti za zd;-,.vsrvcnu zastitu odra.slog stanovni~Jva menu ukupno ohnljervima i stanjima r;,\ -;)'rvom mjestu se nalaz!.: respiratomJ. oholjcnja ukupnih !f)orbidnjh stanja) u amili7,iranorn

I

198.' 1988. stsnja.

122

.o~ri{'.Idt1,

1.10.1.3. Mjere koje lreba poduzeti u cilju zastite i unapredenja zraka na podrucju Tuzlanskog kantona

~ obziI:om da je kr~nuo proces IJbnove i revitalizacije industrijske pr01z:,~odn.!e ~~ophodno .Ie. donijeti zakonskc propise kako bi se sprijccilo 7agadlvanJe Z!VNne okohnc, posebno acrozagadcnjc. Osnovni U\jct je dobra zakonska regnlntiva j njeno striklno postiY<lnje, Ul rigoroz~u kontrolu j kaznenc odredbc. Ovaj ZakoTI mora biti donesen na n.ivou BiH U okviru kojeg hi se donijcli propisi, norme i urcdbe na nivou kantoll;) i opstina U skladu sa lukalniill uslovirna. S obzirolll da jc HilI pCltpisnik Konvencijc Evrnpske Unlje 0 zast)!1 zrakCi time se st\'0ri1a ("Ibavcza postivanja standard;] ED i Svjctske ldravstvcnc organizacije.

rv1al'erijc koje zag3cll1ju zrak moraju cIa se rcducirJlu na sarn JIll izvoru. korak po kornk usmjcrcnil~ pr2\'cnti"\Tlim U"',ttct"iiL

mjere sluze ne sarno za 7Z!stitu \TC j za prcvcntivno ljudskog zdravlja,

lz-\jeslaj 0 stanju aerozagmknja i:;!i(c,c DllZlJ!.:.Q d0110senjR

odrcdcnih r-im i '> 1\::: ,~IL ~e vl,;liki internac-ionalnim nastojzmj ima .za slTIanjenjc zagaciiy,mja zrakn. Za ()\"~lkn S]O/Cl1U

prekogrnnicJlog

ohbst ncophodno jc uklju';:·jn iskus[Yi) lit,t.'lICn

SU U f[l7':i razvoja imalc slicllc prohkmc.

LT cilju zadc}voJ.1:!v,mja ckonomshh, r-.;kolnsLih j tehnolo;kih kritcrija ncophodna jc ozhiUna Jlwliza stanja u pri"\Tcd-i I infrastmkturi, a ista mora olmh\'atiti SljU1cCC- clcrnente:

a) Pri ohnnvj i rcvitaIizaciji nc S1i11Jll sc pono\'iti pro.slosti (dogovoreu8 t'.konmnija). Drugim ohnoya i riJ,ZVnj se z<l.c::lliY:nl na

lZ

clemc;ntima. Tim prije: 1 vise sto TU7lanski kanton posjedl:.lc priYredl; ~)a nC'IX(V(((·(,',,· ckmcntima bw st'o su ogrmnne kcll,:inc sirCfVirl<1 reprnmatcrij:lj(l. rnskog kV.11itc-ia, \"isolc:; l'ntrnsnja ··'C"('(" po jechnicl pT~)'iz, ... 'oda i prekonlJerno \'Cdc, i 'fJa_

123

124

b) Valorizacija prirodnih resursa j revalofizLlcija privrdnih objcbla je neophodnosl kao preduslov izlaska nu svjctsko trzlstc. Daklc, ti cijenu jedi111cc cnergije proizvcdcne u tennoclektrani, iz uglja relativno niske toplotne vrijednosti i visokog sadrzaja sumpora, mora biti ugraden ekodolar.

c) Koristiti sirovine repromaterijale koji ispunjavaju posebne uvjcte sa stanovista ekoloskih zahtje"\ra (sprecavanjc aerozagadenja).

d) Ugasiti tehnologije koje istovremeno zagaduju sve ekosisteme.

e) Stimulisati tehnologije koje korisLe sekundarne sirovine. f) Pri obno'li i razvoju voditi racuna da sc pokrenu

perspektivna predllzcca. g) Pokrenuti prcduze6a koja treba restruktuirati. h) Nerclltabilna i neperspcktiyna prcduzec,a treba po:;lcpcno

gasiti iii ne pocinjati sa aktivinmjcm. i) Insistirati da svi programi i projekli moraju obavczno

sadrzavati aspekte zastiLc okoline jer jcdino su takvim el:lboratilna se moze racunati na pomoc od I\·1edunarodnc zujednice. Prerna metodologiji Svjctske banke, posebno pogIal/Jje 0 prczcntaciji projekaLa odnosi se n<1 zustitu okoline. Banka je formtralu spccijaJno odjc1jcnje za zastitu prirodnog okolis3, koje se ukljucuje U ocjenu i praccnje projekta, oarnah PQsJije odobra\'anja koncepta. Takoc1c, nabavka oprCllle i usluga koje projekat uldjucuje bit ce oSlgunUla.

j) S obzirom nCl acrozagaucnja koja dolalc od nafte. ncminovan je prelazak na \'ozila clektricnog pogona.

k) Ugasiti prcduzcca Lop proizvodc henlikalije u neposrednoj blizini poljuprivrednog zemljisla, odnosno ralarskih kultura namijcnjenih ljudskoj ishrani.'

Zakonskinl proplslll1a zabranili prekogranicni pnJcnos polutanata (S02, N02, cadi, prasinc) putem visokih dimnjaka, Ncophodno je da se odreJbe i naredbe iz oblasti zrlstitc

okoline prcncl:;u u zakonoda\'st va [lUSe zemljc, odnusno naseg Kantona. Bez tnkvog pruvllog sistema Heet biti moguee ukljuCi vanje ni razmjcne dobara nasc zcmIje s cblltcama Evropskc UnUe. Unija nece doz\'oliti konkurcllciju robama

proizvedenih na stetu okoline. Kada jc rijec 0 ISO standardima serijc standardal4000 kroz revitalizaciju nase plivrede moraju sc uvazavati bez obzira na nase standarde BAS (bosansko·· hercegovacki standardi). Zakol1skom regulativol11 i strogom kontrolom sprijeciti uvoz

tzv. prljavih tehn<Jlogija. Odredbe rncdunarodnih kOl1vencija iz oblasti okolib. moraju

naci n1jesta u zakonodavstvu BiI-L Ako BiR zeli prikljucak za ~avremeni svijet, neophodna je potpuna integracija okolinskih pitm"l,ja na bazi zvanicnlh 11leaudrZaV111h programa.

_ Donijeti po~rebnc propisc za implementaciju programa sa aspckta okolinc. Otuda se mogu ocekivati: a) povoljni krediti, ncpovratna sredstva; b) tehnoloska saradnja na primjeni okolinski prihvatljivih c) tehnologija. Dosljedna zakonska rcgulaliva je potrebna zbog sljedecrh

razloga: a) tjeranjc preduzeca (zagadivace) na ekol05ko razmisljanjc; b) tehnoloska unaprcdcnja u cilju zadovoijavanja ekoloskih

standarda; c) orijcntaciju onim tehnologijama koje ne zagaduju okolinu; d) stvaranje pOlrebe za unaprcdivanjem okolisa. Napravlti takve zakone koje kompanijc neee moGi izigravati.

U tom slntajn Zakon mora prisiliri projektanta da predvidi

ekoloske investicije. Zakon 0 zaStiti zraka mora biti filO konkretniji i rea]niji u

smislu sprovoclenja. Zakonski propisi moraju obuhvatiti jedinstvenu metodologiju

za pra6errje i ispitivanje kvaliteta zraka. Zakon mora biti usn-ljeren ne sarno na sanaciju postojeceg vee

ina suzbijanje pojave novih zagadenja i zagadivaca, stoga mora da predvicla mjcre za sprecaval1je daljoj izgradnji objekata koji mogu biti izvor zagadivanja. Zagadivaci sve dok ne saniraju stanje zaga~tivanja moraju

plaeati odredeni doprinos) sraZn1jen10 koliCini stctnosti

zagaclenja zraka.

125

126

Uvodenjem preventivnih mjera sprijeciti moguCi stetan uticaj postojeCih objekata (zagadivaca) i to ugradnjom uredaja za preciscavanje otpadnih gasava.

Uspostavljanje jedinstvenog sistema pracenja 8tanj3 zastite covjekove sredine i uticaja na zdravljc ljudi, k(lo i Llsvajanjc odgovarajucih jedinstvenih pokazatelja za pracenje stanja, na osnovu jedinstvene metodologije mjerenja 11a cije10m prostoru BiI-I, u aba entitcta. (prirnjer Tuzle i lJgljcvika pokazuje da ckolosko rjesenjc problema je moguce istm'Ycmcno U oba mjesta).

Stvoriti odgovarajucu drustvenu klimu 0 pitanju okolisa, da ta pitanja budu dio svakodncvne aktivnosti svih su11jekata.

Stvoriti materijalne uslove za zastitll i llnapredenje covjekove sredine.

Zakonskom reg1l1ativom u podzakonskirn aktima precizirati uputstva) nonne i organiz3cije inspekcijskih i drugih sluzhi.

Kontinuiranim i objcktivnim informlsanjem javnosti 0 stanju zastite covjekovc sredine 1 otvorenim pitanjima 0

mogucnostima i mjerama za njihovo rjesavanje znacajno ce se doprinijcti rjeSenju ove problematike. Zakonskom regulativom ugraditi onc propisc i standarde koji

su od znacaja za zastitu i unapredenje coyjekove sredine, posebno u oblasti projektovanja objekata, utvniivanja tehnickih karakteristika llrcaaja i opreme za sprecavanjc emisije stetnih materija II skJadu sa prihvacenim medunarodnim standardima i granicnim vrijednosti1ua emislje stetnih rnaterija.

U okviru Zakona 0 zast;ti zraka neophodno bi bilo izraditi studiju 0 utjecaju na okolinu. Studiju obavezno izradivati kod izgradnje ill rekonstrukcijc objckta u svrhu zastite unapredivanja covjckovc okoline radi povoljnijih uslova za zivot i to za sljedece vrste objekata: a) objekti hemijskc industTije;

b) koksare: c) cementare; el) tvomice umjetnih goriva: e) tvornice prehrambenih proizvoda; f) stocni i peradski objekti; g) klaonice (prcko 50 grIn): h) acrodromi.

Ohje"k:ti koji nisH obuhvaceni ovim (lanum, iZTaduje se na zahljev organa uprave (reS0111og rninistm.'st"\'a).

Studija utlcaja na okolinu bi sc sa.slojaJa iz d\'fl clijcIa:

a) prethodna studija uticaja na okolinu, b) konacna studija uticaja n3 okolinu.

Prethodna studija se izradujc na ha21 postojetih podataka i obavezno sadr:"i sJjCdece elemente:

a) konstatacijc i zaldjucci b)

1) opis U7:C i sire lokacije 2) opis lnvcsticijc 3) preglcd moguCih utjccaja na okolinu 4) pregled mogucih mjera 5) koristeni podaei

c) prijcdlog progranla istrazlvanja za potrebe konacne studije LlLjecaja no okolinu.

U opisu mora biti vrednovana haliteLa prirodnc sredine (zfak, voda, tlo) te urbana, rura!na i druga kuHu1110 - historijska srcdlna. Vrednovanje se mora temeljiti na njihovorn mccluutjecaju:

a) meteoroloskom, b) klimatoloskom, c) hidroloskom, d) geoloskom, e) geomehanickom,

127

128

1) seizmoloskom, g) biolosko-ekoloskom (flora-fauna), h) hidrogeoloskom, i) 0 okolnom stanovnistvu, j) buka, k) socioloskim, 1) 1 drugin1 faktorima, ovisno 0 vrsti objektll

kru'akteristikama lokacije.

U pregledu mogucih utJecaja na okolinu potrebno je dati kvalitativan opis i kvuntllativtlu procjenu U odnosu na:

a) prornjcnu mikroklimatskih uslova: b) promJenc u ekosislemu (flora, fauna); c) promjene kvaliteta zraka, vode i t1a.

Preglcd mogu6ih mjera za smanjenje steta U okolini treba da sadrzi:

a) mjcre kojc proiziluzc iz prupisa, nonnaliva i standardu koji se moraju primjenji vali;

b) sva tchnicka rJcscnja u odnosu na zastitu covjekuve okolinc (tretman otpadnih materija).

Konucna studija so izraduje na bazi prelilodne studijc i rezulLata dobivenih programom istrazivanja. Studija sadrii ,Ijedeee dijelove:

a) konstatacije i zakljucci b)

1) opis uze i sire lokacijc (postojece stanjc) 2) opis invcstieije 3) pregled moguCih lltjecaja na okolinu 4) preglcd mOhJucih rnjera za slnunjenje sieta u

okolini 5) koristeni podaci

c) prijedlog programa praccnja stanja okolinc (monitoring) II

toku izgradnjc i nakon pllstanja objekla u upotrebu.

" i I

+1

':1

Na temelju tog programa (monitoringa) moze se utvrditi stetan lltjecaj tog objckta na okolinu.

U slui'aju da konai'na sludija utvrdi stetan utjecaj na okolinu iznad dozvoljenih granica potrebno je priloziti altemativna rjesenja posebno II poglcdu lokaeije izvora sirovina i energije, te tehnoloskog postupka

Sredstva za izradu studija osigurava investitor objekta i iskazuju se u investicionom programu.

Ocjenu studije vrsi struena komisija koju imenuje resomo ministarstvo. U slucaju kada se objekt gradi na podrueju dvije ili vise opstina, strucnu komisiju imenuje vlada Kantona. Struena komisija pored davanja oejene studije predlaze i potrebu pracenja (monitoringa) stanja okoline nakon pustanja objekta u pogon.

1.10.2. Racionalno resursima

upravljanje prirodnim

Drmas je u cijelorn svijetu imperativ racionulno upruvljanje prirodnim rcsursima. U pitanjuje graniea podnosljivog opterccenja vode, zraka i tla. Razvijeni svijet je pristupio velikom prestrojavanju u podrucju privrede i lchnologije. Ide se za tim da se s(vOli pri vredni sistem poznat pod imenom odrZivi razvoj. Vrcdnovanje resursne osnovice moguce je sanlO U trZisIlon1 sistemu u kojem se u proizyodne troskove ugraduje trosak iskoriscavanja resursa.

Vladalo je misljenje da je sir; tllzlanski prostor bogat plirodnim resursima, medutim, ti nrirodni resursi nikada nisu bili elcoloski vuloriz(}V::llll, ukljucujuCi ~konomske i telmoloske aspekte proizvocinje, sto je imalo za posljedicu zagadenje svih ckosistema. Uveliko jc narusena priroJntl ravnoteza. Nasa je obaveza da je dovedcmo u ekoloski pflhvUiljivc okvire.

Struktura privrede koja se temeljila na prcvlasti energetikc i bazne hcmije kao- stu je TuzJanski k~mton U slstemu dogovorene ekonomije nije ni mogh-.. podnositi lrosKove zasLiLc okoline.

129

Postoji nekoliko preduvjcta za razvoj politike upravljanja okolinorn i plirodnirn resursima:

130

teorijsko razuillijevanje problematike zastite okol1ne. rnonitOTing i prikupljanje podatuka su prijeko potrebnl za

nadziranje 1 stvaraflje adekvatnih modela. analiza vise stratesklh opcija, koristcCi dobro sufisticirane

lTIodele koji omogucnvf-\ju z8dovoljavajuce dobru procjcnu troskova.

potrebne su organizaclone strukture i tijela osposobljena za 1JesavanJc ekoloskih problema 1 opl~elnljCl1a odgovarajucorn opremom.

hitno saniranje odredenlh objekata moglo bi u nedostatku vlastitog kapitala doci do kompenziranja upotrehorn prirodnih resursa bme bi se svjesl10 prckoracila ekoloska ogranicenja. To bi kratkorocno dalo neke pozitivne ekonomske cfektc, ali dugorocllo gledano, mogio bi imati nenadoknadi ve ekoloske pos1jedice. Prije nego sto se obnovl i pokrene jedna fabrika ncophodno je da njen elahorat saddi sljcde6e ckoloske zahljcve:

a) vTsta, koliCina, nazl\, i porijekJo SlHy\.'lna i repromatcrij31a za navedcnu prolzvodnju;

b) tehnoloska oCJcna procesa sa st3nov1sta ckoloskih parametara;

c) podatke 0 koncentraciji stctnih polutanata i njihova cmislja u radnoj i zivotnoj okolini kao 1 nac1n zastitc;

d) VIsta i koliCina energije po jcdinici proizvoda.

smanJlvanJe poreskih opterecenja za preduzeca koja se bave unapredlvanjem oprelne u oblasti zastite zivotne okoline uz istovre111eno pO\'eCC1vzmje poreza kod upotrebe prirodnlh resursa i prostora,

postlvanje standarda prihvacenih U sVljetu, a vezanih za ekonomskc i ckoloske sigumosti liZ nizak utrosak cncrg1je. ovladavanje tchnolog1jom koristenja ohnovlji vih resursa.

ii

Svi n8vcdcni clementi se moraju pazljivo analizirati i procijeniti sa aspekta mecllm3Todnih ckoJosklh standarda koje 1'nor3 zadovoliiti svaki pTivrcdni investicioni projckat. - "

Pod z;}stitom i unaprcocnjcrn zivotne srcdinc pndrazumijev[~ill se sve ai<:ti\'no(:.ti i ko,ic se prc:(h.lzim3ju f<ldi oCIl\'allja i racionalnog koristenj:J zemljistZl, S-U1TlJ, zraka. rudnih blag3 i drugih doh~ira od posebnog hL<:;torijsko¥ znnczqa. OCt.lI'(lJlje, racionalno kmistc:rjc i degradacijc prirodnih i7vora i saniranja vee nastalih Sirateski I.:ilj. U torn smis1n n<;::ophcxlnn je da se mjermna cknllomske pol1tike (k.rcclitllJ. pOfc;::,La, cmin:-;ka) ost\',lri takav cilj,

Stjmulisc proizvodnja i prirnjcna tchn010gija sa malo otpadaka j

ugraciiY2nje llre:OrIja za prcclscavanje o1.paclnih matc-rija1a. Pri izhoru siroyina 1 rcpromalerijala obz1\'Czllo koristiti sljedece

ckoloske ocjenc:

a) b) c) d) e) f)

koristiti sirovrne sa mm~jlnl sndrz,ajcm stetnih kODlponenata koristiti siroyine 1.1 rcciklazi koristitj materijale veee trajnost1 izbor tehnoloskih proccsa llsmjcriti ka snizcnju energije smanjivati upotrebu stctnih m2tcrija u tehnoloskor pro;::csu stalno fJditi nn snizenju emisijc 1 imlsijc polutanata u ekosisteme

Sti mlilirail prikupljanje, sclckciju i preradu sekundarn1h sirovina (staklo, plastika, meta1, papi!').

Pod uslovima kriticnog odnos<l prcma ohnovi i razvoju mozemo nafUsenu ravnotezu don.:sti 11 ekoloski prilrvatljivc okvire.

1.10.3. Uravnoteieni nlzvoj (odriivi elmnomsld razvoj)

Uravllotczcni ra7\'oj podrazllmijev3 llspjd110 privrcdiyanjc sa visokim nkolinskim slandan:Jima. Odavde prniziJaze pot;::iljcyj kao sto su:

struktume rromjcnc u pri-vredi Sf] elwloski prihvatljivim normamn.

131

inovacije, modernizacija i racionalizacija u pravcu osvajanja vlsih taza prerade.

dislociranje precluzeca, potencijalnih zagadivaca na periferiju grada.

unupredenje 1.1 raspodjeli resursa i njihova najbolje llloguce koristenje. ukljucivanje troskova sprecaval1ja zagadivanja i sanacije stcte u finalnu cijenu robe.

Sarno ona prcduzeca koJU budu zadov01jila apste drustvene kriterije IT10f,'1l racunuti n3 bllducnost. DaklcJ odrzivi razvoj osigurava buducnost covjecanstvu

J jer takav razvoj podrazumijcva noveEranje model a razvoja,

kojim bi se rasipnickc navike i zagadi\'anje zamijenili racionalizacijom i ocuvanjenl okolisa uopste. Intenlacionaliziranje ekoloskih i drustvenih tokova potrcbno jc svimu. Okolinski prihvatljivi proizvodi su proizvodi buducnosti.

Bez stratcgije poznatc kao !!odrzivi razvoj" nemoguce je razmi§.ljuti 0

razvoju Tuzlanskog kantona. Odrzivi razvoj se sastoji koliko od ekonomske toliko i ad ekoloskc komponentc. Dmgim flJcCima, ekonolllski razvoj u svon1 usmjerenju mora da uvazava okolinsku politiku i standardc. Poslovnu politiku kaTakterisat ce okoiinski prihvatlj iva proizvodnja i plasman na konkurcntskom trzistu.

Ekoloska kriza je produkt !judskc aktivllosti gdje je covJek prirodni kapital pretvorio u civilizaciJski. Opasnost je doshi od nckontroliranih i neogranicenih materijalisticko-ekspioatatorskih zahvata od strane covjeka. S druge stranc: planeta je prostomo ogranicena i limitirana za opstanak co"jcka. Stoga jc neophodna slalna briga 0 zastiti akatine. Koliko 6c sc u tome llspjeti zavlsi od uravnotezenosti mzvojnih programa. Udovoljavanje civilizacijskim potrcbama moze ic; samo dotic aok 5e ne pocne sa llf:lstavanjem oko1i::;3 od kojeg zavisi zelra\'lje i zivot. Pred nosiocima privTednog razvoja u bllducnosti su neizbjezni zahtjcvi i odgovonwsti Zil okolis.

SusLina riO\'C' razvojne fiiuzutijc se sastoJl u zaJo\'uljenju pOi reba danasnje generacijc, ali 1 obavczu da se to iSiU ornnguCi hud_dl'im

Raz\-uj znaCi kvaliLct zivljcnja d s\'.'akorn pogteJ.u, fiji je sastavL; :.tiu ekOl1Oln;;ki rast, ali sa p!'ornijcnj8nim sndrz;-:tjctl1. Dalde. ncuopustiv je iasL

po sva}zu Gijcnu. Za taka BeSto neophodan je novi prjs!..up si::;tcmu

132

ii

vrijednosti, nova mjerila vrijednoti, novi nacin razmisljallja i ponasanja, nave vizijc i sposobnost prilagodavanja.

Kako cemo u velikoj mjeri biLi upu6eni na medunarodna trzista, treba imati na umn da postoje strogi znhljevi, posebno onih koji se odnosc na zadov01javanjc ckoloskih standarda.

Odrzivi ekonomski razvoj ukljucuje sve troskove ocuvanja okolisa. Nas ciIj jc ekonomski [azvoj bez stela za okolinu. Takav napredak se mora temeljiti na stvarnom stanju i mogucnostima preduzeca i privrede uopste. S obzirom da nasa privreda nema finansijske mogucnosti da primijeni saVremenc tehnologije obnovljivih resursa u proizvodnji, bilo bi neophodno ostvarivati tehnolosku i finansijsku saradnju sa razvijcnim zemljama.

Prioritetni i interventni cilj je smanjivanje steta, koje su posljedica sagorijcvanja fosilnih goriva, te podsticunje racionalnijeg koristcnja encrgijc. S obzirom da jc nasa zemlja svoj razvoj temcijila na industrijskoj infrastrukturi koja je u najvecem dijelu vezana za fosilna goriva, nagle prOTIljcnc su ncizvodljivc i destrllktivne. Rjesenjc je u modificirar~u oprcmt, odnosllo u uvodcnju savremenih tchnologija. Ncdovoljna cfikasnost nasih clektrana je Ll \leoma dugom vijcku lrajanja pogonskih postrojenja. EkonomlCllost u proizvodnji encrgije je sustinski limitirana investicijskim kapitalom.

Garancija za uspostavu kvulitclne i djclotvorne politikc jcdnog preduzeca je uspostava sistema okolinskog upravljanja - EMS. To je organizaciona struktura sa jasno definiranim zadacillta, odgovornostilna, postupcima, proccsima i sredstvima kojim ce sc posti6i efikasna kontrola i sta1no unapredivanje okolinskih aspekata. Takvi rnodell nisu nov!. USA]) i Japanu Sl1 usposlavljeni jos osarndesetih godina. U sustini, zadaci za zastitu okolisa pri planiranju, provedbi i kontroli aktivnosti preduzc6a se intcgriraju u postojc6i sistem upravljanja, jer je zastita okolisa dio politike preduze6a.

Godine 1992. na konfercnciji Ujedinjenih naroda 0 okolisu dogovoreno je 0 programu upravljanja okoliseu1 U buducnosti. Otuda su proizaslc norme za uprav1janje okolisem ISO 14000 koji JC lzradila ivlcdunarodna organizacija za staJldardizacijll ISO.

01<.olisno upravljanje se tcmelji na brojnim med"unarodnilTI spOraZUl111ma) standardinm 1 arza\ nUll kritcrijima za odnos prCnl<1 okolisu. Medunarodni standardi ISO 14000 su u pripremi od 1993. godine, a prvi su usvojeni 14001 i 14004 u septembru 1996. U Bill su u

133

toku aktivnosti nn preuzimanju standJrda serije ISO 14000. tc 1zdavanja BAS standard a iz domcna okolisnog upravljanja.

U sustini ova.i standard (14001) obezbjcduje "okvirf! 11 kojem preduzecR mogu krcirati 5vnj sistem. OD opi~uje principe dobrog oko!illskog upravJjanj2.

Cilj l1sse BiH privrede je da sc okolinskim upravljmljem plansKi 1

Kontrolirar1o s2vladaju negativni utjcc~~ju priYreclc na okolis. U treba inicirnti razmisljanje i opredjdjel\jc 11 sklachl S3

pnnclpllT,1l odrzlvog raZVOJ3 1 oknlisnom rcglll(\["iYOlTl Okoli?;na (okolinska) politika jCdllOg prcdllzeca iskazujc uvjercnjc i SprC111Ilost preduzeca za odgovornost i preuzimanje ob3veza iz domclla upravljJllj8 okoliscm i implementaciju naccla oddivog [(~z:voja, ukljucujlJ(:i oCll\'zmjc prirodnih rcsursa, smanjcnjc kohCine otpada, te njegoyo 110110\'1")0

koristenje, nadzor nad emisljom poiutanata, 1t(L Ukljllcjvanje okol1nskih programa u dncynu praksu prcdllzec8 jc 05110'/a zu novi pristup telmoloskim r:jesenjima kontrole i smanjcl1ja zagadenja i optcreeenja okoline.

Okolinska poEtika doprinosi transparentnostj preduzcca i obczhjedujc protok infonnacija 0 utjecaju tchnoloskih proccsa fla okolinu.

DpravJjanje okolinom predstavlja sve lnjere i aktivnosti koje c:O'\jek poduzima kako bi zastjt10 zivotni pros1or od zagndivanja, iii uklonj{) i ublazio vee nastale stete.

l}voocnjcm sistema upravljanja okolinom prcduzcce moze ocekivatl sljedece efekle:

1. povccanje konkurentnosti proizvoda; 2. smanjenje troskova deponovanja otpada; 3. olaksice pri izvozu; 4. prcventivno djelovanje na ol<olinu; 5. stvaranje povjerenja U okruzcnju.

Ima vise standmda za upnvljanje okolinom oel ko.1ih izo\'ajamo d\'a:

1. EMAS ~ uredba, 2. ISO ~ 14001.

ETvIAS ~ urcdba jc objelodanjena 12. aprHa 1995. godinc i vazi u svim clanicama EVfopske Unije. Ovom uredbom naglnscna je odgovornnst

134

Ji

preduzcca za zastilu okoline (za posljcdicc n3 oko1inu). Da bi preduze6e mogIo zadovoljiti postavljcne zahtjcvc mora LltVTditi i provoditi:

1. Poljt1ku okoline, ciljeve ol<oline i programe-; 2. Sisrcmsko. objekti \'no, nez(1visno ocjenjivanje sistema

upra\'Jjanja okolinom: 3. Da\'anje infonnacija za jUVllost 0 zastiti okolinc (izjav?! 0

zastiti okoline).

EMAS ~ uredba se za razliku od stanclarda ISO 14001 odnosi sarno na lokac1ju i rcrcn na kome sc provode proizvodnc djelatnosti jednog prcduzec,a. Tu sc misli na skladiste Slrovma, nusproizvoda, meduproizvoda, gotovih proizvoda i otpada. Postnpak za dobijcmje certifikata j upisa u registar ET'vIAS~ uredbi zahtijcva jzjavu koja mora biti jasna, konkrctna, sazeta 1 napis3111l U razumljivom ohliku. lVforala bi minimalno sadrzavati:

opis djclatnosti, emisiju stetnih materija, potrosnju sirovina. encrgije, vodc, zraka, buka. politiku okoline, program okohne,

ci1jcvc preduzcca S obzirom na okolinu.

U Rio de Zenciru 1992. godinc na konfcrenciji l.~jcdinjenih mlcija 0 okolini vise od sto zemalja dalo je podrsku nlZ\/oju progrnma llpravljanja okolinolll, nakon cega su nastali slandardi ISO 14000.

Suprolno ad standarda EMAS ~ urcdbc. slandarcli ISO 14001 vrijedi za cijelo prcduzece bcz obzira na lokaciju i odnosi se na proizvodne i uslozne organlzacije.

Osno\'ni clementi standardn ISO 14001 su:

poEtika okolinc (obaveza stalnog poholjsanja). p1aniranje i program o]\olillC, imp1emcntacija i provo(1enje. rnjerenje 1 nadzor,

ocjenjivanjc sistema i poboljs<"!nje.

135

Radi obczbjedivanja, zastile i unapreclenja zivotne sredine kao sastavl10g dijcla drustveno-ekonomskog razvoja ncophodna su sljedeca opredjeljcnja:

136

Racionalna proizvodnju, prcnosi 1 potrosnja cncrgije, postepeno zumjcnjivanje zagadujuce tehnologije i zagadujuCih izvora cistijim i obnovljivim izvorima UZ obaVCZllU ugradnju urcdaja za preCiscavanje otpadnih gasova (odsumporavanje i unapreuenje tehnike SJgorUcvunja) i orijctiranje na hidroelcktrane i solamu energiju.

Stimulisanje proizvodnjc Ciji se proizvodi nakon upotrebc mogu prcrac1ivati u sekundarne sirovinc ili bez opasnosti od!agati u okolinu.

Smanje1~je stetllih uLicaja saobracaja na c:ovjekm"u sredinu planiranjem i projektovanjcm saobracajne infrastrukture u prosLOfu sa najmunje stetnih uLicaja,

Smanjcnje emisije stetnih gas()va, Leskih mctaJa i bukc na granice dozvoljcnih nonni,

2. VODA

2,1, VODA I NJENO ZAGADENJE

Prirodne vode uvijek sadrZe veee iii manje kolicine rastvorenih i suspcndo\'unih materija organskog i neorganskog porijekia.

Kisnica kao najcisca prirodna voda, ipak, sadrZl cestica prasine) cacti, rastvorene gaso'vc O 2, CO2, N2 i de

Povrsinskc prirodne vode sadrze primjcse ciji sastav zavisi od tercnskih i klimatskih uslova (godisnjih clabo}

Podzcmnc prirudne vode imaju kon5tantan sastav (rijelko sadrze suspcndovanc ccsiice).

Rastvorene matcrijc u vocli mogu bili u mo1ekulskom i jonskom stepcnu isitnjenosti.

Vclicina kololdnih cestica krece se od 0,001 do 0,2 t--tm .<1

suspendovanc cestice od 0,2 ~lln (stvarnu suspcnzija) do cestica koje se tDOgU vidjeU golim okOlTl.

Rastvorene materije u vodi dijele se fla elektfolitc i neeiektrolite. Elektrolili se karakterisu tvarlmu cije molekule lllOgU da se raspadnu n<1 june pod djcjsLYOm rnolekule voJe.

Neelektroliti su raslvoreni gasovl i llckc organskc maLerijc U "\-'odi. U tabeli 15. prikazane su materijc koje zagaduju prirodnu 'v'odu, a nalaze se u rastvorerlom iii suspendovanom sLanju.

137

Tahela 1"

Pliv8juce Co3Z• co,

50/ O2 Sll~_pc-nc1o\"ilnc

masnoce

CI '" .. , I

NO" I H,S

J Si03-

OcInus rnstvorcnih supstanci 11 vodi ()dl-cduje reakciju vode c-1.11 je kritcrijum konccntracija \'odonicnih jona (Tr) u iitri vode, a oznacaya sc inclcksom pH.

Hemijski Clsta vada posjeduje pH = 7

U z(!\'lsnosti od vclicinc pH usvojcl1ajc sljedcca 5kal2:

pH = 5,5 - vrlo kiscla voda pH = 5,5 do 6,5 - malo kiscla voda pH:::: 6,5 do 7,5 - neutralna \'oda pH = 8 do 10 - malo alkalna voda pH := 1. 0 - \'Ylo alkalna voda

2.2. VOD/\. I ZDRA VUE

J05 od starih vrcmenu voda je bila poznata kao prenosnik zaraznih bolesti.!Vjersk1 propis1 najstarijih naroda (Egipcanl i or.) ukljucnju pored ostalog -i' mjere zastite zdra\'lja oct zagadcne '''lode. Dugo vrcmcna sc

138

;: i!

pro\-laCila ema misao 0 "oirOl:ninl bun:rrima!T, koji su bili llzroci mnogih ne:-;reca. No. tck Ll drug-oJ pOJOyiDi pr{"l.slog St01,iec3 llnc,~cno je \li;~e s\'Jcl1osti u pitanje epidclniolosk:::: voelc-. Tv1cdu pryima .ie Sno\v (1 ukazao da Sc: kolera siri rmtcm yodc 7,1 pice 7clgaacne izmetom koler-leD;h bolesnika. On JC ~\Tdn.ill rotkrijcpio primJenom epiocmijc kolere u jednej ulici u Lonc1oTiu 7'1n-I"l"1·'011' V(\'lllrn (~ez(lcc:ct CTodrn" '''''.:::0' '... '" .,.' ,- "..,,' 'v <:) , __ " l

koja je do

t7rok"ov;ma upravo do.soo je

Budd ispitlljuci cpickmiju trLmsnog l1ft~:;a 11 EngJc.'-J,:oj_ R('Dcrt Koch Je s\'(,ju tcnriju () l'orijcklu pojc:dinih cpidcmija crijcvnih

zJraznib oolcsu fClnnulisdo i Sf>!. god inc POSle: JC uSp10 izolov,Jti 1Erotnikc ko[ere ;z jednc \'ode 11 Indiji.

2.3. INFEKCUA VODE

Vnd<'l na povrsini zcmlje sadrzi ogrornnc ko116ne nvnih 111ikrob3, a to se isto desava i podzemnim \'odamJ ko.1e sc naJa7e. llcpo!,redno izn{jd pTVOg nepropllsnog 7cmlji_\llog sloja (11ovac8), jer nema do\'oljne filtraci.le. Taj s]u(:aj prisutall jc gotovo kod svih pli1kib nehig-ijcnski grarlen1h hunan-l. na se-JinEl. Voda iz c1uh0kih hlln;Jra Ci:;;ra (stcrilna) sve dok se spolja TIC zagadi (prc1w kimj-e za yactcnjc vode).

Voda 23 pic-e se z8gaduje ncposredllo pri kontaktu s fekalnim malerijama (gradskc iii indllstrijske otpadne vode) ill posrcdno prcko 7arazenog zemljista, POSUC1a; 11Jku, itd. Tndividualno snahdijcv;lnje Vnc10lTI iz sopstvenih lJunara He igra veliku cpidemiolosku ulogu (cpidemlja

jednog b11nara). T\1nogo VCCll opasl1ost predstJvljaju javni bunari, c_~?I!:1:~, cisterne, yodo\'odi gcljc se vodom koristi vcCi limj ljudi. Tu ,rpoz~ da se pojavl eksp!oziv_na epidemija,

2.3,1. Epidemije hidriclwg porijckla

Epidernija koJcrc u l--lamburgu.ie jzhila 1;::;91. godinc. Prnuzrokovana JC zagadeno1l1 VOd0111 k0.10111 sc grad snabclijcvao iz rijeke Labe. Ova kolcra .ie zarazila 18058 osuha od kojih je 7646 umrlo. Panican strah !(l\'];-J(bo je gr<ldom. a kako i nc hi kada je dnevllO sahranjiy;-n1o i po 500 lescva. Karaktcrlsticno JC SP0111ClHHi da U sllsjeclnom gradu koji Cini

139

nastavak Hamburga nijc biJa kolere osim kod onih ljudi koji su radili i pili '/odu u Hamburgu. U stvari taj grad se snabdijcvao prcCiscenom vodorn i time izbjcgao infekciju vodavoda.

U Lcnjingradu je 1908. godme izbila epidemip kob·c od koje je oboljelo oko 20000 osoba, a umrio 8316. Uzrok ovoJ koleri je djelimicno snabdUevunjc gracJa vodom iz rijeke NC'v'e,

Prvi slucajcvi kolere (1865. godine) zabiljezcui su na ostrvu Javi, z~ltim Sing~lpuru i u ['vieki, gdje su bi.le oboljcle i mnoge haclzije, od kojih su statine umiralt na brodoviml:l kojim su se \Tt1cali kw.:'arna.

Zastita ad kolere jc svakako SLOZ,CD problem, Ttl se prijc s\'cga treba imati na umu cb uzrocnlel ave bolesti ulaze u covjckovo tijelo kroz Llsta i to najceS(~e vodom za pice iLi. hranum. Naime, izbaceni iztnctom u spoljni s\'ijet kolericni vibrioni inficiraju yO(lu jer se inacc odrzuvaju dugo u zivotu i izsan covjccijl::g tijcla. PrisllstYO koicflcnih uzrocnika u yodi 11'2 maze se ni naslutiti jer ne duju \'Odl nikakve primjetne promjene nt po izgj'cdu, boji, mirisu niLi ukusu.

Epidern.ija trhusnog tifusa je najces(';e uzroko\,ana epidemijolll \'udcnog porijekla.

Rodochla jc s'akupio pocbtke u svjetskoj litcraturi za 364 epidemije Lrbusnog tifusa i paraiifus8. B prouzrokovanih vodom za pice i to 51,7 q/~ vodom iz bunara, 29,5 (;C, vuJom 17. ccntra!nog vodovoda, 14,2 0L uporrc.bo1l1 pO\Tsinskih vCKb, dok za 4,6 SlO nijc bio sa SjguDlOSCU ustanovljen.

i\asiroko jc poznnla tpidemija trbusnog tifusa u Hanoveru, .1962. godine gdje je obuljc1o 2423 lic<.l, od kojih su 284 umrla. Uzrok ove epickmije jc mijesanje zagadenih povrsinskih vada sa vodorn u vodovodu koja se koristila za pice. PUU610 jc pomcnuti trbusni tifus u Rostovu na Donu 1926. gudillC koji je naslao prodiranjem kanalskih voda iz obliznje bolnice li kaptaht jednog izvora zvanog "Bogatil'. laku je baklcrioloska analiza vouc prije na jcdan dan bib bcsprijekoma ipak je u narcdnih nekoliko sati doslo do prodiranja kEen pa je 2435 liea oboljelo i 241 umrlo od trbusnog tifusa.

Intcresantlla jc pojavJ. tifusnc epidernije hidricnog porijckla u Sisku 1936. godine, Naime, u d\'ije zgrade kujc su koristile \'odu jz zajednickog bunara skoro istovremcno je oboljelo 14 liell. Pregledom izmeta i lllukrace s\'ih stauara otkrivcn jc izvor infekcijc (k.licollosa). Pristupilo se otkopa\'anju svih mrcza nuznlckih kanala kako bi sc ut\Tdio put kojim je tifusni bacil dospio u hunDT. Kao sto sc moglo ocekivuti nuznicki kana I na

140

mjestu ukrstanja s vodovodnom cijevi bill su jcdnostavno buseni i kroz njih provucene vodovodne cijevi. Vremenom (nakon 24 godine) vodovodna cijev je toliko korodirala da SLl se stvori1e rupice koje su ol1logucilc dircktan spoj bunara i kucnog vodovoda sa nuznickilll kanalolTI. Pri pumpnnju stvara se vakuum koji sise ne sanlO vodu iz bunara vee i fekalne vode iz nufuickog kanala.

Godine 1942. u Sarajevu je izbila tifusna epidemija hidricnog poriJekla koja je po broju oboljelih i umrlih najveca u nasoj zemlji (aboljdo 1233, umrlo 98 osoba). Uzrok ave cpidemije je yoda kojom se grad snabdiJcvao iz izvora "Moseanice". Na podrucju vodovoda "Moscanice" otpada 93,7 % svih tifusnih abaljenja. Zbag kvara na ureclajima hlorisanje ave vode nije vr8eno; Poslije vceh ki8a iii u vremenu topljenja snijega, vada je redovito bivala zamueena. Tome je svakako doprinosio porozni kraski tcren cineci ovaj izvor vrlo sumnjivim.

Pri utvrc1ivanju infckcijc vodovoda uzete su sljede6e mogucnosti:

a) prodor oi:padnih voda u sistcm vodovodne mreze; b) infckcija un. samom izvoru; c) infckcija na oborinskom nezasticenom podrucju.

Ispitivunjem ave infekcije utvl'ocno je prisustvo tifusnih bakterija u izrnetu kod cuvara rezcrvoara vode. Poslije izvjesnog vremena saznalo se da je na nustanjcDOIn oborinskom podrucju iv10scanicc (Vucja Luka) jos ad Jeseni to godine vladala neb balest (vJerovatno tifus) od ko]e su m~ogi umiruli. U to vrijemc padale su velikc kise i nastupila jc cpidemija u Sarajevu. Dakle, apsolutno je sigurno da je infckcija vodovoda "Mos6anice l1 nastala na smllorn oborinskol11 podrucju gdje je neposredno prije toga vee vladala cpidemija tifusa.

Kraski Leren (gcoloski sastav) je doprinosio da kisa sa oborinskog podrucja Nloscanice propada kroz '/clikc vrLace uz prethodno zagaclenje fckalijama Ijudi i zivotinja, te dolazi u kaptaze vodovoda.

Ova cpidenlija trcba da bUGe svakako opornena svima onima kojj grade i odrzavaju vodovodna poslrojenja, Epidcrnija tifusa i parutifusa B u SpEw 1948. godlnc je uzrokovana VOdOll1 kojom se grad snabdijcva iz rijeke Jadrn. Ova rijd~u ima osobine ponornica. Njena iz\'orska yoda se sprcrvodila gravitaci0nirn vodovodom koji je sagradcn jos u .tre6em vijeku.

141

:'0\,1 moderni 1iOdovod sa instalacijama za talozenjc i filtmciju sagraQ~n je 1928. godine. No~ manji dio gr;Joa. i daJjc se snabdijcyzl,{) starim gmvitacionim vodovodoTI1 gdje sc volla nije podvrga\'ala hlorisanju. "1~8cno sestog scptcmbra 1948. godine paln kisa (:200 htar,,< vode na 1 n/) u kolicini koja sc parnti za posljednjih 100 godin2L

Kisa je sprala ollorista. klozete i ostetila kanaliz:}cij1.!. Odmah napJave javila sc cpickmija tifw;a i p~Eatirll:;a B. Pri ic;pitiY<1r.ju 1.iZH']z:l

ove cpidcll1ijc utvrc1cno jc [18 S1.1 odvodni kanali d\'~ju nuznika iznad gravitacionog vodc)\'oda, ukrstal1 se s njime, a zatim u!1\'~l1i "U jednu jamll S3. porozni111 c1nom koja se l11ac.c nnbzlla iznad n1voa gra\'itacionog yodoyoda. Ti.me su bilj ostvarcni uslovi da dno propusti fckalni sadrzaj u okolnu zemJju pZl i u vodovod koji je na tom m.jestu biG ostcc:cn zbog ranijc izvo(lcnih gradcvinskih Tadova.

Nakon 38 dana od dana provale oblaka uzetl Sli u2"~orci nuznickih kanala n3 mjestu ukrstanja 52 gravitacionim vodovodom. U uzetim uzorcima lzoJovane su tifusne bBkrerijc (5000··6000 klica na jcdan litar vode). Od ovc epidcmijc obolje1o je 394 lica od tifusa i 188 od paratifusa B. Od tOg~i je 11 umrlo.

Infckcija tifusom i paratifusom B moz.e nastati i kontaktom (pranjc nlku, kupally:;) sa zagaucnml"l vodo1ll. U takyim slLlc,ljevima vdu jc. tc:;ko lltvrditi porijcklo infckciJe.

Epidc.mija dizenterije sc naJvccim dijc10m prenosl preho vade. Stallybrass spominjc hidrienu epidcmiju clizcnter.ije koju je lieno posmatrao u jednoj vojnoj bolnici 1.1 Jvfakcdoniji 19] 6. godjne. On t\Tdi da hidricne cPJdemije dizenterije daju naj\;ccl broj bolcsnika ponckad i 113

10000, I pnvremeno ohus1<.rvljanje hlorisanja nc(\iste vode. ncizbjcl:no dovodi do epidcmijc dizcntcrije. Veoma je pOlIcan primjer dizcnterijc koja je izhiia u tekstilnoj tvomlci u Dugoj Resi prije rata, Dizcnterija jc trajala sve dok sc nije postavo 311t<..1l113tski hlorinator na tvornicki yodoyod.

Anketom jc lJtYfOenO da Sll prulivi nastali II vrijer:nc kada hlorinalor nije funkcionisao jeT je rukovnddiK hlorinatora otisan na OdSUSL\'O, a niko dmgi llije 1,1180 da rukujc apar;:l("om. V to vrijemc l<ontrolna analiza \'ode pokazala je neohicno ve:liki broj haktcrija,

Eksp\ozi\'na epidcmlja d1zcntcrije hidncnog porijekb izbila je 11

fahrici satova T1'\'S/\ u Zcmnnu 19)5. gCKlinc. Ch;:] c.pidcmija .Ie uzrokovan3 bunarskom vOclom kcja Sf: zagddlla fckalijam8.

,- ..

142

JednZl ad najvecih epidemija dlzcnterije huknula je u graclu DC"!hiju, 1956, godine gdje je oboijcJo 50000·100000 ljudi, a nzrokj~: opeL bin .isti: prodor gn]dskih otpadnih votta II sis!cm gradskog vndovccLl.

rostoji mogue-nost zanlze vodom kada pai",;:·:gcnc. tlice prodiru u organizam ne kroz digestlvm tr:lkt ncgo k1'02 neznatne ogrcbntinc n3 Lozi, zatim k1'02 ncozlijcdcnu lwzu i sluZOK071.l 1':;1 vrijcmc kup:mj<; lii pri radu sa hosim nogamn na mokrorn du. "t~ r'irc>\u je j95J. goJine izbiia ,~pidcmija lcptospiro7c kod ljucli koji "'li se hlpali u ;<i~a\'i, Uzrok nyc epidemije n;:lC1cll je l1'.l\"odno u seLl gdjc Sli :;i..~ n potuku l<upalc: svinje zarazenc kptospirozom. OboEo jc i c[war s"\:inja. Gotovo isti sl11caj cksio se 1958, godinc u Lcskovcu. Dakle, vodc, bilo rijccnc ill vode 11

baZenl1 ia kupanjl? rnogn bili uzrocnik alnltnih infeLtivnih bolestl.

2.4. PREC1:SCA VANJE VODE ZA PICE

Ako kl.:alitct vode zn pice He odgovara usvojenim standardima ncophodno je vodu precisc.3Y::11i. PrCC1SC;tY{mjc vode vrsi sc na "lse nacina i u 'vise f37a. Tzabrani postupak pn::(iS(:,lYanj,,1 mora OdgOY8YZlti ne snnlO norrnnma zahtjc\'nog kvaliteta vode vee 1 l1ormam(1 minlmalnog inyestlranja,

York kOJc su bel. l111ltnOCC, a DC ocJ.gOY<1rajrr mikrobioJoskim standardima dovoljno je da se pod\"rgnu filtriranju i ·dc7.infckciji.

Ato SUi pak, vode zo.rnuccnc j ne ongovarajl1 fizlckim, hemijskim 1 JilikTOhic)loskim standardima moraju sc pOd\'rgl1L1Ll procEsu koagtllacijc (sa iIi bcz koagulanw). fi!tracije j dezinfekcije.

A1<.o je sadrzaj gV07Cja, mangana, llgljcndioksida iJ.i sumpofvodonika u voui iznad propisane normc pristupa se njihovorn olklanjanju,

2A.1. Otklunjanje gvoz(la

Sadri3j gvoz.da u yodi iznad 0,3 rng:l cbjc bljutay ostm'lja mrlje crVCllC hojc na tckstill.l, hZlniji i na ::;anltarnim llre.Qajir:1a. G-\'07:6e se u \'odi nalazi 1.1 obliku ra:~!\'orlji\"og bikiirhnnala Fc(HCO:;):- koji se lahko ok~:,idisc u hidrok.sid zcljcz<1 Ft'(OH)~. 0\'0 je-dinjenje je ncrD.st\·orljivo, a tn(l)zi sc 11 ohiikli pahuljica crvene boje. Oksic1acija g\·uld8. se uspycsno ostv8mje pomocll 8cracijc 1 to u bazcnu pod mjehunCi vn.7duha nadu 11 S10 hc:-ljem kont<1ktu so YOd01TL

143

naCini ostvarivanja kontakta gasne i tecne faze, ali uglavnom princip im je isti. Voda nakon aeracije u bazcnu dolazi na filtraciju.

2.4.2. Eliminadja mangana

Otklanjanje mangana se cesto vrsi istovrCIneno sa gvozuern jer je postupak isti uz napomenu da je proces oksidacije mangana sporiji. 1\aime, oksidacija je moguca tek uz prisustvo hiora u kolicini od 2 do 3 mg po litri vode, prr se pos1ijc filtracije mora izvrsiti dehlorizaciia vode.

Sumporvodonik, ugljcndioksid kao i ncprijatni miris vode ·moguce je olklolliti aeracijom.

2.4.3. Ukhmjanjc snspendovanih materija iz vodc

Suspendovane malcrije u volli mogu se odstr::miti proccsom tJ.lozenja (sa ili bez kougulanta). Brzina talozenja zavisi od veliCine Pflsutlllh cestica i temperature vode.

Pro5jccllo \Tijeme talozenja bez koaguianta iznosi 12 sati, a uz prisustvo koagulanta 3 do 6 sati. Talozenjc btz koagulanata se svc manje koristi za prccisbwanjc vode za pice', jer ne maze ukloniti 1Z vode koloidne organskc i ncurganse materijc kao i prisutnu boju vode. No, koagulacijol11 5e uklanjaju ne S(l1110 koloidne ccstice i bojc yee 1 dio baktcrija, plankton a, algi kao i supstance od kojih potice nep;ijatan miris i ukus vade.

Uspjesnost proccsa koagulacije zavisi od ispravnosti doziranja koagu.lanala kao i njiiJo\'og mijesanja sa vodom.

Reaktivi koji se naj6esce koriste za koagulaciju su:

a) ::,ul[ut AJ 2(SO'+)3 iSl-:bO, b) fero ,ulfu! ['cS04 7H20 liZ dodalak Ca(OHh, c) fcd hluL\d FeCb, d) Yeli sGlial Fe2(S04)3 2H,O, e) fero hhlrid FeCh.

Svi SPOlJ};';IlULl hJi.tgul:.mli llcutralizi;"~iju

cestie-a vczujuCi sc u flokuic. VcEcina i10kuIa st: talozenje ubrzava.

144

koloidnih \TCTn::nUH.l po\,ecava, a

Alumillijum sulfat kao koagulaciono sredstvo u procesu preciscavanja vode za pice teste se upotrcbljava nego zeljezne soli. On u vodi reaguje sa bikarbonatima stvarajuci Hokulc :.tluminijum hidroksicla prema reakciji:

R.azumije se, u Oyj reakciji je nepozcljno povebtvanje sulfaLne tvrcloce i prisustvo CO2, koji djcIujc korozivno. i.'-io, kod ncdovoljno alkalnih voda JOdLUC se eaO iii :'>Ja2CO:i pa sc CO2 ne stvaru.

Fero sulfat (reSOd 7H l O) pored sposobnosti da koaguJ.ise koloidne neCistoce ima moe· i lin. djcllrlllcno rcdukuje sumpor vodonik. Ako se prethodno doda hlura, redukcija sLlmpor vodonika maze biti potpuna.

2.404. FHtrinmje vorle za pice

Prates fi.llracijc ima zadatak da iz YOUC utkioni cestice, bukterijc i planktollc) udnosno, prcostalc necistocc poslije proccsa mloze~lja. Tukuucr, filtracijom sc ukianj;} prisutna boja vode za 70 do 80 0(,) kao i l.natnije smanjcnje ncprijatnog mirisa i ukusa.

Filtracija se llcljccsce vrsi pomocH pjesc.anog filtera koji se u I1usim kiimatskim uslovima grade u zatvorcnim Drosloriiama kako oi se izbieglo srnrzavanjc vodc. Postojc brzi (americki) i spori (~llgleski) pjescani rilLeri. Brzi filtcri daju mnogo yetu kolicinu vode (do 300 111

3 na dan po kvadraLJ.Jom mctru fil1ra). tV1euutim. crckat preclscavama n~!e zauovolja\'ajuci (otklanja 80 do 90 (% bakterija) pa se poslije filtracijc obavezno uvodi dezinfekcija vode. Filtracija ovim filtrima je obavezna poslijc koagulacijc i talozcnja.

llrzi fHtri su ispunjcni sljunkom i kvarcnim pijeskolll. Na dnu filtra (iznad clrenazc) postavlja sc sljunak. sa ukupnom debljinom ad 45 em. lznau. sljunka stavlja se kvarcni pUesak u sloju oct 60 do 80 Cln. Nivo vode se odrzava od 90 do 120 em .iznad pijcska. Na povrsini pijcska stvara se mdw.nicka membrana od fiokula aluminijum hidroksida. Ova membrana sazrijeva u vremenu od

v

20 do 30 rninuta. Poslije toga vrcmena filler je sprcman za upotrebu. Cim sc srnanji protok vode kroz fiitar prist up a se ciscenju filtru, a to se obicno u praksi vrsi poslije 5\'akih 8 do 12 sati u zayisnosti od kvaliteta vode. Ciscenje filtra S8 \/rsi ispiranjcm filtra pomocu cistc vade koja se pod pritiskom ubacuje sa donje strane (od

145

drenaznih eijevi). Tada se pijesak izmijesa, uskomesa i ispira, a pdjava voda se prelijeva preko ruba filtracionog bazena odlazeeiu kanalizaeiju. Kada se debljina pijeska smanji za polovinu, dodaje se nova kolicina pijeska. U eilju poboljsanja ispiranja filtra praktikuje se pored vode za ispiranje, oduhavanje !aoz drenazni sistem i komprimirani vazduh.

Spori filtri se koriste poslije procesa talozenja ali bez koagulacijc. Voda ne bi trebala imati velika zamucenjc niti broj bakterija veei ad 2000 na jedan litar. Spori filtar predstavlja bctonski iii celicni bazen ispunjen sljunkom (sloj vi sine 30 em) i kvarenim pijeskom (sloj visine 90 do 120 em), Iznad sloja pijeska odrzava se nivo vade vis inc 90 do 120 em. Kao i kod prethodnih filtera na povrsini kvarcnog pijcska stvara se membrana od suspendovanih cestica 1 mikroorganizama cijc sazrijc\'anje trajc od 24 do 48 sati. Brzina filtracije iznosi 2 do 9 m' po metru kvacJratnom filtra za 24 sata.

U vremenu !ada filtra membrana postaje sve dehlja, a prolok vode utoliko manji. Ciscenje nItra se vrsi na l11chanicki na611 - struganjcm. Kada sloj pijeska padne nc: debljinu od 60 ern, mora se dodati nova kolicina pijeska. Spori fiitri su veoma efikasni

J jer zadrzavaju 98 do 99 ~/o

bakterija. Zbog ogranicenosti u kapacitctu korisle se za vodovode sa manjim brojem potrosacR.

2.4.5. Dezinfekcija vode

Dezinfekcijom se ostvaruje unistavanje patogenih hakterija kao i rcdukeija ukupnog broja zivih baktcrija do broja dozvoljenog standardol11. Potpuna sterilizaeija vode nije neophodna. Dezinfekcija vode sc maze obavitl na sljedece nac-lne:

Kuhanje vode predstavlja i njenu dczinfekeiju, samo pod uslovom da kUuca najmanje 10 minuta. Voda pri kljucanju gubi rastvorcni kisconik i mineralne soli te postaje hljulava. Ukus se moze poboljsati dodatkom v06ni11 sokova.

liltravioletni zraci sn veoma cflkasni za unistavanje baktcrija. Voda koja sc podvrgava ovom nacinu dezinfckcije mora blti bez mutnocc (potpuno bistra), a da protice ispod ultravioletnih lampi n3 r3s1ojanju od

146

20 em u sloju do najvise 10 em. lstina, ovaj nacin dezinfekcije je dosta skup i koristi se sarno za rnanje vodovode.

Ozoniranjc je, takoocr, veoma efikasan nacin dezinfekcije, ali je simp, te se koristi sarno za pojedine objck!e koji ne mogu da so prikljuce na vodovodnu mrezu. U proccsu 020n1r3nja koristi se kiseonik koji se oslobada pri prelazu iz ozona (03) 11 kisik (OJ. Ovaj postupak se sastoji iz urt:dJja za suscnje vazduha, generatora za prclv3nmje kisika iz vazduha 11 020n, injektora koji ubncl.Ijc ozon u b:v.c;n gdje sc vrsl mijcsanje ozona sa VOdOill.

Hlorisanje voue se spominje od 1854. godine kada je u Velikoj BritJniji hlorui krec prcpoTuccn za dezinfclzcijl1 otpadnih 'fada. HI0111i Tcaktivl koji sc najtescc korisle za dezinfckciju \lode prik(lzani Sli U

sljedccoj labeli 16.

Tahc1a ]6.

I \J,,," d" . :-~1'~ii,m"'b -1 % ""mo, I ",e Je InJenJd f" hl'o I O(rrm,a u Ola

i------.. -.-.---- -·-------·--··-·~~·I- Pod pritisknm ~ i, Teen! hlor (blOT gas) ! Cb 100 I II I

. ,3~eli~iI.:0_ bocama I L __ HTH koporit -'~LsaLci~L)' i .70__-1] __ -; II

I Ka-hipohlorit I "oDCI I 4-1.6::_--+1 ___ Tecan_~~. : K-hipohlorit ___ L_KOCI 1 4-16 r---:cc-Tecan I

I Hlom; krel' .. _~ CaOC], 'I 35 r,. ~~N-;-'esta."b"il::an"-~-j Vilo aktivan -

Elor dloksid I CI02 I I razara sore '-_. .. .. --~- +-::--""~~~--,-I Amonijum I Stvara se u vodl pn dihloramin NHe!, I --t pH 6-8

SJ vara se II "Odl pn

~ __ ~~ot trih~~_it ___ ~~N_C_I_3_ . .,~~~~ -t-spon~;'~7V1Ja I dezmfekclOn1l

P!"imjedba

! Organ ski hlornmini IIOnC"·C6H4 25 LkCl.iU ali ima dugotrajno

L-________ -L _____ ~ _____ ._. djelovanJ~~_J

147

Hlorni reakti vi se najcc-s6e koriste za dczinfckciju vodc-, jer su efikasni, jeftini i s njima SC' lahko rukuje. Postoji mnogo vrsta hlol11ih reaktiva, a njihoya vrijednost se ocjcnjuje prema sadrzaju akti-vl1og hloTa u 100 grama reJ.ktiva.

Hlorni gas je podesan kod dezinfekcije vece kolicine vodu jcr Lahtije\la skupu opremu i posebno rukO\'anjc. Inacc, hlurnt gas je zclcl1c bc)je, tezi je od vazduha i veoma otwvan za _Uudc,

HIDrH je ujedno i m0boiji hlofnt rcaktiv dcztni'ckciJu~ a sudrzi 70 ~~u akti\'l1og htora.

se koristi za

HipohloriH imaju jako dczinfcKCi(JUo djcjstn), ali im jc mana sto nisu do\'oljno stabilnl. Oni se dobijaju djcjstvom hlornug gas a na rastvor n:1lrijurn i kalijllll1 hidroksida.

lllurni krec j:: \Tlo l1cstabilno jedinjenje i prilikom sLiljanja procenat llJora se progresivno slllanjr!je. Hlorni krec u cvr~lum stanju sadrzi 35 o'u

hlora, a u tecnom samo 3 %.

Orgunski hlormnini su kornplcksna jcdinjcnja se za LleZll.lfekciju upotreblja\'aju ad ! 961. godine. Inact', njihova dezinfckcio~m aktl\'l1oSLjc spora, ali su stabllniji i manjc korodivni od hipoh!oriLa.

Dezillfekciono djcjstvo h10ra se pripisuje hfrpohlorasioj kisclini koja nastaje prj reakciji:

el2 + H 20 = HOC! + H + CI

Koliclua slobodnog hlora jc vrlo mala taka un. l.lije vjcrovati ua hlor vrsi dczinfekciju. Hipoblorasta kiselina ima clektropoziti van naboj pa se brzo vezuje za clck:tronegativne nabojc bakterijH. Za potpunu dezinfckciju vode jJotrcban je kontakt hJora i vode najmanje 30 nlinm(1.

SloiJodni hlor se jus zove i rezidualni hlor, a njcgovo prisLlstvo u vadi govori cia je proces dczinfekcije zavrscn. f\aimc, nakon zavrscne dezillfckc~je \'ode neophoclno je da II voJi ostane iz\jesna koiiCina hlora da bi sc mogla izvrsiti dczinfckcija u s1u(:aju sekundarnog zagauenja vode

148

y.

!i:i

u vodovodnim cijevima. Kolicina slobodnog hlora treba da se krccc od 0,1 do 0,3 mg/L VCl:e kolicille h10ra od 0,3 mg/l nisu po:z,eljne jer u tom slucaju vocia ima neprijalan miris na hlue Medutim, kad se radi 0 lTIlltnirn i obojenIl1l vodarna, ka{) i vodum3. neugodnog mirisa za koje sc mora u[1utrijebitl vdika kolicina hlow (do 10 mg/l vode), neophodnu je iZVfsiti dehlorisanjc. Dehlorisanje se obavlja pomocu redukcionih iJelllijskih sreclstava, zatim filtracijom vode kroz aktivni ugalj i aeracijoltl vDdc. N~ltrijum bislllriL se najvisc koristi za proees dchlOlisanja prenla reakciji:

2 )\;a:8,O, + C12 + H 20 = Na2S406 + 2NaCI

2.5. ISPlTIV ANJE PRIRODNIH VODA SV AKODNEVNU POTROSNJU

2.S.1. Uzimanje uzoraka za analizu

ZA

Pravilno uzimanje uzoraka za unalizu je od vciike V;}zrtosti za dobijanje mjcrodavnih podataka. Nairne, pogresno Ul.ct uzorak daje pogrcsnu sliku pravog stanja i maze prouzrokovati razne posljedicc.

;\.1-.0 se uzima uzorak vode iz bunara treha voditi racLU1a da to bUlk \'oda nakon duzeg purnpanja. Tanlo gdje varira hemijski sastav vode treba uZlmati veCi broj uzoraka.

Uzorci sc drzc u savrseno cistim bocama, zatvorcnc ccpom ispod kojeg treha ostaviti oko 1 em3 v<lzduhu. Za vrijeme punjenja boce, voda ne smijc dOl:i u kontakt sa vazduhorn. Za to se koristi gurneno crijevo.

Posebno trcba obratiti pa:znju na uzorak u kojem treba odrediti kolicinu zcljcza i mangana. Nailne, da bi se sprijecilo njihuvo lalozenje prilikom transporta ncophocino je uzorak zakiscliti (l m1 alotne kiseline !1J.jednu lilru \lode),

Kvalitct prirodnih '.'oua ocjenjuje se n3 osnovu fizicko·,hcmijskih :J.naliz<l.

2.5.2. Fizicka analiza vode

0\,<1 anaEza OhLlhyai.:.l: tcmpcraturu,_ mitis, ukus, providnosL, boju i gusLinu,

149

2.5.2.1. Temperatura vade

Prirodne vode mijenjaju temperaturu sto zavisi od godisnjeg doba. Povrsinske vode imaju siroku granicu promjene temperature, dok taj

slucaj nije prisutan kod podzemnih vada gdje je temperatura gotovo konstanlna.

Najpogodnija temperatura vode za pice je izmedu 7 i 11°C jer upravo sa takvom temperaturom voda ima najplijatniji ukus.

Aka je temperatura vode visoka tad a je u njoj sadrzaj gasova manji, a time i uku, neprijatniji.

2.5.2.2. Miris vade

Miris vode potice ad rastvorenih gas ova i produkata razlaganja biljnih organlzama.

Miris vade se odreduje na temperaturi izmedu 15 i 20°C.U tikvicu sa sirokim grlom zapremine 150-200 em3 naspe se voda u kolicini od 2/3 zapremine tikvicc. Tikvicu zatvorimo i promu6kamo. Na osnovu mirisa koji se javlja iz tikviee odredujc so njegova grapa prikazana u tabeh 17.

Tabela 17 Oznaka I Karakter mirisa Primjetna vrsta mirisa ~

I Aromalski Krastavac, ~vije6e A

I B

, Blatni Mulj, zabokreCina ,

.,.

G , Truljenja Fekalni, otl'adni D

" Drvenast

I

Drv ena grada Z Zemljista Tralez R Riblji Riblje ulje, ri,ba S Sumporvodonika

I Pokvarena jaja """I

7' Travnasti Sijeno ~ l r Mitis prirodnog porijekla koji se ne , N ncodrcacni

~ , ,

Odreai~"'JnjE ir:tcDzitcta rnirisa vodc u balirna Yfsi se tako sto 58 voda kod prethodnog ispitivanja zagrije na 60°C. IntenzlteL mirisa -se uporecllJje sa baEma prikazanim u taheli 18.

150

, J',

U

!j I I 1

11

Tabela 18 Bal Intenzitet mirisa I Oris odredivanja 0 Nikakav Nenostnianie orimjctnog miTisa 1 lako slab Miris koga z812uza ispitiYac

2 Slab MiTis koji nc privlaci korisnika, ali taka\' da se maze

zanaziti ako sc ukaze na njcga I 1'v1iri5 koji sc da lahko zapaziti i moguce je dati njegoy

3 Primjcfan I uzorak. a cxinosi se na nCl:£otrehljive vode

I -

Miris koji privlaci painju na sebe i vodu clni 4 jasan

nepogodnom za ri6e

Li... I Miris toliko Elk da vodu cini nepogodnom za rice

2.5.2.3. Ukus vade

Postoje cetiri vrste ukusa:

a) slani, b) gorki, c) slatki i d) kiseli.

Pri odredivanju ukusa vode uzme se oko 15 em3 vode i drZi u ustima nekoliko sekundi (ne treba progutati). Ukus se ocjenjuje prema odgovarajuCim obiljezjima: sIan, gorak, idjemi itd. (tabela 19.).

Tabela 19

I 1

I

I Koncentraci]'a u mmollmJ (mbo/l) I SO Ukus (bez jasne prcdstavc) pomalo ! , LOSUk~S I 1 oSleiljiv :.... ~K~'a~C~I-+1 ~ 2566 (1'i0) 8555 (500), sian

I MgCI 2 1050 (100) 4200 (400), gorak rc~=C'...,+-~~~~~ .. -,,"Oc'-~:-~'fL-.. ~~~~~I--:-=:,~'S:~c..::...i2C'.~'-1 U'C.1ags'~0044 __ ~. 1661 (200) __ . ____ +..:.4.':15".:3:..:(500), gorak Ie, 514 (70) l101 (150) - opor ! KCl L 4694 (350) I 9388 (700) , gorak I MnC!, .~~ __ ~ .. __ .l~~&~_(:,2 ___ . 31 (4,0), po blalu !

i~FCCJ; J.............. 2,36 ro, '1) L 3,94 (0,5) , po blatu I

151

2.5.2.4. Providnost vode

Prisustvo suspcndiranih ccsLica (glmc, l1lulja, organskih su,spenzija) u prirodnoj vodi doprinosi njenoj mutnoci.

Providnost vode se odrcduje pomocu providnog gradiranog u em cilindra duzine 35Q em. Na clnu cilindra n£11azi se bijcli disk sa crnim linijama U oblikll krst:l. TakoJer, donji diu cilindra mora hiLi osvijetljen.

2.5.2.5. Boja vode

Boja vade potice od sllspcndiranih materiju, koloidnih jeclinjcnja gvoZda, razvoja bilja i dr.

Odrcdi\'unje boje vrsi sc kolorim.etrijski, sravnjivanjcm ispitane vode, 0U ctulon skalom koja irnilira lu boju.

2.5.3. Hemijska analiza yode

Na osnoyu hemijskc- analize \ ode daje se prakti(~na oC,lcna l~lenog kvulitcta, odnosno, po:;t~\ylja sc za 11Jenml k:lko hi se poboljsao k"ulilcL Kompletna sanitarna hcmijska analiza vode ukljucujc sljedcce param,ctre:

1. grubo suspendirane lllatcrije, mgfl, 2. isparni ostatak, mg/I, 3. ostatak iarenja, mg/l. 4. eleklroprovodlji vost, S. oksidativnost, mg O2/1, 6. rasL\·orcni k..isconik, mg/J., 7. biuhemijski pulrcbni l:.i::.eonik (DPK), mg 0 2/1, 8. slubodni - reziduJ.hii hlot, lngii, 9. potrcba za hlurulTl, mgl.!, 10. <:LkLivna reakcija :x;:u;;:(: pH, 11. kiselost, mg-ekv/I, 12. ulkalitet, mg-ekv/L 13. jane Ca2

+, Fe2+, Fe:!+.

152

14. l11atcrije kojc s<.ldrze azot, arnonijeve soli (.N_'1:-4 +), nitl-itl i nitrati, mg/!.

15. tvrdoca vode, mg-ekv!l, 16. ugij.iC:na kiselina

j mg/l,

a) ukupna; 0) slobodna CO2:

c) hidrokarbol1atna (HC03);

d) karbonatna; e) ravnotczna; f) agrest vua.

i 7. anhidrid siiicilcve beeline Si02, mg/l. 18. sumpo[vodonjk H2S, 19. jone teskug meta1a, Pb2

+, Cu2, i s1.

Ova analiza daje dCialjan uvid u kvalitci vode. tv1edutim, ccstD nema potrcbc za izradom komplctne sanitarno

hcrnijskc analizc, a to uslo\'!ja\'J. upotrcba ~ nmnjena \lode.

Gruho suspendirana IJ.laterija prcdstavlja giinu, pijesak, l·uznc siiikatne matcrije i cir. Ove necistoce su dale~o vise zasl:1pljene kod povrsi.nskih ncgo kod podzcrrmih voda.

lsparni Hi suhi ostatak predSLavlja sadrzaj soli iii kuiiCinu koloidnih materija prisutnih u vodi.

Ostatak zarenja predst::l\'U:~iu prisutnc kod podzemnih neg0 koo pO\T~.inskih voda.

a (JrlC SIJ vi sc

EtekLropruvodJjivost \'oele predsLJYija sposobnosL \ode da provodi ekklricnu struju. Poznato je Ja hcmijski (;ista \-'oua ne struju. ;'·'1cllutim, aku -voLta sadrzi i iWilHilUi" !,VUCH'lC e1cktt·ollb. clektric-l1Zl struja

. C.: krcnut·~ Y·,l"OZ vodu.

153

Oksidativnost vode predstavlja ukupan sadriaj reducenta u vodi (neorganskih i organskih) koji reaguju sa oksidansima.

Olesidativnost moze bili ukupna i djelimicna. Ukupnu oksidativnost mozemo ponelead nazivati HPK, odnosno, hemijskom potrebom za kiseonikom.

Ukupna oksidativnost se odreduje jodatnom metodom. Tn se say ugljik oksidiSe u ugljendioksid, azot u azotnu kiselinu, sumpor u sumpomu kiselinu, fosfor u fosfomu kiselinu, itd.

Djelimicna oksidativnost se odrcdujc sa kalijumpermanganatom gdje se oksidiraju, uglavnom, lahko oksidirajucc materije.

Podzemne nezagadene vode imaju oksidativnost ako 4 mg/l O2,

jezerske vade 5-8 mg/! O2, a tijeke ad 1-60 mg/! 02.

Povecana oksidativnost govori 0 prisutnoj zagadenosti vode pa je treba podvrgnuti precisCavanju.

Biohemijska potreba kiseonika (BPK) predstav!ja ko]icinu kiseonika kOla se lrosi za oksidaciju primjesa u vodi pIilikom odvijanja biohemijsleih proeesa u njoj. Nacin odredivanja BPK biee posebno obraaeu lead otpadnih voda.

Biohelnijska potreba kiseonika u cisti111 vodama U odnosu na otpadIlc vode je jako mala.

Aktivna reakcija srecline predstavlja pH vrijednost koja se kod prirodnih voda krece izmedu 6,8 do 7,3.

Promjena vrijcdnosti pH ukawje na raspadanje organskih jedinjenja iii prisustvo olpadaka hcmijskc industrije.

Hlorna potreha vode predstavlja ]colicinu hlara koja se utrosi za pola sata u ispitivanoj vodi~ za oksidaciju pTlmjesa sadrzanih u vodi.

Aka se radi 0 velikoj potrosnji h10ra znale je da se radi 0 pogorsanom kvalitetu vode.

Hlorna potreba Cistih voda je mala, a krcce se oko 2 mgil. Jedjnjcnja hlora su uvcl1ko zastupljena u prirodnim vodama, a potieu

lspiranjem sJanog t1a, 111 unoscnjem u vodu slanih otpadaka iz nasclja i11 industrije. Od svih vrsta soli TvlgCh irna najvecu rastvorljivost (545 gil),

Hloridi ncpozcljno djdnju na b:ton zbog reakcije sa kalcijumom 1Z

betona st\,~arajuci Cael2 .

154

Poredjedinjcnja hlora, u prirodnoj vodi se susrecu su!fatnajedinjenja, a nastaju oksidacijom vodomksulfida i samorodnog sumpora.

Prisustvo sulfata u voeli je nepozcJjno jer u veCim kolicinama Na:S04 narusava djclatnost zclndaeno crijevnog trakta, dok sulfat lealcija i magnezlja stvara sulfatnll tvrdocu vodc.

Soli gvoza3 i mangana daju vodi ncprijatan barski ukus CincCi je nepogodnOlu za pice. Takoder, ove soli doprinose stvaranju gvozdevitih i manganovih bakterija, cije kolo11ije zapusavaju cjevQvode.

Vode koje sadrzc soli gvozda nepozcljne su za pranje veS3 jer ostavljaJu na njemu mrlJe rde.

Silicijeva kiselina je malo zastupljcna u pIirodnim vadama, a nastaje rastvaranjem silikata. Inace male kolicine ove kiseline u vodi nisu stetne za eovjeka.

Voda leoja se kotisti za proizvodnju vodene pare ne smije da sadrii silicllumovu kiselinu jer dJclimicno odlazi sa parom i taloii se na metalnim stjenkama postrojcnja gradeci cvrstu naslagu.

Kiseonik U \,odi dospijcv<J iz vazduha. Njegova rastvorljivost zavisi ad temperature vade.

D tabeli 20. prikazana je rastvorljivost klsconika u vodi pri raz1iCitim lemperatllrama kod pri ti ska ad 1 bara.

155

noridi (;0

dovodi do tesklh oboljenja. 1"21

156

\'uJl kac rczulwt rnikrobio[(J'U.;:()g

mirll:rahl

malolll11nost, odnosno, ncraZ'vijenost psihe, slab fazvoj stitnih zlijezda (bazeJovu bolest - gusavost} Dnevna p()t:'cb,~ jodida iznosi 0,3 mg.

t)tI.Tdc:no je da odsustyo nur~l manje (;d 37 mrno1!m3 (0,7 mg/D u vodi izaziv(l zuba, a vee-a kOIlcentra;:,ija Oel 79 mmollrn3 0,5 mgli) dnvodi d,; ±1uureze (pjcguvost.i zllb~1C- DakIe:, optimalna doza lezi u g;:anlcamC! izrncdu 37 i 75 mmolim- (0,7 11,5 mgll).

teskih !tHeta la su u vecim otrm'IE1., a puti2u lZ otpo.unih volia illdustrije.

SI"".ie\'i 2rsena dOSplJC\'i)JU u pnrodnu vodu nai{;esce lZ ill(Ju~trije kaze, buja, tckstil;L indllstrijc i ell'.

HeksHTnlcntni hront jc u dozi oct 2) mg smrtonosau. Dozvoljeni sadrzaj u ,'Dcli mora biLi manji ~>d DJegovc maksimalnc dozvoljene koliCine.

Trovalemni hrom je oLpadnih vaua.

e prirudnu vDell[ dospijc\'u iz

G'VGZtlC U '\-:out liTl<.l ncpozdjnu posljcdicu., Jef "[ u. malo] dozi II

konLaklu c ~t vazdulion1 ~:,t\ ra crvcne Hokuk s(' ~:J.lo7e i mute \'odu llulje Lla rublju.

Slohodna ~dsdina CO2 pubolJ~a\'a ukus voJc za pice ali jc ncpozeljna 11 vocE 7a ml-PflJanJc kot10\,(1 zbog izazivunja korozijc i st \'aranja kamcnca.

Pod o;-gan,r:;kirn lllatcrijama treha pouruzumijevati sve one supstancc koje n'-\ tcrnperaturi kJjucanjJ lTmgu oksidisati natrijum~parmugunaL

Sa higijcnskog stanovisl.a prisustvu organskih matcrija nije pouzelano dcfinisano.

Veliki organ~kih rnaterija u nekom picu ne mora biti opasan po zuradjc. lJostalorn, jedD_:.! solja cap sadrzi 2000 mgil organskih materija izra7cnih preko kiseonika.

V {Jelu koja je Dogma urgunskim malcrijama trcba uvijck smatrati osjetijivOIll u pogledu bakteriuloskog zagadenja.

157

Sadriaj natrijuma se ne ogranicava u vodi za pice. Prisustvo natrijum-hlOlida u vodi pocinje se osjecati kad njegov sadrzaj postane veCi od 8556 mmol!m3 (SOOmgll).

Voda za pice ne hi smjela ima!i olova vise od 0,48 mmollm3 (0,1 mg/l).

Redovno unosenje 010\'3 U organizam izaziva bolest pod imenom satumizam, a prate je cIijevna oboljenja.

01ovo dospijeva u vadn najccsce rastvaranjem 010Y11111 prikljucaka i to dok su nov! to jest dok se jos nije formirala skrama nerastvorlji vog kame-nea.

Ako se analizom utvrdi velika koiiCina amonijacnog azota znak je skorog zagadenja organskim materijama u raspadanju) odnosno baktcrioloskog zagadcnja.

Kad amonijacni azol prolazi kroz zcmlju pod djCjstVOlll izdv(~cnih

bakterija on pre1azi u nitrite i nitrate. . ' <

Aka vada lZ bunnra sacidl mala amonijaka, a mnogo mtraia znakJc da

ie voda efikasno isfi.ltrln:ma i preCiscena prilikom proticanja kroz zemljlL .J Veliki sadrzaj nitrata u vodi za picejc ncpozeljan pogotovu 73 djCCll.

Jedinjcnja azota prisutna u vorl! prcdst<fvljajll jedinjcnja amol1ijacne soli, nitriti i nitrati.

Ova jedinjenja nastaju raspadanjern bjelancevina, a mogu da dOUll iz gradske iIi industrljskc kanalizaeije .. Ako je zagadi\'anjc kratko trajalo) t~da se say azot na1az1 U ohhku amonljaka. Meautim, ako zagac1ivanje duie traje, tada se azot 11a1azi U obliku nitrita i nitrata.

2.5.4. Terenske brze analize vode

Cesto se postavlja zahtjev za anal1zon1 vode na lieu mjesta, c1aklc, negdje na terenu. ..

Isto tako transportoyanjem uzoraka do laboratonJc voda maze promijeniti pH vrijednost, sadri.aj siohodnog SO, gasa, sadriaj

1.\8

<I

rastvorenog kiseonika i amonijaka, pa je pozeljno da se ovi sastojei odrede na lien mjesta.

Brza analiza vode obavlja sc jednost(]vnim kolorimctrijskim metodarna pomoc:u komparatora s etilaloniran"im ekranima koji zacas daju rezultate u mg/1.

2.6. UOPSTE 0 ZAGABIV ANJU VODA

o pojmu zagadivanja vocta postojc mnogohrojnc dcfinicljc. Ustvari, postavlja se pitanjc kad je jedna rijc,ka zagMicna, odnosno od koga momenta trcba da sc smatra da jc rijeka, odnosno voda zagackna.

Na konferellciji u ZcnCYl odrzanoj 1961. godine, a U \-'ezi S otpadnim vodama, data je sljedeca dcfinlcija njihovc 73gadenosti:

"Vodeni tok se smatra zagadcnim kad S11 sast::lV i stanje njegovih "lioda neposrcdno promijenjcni aktivll0SCU ljudi u takvoj rnjeri tako da one ne l110gu biti koriscene za svc pOlTcbe kojin18 hi i1l3Ce one moglc sluziti 11 prirodnom stanju".

PoznaLi auior jz ove ohlasti "]\;. Klasecl cbo je drugu definiciju, a ona glasL "Zagac1ivnnje \'ode sastoji sc U s\'akoj promjcni fizickih i hemij~.J(ih iii bioloskih svojstaYQ hilo kog ohima. Yode, ili u syakoYn odbaci\'Jnj1..t tccnih iii c:vfstjh supstanci 11 takvom obimu koji moze da dovodi do skodljivosti ili da uClni vodu opasnom iE slctnom sa gledista legitill1ne upoLrcbe za potrchc domaCinsktva, poJjopriYrede, industrijc iii za' rekreativne i druge potrebe, bilo S8 glcdis13 ocuyanja vodcnc fume".

Za pravno lice zagadcnost vode jc lltvrdena zakonom, a ne Iicnim oSJecanJcm.

Kada dode do zagadcnja.. nashlpaju odrcdcnc pnn:nc posljedice zakonom predvidcne. a oglcdaju sc u pnrvmm scmkcijam8. (zabrani i odgovornosti koja moze biti gradansko-prayna, kriYicna, administratiynopraYna i disciplinska).

Prema frnncuskom Zakonu 0 vodama, pod Zi.lgadi\'uccrn sc smatra l'svaka supstanca koja je u stanju da izazoyc iii poycca smanjenje kvaliteta voda mijenjajuci njihova flZich, hemiJska. bioioska iii h,-lktcrioloska svojstva".

159

Petko Stujno\", akadcmik, zulo:i:io se za prccizniju uefiuiciju pojma zagadivanja glasi: "Plid zagacti\'anjem s(' podrazumijcva takvo pogors~llljc S~lSL,(\'a, svojstavlt i osobina vodd u rUckama, nastalog uslijcd djCjst\'£l covjeka koje .Ie clni sIctnOlTl, opasnorn i neupotrcbIjivorn za oJrcCh::nu ili za IjuQc, z-ivutinje i biljel!.

Po njcgovom .tlllsljcnju ova dcfi.llicU;:l u;Jje pravlli pujam zagarJp:anja 'lode jer clemente kau st.u su:

a) b)

kva.li.1cta vade, zagacknc \'ode 11;1 zdravlje Ijudi.

U njcgo\'oj uei'inil'jj\ Itpotrijcb!jcn iE iZfa!, Ufnjesto lzraza . ;\kackmik Petku Stojnov istice da eim u vudi pli\'aju ccstice II l'<iLlic\lJu1 kolicinanJ8, a \'ccim od onih koje su pre(Jyidcn~ drzJ \'ilim llor:mama i"::lk va \.'(Jda una pogorsuvanjc i u pogledu sastJVil, a TIC ::,amu U pruHlJclH }.;:\ aliteta. Dukk, O\'J. uefinicija obuhv;}la

kyuliLcLa vode i lo i bioI0si<.o). La pnlvni

ana

Pod misE se lJU up()trebu voJc u (inJllstrijskim,~ d(1UllW.HL policlP11Yi:·coillllll jJr~duzGcirrw), Z;J ii'v'otne potrcbc l1ascijcnih lnjcsu i Jr.

Da bl se zagadiv~wjc vudc mugu :..;~ propisJ.ti zustitnc mjere (ogranicenjc ill zabnllia u.D.osenja otpadnih \:oda i izgradnja ured,~ja za precisC;}\';:Hlje otpadnih voda).

Za praksu organa koji primjenjuju pwpise 0 zastit! vocia od z:.lgaacnusti jedino .ic mjerodavw:l zakonska dcfinicija zagadivanja vada, jer preb';~lj L:ak.ollskih nOfllll P0vlaCl 1 oJrcucllc sankcij~.

2,6.1. K!asifikadja

Kbsifikacija yock ima znacaj II tome stu clupusta da sc sazna sastm' vode, da se otkriju. uzroci zagauivanja) ~ia se predvide mjere za zastitu tih voda j da se fiksira prioritet.u m.ierama koje treba da se prcduzHlu. Dakle, kategorizacija vode nije u t0111C da kO!lstatuje stanje, vee da omoguei

160

,!

poboljsavanje vode omogu6uju6i prelaz jednog vodnog toka 1Z llize u visu kategOliju.

MedudrZavne i medurepnblicke vode dijele se u cetiri klase. Pripadnost vode nekoj klasi odreduje se na osnovu fizicko-hemijskih i

bakterioloskih analiza uzetih uzoraka vade.

KIasa I - vode koje se u prirodnom stanju mogu da koris!e za pice, prehrambenu i fannaceutsku idustriju, nz eventualno hlorisanje iii ozoniranje. PovrSinske vade ave klase pogodne su za gajenje plemenitih vrsta liba (salmonide).

KIasa II - vode koje se u ptirodnom starrju mogu koristiti za kupanje, navodnjavanje i gajenje riba. No, obradom ovih voda (koagulacija, ftltraeija, dczinfekcija), lllOgU naei primjenu i u prehrambenoj industriji, pa t za pice.

KIasa HI - vode koje sc u prirodnom stanju mogu da koris!e u industriji (scm fannaeeu!ske i prehrambene), poljoprivredi i za uzgoj libe (saran).

KIasa IV - vode koje sn zagadene raznim materijama (iznad maksimalno dozvoljenih koncentracija) te se kao takve bez posebne obrade ne mogu upotrebljavati.

161

U tabeli 21. prikazana granicnim vrijednostima.

je podjela voda po klasama i njihovim

Tabela 21 ,

Redni broj

1.

2,

Pokazatelj

su"s"'sp-,e-n-;d-ov-a-n-c-materije mgll max

I Za povrsinske vode

lJkupm SUh1 I I U kJ ~u i

Klasa I Klasa

II 10 30

350 1000

350 I I

1000 ~

800 lIOO

I Klasa In I Klasa I ! IV

80 80 1500 1500

I 1500

ostatak u l Za podz , mgll max -=:J0de Izvan I

k'sa 1500+ . ~--~~--,~ ~~-+----~--+--- "' .. "'

Rastvorni kisik u mg/l min. (nc I I

I ,

3, 8 6 primjelljuje se na podzemne vode i 4 i 3 prirodna jezer'!.)

I---:-,-+ __ -,Z"""sc.ic,,' e",nest kiseonikLo-m---+- ~ I 30 _j' I BPKs max. 7 15 I HPK 15 25

I 90 75 !

I 2 I 4

I

4,

5,

1---~--'---~~~--'-----+~~r--;-;~c-t----7~+-:=C'--I-..!.c.-+-

' = ___ ",p]H,,' vrijc,,,,du,,,o,,,s:'ct "7"'-;-___ t-"==+:2c~'-+_,~6'_.O'_. __ I 69 I

4 JO I 6,5-8,5 6,8·8.5

6. 7.

Stepen sposobnosti premn Liebm::mu bctaJllfamc I ,1lfJmc i (ne vazi za podzcmne vode i zo~ilproh'li I ;0','"

vrirodna jezcra) +H! )111 i

oligo-hctema-

zosa-~aprobni

prohni 8,

Stepen bioloske produktivnosti Oligo- II Eutrn- , ~'~ _0,,0 trof",' fnI' il ' I, -I-__ +-ol"p:cfl"·m,,,j:?njuje se sarno zajezer3)

Najvjerovatniji braj koliformnih 2000 II 20000 i - ·,i -9.

lO. klica u litri vode max. ....1.-..

11. Po-v-ecanjc vise od ::;oC U odnosu na

Temperatura u DC jJI rirodno stanje nije dozvolieno

12, Vidljive otpadnc materjje bez bez hcz Bez 13. 14.

Primijetna boja Bez bez - -~~~+--------P~r~i~m~1ij~',e~tn~i~m~I~'r~is"' bez bez - -

IS, Isparljivi fenoli mg~l max. 0.01! 0,002 0,05 I

Klasifikacija pojedinih vodoloka odnosllo dijcla ohalnog mora zea'lisi od specificnih uslova u drzavama (republikama), Time je zakonom prepusteno da se drzave (republike) meousobno dogovorc i U skladu sa propisanom klasifikacijom voda izvrse odgovarajucu katcgorizaciju vodotoka.

162

Po uzom na to, uglavnom je, ve6il1a driava (repl1blika) donijela propise 0 kJasifikaciii voda.

Doneseni propisi svrstavaju vode na sVOJOJ teritonji u cctiri k18se uglavnom 51.1 slicni kriteIijumi za razvrstavanjc voaa u pojedine klasc.

2.7, UZROCI VODA

ZAGADIVANJA PRIRODNIH

Uzroci zagadenja prirodnih vocla l110gu biti vcoma razliciti} a uglavnom poticu od covjeka:

a) ispustanjc otpadnih vada II povrsinske vode; b) bacanje krutih otpaelaka u rijeke iii na priobalni prostor; c) razvaj urbaniznla: ell razvoj industriJe, rudarstva i poljoprivrcdne proizvodnje; e) slucajna zagadenja (sudari transportnih vozila koja prevoze stetne

materije),

Ispustanje otpadnih voda (komunalnc, industrijske) u povrsjn~ke

prirodne vade jc glavni uzroc,nik zagadcnja voda. Komunalne otpadnc vode prcdstavljaju sm.re;u ugljohidrata, proteina,

aminokiselina; zivotinjskih 1 biljnih mastj, amonijaki, sapuna, sintetskih deterdzenata: suspendiranih knltih tvar1, bakterija, Vln1Sa,

mikroorganizama i dr. No, industrijskc olpadne vode se prema porijeklu mogu klasificirati:

a) otpadne vode iz prehrambcne, tekstilne i papime indl1strije, b) otpadne vode farmaceutske industrije, c) otpadne vade industrije obrade metala, ell olpadne vode od rafinenJ'lllafle, e) otpadne vade mineralllih sirovina (IUdnika), f) otpadne vode industnle ekstrakcije metal a,

Dalde, zngac1c!\lc moze biti biolosko, hcmijsko i fizicko. BiolosKo zagatlenje poti¢~ od bolesnih !iba i fekal1ja.

163

Hemijska zagauenja poticu od hemijskih materija koje na raznc nacillC dospiju u vodu. . .

Fizicko zagadenje nastaje od mijenjanja volumena vode) brzme proticanja i temperature vade. . . . . ..

Kornunalne otpadne vode nose razlicite khee bolestl pa Je stenhzacIJa pomocu hlora i ozona neophodna, pored mehanickog i bioloskog ciseenja.

Industrijske otpadne vade sadde materije organskog i neorganskog porijekla. ad materija organskog poriJekla najnengodniji su fenoli, cija se koncentracija u vodmna povcc<lva kao rezultat razvoja pctrohcmijske industri je.

Takoder i deterdZcllti povc6avaju svojn kOllcentraciju u indnstrijskim otpadnim vodama, a sistemom preciseavanja mognee ih je samo djelirnicno ukloniti. Takav problem mognee je rijesi!i tako da se za proizyodnju deterdZcnata koriste sirovine koje daju takav deterdzent koji se danasnjim postupcima preCiscavanja mogu odstraniti.

No) ad ncorganskih tvari U otpadnoj industrijskoj voJi najcesce se javljaju soli, baze i kiselillc.

2.7.1. Stepen zagadenosti otpadnih voda

S obzirom na raznovrsnost materija koje zagaduju vodotoke, bilo je neophodno usvojili jedan univerzalni pokazatelJ stepena zagadenosti otpadnih voda (jedillstvena mjcra zagaaenja) za Slit zagac1ivace. Posluzicemo ·se rezultatima istrazivanja koje je organizovala uprava za vodoprivrcdu u cilju prikupljanja podataka 0 stcpenu zagadenja vodotoka na teritoriji Bosne i Hercegovina.

Ustvari, dva zagadivaca koji ispustaJu otpadne vode u vodotoke n~~ces6e nenmju i 15tu tezinu zagadivanja. Zato je i prihvacen ekvivalcntni stanovnik kao jedinica stepena zagadenosti neke otpadne vode. i\kO sma iZVl'sili anulizu mpadnc vode koju ispuSta jedna fabrika i utvrdili stepen zagaacllosti od 10000 ekviva1entnih stanovnika; s10 hi prakticno znacilo da fabrika ispust.a otpadne vode zagadujuci vodotoke kao jCtlan gEld od 10000 stanovnika.

, 164

.I I

Da bi se lakSe uoeili uzrocnici zagadcnja u prijcratnom dobu navcden jc tabelami pregled (tabela 22.) u kame su date procjene nkupnog broja ekvivalentnih stanovnika po nekim granama industrije u BiH.

Tabela 22.

Prelna podadma tabcle 22. hemij::;ka industrija BiB u to.ku jcdnog dana unese u vodutok~ toliko zagaucnja preko otpadnih voda koiiko jedan grad sa 3.200.000 stano·vnika. Razumijc SC, to se ounosi u unom sIucaju aka preciscavunje otpadnih voda ne postoji.

Sliv rijeke Sprece posjeduje zagadenost od 3,5 rni1iona eK\'inllentnib stanovnika. Tome najvise doprinosi Komblnat "Sodaso" (2,2 miliona ekvivalcntnih stanovnika) koji je ujcdno i najvcci zagac1ivac yoda u BiH.

Drugi po velicini zagadivac vada u BiHje Fabrika Cclulozc i papira u Prijcdaru (1,2 miltona ckvivakntnih stanovnika).

Fabriku cduloze i papira u Banjll Luci daje zagadcnost od gOO hiljada ckviva1entnih stanovnika.

PabJika celulozc u Maglaju 700 hiljada ekvivalentnih stanovnika. Zeljezara u Zenici oko 600 hiljada ekvi valcntnih stanovnika. Rudnik Banovici 340 hilJada ekvivalcntnih stanovnika. Koksno-hemijski kombinat u Lukavcn oko 300 hiljada ekvivalcntnih

stanovnika itd.

165

llustrovani primjeri predstavljaju ozbiljnu opasues! kako za OCllVaJ1jc ueophodnih rezervi kvalitetne vode, taka i za zadovoljavanje sadasl1Jih potreba. Uostalom kako se ne zabrinuti ako se izncse podatak da rijeka Bosua pripada najnizoj IV klasl kvaliteta vode na ako 801j'o duzine, a rijeka Sana i Vrbas 30% svoje duzine. Zagadenost Tale i Sprece jc toliko izrazena da one vise podsjecaju na industrijske kanale nego TIa prirodne rijekc.

2.8. POSLJEDICE ZAGAJ)IV ANJA PRIRODNTFf VODA

lspust;:mjc ncprcCiscenih otpadnih yoda nasclja i industrije u prirodne vodotoke moze imati ozbiljnc posljedice n3 covjeka i njcgovu okol1nu.

Otpadne vade naselja nose razlici:e khcc boksti te kao takve rrouzrokuju lnfekcije, pa cak i cpidemiju tifl1S2 o paratifusa) tuberkuloze i drugih zammih bolesti.

U prenaseljenirn gradoYima gdje se odgada ugradnja uredaja za preCis{:avanjc otpadnih voda dolazi do poremccaja bioloske r3vnoteze u slivll vodcnog toka. Jednostavno, vodotoci su prctvorcni u smnJljivc kanale u kojima je nestao 1 bilini i zivotinjski svijet. Tome doprinose organs]zc supstancc koje zhog bioloske potrosnjc kisjka (potpun nestanak kisika) dovodc do stvaranja smrdlji\Tog vodotoka i do nestanka 7:1-vih bica,

Otpadnc vode industrijc kriju opasnost u prisustvu fenola koji n malim kol1Cinama kvari ukus i miris vode, au vec,im kolicinama je veoma otrovan. Takoder, i deterdzenti imaju otrovno djelovanje. Dok ncutralne soli alkalnlh metal a ne predstavljaju ozbiljnu oEasnost, done kiselir1G __ i. baze il'naju neugodne posljedice na Zlve organlzrne- u vodi i na bioloske procese u ureaajima za preclscavanJc otpadnih voda. Na ritam radioaktivnog raspadanja ne moze se uticati. Raspadanje- moze trajati godinmna; decenijama i sloljcCima_

Radioaktivni 111ater1ja1 prisutan u vodi maze sc ugraditi u z.iva biea te izazvati lokalnu radioaktivnu opusnost.

Posljednjih godina, uveliko 5e od strane naucnika proucava epidemiologlja hronicnog nefritisa koji je dosta rasiren, ne sarno kod nas nego i u drugim zemljama.

Krlvica za takvu balest pripisuje se prisustvu u vodi odrcoenih hemijski aktivnih materija, kan sto 8U: olovo, ziva i si!icijllm. ~ara\'no,

/ --\ /166 . ..

'<I

djejstvo ovih e1emenata na hronicni nefritis stanovnika nijc naucno utlTaenO, all nije naue-no ni iskUuccno.

Tim prije sto su ave sup stance vee odavna otkrivene da kod industrijskih radnika koji su izlozeni njihovom djejstvu izazivaju ostccenje buhreznog tkiva, pa i tkiva nervnog sistc_ma i mnogih drugih organa.

Medicinskom osohlju sc ukazuje za vrijeme studija i u spccijalizaciji preventivne medicinc na da1ekosczne posljcdlce prisustva odredenih surstanci u vodi. IpJkjc zabrinj<Jyajuca Cinjcnica da Ijekari ceSce ukazuju na prisustvo ovih matcrija u vodotocima, nego 5tO preduzimaju cfikasne preventivne mjere. Takvo ponasanje ani pr8vdaju nezaintereso\-'anoscu drugih liea i llstanova na preduzimanju mjera u cilju sprecavanja izbacivanja oV1h supstanci u vodotokc. Iv1noge odgovome sluzbe c.ak smatraju da su ovi problemi ncopravdano prcnaglascni od strane zdravstvenih radnika, a industrijska preduzeca isticu da bi ih ugradnja i oddavanje postrojenja za prcCiscavanJe otpadnih vocta kostalo takvih materijalnih srcdstava 1<oja bi ugrozila ekonomicnost njihovog pos10vanja.

Komunalne otpadne vode (spJaville) nose infekt1vl1e klice kaje lzazi\'aju zarazna oboljcnja kod }judi i zivotmja. RazUlnije se infektivne klice nemaju povoljnc l1s1ove za razvitak u ::;poljnjoj sredini pa ni u splavinama. Nairne, infektivne klicc imaju mnogo neprijatclja lueau drugim n1ikroorganizmim~; Isto t::tko prisustvo mnogih hemijskib supstanci U otpadnim vodama dovodi do hrzcg ugibanja mnogih patogenih organizama .. Ipak, neki mikroorganizmi se odupiru uticaju djcjstva hemijski aktivnih materija. pa cak i hloru koji jc poznat po svojoj aktivnosti na patogene organizme.

Vimsi koji izazivaju ieludacno-crijcvna oboljenja i zuticu uve1iko su otporni na djejstvo hlora i drugih hC111ijskih malcrija pa se nc smije occkivatj da ce prisutnost hlora rijesiti higijcnsko-cpidcmioloski problem u vodama ZagaaClllm klicama.

Trbusni tifus je jos uvijck veliki problem II mnogim zemljama pa i u nusoj zemlji. }\1noge infekcije lzazvane trbusnim tifusom k30 i drugim zara7.nim agensima ostvaruju se prj SpOtiu j rekrcaciji u rljckama koje su zagaoene splavinama< Ncma mjsst3 misljcnjll da morska voda zahvaljujuci prisustvu raznih soli 1ma sposobnost da ubija sve mikroorganizmc. Ovo g1cdiste je neosnovano i pogrcsno.

167

Naucno je utvrdeno da patogeni mikroorganizmi danima i nedjeljama rnogu opstati u morskoj vodi. To se odnosi i na khce trbu§nog tifusa koje su osjeOji vije od drugih.

U Njujorku kao i u drugim vellkim gradovirna praktikuju ua splavine iznesu iz naselja na veIiku udaJjenost od obale mora. No, mikrobioloska ispiti vanja su pokazala da i nckoliko kilometara distance nije dovoljno ua se splavine razblaze u rnoru i ueine bezopasnim za kupace.

Uostalom, bUD je dosta slu(:ajeYa u nasoj zemlji d3 se u vrijcllle turisticke sezone kod kupaca pojavc znaci koznih zapaljcnja i zeludacno-crijcvna infckcija. Uzrok je pomal: morska voda je dosla u kontakt sa zagacienim splavinama.

Higijensko-epidcmioloske stuciije U svijC1U i kod nus pokazuju dOl su mnoge cpidemije infektivnog hepatitis a izazvanc vodom iz bunal'll iii vodovoda gdje je izostalo pravilno treliranje vode sa hlorom. Od velikoQ je inleresa cia to znaju inzenjeri i svi 'oni ko]i sc bave izgradnj01~ kanalizacjje i vouovoda.

Kolera se, zahvaljuju6i visoj higijenskoj svijcsti, odavno nije ja\,11a u nasoj zcmlji. To ne hi trebalo cia nas zu\'urava jer se kokra pojavlJuje u susjcdnim zemljama pa cak i U onim koje su ekonomski i kulturno razvijenije od nast zcmlje. Taj problem zahvatio jc !tahju (Napulj) pa i Deke drugc zapadl1ocvropske zemlje."L: S.l-\D za 10 godina rcgistrovano je 35 hidricnih epidcmija dizenterije, kaje su prenijete' koristcnjc~n centmlnog vodovoda.

Tularemija je boiest koja moze izazvati teska crijevna oboljenja. Do epidcmije o\'og oboljcnja dolazi pri prodiranju splavina U slstcm vodoloka.

TakoGcr i bruceloza jc oboljenjc koje se prenosi putcm vode za pice. Razumije se, voda za pice se zagadi prclllOdno splavinama koje sacirz,e klice bolesti, a one rnogu da poLicu od bolesnih ljudi iii zivotinja,

Dokazuje se da se i tubcrkuloza moze prenijeti bilo vodum za pice, hila voc1om koja se karisti za sport i rckrcaciju. U Svedskoj je dokazana pujava kozne iubcrkuloze kod korisnika bazena za kupanjc i to u vrelllcnu bel ova voda nije bib pou nadzorom medicil1skog osoblp.

Nijc tcsko naslutiti posljedice prouzmkovanc splavinama zdravstvenih ustanova bolnica za plUCll11 tubcrkulozu koja se nedo\'olino trcliraju prije ispustal1ja u vodotoke. Takvih slutajeva ima kod nas i to na primOlju i unutrasnjosli.

168

if , rl

V:

Americki vojnici u Korejskom ratu bili su izlozeni amebnoj dizenteriji (parazitno oboljcnjc) koja se prcnosi vodom za pice.

Ove amebe su veoma otporne i rnogu mjesecin1u da zive u splavinarna:

Aka jc vec poznato da je djecija crijcvna glista rasire'na u dje6ijim kolcktivima (skole, obdanista) ad 50 do 90 %, onda je sasvim jasno od kakvog jc znacaja sprccavanjc prodiranja jaja onih parazita u vade i splavine.

Takoaer, i drugi crijevni paraziti mogu sc prcIloslti putem 'lode (okrugli i pljosnati paraziti).

Pozn<1ti americki brzi filteri za vodu, kod nas se uvdiko primjenjuju, nisu dovoljno efikasni u zadrzavanju jaja ovi11 parazita. Jaja ov111 parazita su veoma otporni na hior taka da Hl musena koncentracija tdora od 200 mg/l vode nije dovoljna da ih unisti.

Okrugli crijevni paraziti su opasni po tome slo se u nji.ma mogu naci i patogeni mikroorganizmi, narocito virusi koji izazi vaju crijevna zarazna oboljenja. U splavinama se veoma ccsto pored jaja okrugiih en' a naiaze i jaja pljosnatih crijcvnih parazita pantljicara.

Nije na odmct spomenuti da se uzrocnici lrbusllog lifusa u splavinama mogu zadrz3\'uti nedjclju dana, au CiSlOj vocli nekoliko puta duzc. Ovo se isti(~e sa1110 zato slo postoji llcosnovanu ubjcdenje da patogcm mikroorganizmi u spoljasnjoj sredini (vun covjcka) nemaju do\.'oljne us love za razvoj i zivot uopste.

No, 1Z svega iZllcscnog da se zakijuciti da pruvoaenjc pn:ventivnih mjera na jednoj teritoriji iIi cak u jednoj zemlji na jednom vodotoku ne pruza garanciju (:ia su patogcni mikroorganizmi, hcmijskc i fizicke nlaterije anulirani. U pitanju je i meaudrZ3vna za\'isn05t, kao sto je slucaj sa vodom Ii jeke Dunav.

Naime, raspadanjem organskih matcrija izmeciu ostalog nastaju J

nitriti kojl su veomu toksicni (20-30 mg/l) naroi::ito za malu djecli. Znnci sletnost Lih organskih materija manifestuje 58 tck na odredcnom rastojanju od izliva splavina u vodotok.

U \,OdolOCtma mogu biti prisutne supstancc koje nisu infektogene a ni toksicnc, ali mogu da uticu na rad mikroorganizama 1 remete sanloprcciscnvanje 'loda kao i pravilno funkcionisanje uredaja za preCiscavanje voda. Tu spadaju alge, gvozde, mangan i drugi mctali.

169

Splavine ldaonica 118JCeSCe sadrze mikroorganizme~ a uzrok su oboljele zivotinje. U ovim otpadnim vodama Inogu 5e otkriti i raznc organske kiselinc, suifjdi, hromati ide

Otpmln3 voda ko.1a poticc sa ulica sadrzi znatne koliClnc pcpcla j cadi koja je vee odavllo dovedcna U VCZll sa nastankon1 raka. Tukocler, ove vode sadrZc hemijski aktivne matcrije koje potleu ad supstancl koje se sve vise koriste za zastitu bjUa od l:.orova, mikro i makro organizama (miseva, g]odara 1 dr.),

Ne treba gubiti 1Z vida cinjcnicu cia Sll ave matcrije 11 hemijskom pogledu VC01T',8 zestok otTO\', koji ns covjeka maze djelovati prcko splavina iIi upotrchom blljnc i zivotinjske 11rane koja je ovakvilTI splavinama zagadcna.

2.9. MJERE ZASTITE VODA

U zasl1tnim mjcrama, bar U 11850j zemlji, nijc se da1eko otislo. Aktuelne su slijcdece prepomke:

170

a) potrchno Je projektoyanje, otpadnih voda;

osposobiti visokostrucna lied yodenjc i kontrolu fada urcctaja

za planiranjc, za prcCisCal,'3Jlje

b) ncophodno je prosiriti konlrolu sanitarnog stanja nasih voda; c) neophodno je spro\'odi1i u praksu da sc umjesto vise manjih

uredaja 73 preciscavanjc, gdje god je to moguce, lzgT8di jedinstveno zajednicko postrojcnje cija bi efikasnosl hila veea, a time i ekoDOlwicnost koristenja povoUnija;

d) potrcbno je efikasnije i sistematicnijc informisanje javnosti 0

pojavama zagaQlvanja vodotoka; e) potrebno jc obezbijediti bar minimalne fondovc koji CC omoguciti

kontinuirano praccnje naucnih dostignuca U ovo.1 oblasti u svijetu i kocl t1as~

f) neophodn::l je stalna angazovanost svih naucno-is1ra'zivackih, projektnih, privrcdnih i drustveno-politickih organizacija;

g) pri iZs'Taclnji novih i rekonstrukciji pOSi'ojecih industrijskih objekata neophocino je opredjcUivati se za "6ste!! tehnologije koje nemaju otp3dnih voda iIi pak imaju vrlo malo;

-u

h) neophodna je dosljednija primjena postojeCih i buducih zakonskih propisa kOJi Sli U ['ripecm;:

i) potrebno jc uorzati dOl1osenje prop1~~a kojim bi se rcgulisalo odrcdiyanje lokacijc otpadnog malerijab kao i njegova kontro1a;

j) neophodno JC nas!aviti sa kori:-,norH akcijom odrz,L\.vanja smjctovanja 0 otp8clnim voeJJma.

Tstice sc neophudnost pmzallja znarJa mladoj ge-l1craciji i odraslima 0 pitanjima zastite i um1prccknja iivntne srcdine.

D'Ue se !1aglasak llaucno-istruz1v8ckom rac1u i aktivnqsti 11S{J\TS3vanja tchnoloskih postl!puka koji dajll nZljmanjLl 11logucu kolicinu otpaonih voda. I pored toga sto sc: gotovo na :;;1'(11\"0111 kor8ku govori 0 vaznosti Zitstite prlfodnih voda, i cblje sc ~;nsrccemo sa problcmom 12gauivanja vecih razmjera. UostJlolTl., kako objasl1iti ""1se ozbiljnih s]ucajcva zagadlvanja mora naftom.

Na konsultati,-nom sasL<mku slfLlcnjaka Gcneralnog s3"yjcta 1 Prograrna Ujed1njenih naroda 711 zastitu sTedine \xlr-7.;:m0lTi U Rimu u jlL'lU

1975_ godine utyrc1ena Sll cCliri projckta u ()k;'iru zadll/enja Gcneralnog

savje.ta:

a) fundamentalna istraziv8nja i kontrola prisntnih metala (posebno zive i kadmiiuma u morskim organ1zmim8);

b) detaljna istr;ziyanja i kontrola l;risutnih l.lgljikovodik-(j U rnorsk-i1TI organizmima;

c) istrazivanje cfekta zagaoivanja n(1 morsl<e organizme; d) istr3zivar~je efcktn zagadivanja 11a morske zajedllice i lTIorske

ekosisteme.

Ugljiko\'odki dospijcyaju 1.] n10rskll yodt1 najccSce od naftnih

busolina i bradova. Sve veee zaS:3ciiYanie mora naftom ncsun'wj 11'0 nnmcce potrchu

ispitivanja .stctnog djclo\'~nja pojedinih komponenata nafte na 2:i-vi s\'ijct u moru. Gsput cia sc. spomclle· ua u vclibm kOllccntracljama D2rfta predstavlja opasnost za procc-s samoprcciscavanja vode pored opasnosti za liblji i p'!anklonski ops(anak.

171

Kompaktni sloj u~ja na povrsini vode spreC3va izmjcnu plinova ugrozHv<Jjuci ZiVl svijct u vodi. No, cmulgirano ulje u vodi djeluje hemijslzi i mehanick.i na respira10rnc organe. Utvrdeno je da larvc riba u morskoj vaui zagadenoj uljelTI pokuzuju abnOfJ11ainost (zakli\:!jenost tijela).

Frakcije petroleja u vodi, zbo_g otrovnosti i karctnogeniih svojstava, mogu imati dalekos~zne posljedicc na zdravlje ljudi koji se koriste ribolll Lau hranol11. Daklc, rille mogu biti dobar indikator stanja u vodama, jer prumfltranjcm riba opasno.:;t po c()''vJcka moze sc na vrijeme otkriti.

2.10. MEDUNARODNA SAflA.DNJA NA POLJU ZASTITE VODA

Zagadcnost vada je, ujedno, prvi problem narusuvanja covjckove oLoline koji je nagnao cvropskc dduve na zajednicko raZI11Lsljanje 1 djdoY<1njc u pogledu zc1radja 7ivotnc sredine.

Voda ne poznaje- grantee, vee zahtijeva siru mcdunarodl1tl saradnju. S:njctoJ.{l\'na skupstina E\'fOpskog savjcta oj 1966. godiHe dala jc

prepoIuKu Ja se u zcrnljama Cianrcan13 pO(~lle sa zajednickom akcijom odbmnc vodoloka od zagadivanja. '

Ujedno, dalo je dvanaesl opstih nacela za sprc(:avanje 1 otklanjaqje necistoce 1Z vode.

Zapravo, prezcntirana je e\Topska vodcna kana koja se izja{;njav·u 0

kvalitetu vude. KohLo se uspjclo na razvoju evropske svijcsti 0 zastiti zivotne

sredine, clan komisije zajednice profesor Rulf Darendorf je iznio da pozitivni razvoj shvat~U1ja raste, ali s druge stranc je vidnija nadmo6 nuHeznih institucija da rijese pr(')hlcm.

Po njegovorn misljcnju izolovana akcija na racionalnoj osnovi ne moze dovesti do zadovoljav(~iucih reZLLitata i rjcsenja problema zagadenja zivotne sredine.

Na podrucju EYfOpskc ckonol11ske z~ljednicc raste potreba i uvjercnje o lleophodnom zajednickom nuporu na pOljll zastitc voda.

S\'aka evropska zcmlja je, 7bog geografskog polozaja, pogodena nemarnoscu susjedne zcrnlje-. Znaci, nijedna evropska zcmlja nc maze se nadatl da ce on<1 S<lmu za sebe rijcSiti pmbleme zivotne srcdine.

172

Nacionalne vlade Evrope ce prije iIi kasnije ll10rati pristupiti zajednickoj akeiji, a zatim priznati da nije moguce rijesiti problem zivotne sredine odrzavanjem apsolutnog nacionalnog suvereniteta.

Osnovni zadatak koji je poslavlJen pred evropske drzave odnosi se na pronalazenje zajednicki prihvatljivih i primjenljivih paragrafa, odredaba i propisa 0 zastiti zivotne sredine.

Problem je u tome sto nijedna evropska dri:ava neee donijeti propise Yczane za velike troskove dok ne bude sigurna da ce to isto uraditi i susjedne zemUe. Ovo se moze izbjeei jedino ako se bude, na meclnnarodnom planu, islo zajednickim korakoItl n pravcu poboljsanja zivotne sredine.

Predsjednik Evropske zajednice. Malfati Je u Evropskom parlamentu upozorio na hitnosl zadataka i ukazao na odgovomosl Komisije za zastilu zivotne sredine koja ima poseban zadatak osiguravanja jedinstvene politike unutar Zajednice.

U Briselu se trenutno radi na izradi programa koji ce u cijelosti obuhvatiti zastitu zivotne sredinc.

Usputno je spomcnuti prijedlog seY.setara Evropskog savjcta 0

uvodenju jednog sistema medudrzavne odgovornosti za prouzrokovanje syake slete na tucloj teritoriji nastale ispustanjem otpadnih voda u rijeke. Razumijc se, to hi se odnosilo samo U onOln slucaju ako zagadcnje prekoraci zahljeve konvcncije. Najdelikatniji problem je u postupku kaznjavanja prekrsioca.

Svakako da u lorn slui':aju treba dozvoliti pristup arbitrazi. U svakom slucaju treba sprijeciti tendenciju da svaka zemlja vrsi

svoja istrazivanja. Istina, nije prekoracen stadijum "llskog gledanja" na probleme zastile zivolnc okoline. Cesta se cuju nepovjerljiva misljenja, obojena strahom, pred pitanjem sta bi se desilo kad bi neka ddava odustala od ulaganja u zastitu zivotne sredine.

173

3. OTP ADNE VODE

Otpadne vode se po mjestu nastanka djjcle na:

a) industrijske otpadne vode i b) gradske otpadnc vodc.

Tndustr\jske otpadne vode poticu 1Z fabrika 1 pogona u kojima je vada imala vaznu ulogu u procesu proizvodnje. Hemijski sastav i kolicina industrijskih otpadnih voda, za razliku od gradskih, veoma je razlicit, a zavisi od vrste proizvodnje. Srnatra se da postaji aka 60 vrsta industrijskih atpadnih voda kojc zahtjevaju posebno prcciscavanje.

Otpadne vode industrije, naroCito hemijske, uveJiko so razlikuju ad gradskih pa Sf 2ato moraju odvojeno preCiSC3Yilti.. Ove vode sadrze pored bioloskog i velika hemijsko zagadenje.

!\1oguc.c je da se takve vode prvo hemijski obrade, a zatim zajcdno sa gradskim otpadnirn vodama na istom postrojenju biohcmijski prcc-iste.

Prije nego sto se poene sa lspustanjem otpadnih voda u recipijent neophodno je znati njihov sastav i kolicinu kao i opstedmstveni znacaj vodotoka. Ispustanje otpadnih voda u recipijent regulisano je Praviinikom o opasnim materijama koje sc ne smiju unositi u vode.

Mnoge otrovne malenje sadrh11c U industrijskim otpadnim vodama mogu da stvore bilosku sterilizaclju vode doprinoseCi razvoju zaraznih illikroba koji su opasni za zivot covjeka i zivotinja. 2ato se nl0ra strogo voditi racuna 0 dozvoljenim koncentracijama toksicnih materija prisutnih U otpadnlm vadama kojc se ispust'2~iu u vodotokc.

Nepotpuno preciscavanje otpadnih yoda narusava ,m1'opurifikacionu sposobnost vodotoka, koja se hazira na bioloskim, hcmijskim i fizickilTI osobinama.

[74

3.1. INDUSTRHSKE OTPADI\,'E VODE

3.1.1. Tehnoloske opCraCljC prcciScavan,ja industrijskih otpaclnih vocla

Izbor postrojcnja precisl~avanja otpadnih voda z,rvlsi od sastcwa i svojstava indllstrijske otpadnc vode, k30 i od fizicko-hem1jsl<il1 osobilla i snaga recipijenta. Ako je voda zagadena organskim 1 ncorgzmskim tvarima, preCiscavanje vrsimo pomocll sljcdec~ih tchnoluskih operacija:

(1) talozenje b) ekstrakcija c) adsorpcija d) cyaporacija (Jcsti!acija) c) ncutralizacija f) llotacija g) kristalizaclja h) radioaktivnost i) hlonranje j) hemijsko preClsc,:p/anje k) biolosko preCiSC(lVHnje

3.1. 1.1. Preciscavanje otpadnih industrijskih voda metod om talozenja

Talozenje predstavlja odvajanje cvrste od tecne faze. Spomenuto od"\;ajanje postizc se silom zemUine teze. Brzin3 odv,\janja odnosno talozenja zavisi od specificnc gustine cvrstih cestica.

U tab eli 23. date su brzinc talozenja cestica mzlicitog zagadenja prismnog II otpadnoj vodi na t.empcraturi od 10°C.

175

Tabela 23_ I

~ Precnik u mm materijal Brzina talozenja

Ccstice se

umm/s spustaju u toku

vremena 100 10 sekundi

T --------

Krupanpijesak 1 0,1 Sitan pijcsak I 8 2 minute

0,01 Mulj I 0,154 2 sata

-I 0,0154 7 dana -_._-

0,0000154 2 godine

0,00000154 10000 godin~

1-~901 Olina

f-__ OJ)OO1_ I Sitna glina 0,00001 I koloidi

Tcrnperatura ima znacajan uticaj na brzinu talozenja. Na 200e brzina talozenja je dva puta veta, ncgo na temperaturi od one.

Izdvajanje cvrstih zagadenja 1Z otpadne vode, odnosno, bisirenja vode 1110ze da se korlsti kao sarnostalna tehnoloska operacija, tako da se voda bcz dalje abrade ispusta II recipijent. Taka\' slucaj maze se primijeniti kod fabrika koje proizvodc ukrasni kamen_

3.1.2. Sekundarne sirovine iz otpadne vode pri obradi ukrasnog kamena

Pri obradi ukrasnog kamena rezni -ahlti se hlade vodOIn. Kako su u pitanju vdike koliCine tchnoloske vode, ovakve fabrike obicno se postavljaju pored rijeka. Voda n10ra biti sa sto manje mehani6kih necistoca. U protivnom hi dolazi1o do zacepljenja dizni i cijevnih perforacija kr02 koje prolazi voda vrse6i hladenje reznih alata. Rczni a1ati, rezuci kamen, stvaraju kameno brasno razlicite granulacije. Najvccim dijeiom (0 su koloidnc necisloce koje daju velika zamnccnje upotrijeb1jcnoj vocii. Aku se nepreCiscena voda ispusta u rijeku, muti je u znatnoj duziui 10ka sve dok ne nastupe obilna razblazenja.

Godlne 1978. iz Fabrike ukrasnog kamcna u Sekoviclma svakog sata se ispustalo oko 45 m1/h otpadnil1 voda u rijcku Lovnicu, a svega 200 111 uzvodno od njenog llsca u rijeku Drinjacu.

UredboTIl 0 k1asifikaciji vodotoka u BiH utvnlcn je kvalitet voda vodo1oka rijckc Drinjac.:. Ova rjjeka jc prema toj Uredbi SVfstana u 11 klasu vodotoka. RaZv.m1jc se, i rijcka Lovnica spada u II klasu iako nije obu.hvaccfm o"\:om UrcdhOlll.

176

U tabcli 24. prikazane su granicne vrijednosti pojcdinih materija u vodi svrstanoj u II klasu_

Tabela 24_

Kvalitet vada svrsta::.n ... ih"-'u"I"I"I..,dc-a"su::...--cc7 _____ --I 1. suspcndovane "materije u mall max 30

2_ ukupan ostatak pri isparavanju u I max 1000

3 _ last voren kiseomk u mD10llm min 187 .--------1 mgll__ S=' 4 pctodnevna potteba kJseomka ____ _ max_ 125 ____ ~

5_ \ldlJlvost lJi£admh matcllJa I nema I

6, primjctl~ris i~-=-~-==-- nema I 1_ pH vrijednost (donja granica) I 6,8

~l{ __ ~Tij~~nosl (gornja grani~~~,,_ . ~>J.:.-___ --_-~~~~_J.J'

Otpadne vode koje nastaju u proccsu rezanja blokova prirodnog kamena i poiiranja tenteo ploca imaju karaktcristike koje su prikazanc u tabeli 25_ Fabela 25_

,-- Sadriaj neCistoca u otpadnoj- vodi i--------"'CO'a-,c;:"== i - 646 mmollm)

f-~-_ .. -----C;M"o"-gl' ;",,-,-- ---I ____ -'-u"'t.c.r:.cug""o">'v:.cimC'.-'a ---.----1 Cl _ 764 mmollm' I col 1100 mmolln7-----

1, ______ --"so.'±.l_· _____ -+' _ 125 mmollm'--'---C'l-- - I 9 ' , ----r--...:=:'----------+I, _____ '.:.c.:.) C';'m.mollm" i-- evrste mat"rije 9,6 gil

Ukupna (vrdoca I. 8,7°d Nckarbonatna tvrdaca 0,46°d

Procentualni uclio pojedinih mincralnih otpadnih materija prisutnih u otpadnoJ vodi prikazan je u mbeli 26, Tahela 26, l .. -_:~-'-'---;pc:-,-.~-c:-~(~-~~-t:t-;-ln'Ci-s-ad~-r-;-Z_'a~j~n~)i~n-e_,r_al+n_ih_o_t_'_'U_"_k_"_U o_t_a,,-9~:;c':~~J,,;0 ';;"-,"_' _____ --1

I Si02 0,8 %

t MgO 0,45 "',,--' -----______ "'K"2""03 0,55 %

177

OCigledno je da CaC03 (krecnjak) predstavlja gotovo u cijelosti prisutni otpadak U otpadnoj vodi. To je znacajan podatak, s obzirom da karbonatni minerali imaju siroku primjenu u industriji, poljoprivrcdi i gradevinarstvu.

U najskorije vrijeme predvida se povecanje kapacitcta proizvadnje ukrasnog kamena, sto ee poveeati i koliCinu otpadne vode na 90 m'lh.

Viseslruke su posljedice takvog zagadenja. U pitanju jc koloidno zagadenje od kojeg se vodaloci prirodnim putem veama sporo preciseavaju jer da bi se istalozila jedna cestica tog zagadenja (pala sa vi sine od 1 m) treba cekati vrijeme od 10000 godina. Stoga, prirodno preCiscavanje vodotoka zagadcnog takvim otpatkom ne dolazi u obzir.

Rjesellje izlozenog problema lezi u sljedeeim:

J. najefikasnijim flokulantom istaloziti kolaidne necistoce (utvrditi odgovarajuci flokulant), •

2. vodu oslobodenu od necistoca vratiti ponova u proces hladcnja reznih alata (recirkulacija voda),

3. cvrstoj fazi pronaei upotrebnu vrijednost (upotreba taloga).

3.1.2.1. Izdvajanje sekundarne sirovine iz atpadne vade

Izdvajanjc sekundanle sirovine, odnosno CVfste ma1erije iz otpadne vode ostvaruje se procesom ta16zcnja u taloznicirna. Taloznici su dirnenzionalno manji aka je brzina talozenja veea. Stoga se koriste razni hemijski reaktivi (koagulanti i flokulanti) sa ciljem povecanja brzine talozenja. Danas na lrzistu postoji veliki broj raznih vrsta flokulacionih sredstava. Njihova pojedinacna efikasnost zavisi od vrste otpadne vade. Stoga je neophodno da se laboratorijskim putem utvrdi odgovarajuca vrsta i kolicina flokulanta.

3.1.2.1.1. Izbor flokulanta u procesu izdvajanja cvrstih cestica

ImajuCi u vidu ciujenieu da razliCiti flokulanti razlicito djcluju na brzinu tal02enja, nabavljeno je jedanaest vrsta flokulanata s ciljem do se laboratorijskim putem odabere najefikasniji.

i78

i

Ispitivanje je vrseno u abicnim laharatorijskim menzurama veliCine jednog litra, uz pomoe mjerila za vrijeme i duzinu predenog puta. Pomocu stoperice m.leril0 se vri.!eme padan.J3 taloga do unaprijed odredene tacke (predenog puta). 1z odnosa predenog puta i potrebnog vremena, da talog prede taj put, odreduje se brzma ta[ozen.!a kojaje prikazana u tabeli 27.

Tabela 77 ~ .-._-----_. Uticaj razlicitih flokulanata n3 brzinu talozenja otpadne vade

L ____ Vrsta flokuJanta I Brzina ta10.7,cl~ja 11. ~l11l/s

L P 2936174 I 46 I P 2750 280 I r----HH~

-, 56 I 70 I -

Nako 126 I--------.------~----.... -. i P41lK

I 550 r--1----·-_· .. _--_·_-51 P 3000

I P 2900 40

I P 114 63

r---' P423 310 --.-~.-.. --..

P 2845174 7°

I bez flokulanta 9,35

Iz tahc1e 27. da sc primijetiti da flokulant P 411 K ima najveci uticaj na brzinu talozenja neCistoca u isplti vanoj vodi.

Razumije se, nije dovoljno drediti samo vrstu flokulanta vee i njegovu kolicinu. Kolicina flakulanta uveliko utite na efekat bistrenja i na ckonomsku opravdanost uvodenja flokulacije u sistem preciscavanja otpadnih voda. Dakle, neophodno Je laboratarijskim putcm utvrditi optimalnu kohCinu flokulacionog sredstva na sljcdeci nacin:

U pet menzura, svaka zapremine od jcdnog litra, nasuto je po 250 em3

otpadnc vode. U prvu mcnzuru douato je flo1-(ulacionog sredst va P 411 K koncentraciic 0,5 g/ro3

, U dru£u 1 g/mJ, u treeu 1,5 g./mJ

ill cetvrtu 2 g/m3.

U petu me~zuru ,koja se koristi ~adj orijcntacijc, nijc dodayan flokulant. Odredene promjene ("rijeme, bistren.le) u menzurama praecne su pomocu mjerila za vrijcme i duzinu.

179

Rezultati ovog ispitivanja prikazani su U labeli 28. i sIie! 16.

. I 3 Ig m 1 5 I > . g,m

Slika 16.

Ogfm'

Iz podataka u tabeli 28. i s1ici 16. zapaza se znacajan u1icaj kolicine Dokulacionog srcdstvu na brzinu bisLrcnja otpadne vode. Srednja brzina spustanja taloga odrcdcna je na osnovu broja pokusa. Dobijeni rezultati predstavlJeni su na sliei 17.

180

il "

'"-'.' •••••. \

'.j

, .. ,-----~

Slika 17.

OCigledno je,

da se primjenom sredstava za flokulisanje mogu kod ialozenjl1 postici vrlo vclike brzinc (133-549 mm - s1. 17.), a time se doprinosi znatnom pove6anju protoka otpadne vode Iaoz postrojenje, da je optimalna koncentracip flokuJanta kod 1,5 g/rn3

Islina je da ce 2 g/rn3 floku]anta dati veta brzinu talozenja, ali ipak takvo neznatno povecanje brzine ncma uvijek ekonomskog opravdanja, jer i Hokulant in1a svoju cijenu koja sc ne moze zanemariti u ukupnim troskuvima precisc(lvanja otpadnih voda.

3.1.2.1.2. Recirkulacija izbistrcne vode

Recirkulacip izbistrene (teimolos](c) vode je znacajna ne sarno sa ckonomskog aspekta, vee i sa m;pckta zastite zi votne sredine, jer, U

priradi je sve manje upotrcbljive vade, a sve vise zagac1cnih i po okolinu opasnih "loria.

181

Upotrijebljena voda u proeesu hladenja reznih alata pri proizvodnji ukrasnog kamena sadrii 9,6 gil mineralnih materija. Da bi se izbjegle eventualne greske pri dimenzionisanju postrojenja pristupilo se simuliranju pogonskih uslova na laboratorijskim eksperimentima. Tako je konstruisano i izradeno poluindustrijsko postrojenje (uproscen izgled dat na sliei 18.) koje se moze koristiti u eksperimentalne svrhe za svaku otpadnu vodu tretiranu flokulantima. Polazni parametri za proracun poluindustrijskog postrojenja su:

kolicina otpadne vode .......................... 83,3 em3 Is - brzina talozenja cvrste faze......... . 516 /lffi/s

vrijeme zadrzavanja vode u talozniku ....... 4000 s - kolicina flokulaeionog sredstva ............... 1,5 gil

3

5

Slika 18.

Upro§(:eni izgled poluindustrijskog postrojenja: 1 - taloinik, 2 - rezen'oar jlokulanta, 3 - davod atpadnc vade. 4 - odvod precL<cene vode, 5 - odvod

taloga, 6 - lijevak

182

1 iI I

'~I

,.i

,.I , 'I

1 if JI 11 ., I

;1

sl 1 1 I

Nakon nekoliko sati rada poluindustrijskog postrojenja utvrdeno je (laboratorijski) da je preCiscena voda izuzetno cista. Sadrzaj mineralnih materija u njoj prikazan je u tabeli 29.

Tabela 29 Sastav preciscene vode na poluindustrijskom postroieniu

Ca-+ 1100 mmollm5

M)I!2+ tragovi OR 490mmol/m3

CO,"' 680 mmol/mj

sol' 11 0 mmol/m' cr 50mmol/m3

Cvrste materiie 0,17 g/J

Ukuuna tvrdoca 6,16°d Nekarbonatna tvrdoca 0,44 °d

Preciscena (izbistrena) voda (tabela 29.) po kvalitetn cisloce uveliko premasuje zahtjeve kvaliteta normalne tehnoloske vode koja se koristi za hladenje reznih alata pri proizvodnji ukrasnog kamena.

Dakle, izbistrena voda bi i slabijeg kvaliteta mogia zadovoljiti svrhu tehnoloske vode. U tom slucaju veliCina postrojenja kao i kolicina flokulanta trebaju biti odabrane prema zahtjevu za kvalitetom preciscene vode. Ona u ovom slucaju moze da saddi i do 0,5 gil cvrsle faze, a da pri tome ne dode do zaeepIjenja dizni i instalacija vodenog sistema.

Laboratorijskim putem, a zatim i na poluindustrijskom postrojenju je utvrdeno da se dodatkom flokulanta P 411 K u koliCini od 1,5 gil ostvaruje 95 % izdvajanje evrste faze pri brzini od 516 flmlh. Takva izbistrena voda sadrii 0,38 gil mineralnih necistoca. Ova koliCina zagadenja vode ne smeta u procesu hladenja reznih alata pri proizvodnji ukrasnog kamena. Da se zakljuciti da svakom dimenzionis~u taloznika mora prethoditi laboratorijsko ispitivanje . Tek kad se sagledaju osnovni elementi (efikasnost bistrenja, zahtjev za kvalitetom preciscene vode i cijenu kostanja ftokulanta) moze se pristupili proraeunu bistrionika. Pri dimenzionisanju ovakvog postrojenja treba imati na umu da ce se vremenom mijenjati kolicina sadrzaja evrste faze u otpadnoj vodi, a time i efikasnost preciscavanja. Kako vanjska temperatura znacajno utice nB. brzinu, talozenja mehanickih necistoca 1Z otpadne vode, u zimskom

183

periodu trcba ocekivati daleko slabiju efikasnost. To se donckle moze ub!aziti povecanjem doze l1okulacionog sredstva.

3.1.2.1.3. Taloznik n sistcmu bistrenja otpadnc vode

Postoji vise vrsta taloznika. Svaki od njih ima i prednosti i mane. Gdje su prednosti, a gdje mane, zavisi ad vrste otpadne vode. Za otpadne vode stvorene u procesu hladenja reznih alala kod abrade ukrasnog kamena najbolje rezultate pokazuje brzi taloznik. Njegovo dimenzionisanje se utvrduje na sljede6i nacin.

184

Polazni podaci:

1. masa otpadne vode !coju treba izbistnti ............. 0.025 m'/s 2. sadrzaj cvrsle faze... .. ..... 9,6 gil 3. brzina talozenja (ulvrdena eksperimentalno) ......... 0,00l38 m!s 4. rnulj koji se ispusta i2 dekantcra sadrzi ............... 80 % vode 5. brzina krclanja vode u zon] bistrcnja (vertikalna

brzina krelanja vode n venikalnoJ laloznici) iznosi 0,001 111/s

Dimenzionisanjc taloznika 'vfsi se po sljedccim obrascima:

Q=F. V

Q - protok u mJ/s F - povrsina taloznika V - vcrtikalna brzina kretanja vode u talozniku

Povrsina laloznika je: Q

F=V

0,025 F=--=25m2

0,001

ii

Precnik taloznika je:

4F D2 = __

IT

4 .25 D 2 = __

3,14

D = 5,63 m i zaokruzuje se na 5,7 m D = 5,7 m.

Vis ina cilindricnog dijela taloznika (zona bistrenja) preds\avlja iskustvcni faktof, a prcma precniku Oyog taloznika iznosi:

Donji dio taloznika (konus) treba da bude pod ugiom od 45 0 radi lakseg klizanja stalozenih cestica.

Usvojena visina konusnog dijela taloznika:

hz = 2,8 111

Zaprcmina konusnog dijcla taloznika:

H Vkon=F.

3

4 3

Vkon :;;; 23,8 m 3

185

Zapremina cilindricnog dijela taloznika:

Veil = 25 x 3,5

V"l = 87,5 m3

Ukupna zapremina taloznika:

Vuk = Veil + Vkon

Vrijeme zadrzavanja vode u talozniku:

Vuk

1=--

Q

t = 4452 s iii 1,23 h

Din1enzionisanje centralne cijevi u talozniku vrsi se na osnovu usvojene koiicine otpadne vode kroz tu cijev:

186

Vr = 0,12 mls

Presjek centralne cijevi:

Q F=-

V

0,D25 F=--

0,12

F=0,22m' Precnik centralne cijevi:

4F D2 = __

4 .0,22 DZ = __ _

3,14

D = 0,529 m i zaokruZuje se na 53 em

D =53 em.

Visina centralne cijevi:

Hz = 3,5 - 2

H2 = 105m

KoliCina taloga koja se ispusta iz taloznika zavisi od sljcdeeih faktora:

efikasnosti flokulanta, zahtjeva za kvalitetom preciseene vade,

nacina ispustanja taloga (da Ii je kontinuirano iii diskontinuirano).

Bndnei da se radi 0 recirknlaciji tehnoloske vode, zahtjev ee biti ispunjen aka se talozenjem odvoji 95 % suspendovane necistoce. U otpadnoj vodi se nalazi 9,6 gIl cvrste faze. Aka se preciscavanje ostvari sa 95 % efikasnosti, tehnoloska voda ce imati 0,38 gil mineralnog zagadcnja.

187

Istaloiena kolicina cvrste faze iznosi:

G 1 = 9,6 - 0,38 = 9,12 gil

3.1.2.1.4. Priprema i doziranje flokulanta pri bistrenju otpadne vode

Pri primjcni flokulacije u sistemu prCC1SCayanJa otpadnih voda neophodno je obratiti posebnu paznju priprcmi i doziranju flokulacionog sredstva. l'iaime, tloklllanti se isporucuju u obliku praha iIi paste. Takva sredstva se mogu primijeniti jedino II razblazcnom stanju. Zato se mora imati na raspolaganjll napran - uredaj za ,tvaran]c f1okulanata. Svojom konstrukcijon1 on ce OlllOguciti da svaka cestica flokulanta ovlazena. Poznuto je da se fino praskasti materijah u dodiru sa vadom prevlace opnom zclca koja stvara sIoj nepropustan za vodu. Naprcdovanjem rstvuranja tokom vrcmena sJoj posLaje rastvorljiv. Oy'-0 vic! rastvaranja maze, U zi.fvisnosti ad stcpena stvurcnih granlllacija, trajmi vise sati. Ali aka su pojedillc cestice pras~a od\'ojene~ rastvaranje ce trajati svega petnacst do dvadcsct minula. Pri rast varanju ne smije se koristiti mjesalica s vclibm brojem obrtaja. jer bi umanJiio djejstvo f10kulanta (degradacija duzine molckulanl0g 1311ca). Transport rastvora t1oku1anta ne smije se '\Tsiti centrifugalnill1 iIi zupcastim pumpama, jer one doprinose razbijanju koncastih m.olekula visokomolekulamog sastava. l\1embranske pumpe su najpovoljnijc za tnl11sport flokulanta. Flokulacioni rastvor nile preporucljivo transportirati luoz dugacke i 111alc promjere cjevovoda, j~r usljcd trcnja U Llzanim cijcvilna dolazi do razbijanja visokomo1ekularnih rnaterija. Najbolje je izgraditi uredaj za rastvaranje flokulanta u blizinin-uesta dodavanja u vodu koja 5e zcli precistiti.

188

i .• ···.····I· 'ff ?'I

!I '\

:;i

Na slici 19. prikazano je postrojcnjc za rastvanlllJC flokulanta.

Sfika 19.

Posfrc.:jenjc ~JI rastvaranjcflokulunta: 1 - prihratni rc:;,en/oar za praskasli jlolwLaru, 2 - puzni trampurter, 3 - injektorski dodavac:jlukulanta Ll

re;:.ervoar, 4 - mjeKa!ica s mutorom, 5 - prihvatlli rezervoar rastrorenog jlo/:ulallta, 6 - dotok vade

Velicina ovukvog postrojenja, zavisi od koiiCinc Hokulanta koji .se ubacujc u vodu. ivlora se y'oditi racuna 0 optimalnolll razblaZcnju upotrijebljenog rastvora.

Princip rada postrojenja:

11 prihvatni sud (l) naspc sc flokulant koji se pomo6u puznog transportera (2) dopremi do injektorskog mehanizma (3), a odalle P0ll10Cll mlaza vade ubaci u rezervuar (5). U rezervoaru se nalazi mjesalica (4) manjcg broja obrtaja koja praskasti Dokulant prevcde Ll rastvoreno stanje.

Pored rastvaranja 11 fazi pripreme flokulanta, doziranje je islo tako vazan faktor. Kako sredstvo za llokulisanje ubrzava talozenje suspendovanih ccstica, neophoclno je da svaka cestica cvrste materije

189

prisutne u vodi ima istu sansu da dode u dodir sa aktivnom grupom molekula flokulanta. Koliko ee se u tome uspjeti zavisi od povolJnosti mijdanja flokulanta u vodi.

Takvi uredaji mogu biti razlicite izvedbe. Na slici 20. i 21. prikazane su takve napmve.

Slika 20.

/.=== .====:=::::~ i

\

r7'lt' IlJ c;) . , \.CJ 0

::s:: ~

Slika 21.

Pri lzvedbi takve naprave treba voditi racuna da on3 osigura potpuni kontakt dvijll suspenzija, a da pri tome ne dode do razbijanja vee stvorenih flokula.

190

Na slici 22. prikazana je tehnoloska sema komplctnog postrojenja za flokulacjju u sistemu preCiscavanja vode.

~L -=-.c~ 2

~LUJ '\1

i

.2.....==~

_"=_=_ 3 rHr~~:;::;::::::--TI ~ • .

6

Slika 22. Tehnolo§ka sema postrojenja zaflokulac(ju: 1- taloinik, 2 - urC'aaj:a

mijesanje, 3 - d():jrna naprava, 4 - preljcv:::a bistru vodu, 5 - stepenice, 6 . izlaz l11ulja, 7· d01'od otl'adne 1'ode

Prednost ovakvog postrojenja, pored jcdnosta1'nosti, jc sto nema pumpi i transportnih cjevovoda koji umanjuju djejstvo flokulanta.

191

Proces flokulacije:

U kabini (2) priprcmi sc flokulant (koliCina laboratorijski odredena): putem dozirne naprave (3) mijesa se neprecisccnom ~rodon~ ~7). Slv?J:~m talog se povrcmcno ili kontinuirano ispust~ aa donjo] .stram \6) talozmka (1). Putcm prcli'-/J (4) Cista vada kontinUlrano odlazl p~novo u procc.s. Dimcllzije taloznika su odrcc.lcnc na osno\'u brzine p~d~n,F t:.ttoga, a to JC laboratorijski odrcc1cno i na poluindustrijskom postroJcnJu potvrdeno.

3.1.2.1.5. OsoIJille i ekonomski zllacaj Uokulallta u pl'OCCSU bistrellja otpadne vode

U nraksi se tcZi vdikoj brzini o(lvajanja cvrste od tecne t~lZe. 0\'3 teznja fse javljJ kod VCClrH.:,· postrojcnja za bistrcl1jc i filtr~ranje otpadnih \'oda. Po\'oJjnosl za to pruzaju v("like, leSke t1okule." kOJc mogu da sc stvorc POlllOCU visokomolekulanlih anion-aktivnil~ Sfcdslava ~,a f1okutisanjc. Time sc postize veiiko uhrzallje tulozenJ<l suspendo\'aTI1~ c-vrstih matcrija u suspcnziji. Pri tome se zanemarujc neznatno znostah sadrzaj od nekoEko grama evrstih malcrija po litri, koje ne smctaju pri

ponovnoj prirnjcni \'ode. . . v •

Primjcllum sredstava za f10kuiisanje pri odv~J~mJu cvrste ad y •

faz" 'll'''l'ati muraJ'u biti tako "1z\""cdeni da 111"1 rea11t]\'no malom preuuku .. "- _'-', • ~u- "

imaju odgovarajucu dubinu. Ovi konstruktinli oblici dozvo!j,-:yaju ~a .. se u iz\"jesnom obimu tninimahzujc povtsina aparat.a, tune. 1 1DVest:CIJ~. Primjcnom po lim era kao floJ~ulanta pruza se mogucnost dalJcg povecanJa protuka (kapacilCht) i snizenja troskova. "

Flokulanti se primjenjuju rastvorenl u vodi. Njihova naJvazIllJa karakteristika je cleklrohemijsko ponasanje u vodenom rastvoru,

Pre~·lU ponasanju U vOlli razlikuju se:

ncjonogeni, anionaktivni i kationakti Y n1.

OSiIl1 razlikc u jonogcnosti prema vrsti i stcpcnu, flokulanti se razlikuju i. po stcpenu polimerisanja. Danas su na trzis1u uobicajena

192

polimcrna flokulaciona sredstva sa stcpenom polimerisanja oko 20.000 i 200000.

Reakcijama talozenja, mJerenJcm provodljivosti 1 mjerenjem viskozitcta rast\!ora takvih flokulanata, pod uslovom da ne sadrze nikakve strane jane) maze priblizno da se odrcdi vrsta i stcpcn jonogenosti i stepen polimeri sanj a.

Nacin dJelovanJa takvih f10kulanata moze da se opise na sljcdeci naCin:

U odgovarajuccm niskokonccntrovanom rastvoru i10kulanti su Drisutni kuo vise iii manjc izduzeni lan6ani molckuli - grupe koje mogu da dlsociraju. Ove grupe reagujll izmjenom naboja sa povrsinskim segmentin1a u vodi suspendovanih j koloidnih ncCistoca i ovdje 5e djelimicno ili segmentno apsorbuju. Preostali dio polimernog lanca reaguje sa dmgim djcli6ima suspendo\'unim u vodi. Na taj 11aCin dolazi do sljedecih pojava:

-dcstabilizovanje, lls1jed izmjene naboja, do koagutisanja primamih cestica Ilccistoca, time do s(varanja mikropahuljiea (mikrofloknla), -zbog umrezavanja l1mogih miksopahuljica, zahvaljuju6i duzini lanca polielcklrolita, do obruzovanja makropahuljica.

Narocito bi kod flokulisanja suspendovanih cvrstih djelica materija, odnosno hidroksida, trobalo da prevlada ovaj "dekat nmrezavanja". Prcma ovom tumaccnju, za poslizanje oplimalnog efekta f1okulisanja, lreba odabrati optimalni [lokulant prema vrsli i stepenu njcgove jonogenosti (stvaranje mikropahuljica), ali i prema njegovom stcpenu polimerisanja (stvaranja makropahuljica).

F10kulanti se obiono korisle za otpadne vode visokog sadrzaja neCistoca u sirovo] vodi, pri ccmu lreba smatrati kao minirnalni sadrzaj cvrstih materija priblizno 500mgil, iIi hidroksida, tako da sada istalozeni hidroksidi grade dovoljno visok sadriaj cvrstih materija i pomo6u flokulanata se sjedinjuju kvalitalivno u grublje pahuljice (makroflokule). Primjena sintetskih sredstava za flokulisallje pm£a kod bistrenja vode bilne tehnicke ekonomske prednosti. Pogledajllo ponava ekspcrimentalno ispiLivanje. Tu se n~ljlakse mogu uociti prednosti l10kulaciJc kao sistema preciscavanja otpadnih voda. Aka bi se pokusala

193

napraviti usporedba velicine taloznika sa i bez upotrebe flokulanta, doslo bi se do vrlo razliCitih ekonomskih pokazatelja. Taloznik bez flokulanta imao hi precnik nekoliko puta veei nego u slucaju primjene flokulacionog

sredstva.

Primjer:

lzracunajmo precnik taloznika abrade otpndnc vode bez flokulanata. Brzina (alazenja mineralnih materija bez flokulanata i2nosi 13,3 ,lD-6

m/s (tabela 28.). Posto se taloznik dimenzionise na osnOVU brzine vertikalnog dizanja

vode u talozniku, brzina mora biti manja od brzine talozcnja cestica u otpadnoj vodi, precnik taloznika biee jos veei.

Usvojena brzina veltikalnog dizanja vode 12 . 10-6 mls. Kolicina vode koju treba izbistriti iznosi 0,025 ml/s.

Q=F.V

Q F:::::-

V

194

0,025 F= = 1879m2

0,0000133

F = 1879 m2

4F D'=--

1T

D= 48,9m

II

, , ! I I

i

,j , I r

Ovaj precuik je veei skora deset puta ad precnika koji pripada talozniku (D = 5 m) predviden za talozenje sedimentnih materija uz pomoc flokulanta. Ovim je gotovo sve naznaceno. Investicioni troskovi su neuporedivo veei za ona postrojcnja koja rade bez floknlacionih sredstava. Zato se flokulaciji kao jednom od sistema preciscavanja otpadnih voda treba posvetiti poscbna paznja.

3.1.2.1.6. Otpadni talog iz otpadne vode Imo sekundarna sit'ovina

Otpadni ta!og koji se javlja pri preCisc3v3nju otpadne vode nastale u procesu proizvodnje ukrasnog kamcna moze se naz"'\,'ati '!kamenim brasnom" karbonatnog porijekla jeT sc gotovo u cijrlosti sastoji iz CaC03

(98 %). Olpadni talog. na izlazu iz dekantcra, sadrjj do SO % vode. U [ahom obliku talog se moze koristiti za kalciOkaciju zemljista. Ali, ako se zeli llpotrijcbiti u industriji kuo sekw1Liarna slTm,-ina, mora se iZ'.Tsiti c~jedenje - tiltriranje taloga, 7:atlm i suscnje. Upotrcba taloga u prvom redu zaV1S; od njegove koliCine I fizicko - hcmi.lskih osobina.

Fabrike ukrasnog: kamena koje posjedlJju vel ike kolicine otpadno'g taloga) nati cc ekonomsku racunicll 11 upotrehi taloga 11 industriji gumc, hoja, lako\'a, pcsticida, u gractcYinarSlV"l.l kao filter II 3sf,1ltnim mjesavinama i dr.

Fizicko - hemijske osohine taloga prikazane su II tabell 30.

Tabela 30. r-- --c-------c-------. -----------;--:-----c-----, I Fizicke osobine taloga Hcn~iiske osobine taloga I

Granulometrijski s"stav Sadrzaj 111 ci"'"c:e"rac;.:l-=" ___ _ .T7:W mm 100ck - -1 i 0,71 mm 99,9 '7c CaCO) .......... 98,2 %

P 1 . kr . 0 ~5 98 C7. SI02 , ................... 0,8 % , TO aZI oz 51tO L..'-!.2 mm 10

I r 0,09 -;;;;:;;95% MgO .,..... ..... .. 0,~5 % I'

I ° 06 8 07.- R20 3 ..................... 0,)5 %

L-_______ ~~,~3~m~m~4~~~L_ __________ __

195

3.1.2.1.7. Otpadni taiog kao dubrivo

Otpadni talog koji se javlja pri prcCiscavanju otpadne vade nastale kod abrade ukn~snog kamena, najvccim dijclom predstavlja CaCOJ koji Janas ima siroku primjenu u poljoprivrcdi - za kalcifikaciju zem[jista, II

mnogim industrijskim granama i grad:cvinarstvu. Prisustvo ea - jOlla u zcmlji koja se obradllje jc \'coma znacajno mdi njegove slabe hidratisd!10sti, velike valentnosti i koagulirajuccg cljejs(v(l. Stajsko dubrl';o un~jeto u zemlju zaclrz,ava se i po nekuliko godina zahvaljujuci najvisc CaC03. Bez njega hi 5e dubrivo vee poslije druge godinc rastvorilo u vow i nestalo. Kalcijum obrazuje Ca - humal i huminske kiseline kojc Sll kongulis<lne i pruzaju otpor djelovanju vode.

Daklc, unosenjc otpadnog taloga u zemljiste predstavlja agrotehnic1cu rnjcfu (zvana kalcifikacjja zcmljista) poznatu jos iz doba Rlmljana, kada je kreenjak upotrcbljavan kao dubrivo. Ovaj dodatak smanjuje kisclost zcmljista, poboljsava njcgovu st.rukturu i reguij~,e rezim vode i vazduha u zemlji. Veliki je broj opcracija kojc trebu prirnijcnlti u procesu dobijanja kamenog brasna. Usimju\'anje je osnovna operacija u priprerni ove sirovinc.

Usitnjavanje kamena krecnjaka zahtijeva kombinovano djelovanje mehanickih sila ito:

pritiska i t1'cnja - u celjusnoj drobilici, udara. donckle i ltenja - u udarnoj drabilici (drobilica ('eklear),

- udara, trenja i priliska u mEnu sa kuglama.

Nakon usitnjavanja pristupa se scparisanju. Proces scparisanja sc odvija u dvije opcracijc ito:

sepmisanjc po spccificnoj tczini i separisanje po apso]utnoj tezini.

Separisanje po specificnoj tezini provodi se samo u slucaju kada vlaga u materijalu nema znacajnu ulogu u daljcll1 procesu prerade.

Poslijc separacije prislupa se filtriranju. Filteri se sastoje iz sistema neea izmdenih od filler-platna. U jednom kratkom pregledu tehnologije dobijanja kamenog brasna, lIoeava 5e closta 5102:en proccs sa velikim

196

! I I

'I &, :;

I I I I

brojem operacija. Svaka opcracija ima svoju cijcnu koSlanja. Ako se tome doda i podatak da jc u konacnoj tezini amonijum-nitrata, kao dubriva, kameno brasno zastupljeno sa 25 ~/~, znacajno je i sa aspckta konacne cijene ovog dubriva.

Tokom vremena u zemlji se dogadaju mnogc promjene kojima najvise doprinosi voda. Ona rastvara cak i tezc rastvorljivc soli, ka.o CaC03 ,

_l\1gC03 i drugc, odnoscCi ih u dubljc slojeve zemUista. Tako se rezerva II

zcmlji smanjuje i nest~je. Tada rastc sadrzaj H-jona. Porijeklo H-jona je \'rlo razlicito. Glavni njegov izvor su organskc kiselinc kojc nastaju razlaganjem sumske prostirke bogate lignitom, ugJjcnilll hidralima i ce1ulozol11. a raspadanjem mineral nih rnaterija nastaju anorganske klselinc.

Pretjerane koliCine CaCO, U zemljislu De predstavljaju opasnos(' jcr jc on sam po sebi inertan.

Razvoj biljkc uveliko je ovisan 0 prisuSlvU cueo} u ze,mlji, jcr je kulcijum biogeni element. Nije tesko prepoznati zemljiste koje nema dovolJno krecnjaka. Zemlja je nestabilna, 1ako se rasp ada u vodi i rasprsuje kad je suha. >iije u st"nju da obczbijedi biljkama povoljan vodni i vazdusni rezim, odnosno najosnovnije zivotne faktorc. Otpadni talog vee iIlla fino usilnjcni COC03 pa je njcgova upolreba ekonomskl opravdanija. Vrijcdno jc painje mzmisljanje da se ovaj otpadak iskoristi kao pllllilo kod dobijanja clubriva amollijum-nitrata. U Azolari u Lukavcu pri proizvodnji krecnog amonijum-nilrata, kao punilo koristi se kameno brasno iz krccnjaka sa kamenoloma Vijenac. Cijena ovog dubriva bi bila povoljnija lada bi se kamena brasno dobijalo iz olpadnog taloga koji nastaje u procesu hladcnja reznih aJata pri proizvodnji ukrasnog kamena.

Fizicko-hcrnijske osobine kumcnog brasna koje se dobija iz kamena krccnjaka sa kamenoloma Vijcnac prikazane su u tabeli 3 L

197

Tabela 31 Fizicke osobine taloga Hemijske osobine taloga

Granulometrijski sastav Sadriaj minerala

0,71 mm 100% CaC03 ............ ..... 98,5 %

0,25 mm 99,8 % Si02 ..................... 0,67 % Prolazi kroz sito

MgO .... ...... 0,80 % 0,09 mm 91,7 % ..... .. '

R20 3 ... ... ., ...... .. .. 1,24 % I 0,063 mm 81,7 %

Maze se zakljueiti da se kameno brasno dobijeno pracesom usitnjavanja iz kamena krecnjaka sa aspekta fizicko-hemijskih osobina bitno ne razlikuje od otpadnog taloga nastalog u procesu proizvodnje ukrasnog kamena.

3.1.2.1.8. Otpadni talog kao karbonatno punilo u asfaltnim mjesavinama

Osuseni talog preClscene vode iz procesa proizvodnje ukrasnog kamena ima dosta priblifue karakteristike kamenom brasnu (filem) koje se dodaju kao punilo asfaltnim mjesavinama za poboljs3nje mehanickih svojstava. Inace filer se dobija mljevenjem svih vrsta krecnjaka. Punilo mora biti potpuno suho, sto je sasvim mognce tehnoloski izvesti na mulju o kojem je rijec. To se moze sasvim ostvariti pomocu jedne vibracione ili fluidizacione susnice.

Postoji viSe vrsta punila:

a) krecnjacki filer, b) kvareni filer. e) mikroazbest, d) portLmd cement i dr.

Asfahnc mjd<lvine sa krecnj2,cldm merom odlikuju se veEkom stabi1nosbl strukture. Pri kontaktu sa YOdOll1 asfait zadrz.ava visoka meh:micka svojstva. Iz tih razloga krccnjacki filer se u \'cllkoj rqjeri

]98

I d

~i

koristi kao punilo u standardnim asfaltnim mjesavinama za vezne i habajuee slojeve kolovoznih konstrukeija. Os~seni otpadni talog iz fablika ukrasnog kamena ima gotovo u cijelosti osobine kamenog brasna krecnjackog porijekla. Osnovni uslov kvaliteta filera (kamenog braslla) je finoea zma.

Osobine povrsine zrna, medusobno dJejstvo vczivnog sredstva i filera, hemijski sastav, specificna povrsina filera i dr. imaju znacajnu ulogn u ocjenjivanju upotrebljivosti nekog materiJ3la kao filcra u asfaltnim mjesavinama, jer na velikoj specificnoj povrsini punila dolazi do djejstva i apsorpcije bitumena.

Filer krecnjackog porijekla spada 11 gmpu punila koji obrazuje jake hemisorpcione veze koje cvrslo veiu sloj bitumena na povrsini zma filera. Asfaltne mjcsavine sa ovim punilom odlikuju se velikom stabilnoscu strukture.

U asfaltne mjesavine za pojedine slojeve kolovozne konstrukcije koriste sc n prosjeku sljedece koliCine krecnjackog filera:

za habajuce slojeve kolovozne konstrukcije dodaje se 7,5 ~"O,

za vezne slojeve kolovozne konstrukcije 3,7 %, za nosece slojeve kolovozne konstrukcije 2 %.

3.1.2.1.9. Karbonatno brasno u proizvoduji gume

Kameno brasno karbonatnog porijekla ima veliki znacaj u procesu proizvodnje gume. Ogleda se u poboljsanJu elektroizolacionog svojstva, mehanickih karakteristika vulkanizata i snizenju cijene kostanja gume za izradu kablova,

Kablovske gumene smjese, pored dobrih mehanickih i termickih svojstava, otpomosti no razlicite medije kOJi okruzuju (atmosfera, voda, ulje), posebno morajll imati izrazena elektroizolacinna svojstva.

Karbonatno punilo (96~99 9(.· CaC03) u gumenim smjesama ima ulogu inertnog punila. Neznatno je hidroskopno, te sprecava prolaz vode. BuduCi da se llcescc karbonatnog punila za proizvodnju kablovskih gUTI1cnih smjesa krece okn 70-80 (}"O, cljena gumene sl11Jese]c saSVlln povoljna. Iz till razloga pJi izradl rcceplUra gumcnih smjcsa, koliko to

]99

propisi dozvoljavaju s obzirom na potrcbnc karakteristikc, koriSli se u najveccm procentu karbonatno punilo, aka ne kao jedino, a ana bar 11

kornbinaciji sa drugim punili'ma.

3.1.2.1.10. Karbonatno punilo u premaznim sredstvima

Karbonatno punilo u m~\'cccl11 procentu ucestvujc II sastaVll premaznih sredstava tipa pigmentiranih boja (do 60 Sf} To ima vaznu ulogu u cijcni kostanja gotovog proizvoda. r"krmer je poselmo pogodan za dobivanjc punila u prcmaznim sredstvima. To je gotovo 61st1 ka1cijUIn karbonat. Moze imati primjesa zeiJeznog oks ida koji daje ukrasne nijanse tehuicke primjcnc. Kvalitetan mermcr daje pri zarenju najmanje 55 % kakijum oksida. 1z mennera sc dobijaju najbolja punila za razna premazna sredstva. Aka je granulacija veceg promjera (milimctarske vclicinc), uspjesno se upotrebijava u zbukama i fasadnim bojama fadi dobijanja obojene slruklure.

Ncn1a sUlnnje, ovakvo punilo rredstavlja osnovni sadrzaj otpadnog taloga koji n,·tstaje u procesu hlao-el\ja rcznih alata u fabrikama u kojima se proizvodni ukrasni karnen.

3.1.2.1.11. Karbonatno plmilo l! I'Ve - preradevinama

Veliki je broj punila koji ulaze 11 S,-istav PVC - preraJevinu, Karbonatno punilo je najekonomicnije i najpogodnije za prolzvodl\lU PVC-a. PVC, odnosno poil vinilklorid sam nije sposoban da padnesc uvjete prcrade, stoga sc oplemenjuje raziic,itim dodacima. PW:1ilo kan rnaterijal smanjuje i cijenu kostanja ukupne mjcSuvine, odnosno gOlovog proizvoJa. Od svih punila koja se koriste za punjenjc PVC~a, samo na karbonatno punilo otpaJa gotovo 80 C:;C Stoga jc ovo punllo stalni pratilac PVC-a, siroko primjcnjiv i vrlo pogodan.

Razlikuju sc dvije \TSLe ovog puniia:

prirodni kalcijull1 karbonat i _.- sintcLski kalcijum kal'bonm.

Prirodni kalcijum karbonat :.;e javlja k.HO vapnenac, k.rcda i mc::nner. Oni saUrze 96-99 0;/0 kJlcijmn karbollata.

200

~: .\11

Sintclski, odnosno pcrcipitirani, to jest kalcijum karbonat dobijcn hemijskim postupcima puten1 kontroliranog talozenja daleko je cistiji, te redovno sadrzi 99 % CaC03. Dobija se uvodenjem CO2 U otopinu vapnenog mlijcka, iIi mijesanjem vrelih otopina kalcijum hIm-ida i natrijum karbonata. Za nas je imcresantan plirodni kalcijum karbonat, koji narn se javlja kao otpadak u proccsu proizvodnje ukmsnog kamena. Njegovi1 primjena ce uveliko doprinijeti snizavanju cijene kostanja PVCa kao konae-nog prolzvoda. Sto se tice buducnosti prirnjc:ne ka1cijum karbonata kao puuila u PVC proizvodima, moze se na temeiju najnovijih podataka zaldjuciti da ce potpuno slijediti trend porasta proizvodnje i potrosnje plaslicnih masa.

3.1.2.1.12. Karbonatno punilo u sredstvima za zastitu bilja

Kalcijum karbonat u proizvodnji sredstava za zastitu bilja mora zadovoljiti usiov velike hemijske c,istoce, s obzirom cia prisustvo necistoca maze prouzrokovati ozbiIjnu destrukciju 3ktivnih materija. Ova Cistoca moze se izraziti 97-99 %Anim saddajern kalcijum karbonata (CaC03)_ Usitnjcni (n11jeveni) kalcijum karbonatni materijal) kao u6esnik u f0l111Ulaciji pesticida, predstavlja "neaktivni" materija1 u sklopu. osobirw. koje se posmatraju pli izgradnji pcsticida. Smatra se cia karbonatno brasno nema povrsinsKc aktivnc kjse1osti. Vetina mineralnih pUllilaca posjcduje katp.llticku aktiv110st koja moze dekomponovati aktivne materije. Na o,'akvu ncpogodnost mOra se obratiti posebna paznja.

Neophodno je ostvariti povoljnu formulaciju pcsticidnog proizvoua kombinacijom vise vrsta materijala odredenih udjela, sa aktivnol11 TI1aterijom koja nosi OSnovno svojstvo prolzvoda. Svaki udio ima svoju ulogu u konacnom proizvodu. Kasipna teiina mljevenih karbonatnih materijala zavisi od vise faktora:

prirode lezista sirovina, nacina i uslova mljevenja i

granulornctlijskog sastavll.

201

Po svojim osobinama pUllioci moraju sprecavati lijepljenje aktivne malerije u toku mljevenja u mlinu, cime bi se izbjeglo posebo dodavanje odredenih sredstava, a to bi povecalo cijenu konacnog proizvoda.

Karaktelistike kalcijum karbonata su takve da ispunjava dosta potrebnih uslava. Sve to navodi na zakljueak da je neophodno ostvariti saradnju izmedu proizvodaca pesticida i proizvodaca ukrasnog kamena, u struenom i komercijalnom smislu. Tim prije sto sc kalcijum karbonat javlja kao otpadak koji zagaduje vodotoke.

3.1.3. Sekundarne sirovine iz otpadne vode nastale u procesu proizvodnje kausticne sode

Pri proizvodnji natrijum hidraksida po krcc-soda postupku nastaje velika koliCina kausticnog taloga. Iz Fabrike sode u Lukavcu, na primjer, sbakog sata ispusti se ovog taloga u obliku otpadne vode vise od 40 mJ (9 tona evrste faze). Dloga mjesta koje je predvideno za ispustanje taloga je da sadrzi samo mehanieke neCistoce. Teena faza (bistri dio) odlazi u vodcne takove, u ovom slucaju u rijeku Spreeu. I teena i evrsta faza sadrze sastojke koji zagaduju zivolnu sredinu. Ali ovi sastojci imaju znacajnu upotrebnu vrijednost: evrsta faza u keramiekoj industriji i gradevinarstvu, teena u procesu fabrikacije kaustiene sode - voda za ispiranje taloga.

Problem odvajanja evrste od teene faze struenjacima nije poznat. Nije razradena metoda kojom bi se na ekonomski opravdan naCin odvojila cvrsta od teene faze, tj. vrsila filtracija otpadnog kausticnog taloga (oko 80000 tona godisnje). Filter-prese iii vakuum-filteri zahtijevaju visoka investiciona nlaganja da bi se u dogledno vrijeme ;splat;la prodajol11 sekundarnih s;rovina. Stoga bi sc rjesenje ovog problema moglo patraziti 11 primjeni filterkontcjnera.

202"

:\i

*,

Jj

3.1.3.1. Odvajanje sekundarne slrovme pomocu filterkontejnera

Filterkontejner predslavlja novu, na tdistu do sada nepoznatu napravu koja se koristi za filtriranje suspcnzija. Njegova uspjesnos~. u odvajanju cvrste od teene faze zavisi od jaCine pritiska pod kO]Im suspcnzija (otpadni talog kausticni) dolazi u unutrasnjost filterkonte]nera. Promjer otvora platna kao i karakteristike suSpenZl]e (vrskozrtet, koncentracija, veliCina ccstica) imaju znacajnog uticaja na efikasno.s~ filtracije. Zapremina filterkontejnera zavisi o~ naclna 11lkovanja (meno 111 masinsko). Najcesce se krece od 0,2 do 0,6 m·.

Filterkontejner ima ob!ik kmie kupe (s!ika 23.). Sastoji se iz tIi osnovna di]ela: trupa (1), nosaea (2) i zan'araca (3). Trup (slika 2:) se gotovo u cijelosti sastoji od filterplatna, s garnje strane F evrsto pricvrsceno fleksibilno eflJevo izradeno od platna (trevrra). Na samom vrhu erileva postavljena je metalna spojniea koja se s Iahkocom spaJa sa drugom spojnicom postavljenom na rczervoaru suspenzlJe. Tak,:,e spojniee kao i trevirna crijeva su najcescc u primjeni kod vatrogasmh sluzbi (za transport vode).

Stika 23. Slika 24.

Filterkontcjner: 1 - fiftcrplatno; 2 -nosac, 3 - zatvarac

203

Nasai' filtcrkonteJnera (siika 25.) izradcn je od iSclika, oblik mn je prilagoden nacinu rukovnnja. Na shei 25. prikazan je nosac prilagoden viljuskaru kao srcdstvu za manipulaciju filierkontejnerOlTI. Viljuskar mozc da transportuje filterkontejncre nn odlagaliste taloga ili da ih ubacuje u kamione koji vaze na duze relacije. Za utovar u karnione maze se korlstiti j dizalica fiksimnog postolja. FilterkontcJneri mogu se prazniti odn1ah l! kamion iIi na mjcstlt gdje se materijal odlaze.

Zatvarac (slika 26.) prcdstavlJaju dvije polukruzne celiene halke s jcdnc strane mcuusobno povezanc osovinom, ali ta veza nije fiksiranu. S druge s(rane halke sc po potrebi (punjcnjc, pmznjenje filierkontejnera) zakace iii otkacc porno6u ruCicc. Rukovanje zntvaraccm jc 'vrlo jednostavno.

II II ===n

Slika 25. Stika 26.

204

i! ,I ,i

....... : .. , .•. 1

1

)..

,

11

3.1.3.2. Izdvajanjc sekundarne sirovinc pomo6u filterkontejnera direktno vezan za dekanter

Funkcionisanje filterkontejnera se zasniva na propustanju tecne i zadrzavanju cvrste faze. To se ostvaruje razlikom pritiska koji vlada spall" i unLltra filterkontejnera. Sto je ta razlika vee a filtracija jc izdasnija. Filterkontcjner moze hiti direktno vezan za dckanter u kame se nalazi suspenzija (slika 27.) iIi za cjevovod k.roz Loji prolazi suspenzija (slika 28.).

Slika 27.

1

/r/

Filterkontejner direktno spojen za laloinik: I - filterkontejner, 2 -taloznik, 3 - spojnica, 4 - ventil, 5 -fleksibilno crijevo

205

Slika 28.

Za malu kolicinu taloga dnevno, kada je dovoljan ledan filterkontejncr (iedan komad), on se spaja za taloznik. Tada pritisak u filterkontcjneru zavisi od visine stuba suspenzijc u talozniku. Ako kolicina suspcnzije premasujc, kapacitet jednog filterkontcjnera, anda se oni prikljucuju za recirku1acioni cjcvovod u seriji, ciji bra] zavisi od potrebe za kapacitetom filtracije. U seriji maze biti vezano na stotine filterkontejnera. Oni se pojedinacno ukljucuju iIi iskljuCl~u iz procesa filtriranja, vee prema potrebi (lchnoloskoj iIi trzisnojl. Pritisak se u njima ostvaruje pomocll pumpc. Na kraju recirkulacionog cjevovoda (slika 28.) ugradenje ventil kojim se regulise visina pritiska. Duzina rccirkulacionog cjevovoda zavisi od broja filterkontejnera koji sc preko prikljucaka na njega prikljucuju. Na svakom prikljuckll je ventil i spojnica za brzo spajanje sa filterkontejnerom.

Kada je u upotrebi jedan filterkontejner (s!ika 27.) filtracija poCinje u trenutku otvaranja ventila (4) na talozniku. Teena faza suspenzije prolazice kroz oeice platna iz koga je izrac1en filterkontejner, a 11 njegovoj unutrasnjosti zadrzace sc evrsta faza. Filtracija je u poeetnom vremenu najbrza, kasnije jenjava da bi za oko jedan sat potpuno prestala. Ekonomski opravdano vrijemc cekanja iznosi oko dvadese! minuta. Po zavrsetku filtracijc zatvori se ventil na prildjucku, otkaci filtcrkontejner i prenesc na odlagaliste. P,i istresanju filtcrkontejner mora biti pOdiguut na

206

odredenu visinu kako bi nesmetallO izasao kolac oblika krnjc kupe. Istrcsanje se odvija pod dje.istvom sile zemljine tde. Na unutrasnjim zidovima platna nc zaostaJu ostaci taloga.

Rueica na jednom kraju halki omogueuje da se jcdnim pokretom ruke odvoje halke zatvaraca. l:im se halke odvaje, sadr;;:aj filtcrkontcjnera (kolae) krece prema podlozi na kojl1 se talog odlazc (slike 29. i 30.). Za otvaranje i zatvaranje filterkontejnera nije potreban poseban radnik. To moze da vrsi vozac viijuskara, prcko ugradene sajle kojom je fuCica zatvaraca vezana za komandnu tablu vozaca.

Slika 29.

Slika 30.

207

3.1.3.3. Vrste filterkontejnera u procesu odvajanja sekundarne sirovine

Poslojc tri vrsle filterkontejnera:

1. bez kurpe. 2. sa k..ruznom korpom, 3. sa polukruinom korpom.

3.1.3.4. Filterkontejner bez korpe

Filtc:rkontejncr bez korpe (slika 23.) korisli se za filtraciju suspcnzije gdje zahtjevi za kolicinom vluge u kolacu nisu strogo ograniceni. Pritisak ne smijc bili veei od 50,5 kPa jer In do;lo do p"canja filterplatna. Pritiskom se omogucuje odvajanje cvrste od tecne faze. U cvrstoj fazi moze se zadrzati do 45 (;/~ vlage pod uslovom da je filtracija trajala ne vise od 20 Ininula. Vlaga cc biti manja ako filtracija traje duze. Vrijcrne filtracijc mora bili ograniceno iz cisto ekonomskih ruzloga.

3.1.3.5. Filterkontejner sa kruznom korpom

Filterkonlejner sa kruznom korpom (slib 31.) ol1logu6uje dikasniju filtraciju od prethodllog. Kruzna korpa izradeua od ccliene sipke ( 210 mm), sprecava pucanje filterplatna koje Je izloieno pritisku do 200 kPa.

Slika 31.

208

11

li %1 (;

~i

Ii "I II 'i

Svijetli otvori mrezaste korpe ne smiju biti ve6i od 50 cm2 , To je utvrdeno eksperimentalnim putem. Korpe su fiksirane na mjestu gdje se vrsi filtracija. Filterkontejner se jednostavoo ubacuje u korpu (s!ika 32.).

EEI]]]D>·L Slika 32.

Olvarena mreiasta karpa: 1,2 - polukruine mreie, 3 - osovina, 4 - klin, 5 - dance

Karakteristicno je da fillerkontejner sa i bez kruzne karpe pri istrcsanju ostavlja kolac oblika kmje kupe (s!ika 33.) u cijem se sredistu nalazi jezgro (1), koje saddi preko 50 % vlage. U ostalom dijelu kolaca (12) prisustvo vlage se krece ispod 40 %. Jezgro se stvara zbog dugog pOlOvanja tekuCine od centra ka periferiji kulaca. Jezgro ima manji promjer; manju koliCinu vlage pri upotreb; mrdaste korpe nego u slucaju odsustva korpe. To je uslovljeno pove6anim pritiskom, koji je cetir; puta veci pri filtraciji mrez,astom korpom. Vlazno jezgro bite znatno manjc ili ce i isceznuti aka se smanji put kretanja tekuCine od centra ka periferiji. To sc moze postiCi konstrukcijom mrezaste korpe. Aka se U111jesto kruzne mrez,aste korpe primijcni pulukruzna, vlaga u kolacu bice manja za oko 5 %.

209

/

/ !/' /

Slika 33.

Presjek otfiltriranog taloga: 1 - jezgro kolaca (pihtijaste strukture), 2 _ kolac (kol11paktne struk/tlre)

3.1.3.6. Filterkontejner sa polukruznom korpom

Ova vrsta filterkontejnera (stika 34.) om0t,TtlCaVa izdasnijc filtriranje od prcthodne dVlje vfste. Izdasnost filtriranja llslovljena je pO\iccanjcm fiHracjone povrsine na racun zaprcmine filterkontcjnera. Kruzni oblik

210

g-

.,' ,

·lj

mrezaste korpe preinacen je 11 polukruini. Rukovanje je potpuno isto kao j kod prethodne filtracione jedinice.

Slika 34.

Filterkontejner sa polukruznom korpom ima prcdnost sarno u slucaju kada su postavljeni stroziji zahtjcvi 0 koliCini vlage u kolai'li. Takya vrsta filtraei]e zahtijeva veti broj filtracionih jediniea, pa doncklc i skuplju fjJtraciju.

Na sliei 35. prikazan je otvorenj, a na sJiei 36. zatvoreni oblik polukruzne korpe.

Slika 35.

211

I

I 1 I

c-sr-~-· i

Stika 36.

3.1.3.7. Efikasnost filtriranja pojedinih vrsta filterkontejnera

Na efikasnost filtracije, pored vrste filterkontejnera, utiee priroda taloga, viskozitet taloga i krupnoca cestiea prisutnih u talogu. ...

Efekti cijeuenja otpadnog kaustifikacionog taloga na pOjedmrm vrstama hllerkontejnern prikazani su u tabeli 32.

212

0i

Parametri (tabela 32.) pokazuju do je cijeuenje najsporije kod filterkontejncra bez mreiaste korpe. Zbog niskog pritiska otfiltrirani talog sadrz! vise vlage, pa je prirnjcna takve flitracije ogranicena zahtjevom prisustva vlage u kolacu. U filterkontejneru sa mreZastom korpom pritisak moze varirati i do 500 kPa, sto zavisi od promjera otvora korpe.

U tabeli 32. ispitivana je mrezasta korpa eiji su svijetli otvori imali precnik 0,035 m. Svijetla povrsina mreie zavisi od vrste filterplatna. Ako je filterplatno evrsee, svijetla povrsina korpe moze biti veea mrch je manja i jefitnija.

3.l.3.8. Prednosti 1 mane filterkontejnera 11 odnosu na filter - prese

Pri odvajanJu evrste od tecne faze filterkontejneri imaju predtlost nad filter-presama jcr:

a) cijena filtriranja je ncuporedivo nlia, b) jedno'tavna je izrada, c) neogranicenje kapacitct, d) jcdnostavno je opsluzivanje, eJ velikaje filtracijska povrSina, f) ncznatna su investidona ulaganja, g) ne zahtijeva poscbon lokaciju.

Mane su u nedovoljnom odvajanju evrste od leene faze - otfiltrirani talog sadrlOi znatne kotieine vlage bez obzira na npotrebu mrdastih korpi.

3.1.3.9. Materijal filterkontejnera filtriranj a

11 proces11

Filterkontejner se izmduje od filterplatna. Posto filtracija ukljucuje odjeljivanje najrazlicitijih materija, meuu kojima i sa agrcsivnim dJelovanjcm na filterplatno, neophodno je da se prije izbora hlterplatna ispita agresi vnost filtrirane rnaterije.

Nove tekstilne sirel\'ine donijele 5U najvete promjene na podrueju tehnii:kih tkanina. Sastav sirovina omognenje potrosacu da odabere

213

1

najpogodniju tkaninu, koja ce mu odgovarati u hemijskom i fizickom pogledu. Sintcticke tkanine su nasle siroku pnmJcnu u procesu filtraCIJe jer omogucuju ravnomjemu, kvalitetnu i efikasnu filtraciju, uz podnosenjc velikog opterecenja. . ..

Tabela 33. plikazuje karakteristike filterplatna za moknJ f,ltraClju.

Tabela 33.

I Vrsta

"' Sasta\, Standardna 51mb

tkanina (m)

Propustljivost Y!lzduha kkod 200

-~~--'!

~ ! Masa g/m- i

I I

,1.terpJam<l SlfOvme I I Pa m3!S/m~

I~t~-~-~I .~".,~

1.4 0.28·0,36 FVV 47 FE FVV4! PE 1.4 I 0.33

--:l~H MS 602 PAN 1.4 0.25·0.33 YFUlJ 4013 P.A..'" 2:_0 ___ 1-. :>/,3 I :~b-~l YFVV 4013 PE 2.0 0,66·0,83 PMM 40lS I

1,4"4,2 60 I 400

lako je vrsta filterplatna MS 602, YFlTU 40/3 i YFVV 40/3 predviclena same za suhu filtraciju, pokazaJo so primjenjivim i za mokru filtraciju. Upotreba 1m je ogranicena jer ne mogu izdrzati, veCi pritisak ad 30,3 kPa.

Na tabe!i 34. prikazana jc hcmijske reaktive.

T bela 14 a - --oznaka PE

OtP01110St filterplatna na tempcraturu i

I PE PAN PAN , PP vestanl trevira I

~-

Vrsta olatna mal on draloD I merakl9.~

I

Otpomost na terno. (OC) 150 ~T 150 130 140 f~1 Otpornost nn kiseL zadovo1jiva 0dlicna odlicna Otpornost na veze dobra zadovol.lava odlicna

Otrornost na habanie dobra jedva z<1dovoljava I odlicna Postojanost prema

dobra veoma

I baterilama odlicna

dobra Postojanost prema

I do~=-'~l oksidacionim

I veoma dobra veoma dobra

sredstvima _.

214

3.1.3.10. Ispitivanje filterplatna za filtriranje

Ispitivanja filterplatna za filterkontejnere svodi se na utvrcliv3l1je njegove efikasnosti odjelJivanja evrste od tecne faze, kao i sposobnosti da se suprotstavj spoljnim utjc~jima (pritisak, temperatura, agreslvne materije). Uredaj za ispitivanje efikasnosti filterplatna prikazan je na sliei 37. Sastoli se iz tri osnovna dijela: kolone (I), komprcsora (9) i rcdukciollog ventila (7). Oni su mcdusobno povezani plasticnim crijcvima.

, -"

2

Slika 37.

Aparatura za ispitivallje,liltnplatl7a.· I- valjkasti dio kololle. 2 . kOllusni dio kololle. 3 . flitelplalllo, 4 - suspenzija, 5 - vijak, 6· mal1ometri, 7 -

redukcioni ·ventil, 8 - plasricno crijevo, 9 - komprcsor

Ispitivac.ku l.w]onu cine dva osnovna dijela: v31jkasti i konusnj tho. lzmedu ova dva dijcJa postavlja se filterplatno sa d"va gumena zaptivac.a koji sprecavaju fizlcko ostecenje filterplatna. Ukupna visina kolone .Ie 0,8 m. Od toga 0.7 m valjkasti dio kolone i 0, I m kanusni dio kolono. Unutamji promJer kolone je 0,05 m.

Kolona .Ie snabdjevena manometrom (6) koji registruje pritlsak i vijkom (5) koji zatvara olvor kroz koji se sipa snspenzijU za f,itriranjc.

215

Redukcioni ventil (7) redukuje pritisak na veliCinu pod kojim se zeli ispitivali filterplatno. Kompresor (9) stvara pritisak. a snabdjeven je manomctrom i rezcrvoarom za komprimirani vazduh. Kompresor mora biti sposoban da uvijek ostvaruje pritisak koji je veei od pritiska pod kojim se vrsi ispiti vanje.

Pri ispilivanju prvo se poslavi tilterplatno (dobro se plievrsti vijcima) izmedn prirubnica valjkastog i konusnog diJda kolone. Zatim se otvori vijak (5) i naspe 1000 em' suspcnzije (ll ovom slucaju otpadni kausticni talag). Potom se zalvari vijak (5) te na redukcianom vemilu (7) odabere odgovarajuci pritisak. Komprcsor sc ukijucuje zajedno sa stopericom kojom sc mjeri vrijeme filtwcije.

Od svih nsta filtcrpiatna cije su karakteri,tike date u tabeii 33. J\'ajbolji rewltati su poslignuti sa platnom FVV 47 i FMM 40/5. Ostaie vrste nisu se pokaza!e zadovoljavajucim (sIaba cfikasnOSL filtriranja iii je slaba izclrzijivost na pritisak).

Na slici 38. prikazana je kriva dobijena ispitivanjcD1. a predstavlja efikasnost filtracije u toku odredenog vremena i odredenog pritiska (202 kPa. FVV 47).

··r i

Slika 38.

216

ZapaZa se da je eijedenje najefikasnijc u pocelnoj vremenskoj fazi. Kako vlijemc odmice brzina filtraei]c se smanjuje, da bi nakon izvjesnog vremena potpullO prestala. To je uzrokovano pojavom kolaoa cija debJjina tiltracijom rasle, zajedno s njim raste i otpor prolaza tekuCine kroz lilterplatno. Na efikasnost cijedenja posebno utieu osobine filterplatna (promjer otvora i cvrstoea njegovog vlaklla).

Na sliei 39. prikazanaje kriva za filteqJlatno FMM 40/5, a predstavlja odnos vremena i tecne faze u toku odvajanja cvrste od tecne faze pri prilisku ad 200 kPa. .

Slika 39.

-""l 'J

I

Platno ('ija je eiikasllost filtracije prikazana krivOlll (sIika 39.) pokazuje slabija filtraeiona ,vojst va od filterplatna predstavljenog slikom 40.

Cijedenje se moze znatno ubI'zati povccanJcrn pritiska u filterkontejneru (siika 40.) gdje je visina pritiska ogranicena izdrzljivoscu filterplatna i mretaste karpe.

217

,""lr~1 "1am

i

l, I .

I I 'fJJ"~

'~l--~--++·7 "'---7"'-+: ,-.",.-,-~~~I--l 200hl (.-r'-~--+~--+-----t--f

~-iw--!_J 3150 __ ~ ___ I'l"i"~ \~) fiXl

Slika 40.

Flltrac1ja otpadnog kaustifikacionog taloga je efikasnija pri dodatku flokulanta (2 g/m\ Ali tretman suspenzije sa nokulantima sa ekonomskog stanovista nije uvijek opravdan. Otpadni kaustifikacionl talog se u filterkontejnerima dobra filtrira i bez dodatka flokulanta. liz prisustvo flokulanta (l glm3 "PRAESTO") filtracija jc naprednija svega 5 % (slika 41.).

1--1 -y~~,..-f~- ------ ,---''""~

Slika41. Efikasl10st Cljeael1ja otpadnog kausticnog taloga sa jloA",/antom (kriva 1)

i bezjlokulanta (kriva 2)

218

Da ad flakulanta nema mnogo koristi kod filtriranja kausticnog taloga pokazuju hive na sliei 41. Ali, eksperimenti vrseni sa drugim otpadnim vodama (otpadne vode separisanja uglja, preciscmranja slane vode i dL) pokazuju neophodnost prisl1stva flo]wlanta.

3,1.3,11. Upotrebna vrijcdnost otpadnog kausticnog taloga

Otpadni kausticni talog prcdstayIja cvrstu fazu proizvocla reakcije izmedu sode i kreca II kaustifikacionom huhnju:

----~" 2NaOH + CaC03

Nastali kalcijum karbonal sc U ta10Z11icima odvoji (pomocu sile zemljine teze) od tecne luzine koja ocllnzi n3 koncentriranje (putenl uparavanja). Ovdjc kalcijum karbonat njje potpuno ouvojen od natrijum hidroksida pa se podvrgava ispiranju. Nakon ispiranja talog se sa 90 % vade transporhlje na odlagaiiste. Osobi!1e kausticnog taloga (Fabrika sode Lukavac) su uaLe u tabc1i 35. Tahcla 35.

H cl11ijski sastav kl111St icnog i--____ ..'G""r"a"'n".u1"'o"'m"'e"'tT'1ii j,"sk"ri,'s,"as"t;~"'... _____ 1

i-_~~0'lttr ,,,,a::.d!c:Kf,gc"tC"a1'..o",g,,a=~--I 1 I

11~_~aco, I QC350 0/, . MgCO j I "1,260 (I; Promjer oden situ Ostatak na situ

~.NaCl

U praeesu proizvodn.1e kausticne sode u fabrici sode u Lukavcu (slika 42.) otpadni talogjavlja se II koliCini 80.000 tona/godini.

Otpac1ni kausticni talog (slika 42.) javlja se nakon ispiranja mulja koji sadrzi znatne kolicine kausticne luzine. I\1ulj, kad se lspere svjczom

vodom, predsttJvlja otpadni kausticni talog kOJi se pomocu pumpi transpol1ujc na odlagaliste. Nn odlagalistll kojc ima oblik vclikog bazena,

219

I C .. 10l--fi2

sVJeza L Vida I

Ispar iva~ "!l

± k nt i '<aori] na odiagaliSl€

Slika 42.

praf'lj2 )--1

"lll?fa v'or:1a

otpadni talog ,

ostajc cvrsta [aza, a lccna odlazi u vodotok rijeke Sprecc. Obje faze zagaciuju zivotnu sredinu: tecna vodotok, cvrsta t10.

S obzirom da otpadni kausticni talog sadrzi upotrebljive komponcnte u tcclloj i CVfstOj tazi, llcophodno jc zaokruziti proces prolzvodnje kallstlcne sode uvoc1enjem nove tchnoloske opcracije filtracijc otpadnog taloga (slika 43.).

220

Na co

luzina

sldad. sekund: sirov.

Slika 43. Cvrsta faza predstavija gotovo u cijeiosti kalcijum karbonat (96 %)

koji se upotrebljava u industriji dubriva, gnme i keramike u gradc\rinarstvu.

Teena faza u zaokruzenom procesu proizvodnje kausticne sode predstavlja zamjenu svjezoj tehnoloskoj vodi. Teena faza sadrii natrijum hidroksid cije se kalieine ne mogu zanemariti. I u tome je ekonomska apravdanost koristenja teene faze u procesu pranja mnlja, jer se sve leze obezbjeduje dovoljna koliCina tehnoloske vade.

3.1.3.12. Upotreba otpadnog kausticnog taloga u industriji keramike

Otpadni kaustiCni talog uspjesno se moze koristiti kao topitelj i e1ektrolif u industriji keramikc. Pri proizvodnji kcranliciclh proizvoda, kao 1.Opiteli, dodaje se mijeveni kreen]ak iii dolomit. Kolicina zavisi od prisustva ostallh komponcnuta u kcratni6koj masi, kao i 0 \/fsti proizvoda koji sc zeli dobiti. Ucescc topitelja u sasta\'u zidnih keramickih placica iZl1os1 oko 20 If£;.

Pri mljevenju sirovina za keramicki proizvod u mEn se dodaju elektroliti koji oslobadaju "slabo vezanu" vodu i provodc je u aktivnu vodu doprinoseci opstem razrjedenju suspenzija. Dodavanjem elektrolita smanjuje se koliCina vade koja bi se moral a dodali u mlin bez upotrebe elektrolita. Time se smanjuje potrosnja goriva u atomizerskoj susnici, jcr su u direktnoj zavisnosti: vise vode u sirovini ~ vise encrgijc u peel.

Danas su u upotrebi sljedec; elektroliti:

a) vodeno staklo, b) kalcinirana soda, c) kausticna soda, d) tanin, e) kiseli natrijum - pirofosfat i f) natlijum - oksala!.

Cesto se koristi smjesa od vise elektrolita iz razloga djclotvomijeg djejstva.

Pli proizvodnji feldspatno-kalcijske kamenine pored glinenih komponenti prisutanje i rovni dolomit u kolicini od 19 %.

Sadrz,aj komponenti u ovom proizvodu (keramicka mas a ~l\1-1) je sljedcCi:

- kaolin - glina

BK-40% KC- 25 %

- glina DB - 16 % - dolomit KS - 19 % - otpadni skart 8 % na 100 % mase

Ako rovni dolomit (KS - 19 zamiJcnimo kauslicnim talogom dobicemo keramicku masu KM - 2 koja prema keramickoj masi KM - 1 ima odredenc precillosti - u kraccm "TemelJU mljc\'cnja (tabela 36.).

222

~I

Tabela 36. Tezinski postolak oslatka na situ 1 0.000 oc/em"

KM-I KM-2 Vrijeme mljevenja

(sati) I' (sa rovnim dolomitom) (sa kausticnim lalogom)

l _____ ~-:--_---illl----=~:~~-- =t:=--~:.~::c~'-----1 I 32 1,40 j- 0.50

~-----"4360"---_--+- 1,00 _ 0,36 . I 0.44 __ _ ____ 0,24 ___ -'

Brzina mljcvenja keramickih masa KM - I i KM - 2 prikazana tabelom 36. utvrdena je mljevenjem kuglama, u lahoratorijskom porculanskom mlinu. To .Ie uobi6uena metoda mjercnja kod industrijske kontrole u navedenoj proizvodnji. Ostatak na situ (10.000 oc/cm2) mjeli se u leiinskim procentima.

Vrijcme mljevenja keramicke mase Kl\1 - 2 je znatno kraee (tabela 36.) od vremena mljcvenja keramicke mase ICvl - 1. Kod ~v! - 2 postize se ostatak na situ od 1 % za 24, kod KM - 1 za 36 sati (hace za 12 sali). Taj pojavi doprinjcla je struktura kausticnog taloga. Kausticni talog je sam po sebj dobra usitnjcn pa je potrebno sarno usilnjr.l\'Unje ostalih komponenti u keramic_koj masi. Relativni viskozitet jc povoljniji u keramickoj masi kojoj je umjesto rovnog doloITllta dodan kausticni talog (label a 37.).

223

Keramiekoj masi KM - 1 dodato je 0,3 % elektrolita (Na2CO,) racunato na suhu masu.

Kod 40 % vode (label a 37.) relativni viskozitel kod 10\1 - 2 sasvim je zadovoljavajuCi. Nema potrebe masi dodavati elektrolite jer kaustieni talog sadrZi Na2CO, i NaOH koji imaju funkeiju elektrolita.

Veoma bilna karakteristika kcramiekog proizvoda je cvrstoea na savijanje. Ispitivanjem keramickog erijepa (izraden od keramicke mase KM - 2) na <"vrstoeu, utVTdeno je da njegova ('vrstoea na savijanje iznosi 95,53 kg/em2, dok za keramicki erijep i7l'aden iz KM - I iznosi 75,69 kg/em'.

Poroznosl kcramickog proizvoda (crijcp) u cijern se sastavu nalazi i kausticni talog iznosi 13,0 %, a sa rovnim dolomitom poroznost 6e iznositi 13,4 %. Dakle, poroznost so vrlo malo mijenja. ISla tako i skupljanje enjepa (KM - 2 na 1040"C iznosi 0,66 %, a 10\1 - 1 iznosi 0,61 %) ne pokazujc vehke promjene.

U labeli 38. dat jc prcgled nekih ftzickih karaklerislika keramieke mase 10.\1 - 2 i IZl\1 - L, odnosno kerami6kih masa koje u svom sastavu sadrze kausticn; talog i rovni dolomit.

Tabela 38

Osobine kauslicDog taluga (tubela 38.) u potpunosli odgo-vamju putrcbJ.ma kcramickih pIDlzvuJa. Kal.bticni talog eiilllinise potrebu Jodayanja dek_trolita ga on vee s;.\dc~j NaOH). Doprinosi skra6er\ju kermuli:ke mast, povecav3. bjcHnu. i C"fstocu konacnog proiz\"uua.

224

Najzad, upotrebom otpadnog kausticnog taloga kao sekundarne sirovine u industriji keramike doprinosi se i zastiti zivotne sredine.

3.1.4. Sekundarne sirovine iz otpadne vode nastale preciscavanjem slane vode

Pri fabrikaciji kaJcinirane sode (Na2C03) u Lukavcu i proizvodnji kuhinjske soli (NaCl) n Tnzli nastajn velike koliCine otpadnih voda razlicitog porijekla.

Znacajna koliCina otpadne vode (Lukavac) javlja se u procesu preciS6avanja slane vode. S obzirom da se ispnsta na odlagalista (bazen), gdje se evrsta faza istalozi, a teena prelije u vodotok rijcke Spreee i da lime zagaduje zivotnu sredinu, bilo bi od visestruke koristi da se ova otpadna voda iskoristi kao sekundallla sirovina. Koliko je to moguce vidljivo je iz hemijskog sastava ovog otpatka.

U cvrstoj fazi prisutno je:

CaC03 ................................ 54,4 % NaCI ................................... 29,5 % Mg(OHh ............................. 10,22 % Na2S04 ............................... 3,8 % FeS .................................... 0,33 %

U teenoj fazi prisulno je:

NaCl .................................. 301 gil C· 2+ a ................................. 0,029 gil Na2CO, ............................ 0,41 gil NaOH ............................... 0,065 gil

Vidi se da otpadna voda sadrzi komponenle znacajne upotrebne vrijednosli.

Cvrsta faza po syom saslavu potpuno odgovara zahtjevima hranjivih materija koje se koriste u ishrani stoke.

Teena faza je bogata natrijum hloridom, a kako sadrZi i talozne reaktive (Na2CO,) normalno jc da se vrali na dotok reaklora i tu mijesa sa

225

sirovom slanom vodom. Tu se jos dodaju odredene koliCine taloznih materija (Na2CO, i NaOH) koje odstranjuju kalcijumi magnezijum bikarbonat U obliku taloga. PreCiseena slana voda se transportuje u pogon fabrikacije kaJcinirane sode (slika 44.).

Slana voda

Slika 44.

1

Te~na faza odl\17i u ----li''" vcdo~ok rije',,:eS)J;t'l'.i>

Otpadni talog nakon preCiscavanja slane vode odbacuje sc U okolinu; pri cemu zagaauje tlo i vodotoke (slika 44.).

Uvoaenjem ekonomski prihvatljive tchnoloske operacije odvajanja ('vrste od teene faze (filtracija pomoeu filterkontejnera), odbacen; rnulj bi imao znacajnu upotrcbnu vrijednost. Cvrsta faza bi nasla pfimjenu u gradevlnarstvu iIi kao hranjiva materija za ishranu stoke. Tada bi b1nk serna procesa izgledala prema slid 45.

226

t-··--·------l I

Slika 45.

PrecisCnvanje slane vode (slika 45.) odvijalo hi so bez zagaaivanja 71"\.'otne sredine. Radi sc 0 tchnologiji bez otpadaka. Otpaci su postali znacajne sekundarne slrovine.

Ekonomska opravdanost zaokruzcne tehnologije preciscQyal1ja slane vade zavisi najvlsc od .naCina filtriranja otpadnog mllUa. Postojece metode odvajanja cvrsie ad tccne faze (filter-presa, vakm.ml filtcri) nisu pokazale znacajnije ckonomsko opraYdanje. Razlog je u cijeni kostanja postrojenja kao 1 nJcgovom skupom OCllz(-t\ 311JU 1 opsluzivanju. Filterkontcjnersko cijedcl~je, zah,,'aljujuci 5\-'OJOJ jednostavnosti u funkcionisanju 1 jeflinoj izvedbi, zadovoljava pozltivIlc ckonomske pokazatcUc.

Prednost fiiterkontejacrske fi1traclje ogleda sc 11 sljedcccm:

a) mala investicionil ulaganjo, b) jedllC'staVl1o opsiuzivanjc, c) jednostavlla iz,/cdhu, d) pO\TCrmjc kapacitc:tR ne zahtijcv3 poschna ulaganja, e) ne z~jhtijeva vcliku i J10sebnu Jo.k.acijll.

227

3.104.1. Filterkontejnersko cijedenje otpadnog taloga pri preciscavanju slane vode

Postrojenje filterkontejncrskog cijedenja taloga obicno se postavlja pored postrojenja koje sln;,:i za talozenje taloga iz otpadne vade. Veea udaljenost izmedu ova dva postrojenja maze dovesti do zacepljenja cjevovoda. Postrojenja ne zahtijevaju nadstresnicu.

Na sliei 46. prikazano je postrojenje za talozenje i filtriranje taloga iz otpadne vade.

iEAKlIY'

Slika 46.

Pastrojellje za talozenjc i jiltriranjc taloga iz otpadnc vade: 1 » reaklOr, 2,3 » dckallteri, 4» sabirnik, 5» pumpa, 6» cjevovod, 7» manometar, 8 »

ventil, 9» jilterkontejnerske jedinice, 10» drvena rdetka, 11 »bazen, 12 »

pumpa jiltrata, 13 » preeisiena slana voda

Sirova slana voda zajedno sa hemijskim reaktivima (Na2C03, NaOH) dalazi u reaktor (I), tu nastaje hemijska reakcija izmedu reaktiva i bikarbonata ka1cija i magnezija koji predstavljaju tvrdocu sirove slane vode. Rezultat ave reakcije je talog kalcijum karbonata i magnezijum hidroksida. Manji dio ovog taloga izdvaja se u reaktort!, veei dio u dekanterima (2) i (3). Talog se kontinuirano ispusta u zajednii;ki sabirnik (4). Odatle pomoGa pumP" (5) recirkulise haz cjevovod (6) na kojem su prikljnceni filterkontejneri, Na kraju recirkulacionog cjcvovoda je manometar (7) i ventil (8). Ventilom (8) se regulise odgovarajuCi pritisak u cjevoYudu (6) i filterkontejnerskim jcdinicama. Maksimalno

228

;;.:

dozvoljeni pritisak zavisi od zahtjeva za prisustvom vlage U otfiltriranorn taloga i vrste platna iz koga je filterkontejner izraden. Filterkontejnerske jedinice (9) sa oslonjene na drvene re!ietke (10), koje su smjcstcne u bazen (11). Pri ukljucivanju pumpe (5) otpadni talog dospijeva do svakog filterkol1lejnera 11a cjevovodu (6). C:vrsta faza ostaje u unutrasnjosti filterkontejnera, teena prolazeci kroz platno ii1terkontejncrskih jedinica dospijcva u bazen (11), odakle se pomocll pumpe (12) transportllje do rcaktora (1). Teena faza (filtrat) ima ulogu osnovnc sirovine (slana voda) za fabrikaciju kalcinirane sodc pa se tnmsp01tuje do rcaktoru (1) i tu mljesa sa svjezo111 slanoll1 vodom.

Filterkontcjnerskc jedinice u kojim(1 sc nalazi otcljc(tcni lalog, pomocu specijalnc dizalice (stika 47.) prcbacujc se lZ bazena u karnion.

Slika 47.

UtOl'ar/iltcrkontcjnerskihjedinica: 1 -'[ancona diza/ica, 2 - pokretna konzola, 3 ". HoseCi stub, 4 - kamion

Specijalnu dizalicu (slika 47.) prcdstavlja obiena lantana dizalica (1) postavljcna na pokrelnoJ kouzoli (2). Konzola jc prcko pokretnog lezaja vezana za slabilni stub koji je smjesten na pogodnom odstojanjll od bazena i mjesta predvidenog za parkiranje kamiona (4). Utovarene filtcrkontcjncrske jcdinice odmah se zamjenjuju drugim ispraz,njenil11.

229

Mjesto za odvoz taloga zavisl od njegove upotrebne namjenc. Talog uvijek sadril preko 40 % vlage. Stoga je ncophodna njegova dalja obrada radi smanjenja vJage.

Sirok je spektar primjcne ovog taloga: od gra(lcvinarstva, industrijc bOja, lakova, pol1mera; papira pa do hrnnjivih materija koje se kOliste za ishranu stoke. Nacin ohradc taloga zavisi od njegove namjcne. Prem3 hemijs}com sastavll njcgova ujJotrcba u ishrani stoke 1)i1a hi ckonomski najopravdanija.

3.1.4.2. lTpotrcbna vrijeJnost taloga 1Z otpadnc iz proccsa preciscavanja slane vode

Talog koj1 sc dohUa talozcnjem i fi1triranjem otpadne voele na:;tak u proccsu prcciscJyanja slane Yoc.k, S;}C};'zi znacajne rnincralnc materjjc kojc imaju yaznu ulogu u pravilnoj ishrani dum,jCih 7:1'votinja. Organske Tn3terije sa1110 uz prisustvo mi-neraluih u hrani l110gu bili racl0nalno lskOli~lcnc U organizmu zi'v·otinja. Odsustvo iii ncdostatak m1nera1311 hrani cesto do\'oae do shlhijeg lskoristavanja cijelng ohrok3.

-t\Aineralne matcrije daze 1.1 sastaY tijela i UCCSIVUjU 11 proccsimct varcllJ2; rcsorpcljc, sinteze i lzluCiYnnja 1z organizma. Doprinosc normal nom funkdonisanju fcnncnata, hormona, 'i-'itamina, odrza\'JJlju kiseljnsko-bazne ravnoteze i osmotskog pritiska na potrebnom n!vou.

GLi\--na funkcija rDineralne ishrane je regulisanje mc-tabolizrn8 i st\lar8nje ·uslova za efikasnije jskoristavanje hr;lnc. S povecanjem prolzvodnjc domacih zlvotinja rastu i potrebc za mincralnim matcrijama. Otpadni ialog iz otpadnc vode predstavlja bogat izvor lnineralnih materlja. Sa njlffi se moze nadoknaditi ono sto prirodna hrana nema II

dovoljnoj koliCini. U fizioloskim procesima organizam zivotinje st31no trosi minera1ne materije. Njihvvo izluCi,ranje nar06to je prisutno 11

mlijcku, jajima, vuni. Nopotrebne kolicine odhle peeko proizvoda metabolizma (feces a, urina i znoja). ~v1incr31ne materijc su narocito potrebne ll11adim zivotinjama radi obrazoyanja ce1ija j kostiju, a brcmcnitim za intenziyun porast plocIa.

230

3.1.4.3. Znacaj kalcijuma n prakticnoj ishrani domacih zivotinja

Otpadni talog sadrzi' obilne kolicine kakijuma, koji predstavlja oSllovni SiJstav kostiju i zuba Zlvotinja (prcko 99~/;J). O\'aj e1emenat je u organizmu prisuran kao kalcijum fosrat i kalcijum }~3rbonat. Krvna plazlTla sisara sadrzi 10 (>i) kaiclJl1ma, kod kokosi nosilja 30 - 40 %. To ukazujc l1a :711a1no lntc:nzivniji ll1ctaboliz3m kalcijull1Zl kod iivinc.

P07Bato je da sc SO 0( kalcULIma kr\'f)C plazme nalazl u joniz.o\'anom oh!ilw, 45 r,!(, je veznno za protein, prvcnstycno Z<'l albumin. Ka1cijum je ncophodan za koagulaclju kr"\'i~ propustljivost cclijskih opni, prenos nervnih 1111pulsa i aktjvnost fcrmcntnih SiStClT1IJ. Smanjen3 kolicina kalcijuma 1.1 krvnoj plazmi P{lVCC8Y 8 nervrm ra7drazljivost. S dyuge str~me, visak kalcijuma smanjujc aktivDost srca i dovodi do slabljcnja rcspiratorne i srcanc fl.lnkcije, 11 tczirn slucajc\'ima i do prestanka rada srca.

Zivotinje unose kalcijum hranom, vodom_ iIi mincralnim dopunama u vidu soli. U zelucu se diD kalcijul1la pod c1jejst\'om hlorovodonicne klsc!ine prcvodi u kalcijum hlorid, koji sc 1ahho rcsorhllje u k __ rvi. Manji dio ka1cijum hlorida., koji sc resorho\'8.o u kry, prc]azi U lanko crijc\'o. L~ pocctno.ftl dijdu ullkog cri,ic\'Q kalcijum se fcsorbujc iz kompleksnih jedinjcnja 111a5nih i zllcnih kiselina. Smanjcna kolicina hlorovodoll1cne klseline u zelucu smanjujc resorpcljll kalcijuma. Za dobru rcsorpciju kalcijuma ncophodno je prissn,;o vitatnina D i odgovarr0uCi odnos kalcijuma i fosfora. U prakticnoj ishrani preporucllje se cIa odnos ova c1V3

D1ineraia bude 1:] do 2: 1. Ncdostatak kalcijlllna u ishrani zivotinja uzrokujc pojavu f(lhitisa kod mladih i dcmineralizaciju kostiju kod odraslih Zivotinja.

Kalcijum oksalat prolazi nercsorboyan kroz probavni trnkt zivotinja. Nckc blljke nascg podncblja sadrze ZTIatne kolicinc oksalne kiseline k.oja \'cze ka1cijl1m, 6ncb ga nckorisnim. Zato jc u ishrani stoke neophodna slocna krcda koju moze da zamijcni otpadni talog dobijcn 17 otpadne vade pri prcciscavanju slane vode. Zato sc pri spremanju silaze dodajc StOC-n3 kreda kOj8 neutralise mlijecnu kisclinu nagomilanu u silazi.

Vazno je spornenuti cia kalcjjum rcsorbnvan 1Z crijevnog tr::tk.ta dolazi u jetru, odakle ravnomjen1o odlazi u kn7

• Suvisnc kolicine kalcijuma deponuju se u pluCima, kozi, zido\,lma zeluca i crijcva, bubrezima,

231

misiCima, pankreasu i drugim organima i tkivima. Kostano tkivo smatra se glavnim dcpoom kalcijuma, odakle ga organizan1 u slucaju nedostatka kalcijuma u ishrani povlaCi. Visak kalcijuma se izlucuje preko bubrega.

Ka1cijum neutralise stetno djejstvo natrijl1rna, kalijuma i mangana, po\'oljno utice na mctabolizam gvo2:(1a. Dakle, kalcijum otklanja svako ncnormalno djejstvo natrijurna, kalijuma iIi magnezijuma, uspostavljajuCi dinamicku ravnotczu. Posebno jc znacajno sto kalcijum aktivira fermente koji u probavno111 traktu coyjeka i iivotinjc razgraduju masti, ugljene hidratc i bjdanccvinc na manjc slozcna organska jcdinjcnja, koja se tako resorbuju. Joni kalcijuma povcc3vaju zastitne funkcije organizma, smanjujuci propustijivost <'eliJa za stetne materije. Metabolizam kalcijuma ima vainu ulogu u regulisaqju ccntralnog nervnog sistema. Slilna ziijczda, u saradnji sa drugitn zlijezdama i organima, odriava llormalnu koncentraciju kalcijuma u krvi. Utvrdcno jc ua hormoni nadbubrezne zlijezde utiCll na metabolizam kalcijuma i njegovo djcjstvo n:1 kiselinsko-baznu ravnotczu, metabolizalll vode i elcktrolita.

Zivotinje, posebno kokosi, imaju izrazite potrtbe za kalcijumom, sto je razumljivo., jer Ijuska jajeta je cisti knlcijUln karbonaL

U tab eli 39. prikazanc su potrebe za kalcijumom nekih \Tsta domacih zivotinja.

Tabcla 39 Vrsta d-~~~otinje J Tjelesna masa (kg) Kalcijul1l eX.) -1

Pilici =~ ---l~J) ~ J .~_~;;~0lje_-: ... ~~1;CO~_~3:;COc-~~+ __ -3~g,~3o 7 ~

r-~~-:Svillje u lovu ___ 30-60 0,50 Dojne krmacc____ 200~,75_

Muznc have 500 ~-:0c',3:_:6::__--_i Priplodllajunad 400 0,18

L.__ Telad- 100 0,34 ______ -i ____ .~~ __

232

3.1.4.4. Osobine stoene krede

Stacna kreda je kalcijum karbonat dobiven mljevcnjem kamena krecnjaka. Prema propisima 0 kvalitetll stoone hrane PK-E4, staclla kreda mora biti usitnjena tako cia bez ostataka prolazi kroz kvadratne otvore sita vcliCil1c 0,1 mm, da nc sadrzi vode vise od 2 %, oksidi gvazda mogu biti zaslupljcni do 0,2 %, a silicijurn do 5 %.

U tabch 40. dal je hemijski sastav nekih kalcijurnovih dodataka domaceg porijekia koji se koriste u ishral1i stoke.

Tabcla 40.

Kalc~jum karbonat se nn trZistu nabavlja pod nazlvom stocna kreda. U nckim slucajevima stocna kreda se obogacuje sulfatnim solima gvozaa, bakra, mangana, kobalta, joda i prodaje pod raz1iCitim komercijalnim nazivima.

rVfoze sc zakljuciti da otpadni talog iz otpadnc vode pri preCiscavanju slane vode maze zauzeti znacajno rnjesto u ishrani stoke. SadrZl mineralnc materije bez kojih se ne moze organizovati ekonomski opravdana proizvodnja mesa, mlijeka i juju.

Otpadni lalog iz slane vode, pored toliko znacajnog kalcijutn karbonata, saddi i znatnu kolicinu (oko 30 %) natrijulll hlorida. Ovo jedinjenjc ima veoma zapazenu ulogu u lllelabolizmu ljudi i zivotinja. Posebno je ovo izrazeno pri konzerviranju prehralllbenih arlikala, jcr ne dozvoljava razvoj velikDg broja mifuoorganizama.

233

U stocnu hranu dodaje se od 10-20 kg natrijum hlorida po toni hrane. So se upotrcbljava i za uzgoj nekih hiljaka (eclera, seceme i kravljc repice). So dodana zemljistu pavoljno djeluje l1a cuvanje vlagc, sto omogucava da biUka lakse uzima ostale mlncralne sastojke. So se upotrcbl.1av3 i kod lzgradnje putcva, jcr doprinosl :'.f3biIizaciji zemtjista. Efekat soli je u sprcc(lvanju gline da sc rastezc u vlaznim uslovima. Time se 5t\'<lra tvrda i kompakina povrsina puta.

So ima SifOku primjcnu u po1joprivfcdi, gdjc sc pnTnst\'Cno koristi kao srcdstvo za unistavanjc koro-va. Upotreblj;;\\-a se i u tekstilnoi industrlji ohradi biljnih i 1:iyotinjskih vlakan3. U fabrikama ukrasne keramikc, pOlTlijcSana sa glinom, J.1je "slant! glazuru" (nepropusno za \·odu). Tak(h1e, so inn sirokli upotrc.bu 1.1 ZlVOIU t dnlgm1 gnmama proizvodnje (ako 1400 TI3.mjena) U na~oj paznji je bila ckonomska opravdano;-;i pnmJcne soli, odnosno otpadnog taloga u procesu prcciscav~mja slane vocic. Ona jc Deita,

3.1.5. Sekundarne simvine IZ otpadne vode nastaie pranju uglja

Pri pranju, 0dnosno Dbogacivnnju IJglj;::; obilne kdic-inc otpadne YOC1e s"drzi \:(;]iku Kolicinu sitnih cesticJ ugjja, jalovme i rast vorene glinc.

Problem prec-lscavanja o\'akve otpadne vode prisutan je 113 mnoglm scparacijan1a uglja sirom svijeta pa i u 113S0j zcmlji. Zato su rijekc zagactene gotovo svuda gdjc se nalaze separacije uglja, iii tamo gdje sc izbacuju jamske vode. Zalosno je sto jos llvijek 1ma sredina kojc preclscavanJc otpadnih vOGa smatraju troskom koji optcrccujc proizvodnju uglja.

U nasoj zemlji U posUcdnje vrijemc S"Ve sc vise poduzimaju akcije donosenjem odgovmajll,cih zakonskih propisa i drustvenih dogovora koji imaju za eilj zastitu zivotne srcdinc.

Zakonski propisi koji trctiraju o\'u prohlematiku skoro ne bi ni trcbali k,ada bi "zagadivaci" znah za ckonomskc kor1sti oei prcCiscavanja vode. Ako se detaljnije razmotre primjcsc prisutne Ll otpadnoj vocli, vidi se da hi f1zagadivacill izdvajanjcm tih primjcsa 1 njihovim plasiranjcm na trzistu popravl11 svoj ekonomski polozai a time doprinijcli i zastiti coYjckove zivotne sredinc.

234

Izdvojcni mUD iz otpadne vode rrcclc;tavlja sitne cesticc uglja, jaloyinc rastvorene gline. tipotrcbnJ \Tijcdnosl talozllog mulja moze da na1e

mjcsta u sljedccim proizvodima:

1. trt!ozni muU za lozcllje k0t10\'skib postrojcnj<1 po:o:,cbnc konstrukcijc.

2. brikcti 17 smjese taloinog Dlul,ia j 1"OY]1,"g

3. opcka iz ta107.nog rnulja.

ELonomske koristi hi bilo nn PrJ Bano\,'ici dncvno sc izdvJja prc-ko 500 tuna Inulja. Bann:Jeki '1::~lucnjll

niie usamljen j u Banc}'\/icirna sc i Z{1g1(]1.lju '\'oclotoci ll}('lCla im;]ju

iJ(~strojcnj,~ za prcciscavanje voda, U ta postrojcnja u107cnZ1 Sl1 p07:anl{LS1lrl

srcdstv2L za zastitu okolinc, a ('(:ckiv,mi efck(}l Sf nijc posiigao. 1:Z;17']ogc treba lr8ziti) pri,ic svcga, u Ijndskom fakiorn ]wji je 0 ovoj ohlasti dosli1 prisutan sl2vonl: sve sto oplcrcc'uje dohodak trcba bez ohzira 51'0 se to cini na ustrb zagadcnja okobne. Krlvic.a se ,·,";ni,,,;, ne""',"':'e11ni rchnoJogiji prcCiscavanja ()lP~ldllih yoda. Tak\'3 78]5t3

dosta komp1eksna da bi svc ilka1no funkcinnisal0. Kao tclmologiji postojc odrcdcne srnctnjc. Strpijivirn radom I nt',"",,,,,m khno]oskih prohkma. rnozc Sit: dc-~;,(a snictnji Olklnniti.

3, 1.6.Postrojcnje za n:tstaie u separac~iji uglja u

Na blok senii (stika 48.) pr~kazan(', je postrojclljc prcciSCaY,H\j3 11luljcvitc vodc nastale prj pranj1.1, odnosno ohogaCl\"anju

235

o rijekli Ut\'u

8wnke-ri uglja

Slika 48.

U posLrojcnju pranja uglja nastajc t11uljc\'ila voda (130 gil). Ona dospijcY<1 do bazena za uckantaciju. Bislri dio iz ovog bazcna (40 gil) se transportujc do postrojcnja zn pranje uglJa gdje sluzi kao tchnoloska voda, 3 ugusceni dio muijeviLe vade (300 g/l) transportuje sc do prvog sistema hidrociklona. Bistri dio muljevite vode (80 g/!) iz hidrocikiona se prebacllje u drugi stepcn hidrociklona. u ugusccni (600 g/l) na sislem situ. C>vfsta faza koja je ostala na sitima transportuje se u bunkere, a tecna (250 gl1) na drugi stcpen bidrocilJona. Bistri dio muljcvite vode II, hidrociklona transportujc se do dckantera~ ugusccni do filter;}. Kolac mulja se skida sa platna fJ.ltcra i odlaze u hunkere, a tcclla f~lza 1.1 bazen za dekantaciju llluljevite vode. Dckanter (ugusCivac) pod djejstvom flakulacionih sredsta\'a od\'aja CVfstU od tecnc faze. Teena se korlsti kno tehnoloska vada u procesu pranja uglja, cvrsta faza se doprerna do zemljanih taloznika) odakle se jedan dio prcliva i zagaduje rijcku Oskovu. 1z bazena za uekantaciju 'lode jcdun dio sc preli va i zagactuje rijeku Litvu. KoliCina muljevite vode koja se pre.iiv'l 1Z bazena zavisi od potpune ispravl10sti cjclokupnog postl·ojcnja. Svaki i najmanji porcmccaj u proCCSlI prcciscavanja doprinosi vccem zagatlenju ok?line.

:~

S obzirom da separacija uglja u Banovicima vec godinanla predstavlja velikog zagadivaca vodotoka, razloge treba traZiti u nefukcionalnosti odredenih aparata - nredaja u sistemn prei'iscavanja mnljevite vode.

Detaljnom analizom ispravnosti ovog postrojenja doslo se do zakljucka da filtracija (filter sa diskovima) i dekantacija (zgusnjivac) predstavljaju osnovne smetnje. Uvodenjem novih metoda filtracije i dekantacije, postrojenje bi zadovoljilo funkciju za koju je namijenjeno. Laboratorijskim ispitivanjem kao i ispitivanjem na poluindusttijskim napravama i uredajima iz oblasti filtracije i dekantacije, doslo se do vrlo povoljnih pokazatelja. Na osnovu njih mogu se ponuditi tri varijante rjesenja problema preciscavanja muljevite vade.

3.1.6.1. Preciscavanje muljevite vode

Na blok semi (slilea 49.) prikazan je postupak preciscavanja muljno vode koja dolazi iz postrojenja pranja uglja prema prvoj varijanti.

237

L

Oizalica

$istern sita

Bun ke:ri

Bunkeri

Slika 49.

U ovoj varijanti postojece postrojenje je pretrpjelo izwJene sarno kod fijlracije. Umjcsto fl1tera sa diskovima uvcdena jc kontejncrska filtracija (Ij 1 teckon tej nen).

Muljevita voda iz postrojenja za pranje uglja skuplja se u bazenu za dekantaciju vode. Bistri diD mllljevite vodeiz ovog bazena, kao tehnoloska voda, vraca se u proces pranja. U gusc.eni dio rnuljevlte vode se prebacuje u sistcm hidrociklona. Stalozeni dio ovog l11ulja transportuje sc na sistem sita, a izbistreni u dekanter. Poslije tehnoloske operaclje koja se odvjja u sitima, cyrsta faza odlazi u bW1kerc, teen a D dekantcr. U dekan1cru 5e vrsi odvajanje cvrste od tecnc faze pod djejstvom flokulacionih srcdstu'l(l i sile zcmljinc tezc. Ugusceni dio muljevite vade iz dekantera prelazi 11 rezeI"voar koji se nalazi pod odredenim pritiskom (50-200 kPn). Ovaj pritisak je potreban za filtcrkontejncre cija efikasnost filtracije zavisi od pritlsk3 pod kojim mulje\,lta voda ulazi u filtcrkontejncL Pritis3k ;:;e m02e ostvar1ti pornocll komprcsora ili visinskom razlikom izmeQu deknntera i filterkontejnerskih jedinica. Razlika u visini tn;ba da iznosi do 25 ll1. hlterkontejneri, oslobodcnl od tecne fazc, pomocu dizalice prcbacuJu se do hnnkera .. gdje 5e prazne.

~l

il

Teena faza, poslljc 0810hooen.13 iz filterkontejnera, transp01iuje se u rezcrvoar tehnoloske vode.

3.1.6.2. Filtcrkontejnersko poluindustrijsko poslrojenje za odvajanje mulja od vade

Na slici filtracije.

prikazano .ie poluindllstrijsko postrojcnje kontcjncTskc

2

Siilw 50.

PO/liintitlstrUSf:r; postrnjclljf.ii·hrirrlllja nwijn:itc ()iradne rode: 1 -rC:'UTnar, :.: - filrcrkontrjncr, 3 - r(';::crrO{lr u kame se rnijc/ia otpad!1({

"),·odc sa j7nk1dnntmn. 4 - }"c:en·nar/loklflanta. 5 - koml'rcsar, 6 -mal1OnI{'tar

239

Otpadna muljevila voda masene koncentracije 120 gil doprema se zajedno sa flokulantom do rezcrvoara gdjc se vrsi mijeSanje. Flokulisana otpadna voda prcbacuje se u rezervoar pod pritiskom. Proces je diskontinuiran. Ukoliko bi se ostvarila visinska razlika ad 30 m izmedu rezervoara (I) i filterkontejnera (2), proces bi mogao teCi kontinuirano. Izbjegla bi se potreba za kompresorom. Ispod rczervoara (I) preko fleksibilnog enjeva i spojnice vezan je filterkontejner (2). Pri otvaranju ventila, koji se nalazi na donjem dijelLl rezervoara (1), t10kulisana otpadna voda 6e napuniti ftllerkontejner, vrseCi pritisak na njegove zidove. Posto je zid od sintetickog platna, teena faza ce proCi kroz platno, a evrsta ce biti zadr±ana u unutrasnjosti filterkontejnera. Za 15 do 20 minuta filtracija je zavrsena. Pomocu spojnice na fleksibilnom crijevu otka"i sc filterkontejncr i prenese do mjesta gdje je predvideno istresanje uguscenog mulja. Ovaj mulj sadrii 40 % vlage.

3.1.6.3. Laboratorijsko utvrdivanje efekta filtriranja uz prisustvo flokulanta

U pet meIlzura zaprcmine po 500 em' maljevite vade (120 gil) dodato je flokulanla PrcaslOla 2900 ad 1. do 5 glm3 Menzure su lagano promuckane, zatim ostavljene cia izvJcsno vnjeme mimju. Za vrlo kratko vrijeme moglc su se uociti flokule koje su se uvecavale i taloolile pod silom zemljine tcze. Taj proees f10kulacije i talozenja nije bio identiean u svim menzurama. U poreaenju sa menzurom kojoj je dodato 1 g/m3

flokulanta. menzma sa mascnom koncentraeijom f10kulanta ad 5 glm3

pokazivala jo dalcko intenzivnijc odvajanje evrste od teene faze.

1v1jerenjerl1 visine stuba bistre tekucine utvrdeno je: sa povecanjem masene koncentracije flokulanta (od 1 do 5 glm') povecavala se i vis ina stuba izbistrene teleuCine, (tabela 41. i stika 5l.)

240

Fabela 41 KoliCina flokulanta I

I o'old f (gim') 1 4 5

Brzina talozenja 0.2 I 1,6 1,9 (m/h)

T--~ I

I ~ l..--

I I

I I ~ I .

,

/, i 5 .. _- -- j

( o

02 o~-

1 0 3

Slika 51.

Sa porastom koncentracije Hokulanta taste i brzina talozenja (slika 51.) cvrste faze. Ali sa povecavanJem konccntracije flokulanta ne moie se ici u ncdogled. Flokulaciono sredstvo ima svoju cijenu koja ne bi opravdavala proccs flokulacije pri vlsok:im koncentracijama. U ovom sluc.?-ju (tubela 41.) ekonomski opravdana rnasa Hokulanta krece se do 4 g/m'. lspitivanja vrsena na laboratorijskom postrojcnju (slika 37.) pokazala su da JC eiekal flltraciJc izrazenij i pri dodavanju vebb koncentraciJa llokulanla (tabela 42. i slika 52.)

241

i

Tabela 42 Kolicina flokulanta

I 3 5 7 I 9 1 (g/m3)

KoliCina filtrata 96 295 420 480 490 (em3/600 s)

.

°1

. V--/ ,

0

/ I I 0 I

II I 0 I

I I I '- I , ,

STika 52.

lz slike 52. vidljivo je da je filtracija izdasnija kod visih mascnih koncentracija flokulacionog sredstva. Medutim, ekOilOlTIska granica Inasc flokulanta krece se do 7 g/m3 Dalje povecanje taloinog sredstva povecace filtraciju, ali no toliko da bi se opravdala visoka cijcna f1okulanta.

Na poluindustrijskom postrojenju (slika 50.) je ispitivano cijcdcnje ffiuljevitc vode sa tli vrste filterkontejnerskih jedinica, ito:

a) filterkontejner bez korpe, b) filterkontcjncr sa kruznom korpom, c) filterkontejner sa polukmznorn korpom.

Posto filterkontejnerske jedinice sa korpom mogu izdrZati filtriranjc pod veCim pritiskom, nOfmalno je tu ocekivati i efikasnije cijedcnjc -odv'ajanjc ('vrste od teene faze (tabela 43.)

242

I I

I I

I

,

Tabela 43 Vrstn fiJterk()ntejnc~skc ) p .. k kP V!i1ga u koiacu (%)

Vrijeme cijcdcnja u jedinice I ntJsa u ,- a , minutama

Filterkontejner bez i 50 41,5 22 korpe I rilterkontejn~~-;-;-'--r-- !oo

38 19 kruznom korpom I .... ._-------Filterkontejner sa I 200 I 33,5 18 poluknrznom korpom

-----,- ~ -_.-

Primjena odredene vrste filtcrkontcjncrskc jcdinice zavisi od zahtjcva ogranicenosti prisustva vlagc u kOJaCll. Vlaga je manje prisutna u cvrstoj fazi kad je cijedenje 'Tsena pri visem pritisku i prlmjeni kontejncra sa resetkastom korpom.

243

3.1.6.4. KOlltcjncIska filtracija 1 transport olcijedenog taloga

Transpmi filtcrkontcjnerskih jedinica moze se vrsiti pomoc:u viljuskara, raznih vfsta dizalic<1, a moze 1 rucno (ukoiiko su filterkontejnerske jeJinice 11121e tezinc). Kojcm transpOl'lli dati prioriter, OVISI od raspoloz.ivog proslOra, investlcionih srcdstava LeZine fillcrkonlejnerskih jedinica.

Na sEc! 53. prikazano je postrojenjc fillerkolltejnerskc filtracijc,

prenosenje i istresanje filterkontejncra.

L

Slika 53.

Prikaz: konfejncrske.flltrllcijc, frarlsparta i islre5;anju frillUa: 1 -filterkol1tejner, 2 ~ IO!1(:-:(IlUl dizalico, 3 - l10scci stub, 4 - bunkeri Ilglja, 5 -

re:::er,-'ow'lllulja, 6 - rezervoar/iltrata) 7 - pOn1oClli rezcrvoor mu(ja, /5 -ejcvovod otpadlle vode, 9 ,. muZinc pWl/pC, 10 - rJI(ll101nf!tar

Postrojenjc filterkontejnerskc filLracije, transporLa 1 istn:sunja otcijcGcnog taloga je vrIo jednostavno. Nc zahtijeva namjensku prostoriju. Mozc se 10cimti na prostorll bez krov;:L Opsluzivanje poslrojenja mogu vfsiti radnici bez kvalifikacije. U pitanju su filtcrkontejncrskc jcdinice koje treba otkaciti od cjevovoda i zakaciti za kuku dizalicc.

U rezervoar mulja (5) slulno iIi povremeno dolazl l1luljevilfl voda. Stalno - ukoliko je \'isinskom razEkom rezerVO<-tm ostvaren dovoljan pritisak, a povremeno - ukoliko se pritisak ostvarujc pomocll pumpc (9).

244

Dolaskom muIje\'ite vode do filterkontejnera (1), tcena [aza prolazi icraz filterplatno, CVfsta ostaje u unutrasnjosti kontejnera (l). Za dvadeset min uta cijedenjc je /':'lvrScno. Zatvore sc ulazni vcntiii (10), otkaci sc spojniea i filterkontejner (l) se zakaCi ?,a dizalicu (2), prenese do bllnkera uglja (4) i tu [SlreSe,

Teena faza sc slobodnim pu1eUl skup1ja u rczcrvoaru filtrata (6), Odatle se ponlocu pumpe transportuje do mjesta upotrebe, kao tehnolosku voda.

Kolektorskl cjcyovod (11), za koji su vez.:mi kontejneri. mora uviJok imati osigurall protok mulJa. Ako bi mulj mirovao, brzo bi doslo do zacepljellJa. Stalni protok se ostvaruJc pomoto pumpe (9) i rezervoara (7),

3.1.6.5. PreCis6avanje muljevitc vode separaCIJC uglja ell varijanta)

Na slici 54. prikazana jc blok scma postrojenja za preCiscavanjc muJjevitc vode scparacije uglja - druga vurijanra.

Ii;{t~~f~~"<w ~I

Slika 54. Za taziiku ad postrojenja po pn'oj varijanti, ovdje TIcrna

fj ilerkontejncra niti vakuumfiltcra. Po:--:tojeci dekanter se moze 1118.10111

r;;k:onsLrukcijom preuredlLi Ll dckanlcr-filter, koji bi imao zadatak da ped

245

pritiskom vrsi i dekantaciju i filtraciju. Pritisak se ostvaruje pomoeu muljne pumpe koja doprema muljevitu vodu do dekantera. Posto je u pitanju velika filtraeiona povrsina, stirn i optereeenje na konstrukciju koja drzi filterplatno, neophodno je uskladiti konstrukeiju sa pritiskom.

Ova varijanta ima odredene prednosti nad prvom varijantom jer se jednim aparatom ostvaruju dvije tehnoloske operacije: dekantacija i filtracija. Prednost je u z.natnom smanjenju investicionog ulaganja. Efikasnost rada ovakvog aparata (dekanter-filtera) zavisi od vr~le filterplatna, pritiska emulzije i njenih fizicko-hemijskih osohina. Kako ce se dekanter-filter ponasati z.a pojedine vrste mllljevitih voda tesko je unaplijed procijeniti. Za to je ncophodno da se za svaku vrstu muljevitih voda ekspelimentalnim putem lltvrdi efikasnost ovog aparata. U tu svrhu treba koristiti poluindustrijsko postrojenje. Takvo pastrajenje je za muljevite vade banovicke separael]e dalo ekonomski sasvim zadovoljavajuce rezultate.

Dekanter-filter predstavlja obieni klasicni taloznik, koji je sa gamje strane prekriven filterplatnom (slika 55.).

l-':::::;:r-5-

Slika 55.

Dekanter -filter: 1 - taloznik, 2 - jilt€ll)latno, 3 - re§ctkasti as/anae jilterplatnc, 4 - mje.falic{], 5 - rdaz nmljevit-r Pride, 6 - f::.ln;:jiltrata, 7 -

izlaz

246

Pritisak u dekanter-filteru moze se ostvariti na dva nacina: pomocu muljne pumpe iIi visinskom razlikom. Uz dodatak flokulaciono a sredstva

b

dekantiranje i filtriranje otpadne vode u ovom aparatu je za nekoliko puta efikasnije. Cjevovodom (5) dolazi emulzija (smjesa muljevite vade i flokulanta). Pod djejstvom pritiska teena faza ce prolaziti kroz pore filterplatna (2), evrsta ce pod djejslvom sile zemljine teie padati prema donjem dijclu aparata. Da se talog ne bi zaJijepio za dance taloznika, mjesaliea (4) zgrce talog, usmjeraYajuci ga prema izlazu (7). Eksperimcnti vrseni na poluindustrijskom postroJenju pokazali su mogucnost odvajanja vode u talogu od 38-42 % vlagc.

Resetka koja drzi filterplatno prcdstavlja vazan element ovog aparata. Od cvrsto6e koja je odredena vrstOlll filterplatna zavisi gustoca i .lacina metalnih sipki iz kojih je izradena reSetka odnosno mreia koja sprecava pucanje filterplatna. Posto kroz filterplatno prolazi osovina mjesalice, zaptivanje ce biti dosta otdana. Ali potpuno zaptivanje nije neophodno, jer fillrat ne ide u vodotoke nego u proces pranja ugJja.

3.1.6.6. Poluindustrijsko postrojenje dekantacije 1

filtracije

Na sliei 56. prikazano je poluindustrijsko postrojenjc dekantacije i filtraeije.

U rezervoar (5) dolazi smjcsa muljevlte vode i floku1acionog sredstva. Rezervoar se nalazi na odredenoj visinskoj razliei u odnosu na dekanterfilter (1). Razlika u visini treba da iznosi i do 30 111. Time se o111ogucava potrebni pritisak u dekanter·filteru. Priliskom se ostvaruje intenzivan prolaz teene faze kroz pore filterplatna. evrsta faza pada ka dancetu taloznika.

Povremeno se rukom okrene mjGsaliea (4), kako hi se izbjegJo lijepljcnje taloga za dance taloznika. Time se ujedno talog usmjerava prcma izIam (10). Da 1i ce se talog zadriavati vise ili manjc vode zavisi od pritiska kojl vJada 11 talomiku, kao i vrcmen3 zadd3vanja taloga u nJemu.

247

Siika 56.

Poluindllstnjsko postrojenjc dekaniacijc ifiltracije: 1 - dekanter -Jilter, 2 - jilicrplatl/(), 3 - c:elicna mrcia, 4 - ny"eialiea, 5 - rezervour emulzUe (smjesa muUa iflakulan/a), 6 - napravCl za mljesanje olpadne vode i

jlokulanta, 7 - cjev()vod kojirn se doprema cmulzJja u dekalIter - jiller, 8 -do/azj/ok,,/allta, 9 - dolaz atpadlle vude, 10- izlaz taloga, 11 . iz/az

Jilt-rata

U sljcdccoj labeE 44. prikazaDi su podaci koji prcdslavljaju odnos sadrzaja \'lage u talogu U odnosu na pritisak.

248

5'

I

->,1

r I I

l

Iz tabele 44. je vidljivo da sa porastom pritska opada sadrzaj vlage u kolacu. Kako vcliki pritiscl uoprinose pucanju filterplatna, vrsta filterplatna odreduje visinu priliska.

LJ tabeli 45. prikazanje uticaj vrcmena zaddiJ\'unja taloga u talozniku na procenat viuge u kolaeu (P ~ 2 kPa).

Tabela 45. Vrijeme zadrzayanja 1 30 " 10 20 40

(min.) I Sadrzaj vlage u

60 55 I 41 39,5 kolacu (%) !

Vrijeme zaddavanja taloga u talozniku povoljno utiee na smanjenje sadrzaja vlage u kolacu (tabcla 45.), ali se povecanjem vrcmena sn1anjuje kapacitet postrojcnja. Ne moze se produzavuti vrijC111C na racllll kapaciteta. Eiikasnost cijedenja trcba tra2iti u vr5ti i kolicini odredenog f1oku1acionog sredstva.

Dodatkom flokulw1ta "PRAESTOLA" u muiJcvitu vodu, dekat cijdenja i dekantacije se znUlno povecava (tabela 46.)

Tabela 46 Vrijeme cijedenja

I 40 I 50 20 30 (min.) _._---

Flokulaciono 2 1,5 I 1 I 0,5

sredst 1'0 (g,lm3)

I

I I

Dodatkom 11oku1anta u masi od 2 glm3 otpadne muljevlte vode vrijeme odvajanja [aza srnanji se za pet puta, s10 jc veoma znacajan podatak U tom slucaju vlaga, koja se zadrzala u talogu, nije prelazila 39 %.

3.1.6.7. PreCiscavanje otpadne vode separacije uglja (III varijanta)

Po ovoj varijanti postojecc postrojcnje ne bi pretrpjelo nikaky,z; izmjenc. Njcgovi ncl10staci bi se otkloDlh ugradnjom dopunskog pustrojenja. Cloga bi mu bila da precisti samo olpadnu vodu koja,

249

nedovoljno preciscena, izlazi iz postojeceg postrojenja i zagaduje vodotoke.

Na slici 57. prikazanaje blok serna postrojenja preCiscavanja otpadne vode separaeije uglja.

Priprema Hokutanta

Bunke-ri ug\ja

Stika 57.

Nedovoljno preclsceua otpadna voda iz postojeccg postrojenja banoYlcke separacije llglja napu5ta rczcrvoar otpadne vade i odlazi u rijeku Litvu. OV0111 varijantom predvida se ugradnja brzog dckantera koji ce prihvatiti tu otpadnu vadu. Uz prisustvo flokulanta CVTsta faza ce padati prema dancetu dekantera, tccna 'ce se zadrzavati u gomjim slojevima i konstantno. slohodnim padom, odlaziti u rezervoar tehnoloske vode. Ugusceni talog iz dekantera slobodnim padom odlazi do kontejnerske filtracije. Tu se talog jos vise oslobodi vode. Sadrzaj vlage u talogu moze varirati od 35-50 %, zavisno od vrste filterkontejnerskih jedinica. Takav talog se prebacuje u bunkere ug]ja. Fillrat so oslobada iz unntrasnjosti filterkontejnera, pomocu pumpc se transportuje do rezervoara tehnoloske vode, odade u proccs pranja uglja.

Da bi dekanlaCija i filtrae;F bila sto efikasnija, olpadna voda se mijesa sa odgovarajucim flokulacionim sredstvom.

Na shci 58. prikazana je tehnoloska serna postrojcnja otpadne vode scparacije uglja prClTJ2 trccoj \'arijanti.

250

Slika 58.

Tehnolo§ka §ema postrojcnja prcfI',fcGl'aJy'a otpacinc vode scparacije uglja: 1 - brzi dekonter, 2 . kon/ejnCl'skajiilracija, 3 - rezen'oarjiltrata, 4 - pumpa za trallsportjiltrata do TCzerl'Oara tehnoloske vade, 5 - bunkeri

ugljo, 6 - dizalico, 7 - l11uljna pumpo, 8 - d%kjlokuiol1ta, 9 . dotok otpadne vade, 10 - rcgulacirmi -ventil

. Postrojenje (slika 58.) je po svojO] izvedbi vrlo jcdnostavno i malog Hly~stlc:onog ulag.anja. U njemu se proces odvlja kontirluirano. Priprcma'i dozlranJc flokulaClOTIog sredstva (8) i otpadne vode (9) vrs} se na ulazu u dekanter (1). Stvorene flokule taloga se pod S;]0111 zemljine tcooe taloze, dospijevajuci do 111u\1ne pumpe koja ugusceni talog transportuje do filterkontejncrskih jcdinica.

~ritjsak u kontejnerima se ostvarujc pomocu pumpe i regulise pomocu venlda (11) koji se nalazi na kntju cjevovoda. Fillrat se skuplja u reZCf\'oaru (3), a ta]og se pomocll dizalice (6) prenosi i istresa u bunkere uglja (5). Pumpa (4) transportuje filtrat do rezervoara tchnolosl<c vode.

Ugradlljorn oyakvog postrojenja sprccava se ispustanjc otpadnih yoda u vodotoke i doprinosi zastiti i unapredcnju zivotnc sredinc. :tvlatclije kojc su zagadIvale okohnu pustule su znacajne sd::l.lndarne siroYlne: teen a faza kao tehnoloska voda u procesu pranja uglja, cvrsta kao energetski potcncija! i gradcvinski materijaL

251

3.1.6.8. lJpotrebna vrijcdnost sekundarnih SlrOVll1a iz otpadnih voda separacije ug!ja

~1ulj (smjesa ccstica uglja, gline hUl11usnih matcrija) prisutan u otpadnoj vocli separacije uglja inla sljedecu primjcnu:

1. encrgija iz otpaclnog mu!ja (kotl{wi poscbne kostrukcije), 2. briketi (smjcsa mulja i cistog ugljaL

3. opeka.

3.1.6.9. Energija iz olpadnog mulja

Kolorimctdjskom analiZOlTl llzoraka mulja utvnkno je cIa 1 kg ovog taloga muze dati od 1800-6000 kJ, stu,.it': podatr~k vrije~an l:aznje. Tin~ yise sto ~;f.' zallljevi za encrgijol11 iz gocl1l1c II godmu uvccavaJu, a resurSl smanjuju. Dan;s sirom svijeta ova vrsta energije nepOvfatno odlazi. u vodoioke za2:aduju6i ih. To je razlog Y1St; da razmisljanja 0 sckundarlllrn sirovinama n~lidu nn. podrsk_u, liC sarno kad naucnika vee i sirc.

3.1EIO. Briketi iz otpadnog mulja

OLpadni mulj dobivcn lz otpadnc vode separacijc ugija u odredenom odnosu pomijesan sa prasinom kvalilctnog uglja 111?Ze .kori~.no da. se iskoristi u proizvodnji bIiketi'.. Ova vfsta goriva, U poslJcdnF vr~J"eme, m:~ sve siru primjenu u domaciw;t\'u. Briketi. pored visokc k~loncne mOCl~ doprinose zastiti ziyotne sredine. Rach sc () bezdimnom gon vu.

3.1.6.11. Opeka iz otpadnog mulja

Koliko su razrnis1jan;8 realm] cia se iz otpadnog mulja dobije opeka -vrijcd:_ln gradeYinski mat~~rija1, najbolJc pot\Tc1nju ispiti\-:mja k~!c j.C \.Tsito "KerJ.projckt" ZJ.gn:b. Ispi~i\ anJc je vrscno lauon.l.tonJsk! i na

Dol uilldustrij SkOIIl ;Y)SLrojel! j Ll. i-. Ut\Tueno j;:: da' up",'ka i:::~ muija p{Jsjcdujc v(:Jiku poro7n()~;i. koja uz0e apsoluLnu tuplinsku Z(1,;tttu zido\'3. bel. dodatnih izo];xij,_L Takyi

252

zidovi brzo se suse pri zidanju i trajno ost<:0u suhi. Opeka iz mulja ima sposobnost velike akumulacijc top10tc, a to doprinosi izjednaccnju oscilacija u temperaturi. U porcdenju sa klasicnom opekom, koliclna gline koja ulazi u sastav ovog proizvoda manjaje za 30 %.

Paromos! u opeki potice od ugljene prasine, koja pri pecenju izgori ostavljajuci snpljine.

Analiza kvatiteta taloga jc sljedec-a:

gruba v laga . bidro vlaga .. ukupna vlaga pepeo ..

............... 39,2 % .. ............. 10,7 %

.. ........... 49,9 % .......... 18.4 %

sagorlji vc matcrijc ., . ..... 31.5 % .. 28.3 % koks ................ .

isparljive matcrije , ., .... " ....... 2],7 9c, ,umpor (ukupni) ................... 0,7 % sumpor (vezani) ................. 0,59 % sumpar (slobodni) ....... . 0,17 % donja toplotna vrijednost KJ/kg . 3284

Mulj iz otpaelne voele separacijc uglJa u smjesi sa ilovacom i laporastom glinorn daje kvalitetnu opeku.

Vlaga ove mase iznosila je 30 %, sto se smutra vclikom vlugom za obIikovanje u ciglarstvu. Stoga se dodaje vapno da bi se vlaga smanjila na 29 %.

Prosjccno istczanje nakon sllscnja iznosilo jc 7,1 ~/o, poslijc pccenja (940°C) ukupno isteza.nje iznosilo jc 7, 7 {~/o. Prosjecno upijanje vode iznosl 36,9 ~/(). prosjecna tvrdoca na talk 3,6 N/mm2, koeficijent prolaza (J,8 W/m2K. Tako su blokovi (Dpeke) proilvccleni Jodav~njem 25 % jaloyine Banovi6i za 25 {Va su laksi od blokova izradenih iz ldasicnc sirovine. S obzirom na mall! zaprcminsku tczillU l110guce je, uz istu iezinu nonnalnih pogollskih blokova Copeka), proizvoditi blokove vecih dill1enzija. Porozirani blokovi od jalovinc: (muiju) iz Banovica po svojirn karaktcristikarna odgovaraju zakonskim propisima.

253

3.1.7. Sekundarna sirovilla iz otpadne uljne emulzije

Uljna emulzija predstavlja disperzni sistem u kojem je ulje dispergovano u vodi U obliku finih kapljica sfemog obhka. Emulz.1Ja sastavljena sarno iz dVlje komponente nij~ stabi.lna pa s~. sast~Jcl relatiVTIo lahko razdvajajlL Da hi se dobila stabilna u1J11a CmUlZlj3, l1uzno je uvesti 1. treeu kornponentll - stabllizator. ill ~.mlllgator.. Povrsinski aktivne lnaterije dodate emulziji povccav(\Ju nJcnu stnbJ.lnost. Ove mate:rije se skupljaju na granicnoj povrsini kaplj""ica obrazujuci zastitni

sloj. Stabilizatori emulzija se mogu svrstati u tri grupe:

anijonsi<e, katijonske i ncjonske,

U anijoflske stabiHzatore (cmulgatore) spadaju: sapuni, suIf~tna u:j~, su][onmj i dr. U kationske povrsinskj akti\'11e emulgatore spadaJu amml. Ne10nske emn1gatore prC'A!stavljaju jedlnjen.1a nastala hemijsklffi pO~Tezivanjem alkohola sa chien oksido111. I fino mlj~"\,'ena .glin~. i v

ca(: imaju sposobnost stabilizoyanja emulzija. Sitne cestlce glme 111 C.~dl skupljaju se na povrsini kapljica dlspergovane faze i tim~ St1tC kaplJice

~~~~~~~ . . . U1.ina emulzija se koristi za bladenje reznih alata pn ohradl metalmh

predmcta na tokarskim strojevima. Kao rashladno sredstvo odvodi toplotu i sprecava oksidaciju ugnjane os~rice. alat~ u kontak:~l s~ vazduhom. Emulzija pri hiaclenju u podmazlvanJu trpl znatne fiZlcke 1 hemiiske promjene. Vremenom dolazi do oksidacije ulja u emulziji, pri cem~ nastaju asfaltne i smolaste matenje. Kad do oneCiscenja dode od sitnih n1et~lnih cestlca nastalih od trosenja dodirnih povrsina, emulzija mijenja specificnu te'zinu, zgusnjava sc, slabije podmazuje i siri .neugodan miris. Zato se emulzija mora mijenjati. Oncei,cena voda (ul]a, sapun, smolaste materije, metalne c.estice) ne smlje se ispustatl u vodotoke j~r sadrzi opasne materUe koje se ne smiju unoslti II vodu. Zakonska JC obavez3 cIa se takve otpadne vade, prije nego sto se ispuste u vodotoke, moraju precistiti. Izbor metode prcclscavanja us]ovljen je zahtjcvom

254

kvaliteta vade koji zavise ad toga da Ii sc voda ispusta u vodotoke iIi recirkulise u procesu hladenja reznih alata.

Autar ave knjige jc u svojim objavljenim radovima prezentif(lO teorctske i prakticllC mogucnosti preCiscavanja zagacicnih cmulzija te njihova vrac-anje u proces hladenja.

Emulzija koja je vcc obavila 7adatak hladcllja i podmazlY(tnja z3sicenaje ccStiGlD1H razlicitih veliCina. Velicina cestica najccsce se krece izrnedu lO-v do 10.4 mm. Radi se 0 koloidnim IlcCistocama kojc se ne taloze pod djejstvOl11 ylastite tezinc. Uzrok je II postojaruu istollTIcnog naboja koji dO'voJi do 111cdusobnog odbijanja. Ako se taievoj otpadnoj vodi doda l;:oagu]ator koji, usJjcd hidrolize, sadrii slohodan pOlitivan naboj, daci ce do ncutralizacije j praznjel1ja l1cgativnih ko1oidllih ccstica. Tada nastupa medusobno privlacenjc

7 aglomeriranjc i okrlJpnjavanje

cestica ,koje 1110gU da sc raloze pod djejsl\'0111 svojc vlastite tezine. Srcdstva koja koaguliraju disperznu fazu koloidnog sistema nazlvamo koagliJantima.

Koloidnc ccstice podlijezu Brmlllovom kretanju koje Llsloyjjcno prcdajom tGplotc cd molekula raslvarnca na dispergovrme cestice. Kako su koloiune ccst'icc dalcko vece od mole-kula rastvarac<l, k.rctanjc im je mnogo sporlje od kretanja molekula rastvaraca. Grubo dispergo\"ane ccstice vcoma SpOTO sc krccu pa sc nC:·irl1ctano talozc. TZl"ctanjc cestica moze se pratiti ultramikroskopom, Cesliec sc krceu 1.1 razlk:itim pral'cima prclazeci nejednake putevc za isti vremenski interval. PredC1l8 putm)ja je lz1omljcna.

U koloidnom sistcmu koncentracija ccstica dlspcrzne faze 2.nalno je visa II nizim slojevima rastvora (sliks 59.),

Slika 59.

255

RaspoJjela ccstica (slika 59.) u koloidnom sistemu sliena je raspodjeli gasova u atmosferi.

Uvodenjem elektrollta u koloidni sistem povecava se koncentracija Jona, sto Japrinos! privlacenju koloidnih cestica sllprotnog naeIektrisanja. Prvobilni naboj se smanji iii pOipuno neUlralizira.

Na slici 60. prikazana je zavisnost brzine koagulacije koloidnog rastvora od konceTItracijc elcktrolita.

l ~ l-+--+---=*--+---i ~ I ' • I !

~I! ! I :5, \.-.-1-- i L-----J j. I.· I j: i. i II

.~I i-U~W Till. I: iii ! I I I I I I ·1 . L I I I

cl c2

Slik" 60.

Kod IT1Jlih konccntracija c1ektrolita nema koagulacijc. Razlog jc u koloidninl cesticama koje posjeduju daleko vise istoimenih naboja ncgo Sio data kOllccntracija eicktrolilu moze neuu·alisati. Daljim dodavanjcm elektrolita naboj koloiclnih cestica sc smanjuje te pocinju nastupati privlacn~ sile, s tim i koagulacija. Minimalna koncentracija elektrolita C j , pri kojoj se nazirc pocetak kuagulacijc) nazivrt sc pragom koagulacije. Period izmcdu C j i C2 karakterise polagana koagulacija. U predjelu konccnLracije eleklrolita C z naboj koloidnih ceslica jednak je nuli. TacIa nastupa maksimalna koagulacija. Dalje dodilvanjc elcktrolita ne.ma uticaja na kvagulaciju. Ako su cesticc disperznc faze krupnije od 10-4

Hun, takav sistem nazivamo susl)(.~nzijom. Iu se talozcnje vrSi pod djejstvom sile zcmijinc teze. Ako su cestice ovakvog sistC111a jednake vcliCinc) u pitanju jc monodispcrzni sistcm. Ukoliko suspendirane cestice posjcduju razliCite velicine, takav sistcm naziYall10 polidispcrzni.

256

;;'

Na slici 61. prikazana je u monodisperznom sisternu zavisnost brzine talozenja cestica od vremena.

0

'L /

-L

oV 1 1 1_ _vrijeme

Slika 61.

Vidljiv je prelom prave linije u tacki A (slika 61.), gdje dolazi do potpunog ispadanja suspend;rane materije. Talozenje cestica kod polidisperznih sistema (slika 62.) nije direktno proporcionalno vremenu.

0'011 ---r-r-T::::::::::t====J 100

1 f ~~~·t--r--r--~ -:l .. i .---t1---t----t

l ou_.~LlJ ~lIljj('lT;!;

Slika 62.

257

Zbog sedimentacije krupnijih cestica vecina suspendiranih materija se talozi u prvim vremenskim intervalima.

3.1.7.1. Koagulacij a ko loidnih cestica

Koagulacija predstavlja okrupnjavanje koloidnih cestiea u vcce cestice, koje ne podlijezn Braunovom kretanju. Takve cestice se taloze pod uticajem sile zernljine tezc. Koagulacija je u tijesnoj vezi sa stabilnoscu koloidnih sistema, jer nastupa pri poremccaju stabilnosii sistema.

Stabilnost koloidnog sistema potice ad:

prisustva naclektrisanja oa povrsini dispergovanih cestica i solvatacije cestica zastitnim slojcm koji sprecava sjcdinjavaujc pri njihovom sudaranju.

Koagulacija moze uastupiti spontano iii dodavaujem nekog agensa (najceSce elektrolita). Spontano okrupnjavauje (agregacija) cestica nastupa nakon duzeg vrcmena, starenjem zivih organiza111a. Tada sc precnik cestica polahko ali 1straj110 povecava. Zavisnost promjene stepena disperziteta neke disperzije u funkciji vTcmerra naziva se -krivom zivota. Ova kriva ima razliCit oblik, sto zavisi od toga da 1i je posmatrana disperzija nasta!a dispcrgovanjem iii agregaeijo111 (slika 63.).

Slika 63.

258

Krive iivota kaloidnih disperzija dobijenih dispergovanjem (a) i agregacijmn (n)

Starenju, spontanoj agregaciji podlijezu ncstabilne dispcrzije. Kod stabilnih disperzija ovaj proces je veoma spor. Da hi se uhrzao, I1cophodno Je spoljasnJim faktorom (doclatkom agens,,) izanati koagulaciju. Koagulacija u sistemu preCiscavanja otpadl1c uljne emulzije uz pomo,; hemijskih sredstava - koagulanta povec8\'a cestlcc i time llhrza-va njiho'l'o taloienje,

Pri laboratorijskom ispitivanju korisc,eni su sljcdcCi koagu]anti:

aluminijum sulfa! (AI,(SO,)]. 18 H20), - zeljezni hlorid (FeCi]),

zeljezni sulfat (FeSO, 8 H20).

Ove soli rastvorene u vodi hidroliziraju gradeCi hidrokside aluminijurna i zcljeza, ovi so vadam daju koloiclni sistem pozitjvno nabijenih cestica. Pri kontaktu sa suprotno nabijcnim ccstican1a u otpadnoj vocli dolazi do uzajamne ncutralizacije 113 racun apsorpcljc jednog koloida 11a povfsinu drugog. Prj na5talo] hidrolizi koagulanta nuzno jc yczati .lone vodonika koji nastaju prema jcdnadzbi:

All I + 2HOH = AI(OH), + 2I{"

U tn syrhu dodajcmo krcc (eaO) Ciju koliCinu 111ozemo orijcntaciono izracunati po s~jcdecoj fonnuli:

Dk D", = (--- B, + I) 28, gdiCJe:

57

Dil - doza kreea (CaO) u mgll Dk - doza koagulanta u mg/l B, - bazii'nost vade u mg - ekvll 28 - ekvivn1cntna teZina kreca

Prj promjcni bazicnostl ne smijc se 'pfCC,j odrcuena veliCina pH, .ler bi sc slvorjo aluminat umjesro aluminijum hidroksida.

259

Koagulacija aluminijum hidroksida lezi kod pH = 5,5. Prisustva soli u vodi maze pomjeriti koagulaciju visim vrijednostima pH. Tako u mekanim otpadnim vodama aluminijum hidroksid koagulira pod pH = 5,7, u tvrdim kod pH = 7,8.

3.1,7,2. Ubrzavanje koagulacije

Proces koagulacije moze se ubrzati dodavanjem flokulacionih srcdstava. Flokulaciona sredstva neutraliziraju naboj na koloidnoj cestici koagulanta. Dakle, flokulantom mozemo nazvati koagulant koagulanta, iii katalizatorom koagulacije.

Cestice flokulanta apsorbuju se na cesticama suspenzije i pahuljicama koagulanta, pretvarajuCi ih u kmpne i evrste agregate. Time se vrijeme talozenja uveliko smanjuje. Flokulanti koji se d,mas naji'e,ce koriste su: skrob, poliakrilamid, polimer vinilacetata i anhidrid maleinske kiseline. U posljednjc vrijeme u praksi se svc vise susrece poliaktilamid. Mali dodatak ovog flokulanta (1 mg/I) ubrzava proces koagulacije sa alUlninijum sulfatom za deset do dvadcset puta.

3.1.7.3. Bistrenje otpadne uljne alurninijum sulfata ispitivanje)

emulzije pomocu (laboratorij sko

Za ispitivanje uzeta je otpadna uljna emulzija iz otpadnog kanab industrijskog preduzeca "POBJEDA" Tesanj. Pored vode emu\z\ja sadrz! 4 % ulja i 1 % ost"lih primjesa (asfaltne i smolasie materiJe, sitne meta1ne cestice, sapun). Brzina bistrenja vazan je podatak 2a racionalno projekto\-'anje uredaja u kojeul sc vrs! talozenje necistoca, pa jc ncophodno da se ana utvrdi laboratorijski. ·Prije upolrebe alumlnijmu sulfata kao koagulanta za bistrenje patrcbno je utvrditi njegovu optimalnu dozu kojom se postize najvcce snizcnje mutnace otpadne uljne Clllulzije, OptimalrlLl uozu koagulanta mOZ'21l10 izracul1ati u z~rViSrFJsti ()d mutnoce i obojenja emulzije preko empir~jski utvrdenih formUla.

260

'I

Dk=3,5M Dk=Ob Dk - doza koagulanta - Ah(S04)3 (mg/I) M - mutnoca otpadne vade (mg/I) Ob - obojenost otpadne vode (mgll) Vrijednosti su orijentacione i ne mogu se koristiti kao podaci za

projcktovanje. Zato se pristupa laboratorijskom utvrdivanju doze koagulanta.

Laboratorijsko ispitivanje jc obavljeno tako sto jc u ve6i broj uzoraka (5) odredene koliCine otpadne uljne emulzije dodavan aluminijum sulfar u kolicini koja je postepeno poveeavana. Mijesanje je bilo za sve uzorke isto, po intenzitetu i duzini trajanja. Nakao [0 minut" mijdanja i 20 minuta mirovanja uzoraka izmjerene su vi sine padanja taloga (odredivanje brzine - em/h) i providnost bistre vade u em.

Na sliei 64. prikazao je uticaj kolicine koagulanta aluminijul11 sulfata na brzinu taloi,euja (kriva 1) i providnast bistre vode (kriva 2) kod pH = 7.

16°1 1

500

'" 140 ..----~ - 400 E 2,/ ::l, 120, /' E /

/' E :§ 100

/' I 300 D

N / '> .n 80 / :2 I /

Q.

60 I 200 I

40 I I

i I 100 20' I

I I

10 20 30 40 Kone.koog. mollm'

Slika 64.

26t

Kao sto se vidi sa slike 64. brzina taJozenja i providnost preciscene vode mijenja se u zavisnosti od koliCine !coagulanta.

Pri porastu doze aJuminijum - sulfata providnost izbistrene vade konstal1tno raste, a brzina talozenja so mijenja. KoJiCina koagulanta od 1 gil ne donosi nikakve promjene (brzina talozenja i providllost 8n nepromijenjeni). Tek 2,5 gil koagulanta daje talog koji se brzo talozi (58 em/h) ostavljajuCi nedovoIjnu providno8t bistrog dijela (l em). Doza koagulanta ael lO g/l otpadne uljne cmulzije je najbliza optimalnoj. Zahtijevati vecu providnost od 38 em zna610 bi smanjcnje brzine talozenja do te mjere da projcktovani uredaji za koagulaciju ne budu ekonomski opravdani (yelike dimenzijcl.

Aluminijum sulfat razla?:e se sa vodom prema rcakciji:

Ah(S04)3 + 6 HOH = 2 Al (OH)3 + 3 I-hS04

Nastali Al(OHh predstavlja yoluminoz11e. amorflle pahuljice koje apsorbiraju i koaguliraju koloide iz otpadne vode (uljne emu!z0e) u vece aglomerate. Tn se mOra obratiti dovoljno paznje na opseg pH vrijcdnosti, jer se pahu!jice AI(OH), rasrvaraju pri ve60.1 bazicnosti (pH 7.5). Veea kiselost sredine nije prepolllc!jiva, tad a ne dolazi do kOab'111acije. Dalde, koagulatorska moc aluminijum sulfata je uveliko zavisna od pH vrijccinosti.

U otpadnoj vodi testa su prisutni bikarbonati ka1cijuma magnczijuma kOj1 sa aluminijum sulfatom daju reakcijc:

AI,(S04)' + 3Ca(HCO,12 = 2Al(OH), + 3CaS04 + 6 C02 A12(S04h + 3Mg(HCO,h = 2Al(OH)3 + 3MgS04 + 6 C02

Prisutni bikarbonati ublazavaju kiselo.st sredine koja potice od l-I+ jona nastajih ad sumporne kiseli11e. Rcgulisanjem pH vrijcdnosti pomocu aluminijum sulfata omogucujemo koagulaciju disperzne faze. Ako su otpadne vode siromasne bikarhonatima, regulisanje pH vrijednosti postize se dodavanjem kreca, kalcinirane kausticne sode. Rcakcije koje se odvij'Uu pri dodatku reakriva su:

262

Alz(S04h + 3Ca(OH), = 2Al(OH), + 3CaS04 Ah(SO"h + 3Na2C03 + 3HzO = 2AI(OH), + 3Na2504 + 3C02

Ah(S04h + 6NaOI-l + 311,0 = 2Al(OH)3 + 3Na2504

>--'1 I

"I

Za postizanje vece koagulacije koloidnih cestica, njihove apsorpcije istog efekta sa manjim dodatkom reakliva, pored 11corganskih hemikalija (alllminiJum sulfat) u otpadnu vodu dodaju sc i organski reaktivi -flokulaciona sredstva pripremljena 113 bazi poliakrilamida. Organski reaktivi predstavlJ3Ju kalalizatore koagulacije iIi floklllacije.

3.1,7.4. Bistrenje otpadne uljne zeljezl10g hlorida ispitivanje)

emulzije pomocu (laboratorij sko

U ved broj uzoraka odredclle kolicine otpadne vode dodate su razliCite kolicine zeljeznog hlorida. Nakan iz\'jcsnog vremena Inijcsanja tretirani uzorci su ostav1jeni da miruju uz sta1no mjercnjc brzine padanja taloga i providnosti Neohradeni uzorci otpadne vode nisli imali providnost koja bi se mog!a izmJcrili.

Na slid 65. grailcki su predstavljeni rezultati lahoratorij,skog ispitivanja uticaja kolicinc koagulanta - zeljeznog hlolida (mollm5

) TIa

providnost preciscene vode u mm (krjva 1) j brzinu ta10zenja u ~m/s (kriva 2).

mm pm!s 40

/ 140

350 / /

/ 3 I

I 130

f 2

I 120 20 I

\ I \ I

150 I 110 \ 2 f \ /

100 \ f \ I 100 \ I

50 , , .... --~

20 30 40 50 60 70 80 90 100 mo!/rrfl

Slika 65.

263

Porast i pad providnosti mogu se objasniti pojavorri neutralizacije elektricnih naboja koloidnih cestica, u zavisnosti od kolicine koagulanta. Potpuna neutralizacija nastupa pri kOJ1centraciji koagulanta ad 7500 mg!!. Povecanjern ove kolicine nastupa ponovo elcktricno nabijanje (naeJektrisanje) koloidnih cestica. To dovodi do njihovog medusobnog odbijanja i uspostavljanja ravnoteze u koloidnom sistemu.

Kriva 2. u procesu preciscavanja otpadne vode predstavlja uticaj koncenlracije koagulanta na brzinll talotenja formiranih pahuljica. Pri koliCini koagulanta od 7500 mg!l brzina (alozenja je najniia. Promjenom te granicnc koncentracije bilo u kom pra'v'cu (mgll 7500), hrzina talozenja se poveeava. Male brzine talozenja poskupljuju postroJenje (vece zapreminc aparata), verike brzine pogorsavaju kvalitct preclscene vode. Mora se naei optimalna vrijednost. Vrijednost pHje faktor koji ima bitan uticaj na proces koagulacije, u prvom redu na brzinu padanja taloga i na providnost preciseene vade.

Na slici 66. eksperimentalno (sa FeCh) je utvrdena zavisnost brzine padanja pahuljica (brzine talozcnja) od pH vriJCclnosti (dodalka baze). Pri porastu pH vrijednosti do odredcne granice (pH ~ 7), brzina taluzenja se smanjuje da bi se daljim rastom pH povccavala.

130

120

110 f---t1r-

90

6 7· 8 9 10 11 12 pH

Slilca 66.

264

Pojava je interesantna sa stano vista projektovanja postrojenja. Vrijednost pH utice na pronljenu brzine talozenja i providnosti preCiscene vode (slika 67.). Dakle, vise faktora ima znacajan uticaj na oblik i kapacitet postrojenja, tako ina kvalitet prcciscene vode.

mm 4ocr'--'--~-r--r-'-__ --__ ~

2

5 6 7 8 9 10 11 12 pH

Slika 67.

Kad pH oko 7 (ncutralna sredina) providllost je maksimailla, sta garantuje preeiscenu vodu sa najmanje disperznih materija. Kad zahtJevi za kvalitetom preCiscene vode nisu strogi, brzinu talozenja mozemo povecati uticajem pH vrijednosti do odredene granice, odnosno do maksimalno dozvoljenog prisustva stranih materija u vodi. Kriva ulicaja pH vrijed110sti 11a providnost precisccne vade pokazuje dosta 11agli preJaz njihove medusobne zavisnosti. Naroeita kad vecih koncentracija koagulanla, gdje je bazicnost otpadne vode nedovoljna za neulralisanje kisele sredine stvorene hidrolizom koagulanta. U tom slucaju dodajemo bazll (kree) u odredenoj kolicini kako bismo ostvarili pH vrijednost koja zadovoljava brzinn talozenja i providnost vode.

Dodavanjem odredcnih reagenasa (flokulanata) proces koagulacije moze se ubrzati. Dakle, flokulanti su "koagulanti koagulanata". Cestice

265

flokulanta se apsorbiraju na cestieama suspenzije i pahuljieama koagulanta Cineci od njih jos krupnije pahuljice. Time se brzina talotenja jos vise pove6ava. U praksi se najvise koristi polialailamid kao flokulaciono sredstvo. Potrebna koliCina flokulanta odreouje se eksperimentalno u laboratoriji.

Na sliei 68. prikazan je utiC3j koheine fjokulauta (akrilamida) na brzinu talozenja stvorcnih pahuljica. Uzorak olpadne vode prelhodno je tretiran koagulantom - zcljeznim hloridom u kolicini ad 7500 mg/l i krecom do pH = 7.

pm!s r--c....r---r---r----,--~

Slika 68.

Brzina talozenja se povecava povecanjem kolicine flokulanta do odreocne graniee. Kolicina flokulanta od 2 glmJ je gomja granica kod koje se postize maksimalna brzina talotenja. Daljim povecavanjcm koheine flokulanta brzina talozenja se smanjnje. Mora se obratiti pamja na doziranje flokulanta i njcgovo mijesanje sa vodom koja se ieli precistiti. Budue; da flokulant ubrzava talozenje suspendovanih evrstih cestica, neophodno je da svaka suspendovana Geslica u vodi dode u dodir sa aktivnom grupom molekula flokulacionog sredstva. Koliko co se u tome uspjeti zavisi ad povoljnosti doziranja i mijcsanja suspenzija. (lve operac1je moraju da osiguraju potpuni kontakt dviju suspcnzija. Stoga je pozeljno intenzlvnije IDljcsanje. Utvrdeno je cia su\'ise jako mijesanje doprinosi razbjjanju vee stvorenih flokula, a to smanjuje brzinu talozenja.

266

Zata je mljesan]e bitna operacija u sistemu floklllacije i mora imati optimalnu veliCinu. a oclreduje sc ekspcrimentaillim putem (broj ohrtaja

mjc'alicc).

3.1.7.5. Bistrenje otpadne uljne cmulzijc pomocu zeljcznog sulfata

Kao i kod prethodnih koagulanata. slicno je utvrden uticaj koEeine zcljeznog sulfata na brzinu talozcnja flokula j providnost preciscene vode (slika 69.). Vrijednost pH je konstantna, kolicina koagulanta se povecava: brzina opada (kriva 1). proyidnost rasle (I-;riva 2).

/ /

I I

I I I I I I

120 ,

..... ~-----__ =1 400

300E E -tj

200'>

" "-

lOa I I

110.L5~-1""O -1~5~20~-2'=~~3'=O-"-c3'=5-R4() --'- konc. keeg. ma 11m'

Slika 69.

Kao usvojeni parametri pri projektovanju ureoaja za koagulaciju brzina talozenja i providnost zavisc od CkOllOlTIskog faktora i zahtjeva za kvahtetom preciscene vode. Vrijcdnost pH = 9 predstavlja o1'timalni parametar koji n odredenim prilikama zadovoljava brzinu talozenja i providnost preciscene \-'odc.

Na sliei 70. prikazan je uticaj pH vrijeclnosti na brzinu talozenja 51\'orenih flokula (laiva I) U otpadnoj vodi i providnost (kriva 2) preciscene ·vode.

267

7 8 9 IO...1l pH

Slika 70.

Brzina talozenja i providnost prcciscene vode razliCito se ponasaju prl ioloj pH vrijcdnosti (dok brzina talozcnja raste. dolle providnost opada). Stoga jc potrebno pron£16 optimalne gnmice spOll1cnutih \Tijcdnosti. Ekonolllski pokazateU i zuhljC\T za kvalitetom preciscenc vode sU osno\-'11i faktori koji se uzimaju II obzir pri odahiranju brzine talozenja i providnosti vode. Ako je brzina talozenja veta, dimenzijc postrojenja za koagulaciju SLl manjc., kvalilCt vode lusiji i obratno. Kada se svi paramctl1 sagledaja, tek tada ima smisla priSlUpiti odabiranju optimalnih rjesenja.

Klive (1, 2) prikazanc na slici 70., dobivenc su ekspelimentalno u lahoralOrijl. U pet menznra stavljeni sa po koliCini i saSlavu jcdnaki uzorci otpaunc uljne emulzije. Krecomje regulisan pH tako daje u svakoj narednoj 111enzuri veci za jedan. Zeljezni slllfat kao koaglliator dodan je u svaku menzuru po 14,2 mmol/m' (3,5 gil). Nakon 5 minula mijesanja i 20 rninuta mirovanja uzoraka izmjcrcnc su visinc padanja taloga (radi odredivanja brzine) i providnost prcCiscene vode. Rezultati sLl graficki prikazani na sliei 70.

268

3,1.7.6. Mane 1 prednosti pojedinih koagulanata (A12S04, FeCh, FeS04) pn bistrenju otpadne uljne emulzije

Aluminijum sulfat kao koagulant pokazuje veliku osjetljivost na (emperatnru vode za preciscavanje. Pri niskim temperatnrama aluminijum hidroksid, koji je nastao razlaganjem aluminijum sulfata u vodi, stvara jako stabilan koloidni rastvor. Stabilnost koloida negativno utice na brzinu stvaranja pahnljica. Fonniranje pahaljica je u direktnoj zavisnosti od kolicine koagulanta. Stoga je potrosnja koagulanta - aluminijum sulfata n zimskom periodn mnogo vecanego u ljetnom.

Regalacija aluminijum hidroksida protice u prilicno uskim granicama pH vrijednosti (5,7 - 7,8). Van tc granice postoji opasnost da n vodi ostane rastvoren aluminijum hidroksid. Ali zeljezni koagulant (FeCI3,

FeS04), kada je u pitanju granica pH vrijednosti, ima odredene prednosti. Zeljezni hidroksid, koji nastaje razlaganjem FeCl3 i FeS04 u vodi, koagulise u sirim granicama pH vrijednosti (5,5 - 11). Nije neophodna posebna regulacija pH sredine. Koagulant zeljeza (za razliku od koagulanta aluminija) nije osjetljiv na promjenu temperature. Potrosnja mu je konslantna, bez obzira da Ii je Ijetni iii zimski period.

Primjenom zeljeznog koagulanta krupne pahuljice taloze se vrio brzo, sitne ostanu u vodi dnze vremena. Zbog toga se pogorsava kvalitet vode. Nasuprot tome, aluminijski koagulant daje pahnljice ujednacene velicine, koje se sporije taloze, ali kvalitet vode je bolji nego u prethodnom slucaju. Prednosti jednosg U odnosu na drugi koagulant zavi,e od niza okolnosti koje su sadrzane u zahtjevima za kvalitetom preciseene vade i ekonomicnoscu.

3.1.7.7. Postupci obrade otpadne uljne emulzije u Njemackoj

U Njemackoj se godisnje javlp ako 10" m3 upotrijebJJene (otpadne) uljne cmalziJe. Prema njemackom zakonu otpadna stam nlja nije dozvoljcno ispustati u vodotoke, stoga se preCiscavaju i priprClllaju za ispustanjc u uredaje za zagadenc vode. Eksperimcntalno je Ut\'[(1e110 vise

269

postupaka tretiranja otpadnih uljnih emulzija pretendujuCi na veoma prihvatljivu ekonomsku eijenu kostanja.

Postupei obrade otpadne uljne emulzije eksperimentalno obradeni mogu se podijeliti na hemijske i fizicke. Koji ce postupak imati prednost zavisi od stanja upotrijebljene emulzije, njenog hemijskog sastava, Iokalnih pogonskih uslova i zahtjcva za kvalitetom obradene emulzije. Takoder, moguca je i kombinacija ovih postupaka.

Hemijski postupak se zasniV3 na hcmijskoj reakclji koja se ostvaruje izrnedu emlligatora U otpadnoj uljnoj ernulziji i dodatoj kiselini (najccsce HCI). Hemijska reakcija se moze ubrzati dodavanjem metalnih soli. Demulgovano ulje ce isplivati 11a povrsillu reakdonog suda.

Hemijsko-fizicki postupak ubrzava hemijsku reakciju dovodenjem toplote, pri cemu se emulzija posrcdstvom razdvajacke kolone iIi separatora razdvoji na uIjnn i vodenu fazu.

Jedan od fizickih postupaka obrade emulzije zasniva se 11a ultrafiltraciji. Ultrafiltracija se ostvaruje na razlicitim ll101ekulamim veliCinama ulja i vode. Mjehuraste membrane propustaju vodene, a zadciavaju uljne moIekuIc. Tako odvojena voda ispusta se u kolektor preciscenih otpadnih voda iIi sa vraea u pogon s namjerom da se upotnjehi kao tehnoloska voda.

Drugi fizicki postup3k obrade ot1'adne uljne emulzije ostvaruje sa tenuickim putem bez prisus!va hemikaJije. Ovdje se ispaJi vodena faza, uljna ostaje zbog vise tacke kljucanja. Isparena voda sc naknadno kondenzuje i konsti tamo gdje je potrebna voda bez mincralnih soli.

270

3.1,7.8. Neki postupci obrade otpadne uljne emulzije provedeni u pilot postrojenjima

3.1.7.9. Kiselinsko cijepanje i adsorpcioni postupak bez dovodenja toplote

Za ovaj o1'it koristeno je pilot postrojcnje kapaeileta 60 lIh (slika 71.)

Ficl<;ul:;il1t ,

Slika71.

Voda •

Postupak se odvija u dya stupnja. U prvom stupnju otpadnoj emulziji dodaje se kiselina i razdvajacko srcdstvo (SO), radi razaranja emulgatora. Po razaranju emulgatora ulje ce isp!iv"ti na povrsillU. U drugom shlpnju se \Tsi ncutralizacija vode pomOCll kamcne sodc. Pri tome se javIJa metalni talog hidroksida cije se talozcnje ubrzava dodatkom floklllacionog sredstva. Metalnc soli (FeCh, FeS04. A12(S04)3) su dodavane kod prvog stupnja i irnaju ulogu ubrzanja hcmijske Tcakcije. KakoD odredenog vremena (oko :2 sata) voda se preko uUnog odvajaca odvodi II kolcktor preciSl'cnih voda. Talog se odvodi na filter-presu gdje se odvaja cvrsta od tccne faze. Teena faza se pridnlZujc prcthodnoj vacti, a cvrsta sc pod posebnim uslovima zakopava u zemlju.

3.1.7.10. Kiselinsko razdvajanje dovodenje toplote razdvojnim stupnjem

emulzije uz mehanickim

Za ovaj ekspcrimcnt koristeno jc pilot postrojenje protocnog kapacitela 150 IIh (slika 72.).

n~n, ~r;d

€"mJ';z'Ja

,K:se~'I'2. ,

Slika 72.

271

Ovim postupkom otpadna emulzija se dodavanjem sumporne kiseline zakiseli, zatim prebaci u izmjenjivac toplote gdje se predgrije. Nakon predgrijavanja emulzija se u protocnom grijacu zagrije na nivo radne temperature, adakle se prebaci u separator. U separatoru se odvoji ulje. Voda se vraea u izmjenjivac toplote gdje predaje toplotu, a uz dodatak flokulacionog sredstva i lliZine prebaei do urcclaja sa sitima gdje se odvoji talog od tekuee faze (vode).

3.1.7.11. Termicki postupak obrade emulzije uz optocno isparavanje

Za ovaj eksperiment koristeno je pilot postrojenje protocnog kapacitcla 200 lih (slika 73.).

---'==:J----'I :u1jl'

Slika 73.

Po ovom postupku emulzija se izlaze uparavanju. KoristeCi (oplotu kondcnzata, predgrije se u predgrijacu, zatim se prcbacuje na prvi stepen uparivaca. Para 1Z ovog uparivaca koristi se kao grejni rnedij kod uparavanja cmulzije u drugom stepenu uparivaca. Koncentrat emulzije se prcbacuje u sabirni rezervoar gdje se zaostala vada odvoji i vrati ponovo u proces obrade emulzije. Ulje se ispusta iz rezervoara mijesajuci se sa zaostalim uljcm iz kondenzata. Kondenzati su na pocetku procesa obrade prcdali toplotn emulziji, zatim prebaceni n uljne odvajace, gdje se ulje odyaja. \luda Clsloboucna ulja, preko filtera, napusta postrojenjc.

272

3.1.7.12. Terl11icki postupak obrade isparavanjem tankog sloja

emulzije

Pri izvodenju ovog eksperimenla koristeno Je pilot postrojenje pro(ocnog kapacilela od 10 lIh (slika 74.).

Slika 74.

t---m -1 ><'C'1rl;r.tF.tQ1 I t

I hlaJnjak

Po ovom postupku en1ulzija sc predgrijava u prcdgrijacu i priprClni za zagrija\'anje pod priliskom (do 1000 kPa) u tankoslojnom isparivacu. OvdJe se voda isparava i kroz odvajac bpi dospijeva do kondenzatora gdje sc kondenzuJc, KOllcentrisani uljni ostalak se iz tankoslojnog isparivaca ispusta u rczervoar. Voda se prebacuje u hladnjak, gdje se ohladl na 35"C, a zatim prcko uljnog odvajaca i filtera odlazi u kolektor preciscene olpadne vode,

3.1.7.13. Plameno isparavanje

Plam~no isparavanje predstavlja tClmicko cijepanje cmulzije. Pri izvodenju eksperin1enta na opitnom postrojenju koristen jc zemni gas i loz-ulje u ciji plamen je ubrizgavana otpadna emulzija. Olpadna emulzija je doprcmljena sa hladnog valjanja celika,

U emulziji su prisntni sljedeci sastojci: Sadrzaj ulja 10 % volu. pH - vrijednost 8,8 saddaj pepela 0,42 '1', lez,

273

Vrijednosti emulzionog koncentrata su:

Gustina Sumpor Ugljik Vodik Toplotna vrijednost

0,919 g/cmJ

1,20 o/c 81,34 %

12,08 % I ,950 k:Jfkg

Osnovni elementi uredaja za spaljivanje emulzije pomocu lolt-ulja, su gorionik i komora, u koju se cmulzija ubrizgava i spaljuje. Besprijckoran rad takvog gor:ionika zavisio je od konstantnosti viskoziteta gorive

malerije. Ulieaj emulzije na viskozitet loz-ulja prikazanje krivom na slie; 75.

Slika 75.

Viskozitet ispitivan pomocu homogenizatora na temperaturi od 70"C. Dodatkom emulzijc u 1020 - ulje u tezinskom odnosu 40 : 60 %, viskozitct 1020 - ulja ce se poveeati sa 60 na 150 CP (slika 75.).

Gorionik ima znacajnu ulogu pri odvijanju ovog proeesa. Zato mora da zadovolji sljedeee zahtjeve:

274

_ da nije osjetljiv na promjenu viskoziteta smjese ulja i emulzije od 450 do 8 CP,

- da je otporan na habanje dizni, - da je obezbijeden od zacepljenja metalnim opiljeima.

Otpadne emulzije sadrze i organske supstance, pa je norrna!no ocekivati da posjeduju i izvjesnu toplotnu vrijednost. Stoga 6e troskovi spalJivanja emUIZI]e bili poyo].lniji. Encrgelskom bIlans om je utvrdcno da uljna emulzija od 5,4 % i vise volumnog udjela nIp za spaljivanje ne zahtijeva dodatnu energiju (tabela 47.).

Tabela 47. ! SadrZaj ulja Toplotna vrijednost 1- Sadrzaj ulja I' Toplotn;;-vrijednost 1 _(,!«0)J _+ __ (ld/kg) i (%) , (kJ/kg) r-:J60 I ___ 11 . T +244()m~ __ ..

F--+ :::~~ i-t I :;~~~ I, 3 ,1044 i" 14 '[ +3744

r 4608 ----rl• 1156 +4180

r--"~'5-- ,172. +4612 .. -

1_, .. __ (1 __ ";.~_ .. _ ... .,"64 I 17 +5052".,_

E 7 t' +700 18 1 +5488

--- 8 ., 1 ",,13",-6 __ --le-I _----'1.':..9,1,1 ~ __ -,~'''~'+'+ 5~9'~20t====j __ )9

0 __ I .. ,.. +1700~ 20 +6356 -------.J

. +2004 ~

atpadna emutzija maze <in posluzi i kao izvor cncrgije (tabcla 47.). To zn8.tno smanjuje trosko\'C izgradnjc i odrza\'anja postrojenja za spaljivanje otpadnih emulzi.J3.

3.1.7,14. Bioloski postupci

Pored hemijskih i fizii'kih postupaka obrade otpadnih emulzija, sa velikim uspjehom mogu se primijenili i hioloski procesi.

IstrazivanJa Beneta i Speidela pokazala Sll da je uljnu emulziju, uz prisllstvo odredenih mikroorganizama, moguce prevesti u korisl1u bjelanccvinu. Pr\'o prcvodenje otpadnih uljnih emulzija u neskodljive materije, pOmO(11 aerobnog truljenja (kompostiranja). izvcdcno je u Berlinu, a zatim u Svajcarskoj.

Ovdje ce biti prcdstavljeno kornpostiranje po Pajab-postupku. Postupak zahtijcva jednu jamu (b<;t:z:en) u koju se. sipa otpadna emulzija sa

275

dijelom aktivnog mulja. ZahvaljujuCi mikrobioloskom procesu za pet do sest mjeseci ernulzija prelazi u kompostiranu masu. Zidovi jama za ovakve procese moraju biti nepropusni, Sio se maze posti6i plasticnom folijom.

Proccs koji se odvija u jami zahtijeva pH vrijednosl 7,0 na sta se mora obratiti posebna pa;~nja. Zato se dodaje natrijumova luzina koja neutralise kisclost jamskog materijala. U svrhu odv(~janja faza dodaju se i flokuhlc1ona sredstva. Ekononlsko opnlvdar\je lezl U prevodenju otpadne em.ulzije u kOlUpost (umjesto organsko garivo) u jamama veliCine od 50 do 300 m 3

3.1.7.15. Ekonomski pokazatelji obrade otpadnih emulzija

Eksperimcntalna je utvrdeno vise nacm:l obrade emulzije. Cijcna zavlsi ad osobina emulzije i efckta njenog precisc;1vanja. Postrojenjc kiselinskog po stupka ciJcpanja emulzije uz dovodenje top late kapacitcta 1 m'/h slajc 150.000 DM. Ako sc ovome dodaju troskovi hemikali]a, cncrgijc, odrZ<).\'unja, amortizacija i drugi godisnji trosko,;i. izlazi 840.000 DM iii 15 DM po m3 Postrojenjc tcrmickog naeina obrade cmulzije kapaciteta od 1,5 m3/h slaje 250.000 DM ili 19 DM po m3 obradene emulzije. Ove, mnogo nize cijene od cijena dd:avnih organa za prcuzimanje emulztje, stimulisu izgradnjl1 postrojenja za obradu cmulzija.

3.1.7.16. Upotrebna vrijednost otpadne emulzije

uljne

Vrijedna paznje istrazivttnja Beneta i Spcidcla pokazala su da je moguce pomocu odrccienih mikroorganizama otpadnu emulziju pretvoriti u korisne bjelancevine.

Acrobno trctiranje (kompostiranje) otpadnib emnlzija ne predstavlja sarno ekspcrimentalnu vee i prakticnu primjenu obrade otpadne emulzi]e. Gnoji YO dobijeno na ovakav nacin znaCa]l1O bi dopriniJclo zastiti tivotne sredine. Jer, osnovna sirovina bi prcdsLuvljala otpadak stetan za naru i faunu.

276

Eks?Crirnenti . vrseni u Institutu za zastiLu i obrazovanje u 'fuzli pokazah suo .da JC moguce odrcdenim postupcima otpadnu emulziju ponovo V~~t1tl u proces hlauenja. Na primjer, u procesu abrade metala. ·u Jednom dlJelu toga kruzen]a, emulzija trpi odredene iizicke i bemijske promJenc. V1Je prisutno u emulziji jednim dijelom se oksidise 'stvaraju6i asfaltne 1 smolaste materije. Pored toga emulzija se oneCiscava sitnim lllet:ilmm ('estieama koje se skidaju trosenjem dodimih povrsina. Ulje se zguSI1J.L.tVa, slabe mu osobine podmazivanja i siri neugodan miris. Takvu cnlu~zlJ:l Se odba~uje. t\1edutiIll, ana sadrii znacajne kolicinc kvalitetnog (ne~st~eenog) ulja kojc je mogu6e zajedno sa vadom odvojiti od oneClSCe~ja 1 ponovo vraliti u proees hladenja. Ovaj proees se odvija uz nadoknamvanje lzgubljenog ulja.

3.1. 7 .17. PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda metodom ekstrakcije

. I~~\'.ajanje ~ag~denj~ iz vode POlll0Cll tecnosti (rastvaraca) u kojoj se rastvaraJu zagadenJa naZlvarno ckstrakcijom.

7- _ :a~(va tecnost m~~'avposjedovati osobine da rastvara zagadenja vise ad \~dl: 1 da se ne 1l11Jcsa sa vadom. To su organske tecnosti: benzol 11lll1eraino ulJc, letrahior-ugljenik, ugljendisulfid, etilalkobol, acelon i dr. '

EkstrakcIJ" se zasniva na difuzllom procesu izmedu materije koja se rastvara 1 rastvaraca.

.', P~SlUP"k je vrlo raznovrStan, tako da se na bi mogli prikazali sld~dardm lIpov, ekstraklora. Jedan od nacina koji je cesee u upotrebi je Sillea] kada sc u ekstTakclOnu kolonu sa punilom uvodi voda sa gomje strane (1). a Clstl ekstrakcnt (rastvarac) sa donje strane (2)(slika 76.).

1

2 ---.. Siika 76.

277

3.1.7 .18. Preciscavanje industrijskih otpadnih voda metodom adsorpcije

Izdvajanje zagadenja iz otpadne vode na povrsinu adsorpcionog sredstva ~ove se metoda adsorpcije. Ova metoda preciscavanja otpadnih voda moze biti staticka i dinamicka.

Ako se proces adsorpcije odvija na povrsini adsorbensa koji je ubaceu u vodu tad a su prisutni staticki uslovi, no dinamicki uslovi cc nastupiti ukoliko voda protice kroz adsorpciono sredstvo (filtracioni sloj).

Adsorpciono sredstvo se vremenom zasiti zagadenjima zbog cega se mora regenerisati iii odbaciti kao otpadak zajedno sa adsorbiranim materijaJom.

Ako je cijena adsorpcionog sredstva mala (sljaka, treset, opiljci i dr.) regeneracija ne bi imala ekonomsku opravdanost.

Adsorpcija se razlikuje ad apsorpcije. Dok adsorpcija dovodi do promjene koncentracije sarno na granicnoj povrsini, dotle apsorpcija predstavlja promjenu koncentracije po cijeloj masi.

Proces adsorpcije se ostvarnje fizickom iii hemijskom silom. Fizickc sile se javljaju u vidu elektrostatickih Vandervalsovih sila. To je dosta slaba fizicka veza. No, hemijske sile su mnogo jace, a objasnjavaju se pojavom reakcije na povrsini adsorbensa i adsorbovane materije. Takva reakcija stvara aktivna mjesta, ne sarno na povrsini cvrstih cestica nego 1

u njihovim mikroporama. Neophodno je da adsorbens ima sto vecll povrsinu, jer se na njoj

vezuje adsorhovana rnaterija. Jedan kilogram aktivnog uglja ima izvanredno veliku povrsinu, a

iznosi oko 1.500.000 m2

Adsorbensi koji se najcesce upotrebljavaju su:

a) aktivni ugalj, b) silikagel, c) aluminijumoksid, d) aktivna i infuzorska zemlja, e) aktivna glina, f) treset, g) sljaka, h) opiljci i dr.

278

Razumije se. svaki ad ovih adsorbenasa ima svoje specifiene osobine. Aktivni ugalj je najpouzdanije adsorpciono sredstvo u procesu

preCiscavanja otpadnih voda metodom adsorpcije. Njegova granulacija obicno varira ad 0.04 do 0,14 mm, a kolicina koja se unosi II vodu, obicno, izmedu 5 i 40 g/m3

Laboratorijsko utvrdivanje neophodne doze adsorbensa obavlja se na isti nacin kao i kod odredivanja doze DokuJacionog sredstva.

Aktivni ugaJj adsorbuje veCinu zagadenja u vodi. Stepen adsorpcije je vrlo prOlnjenljiv, a moze se utvrditi izotennom adsorpcijc prikazane na sliei 77.

fa

r,

r,

•... =1 . I

i . ! I

I I

, I

~_.~_~ __ J C 1 c, C 3

Slika 77.

No ordinali (e) jc predstavljena koliCina materije koja se adsorbuje na jedinicu tezlne adsorhcnsa, a na apsc.isi (c) koncentracija adsorbovanc materije.

279

G r=-- ~ a.c lin

q

G - tczina adsorbovane materijc q - tezina adsorbensa a - konstanta koja zavisi od prirode materije c _ koncentracija zagadenja u vodi, odnosno, matcrije koja se

adsorbuje n - konstanta koja zavisi od prirode adsorbensa i adsorbirane materije

1z slike 77. je ocigledno da se po jedinici tdine adsorbensa utoliko vise adsorbuje materi]e ukoliko je veea njegova koneentracija koja dolazi u dodir sa adsorbensom. Kad kl'j va (slika 77.) postane paralelna sa

apscisom, adsorbens je zasicen. Posta pojedinc vrste adsorbensa imaju znacajnu cijctlu (aktivni ugaij)

neophodno ih je regenerisati.

Regeneracija moze biti:

a) (crmicka, b) [rzicka i c) hemijska.

Tennicka regencracija 5C postiZe 11a 900°C u pecima sa kontrolisanim dodatkom vazduha. Tu se spali adsorbovani materijal ali istovrcmeno izgori 5-10 % uglja.

Fizicko-hcmijska regcneracija sc SGstoji u sljedecim postupcima:

a) prcrada vodenom parom, b) pranje kiselinom iIi bazom, c) procjedivanjc preko rastvaraca.

280

3.1.7.19. Preciscavanje industrijskih otpadnih voda metodom destilacije

Ova metoda se sastoji u dcstilisanju isparljivih maLerija, koje z<H::.aduju vodu, pomocu vodcnc pare. ~-

Dcstilacija se izvodi u aparatilna i to periodicno iii kontinuirano. Uproscen izglcd aparata u kome se vrsi destilisanje zagadenja iz otpadne vode pnkazan jc na sliei 78.

2

Slika 78.

ilparat za destiladju: 1 ~ punjena kolona u kojoj se destilislf isparljil'u zagactenja, 2 - punjena kolol1a u kojaj se odstranjuju zagaaenja iz vodene pare, 3 - lIlaz atpadne vade, 4 - ulaz svjezc pare, 5 - rastvor za aJ(;enje

vodcllc pare, 6 - izlaz preciscene pare, 7 ~ izlaz prcciscene vade.

U dcstilacionoj koloni (1), pri protustrujnom lu'etanju s\'jczt pare 1

otl~;:l(ine vode, isparljivc primjese (zagadenja otpadnc vade) Isparavaju i za]cdno sa parom od1aze u k010nu (2).

281

U koloni (2) nasuprot kretanju vodene pare, dolazi rastvarac prisutnog zagadenja u pari. Tu se rastvaraju zagadenja i preCiseava vodena para koja ponovo odlazi u destilacionu kolonu (slika 78.).

3.1.7.20. PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda metodom neutralizacije

Poznato je da otpadne vode koje sadrie kiseline iIi baze unistavaju mikrofloru vodotoka. Takve vode, prije nego sio se preciste, ne slnijemo ispustati u rijeke.

Preciseavanje takvih otpadnih voda sastoji se u neutralizaciji kiseline, odnosno baze u uredajima koji se zovu neutralizatori.

Neutralizacija kiselih voda vrsi se pomocu kreca, vapnenC3. mramora, dolomita i pecenog dolomita.

Neutralizacija baznih oipadnih voda vrsi se pomocu tehnicke sumpome kiseline.

Razumije se, pri neutralizaciji otpadnih voda potrebno je racunati sa prirodnom neutralizacionom sposobnoscu vodotoka.

ZnaCi neutralizuje se sarno ouaj dio koji ne moze da neutraliziTa vodotok.

Za neutralizaciju kiselih otpadnih voda naJcesce se primJenjuJe filtracija kroz kredu, dolomit iii peceni dolomit poznat pod nazivom "magnomase" .

Kao filtraciono punilo najpogodnije je magnomasa jeT je nerastvorljiv u vodi (ne prelazi u rastvor) i ne stvara ugljendioksid, odnosno ne povecava karbonatnu tvrdocu vade.

Ako se pri nekoj proizvodnji javljaju bsele i bazne vode, Tacionalno je neulTalizirati ih mijesanjem.

3.1.7.21. PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda metodom flotacije

Aka se radi 0 olpaJnoj vodi iz koje je potrebno izvuci korisne materije, koristi se metoda f1otaclje.

Flotacija se zasniva na raz1iCitoj sposobnosti lcv3scnja cestica korisne materiJc u smjesi hidrofilnih i hidrofobnih materija.

282

Proces flotacije se izvodi taka sto se kroz tecnast u kojoj se nalazi materija koju zelima da f1otiramo. uduhavamo (sa donje strane) vazduh. U tom slucaju stvaraju se mjchurici koji na svojoj povrsini adsorbuju cestice hidrofobne materije i iznose je na povrsinu.

Flotaeija se moze ubrzati ako se prethodno u vodi dodaju povrsinski aktivne malerijc (nafta, visokomolekularne masne bseline, merkaptani, ksantogenati i dr.). Ovi reagensi smanjuju povrsinski napon tecnosti i slabe vezu sa cvrstom materijom. ISlo taka brzina procesa f10laeije poras! 6e aka se u vodu dodaju uspjenjivaci (krezol, fenol, sinteticka sredstva za pranje i dr.) koji pove6avaju disperzuost mjehurica i njihovu stabilnost kao i smanjuju povrsinski napon tecnosti. No, kiseline, baze i soli usporavaju proces flotacije jer povecavaju povTsinski napon teenosti.

Otpadna voda iz industrije papim i celuloze sadrii fina vlakna koja se proeesom flotaeije vracaju u proees proizvodnje. Isto tako f10tacija se uveliko koristi pri rafinaciji ulja. zatim na klaonicama za izdvajanje masti iz vade.

3.1.7.22. Preciscavanje industrijskih otpadnih voda metodom kristalizacije

Preciseavanje koncentrovanih indu,trijskih otpadnih voda proccsom uparavanja do stepena zasicenosti kad iz vode poCinju ispadati kristali zagactenja zovemo metodom kristalizacije.

KristaJizacija se izvodi u specijalnim uparivacima koji mogu da fade pod atmosferskim pritiskom ili pod vakuumom.

3.1.7.23. Preciscavanje industrijskih otpadnih voda koje imaju radioaktivna svojstva

Ijudske aktivnosti mogu da dopnncsu stvaranju radioaktiynosti vodotoka.

Precisc3vanjc o\'ih voda sastoji se u konccntrisanju i izdvajanju radioaktivnih elemenata.

283

SU1anjenje prisustva nckih radioaktivnih materija postize se klasicnim postupcima kao koagulacijom, dckantacijom, i filtracijom, Razumijc se, izdvojeni mulj jc radioaktivan pa se i njega treba osioboditi. To se cini na taj nacin sio se spaljujc ali pod us10vom da se ne izazove opasno povccanje radioaktivnosti atlTIosfere Cija je dopustiva granica izmedu 2 . 10-13 CUm3 (Ci - kiri) i 2,10-9 CUm3

Ako se otpadna voda preCiscava talO:lCnjcIll, najpogodnije talozno sredstyo je krec, kalcijum~karbonat i ferocijanid n1kla.

Smole koje razmjenjuju jone n djll preciseavanja yoda primjenjujn se u nukle:lrnim reaktorima.

'Takoder, biolosko prcciscavanje daje vcoma dobre rezultate za smanjivanja radioaktivnosti (96-99 % apsorbovane radioaktivnosti za 20 sati acracijc). Radioaktivnost mulJ3 gubi se lOkom proccsa vrenja i susenja.

3.1.7.24. Preciscavanje industrijskih otpadnih voda metodom hloriranja

Blor i njcgova jedinjenja se koriste za unistavanje patogenih mikroorganizama i odstranjivanje mi11sa sumpornih jcdinjcnja U otpadnim vodama.

Daljc, hlor sprecava stvaranjc pjcne u hvataCima ulja i masti) razara koloidne sisLcme i svojom rcdukcionom sposobnoscu veic se sa drugim maLerijam3 - otrovima.

Hlor (tccni iz cclicnih boca) se primjcnjuje tako sto sc direktno uvodi u otpadnu vodu iIi se prvo rastvori U obicnoj vodi pa U obliku rastvora dodaje U otpadnu vodu.

Ako se radi 0 manjim koliCinama otpadnih vod:?l upotrcb~ava se hlorni krec sa 25 - 35 % aktivnog hlora. Hlorni krec istovremeno koagulira koloidne materijc u otpadnim vodama na raClln stvorcnog kalcijum - hidroksida.

284

3,1.7,25, Preciscavanje industrijskih otpadnih voda metodom hemijske prerade

lzdvajanje zagadenja U obhku taloga iii gasa iz otpadne vode na racun dodatog hemijskog srcdstva zove se hernijsko preCiscaval1jc. Takav slucaj so moze objasniti izdvajanjern soli hroma iz otpadne vode u obliku hromnog hiclroksida na racun dodatog hidroslllfitu.

Isto tako sc'izdvajanje fenola i drugih organskih materija kiseonik01n iz vazduha u prisustvu kata!izalora SInatra hemijskirn preciscavanjem olpadnih voaa.

3.1.7.26, PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda metodom bioloske obrade

Bioloska obrada otpadnih industrijskih vuda sastoji 5e u razaranJu prisutnog zagadcnja procesom zivotnc djclatnosti mikroorganizama.

Da bi se otpadna industrijska voda mogla preCistiti ovom: metodom, ncophodni su sljcdeci uslovi:

1. sposobnost biohcmijskc oksidacijc organskih materija prislltnih u otpadnoj vodi.

2. da otpadna voda sadrzi potrcbnu koliCinu hranjivih materija (fos[ora. azola, kalijuma. ugljcnika i dr.).

3. da ko1icina zagadenja U otpadnoj vodi nc prcc!e odredcnu non11U, 4. da kolicina toksi6nih materija u otpadnoj vodi ne prcclc odredcnu

normu, 5. da otpadne vode ne sadrze povrsinske aktivne materije kojc

sprecavaju dovod kisconika.

Industrijske otpadne vade) uglavnom, sadrze zagadcnja koja OTIlct;:~ju biolosko prcciscavanje, zato je neophodno lakve vode, prije nego sto se pristupi bioloskom preciscavanju posebno obradivati (spccijalni predtretman) .

285

3.2. GRADSKE OTPADNE VODE ~r~--- ~"".~~_~,~,_"_~ ____ -.--.,-"U ____ _

Gradske otpadne vode, odnosno vode iz naselja sadrze otpatke hrane - topive 1 netopivc materije, kao sto su: seeeri, mastl, ulja, skrab, zitarice, brasno, bjelancevine, rnlijeko, voce, pO\TCe, otpadi mesa j dr. Otpadnoj vodi iz domaCinstva pridruzuju se fekalne vode (ljudski i stoeni izmet).

Gradske olpadne vode i industlijske otpadne vode iz prehrambene industnje rnogu so sa dosta uspjeha preciseavati istim postupkom. Otpadne vode ostale industrije, naroi'ito hemijske. uveliko se razlikuju od gradskih pa se zato moraiu prethodno hemijski obraditi, zalim zajedno s gradskilTI otpadnirn vodama na istam postrojenju biohemijski precistiti. RazliCita kolieina i razlieit sastav otpadnib voda zahtijevaju razlicitu metodu preCiscavanja i odredcne mjere u cilju sprecavanja zagadenja vodenih tokova, Vaznu ulogu u procesu preciscavanja imaju osobine organskih i neorganskih malenja koje se nalaze u otpadnirn vodama. Te matenje mogu biti u obliku grubih suspenzija. koloida i u raslvorenom stanju.

Nepotpuno preciscavanje otpadnih voda nanlsava mltopunfikacionu sposobnost vodotoka, koja sc hazira ira hioloskim, hemijskim i fizickim osobinama.

3.2.1. Osobine gradskih otpadnih voda

Tvari koje zagaduju gradsku otpadnu vodu su mineralnog i organskog )Jonjekla, a rnogu biti u stanju suspenzi)e, koloida i rastvora. Polovina ukupnog zagaclenja odnosi se na ras(vorljive malenje koje se za)edno sa koloidima odstranjuju bioloskim proccsom. Neraslvorljivi dio zagadenja moze se izdvojiti meh3l1ickirn putem.

Pnsustvo bakterija u gradskim otpadnim vodama je ogrornno (desetine miliona na em3 vode). Njihova lezina (bakterijalnih lijcla) maze biti oko 400 mg u jednoj litri tccnosti. Glavnina organskih materija (bjeJancevine, ugljeni hidrati i mash) moze biti pretvorena u prostija jedinjcnja, do potpune mineralizacije, a to je konacan produkt procesa preciscavanja. Pretvaranje slozenih organskih jedinjenja \1 jednost8vnija vrsi se oksidacijom HZ pnsustvo kiseoTIika koji je potreban za h10hemijsku oksidaciju organske materije.

286

Otpadne organske materijc koje podlijezu loj biooksidaciji (razgradnja pod djejstvom bakterija) pOlitu iz gradske kanaJizaci)e, otpadmh voda prehrambene industnjC, industri]e kate, papira i dL Razgradnja organ~kih tvari je uslovljena oksidacljom prisutnog ugljika (sve organske tvan saddc ugljik) pod d]ejstvom kisika otoplJenoa u vodi i aerobnih bakterija dajuCi ugljicni dioksid. Organske rnaterij~, pored uglJlka mo~ sa.~rzavati veee iii manje koncentracije azota, sumpora i fosfora. OkSldaCl]Om ovih elcmenata nast(~je azotna, Sllmporna i fosfOll1a kiselina, odnosno njihoyc soli. Aka voda sadrzi malo kisika, anaerobni procesi zamjenjuju aerobne. Tada iz ugljika, azota, sumpora i fosfora nastaju isparJjjvi spojcvi: met an, arnonijak, amini, sUll1porvodonik, fosforvodonik i dL Ovi spojcvl su \'rlo tokslcni (narocito sumpo~'vodonik i fosforvodonik). U takvoj vodi nastupaju masovna uginlJca riba i druaih vadenih zivotinja. 0

Ukupna kolicina orgallskih matcrija koje trose kisik utvnhlje se pomocu BPK 1 HPK. Bioilemi]ska patreba kisconika (BPK) je kolicina kiseonlka izrazena u lllg!! potrebna za biohemiiku oksidaciju organskih maten]a ko]e se nalaze u otpadnoj vodi. Ova kolicina jc indikator zagadenosti otpadne vode, a trose ga aerobne babcrije. Za potpunu biolosku oksidaciju pOlrebno,le 20 dana pn icmperaturi ou 20"e. U prvih pet dana potro~nja ~lseonikJ iznosl 68 ~/o od cjclokupnc kolic1ne. Zbog toga se u praksl konsti skraceno vrijcme, kada se prakticno utrosi dvije treCine ukupne potrebe za kiseonikoffi. Daklc, us\'ojcn jc BPK5, to iest koliCina kiseonlka utroscna za 5 dana inkllhacije. Na sHei 79. prikazan~ je potrosnja klseonika u funkciji vrcmena. "

0,. mo\/mr' ___ -, ____ ,--" ----- ----T ~f :=-'l

: ".5-8

" -- - I, T ""] :s.g i '''''- co I

~--8

o 5 10 15 doni

Slika 79.

287

Dobijcna kriva (slika 79.) se odnasi ntl vode koje sadrie jedil1Jenja ugljika i azota. Aerobni (biohemijski) proces se odvija u dvije faze. U prvoj fali ugljik prelazi u CO2, a vodonik u H20. U drugoj fazi azot se oksidira gradeci nilrile (NO,) i nilrale (NO;). Dok se uglJcni hidrati u otpadnim vodama raspadaju veoma brlo, dotle se masti raspadaju veoma spor~. Raspadanjc bjelanccvina je vrlo slozcn proces, a u kanalizaciju dospijevaju u yidu amonijacnih soli. Pod uticajcm kiseonika ove soli prelaze u nitrite, soli azotne kiseline, da bi kasnije presle u nitrate, o(lnosno konacan produkt rastvaranja bjcianc-cvina. Ovaj praces je poznat

pod imenom nilrifikacija. Nitrifikacija predstavlja vaznu fazu II procesu preciscavanja otpadnih

YOGa, jer sc u procesu nitrifikacije iz nitrita i nitrata oslobaua kiseonik i po drugi put se koristi za dalju o'k.sidaciju organskih rnaterija, Proces dcnitrifikacije prati izdavanje gasovitog azota. Hemijska potreba kiseonika (.HPK) predstavlja ukupnu oksidativnost (neorganskih i organskih) tvmi prisuLnih u vodi.

3.2.2. Uloga bakterija u procesu preciScavanja voda

U po\'rsinskim vodanta gotovo uvijek sc nalaze karakteristicne balderijske populacije, eiji razvoj zavisi od koncentracije kisika, organskih i neorganskih materija, alkalitcta, Lemperature, kao i od prisutnosti fitoplanktona i zooplanktona, fttobentosa i zoobentosa. Baktcrije su pronadene tek u sedamnaestom vijeku, iako su neki procesi lzazvani od stmne mikroorganizama poznati mnogo ranije - kiseljenje mlijcka, k\'asno tijesto, vino ad grozda i df.

Ruski bolanicar L.S. Cenkovski (1822 - 1887) je prvi istraiivac kOJi Je upoznao slrukturu 6elije mikroba. Pod mikroskopom je otkri\'ao pihtijaste nakupninc zooglcja, svojstvene i algama, SlO ga jc navelo da zakljuCi da baklerijc spauuju u biljni svijet.

Luj Paster (l822 - 1895) je postavio teme1je proucavanju fiziologije mikroorganizanla i djelovanja mikroba u prirodi. Tennickom obradom, utvrdio je Paster, tekuCitie se oslobadaju s1einih luikroba. Pod n3zivoll1 pasteriz3cija ovaj melod se danas nasiroko koristi u praksi. Paster je

288

utvrdio da su mikrobi uzrocnici raznih bolesti covjeka i zivotinja. Dokazano je da bolest moze biti sprijecena unosenjem U organizam oslabljenc kulture datog izazivaca. Takav metod se danas u medicini zove vakcinacija.

Njemacki mikrobiolog Koh (1843-1910) dokazao je da razne bakterije izazivaju zarazne bolesti. Ukazano jc na mogucnost borbe protiv sirenja tih bakterija - uvodeujem dezinfekeije. Koh je otkrio izazivace tuber1. .. uloze i ko1ere, uvodeci u praksu mikrobio1oska istraz.ivanja. Hranjive pod1oge su mu omoguci1e da dobije cistu kulturu mikroorganizama.

Danas se uve1iko ispituje u10ga pojedinih fizioloskih grupa bakterija u procesima mineralizacije organske materije u zagadenim vodama. U povrsinskim vodarna najcesce sc susrecu stapicaste i asporogene baktelije, koje pripadaju porodici Pseudomonadaceae. Neke vrste ovih baklerija imaju sposobnost razgradnje mnogih organskih spojeva u olpadnim vadama. Tako bakterija Pseudomenas aeruginosa razgraduje mnage ug1jikohidrate, fenole, alkoho1e, masne kiseline, aminokiseline i dr. Grupu ovih bakterija nazi"mno heterotrofnim. Druga fizioloska grupa bakterija prisutna u zagadenim vodama su amonifikatori, urobukterije, nitrifikalori prve i druge faze, dcntririkatori i azotofikatori.

Gradske otpadne vode uvijek sadrie bje1ancevine i urin. Pod dJejstvom amonifikacijskih baklerija naslajc mineralizacija lih slozenih organskih spojeva, uz stvaranje amonijaka. Amonijak moze biti u obliku amonijevih soli. Razgradnja amonijaka teee u dvije faze. U prvoj fazi amonijak se oksidise do nilrila (nillifikacija), u drugoj nitriti se oksidisu do nitraUL Sve se 10 odvija pod djejstvom bakterija iz iste vrste roda NitroSOlIlOnaS i Nitrobacer.

Pojav3 nitrata u procesu bioloskog preciscavanja otpadne vode pokazatdj jc zadovoljavajuce mineralizacije Ol'ganske materije.

U anacrobn.irr~ uslovima amonijak se ne oksidira, vee se akumulira u vodt, nitrati se rcduciraju (djejslvo dentrifikacijskih bakLcrija) do molckularaog dusika (N2) sto zovemo dentrifikacijom. DalcIe, dentrifikacijom dUE:ik se gubi 1z v(.)de, a procesom redukcije se zadrZava u \'()cli u ubl.ikl! spojeva. Nitrifj kacijuI:ll i dcnitrifikacijom se, ujedno, 2,a'Jr:::;;J\'~\ organ:;lcih ["vari u zagadenirn \'odail1a.

(ccluluiiIlckc bdaerije) u mineral!zaciji organskih razgradnji celulozc, sto jc veoma

su u stanju

2~9

da oksidiraju visokomolekularne masne kiseline, mineralna ulja, naftu i dr.

U zagadenim vodama susrecu se fizioloske grupe bakterija, kao sto su: sumpome, zeljezne i fosfome bakterije. Ove bakterije sudjeluju u razgradnji sumpomih, zeljeznih i fosfomih anorganskih spojeva. Nairne, bakterije iz foda Beggiatoa oksidiraju sumporvodonik uz stvaranje elementamog sump ora, doprinoseCi odstranjivanju otrovnog sumporvodonika koji sprecava zivotne aktivnosti vodenih organizama.

3.2.3. Proces autopurifikacije vode

U procesu preCiscavanja voda u vodotocima aktivnu ulogu imaju mikroflora i mikrofauna. Prema sadr±aju mikroorganizama u vodi utvrduje se stepen zagadenosti vode.

Suprotnosti mikroba koji zive u vodi pogoduju procesu autopurifikacije vodotoka. Trcba teiiti za takvim uslovima u vodi koji ce pogodovati razvoju korisnih mikroorganizama, jer ima i stetnih. Korisnim mikrobima smatraju se saprofiti, koji u aerobuim uslovima razlazu organsku maleriju u zagaoenoj vodi do ugljendioksida i vode, a u anaerobnim do jednostavnih organskih jedinjenja, kao sto su: alkoholi, isparljive masne kiseline, metan i ugljendioksld.

U grupu stetnih mikroba spadaju patogeni rnikroorganizmi koji prenose razne zarazne bo!esti. Odstranjuju se dezinfekcijom vode.

3.2.4. Sastav gradskih otpadnih voda

Gradske otpadne vode sadde organske i neorganske malcrije rastvorene iii suspendovane u vodi (mehanicke i koloidnc ncCistocc). Osnovni kriterijum oejene kvaliteta ave vode je njena biodegradibilnost, odn05no njena mogucnost preCiscavanja bioloskim postupkom. Stepen zagadenosti gradske otpadne vode predstavlja konccntraciju materija u suspenziji i biohcrnijska potrcba za kiseonikom.

U tabcli 48. prikazana .ie, premo lmhoftu, prosjcena dnevna koncentracija materija u otpadnoj vadi naselja (g/m').

290

Tabela 48

I Materija I mineralne I organske ukupno

i Petodnevna biohemijska

.. ~ i , ~

I

I 20treha u kisiku (BPK.'5)

Talozne I 130 270 400 130 I ,

I Nctalozne I -70 130 200 80 ~ I Rastvorene -I 330 I 330 660 I 150 ~cga i 530 ---r- 730 1260 I 360 ___ J

Prosjecni dncvm sastav gradske otp<1dne vode u gra1111n1a po stanovniku dat je u tabeli 49.

Tahela 49.

materiJ:j I Pclodnc-...:nJ

mincralna

I organsl;a ukupno biohcmijsb

, potreba u , kisiku (BPK5)

I "- I 65 90 42

~;~ I

I Suspendovane od I toga:

I sedimentnih 39 54 19 I .. -

ncscdimentnih 10 , 26 ,36 23 Ras\\'orenc I r·-------t--.. "'t-'2'------1!,'

..........fllatcr~l 80.....L...... 80....J._ 160 ___ S\'e~a 1--c.lC;COc;o5 .. .....L......}45=~,;2;.,50::::::::::::1:::::::::='5r=j

Podaci u tabelama 48. i 49. mogu posll1ziti za proraeunc vade nepoznatog sastava.

Utvroeno je da sa porastom zivotnog standarda brie raste kolicina otpadne vode od konccntracijc zagadcnja. Koncentracija BPKS se mijenja u loku dana, a zavisi od norme potrosene vode. Kod potrosnje vodovodne vode 100 Udan kucne otpadnc vodc imaju BPK od 300 do 400 mg/I, a kod pOlrosnje 50 l/don BPK iznosi 500 do 800 mg/1.

Tubela 50_ prikazuje zagactcl10st otpadnih vada u nekim stranlm zcmljama.

291

Tabela 50 Strane Kolicina vade BPK Susp. mat.

Mreza zemlie (II stan.l dan) (glstan.ldan) , ( Wstan.ldan) Belgija 100-150 54-65 90 Odvojena

Zemlje u 80-120 35-60 50-70 Odvojena razvoju Svedska 200-350 i 75-100 90 Odvojena

- . --Holandija 100 54-65 90 Odvojena

-Svajcarska 300-500 80 100 I Iedinstvena

SAD 380 80 90 Odvojena

Prisutvo industrijskih otpadnih voda 1.1 gradskim otpadnim vodama stalno se povceava. Zajednicko preciscavanje ovih pomijesanih zagadenih voda cesto je ekonomicnije od odvojelle obrade. Ali ako industrijska otpadna voda sadrzi toksicne materije iIi bioloske inhibitore, ncophodno ih je prethodno odstraniti. Ako sc prisustvo amonijacnog azota u gradskoj otpadnoj vodi he"e ad 20 do 30 mg/l, znak je da u vodi nema industrijskih zagadcnja. aka saddaj azota prcmasuje 30 mgil to maze bili pouzdani znak prisustva induslrijskih otpadnih voda u gradskoj kanalizaciji.

3.2.5. Uticaj industrijskih zagadenja na d1kasni biohemijski proces preciScavanja gradsldh otpadnih voda

PriSllS[\'O soli tcskih metal a (Cll'+, Cr"+, Cd-), kao i j8kih oksidanasa (aktivni hIm) n~ullcenasa (sreds1va za dezinfekciju) svc u kolicinama vecim oJ BlinimalIlo dozvoljcnih, mogu djejstvo hakterija potpuno

Naprin0er, prisustvo 25 rngll sulfida pOlpuno Zal.!st(Jylja bioloski procc.s prcci;(~a\'m~ja vode.

Vdlki je

292

m;:~lenJa (cijani.di, hidroksilna ciklic-ua ;ll<~il ll(l h!uipski proccs. F::U1ILK(;utsLa

pCJgolcrvo ako SadI'll c L'kta prccis(;(] \' anja \'lJdc.

ncophodno da sve tvornice, radionice i dr. pIije nego sto ispustc svoje otpadne vode u gradsku kanalizaciju, izdvoje materije koje ometaju bioloski proces preCiscavanja. Otpadne vode zdravstvenih ustanova, bolnica, a narocito zaraznih odjcljcnja, moraju sadrzavati aktivni hlor koji, eto, smeta bioloskom preCiscavanju. Smetnja ce biti neznatna ukoliko se takva hlorisana voda u malim koliCinama upusta u kolektorsku gradsku kanalizaciju,

Automehanicarske radionice, praonice automobila i pumpnc slanice moraju imati ugradene hvatace ulja i pogonskog goriva. Ovi spojevi, zbog velike hemiJskc stabilnosti, ne razgraduju se prilikom preCiscavanja i neizmijcnjeni dolaze u recipijente gdje, pokrivajnci vodenu povrsinu, sprccavaju aeracione procese recipijenla. I ne sarno to. Dolaskom takvih materija u gradsku kanalizaciju stvara se 111ogucnost paja'lc pozara i eksplozije u kanalizaciji. Mincralne kiscline i alkalije takoder ne bi smjeJe dosPJeti u gradsku kanalizaciju priJe nega ,to se neutralisu. Biohemijsko preciscavanje je nejpogodnije kod vrijednosti pH = 6,5 do 8,5,

Pjena od deterdzenata ima vcoma negativan uticaj na acracioni proces. Zato se danas nastoji da so proizvedu detcrdZenti koji su bioloski razgradljivi, tako da se u samOlll procesu preCiscavanja mogu otkloniti.

3.2.6. Potrebna svojstva preciScenih otpadnih voda naselja

Tretiranje otpadnih voda ima za cilj da se dobije efluent cija zagadcnost neec ugroziti zivot flore i faune u recipijcntu. Kriterijum preCiscenosti otpadne vode, odnosl1o kriterijum dozvoljcnc zagadcnosti efluenta odrcduje se za svnki slucaj posebno, a zavisi od mogucnosti samopreCiscavanja rccipijcnta.

Za odrcdivanje potrebnog stcpena preclscavanja otpadne vode mOl,cmo koristiti jednacinu:

Q b = -- (a, 4) 4 g/m3 iii mgll

q

293

Q - protok rijeke u m3/s q - protok otpadne vade u m3 Is a - kolicina rastvorenog kiseonika u g/m3 b - BPK vode koja se ispusta u glm3

3.2.7. Kratak osvrt na tehnologiju preciScavanja gradskih otpadnih voda

PreCiscavanje gradskih otpadnih vada se provodi mehanickOlll i bioloskom metodom.

3.2.7.1. Mehanicko preciscavanje

Uredaji za mehanicko prcCiscavanje uklanpJu iz vade krupne otpatke ko]i plivaju ili se krecu po dnu. U praksi se cesto kOlisti sarno mehanicko preciscavanje, a izvodi se pomocu sljedeCih uredaja:

a) resetke (grube, fine, ravne, bubnJ3ste), b) pjeskolovi (vcrtikalni, horizontalni, radijalni). c) bist1ionici (horizontalni i vertikalni).

3.2.7.1.1. Resetke

Resetke se postavljaju ispred pjeskolova ili taloiniea. Mogu biti razliCitog oblika, sto zavisi od veliCine postrojenja i vrste kanalizacije (mjesovita iii razdjelna). Razmak medu sipkama resetke krece se izmedu 15 i 20 mm. Otpaci koje resetka izdvaja iz otpadne vade poticu iz domaGinstva (razne konzerve, krpe, papiri, plasticna ambalah) i kisnice koja spiranjem ulica nosi razne predmete u kanalizaciju. Brzina proticanja otpadne vode kroz svijetli otvor resetke treba da iznosi od 0,8 do 1 mls. PoloZaj rdetke je kosi. Na sliei 80. dat je sematski prikaz kanalizacione resetke.

294

Slika 80.

Sematski prikaz kanalizacio17c relctkc: I - re.fetka, 2 - kOllIlsno pro.firc11je

3.2.7.1.2. Pjcskolovi

Pjeskolovi, odnosno laloinice za pijesak izdvajaju iz vade pijesak ko]i dolazi sa ulii'nih slivnika.

Slika 81. prikazuJe pjeskolov ko]i je izgraclen od dvije komme. Dok jedna komora fadi, druga je oCiscena i spremna ceka vrijcmc ukijucenja u pagan.

295

~CCc~:C-- - _--- ,vee __ ~ __ ~ ~ e ___ ._ _ ~

-'- ~ - - --- - - - +-. - - ..... _" '--" -:'~","~ill"""""'~ v

Slika 81.

SemaU;ki prikazpjeskolova: 1 - komore, 2 - istaluieni pijesak, 3 - ulaz 'vade, 4 - izla:: l'ode

Ako je u pitanju veliko postrojcilJe. tada se ugradujc veei broj resetki koje rade paralelno, a njihova Cisccnje Be VrSi u toku samog rada pjeskolova, taka da je rezerva predvidena sanw za kisni period.

3.2.7.1.3. Bistrionici

Bistrionici se koriste za izdvajanje cvrstih materija (od mehanickih do koloidnih nccistoca). Brzina izdvajanja takvih neCistoca zavisi od njihove specificne iezinc, krupnoce i oblika. Bistrenjcm se izdvaja 70 % od cijele koliCine suspendovanih cestica. Prema ruskim normarna, koliCina cvrstih materija preraeunata na jednog stanomika u toku jedne go dine iznosi 60 -80 g/dan. Od toga se bistrenjem u bistrioniku istaloii 50 - 70 %, odnosno oko 50 gldan.

Temperatura ima znacajan uticaj na brzinu talozenja. Kod 20°C mehanicke necistoce se taloze dva puta brie, negona O°c. Na cfekal

296

bistrenja utice i vrijeme, visina sloja, Ijepljivost otpadnc vode, pH tecnost i temperatura okolnog vazduha.

Na sliei 82. pIikazan je efekat talozenja od vremena (2 sata).

Slika 82.

U toku dva sata (sEka 82.) istaloii se 98 'Yo ad cjelok-upne prisutne kolieine. Za izdvajanje 95 % cestica dovoljan je samo jedan sat, sto je znacajan padatak sa ekonomskog aspekta, pri proracunu bistrionika.

3.2.7.1.4. Horizontalni bistrionici

Horizonia1ni bistrionici su pravougaoni rezervoari izradeni od opeke, belona ili lomljcnog kamena. Zbog losijeg cfekta talozenja na nizim temperaturama, bilo bi pozeljno bistrionik prckriti. Prekrivanjem se elirninise i smrad, koji je intenzivan narocito u ijetnom periodu kad je prikaz raspadanja dosta ubrzan.

Na sliei 83. i 84. dat je sematski prikaz hoIizontalnog bistrionika sa i bez strugaea.

297

31===_=_ :::::_::::::::::::t::::::::==_:::::::::;:;::::::;;:::::::;:;l 4

------~-----'---~- ~- .~----- --

____ ~~~-==--c..::::.=-=-" -

5

Slika 83.

Horizontal"i bistrionik sa strugaeem: 1 - strugae taloga, 2 - skupljac taloga, 3 - ulaz atpadne vode, 4 - izlaz izhistrene vode, 5 - odvod taloga

------------------------

Slika 84. Horizontalni bistrionik bez strugaca: 1 - ulaz otpadne vode, 2 - izlaz

izbistrene vade, 3 - mulj, 4 - odvod mulja, 5 - kora ili plivaiuce materije, 6 - pregrada na ulazu, 7 - pregrada na izTaz,u vode

298

3.2.7.1.5. Vertikalni bistrionik

U vcrikalnom bistrioniku voda sc krece od dna premo gore, tj. u pravcu suprotnom sili teze. Stoga, brzina padanja mUlja morH hiti vcca od brzine penjanja vode, radi boljeg efekla talozenp.

Na slid 85. prikazan je uproscen izglcd vertikalnog bistrionika.

3

Slika 85.

Vertikalni histrianilc: 1 - ulaz otpadnc vode, 2 - izlaz i::bistrcne vade, 3 _ izlaz muUa, 4.- nUlU, 5 - cenlralna cijev, 6 - kOHusni §tit

Ako se na povrsini vode u bistrjoniku pojavi ulje ili masnoce koje dolaze sa otpadnom vodom, tada se obavezno na izvorima masnih zagadenja ugraduje separator 1113s11oca.

Slike 86. i 87. prikazuJu separator - odjcljivac masnoca i ostalih plivajucih materija.

299

_ . .L

Slika 86.

Separator plivajuCih matenja: 1 - ulaz otpadnc vode, 2 - izlaz vade bez plivajuCih materija, 3 - kora od pli-vCljuc'ih matenja

Slika 87.

Separator ruiftnih derivLlta: 1 - dOl'od otpadne vade, 2 - izLa:::. vode bez naJfnih derivata, 3 - kora od najinih derivata

300

Separator (slika 86.) se ugraduje u kuhinjama, perionicama i kupatiiima. Postavlja se uvijek ispred objckta mehanickog preciscavanja. Na izlazu otpadne vode iz automehanicarske radnje i drugih radionica iii tvornica koje daju masnu otpadnu yodu, koristi se separator prikazan na sliei 87.

Ako u bistrionik dospije veea kolicina pijeska, on zajedno sa organskim materijama stvara zacepljenja u cjevovodima, izaziva nepozeljna truljenja i remeti normalan rad bistrionika. Zato je neophodno ispred bistrionika postayiti pjeskolov.

Cijelu opremu mehanickog preciscavanja moramo odrzayati u ispravnom stanju, jer jedino takvo ponasanje omogucuje uspjeh u radu.

3.2.7.1.6. Biolosko preciscavanjc otpadne vodc

Protes bioloskog preciscavanja sastoji se u mineralizaciji organskog zagadenja, odnosno u pretvaranju organskih materija u neorganske. Minerabzaciju organske suspstance postizemo na dva nacina:

a) procesom oksidacije (aewbni proces) i b) procesom truljenja (anaerobni protes).

Oba procesa zavisc od kontaktne povrsine mikroba sa tvarilna koje zagaduju -vodu.

3.2.7.1.7. Aerobni procesi

Pri acrobnim procesirna dolazi do oksidacije i stvaranja kiselina, kasnije i mineral nih soli.

Za ovaj proces koriste se sljedeci ureuaji:

a) aeratori, b) biofiltri" c) Lgune, d) filtraciona polj~! (podzenmo natapanje),

30J

3.2.7.1.8. Aeratori

Aerator predstavlja protoeni rezervoar u koji je ugradena vjestacka aeracija (dovad zraka) i djelimicna recirknlacija aktivnog mulja. Aktivni mulj ~e stvara na naCin adsorpcije koloida i mikroorganizama. U jednom gramu aktivnog mulja nalazi se 1012 baktelija sa ukupnom povrsinom od 1200 m 2 . Radi se 0 veoma razliCitim vrstama mikroba. Prisutni su i patogeni mikroorganizmi koji predstavljaju veliku opasnas1 za zdravlje Ijudi. Na aktivnom mulju razvijaju se infuzorije i razhCite vrste erva.

lJtvrdeno je da voda koja izade iz aeratora ima znatno srnanjenu kolicinu bakterija. Vrsta Escherihia coli bakterija sc smanJi za 98 % u odnosu na pocetno stanje. Smanjeuje potice ad adsorpcije bakterija 11a aktivnom mulju . Nije sigumo da 6e se voda u aeratorn potpuno preCistiti od patogenih mikroorganizama. Zbog toga je neophodno dezinfikovati vodu prije ispustanja u recipijent.

Na sliei 88. prikazan je jedan protocni aerator.

Slika 88. Protocni aerator: 1 - otpadna pumpa, 2 - acrisana pumpa, 3 - pumpa za

transport aktivnog 11111ija, 4 - vazduh, 5 - pre6scelJo voda

U aeratoru atpadna voda se mijesa sa 3kt1 vnim muljem koga u aeratoru mora biti najn1anje 25 % ad ukupne zapremine tecnosti. Smjesa otpadne vode i mulja neprekidno ~,C odvodi u taloznik~ gdje dolazi do odvajanja C\·Tste od tccne faze. Bistri diD odhzl na uredaj za dezinfekciju, a zatim se 1SplJsta u kanalizaciju. Istalozeni clio sc djelimlcno vraca u aerator fadi preclscavanJ3 zagadene vode. Preciscavanje se odvija zahva1jujuCl ogromnoj adsorpcionoj sposobnosti aktjvnog mulja. Mulj se vrcmcnom zasiti. Rcgencraclja mulja podsticc se

302

razvojem mikroorganizama koji se nalaze u njemu. Taj proces nazi va se regeneraeijom. Najve6a efikasnost u rudu aeratora postize se kod pH = 6,8 - 8,S.

Posebna prednost aCfatora je u tome sto moze da fadi tokom cjjele godine, jer temperatura od 8° do 25° koja se ostvarujc u aeratoru ima malog uticaja na proces oksidacije.

Otpadna yoda koj a dol azi u aerator biee podvrgnuta odredenim promjcnama:

a) smanjice se koncentracija materija kojc zagaduju vodu~ b) adsorpcija zagaaenja na aktivnom mulju oc!vija se u prvoj fazi

oksidacije u vremenskom trajanju od 10-15 minuta, c) smanjenje organskih materija (rastvorenih u vadi i adsorbiranih na

aktivnom mulju) druga faza oksidaeije, d) postepeno smanjenje azo(a amonijaenih soli i nitrita, jer

oksidacijom prelaze u nitrate (treea faza oksidaeije), a to zovemo procesom nitrifikacije.

Druga i treea faza oksidacije traju po nekoliko sati. Na slici 89. graficki su prikazane promjenc hemij:skog sastava vade u

aerataru U z8visnosti ad vremena.

_._ WI;"me h

Slika 89.

l' r:·, I -. -0 15 E 'z

4 ' ,

Gnifh71i prjfwz promjcne hcmUskog sastava vode u acratoru u ::.m'isl1()sti

od vrcnrcna: I ~ smanjCl~je BPK, 2 - sma71j('7~j(' a::ota, amonij(J(>::nih soli i nitrato, 3 - pm"as! nifratnog (Izora (Ill fa::.a oki;idanje)

Visak mulja iz aeratora podvrgava se vrenju u metantanku.

303

3.2.7.1.9. Biofllteri

Bio±llteri mogu bili razliCitog oblika. U posljednje vrijeme veliku primjcnu imaju biofilteri u obliku tomjeva. Izvedeni su od opeke iii armiranog betona. Punilo tamjeva predstavlja kamen tucanik krupnoce 40

- 100 mm. Na sliei 90. plikazan je biofilter sa prikljucnim elementima.

5

,)'lika 90.

} . bi(:/ilteri, 2 - dow..ld otpucine t'uzdaila. 4· "''':fi.Ie!!U r,. :.cni{;ar, 5 - 6 - rcsdka,

zu skupljUf~je preCi}}c'X:ll( \-'.Jcie

Kao sto se yicii, bid'ib.:r prc(bh\"\'lja

tornja (4 -','J.=·:d:">;~. l{ontakt tecne i

304

3 - dovod 7 - komore

I :JVh rnanj::; a ::,a donje

PreCisccna voda u donjern dijeJu tomja odlazi u posebnc komore. Vcntilacijc u tornjevima ostvaruJu se vjestackim i prirodnim putem. U ovim bioloskim filterima postize se visok stepen preCiscavanja, a i troskovi izgradnje su za 20 - 28 ryo 11i2:1 U odnosu na aerofiltere.

Biofilteri se mogu koristiti za precisc3\'anje otpadne vode koja se stvura U odmaralistima, dispanzerima, mjesavillc vode 1Z donlacinstva i industrijskih voda iz koznc industrije, mesokombinata i nl1jckara. Otpadna voda kja dolazi na biofilter 1110ra biti prethodno preelse'ena u taloznicilua.

3.2.7.1.10. Lagune

Logune iii okna predstvaljaju dijelove filterskih polja okruzenih nasipima koji imaju ispustc za odvod vode u kana!. Objekat posjedujc pumpnu stanien za reeirkulacijn vode. Zadrzavanje vode U oknima je veoma vaian podatak, to jest rehm rada okna (Iagune) pri kome bi se obezbijedila najve6a propusna m06 olma u srednjim klimatskim uslovilna.

Otpadna \'oda za prcCiscavanje puni se U okna 24 h i ostavi se da miruje osam dana. PoLom se 24 h voda ispusLa. Ciklus se ponavlja.

Na slici 91. prikazanajc sen1<:t lagune sa kontaktnim oknimu.

Slika 91. SClIlatski prika:: lagune sa udvudnim kanalom.' 1 oksiddc'iuni hazen, 2"pwnpna stanica, 3 - d(h'ud otpadne -rode, 4 - od\'odni kanal, 5 - ra::djdlni

izlivi, 6 - jJo\'rsinsku ()licw~je, 7 - recirkufacioHi kanal

305

Eksploatacija lagune je vrlo prosta, a cijena izrade je manja nego kod biofilera. Lagune su podesne za mala naselja, Ijetovalista, odmaraliSta i slicno.

3.2.7.1.11. Filtraciona polja

Filtraciona polja iii podzemno natapanje ima veliku pnmjenu kao dopuna malim uredajima. alpadna voda koja ide na filtraciona polja mora prethodno biti podvrgnuta mehanickom preciscavanju. Efekat filtracionog polja zavisi najvise od'vrste zemljista. Najpogodnijije pijesak iii pjeskovita glina.

Povrsina na kojoj je smjesten podzemni sistem (mreza drenskih ejcvovoda) trebala bi bili ravna. 1z drenskog cjevovoda zemlja upija vodu. Pomocu vazduha u zemlji razvice se aerobni proces koji vrsi mineralizaciju organske materije. Zhog toga drenaine cjevovode ne treba polagati duhoko (optimalno 45 - 50 em).

Na slid 92. prikazana je dispozicija drenaznih ejevovoda.

2

, 4/

3 , ,

Slika 92.

/ , ,

, , /

Drenazni sistem podzemnog natapanja: 1 - dovod otpadne vade, :: -toloinik, 3 - dozerna komara, 4 - drenovi, 5 - ventiZocija

Zemljiste koje je podvrgnuto podzemnom natapanju moze se sa uspjehom koristiti za gajenje poljoprivrednih kultura.

306

3.2.7.1.12. Anaerobni procesi preciscavanja gradskih otpadnih voda

Dobijeni talog pri aerobnim procesima podvrgava se anacrobnim procesima. To se radi iz sljedecih razloga:

a) da se talog ui'ini upotrebljivim (promijeniti fizicku strukturu i hemijski sastav),

b) da se putem vrenja smanji masa taloga na racun pretvaranja organske matelije u pHn i rastvorljive soli,

c) da se iskorist; phn kao gorivo i ostatak mu\ja za dubrenje zemljiSta,

d) da se izvrsi dezinfckcija taloga, ler sadrzi patogene mikroorganizme koji su stetni po zdravlje covjcka i zivot;nja.

Anaerobni proces; se odvijaju pod djejstvom dviju grupa bakterija (bakterije kiselog vrenja ; bakterije metanskog vrenja). Dok jedna grupa bakterija _priprema organsku matcliju za preradu, druga vrsi preradu. Bakterije kiselog vrenja preraduju organskc materije od bjelancevina, masti, secera; ulja i skroba U organske kiseline - ugljicni dioksjd, sumporvodonik, alkahol i malo metana. Ovaj dio proeesa zovemo "kiselo vrenje!! jer produkti sadrze organskc kiseline,

Bakterije metanskog vrenja razgraduju organske kisclinc i alkohole na metan i CO2. Produkt reaguje neutralno ili slabo albIno (pH = 7 - 7,3).

Anaerobni procesi mogu se prikazati sljcdccim jednadZbama:

a) 3C6HJO0 5 + 3H,O ~ 4CO, + KHJCOOH + 2CHJCH,CH,COOH + 4H,

Djejstvom bakterija kiselog vrcnja na celulozu nastaje smjesa sircctne i maslacnc kisellne~ kao i smjesa plinova (4%) H2 i 29% CO2) vodonika i ugljendioksida. Produkte ave reakcije koriste bakterijc metanskog vrenja za ishranu, stvarajl1cl metan:

307

Proces razluganja sircetne kiseline u metan jc daleko slozcniji nego sto to jednacina predstavlja. Ovo nisu hcmijski nego cisLo mikrubiolos.ki

procesl.

3.2.7.1.13. 'CrcClaji. za aiiaero!mo preciScavanjc (tm!iSta)

Za anaerJbni proccs k()riste se sljcdcci lLrcflaji: a) septicke jame (sJpticki tankovi)~ b) dvospratna taloinica, c) mctantank.

3.2,7,1,14. Scpticke .iamc

Scplicka .lama je ukopani horizontalni mloznik kroz koji lagano protice voda. Tn se tuloii cvrsiu faza zadrzayajuci sc 12 ll1jescci. Ivlulj trunc bez prisustva zraka. U talozniku \Tcmc:nO;.Il1alog zaslojava, Lako cla jedan dio isplivu na povrsinu. Taj plivajuci sioj zadrzava toplotu u taloz.aiku) doprilwscci inLcnzivtranju biolosl<og proccs:1. Septicke jamc nask su primjenu kod scoske kanulizacijc i u grauo\'imu sa malum kanalizacijom.

Na slid 93. prikazanje izglcJ septickc jame.

Slika 93. Upro..'fi'eni izgled stundardne septi2ke jame: 1 .lama, 2 - dovud utpadne

vade, 3 - odvod vode, 4 - fIl.ulj, 5 - bistri dio, 6 - jJregrade

308

Voda iz septicke jame odlazi na biolosko preclscavanje iii direktno u rccipijcnL Prema qjemackim propisima, zaprcmina septtcke jame se odreduje po broju prikljucenih stanovnika. Zajednog stallovaika potrcbno je 300 lilara l.apreminc taloznika. Sto je veci broj prikljucellil: stan()\'r~ika) zapreminJ talozilika po stanovniku se smulljujc:

do 25 stanovnika ... 300 list. 20 - 50 slanovnika ..... 275 Ust. 50 - 100 sLanovnika , ........ , 250 list. 100· 1.50 slanovnika ......... 225 list.

preko 150 stanovnika.. .. .. 200 lIst.

V clil~ina luloznika ne smijc biti manja od 1500 L Svc ovo se odnosi na prolocne scplicke jarllc.

3.2.7.1.15. Dvospratnc talo:lnice

L gorr0cm dijelu dvospratne taloznice otpadne vode se oslobadaju mchani6kih necisloca. Donji di.o taloznika koristi se iskUuc:'ivo za mulja. Nastah gasovi prilikom vrenja n~ prolal.c kroz dospjelu otpadnu \'odu a urcdaJ, nego kroz posebnf1 gasna njedra odlaze u atnlusfem.- Znaci, ovdjc se tabg ne rasloja\'a kao u septickim jamama. Obezbijedeno je nesmeiano i istovrcmcno talozcnje i truljcnje.

309

Na slid 94. dat je izgled dvospratne taloznice.

Slika 94.

Upro,<ceni izgled dvospratne taloinice: 1 - taloinik, 2 - mulj, 3 - bistri diG otpadne vade, 4 - odvodna cyev za mulj, 5 - iljehovi

Prevreli mulj se pod hidrostatickim pritiskom ispusta kroz cijev za odmu]jivanje.

3.2.7.1.16. Metantank

Metantank moze biti veoma razliCite izvedbe. Osnovno je da osigura optimalne uslove za anaerobno razlaganje organskih materija.

310

Na slici 95. prikazan je izgled metantanka sa prikljucnim e1ementima.

=i· ~~,~~~\~"~,, '~"~'~"~~~~'" '~'\ '\\\ ",,-, ' : ", "':, '\\ ~'\ ~ ~'\t.,\\'\'&. , '*' \\\ ,",,\ \\\ ~

=~a==:rr:;:;;;::;(,';\t:r;, \\\ \\\\\\ \\\ ::, "'" 'li:" \", -'.("- -. \\. '{;\ ~\ ,\, '<>;"~ \,~

%. '''''. '''<. '\.\ '''' ' " \,>, ','.\ \, ,\\ w' ,;;, ~,

.~- ~\ ""' \\\ \\\ \~, "\ ~\ ,~, W. \'\ \\\ \\\

\\\ ~\ ',\ "\\\ \'1:., \'\ \,\

Slika 95.

Pomocu tople vode iii vodene pare obezbjeduje se potrebna temperatura (30-5S°C) za anaerabni proces. U metantanku vlada nadpritisak, cime se onemogucava ulaz vazduha koji bi smetao anaerobnom procesu. Pri kiselom i baznom vrenju u ovom urcdaju nastaje produkt teene i gasne faze, ciji je sastav prikazan u tabeh 51. i 52.

Tahela 51 Vrsta materijala (mo ) Vriieme kiseloo vrenia Vrijeme baznoo vrenia

Mravlja kiselina 477 ± 247 208 ± 162 Sircetna kiselina 245 + 126 372 + 144

Maslacna kiselina 299] ± 991 492 + 388 -Azot amonijacne soli 144 + 56 I 270 + 70

pH 4,9 ±.1,3 I 7,3 ±O,9

311

Tabela 52.

!

f AZUL jc porijcklom iz vazduha i zulu ga nema u sastuvu ovog gasa,

Anaerobni proces u mctantanku moze cia sc ubrza llbaciyanjem koncentriranih biokatalizatora. Pri yrenjn mulja u mcwntanku izdv~~a se 10 do 18 m3 gas a na 1m3 cvrstc faze. Dobijeni gas sadrzi 70 ~,--o metana i 30 % ugljcndioksida. Mdan sc koristi za gorivo, a ugljcndioksid za proizvodnju suhog lcda. Oswtak muirL to jest mulj koji se vise 11e razara pod uticajem vrenja zovemo prevre!irn muljcm iii septickim muljcrn. On sadrzi materijc kojc su llcophodnc ?<l razvoj biija: 12~/o huminskih maLerija, 3% ukupnog anHa. 3,Wii· fosfornc kisc-!inc, O,20L kalijum oksida, 19( kulcijum oksida (racunato 113 suhu masu). Ostatak rnulja se rnoze korisliti kao gorivo. Pn:lhodno se OSUSl na poljirna, a zatim prerauujc u briketc.

3.2.7.1.17. TCllretska razmlllnmja olplldnih YOali pomllCtl llktiv!log mnnjll

Preclsca\'anjc otpaunih voda aktivnim !l1uljcm oDulwata sljcdece biohcmijskc procese:

a) acrubnu izgradnja Sl::UliC<1 ((;elija), b) acrobn<1 razgndnja stanica (cellja), c) anaerobno _bsc1o vrenje, d) obrazi.wunjc algi i pWILvodnja klsika.

312

Pri obrazovanju stanica bakterijc se hranc onwllskim necistocama iz otpadnih voda, a energija koja ;c Ulrosi na r~mnoza\'anj~ odnosn~ :?l::lzo\,unjc >stan~ca ~ obJiku b~lklcrija dubljn Se putem spajanju llgljika i KIS1U.l u uglJcndlOksld, Baktenjc -ol<.5idiraiu vlastitu stanicllu SUDst,mcu \TSCCi r2zgraJnju stanica uz osluba(!t:inje uglje.nclioksiJa (s1ika 96.),"

Slika 96,

Oko 65 ~/0 ugljika prc:t\'ara sc- u staniC,HU ::';U))staIL.',l..L a 35 (~';i sc iskoristava za oroizvounill c:ncn:ije. Iz 1 ko BPKl dobi;:1 SF' 0 5-- 0 7 \(0-J'-}-tr',";""'" .,-f"· ',' \, ':. ,,"~v' - C::' - -, ,Ju,- ,', "','j

_)d ,-__ ,lpk", t.lldSC, La St0 St_ potrcsl uko 0,) kg 0.;:, GrganSk<] SaSL;:lYDl

dijdo\'i sumicne supstance mogu se razgraditi do te du od 1 kiT ~o

baklerijskc mase prcosti.!ne samo 0,2 kg, Za to je potrcbno ],4 kg U bi010skitn proccsima izgmclnja i razgradnja stanica oJvija sc istovI~rncno,

Pn anac-robnoi bioloskoJ' raz iJ l'3unJi pryo orU:JYI,~t(> tl'->!':.I'S'U'C~'" l)"'~l'"zc U ,J ,::::-, _ 1:::'- , ,,~ ... _ ~ '--'~ ,l ..... ~ co:; ,;\.

orga~sk~ ~seline (sirb::tna, maslacna i druge) i snmJ-1orvodunik, uz nlzvl~anJe. pk~g mirisa (kisclo vrcnjc). Razgmdnjom organskih kiscJina nastaju plmovl bel, mirisa (mctan i ug!jendioksid), U odnosu na aerobnu izgradr~ju stanica, II unaerobnirn u::;io\'ima s-e 1Z organske supstance obrazllJc rnala kolicina stanic,ne Sllpstan:,;~ U ohIiku bakterija kiselog \TcnJa, odnosno metunsk.ih baklcrija (.s1i.ka 97.),

313

TEeNI PRODUKTlRAZGR PlINOVITI PRODRAZGRAD"r

~a ,5 "e'l" u,~

metanske bakteTlje

org k,sel,ne ~"CO org s u'p, ba kt kjs, vrenje org, ki!'>. metanske bak\

argo kis.+stank-r.a S'Jp CHI.-+CO:l-Ost.sup_

Slika 97.

Aerobni i anaerobni bioloski postupak preciscavanja otpadnih voda zavisi od sljedecih faktora:

a) odnosa hranjvih materija prema mikroorganizmima, b) prirode hranjivih materija, c) mijesanja,

. d) uslova sredine (temperatura, pH . vrijednosti, 0" otrovne materije).

3.2.7.1.18. Odnos hranjivih mikroorganizmima

materija prcma

Postoji odnos izmedu aktivnosti mikroorganizama (stepen razmnoZavanja, potrosnja kisika iIi sposobnost razgradnje organske materije praeene preko BPK5) i postojeee koneentracije hranjivih materija n tecnosti (koncentracija otop\jenih organskih nccistoea odnosno BPK5 filtriranog uzorka, slika 98.).

314

Slika 98.

Kriva na sliei 98. oznacava aktivnost mikroorganizama u zavisnosti od koncentraciJe hranjivih materija u tecnosti. Kod malili koncentracija hran.llvlh mateTIJa krivulja oSJetno raste, kod veeih njen rastjc Sve sporiji. Dakle, . aktlvnost mlkroorganizama je veea ukoliko je konccntracija hran]lVlh mateIl]a u tecnosti veea. No, krivulja zasiccnja nastaje pri makslmalno] vTlJednostl sposobnosti razgradnje koja se vise ne povceava bez obzlra na koncentraclJu hranjlvih materija.

3.2.7.1.19. Priroda hranjivih materija

Ako se u otpadnir;:r vodama nalaze teliko razgradive otopljene organske matenje, tada ce sposobnost razgradnje mikroo[rranizama imati

".. 0

SPOIl]1 rast. U takvim slucajevima neophodno je pri dimenzioniranju uzetl .man]e prostomo oplcreeenje. Otpadna voda osim ugljika treba da sadrzl 1 odgovaraju6e kolicine azota (N) i fosfora (P). Tck obrazovane sta~icne sup stance mikroorganizama sastoje se od 12 % azota i 2,5 % fostora. U nedostatku ovih spoJeva polrebno ih je dodati II otpadnu vodu.

315

3.2.7.1.20. MijeSanje otpadne 'lode

se postlze (:.c(;6i kontakt izme:du rnik ... rourg~ll.l tzama i hranjivc materije, a pogodujc j pri nagLrL rromjcnana KoncenLracijc

hranji\ie materije.

3.2.7.1.21. U510vl

Telnpe:raiura uhrz<lva hemijskc procese (na svakih iO':C udvostrucujc brzinu razgradnje). Na niskim lempe!~~turan.EL mcta!l.Sl~e lxtkterije su osjetiji\'c pa se prcporncuje doda1no zagnJLlvanJC postroJCl1Ju za ::macrobnu fermentaciju otpadnc vode.

PH vrijcdnost izmcltu 7,5 i 8 pCi,godujc aktivno,qi mnogih bakte::ija ... Odstupanjcm od ov,; granicc mctanskc bakterijc postaju vcorna osjctlJi vc.

kisika U otpadnuj voui acrubnum proccsu mor<i biti veei oel ko1icinc kisika k ... oju lrose mikruorganlzmL l .. ko se II anac~robnom "'l"o"es" piJsh::i rneiunsbl f:-'nncntClcli;}, tad~l ic- oIOpljcni kisik stetan. y~ '- "~< .!. ~ c ~." . .<." " ~ • _

Precls(lYanjc otpadnih vuda [h.lmui'u aktivnog mulja SC' u torne stu se :Tl.ik.roorganizmi U bi.o~osk.om pw,:esu na!aze u kruznom LuLu. ,(J I1hHnentu kad sc posLignc zdjcni sadrzaj EtU i.j a, daijl~ji pri.rasi mikroorganizama rcdusira :~c putern odstranjivanjl.:1. \'iska mulja. PostUPJ.h su pronasE Ardcrn i Lokd 1914. godinc Lt l\1anch(;stCfU.

Postrojcnje. ovog postupka moze biti:

jcduoslcpcno, dvosLcpen.o i

postrojcnje sa acrncijOJn rnuljd.

DvoSicpCn() postnJjcnjv, za n:zlihu od b~i7J.Ti(.l za IMknadno L\lozcn~}e. O\'a'l\.\'i.l postwjcnja

POSJC(.hlJC elva sc. Dos'~a'diaiLl tan:to

, ... ..!

gJjc ::;e C1{padn<.t VQtb vclike 7.aEaclcIlllst.l l tdko mlgr~hlUi\'ih l1lJ.tcrija. l! siucaju cia sc pJ"cciscaY(l O1"padna \'oda

316

koja je oncCi;;cena suspcnzijamu .i koloidima, a manjc oLopljenim mal.erijama, taJa sc uspjdno primje,njuje poslrojcnje sa aCl"J.cijom Inulja.

3.2.8. Primjer projektnog rjesenja pn:ciScavanja otpadnih vuda naselja (100.000 stmwvnika)

problema gradskih

Tehnolosko ~jcsenjc prcr:iscavanja otpaunih voda gradskih naselja se bazira ua kombinaciji mehanickog i bioloskog preCiscavanja, tc obrade mulja. Obrada bio]oskog mulja je zavrsna l~lza prcciscavanja, a obuhvata pEn i osuseni ostatak muJja kao produkte ncophodne stabilizacijc mulja. Fomenuti produkri (pEn leao gorivo, mulj kao gnojivo) im,~jLl znacajnu cijcnu koja bi uveliko doprinijela ekonumskmn opravdanju rada ovog postrojcnja.

Prvo sc vrsi proracun hidraulickog i hioloskog opwrecenja postrojenja za prcciscavanje Olpadnih \ioda.

3.2,8.L Hidraulicko optere6enje

Hidraulicko opterecer~je postrojenja predstavlja ukupnu kolicinu ctpadllih voda (iz d0111<:tcinstvu i induslrijc) koje se dovode na preclSCU\·aIlje ..

KoliCina otpadnih vucla 1Z domuejnstva CO) za 100.000 stanovnika uz utrosak voda ocl200 list. na dan iznosi:

Q = 1 OU,OOO. 0,2 = 20,()OO m 3/dan = 833 m3/h

PrClTlJ llsvojenim normama projcktovunja gradskih postrojenja za preci.~caval1jc olpadnih voda, C,;1S0vna kolicina oipadnih voda se pelos1Tuko uve6a\'J au bi se obuhvalile i oborinske vode kaje se prije sllvl.lnja u kanalizaciju zag,Ktuju mehanickim~ djdimlcno i organskim zagadcJ.ljima. Dobijcnu petostruka koiicin<l otpadnih v'"oda uvodi se u sistem za rnchanlcko precisl:avanjc, duk sc za biolosku obradu uzima koticina oLpadnih voda koja odgovara vee iz izlozcnog casovllog protoka Llvccanog za 1,5 puLa.

317

Daklc, maksimalni protok (Qrn,,) otpadnih voda (hidraulicko opterecenje) koje se mehanicki obraduje iznosi:

Qm,,, = Q. 5 = 833.5 = 4165 m3/h

Maksimalni protok (Qm,,) otpadnih voda koje se bioloski obraduju iznosi:

Qrn" b = Q. 1.5 = 833 . 1,5 = 1252,5 m3/h

3.2.8.2. Biolosko opterecenje

Biolosko optere6enje predstavlja ukupno optere6enje organskih materija podloznim bioloskoj razgradnji. Prema literatumim podacima prosjecna BPKS vrijednost po jednom stanovniku iznosi 54 gldan. Ovaj podatak se uzima kao osnova za projektovanje gradskih postrojenja za preciscavanje.

Koneentracija BPK5 u otpadnoj vodi iz domaCinstva, odnosno biolosko opterc6cnje lih voda iznosi:

100.000.54 100.000.54 BO ----- = 270 mg/I

Q 20.000

BO po vremenu = Q . BO = 225 kgBPK51h

Stepen preCis6avanja koji bi se ostvario ua postrojenju treba da zadovolji vazecc zakonske propise.

Postrojenje treba da obezbijedi visok ucinak proizvodnje gasa, cija koliCina treba omoguci energetsku autonomnost uredaja. Prema Degremontu javlja se obicno jos i visak gas a 5 do 20 %, koji je moguce ispomciti spoljnim kotisnicima. Prema istom autoru, ispomka gas a ne bi bila ekonomicna zbog zahtjeva za ispiranjem, preciscavanjem, komprimiranjem itd. Taj visak gas a treba iskoristiti za sulienje mulja koji predstavIja znaca)no vjestacko dubrivo iii gorivu materiju.

Ako se radi 0 velikoj kolicini mulja, polja koja bi se koristila za njegovo susenje zahtjevala bi veliku imobilizaciju terena, kao i veliko

318

angaiovanje radne snage za sakupljanje sasusenog mUlja. Trebalo bi tada ugraditi vakum filtraeiju koja bi obradila veei dio tog mulja (75 %), "iji efekti ne bi zavisili od mctcoroloskih uslova, vee iskljucivo ad pogonskih parametara.

3.2.8.3. Tehnoloski po stupak

Prije nego 8to se donese odluka 0 nacinu prcCiscavanja otpadne vode neophodno je izvrsiti sljedece radnje:

1. hemijska analiza, 2. ispltivanje razgradljivosti, 3. pokusi na modelu, 4. pribavIjanjc podloga za projektovanje, 5. studij procesa, 6, izrada idejnog projckta, 7. izrada glavnog (lzvedbcnog) projekta, 8. izgradnja uredaja, 9. uhodavanje procesa, 10. kontroJa procesa.

Hemijska analiza daje prvi uvid u karakteristike otpadnih voda i njihova opterecenje organskom materijom. Odnos ugljika prcma aZQtu i fosforu ukazuje na njihovo ncophodno prisustvo za izgrad11ju 11evih zivih celija.

Razgradljivost organske materije moze se pratiti mjcrcnjcm patrosnje kisika u uredajima. Spomenuti uredaj sas(oj; se izjedne zatvorene posude u koju se stavlja aktivni mulj, u toku ispitivanja se mUesa i mjeti opadanje saddaja kisika. Potrosnja kisika relativno je mala sve dok se ne poene ubacivati otpadna voda. Aka se dodavanjem otpadne vaele primijeti rast potrasnje kisika, znak je da Je voda bioloski razgradljiva. Aka se uoci opadanje sadrzaja kisika, znak je da mikroorganizmi, zbog prisustva toksicnih materija u vadi, nisu u stanju da razgradc organsku rnateriju.

Za efikasnost preCiscavanja otpadne vode mnogo jc bitan odnos izmedu njenog organskog zagaaenja 1 opterecenja mulja. U tom smislll neophodno je izvrsti pokuse sa razlicitim optereccnjin;a i sa razliCitiln

319

vrcmenum acracija za priblizno isti sadrzaj mulja, Prema karakteristikama Olpadnc vode gradskih naselja, ougovaralo bi postrojenje prikazano na

slici 99.

J ( '~ ,1/-I2J ~(

$1 ~I -"

-~.- c':.padna voda --,-,-- pl;ma;rn :nulj --~- vazdub

.. -.- illdivn: ",utj ."'-A"f.' 7.';I,~ ..,<Sal; "i(iiv mvija ~- .. ,,-... gus tiuijenja ..-<>-___ p: (''Ire!, mulj _~_ f'2.(h"liina voda

Stika YY.

'-bl'eliyna Komera 2-p..;:-npn2 s\anica 3-reS€tka 4-hvata~ p:jeska 5-pretr'lnOl. kOf1'o~a 5-prethccina 3erac. 7-prirnafn; ta109 8-prd,Yna Komora 9-aeraClOn: t,1~o=n,k D--sekund, ta log 11- rnao.insKCl zgt'ada 1 :Z-digesto! C

i3 M diQ{'s tOi j I

i~=?~~~n~t~ Jl

Pretna semi pn:clScLl\'anJH olpacine "ode pomocu abivllog mulja, postupak ~e muzc podijeliti u trt o~;no\'na procesa: mehanic:ko, biolosko i obrada mulia.

Otpadn~i yoda 12 kolcklora prolazi kroz preli vnu komoru koja kU!1alisc Oipadnu vodu pre rna posiwjcnju u maksimalnoj koliCini od 4165 III '/h (Q .5). Ostaii Jio vode oJ,lazi u vodatok. Takvo stanjc javljalo bi sc samD U

vremcnu velikib padavina. Pumpna stanica prihvuta otpadnu vodu i salje je na feSciku gdje se

oJvajDju grube, mchunlcke a zatim w.lsiadjuju put prema hvaiacu bazcnu za prcthodnll aeraciju, prim~mJOm i aeracionom ialozniku. Tu se udsLralli pijesak i taloine organske materijc. Poslije seL .. ullcbrnog u sckundarnolll ba/erm, ymb Sf..': ispusta u \/OdOlOk. Na kraju ostanc mulj koji sc u rnclantanku 1 i II slepc:na obrac1L~ie do odrcdene gustine. Kon<li::na opcracija Obl:lde mulja zavrS;J\'[[ sc na poljima . za susenjc mulja.

320

Ovaj postupak preClscavanJa otpadne vode bazira se na aktivnom mulju koji se sastoji od bakterija. Bakterije razgraduju organsku rnateriju prisutnu u otpadnim vodama. Jednim dijelom organske materije utrose se na izgradnju novih bakterijskih stanica. Pri OVlm procesima mikroorganizmi trose kisik, koji treba kompresorima vjestacki nadoknadivati. U sekundamom talozniku izdvajaju se zive pahuljice mulja koji se, kao povratni mulj, vraea u uredaj za bioaeraciju (aeracioni bazen). Aeracioni bazen i sekundami taloznik Cine jednu tehnolosku cjelinu.

3.2.8.4. Dimenzioniranje postrojenja sa aktivnim muljem

3.2.8.4.1. Prelivna komora

Prelivna komora usmjerava visak otpadnih voda koje dospiju iz kolektora (visak se javlja pri obilnim padavinama) prema vodotoku. Komara moze kanalisati petostruku koliCinu hidraulicnog opterecenja (Qrr",).

Q. 5 = 833 . 5 = 4165 m 3Jh

Dobijena vrijednost predstavlja maksimalno hidraulicko opterecenje postrojenja u kisnom periodu.

3.2.8.4.2. Pumpna stanica

Pumpna stanica obuhvata 3 pumpe ad kojih je Jedna uvijek u rezervi dok druge dvije rade.

Kapacitet jedne pumpe je: Qm" 4165 -- '" -- = 2082,5 = 2083 m'lh

2 2 Vi sino dizanja olpadne vode iznosi:

H=3rn

321

Praksa je pokazala da su u ovakvim uslovima puzne pumpe pogoduije od centrifugalnih. Prednost puznih pumpi je u njihovoj sposobnosti da transportuju vodu u kojoj ima grubih mehanickih primjesa, a da pri tome ne dolazi do bilo kakvog zastoja.

3.2.8.4.3. Resetka

Resctka zadrzava razne mehanicke otpatkc u gradskim otpadnim vodama (granje, lisee, krpe, papiri). Resetka se postavlja u kanalu kroz koji protice otpadna voda. Brzina protoka vode kroz resetke ne smije dozvoli!i da uslje'd kinetickc energije kroz prozore resetke prolaze otpaci, niti da dade do talozenja pijeska i mulja iz otpadne vode u kanalu. Prema literatumim podacima (Imhoff) usvojena je hrzina ad 0,9 mls.

Predvidene su dvije resctke pojedinacnog kapaciteta:

4165 =--- = 2083 m3/h

2 2

Razmak izmeau sipki rosetke usvaja se 20 mm. Odstranjivanje materijala sa resetke vrsi se automatski, grabuJjarom. Materijal se u posebnim uredajima sitni i melje te saye u proces obrade otpadne vade.

3.2.8.4.4. Hvatac pijeska

Ovaj uredaj treba da izdvo.ii pijesak iz otpadne vode. Postoji vise vrsta ovih uredaja, ali za ove uslove najpogodniji je aeracioni horizontalni pjeskolov. Aeracija se izvodi obogacivanjem voda kisikom onemogueavanjem talozenja cestica organskog porijekla.

322

Prema Imhoff-u vrijeme zadrZavanja vode u pjeskolovu iznosi:

V:::;:;Qmax~t

Qm" = 4165 m 3!h = 1,16 m3!s t - vrijeme zadrzavanja 'lode (4 min,) V - zapremina u m3

V = 278,4 m 3

Poprerni presjek pjeskolova odrcduje se na OS110VU protoka vode i brzine horizontalnog kretanja otpadne vode u njemu. Prema lmhoff-u hrzina vode u pjeskolovu iznosi najv;se 0.2 m!s (lJsvaja se 0,15).

Poprern; prcs]ek iznosi:

Q 1,16 p =-= -- = 7.73 m2

V 0,]5

Duzina pjcskolova se odrcduje iz odnosa njegove zapremine i povrsine pOpfeCTIog presjeka.

V 278.4 L=-=--=36m

P 7,73

Dubina pjeskolova so usvaja 3 m, a odatle sinna proizilaz; 4 m. Rvatac piieska .ie, zbog sigumosti, podijeljen u dvije sekcije jednake

sirine (po 2 m). Ohic sekei]e su opskrhljene alltomatskim zgrtacima koji stalozcni pijcsak pomijeraju u bunkcre.

KoliCina vazduha potrehnog za aeraciju iznosi 25 m3/h na 1 m2

povrsine hvataca pijeska. Posta ukupna povrsina iznosi 29,2 ro 2, onda ce ukupna koliCina vazduha iznositi 730 m3!h.

U otpadnim Yodama, pored ostalog, nalaze se i masti, koje bi smetale procesu u bioaeracionom bazenu. Njih treha odsu-aniti II nicskolovu _ odvest; ih kanalom u metantank na digestiju. ,-

3.2.8.4.5. Prelivna komora (5)

Prelivna komora ima zadatak da u bazen za prethodnu aeraciju propusti maksimalnu koliCinu otpadne vode.

323

3.2.8.4.6. Bazen za prethodnu aeraciju

Ovaj bazen obezbjcclujc vodu kisikom prije nego sto ona dospiJc U

primami taloZnik. Princip aeracije je sliean bioacraciji. Po dnu bazena postavljen je sistem perforiranih cijGvi kojim se razvodi zrak po citavoj povrSini bazena. Vazduhom se sprecava pojava nepozeljnih anaerobnih procesa u toku mchanicke obrade otpadne vode. U bazen za prethodnu aeraciju dovodi se visak aktivnog mulja iz procesa bioaeracije.

Zapremina bazena raeuna se prema polusatuom vremenu zadr±avanja maksimaluog hidraulicnog opterecenja:

v = Qm~ .0,5 = 1252,1 • 0,5 = 626,3 mJ

Bazen je podijeljen U dvije sekcije Cije pojedinaene zapremine iznose:

626,3 --= 313,2 m3

2

Dubina bazena se usvaja 3,5 m, a sirina SYake sekcijc 6 m. 1z ovih podataka moz,e so izracunati duiina bazena.

V 313,2 L=-= = 15m

P 6 .3,5

Kolicina zraka za aeraciju, zavisno od bioloskog opterecenja otpadne vode, krece se u granicama od 8 do 14 m3ih po 1 m2 povrsine bazena (usvaja se 11 m3!h i 1 m2): Dakle, treba obezbijediti zraka:

(6 + 6). 15 . 14 = 2520 m3/h

3.2.804.7. Primami taloznik

U O\'~HTI talozniku dolazi do tdozenja prin:mrnog mulja iz otpadne vode, zaje·:lno SD. vlsl-::o11l mulj,t koji Sf: duvodi 1Z sckundalT10g taloznika. Ovdje 5e lzdvoji 40 % crganskog zagadcnja, sto doprinosi S111anjenju

324

opterecenja bioloskog dijela postrojenja. lzdvaja se i visak aktivnog mUlja ~OJI dosplJeva 1Z bazena za prethodnu aeraciju. Ovdje se mulj zgusnjava, sto v p.ogodujc .njcgovoJ obradi. Postoji vise vrsta taloznika, a U ovom sluc~Ju usvaJa se radijalni tip sa 1l1chanickim struganjem istalozenog mulJa.

Zapremina primarnog taloznika odrcduje se na osnovu dvosatnog zadrzavanja prosjecnog satnog protoka otpadne vode.

Dakle:

V=Q.

V=833 .2= l666m3

ov~ zapremina se uvecava za 60 mJ, to jest za prostor koji se koristi

za mulJ. Visina taloznika se usvaja h ~ 2,3 m. Prei'nik taloznika se odreduje prema formuli:

1666 r2 = 231

2,3 .3,14

r= 15,5 m R=31 m

3.2.8,4.8. Prelivna komora (8)

Komora 11 bioloski bazen propusta otpadnu vodu u kolicini:

Qm" b = 833 . 1,5 = 1249 m3/h

Visak otpadne vode prelivna komora pusta u vodotoL

325

3.2.8.4.9. Biolosko preciscavanje u bazenu za bioaeraciju sa aktivnim muljem

Prije pristupanja izgradnji bazena za bioaeraciju neophodno je spoznati sljedece velicine:

a) zapreminu bioaeracionog bazena, b) kolicinu povratnog lTIu\ja, c) kolicinu viska mulja, i d) dovod kisika.

Dimenzija bazena za bioaeraciju uveliko zavisi od:

a) stepena preCiscavanja otpadne vode, b) veliCine uredaja (sto god je uredaj manji osjetljivost na udare je

veca), c) vrste otpadne vode (vode iz domaCinstva su vise razgradljive od

otpadne vode iz industrije), d) promjene koncentracije otpadne vode (udamo opterecenje), e) kolicine mijesane vode (zagadena voda + kisnica).

Ukupna korisna zapremina bazena dobija se iz odnosa dnevnog organskog opterecenja i specificnog optcrecenja prema fonnuli:

dnevno organsko optcrecenje u dotoku V

specificno oplereccnje

kg BPK5/d V = ------ (m')

kg BPK5/m3 • d

Ukupno biolosko opterecenje otpadne vode 11 dotoku iznosi:

DBO = 225 kg BPK5/h = 5400 kg BPK5/d

326

Bud~6i d~. s~ ovakoliCi~a s:nanji u mehanickom dijclu postrojenja, ova .kolIcm~.~~ sman]! uklJucuJUCl 1 prethodnu aeraeiju, za cea 40 %. Na blOlsko preclscavanJe dolazi:

540.0,6 = 3240 kg BPK5/d

Za potpuno biolosko preCiscavanje otpadnih voda, prema Imhoff usvap se speClficno opterecenje 1800 gr BPK5!d . m3 prostora aeraciono~ bazena. Prema tome, ukupna korisna zapremina bazena iznosi: b

3240 V 1800 m 3

1800 • 10.3

Radi cfikasnijeg rada bioaoracionoo bazena treba predvidjeti 4 sekcije. Zapremina svake sckcijc treba da fe:

3609 --·-=450m3

4

. OptimaIna du~ina ,yake sekoije (11 skIadu sa izlozenim parametrima) lznOSl 3,5 ill, a duzma 40 ill. U tom slucaju slrina bazena iznosi:

1800 12,9 m

3,5 • 40

. Koli~in~ povrat~og v nlu1ja koji se iz sekundanlOg taloznika vraea u bl~aeraclO~l bazen l~ra~.ava se u postocima prema kohcini otpadne 'lode kOJa dolazl na postroJ en) e za preciscavanje.

Ovaj odnos zavisi od sadrzaja mUlja u bioacracionom bazenu kao i od koncentracije povratnog mulja:

PM m'mnlja ----.100 (%)

m 30 . V

327

5M BB PM= .100(%)

SMRM - 5MBB

PM - povratni mulj 5MBB - sadrZaj mulja u bioaeracionom bazenu SMRM - koncentracija povratnog mulja

Masa suhc tvari u povratnom mulju utvrduje se susenjem i vaganjem uzorka nakon odrcdivanja valumena mulja. KoliCina povratnog mulja mijenja se u zavisnosti ad optereeenja otpadne vode, a uobicajeno se laeee u koliCini od 80 % u odnosu na prosjecnu satnu koliCinu otpadne vode.

PM = 833. 0,8 = 666,4 m3/h

Visak aktivnog mulja iz sekundal1log taloznika transportuje se u bazcn za prethodnu aeraciju, odaklc zajcdno sa otpadnom vodorn dalazi u primarnc taloznike. 1z prlmamog taloznika se pomocll pumpi transportuje u digestore.

Produkcija viska mulja izracunava se prema fOl1l1Uli:

AM,,; = R\'Q(0,6(R" + LSll) - LSi) - 0,03 . SMilB

AM,,; - produkcijlt viska mllija (kg SM/m3

:. d), RVQ - hidraulicno prostorno oplerccenjc (m'/m' . d) R" - dodatak (g BPKS/m3

)

LSll - lebdeee 1l1aterije u dotoku (g/1l11) LSi - lebdcee materije u efluentu (glm3

)

5MBB ' kancentraciJU suhe materije mulja (kg SMlm3)

Prema Imhoffu kolicina "viska" bioloskog mulja iznosi 4,4 I po stanovniku na dan: sta za 100.000 stanovnika iznasi 440 m3/d iii 18,4 m 3/h.

328

Uvodenje kisika u bioaeracioni bazen YrSi Be preko perforiranih cijevi. Za potpuno biolosko preciscavanje otpadnih voda potrebno je 1 kg kisika po 1 kg BPK5. No, od ukupne kolicine kisika dnevno, sa zrakom za oksidaciju, iskoristi se svega 8 %.

3240 .100 40.500 kg kisika

8

Posta 1 kg zraka sadrii 0,28 kg kisika, to ce ukupna kolicina zraka iznositi:

40.500 = 144.643 m3 vazduhaJdan = 6026 m3/h

0,28

3.2.8.4.10. Sekundarni talolnici

Da bi se obezbijedilo sto efikasnije sekundamo talozenje ugradllju se dva sekundama taloznika koji pojedinacno primaju polovinu ukupnog protoka otpadnih voda, a u slucaju potrebc moze jedan taloznik da prim; cijelu kolicinu. Predvidcni talaznici su radijalnog tip a, sa ugradenim zgrtacima koji zgrcu mulj ad pcriferijc ka centm taloznika, odakle se povremeno ispusta kao povratni mulj i visak 1l1ulja. Zaprernina sckundarnog taloznika odrcduje se prema vrernenu zadrzavanja otpadne vade u nJemu. Po I1l1hoffu, vrijeme zadriavanja vode koja dolazi u talaznik iznosi 2 do 3 sata (usvajeno 2,5).

Daklc, zapremina talaznika iznosi:

1249,5 .2,5 = 3124ml

Posto su usvojena dva taloznika, pojedinacna zapremina iznosi:

3124 1562 m3

2

329

Usvajanjem korisne dllbine taIoznika ad 2,2 m, precnik svakog taIoznika je:

1562 r2 = 226 m2

2,2 . 3,14

r= 15 m R=30m

Aktivni mulj u sekundamom taloZiliku sadrzi 99 do 99,3 % vode. Ovako vlazan mulj ne moze se podvrci proccsu digestijc jer bi voda ometala proces, pa jc neophodno da se prethodno voda smanji. Da bi sc to postiglo, mulj se prehacuje u bazen za prethodnu aeraciju i primarni hazen gdje se zajedno sa primarnim mllljem zgusnjava na vIainost 95,5 %. Prebacivanje mllIja vrsi se pomocu centrifugalnih pumpi. lz sekllndarnih taloznika preCiscena vode odvodi se u vodotok. Efekat preciscavanja iznosi 85 do 95 %, racunato na pocetnu vrijednost BPK5.

3.2.8.4.11. Kompresorska stanic.a

Kompresorskom stanieom obezbjeduju se dovoljne kolicine vazduha:

a) za pjeskolov 730 m3/h b) za bazen za prethodnu aeraciju 2520 m3/h cJ za bioaeracioni bazen 6026 m3/h

Ukupna koliCina zraka iznosi:

730 + 2520 + 6026 = 9276 m3/h do maksimalno 730 + 5000 + 12000 = 17730 m3/h

Da bi se ova koliCina zraka obezbijedila neophodna SL1 3 turbokompresora, od kojih dva rade, a jedan u rezevi.

Kapacitet svakog komprcsora iznosi 8000 m 3!h.

330

3.2.8.4.12. Pumpna stanic.a za primarni mulj

Iskllstvom je utvrdeno da se u primamom talozniku izdvaja I 109 suhe materije po ekvivalentnorn stano\'niku na dan. Posta se radi 0

100.000 stanovnika. kolicina suhe matcije iznosi: 11.000.000 gldan, odnosno 11.000 kg/dan.

Vlaznost mulja krece se oko 95,5 % pa ce ukupna kolicina VIaZnOg mulja iznositi:

11000 .100 = 244.444,5 kgldan = 244,5 m'/dan

4,5

Za transport ovog mulja predv'idcne su dvije pumpe (jedna radna, dnlga rezen!na)<

Odabrani kapaeitet jedne pumpe je 500 lImin. Dakle, ukupnu dnevnu kolicinu taloga prebacit ce jedna pumpa za 8 sati (za jednu smjenu).

3.2.8.4.13. Pumpna stal1ica za aktivni mulj

Aktivni mulj iz sekllndarnog taloznika kontinuirano, u odredenoj kolicini, recirkulise do bazena za bioaeraciju, a visak se prebacllje u baze~ za prethodnu aeraciju. Za transport aktivnog mulja do bioaeracionog hazena p:cedvidene su cetiri centrifugalne pumpc (3 radne i 1 rezervna) pOJedmacnog kapac1teta 280 m3/h. Stepen recirkulacije se mijcnja i moze iznositi ad 0,4 do 1,23.

Prosjecna koliCina aktivnog (povratnog) mulja iznosi 666,4 m3/h. Za aktivni mulj, cija kolicina iznosi 18,4 m3ih, predviltene su dvije pumpe (1 radnu 1 ] rezervna) pOJedmacnog kapaciteta 350 J/min.

331

3.2.8.4.14. Obrada mulja

U proccsu precis6avanja oipadnc vode javlja se znat11a koliCina mulja koji se mora i da~ie obradivati, jer se ubrzo pocinje sirtti neprijatan miris, a maze da postane i zariste patogcnih baktcrija i bacila opasnih po zdravlJe stanovnika.

Postoji vise nacina abrade i dispozicijc mulja: a) spaljivan]e sirovog mulja nakon tennicke obrade, b) spaljivanjc sirovog mulja nakon hemijske obrade, .c) digestija mulja, pasterizacija, odvoz tccnog mulja od strane

poljoprivrednika (njihov aranzman). U cilju dezinfekeije mulj treba zagrijati na 70°C u lrajanju ad 30 minota.

d) Digestija mulja uz proizvodnju clektricne energije, a odvoz mulja kao pod "c" iii na polJa za susenJe, gd]e bi so dobilo kvalitetno vjestacko gorivo ill gorivi matcrijal visokc kaloricne moci.

lJkupni troskovi obrade primarnog mulja prikazani su u tabeli 53. Tabela 53. ~~~----r-~~- ,~--:--. .......,--~........,-c---:c--.---,

I

I Vrste Sirovi mulJ obradel~. Digclirani mulj

I Bez proizv. ! Sa proil.v.--1 troskova (Sit) Tennickj l, ... _h~-mij&.· .. ~~i _ ______ ____ cL enel~g~_ d. Enegi-c

Troskovl izgradnjc I--~--;---,----~ ."-------.-... -.-..,--~-

Grad. I Radovi

2,8 2,0

Mas dio 7,8 5,~ l i

4,4

2,6

5.2 !

4.4 :=J ....''---==--c·!'c-"roskovi pogona -='-_-L __ ?A'--1

~~~~-t---:-'::---t---:.c:---.--t-I _...cICC,2:--_f-=-:8 I

UkuIlllo .. 10.6

.

7,8 L_ 7.0

, Osoblje 1,8 1,5

1,2 1~_L2 . 0,3 , 1,0 I 0) , l:l

El.energi,a I 1,7 HemikaJije 0,7 ~, . 1,7 zavanJe .

Dispozicija 0,9

pepela

L2

i 8,0 1,7

! 0,9

i 9.6 ! 9,6 I .~~~~~-r---·~1~6~.9~!

_±=L-~1~3_-L ___ 7~,9 ___ J

Transp0l1 , mulja

I -

r' Iskorist. e1. I Energije

.

CUkupno 8,2

I

_._ .... -

.

I

I -

1,33 ..

332

Troskovi (labela 53.) abrade mulja putem digestije uz proizvodnju elektricne energije najnizi su (cetvrta altemativa). Aka se ima u vidu mogucnost iskIjucenja aerazagadenja, auda nema razloga da se ne prihvati cetvrta altemativa. Ovom altemativom predvidena su polja za susenje mulja.

3.2.8.4.15. Digestori

Digestija mulja je predvidena n digeslOrima I i II stepena, a predstavlja proees koji stabilil.uje organske malerije pri temperaturi od 33 do 35°C. Prije nego sto dospije u digestore, mulj je neophodno l.agrijati do temperature tmljenja (35°C). U tu svrhu mulj se jednim dijelom provodi krol. izmjenjivac toplote (mulj - voda) te taka zagrijan mijesa se sa ostalim mUljem, a zatim ubaeuje u digestor I stepena. Pod djejstvom temperature i anaerobnih bakterija nastupa truljenje koje se zavrsava u digestoru II slepena. U digestom 11 stepena vrsi se zgusnjavanje mulja i odvajanje nadmuljne vade, koja se prebaeuje na resetku. U toku proeesa truljenja na povrsinu mulja isplivaju specificno lakse materije, stvarajuei cvrstu kom koja ometa proces digestije. Kora se mora odstraniti, a to so postize rocirkulaeijom mulja. Recirkulacija se izvodi. pumpama koje uzimaju mulj sa dna digestora i vracaju ga u gomji dio. Aka temperatura mulja padne ispod odredene gramee, toplota se nadoknaduje reclrkullSan)em ovog mu1.la preka izmjenjivaca toplote.

Pri lruljenju, odnosno stabilizovanju mul.la izdvajaju se gasovi: 70 % metana, 27 % CO2 i 3 % azota. Gas se odvodi u gasometar smjesten iznad dlgestora II stepena. Posta gas predstavlja garivu materiju visoke kaloricne 1110Ci, to se njegovom energijom obezbjeduje:

a) elektricna energija za sopstvcne potrebe, b) toplola potrebna za tmljenje u. digestorima.

Dobivenim gasom obezbjeduje se potpuna energetska autonomnos( postrojenja, nz visak energije ad 5 do 20%. Taj visalc, ukoliko ne nace potrebu pri susenjn mulja, isporucuje se spoljnim kOlisnicima.

Mulj iz digestora II stepena odvodi se na polja za susenje"

333

Dlrnenzionisanje digestora I stepena vrsi se na osnovu njegovog dozvoljenog opterecenja po stanovniku. Prema Imhoffu:

opterecenje digestora: (metantanka l) = 40 l/ekv.!st. opterecenja po organskoj materiji = 2 kglm

3

_ opterecenje digestora II = 27 IIckv.st.

Prema tome, ukupna zapremina digestora I stcpena kod 100.000

stanovnika iznosi:

v = 40 .10.000 4000 m3

Kolicina organske supstance koja se maze obraditi u digestoru iznosi

G = 4000 . 2 = 8000 kg/dan.

Posto koliOina primaroog mulja koji se dovodi n digestor iznosi 244 m3/dan, vlaznosti 95,5 o!~, to CC i vrijeme 11 digestoru T stepena iznositi:

4000 16,3 dana.

244

Digestor II stepena svojom konstrukcijom obuhvata gasometar. Zapremina digestora II stepena iznosi:

V = 100.000 .27 = 2700 m3

U toku procesa tru~ienja mulja razvija se metan, do 30 l/ekv.s!. na dan.

L1J<.upna njegova kolicina iznosi:

G = 30 .100.000 = 3000 m3/dan.

Kaloricna vrijednost gasa je 22000 kJ/m3

pa ce ukupna energija

iZTIosjti:

Q = 22000 .3000 = 66.000.000 kJ/dan.

Potrebna kolicina toplote za zagrijavanjc mulja racuna se na osnoVU kolicine mulja i razlike temperature (pocetne i krajnje). Polazi se od najnepovoijnijih uslova, u zimskom periodo kada je temperatura

334

dolaze6eg mulja 8°C. Za mulj koji se zagrijava na 3SoC potrebno je dovesti 26.352.000 LUdan.

Gubici top late u okolinu (zracenJem) u prosjeku iznose najvise 10 % u odnosu na koliCinu top late koja je potrebna za zagriJavanje mulja, pa odatle ukupna toplota koju treba dovesti u digestor iznosi 28.984.000 kJ/dan.

KoliCina toplote koja se kOrlsti za zagrijavanje prostor~ja predvidenih za predlozeno postrojenje preclsc3vanja otpadne vode- iznosi oko 4.000.000 kJ/dan.

Dakle, toplota ko]a bi sc utrasila na postrojenju iznosi:

Q2 = 28.984.000 + 4.000.000 Q2 = 32.984.000 kJ/dan

Sagorijevanjem 3000 m' /dan plina dobije se tcoretski 66.000.000 kJ. Medutim, iskoristenje pamog kotla se krece oko 70 %, sto znac; 46.203.600 kJ/dan prakticno dobijene toplote.

Visak toplote predstavlja razliku moguce proizvedene potrcbne toplote:

Qv = 46.203.600 - 32.984.000 Qv = 13.219.600. kJ/dan

Trecim licima moze se isporuCiti topla voda iii para dncvne toplotne mod ad 13.219.600. kJldan, sto je, bez sumnje, znacajna sta;ka sa aspekta ekonomske opravdanosli izgradnje i rada ovakvog postrojenja za preciscavanje otpadne vode gradskih naselja.

3.2.8.4.16. Polja za stiSenje mulja

Prema Imhoffu, za potpuno 1oiol05ko preciscavanje otpadne vode do1oija se koliCina mineraJizovanog mulja 0,7 1Idan po jednom ekvlvalentnom stanovnjku.

U nascm slucaju godisl~ja kolicina rnineralizo\'anog mulja iznosi: V = 100.000 .0,7 . 365 = 25.550.000 1/god, odnosno V = 25.550 m3/god.

335

Osuseni mulJ predstavlja kvalitetno dubrivo za poljoprivredne svrhe, jer sadrzi hranjive materije neophodne biljnom svijetu. Susenje mulja na otvorenim drenaznim poljima je najjeftinije pa za nase uslove i najekonomicnije rjesenje.

PovrSina polja se izracunava prema Imhoffu:

V F=-

h.n

F - povrsina polja h - visina sloja mulja (usvojeno 0,5 m) n - broj nasipanja mulja u goclini dana (usvojeno 9) V - zaprcmina mulja

25.550 F = = 5677,8 m'

0,5 .9

3.2.9. Sekundame simvine iz otpadnih gradskih voda

Otpadne gradske vade sadric znacajne kolii'ine organskih materija koje se mogu anaerobnim procesom iskoristiti, jednim dijelom za energiju dmgim za dubrivo. Tu se desavaju eisto mikrobioloski, a ne hemijski procesi. Utvrdeno je da I em' mulja, u kojem se odvija proces vrenja, saddi rnilijarde raznih bakterija koje razlazu proteine, masti, celulozu, skrob, soli sumpome i azotne kiseline, masne kiseline i dr. Po zavrsetku procesa \'renja zaprcmin1l taloga se smanji za 50 %.

Prilikom vrenja iz I m' evrste faze (iz otpadnc gradske vade) moze se dobili 10 do 18 m' gasa koji se uglavnom sastoji od metana (70 %) i ugljendioksida (30 %). Mown se karlsti kao izvor energije, a ugljendioksid za dobijanJe suhog leda. Ostatak evrste faze koji se pri vrenju l1ije razorio sadrzi sastojke (humusne materije, azat, fosfon1U kiselinu, kalijum oksid, kalcijum oksid) neophodne za razvoj biljnog svijcta. Tnj ostatak po sadrzaju fosfora i ilzata moze se uporediti Sa boljirn prirodnim dubrivom . OSlm toga maze se uspjesno iskoristiti kao gorivo.

336

U tom slucaju mulj se susi na poljima, a onda se fomlira u obliku briketa. Dakle, ogroll1ne su mogucnosti iskoristavanja otpadaka iz gradskih otpadnih voda.

3.3. KONTROLISANJE OTPADNIH VODA

Prilikom ocjenjivanja veliCine nekog zagadivaca, a time i njegovog dopnllosa treba imati realan pristup, a to je zapravo u(vrdena koliCina (teret) zagadcnja koja zagaduju vodotoke.

Teret zagadivanja se radi jcdnostavnosti izrazava kao ekvivalentni broj stanovnika.

Ovaj pokazate~j sadrii OSllovnc podatke 0 prisutnom 3110rganskom zagadenjn kao i stepenu toksicl1osti otpadnih voda.

Zagadenjc potice ad:

a) suspencliranih lvari i b) biohemiJske potrosnje kiseonika.

Medutim, suspendirane lvari predslavljaju kako anorganske tako i organs~e materije kaje ucestvuju u procesu biohemijske razgradllje, a Gija Je veliema obuhvaccna 1 izrazena preko BPK5. 1z tih razloga neophodno Je uspostavljUnje odnosa izmedu ukupnih anorganskih tvari i BPK5. Taj odnos se moze prikazati sljedecom formulom:

g SMan gBPK5 EBS = 0,15 + 0,85---

30 54

EBS - ckvivalentlli braj stanovnika SMan - kolicina anorganskih tvari gldan BPK5 - biohemijska potrosnja kisika za 5 dana u g/dan.

Vrijednosti 0,15 i 0,85 predstavljaju tezinski odnos izmedu ukupne anorg~~~ke ~uspendirane tvari prema ukupnoj sllspendiranoj i otopljenoj matenJllzraZCl1e prcko BPK5.

Posto kolicina anorganskih tvari i BPK5 predstavlja dnevni teret zagadenJa u gramima vise ce odgovarati sljedeca formula:

337

Ta Tb EBS = 0,15--- + 0,85---

30 54

Ta - ukurni dnevni teret anorganskih suspenzija (gldan) Tb - ukupni dnevni teret BPK5 u gldan

Fonnula ce bit; kompletnija ako obuhvati razlike u vrsti organskih tereta, djelovanje toksicnih tvan na proces autopurifikacije i temperature.

Prvi koeficijent korekcije (K,) dobiva se iz odnosa hemijske i bioloske potrosnje kisika (HPK : BPK5).

Prema ispitivanjima otpadnih voda naselja ustanovljeno je da u nonnalnim okolnostima HPK ima oko 2,5 puta veeu vrijednost od BPK5.

HPK

2,5 BPK5

Drugi korekcioni faktor R se odnosi na razljedenje otpadne vode sa vodom u vodotoku,

Poznato je da toksicne tvari sadrzane U otpadnoj vodi mogu zaustaviti proces razgradnje organskih materija. .

Razumije se, aka je razl:jedenje otpadnih voda sa vodom vodotoka vece, time je ll1anja inhibicija procesa razgradnje.

111hibicija bi kod nekog razrjedenja (Q,) otpadne vade u recipijentu potpuno prestala.

Svako zagadivanje koje se ispusta u vodeni tok treba biti razrijedeno do izvjesne mjere da bi se njegova koncentracija svela u dozvoljene granice.

Maksimalno dozvoljena koncentracija BPK5 za vodu I kJase iznosi 4 glm3 Dakle, ako zelimo razrijediti teret zagadenja BPK5 od jednog stanoVllika koji iznosi 54 gldan, potrebna je koliCina vode od 13,3 m3 tj. protok od 1,56.10.4 m31s.

Da bi se ovaj kriterijum primijenio, potrebno je u prvom redu eksperimentalno utvrditi odnos razrjedenja otpadne vode sa Cistom VOd01TI kod koga nema inhjbicije procesa razgradnje organskih matelija.

Ako se dobiveno razrjedenje x pomnoii sa prosjecnim dotokom otpadne vode dobiva se velieina j)otrebnog protoka recipijenta Q,. Tu

338

nema vise stetnog djelovanja toksicnib materija na proces samoCiscenja u vodotoku.

Po nasim vazeCiill propisima teret zagadenja svodi se na mjerodavni protok QMP. U tom slucaju se vrijcdnost razlike u pro\()cima izmedu Qx i QMP podijeljeno Sa protokom mora teretit; kao dodatni teret zagadenja izrazen u ekvivalentnim stanovnicima.

Qx -QMP x.q - QMP X=---

1,56. 10'4 1,56. 10'4

R - pokazatelj stetnosti toksicnih tvari u otpadnoJ vodi, izrazen brojem ekvivalentnih stanovnika

X - potrebni stepen raZljedenja utvrden eksperimcntalno, q - prosjecni dotak otpadnih voda m3;s QMP - mjerodavni pro(ok II m3Js

Ina kraju postoji korekcioni faklor koii ukljucuje tennicko zagac!enjc. Nairne, nasim zakonskim propisima 0 visini vodnog doplinosa

zagadenjem se smatraju i one otpadnc vode Cija temperatura na mjestu ispustanja u vodni tok prelaz! 30oe. Prema tome svako povecanje telnpcrature iznad te granice predstavlja dodatno opterecenje vodotoka.

To opterecenje se izracunava na sljedeci naCin:

X.TD=q.To

To x=q __

TD

q - dodatak otpadne vade u m'ls x - pretpastavl1eni ckvivalentni dotok otpadne vode i'ija je

temperatura u granlcama dozvoljcnog (m3/s) To - temperatura otpadne vode na izvoru TD - maksimalno dozvoljena temperatura otpadne vade (30°C).

339

U (om slucaju je dodatni teret zagadenja Rt nas(ao zbog povccane temperature otpadne vode, a izracunava sc na sljcdeci naCin:

x Rt=---

1,56.10 4

4 q • To. 10

1,56.TD

Rt - dodatno tCDllicko zagadcnje lzrazco ekvivalcntnim brojem stanovnika

Konacna formula za izracunavanj"c veliCine tereta zagadcnja izrazcnog u bwju ekvivalentnih stanovnika glasi:

Ta Tb EBS =0,15 -- +0,85-- K, +R+ Rt

30 54

Ova formula obuhvata sve [aktore mjerodavne za ocjenu velicine dncvnog tereta zagadenja kaje otpadnc vode unose u vodcne tokove.

Dobijcni korekcioni faktori se ne uvrstayaju u fonnulu u sljedeCim slucajcvima:

Kr ~ kadaje njegova vrijednosl manja odjedan R - kada dobivcnu \Tijednost irna ncgativan prcdznak Rt ~ bda otpadna voda ima tcmperaturu nizu od 30°C.

3.4. ISPITIV ANJE OTPADNIH VODA

Uzorkovanje otpadnih voda (reba prilagoditi vrsti ispilivanja. Naime, ispitivanja se medusobno razlikujll, pa postoje: bilo.ska, hcmijsko ~

analiticka, oOOosno pogol1ska ispitivanja. U toku dana voda mijenja svoJ saslav kako na ulazu tako i oa izIazu

postrojenja za preciscavanje. Dakle, pOJedinacno obradivani uzorak redovito pokazuje odstupanje. Zato se uzorak uzima u tacna odredenim vremenskirn inlcrvaJima (svaki sat iIi svaka dva sata). Uzorci se stavIjaju

340

u.z.ajednic~u staklenu bocu sa staklenim iIi plasticnim cepom. Boca mora bIll napUllJena do vrha kako se ne bi muckala prilikom (ranspOlta. . . _?a bi se odredio stepen djelovanja postrojenja za pI(:Ciscavanje vode, isplllvanJc se \'1'51 na dotoku j preljevu. Ako se istovfcmcno uzme uzorak U<1 dotoku i prcljevu, dobiveni rC'lultat ce biti pogrcsan, Naime, pravilo jc ,da s~. l1a preljevlI. postrojcnja uzme yoda koja je ranije usia u postrojenje. Znacl, vodu na lzlazu postrojenia treba uzorkovati za onoliko vremcna kasnije koliko se Vrelllena vada ·zadrii U poslrojenju.

volumen bazena u m3

koliCina vade li m3!sat = zadrzavanje

Za dimcnzioniranjc postrojenja za prcciscavanje 'lode najznacajniji je parametar ukupnog dncvnog opterecenja otpadn0111 organskol1l materijom izrazenOlll kao BPK5 (kg/dan). '

Ako se ovaj parametar podijcli sa ukupnom dncvnom kolicinom vode dobije s~ prosjccno dncvno zagadcnje vade izrazcno kao lng BPK5 !litr~ 1nmollm,

341

4. TLO

4.1. UOPSTE 0 TLU

Tlo (zemljistem) nazivam0l'0vrsills1<i~sJol~.JllliiIlekore.tI~gije~l1s~L_ uslovnlYQfa'1Jii:di z;ll,Isc oa'Sastayais,!nitamogst"J:lH~tJa. !skonstavaJll':'.l z.emljiste za svoje potrebe covJet ga Istoyr.emeJlozagagllJLrii'."~_~ otpacima. .. . .. . . " ..

Zag'!Qeno. zemlj iSle·predstav lJ alzvor . mfekel]e. za\Jude. Lz.,votmJ e. Takoder,zagadeno zemljistc" siri' nepnJ atan mms··posta.ll.lP...lzvor

qerozagadenja. "V .'

U zavisnosti.od struktur~.i hemijskog sastavazemJJIsta postOJI:

a) povoljno ("zdravo") zernljiste i b) nepovoljno ("nezdravo") zemljiSte.

Povoljno zemljiste predstavlja krupnozmasti matcrijal kroz koji se voda brzo procjeduje ostavljajuci za sobom slobodan prostor za oksigenium. Dakle, voda je daleko od povrsine i ne moze ntlcatl na vlazenje temelja zgrada. Takvo zemljiste (tlo) Je sastavlJeno od krupnog pijcska, sljunka i skriljaste zemIje. .

Nasuprot ovakvom zemljistu pastoji sJabo propusno, bez zraka 1

vlazno zemljiste koje se s pravom zove lInezdravo1' i za zivo~ covJ:~~

nepovoJjno zemljiste. Tu se niva vode ualazi bJizu, pa i na samoJ povrslm tla. Takoder, nezdrava su sva zemljista, koja su zagadena razmm otpacima pogotovu ako su organsko g pori jekla.. ."

Pod djejstvom fizickih, hernijskih i bioloskrh procesa zemlJlste mijenja svoju strukturu. Ono maze biti skriljasto, krecnj3sto, kompaktno (sastavljeno od kompaktnih stiJena). pjeskovito, glmasto 1 s~stavIJeno.?d zemlje emice. Nisu tako cesti slucaJevl, alt se srecn zemlJIsta kombinovana iz dvije iii tri vrste zemljista.

342

4.2. HEMIJSKI ELEMENTI U ZEMLJISTU

Po hemijskom sastavu zemljiste sadrzi 50 % oksigena, 30 % silicijuma. 7 % aluminijuma, 3.8 % feruma, 2 % karbona. 19 % kalcijuma i Inanjih koliCina kalijuma, natrijuma, hlora, sumpora, magnezijuma i dr. Inace hemijski sastav zemljista utice ua kvalitet vode za pice koja se nalazi u tom zemljistu kao i na kvalitet hrane koju covjek koristi.

Mikroclementi koji se, takoder, nalaze u zemljistu imaju znacajan uticaj na zdravlje ljudi. ZemI)!ste koje je deficitarno pojedinirn mikroclementima ima za posljedicu oboliJevanje stanovnistva koje zivi na takvom zemljistu. Mikroelementi neophodui za covjekov organizam suo jod. fluor, ferum, bakar, kohalt, cink i dr.

U tabel! 54. prikazani su elementi za koje je medicina do sada utvrdila da su neophodni covjecijem organizmu.

Tabe/a ';4 i Hemijski ~~menti

Jod· J

Flllor - F

Gvozde - Fe

Kabalt·· Co

Uloga U organizmu

Neophodan za stvaranje tiroksina

Neophodan za stvaranje zubne gledL sprecava

nastajanje kariesa

Neophodno za stvaranje hemoglobina i mioglobina, za normalnu hemat~zu Sastavni dio vitamina Bn antipcrniciozni vitamin I

Ncophodan za normalnu

Potrebna dnevna doza

0,15-0,30 mg u vodi: j 5-20/1 I

1,0-1,5 mg na litar u vodi za

pice

15-20 rug dnevno

R·1O mg dnevno

Simptomi dcficita

Endemska gusav0St, kretenizam,

,&uhonijemost Karies kod djece i

odr3slih. Suficit nastaje u dozarna vecim od 2 mg!l

Hipohromna anemija kod djece i odraslih

Anemija

Dakar eu I hematopezu i produkciju 2-4 mg dncvllo Anemija

,. 11 __ ~~~h~em~oa~l~ob2i=n=a~~-i __________ -i ______________ -l Sastavni dio fermcnta

Cink - Zn 20 mo- dnevno Ostecenje embriona karboanhidraze I b

p(l,tr~ban ~~ proces~ ,. O-.3·-m--"-d-ne-'·\-'n-o+~'l~Jsporeno rascenje i rascenja 1 OkS1QO - redUKCljc.l' b osifikacija

Mangan - Mn

343

4.2.1. Zrak u zemljiStu

Zrak koji se na1azi u parama zemljista ima znacaJnu uiogu u nonnalnom WeIll baklcrija pri proccsu mincralizacije organsldh maLcrija i za razvoj biljnog 'svijela. Inace, zrak u zemlji se razlikuje od atmosferskog po vecem sadrzaju karbondioksida, a manje oksigena.

Takoder, zrak u zemljistu sadrii az01a) a 1110ze i amonijaka i metana. Prodiranjc zraka II pare zemljista os1varuje se atmosferskim paduvinama. Nairne, prodiranje vode sa povrsmc prema dubini zcmlje stnra se podpritisak (vakuum) koji uvlaci zrak.

4.2.2. Voda u zemljiStu

Voda u zcm1jiste dospije\'u iz utmosfcre U obliku padavina. ZcmljisLc propusta "\'odu vrseci njeno filtriranjc. Ako se voda brzo procjedujc kao sto jc sllicaj kraskog zemljista voda se. He filtrira dovolino pa ostaje zugadena. I\1eduLim, u slucuju sporijeg cijcdcnja ftltriranje je efikasnije pa su mogucnosti zagadenja vode manje.

Dubina na kojoj se voda lTI07,C nalaziti U lClnljistu iznosi i do 10 hiljada metara. To zavisi ad udaijcnosti izmcdu povfsine tla i ncpropusnog sIoja .zcmlje.

4.2.3. Temperatura zellujiSta

rfemperatura zelnljista zavisi ad vise faktora, a osnovni Sll:

a) gOdisnje doba b) OrijCnlaeija zemljista c) kvalitel zernljiSla d) vlainost i dubina zemljista

U zimskorn periodu temperatura zemljista je veca od temperature zraka, l11e(iutinl, U Ijetnom periodu je obrnuto - zemlja je hlaclnija od zraka.

Prosjecna tcmpcratm'a zemljista odgovara prosjec.noj tempcraturi zraka. Zcmljiste koje je orijentisano prcma jugu, jugoisL0ku i jugozapadu bolje se zagrijuvu od zemljisla koje jc orijcntisano prcma sjcvcru.

344

4.2.4. Mikroorganizmi u zemljistu

P~vr~ins~ sloj zemlje, a najvisc dubine do scst metara, OUlOgucuje post?JunjC IDlkroorganizama. NajboUc uslove imaju dubjne do deset centlmetara. Na sarno] povrSini ih ncma zbog llticaja ultraljubicastih zraka i suhe podloge.

Bakterije za svoje razmnozavanjc zahtijevaju odgovarajucu tem!)~ratUlu, vlaillost a 11ckc vrste i oksigcn. Njihova uloga je veoma zn.ac~J.na. u ?~ocesu razgradnje organskih materija do spojeva kaje aSlrnlhraju b!ljke. Razumije se, postoje rame vrste mikroorganizama: bakterije, virusi, gljivice i protoze.

Takod.er, post~j~ vise vrsta bakterija korisnih za zcmljiste, a najvaznije S~l ~ne ko~e obavlJaJu praces mincraiizacije prevodcci amonijak Ll nitrite a ll1tnte u llltrate.

~~)reu. korisnih . u zemljistu se noJaze patogeni J11ikroorganiz.mi koji dospyevaJu u ze1111ju preko izlucina oboljelih ljudi i iivotinja. Na samoj povrs.1l11 . vOIll, nenlaju . pavoljne uslove za opstanak, zbog cijelovanja ultra~ul}lca~tll: zraka 1 ncdovoljne vlainosii, ali Sll zato "osigurani" u dublj!l11 sloJcv1l11a zemlje.

4.3. SAMOPRECISCA V ANJE ZEMLJIST A

Smece (otpaci) iz naselja i industrije sastoji se iz organskih I

neorgansklh lnatcrija. Organskc za razliku od neorgansk.ih \irio brzo poCinju da se raspadaju sircci neprijatan miris u pl1rodt

S~mopreCi~cavanje zemijista je vcoma znacajno za opstanak Ijucli na zcmljl, a sastojl se od:

a) raspadanja organskih maLerija u humus i neorganska jedinjenja kOJ a se ponovo kori ste u prirodi,

b) uniSlavanja patogenih l11ikroorganizama zbog nepovoljnih uslova i postoJanja korisnih rnikroorganizama.

Raspadanje organskih materija zavisl ad njihove vrste, prisustva iii Odsuslva zmka (oksidacija i ll1lIjenjc), od P1sustva baktcrija, od temperature 1 vlaZnosti zemljista.

345

Pri oksidaciji, koja se vrsi uz prisustvo zraka, ugljeni hidrati se raspadaju u vodu i karbondioksid, a masti prvo u glieerin i masne kiseline, a zatim se oksidisu do vode i karbondioksida. Proees raspadanja bjelancevina zove se nitrifikacija. U tom slucaju bjelancevine se prvo raspadaju u aminokiseline pod utieajem truleznib bakterija, a onda prelaze u amonijak i njegove soli. Pod uticajem nitrificirajuCib bakterija amonijak se pretvara u azotastu kiselinu i njene soli nitrite. a nitratne bakterije pretvaraju azotastu kiselinu u azotnu i nitrate.

Organske materije koje sadrze sumpora i fosfora raspadajn so do produkta sulfata i fosfata.

Kod procesa truljenja nastaje amonijak, hidrosulftur (H,S), metan i drugi isparljivi sastojci koji sire nepriptan miris. .

4.4. UZROCI ZAGADENJA ZEMLJISTA

Zagadenje zemljista nastupa u momentu kad proees samopreClscavanJa ne moze da preradi svu kolicinu orgal1Skib materija koje opterecuju tlo. Stepen zagadenja se utvrduje na osnovu hemijskog i bakterioloskog ispitivanja zemljista.

Hemijsko ispitivanje tla ukljucuje odredivanje azota, amonijaka, nitrita, nitrata, hlorida, ugljika i fosforne kiseline. Bakteriolosko ispitivanje tla ukljui'uje odredivanje ukupnog broja bakterija (korisnih i nekorisnih).

Zagadenost zemljista uglavnom potice od cvrslih otpadaka koji predstavljaju direktan produkt covjekovog zivljenja i rada, bez obzira da li on egzlstirao individualno ill U okviru seoskog, odnosno gradskog podrucja.

Proees urbanizacije industrijalizacije je zaostrio problem higijenizacije zemljista, kako u kvalitativnom tako i u kvantitativnom smislu rijeCi. U prosjecno urbanoj sredini dnevno po jednom stanovniku se izbaci oko 1 kg cvrstih otpadaka a u nekim razvijenim zemljama ide i prcko 3 kg.

Tamo gdje se gOlnilaju plasticnc mase povecavaju se i bakterije. Ako su pak, plasticne mase u vodi tad a se povecava konccntracija hloriranih spojeva koji stetno djcluju na covjeciji organizam. Ustvari, plastiku Cine polimeri koje mikrobi ne mogu brzo unistiti jer su im molektlli dugacki.

346

Strucnjaei su dosli do znacajnih podataka otkrivsi da se proees raspadanla plus padanja i kidanje visokomolekulamih lanaea kod plasticnih masa moze ostvariti djejstvom oksigena iz atmosfere i sunecvc sVJetlosti. Istina, da se ovako neSto 11e bi dogadalo u plastienu masu se stav\jaju odredene hemijske supstanee - stabilizatori kOji Cine plasticnu masu veoma trajnom.z,Q()g toga tehnolozi predlazu da se ubuduce u plastienu masu stav\ja manje stabilizatora iii sarno toliko da joj saeuva otpornost pol a godine.

U nekim zemljama sa dosta uspjcha od plasticnih otpadaka izgraauju graaevmske prOlzvode (blokovc) koji su tvrai od betonskib. Japanski strucnjaci su uspjcli da od polipropilena dobiju teeno gorivo, a Amerikanci plasticno posude koje prokuhavanjem zajedno sa povrcem prelazi u tecnu fazu ne uticuCi na kvalitet 11Iane.

Po misljcnju amcrickog 11aucnika Olen a Siborga, dobitnika Nobelove nagrade za hemiju, u skoroj buducnosti cc svi materijali cirkulisati taka da se otpaei nece baeati. Dakle, otpadni materijali ce postati glavni izvor bogatstva, a prirodni izvori bice pomocne zalihe. Sta vise, vei: danas je poznato da gvozde kao otpadak da bi se ponovo preradilo n upotrebljivi matenJUI zahllJeva 75 % manje cnergije nego u slucaju da se dobija iz zeijezne rude. Kod papira je slicna sitnacija: utrosi so 70 % manje energlJe za preradu stare hartije nego u slucaju njenog dobijanja iz drvene pnlpe ..

Posebno je zanimijiva ideja amerii'kih strucnjaka iz oblasti atomistike. Oni predlazu "fuzionu baklju" kojom bi se ostvarila kontrolisana te~onukleama reakcija temperature od sto miliona stepeni. Otpaci ubacenr u takvu "baklju'! trenutno bi se pretvorili u naelektrisane ccstice elemenata iz kojih se otpadak sastoji. Aka je naprimjer otpadak ad gvozda, silieijnma, cinka i dr. tada ce se ovi clementi posebno iZdvojiti predstavljajuCi. novn sirovinn. Ova ideja je u fazi eksperimentisanja i slgurno Je da JOj predstoji dug period do konacnog eilja. Ali se mora priznati da je avo najdalekovodnija ideja. Njenim uspjehom bi se dao konacan odgovor na problem osiromasenja zemljine povrsine dragocjenlrn elementima.

Dakle, gomile olpadaka bi postale prirodno dobro preruscno 11 nesto sto je sarno prividno nepotrebno i neprijatno.

347

4.4.1. Porijeklo cvrstih otpadaka

Cvrsti otpaci poticu:

a) iz domaCinstva, b) iz industlije, c) sajavl1ih povrsinu i d) iz rudmske dje1atnostL

Otpaci iz domacinstva mogu biti ka1-..o organskog tako i ncorg,al1skog sastavu. To su kuhinjski otpaci (zivotinjskog i biljnog porijekla), zatinl kU(;n1 otpaci kno sto su papid, krpc, prcdmcti od gume~ drveta, stakla, k02:c, porculana, namjestaja, bije\e tchnike i df.

Otpad iz industrije nasU~jLl prj tchnoloskom procesu, a mogl1 biti organskog i neorganskog porijckla. Po kolicini su do dva puta obimniji (;d otpadaka iz domaCinstva stu zavisi od stepcna indllstrijalizacijc zemlje. OV1 otpaci mogu biti:1'10 stetni po zdravlje Ijudi, pogolovu a1:0 poticu lZ hemijske industrije.

Otpaci sa: javnih povrsina potiCH, uglavnorn, sa trot02t!'(1) pijauL pm'kova, dVOflsta, parkinga, uEea i ostaiog zemljista. To su vrio razli6iLl materijaE, od vrlo stabilnih (p(.\.pir, OpGSCt cigareta, kutijc od cigareta,

sibice i dc) do vrlo neslabilnih malerija (otpaci od hrane),

Rudurski otpuci predstavipju jaiovinu koja naslajc pri eksp10alaciji i

obogaCivanju Ininerala.

4.5, POSLJEDICE ZAGADENJA ZEMqlSTA

'U sreJnjem vijeku problem otpadaka nije bio tako prisulan kao danas, Otpadaka je bi10 malo pa su izbaClnni ispwd kuea ili u riJeku taka da Je samopreciscavanje tla moglo'dati do izrazaja,

I\1edutim, vremenom SLl rasE gradovi, a s tim zajedno i otpaci, Nnstupik su epiclernijc tifusa, kolcre, kugc i velikih boginja. To je

. nagonl1o gradskc ylasti na lje~;avanjc problema prisutnih otlx.ldal<'(l: Formirana su gradska dubrista koja nisu rijesila problem jer su postala

348

\

legIa pacova, muha i dnlgih stetocina. 1z tih razloga 1870. godine u LonJonu podignuta Je prva fabrika za spalJi vanJe otpadaka, To vdjeme se smatra faz0l11 planske borbe covjecanstvJ protiv otpadaka. U to vrijeme u Engleskoj izgradena je prva elektrana koja jc kao gorivo karislila atpatke, sto je posebno impresioniralo istaia1UtO(! fizicara Tomsona. Posebnu paznju higijeni gradova poklanjali su cuveni naucnlci Paster i Koh. Oni su ,svojim naucnim radovima naglasavali opasnost od raspadanja otpadaka. Takoc1er, lvorae tablice periodnog sistema Dimitri) MendelJejev se bavio problcmom irrdustniskih otpadaka pa Je u l0111 smislu napisao Clanak "Otpac;" u Brokhauzovoj cneik1opediji,

Ncma sunmje IJudski rod koji je upoznao i najs10ieuije prirodne zakone poCinje da shvata da jc prcvidio cinjenicu da se prirodna ravnoteza na,l:usa:'3 i da posljedjce kojc iz toga mogu da nastanu predstllvljaju pnJC!nJll daljem razvojll pa i opstankll z.ivota na Zemlji.

Cvrsti otpaci rastu iz dana u dan zauzinlajuCi prostor i zagaciujuci ne samo zcmljiste vee i rijeke i zrak. OZbiljnost ovog problema je sve ~~isutniji u saznanju covjeka da se vise ne moze gajiti progres na racun Zlvotne sredinc.

Meautim, ne smijc progres statio Drustvo mora i6i naprijed uz ocuvanjc zivotne sredinc.

4.5.1. KoliCina gradskog smeca Sa porastom broja stanovnika u jednom gradu. raste i kolicina

otpadaka koji se moraju izvesti iz naseljcnog mjesta. U tabeli 55, prikazana je kolicina otpadaka koje trcba izvesti iz grada

svakog dana,

I'abela 'i5 . Broj stanovnika jlraJa I Cvrsti otpaci u kg -

10()'oOO , 200,000 500,000 1,000,000

LOOO.OOO 2.000.000 - -

5,000,000 10 ,()OO, 000 --_ .. '. Iz iz.1ozenih podalaka (tabela 55.) moze se naslutiti ozbi1jnost problema ako bi odvoz otpadaka zatajio nekoliko dana, Covjek bi bio vrIo brzo zagusen nUlsom otpadnih materija i mikroorganizama koji irnaju

349

u smeeu povoljne uslove za svoj razvoj, U smeeu su prisutni: tuberkuIozni bacil koka, baeil trbusnog tifusa, baktcrije paratlfusa, baed dizenterije, vibrion kolere, stafilokoke i steptokoke kao i ba:il tetanusa;,

Takoder, u smecu su Idealm USIOVI za razvoJ 1 razmnozavanJe vecme

parazita,

4.5.2. Kolicina industrijskog smeca

Kolicina industrijskog smeea zavisi od kapaciteta industrijskog objckta i vrste njegove djelatnosti, a sasloji sec

a) od cvrstih olpadaka iz procesa proizvodnje, b) od cvrstih otpadaka drustvene ishrane, c) od.Qtpadaka iz kotlamice, d) od olpadaka koji nast<lju pri ciseenju fabrickog kruga i e) od otpadaka koji dolaze iz upraye preduzeea,

Izlozeni industrijski otpaci se bitno ne razlikuju ad gradskih (pod tackam (a) u nekim slucajevima) pa im je sakupIjanje, odvozcnje i

unistavanje identicno, ", v

Sto se tice otpadaka iz procesa proizvodn)e, vrsta 1m Je podlozna primijenjenoj tehnologiji, a po pravilu predSlaylja materijalni gubitak, pa se u odredenim slucajevima predvida njihova sakuplJanJe rad! smanJenJ" gubitaka i povecanja stepena iskoristenja, , ' " «

Posljednjih godina u svijetu se zaostno problem S1rovm~ 1 energ1Je take da je pecelo koristenje i onih otpadaka kO]1 su do Ju~e smatram bezvrijednim, Taka se doslo do vise nacina prevodenJa smeea u konsne

sekundarne sirovlne.

4.5.3. KoliCina rudarskih otpadaka

Kolicina rudarskih otpadaka rapidno raste iz dana u dan, M eautim, saznanje da minerali nisu neiscrpni sve vise u~u?uje covjcka .na maksimalno koristenje sirovina, Tako JC u SAD u kOJoJ se syake godme nakupi 5 miliona tona crvenog muija, pocelo ispitivanje crvenog mul)a u

350

cilju njegove pnmJene u proizvodnji tennickih izolacija i portland cementa,

4.5.4. Sakupljanje smeca

Sakupljanje smeea moze biti:

a) zajednicko (sve vrste otpadaka u zajcdnic]n1 posudu), b) odvojeno (po vrstama otpadaka),

Bez obzira 0 kakvom je sakupljanju rijec, mora se voditi racuna da uskladisteno smeee ne bude izlozeno uticaJima atmosferskog taloga i drugih spoljasnjih uticaja kako se ne bi raznosilo i time zagadivala priroda,

Posto smeee (evrsti atpaei) sadrzi mnoge korisne komponente koje se mogu koristiti kaa kvalitetne sekundame sirovine, najracionalnije hi bilo odvajati vrste slneca na izvoru svog nastajanja. Nije dobra, a niti dozvoljeno odvaJUnje otpadaka na mjestu odlaganja jer su medusobno zagaciena,

Pravilno sakllpljanje otpadaka sc astvarllje formiranjem prijemnih mjesta na pojedinim punktovima u gradu gdje se specijalnim vrstama vozila vrsi transport odvojenih vrsta otpadaka ad strane ovlastenih organizacija. lnaec, vracanje korisnih otpadaka u proizvodni clklus zove se nreciklaza!!, Time se ostvaruje znacajna ekonolllska prcdnost, bez ohzira na troskave odvojenog skupljanja otpadaka,

4.5.5. Odvoz smeca

Transport olpadaka moze biti:

a) specijalnim transportnim vozilom i b) pneumatskim vakuum - sisremom,

Prvi naCin, odnosno, prevoz smeca pomocu spccijalnog transportnog vozila je prisutan u nasoj zemlji, Broj specijalnih vazila kao i njihova zapremina zavisi od dnevne koECine otpadaka.

351

Sto se tice drugog natina odvoza, on se prinljenjuje u Sve~skoj i jos nekim zeluljama i to u zgradarna sa vise eta±u. Pneun:~tsk1 trans?ort smeca sc ostvarujc na principu kretanja zraka kroz specljalno polo~,cne cijevi u kojima se stvara raztjedenje. Ovaj. sistem transporta smec~ u poglcdu sanilumo-higijensk.ih uslova kao I u estetskom pog!cdu Ima vidnu prednost, kako u pogledu zastlte Zlvotne sredme tako I u pogledu

humaniz.acije rada.

4.5.6. Osobine cvrstih otpadaka

Smece mijcnja svoje osobine u zavlsnosti od godi.s.njc? doba. Takoder, na sasrav sn1cca uticc stepen urbanizacije, sO,cIJ~lm. sastav stanovnika i gcografski poiozaj. Utvrdivanje sastava smeca Je bl:no ,-sa aspekta rjdavanja probleIl1a njegovog sa~upl~anja, transporta, recl~laze, di.spozicijc i koristenja kao sekundarne Slrovmc. Sastav se odred~)e na osnovu ana1.ize prosjccnog uzorka. .

Da bi se izucavalo svoJstvo smeea (cvrstih otpadaka) neophodno Je poznavati njegovu hemijsku analizu, morfoloski sastav, prosjecnu

gustinu, toplotnu moc- i vlaznost. f • ••

Pri hemijskoj analizi smcca/utvrduJc se: ukupna o.rgansk~. matenJa, ukupni azot, amonijacni i nltratni azo!, fosfor, kalaJ, kale!J, karbon, hloridi, sulfati i pH vrijednost. .., .

Sto se tice morfoloskog sastava smcca, tu se podrazuilllJcva sadrzaJ

pojedinih vrsta olpadaka u smeeu. .. .., . Sa aspekta deponovanja i UopSlC dlSPozlclJe smeca ncophodno JC

poznavati prosjecnu gustocu sITlcca, a izrazava se u tonama po metro

kubnol11. Da bi se pravilno c.Iimenzionisalo transportno sredstvo i osigurala

llJcgova antikorozivna zastita bitno je poznavati vlaznost smcca. a ut\!fuujc sc laboratorijski i to na bazi posjecnog uzo~~a. .,. .

Toplolna moe gorin je pokazatelj koji moze bltl odlucuJUCl U snlls1u konacnog rjeSenja problema unistavanja smeca.

4.5.7. Smece kao gorivo

U smecu se nalazc materije kao papir, guma, drvo, tckstil za kojc se zna da sagorijevaju, a time i da ctaju korisnu upotreblji Vli toplotu. Da bi se

352

tako nesto ostvarilo, neophodno je utvrditi fizicke i hemijske osobine smeea, njegovu toplotnu moe i njegovo ponasanje pri transportu i uskladistenju.

S obzirom na specifii'nost gorivih materija u smecu, normalno je ocekivati proces sagorijevanja koji ee zahtijevati specifiene lozisnotelmicke uslove. Dakle, u pitanju su posebne konstrukcije pojedinih dijelova kotlovskog postrojenja, a naroCito lozista. U svemn tome ne smije se zancmariti tehno-ekonomska analiza primjene smeca u procesu dobijanja energije. Ona 6e biti povoljnija ako je eijena klasicnog goriva veca. Istina, tu se mora uzeti U ohzir Cinjenica da je sagorijevanje smaca kao nacin njegovog unistavanja uz iskoristavanje energije nastalo kao jedno od mogueih rjesenja problema odrZavanja higijensko-sanitarnog nivoa koji treba da obezbijedi prije svcga zdravstvene, a zatim i estetske uslove zivota u gradovima. Nigdje u svijetu (bar do danas) nije utvrdena stvarna cijena smeea po njegovoj toplotnoj moCi, vee se uzimaju u obzir svi troskovi oko njegovog sakupljanja i odvozenja pa se tek onda traZe ekonomski efekti kroz njegovo koristenje u smislu dobijanja energije.

4.6. MJERE SPRECA V ANJA ZAGADENJA TLA

4.6.1. Obrada evrstih otpadaka (smeca)

Pod obradom cvrstih olpadaka podrazllmijevamo konacnu fazu eliminaci j e snieea.

U zavisnosti od vrste otpadaka razlikujemo sljedeee tretmane:

a) smetljista, b) deponije, c) biotemlicka metoda obrade smeea, d) fizii'ko - mehanicka metoda obrade smeea, eJ hemijska metoda obrade smeea i f) termicka metoda obrade smeea.

SmeHjiste je najjeftiniji nacin odlaganja cvrstih otpadaka, ali je zato i najneusavrseniji u sanitarnOlTl smislu rijeci. Tu se otpaci odlafu II vidu nabacanih gomila na ravnorn tercnu iIi u jamama. Ne vrsi se nikakvo sabijanje ili prekrivanje otpadaka sa zemljom. Zalo su smetljisla postala

353

izvor zagadenja zivotne sredine. Javljaju se razni insekti, misevi i pemata divl)ai'. Mognca su zagadenja podzemnih i povrsinskih voda, a time i zajedno pojava epidemije zaraznih bolesti.

Biolermicka metoda se zasniva na hioloskom procesn raspadanja organskih materija tj. pod djejstvom mikroorganizama. Konacan produkt ovog procesa je kompost (po hemijskom sastavu sliean je konjskom dubrivu) koji sc koristi u poljoprivredi kao c1ubrivo.

Fizicko-mehanicka metoda se zasniva na izdvajanju (pomocu posebnih uredaja) korisnih komponenata (papir, staklo, lekstil, metal i 51.) u svrhu njihovog sekundarnog konstenja u prirodi.

Hemijska metoda zbog visokih investieija u izgradnji tehnoloskih objekata za preCiscavanje otpadaka, nije nasla sin! primjenu n praksi.

Deponije predstavIjaju kontrolisani narin odlaganja cwstih otpadaka. One obezbjeduju potpunu zastitn zivolne sredine od zagac1enja. Ako se tome dada i laj podatak da su ekonomsb sasvim prihvatljive, onda se mogu prihvatiti literatnmi podaci da ee u buducnosti najmanje 50 % grado\'8 svijeta odlagati otpatke u deponije. Tim vise s10 svaka druga metoda eliminacije otpadaka (prerada olpadaka) ipak na kraju dajc neku kolicinu otpatka koju ne maze preraditi pa se mora odlozili na de1'on0e.

Isla taka moguci su i kvarovi na postrojenju koje preradujc smeee pa se u takvom slucaju smece mora odlagati na deponije.

Pri planiranju deponija mora se voditi racuna 0 sljedecim faktorima:

a) lokacija deponije, b) povrsina zemljista za deponiju, c) transportna udaljenosL d) materijal za prekrivanje smeea, e) topografija, f) klimatski uslovi, g) hidrogeoloski uslovi; h) uslovi zastitc zivotne sredine.

354

Lokacija deponije ima vrlo vainu ulogn kaka sa ekonomskog taka i sa tehnicko-tehno[oskog aspekta. Ona mora da ohezbiJcdi:

a) potPUTIU sanitamo-epidcmiolosku sigurnost za stanovnistvo okolni11 stambenih pourucja i osoblia koje radi 11a deponiji;

b) zastitu zemljlsta od zagadivanja; c) racionalno koristenje zemljista (vrsjti sabijanje otpadaka

spccijalnim masinama).

Sto sc flee -veliCine povrsine zemljista za depol1\ju, OJla u prvo111 rcdu Z3':1S1 od vrste i koliCine c-vrstih otpadaka koj1 ce se deponoyuti, kao i debljine slojeva prekrivenog materijala. U svakom slucaju trcba racunati sa srednjom gustocom kop iZl10si izmcdu 600 i 700 kg/m'- Neki olpaci kao sto su staldo. drvo i s1. zauzimaju ma1u zapremll1u U odnosu na predmere bijele tehnike i automobllskih gUl11a koji zahtijcvaju daleko vecu zaprclninu.

TranspOltna udalJenost, Od110S110, duzil1a puta prevoza otpadaka do mjesta deponije ima ekonomski uticaj n3 ukupnu invesliciju izgradnje puta i troskova prevoza. lnace, deponija se locira obicno 11a periferiji urbanog podnlcja.

l\iaterijal za prckrivanje ot'padaka mora imati zadovoljavajuce karakteristike, a ogledaju sc 1.1 sljcde6cm:

a) da svojom osobinorn sprijeci izlaz gasova iz deponije; b) dn omoguCi rast vegetaeije, c) da smanji prodiranje vlage 1I depolliju. d) da sprijeci kontakt insekata i pacova sa otpacima.

Matorijal za prekrivanje otpad8ka moze biti: sIjunak. pijesak, glina i dr. Glina ima najbolje karakterislike.

Topografija se odnosi na porijeklo i kamkter rcljefa gdje ce se graditi deponija; 5tO ima izuzctan znacaj pri l~jesavanju deponijc od povrsinskih voda. V principu binlJu sc tak vi lopografski lokaliteti koji nisu upotrebljivi za stambenu iii jndustrijsku gradnju hao ni za poJjopri\'redne svrhc. Obicno se u tu svrhu koriste prostori koJc treba sanirati i

355

reku1tivirati kao sto su klizista, napustene mdnicke jame, povrSinski

kopovi is1.

Klilnatski uslovi igraju znacuJnu ulogu na materijal za pre~riva,l~je pogotovu ako se deponiJa nalaZl u nizem predjelu gdje pn ,,,eclm atmosfcrskim oborinama dolazl do potapanp depom]e, TaKoder, gledajuci sa kJilllatskih us1ova, dcponijemoraju bni Jocirane 11 suprotnom praveu od grada odakJe prcovJadava slllJer kretanp vJetrova,

Hldrogeoloski uslovi su od prvorazrednog znacaja za opredjeJjenje

konacnog izbora lokacije za deponiju, " Zelllijiste za Jokaciju deponijc mora biti nepropusno, Jer su mnogl

problcmi zagadenja podzemnih j povrsinskih .. vada upravo vezalll za propusnost zem1jista aa kojem je 10cirana depontp,

I na kraju, usiov zastitc zivotne sredine kao vda vazan fal~tor .se ostvaruje pomocu deponija sto nije slucaj sa n~kOl:tro11san:m smetljistima, Za svaki sJucaj JokaciJu deponije treba blratl na Olllm mjestima gdJe nema znacajnih podzemnih i povrsinsklh voda, kao 1 da zem1jiste uije atraktivno za nelu drugu svrhu. U prot!;,nom rno,ra10 bl se racUllali sa pove6anim u1aganjem u objckte kOjl ce spnjecJtl utlCaj

zagadcnja na okolinu.

Termicka metoda se sastoji u spaljivanju smeca, a prednosti u odnosu na drugc melode su brajne, a osnovne su:

a) dobijanje energije koja se razvija pri sagorijevanj~ smeca, b) llljesto izgradnjc postrojenja u blizini izvora smeea.

Dakle, cnergija koja svuda ima visoku cijenu iz otpada~a svaka~o (~a zasluzuje posebnu p':lznju. Aka se tome doda i taj ~odatak eta ?ostr~J~l:Je ne zahtije"a posebnu i specifiblll lokaciJu sto zn:.H;l ~1a se moze gra~lti u blizini izvora smeca cime se znatno smanjuju troskOVl tnmsporta smCC3.

'(] 'f',};c-"-l·l'lC'\j,u-): "I-' {.;'3 (J/;, smeca iJdvozi na smetJjista i ncuredcnc k" ,,,,l _, 1'-. J ,:,..., v ,v ' ,

deponije: 20 ~-~ u postrojenja za spi.\ljivanjc) 15 ~/() na are.dcne deponije i 2

% U poslrujenja La kompostiranje.

356

4.6.2. Uredaj za spaljivanje smeca

Sagorijevanje smeca kao metoda eliminacije srne6a l1lJc novlJeg datuma. Pocela je sa primjenom malin primltivnih peCi j a vee danas koristi nUjsavremenija kotlovska postrojenja za spa1jivanje prcko 10000 kg smeea na sat. Postoji vise postupaka, a svaki od njih je pri1agoden odrectenim speeificnim uslovima. Zajednicka irn je osobina to sto se spaljivanje smeca vrsi uz prisustvo dovoljne kolicine zraka 11a visokim temperaturama i da so lao produkti sagorijcvanja pojavljuju evrste i gasovitc materije kao i odgovarajuca kolicina toplotne cncrgijc. Otpadni materija1 u procc,u sagorijcvanja prolazi kr02 odredene faze. Prvo prolazi kroz fazu suscnja pri cemu se prisutna vlaga iz srneca isparava. Nadalje, srnece nailazi na vise temperature i n3stupa termicko razlaganje smcca uz stvaranje gasova.

Sto se tice vrste poslroJc11Ja 08nOV11a podjela se odnosi na tipove resetke u lozistu ito:

a) lozista sa nepokrctnom resetkom i rucnimlozenjem, b) 10zista sa nepokretnol1l rdctkom i mehanickim loienjem, c) lozista sa bnCanDt11 rcsctkom, d) lozista sa vaUkastom resetk0l11, e) lozista sa stepenastol11 feSetkol11 i nepokret11im stapovima, f) lozista sa stepcnnstom resetkom i guranjern smcca unaprijed, g) lozista sa kaskadnom resetkOlu i guranjem goriva unazad,

Svaka od izlozenih vrsta resctaka ima k.'oliko prednosti toliko i lllana, a specific11e su zbog toga sto u pri.n~jeni odgovaraju samo odredcnin1 uslovima.

Medutim, opste je miS1jenje da spaljivanje, cak i u najmodemijim postrojenjima ima svoje nedostatke, U najboljem slucaju spaljivanjcm se smanjuju koliCine otpadaka za samo 80 (;/0 S jedne strane, a sa druge strane spa1jivanjem smeca se poveeava zagadlvlmje atmosfere, Ali je podatak od 10 % zadovoljenja potreba u energiji kod stanovnistva gdje 8U nastali otpaci vrlo plimamljiv i vjerovatno ce i ubuducc strucnjaci sve vise

357

rjesavanjem problema smeea poklanjati paznJu spaljivanju smeea uz dobijanje energije. Dodnsc, u svijetu postoji veGi brojfabrika koje preraduju otpatke u korisne industriJske proizvode.

4.6.3. Plasticne mase u procesu spaljivanja smeca

Plastlcne mase predstavljaju odredene te!3koce u procesu spaljlvanja smeca, a manifestuju se u razvijanju otrovnih gasova kOj1 zagaduju atmosfem SpaljivanJem 100 kg PVC-a oslobac1a se 55 kg HC] kOJi odlazi u atmosferu stetno djeluju6i na zdravlje ljudi i uniStenje (usljed korozije) prirodnih dobara. Ne treba zaboraviti i tu Cinjenicu da se hlorovodonik oslobada i spaljivanjem drugih m aterij ala kao papira i povrca.

4.6.4. Preciscavanje otpadnih spaljivanju smeca

gasova pri

Otpadni gasovi nastali u procesn sagorijevauia smeea sadrze sastojke stetne po zdravlje ljndi, biljaka i zivotinja.

Ti sastojci mogu bili cvrsti i gasoviti. Cvrste sastojke predstavl]3ju leteei pepeo Cija kolicina zavisi ad vrste

loZista i \'Tste uredaja za spaljivanje smeca. Uklanjanje leteceg pepela se sa dosta uspjeha ostvaruje pomocu

otprasivaca koji mogu biti:

a) mokri, b) suhii c) elektrofiltri.

Mokri odvajaci prasine se manje koriste tame gdje je u pitanju sarno izdvajanje prasine, medutim, tame gdje sn prisutni stetni gasevi koji se absorbujn u vodi, onda je mokri odvajac nezamjenjiv.

Suhi otprasivaci predstavljaju centrifugalne uredaje kao sto su cikloni i multicikloni. Oni su dovoljno efikasni u s\ucajevima gdje je prasina doveljne krupnoee i tezine da bi se pod djejstvom centrifugalne sile mogla istaloziti. No, tamo gdje je prasina suvise sitna najbolji efekat se postize pemocu elektrofiltm.

358

Kad Sll u pitanju stetni gasoviti sastojci u otpadnom plinu, onda je problem daleko ozbl1JnIJ1 nego u prethodnom slucajn kada se radilo sarno o mehanickim necistocama.

. Kao gasovili sastoJei lElJCesCe su prisutni: karbon-monoksid, sumpordlOksld, azatm OkSldl, razm hldrokarboni ho i ledinjenja hlora i fluora (HCl i HP). . -

,Za odstranji\'anje stetnih gasovu iz otpadnog gasa koriste se ugwvTIom, .. apsorberi koji se postavljaju iza otprasivaca. Kohko ce apsorber b~tJ efika.san. to c~ zavisiti od vrste matcrije koja apsorbuje i koja se apsorbuJc kao 1 od parcljaillog prltiska i temperature gasa. Pozeljno je da, se apsorp,~ija vrsi n3 temperamri mzoJ od IO()"C kad je u pitanju HCl, a !1l~a od 40 C kad .lc u pllanJu lIF. 0\,1 gasovi apsorboyani u vodi nakna.dno se obrac1uju POl11oc:u krecnog mlijcka pri ccmu nastaje CaClz, CaF,l CaSO" aka Je u otpadnom plinu bio prisutan i S02. Kolicina vode je zn~cajna i i.zl1?si ~ t/~m3 ga~~. Medutim) m3Sa vode se moze smanjiti tako 5to se pnmlJem reClrkulaclJa, tako da se novom svjezom koliCinOlTI vade namiruju sarno gubici nastali isparavanjem vade, i odvodenjcm manjeg dijela sa muljcm. .

. I"tma. Ova metoda ima dosta nedostataka pa se u posljcdnje vrijeme lstraZlIJu n~:e ~eto.de preclsc3vanj.3 gas ova kod procesa spaljlvanja sme~a. U. N]cmackoJ u Hamburgu lzgradcno je postrojenje spaljiyanja smeca gdJc sc sa dosta uspjcha apsorpcija stetnih gas ova vrsi suhorn metodom. To se ostvaruje pomocu aktivnog uglja, koksa i kreca.

359

5. EKOLOGIJA

5.1. UOPSTE 0 EKOLOGlJI

Ekologija je nauka ko]a se bavi proucavanjcm odnosa organizama (zivog svijeta) prema zivotnoj srcdini.

Rijec "ekologija" potice od grekih rijcei "oikos" - !-'Uea, dom i "logos" - goyor, ri]cc, Njemacki biolog Emest Ackcl je 1866. godine oyaj izmz uveo u nauku proucav3juCi sarno odnos zivotinja prema okollnt. l\1edutim, kasnije pojam ekoiogije dobija sire razmjere obuhvatajuCi sve organizme - i biljke i zlvotinje, au novije vrijeme i covjeka.

Istinski tvorac savremene ekologije je C. Darvin. On je u pojrnu borbe za opstanak odnosno direktne borbe zivih biea jednih sa drugim osvijetlio jedan vrlo slozen splet mcdusobnih odnosa i meduzavisnosti zivih biGa, kako rnedu sob om tako i prema uslovilua nezivc prirode. Naglinl porastom ljudske populacije i razyoJem urbanizacijc i industrijalizacije istovremeno se javlja i podsticaj za razvoj ekoloske nauke. Taka su nastale nove oblasti eko logije

7 kao sto su: ekologija covjeka iIi humana

ekologija, ekologija zagadenih srcdina, radijaciona ckologija, ckologija urbane sredine i de.

5.2. ZIVOTNA SREDINA

Ziyotna sredina predstavlja prirodni zivotni prostor u korne iive biea, odnosno organizmi provodeci S\,0.1 zivot povez:in - 11111ogostrukim odnosirnn. Razurnijc se, sredina se ne smije shvatiti sarno kao gull prostor naseljen ZivotOlTI, vee kao sloz,eni organizovani sistern. Daklc, pojam Hsredina" mora sc shvatiti sire, kao cjelina i jedinstvo koju cine zivotne zajednice razliCitih organizama (i co\jcka) i naseljeni prostor. Znaci, sredina nije staticna prostorna struktura vee dinamicno jedinstvo u prostoru. Svaka promjena bila koje karike u tom lancu slozenih odnosa neminovno povlnei za sobom niz sekundamih promjena u sistemu kao cjelini.

Zivo bite se ne maze zamisliti odvojcno od njegove zivotne sredine koju ouo nastanjuje i u kojoj zadovoljava sYe svoje livotne jJotrebe. Neraskid'ivi SU odnosi koji viadaju izmedu z.ivog svijeta i sredine koju on

360

naseljava (organizam ne ll10ZC da opstanc odvojcn od svoje sredine, ali i organizam djeluje na sredinu mijcnjajllei je)

1z izlozenog proizilazi da su odnosi izmedu zivog ,vijeta i sredine koju on naseljava uzajamnog djelovanja, time se ave dvije ekoloske kategorije medusobno uslovljavaju i stoje u stalnim odnosiIl1U meduzavisnosti. Ranije je naglaseno da sredina nije goli prostor ispunjen zivotom, vee kompleksni organizovani sistem. Ovaj slozeni sistem rredstavlja ekolosko jedinstvo zivog svijeta i prostora koji naseljavaju. Takva slozena cjelina se zove ekosistemom. Ekosistem se karakterise ciklicnim procesima razmjene matcrije u kojim ucestvuju i organizmi i. njena naseljena sredina. Cjelokupna nasa okolina u najsiren smislu sastoji se 1Z ncpreglednog mozaika razlii'itih ekosistema. Pojedinacni ekosistemi iako prcdstavljaju ekolosku cjelinu, nisu izolovani jedni od drugih nili su bez medusobnih uticaja. Oui se medusobuo' vezuju razlicitim odnosima i integriraju u slozene ekoloske komplekse vlseg reda. Dakle, postoje ekolosk; kompleksi nizeg i viseg reda.

5.3. PODJELA EKOSISTEMA

Ekosistemi se mogu klasificirati 11a sljcdcce tipovc:

a) kopneni ekosistemi, b) vodeni ckosistemi. c) peeinski ekosistemi i de.

U okviru jcdnog tipa kao recirno vodeni ekosistcm, moze se nadalje klasificirati na: morske, slatkovodne (jezerska, rijecna) itd.

5.4. USLOVI ZIVOTNE SREDlNE

. Organizam u prostoru zivotne sredine izlozen je fizickim, heluijskirn, blOloskim i drugim uticajima. Ustvari vcliki je broj uslova srcdinc koji dJeluJu na organizam, ali sc mogu podijcliti u cetiri osnovne grupe:

a) klimatski uslovi, b) edafski uslavi, c) hemizam sredine i

361

d) biotioki uslovi. . .. Istina, intenzitet djelovanja ovih uslova na organizam uvehko zaVlS1

od geografske siline, nadmorskc vi sine, godisnjeg doba kao i od doba

dana (jutro, podne, uveoc, noc) itd.

Klimatski uslovi se, uglavnom, odno,e na toplotu vazduha, svjctlost, vodena 1 vazdusna kretanja. Toplota iIi temperatura vazduha je veoma znacajan us]ov sredine. Sunccvo zraccnje je osnovni izvor toplote na Zemlji. Od toplote zavise kako osnovni fizioloski procesi u zivin~ organizmllna taka i mnogi drugi procesi u hemizmu sredine i raz.mjcm materije. tiara se 1mati na umu da prisustvo 1 ~ivqtna akt1V~ost orcranizama doprinose mijenjanju toplotnih uslova sredme. U tom smlslu zn~cajnu ulogu igra vegetacija u sumskim predje1ima gdje su uslovl temperature drugaCiji nego na otvorenoj povrsini (ravnomjerniji su) ..

Svjetlost kao klimatski uslov je znacajna sa aspekta opstanka z!Vog svijct~, S obzirom na to da predstavlja izvor cnergije za proces fotosintcze, a potice od sunccvog zraccnja.

Voda, takoder kao uslov sredine ima znacaj za sva ziva biea jer pored spoljasnje ulazl i u unutrasnju sredinu organizma. . 'r

Vazdusna kretanja su isto tako znacajna za lislov sredme. U prvom redu ima posrednog i neposrednog uticaja na zivi svijet. Vazdus.no kretanje se ostvaruje vjetrovllna djelujuci nepasredno kao fizlcka sila, a posredno preko drugih uslova sredine, mijenjajuCi. ih (snizc~ljerr: ili povecanjclu temperature vazduha i njegovc vlaznostl)" T~eba m~atl. na umu da nijedan klimatski uslov ne djeluje sam za sebe 1 nJlhov ulIce\] na srcdinu i organizrne nc ispoijava se pojedinacno, vee se sveukupno djejstvo svih klimatskih faktora ispoljava kao odreCieni klimatski

kompleks.

Edafski uslovi sredine se oelnose na geoloske poelloge i zemljista (od grcke [ijeci edafon - zemljiste). Od ovih uslova zavisi stcpen plodnosti zemljista, hidroloski rezim sredine, mogucnosti razliCite gradnje u SredIl1l i dl'.

Hernizam sredine se odnosi na bemi zam atmosfere i hemizan1 vodene sredine. U atmosferi razEc.ltih sredina nalaze se 11 razliCitim koliCinama i razllcite strane primjese (cestlce cvrstog, tecnog i gasovltog stanja, kao j razni mikroorganizmi). Pojedinl sastojci ~azduha su

362

neophod~i za iivot organizama. U prvom redu oksigen je neophodan za d,sanJe zlvotmja, a karbon dioksid za proees fotosintcze leod biljaka. i\!l~.dutiln, zagadivaci vazduha im3ju negativan 111icaj nn ra7voj zivog sVIJcta, 0 cemu ce kasnije biti vise rijeci. Sto se tiee vode, maze SC" Sa sigurnoscu tvrditi da je sastav vode manje konstantan od S8.sta-\.'a vazduha. U njoj se nahze rastvorene, Tazne soli, gaso",' k,oo " [OZl1I' Z"0',A' ",. (\ ,-,) --"'be ulVaCI, 0 ccmu ce kasnije biti vise rijeci.

v ~joticki us~o~'i se ,o>.h:ose na uticaj zivog svijeta (biljke, zivotinje ] CO\/J:~). na s~cdl11u. ~lVl svijct je nCfavnomjerno rasprostranjen na pOVrSlnI ZemlJc. a to,Jc uzrokoyano nera\'llomjernim uslovima srcdlnc, odnosno, veoma razlicitim kombinacijmna ekoloskih uslova n3 pojedinim dijelovnna prostora. .

Ranije je naglasa\'ano cia postoji odredena srodnost mcdu e~.osiste.I?ima i da se ani grupisu 11 veee ckoloske cjeline razlicitog hlJerarlll~skog ra?ga, dak!e, valja lstaCi da izmcdl1 tih cjclina postoje odrcdent OdnOSl i uticaJi kOJi ih mcdusobno !ijcsno povezuju i uslo\'lpv3ju U okviru veCih i sirih cjclina. Dmgim rijcCima, postoji odredeno ekolosko jedinstvo cjclokupnog svijc!a na Zemlji, odnosno, JedlllstV? cjelokupnc zivc i nezive prirocte. Ovo jedinstvo je ruski gcohemlcm' Vcrnadskj obuhvmio pojmom "biosfera".

DakIe, biosfera predstavlja zivi svijet i njime nascljcni prostor na Zcmlji. BlOsferajc globall1l ckoloski sistem koji objedinjuje sve ekoh'ke slsteme l1lzeg h~jcrarhijskog ranga, Ona prcdstavljn oSJ1ovni transfonl1ator na Zemlji pretvarajuCi (procesom fotosintcze) kosmlcku encrgiju (cnergija koja dolazi od sunca) u aktivnu hcmijsku energiju neophodnu za sve zivOlne procese.

5,5, EKOLOGIJA COVJEKA

Ova ekoJoska disciplina se prvi puta kao termin javlja u radovima kod amcrickih sociologa Parka i Bardzesa 192 L godine. Ta discipliDa se maze zva~i jo~ j humana. ekologija ili ljudsku ckologija. UstYari. spomenuti soc101021 su pokusah da ekoloske pristupe istmzivaqja sredine prenesu na po1je sociologije. Dadusc, nckim clcmentima ckologije cavjcka bave se j

n~k.~ druge discipline kao geografija, human a medicina, socijalna hlglJena, dcmografija i dr. Za mnoge stnlcnjakc iz ove oblasti pojam i

363

sadrzilla ekologije covjcka se iscrpljuje u higijensko-medicinskom prjstupu i radu.

5.6. COVJEK U PRIRODI

Covjck je kao i svaka druga vfsta organizarna U osnovi dio prirode -:live i nezive sredinc, u kojoj :liv!; nalazi izvore za svoj opstanak zadovoljavajuCi svoJc potrebe. Dakle. covjck pripada zivotnim zajedllicama odrec!enih sredina, odredenih ckoloskih sistema koji prcdstavljaju njcgov zivotni okviL On ne maze napustiti taj okvir, moze ga samo lnijenjati. A.k.o se udaljava 1Z Zemljine biosfere krccllci se prema drugim srcdinama u kosmosu on mora "ponijctt rt svoju sredinu sa sabom POlllOCU koslllicke letjelice.

Za razliku od drugih zivih bic:a koja naseljavaju biosferu, covjek je ycoma aktivan ciniiac u njoj u toku svog bioloskog i kulturnohistorijskog mzvoja, posH~uCi vrIo uticajan ekoloski fuktor u SVOJOJ sredini. Naime, sa proccsom prcobrazaja zivotinje u covjeka doslo.ie do kvalitativnc pronljcne zivotne sredinc. Prvi koraci u tom pravcu Llcinjenl su kad je covjck roc eo skupljati hranu ne instiktivnirn lutanjem vee pornocll oruaa (od obicnog stapa, kamena pa do lllasine). Takvim aktivnostima prirodna sredina Z:J-votilljslcog pretka postepcno se dopunjuvala novim ekmentima, drugim rijeCima ~ prirodna srcdina jc postepeno vrcrasla u kulturnu. Medutim, mora se imati na U11lU i to cia covjek nlijenjajuCi svojom aktivnoscu prirodnu sredinu izaziva takve promjclle u njo] kOJe imaju povratno djejstvo uu ujega - mijcnjajuci gao DulcIe, covjek mijcnjajuCi prirodu, istovrClllcno mijenja i svojlJ vlastitu prirudu - islorija prirode i istor~ja Uudi se mcdusobno odredujll. Co\:jck mijenja lice Zerrllje, poddavajuci ga prClua svojim materijalnim i kultumirn potrcbama.

Covjek dJeluJu6i na prirodu lzaziva:

a) hotimicne promjcne i b) nehotione promjene.

Hotimicnc promjcnc se karakterisu covjekovom teznjom za koristima, odnosno blagostanjem.

Nchoticne promJcne se karaktcrisu ncpredvidenim posljcdicama koje shjede poslije hotimicnih promjena.

364

D~klc, promjene koje covjek vrsi u prirodi mogu biti pozitivne i negat~vne, odnosno, .za covjeka korislle iii nekorislle, pa i stetne. Ove p~omJ~lle prouzrokuJu mijenjallje i prcobrazavanje izvomih prirodnih zlvotmh zajednica ciji je clan i covjek, mijenjaju Se i citavi ekosistemi kOJl predstavlJaJu covjeciju zivotnu sredinn. Da stvar bude jos gora, prom]ene . kOJe se odigravaju u razhcitim zivotnim zajednicama i ekoslsteil1lma pod uticajem i'ovjeka rastu sve vise, paralelno sa razvojem clvlhzac<je 1 napretkom Ijudske materijalne kulture i tehnike. Obim i razmJere promjena koje je covjek vee izazvao u proizvodnoj sredini su veoma vehki.

Sumnje nema, sa iscezavanjem suma mijenjaju se i 05novni uslovi zivota. ~i~e se ~z 08nova mijenja i sastav zivotne zajednice odgovar~~uceg pred]ela. Dakle, mnoga ziva biea sa promjenom zivotnih· uslova lsce:,avaJu ~. nestaju (bjeze ih izumiru). Taka je u Evropi nestalo dIvlJe g?vece, dlvlJI konj, bizon i dr. Sve to je imalo za posljedicu naglo razmnozavanJe polJskrh miseva, hrckova i drugih sitnih glodara koji zive bez svoj1h pnrodn~h neprijatelja. Nestankom pojedinih zivotnih zajednica ~m.anJ~na JC ~og~cno~t sa~oregulisanja odnosa medu zivim biCima, koje se mace u slozemm zaJcdmcama spontano ostvaruje.

. Danasnje ~oba je najkarak(cristicnije u pogledu uticaja covjeka na enrodu 1 unosenJa promjcna u nju, zadiruci sve dublje u odnose u Zlvotmm zaJednicama i ekosistemima. Time se degradira i zagaduje sredma.

Osnovni uzroci degradacije prirode su:

a) razvoj urballizacije i b) razvoj industrijalizaeije.

Neraeionalna eksploataeija zemljista je u velikoj mjeri izmijenila lik mnoglh pr~dJela 1 znatno narusila biolosku s(abilnos( mnogih zemljisnih SIStema. Nadal]e,. razvojelll industrije, u prvom redu metalurgije i 11ld:lrS(Va" nagomllavaJu se sve vise mase '::vrstih otpadaka (sljake), rudarsl\.e Jd.lovme uz ne~atrpana rudarska olma, jame i povrsinske kopove.

Problem komunalmh i industrijskih otpadnih voda koje sa sobom zagac!uJu vadene tokaye ima za posljedicu naglo osiromasellje (kako kvalttallvno taka I kvantitativno) ukupne vade u prirodi i unistavanje nJcne lllikro 1 ll1akro flore i faunc. Poslnatn~uCi nase rijeke, moze se doti

365

do zakljucka da je u mnogim nasim rijekama i jezerima izmijenjeno stanje naselja riba, a u nekim rijekama je riblji fond u potpunosti unisten.

Takoder, ni atmosfera nije postedena od razvoja urbanizacije i industrij alizacije.

U rejonima veee urbanizacije j ,industrijalizacije .ie veoma prisutan problem zagadenja atmosfere. Zagadenja se odnose na toksicne gasove, pare i cvste cestice, odnosno, poIutanle koji izviru iz industlijskih postrojenja, termoclektrana, individualnih loli,!a i transportnih sredstava (automobiJa, kamiona, autabusa, lakomotiva i dr.).

5.6.1. Urhanizadja i priroda

Gradska sredna je ekolaski veama nestabilna i u njol lahko dolazi do., za covjcka nepozeljnih, poremecaja i to pod djejstvom razliCitih spoljasnjih i unutrasnjih uticaja. Ranije je naglaseno da u jednam slozenom i funkcionalno potpunom ekosistemu unutrasnji procesi teku taka da svaki element sistema funkcionise posredstvom drugih demenata, pri cemu postoje vel ike mogucnosti n1cdusobne fl1nkcionalne kompenzacije pojedinih komponenata sistema. Mcoutim, gradska sredina ne karakterise sc dovoljnom unutrasnjom raznolikoscu da bi se obezbijedila ekaloska kompenzacija i tako osiguralo staniste za covjeka i korisnih zivih zajednica. Zato svaki planski prilaz gradskoj sredini mora prvenstveno da polazi od valorizacije sredine doprinoseCi sto vecoj raznoEkosti ] mozaicnosti urbanog prostora. DakJe, treba teziti racionalnom i humanom uredenjl! prostora sa dljcm da se obezbijedi najracionalnije koriscenje prirode u korist drustva.

Poznato je da se pri svim zahvatima u pnrodne izvore dolazi do potencijalnog ugrozavanja clinamicne ravnoteze ekoloskog sistema odredenih sredina kada jc neophodno preduzeti odgoyarajucc zastitne mjcre. Zastitne mjcre su usmjerene proti\' degradacije prirode za covjeka nejneophodnijeg zivotnog okvira.

Ekoloski pristup urbanistickom i prostomom planiranju zastupljen je u sljedeCim postavkama:

366

a) da se urbanizam i prostomo uredenje ostvaruje na bazi prirodnih usl(w3 uvaz<lvajuci prirodnu ravnotczu;

b) da politika i praksa u oblasti urbanizma i prostomog uredenja tret1~-~ politiku zastite prirode, odnosno za,stife plirodnih uslova i amblJcntalnih vrijednosti sredjne:

c) da se urbanizmom i prostornin~ urecIcnjem planira racionalna eksploatacija prost ora i stvaranje humallih ambijcnata.

y' Iznesene postavke imaju za cilj da se z3garanttue humaniji i prijatniji ZlVOt.

5.6.2. lndllstrijalizacija i priroda

. Ra~v.oj industrije je bez sumnje prctckao razvitak nascg saznanja 0

blOsfen 1 a fllnkcionisanju pojedinih njcnih karika i ekoloskih sistema. Poznato je da u co\~jekovu zivotnu sred-inu dosplieva neograniccna koliCina hemij,skih matenja. Od zagac1ivanja ?raka' najprijc ~ stmdaju stanov111Cl velllClh mdustrl)skIh centara. Utvrclel10 jc da se u industrijskim gra?OVlma. u . toku IJcta smanjuje kolicina suncevc f3dijacije za jednu ~)etm~, ~ 21m1 za polovinu. IzraCllnato je da se danas godisnje 12 utrobc ZemlJ.~ lzvadi ~ko 120 milijardi tona razlic,itih fUcla, gorl\'a i gradcvinskog ma~enJ~la. Pr0l2vcdc se aka 60 miliona t011a sintetickog materijala, a na polJapnvredno zcmUiste se baci ako 100 milion<l 1"ona mineTaInoO' dubriva i 3 miliona tona razlicitih toksicnih henlikallja (pcsticida). U tok~ 1978. godine ~paljeno je oko 2,4 mi]jjarde tona uglja i 1,9 milijardl ton a nafte. Iste godme u atmosfenr Zernl.!c izhaceno jc od 2(i() do 270 111iI10110 ton a karbon dioksida, prcko 70 tona razlicitih lwrbonoksida, oko 175 miliona tona sumpordioksida, oko 63 ml1iona lona nitratnog oksida, a samo encrgetski uredaji ispustili su u atmosfcru oko 250 miliona tona pepela i dnrgih stetnih materija.

Za posljednjih 30 godina u svije!ll je rastureno prcko I,S miliona tona DDT praska koji se, inacc, vr10 sporo raspada. Na povrsini nase planete tog praska se zadrialo oko dvije trecine. Poznato je da od tog praska stradajl~ svi o~~ani~mi. Danas.ie II mnogim zemljama zabranjena upotreba ~og ~rask~ kOJl .. se mllc,e koristi za unist<wanje insckata. IvlcQutim, mnogo Je Vlse omh k~Jl ga masovno koriste. Smatra sc da je u vodama svjelskog mora akul1;"hrano oko 600 hiljada (ona DDT praska, cak je pronadcn u mest! arktlcklh fok3 J pll1gvma.

Kol1ko agreslvnih gasova ima u atmosferi grad8 C'ikaS:R, naibolll' gayon taj podatak da se, kad je vrijcmc ·vlaino, najionsk~ c,arJl·)t~ 1;a

367

nogama raspadaju. U Tokiju venu visnje u cvatu, u Kelnu se osipa krecnjak sa katedrala, a u Vencciji se uvehko oSlpa fasada erkve svetog

Marka. Eto, to je sarno nekoliko podataka koji ozbiljno upozoraya]u na

opasnosti koje su se nadvile nad svijelOm. , . . U rjesavanju ovog problema, svakako da znaeaJnu ulogu 19ra

ekolosko vaspitanje. Ono, razumi]e se, ne smije biti upereno protlY tehnoloskog procesa koje bi dovelo do stagnaeiJe drustya (~o duhovnog 1 materijalnog siromastva), vee oyu problematiku treba tumacltlna osnovu zakonitosti ljudskog drustYa. Komercijalni odnos prema pnrodi treba zamijeniti planskim jer samo covjek svojim dJelovanjem, svojom teznjom za profitom degradira zivotnu sredinu. .. ,. .' .,

Dakle, covjek i zivotna sredma illJe sarno ekolosb, mtl telmlckotehnoloski, niti zdravstveni problem, vee i socioloski, filozofski, eticki i psihicki problem naseg drustva, nase savrcmene civilizacije.

368

6, LITERATURA

1. S. Begie: Stat1]e kvaliteta zraka na podrucju Tuzle

, Zbomik radova "ZASTITA OKOLICE", Tuzla 1997. 2. Z. Zigie i dr. :

Rak - bolest dvadesetog stoljeea Casapis "POGLED1", 1994.

3. S. Begie i dr. : UgIJena prasina i njcno uklanjanje iz racine sredine pri separiranju uglja

Casopis "POGLEDI", Tuzla, 1994. 4. V. Tminie:

socijalno - ckoloska sinteza projekata i programa rekonstrukcijc i rcvitalizacije Tuzlanskog Kantona

Zbornik radova "ZASTITA OKOUCE" - Tuzla, 1999. 5. A. Halilovic, S. Begie:

Unaprcdenje [adi1c sredine pn proizvodnji clektroda za zavarivanje

Casopis "POGLEDI", Tnzla, 1995. 6. Z. Beslagic:

Zdravstveni aspekti zastite zivotne okoline Zbomik radova "ZASTITA OKOLlCE", Tuzla 1997.

7. M. Basic, J. Osmankovic: Ekonomsko - firtansijski aspekti zastite i unapredenja zivotne okolicc

Zbomik radova, ZASTlTA OKOLlCE - Tuzla, 1997. 8. A. Hadziahmetovic:

Nove vrijednosti FONDEKO, Sarajevo, 1997.

9. H. Kesulavi6: Uticaj tehnoloskog razvoja na proccsc ostcccnja zcmljista, mjcre sanacije i zastite

Zbomik radova ZASTITA OKOUCE - Tuzla, 1997. 10. C. Silie:

Crvena knjiga flore BiH FONDEKO, Sarajevo, 1997.

369

11. M. Omanovie: Plilog strategiji zastite okoline u procesima revitalizacije i razvoja

BiH Zbomik radova "ZASTITA OKOLlCE", Tuzla 1997.

12. B. Tihi: Visoko raugovanje prirodne okoline

FONDEKO, Sarajevo, 1997. 13. S. Begie:

Zagtita u industriji Tehnoloski fakultet, Tuzla, 1990.

14. S. Begie: Hemijski reaktori

Grafotehna, Tuzla, 1994.

15. S. Begie: Zaslila od pozara i eksplozija

Tehnoloski fakultet, Tuzla, 1991.

16. S. Begie: Kupasti prccistai' radne sredine pri obradi metala (patent)

Savezni zavod za patente, Beograd, br. P-1021/86 17. S. Begie:

Uredaj za odstranjivanje plinova kod zavarivanja (patent) Savezni zavod za patente, Beograd, br. P-338/87

18. S. Begie, D. Losie: PreCiscavanje zraka u zatvorenim prostorima

V Savjetovanje !lEnergetika i zastita covjekove sredine u metalurgiji"

Mavrovsko jezero, 1989.

19. S. Begie: Ciseenje gasova pomoeu skrubera sa lebdeeim slojem

Jugoslovenski simpozijum Hemija i zastita zivotne sredine, Beograd, 1985.

20. S. Begic:

370

Uredaj za preCiS6avanje zraka stambenih i industrijskih prostorija zagadenih SO,

Jngoslovensko savjetovanje: 11Tehnlcka kultura u zastiti i unapredenju zivotne

._ sredine" Beograd, 198.8

21. V. Miljanovie: Znacaj, ugrozenost i putevi zastite cistoce vnzduha. Karavan: "Svestran razvoj u zdravoj sredinl"

Sarajevo, 1976. 22. M. Zagorac:

Industrijska toksikologija Nis, 1978.

23. D. Tuhtar: Zagadenje zraka i vode

Sarajevo, 1979. 24. V. Sarnngl:

U grozella sredina Izdavacki centar, Beograd, 1976.

25. Z. Dobovisek, A. Cemej: Odredivanje toksicnih komponenli cadi od sagorijevanja tecnih gonva

Sarajevo, 1980. 26. Katastar zagadivaIlja vazduha u BiB

Sarajevo, 1980. 27. A. Biscevic:

Projektovanje otpraslvanja Tuzla, 1975.

28. V. Uzov, A. Valdberg: 06istra gazav makrimi filtrami

Moskva, 1972. 29. M. Kin, R. Tomingas:

Pokusaji sprecavanja pojave stetnih gasova iz dvotaktnih i dizel motora

Jugos1ovenska i inostrana dokumentacija zastite na radu, Nis, 1965.

30. Refera! grupe strucnjaka Zapadne Evrope: Termoelcktrane i zagadivanje atmosfere

Sarajevo bI. 8/1976. 31. jv1ctodologija 2a utvrc1ivanjc llsJova radne sredine zastite na radu

Nis, 1972. 32. Nacrt programa za pracenje kyalitcta vazduha za urbana i industnjska

podrucja (prevod) Jugoslovensko drustvo za CistOCll vazduha,_Sanuevo, 1978.

371

33. Z. BinenfeId: Toksikoloska lspitivanja pesticida rarli zastite okolisa

Hcmija u industriji br. 711973. 34. B. Kitanov!c:

Planeta i civilizacija U opasnosLi "Privrcdna stampa", Beograd, 1979.

35. S. Begic: Otpadni mulj 11 funkclji produzenja vijeka trajanja kotlovskih pDstrojenja (patent)

Savczni zavod za patenle, Beograd, Dr. P-887/S4 36. S. Begie:

Omcksavanje slane vode pomo6u CST luiine Zastita i unapredenje: covjckove sredine

Banja Luka, 1986. 37. S. Begie:

Priprema ilokulanta u procesu prcC.:iscavanja otpadnih voda Zastita i unapredenje covjckove srcdinc

Banja Luka, 1986. 38. S. Begie:

Prispovek problcmalike otpadnih voda Zbornik V SIlG L9262

Praila, 1982. 39, S. Beg:i6:

Odstranji\'anje mehanickih necistoca iz napojnc kotlovske vode Zbornik referuta, BJed, 1977.

40. S. Begie: Flokulacija u sIstema priprcme napojne kotlovske vode

I Jugoslavensko savjctovanje 0 zastiti tcrmoencrgetskih postrojenja

Zagreb, 1978. 41. S. Begie:

iviogucnost prcciscenja i recirkulacija emulzijc u sistcmu hiadenja rcznih alata

Jugoenergetik, Beograd, 1979. 42. T. Obennan:

Cijena koristcnja kanalizacijskih sustava Zbornik radova, ZASTITA OKOLlCE - Tuzla, 1997.

372

43. M. Kucak, A. Nuhanovie:

Poboljsanje tehnologije uklanjanja suspenziJU i koloida iz povrsinskih voda primjenom novih koagulanata u postupku hcmijske koagulacije

44. A. Com or: Zbornik radova, ZASTITA OKOLlCE - Tuzla, 1997.

evrsti komunalni olpad reperkusije na eko sislem i nacill zbrinjavanja otpada

• Zbomik radova, ZASTITA OKOLlCE - Tuzla, 1997. 45. B. Saciragic

j Z. Eak1:

Zastila podzemnih voda kod primjenc te('nih organskih gnojiva Zbornik radova, ZASTITA OKOLlCE - Tuzla, 1997.

46. S. Begie: Uredaj za omcksavanje vode

Zavod za palent,,, bI'. BAP 96136A, Sarajevo, 1996. 47. S. Begie:

Uredaj za aktiviranje jonske mase u pokretijivom sloju hI'. BAP 97180A, Sarajevo, 1997.

48. Z. Arnautalic:

Stanje zagadenja povrsinskih voda i devastiranosti zemljista u TLlzlanskom Kantonu

Zbomik radova, ZASTITA OKOLlCE - Tuzla, 1997. 49. E Jusufovic:

Higijensko saniturno stanje vodosnabdijevanja na podrucju Tuzlanskog Kanlona .

VODA I MI, br. 17. Sarajevo 1999. 50. M. Vlahinie:

Voda za hranu i ruralni razvoj do 2025 VODA I MI, be 18. Sarajevo 1999.

51. E. Bukala: Kartiranje tla u BiH

VODA I MI, br. 17. Sarajevo 1999. 52. Z. Sparavala:

Odrcc!ena zapaz.anja u sprovodcqju federalnog zakona 0 vodama VODA 1 NIl, br. 18. Sarajevo 1999.

53. A. Spahi,,:

Vodopri vrednc organizacije VODA 1 MI, br. 17. Sarajevo 1999.

373

54. M. Sarae: Evropska legislativa 0 kakvoCi vode

VODA I MI, br. 18. Sarajevo 1999. 55. R. Sissen:

Zivotno-sredinsko planiranje kao sredstvo za odrzivo upravljanje vodama u BiH

VODA I MI, br. 17. Sarajevo 1999. 56. J. Margeta:

Integralno gospodarenje vodama - preduvjet odrzivog razvoja vodnih bogatstava

VODA I MI, br. 18. Sarajevo 1999. 57. M. Vlahinic:

Voda i poljoprivreda u sljedecem milenijumu VODA I MI, br. 16. Sarajevo 1998.

58. D:/:. Co sic: Izgradnja deponija u krsu i zastita okohne od oneciScenJa produktima razgradnje otpada

VODA I MI, br. 16. Sarajevo 1998. 59. K. Mocevic:

Konvencija 0 kontroli prekogranicnog prometa opasnog otpada i njegovo odlaganje

VODA I MI, br. 16. Sarajevo 1998. 60. B. Cavar:

Osnovi sumske hidrologije VODA I MI, br. 16. Sarajevo 1998.

61. E. Miljkovi6: Prilog rjesavanju problema rusevnih obala donjeg toka rijeke Bosne

VODA I MI, br. 16. Sarajevo 1998. 62. B. Knezevi6:

Zaetita voda i oddivi razvoj ZASTITA VODA I ODRZIYI RAZVOJ

JA VNO PREDUZECE ZA VODNO PODRUCJE Sarajevo, 1999.

63. E. Kupusovic:

374

BiH i Helsinska konvencija JA VNO PREDUZECE ZA VODNO PODRUCJE

Sarajevo, 1.999.

64. V. Lacevic:

Evropski pristup u zastiti voda kao komponenti upravljanja vodama

JA VNO PREDUZECE ZA VODNO PODRUCJE

65. M. Sarae: Sarajevo, 1999.

Evropska legislativa 0 kakvoCi vode JA VNO PREDUZECE ZA VODNO PODRUCJE

Sarajevo, 1999. 66. N. Andelic:

Program zastite okohsa sliva rijeke Dunav JA VNO PREDUZECE ZA VODNO PODRUCJE

Sarajevo, 1999. 67. H. Hadzovic:

Sadasnje stanje zakonske regulative i institucija u zastiti voda u Federaeiji BiH

JAVNO PREDUZECE ZA VODNO PODRUC.TE Sarajevo, 1999.

6S. E. Kupusovi6: o hidroloskom informacionom sistemu u BiH

69. R. Tica:


Uloga GIS-a u upravljanju Poduzecima za vodosnabdijevanje i u sektoru voda opcenito

70. S. Hukic:


Vode tuzlanske regije Zbornik radova, ZASTITA OKOLICE - Tuzla, 1997.

7l. Z. Barbaric: Upravljanje kolicinama vade u vodotocima u okviru koncepta odrzlvog razvoja

Zbornik radova, ZASTITA OKOLICE - Tuzla 1997 n. Z. Mimica:

Zastita kvaliteta voda u koordinaciji sa planiranjcm [azvoja okoJisa

Zbornik radova, ZASTITA OKOLICE - Tuzla, 1997.

375

73. K. Moceyi6: Ekoloski aspekti - ravnopra-vn3 funkcija U odrzivom razvoju


74. S. Redzi6: Raz'voj ekoloskog infonnacionog sistema za oddjvo upravljanje

hidrobiosferom Zbomik radoya, ZASTlTA OKOLICE - Tuzla, 1997.

75. N. Galic: Modeliranje leyaliteta vode prikazan na primjcrn buduce

akumulacijc Bijcla rijcka Zbornik radoya, ZASTlTA OKOLlCE - Tuzla, 1997.

76. V. Petar: Odlaganje opasnog otpada i oddivi razvoj u BiH

Zbornik radova, ZASTlTA OKOLICE - Tuzla, 1997.

77. F. Mckie: Primjena Inineralnih Qubriva u poljoprivrednoj proizvodnji s obzirom 11a evropske propise 0 ogranicenju njihovog koristenju u

cilju zastite vada Zbornik rado\'a, ZASTlTA OKOLlCE - Tuzla, 1997.

78. M. Vlahinic: Agrotehnoloski pogledi nll stanje, korislenje i kontaminaciju vodnih [esursa u BiH

Zbornik radoya, ZASTlTA OKOLICE - Tuzla, 1997.

79. Z. Kolakovic: Upravljanjc vodama i postizanje odrzivog razvoja U okviru sistema okolinskog upravlJanja prema standardu 14001

Zbornik radova, ZASTITA OKOLICE - TLlZla, 1997.

80. B. Dolo i dr.: Zastita voda U oddivom razvoju zapadno-hercegovacke zupanije


81. A. Hadzic: Upravljanje zastitOlTI kvaliteta voua i monitoring emisije stctnih

materija Zbornik raJova, ZASTlT A OKOLICE - Tuzla, 1997.

82. N. Galic: Zastita akumulacije kao izvuris1a vode Zll pice u funkciji odrzivog

razvoja Zbornik rudova, ZASITIA OKOLlCE - Tuzia, 1997.

376

83. Dz. Skamo: VODA, COVJEK I ODRZIVI RAZVOJ

Zbornik radoya, ZASTlTA m::OLICE - Tuzlo, 1997. 84. A. Novalija:

Integralna zastila voda Zbomik radova, ZASTIT A OKOLICE - Tuzla, 1997.

85. S. Zajac: Prilog rjesavanju problema odredivanja roka sanitarne zastite izvorista pitke vade

Zbornik radova, ZASTITA OKOLICE - Tuzla, 1997. 86. M. Berdrob:

Sadasnje stanje kvaliteta yoda u BiH Zbomik radova, ZASTITA OKOLICE - Tuzla, 1997.

87. Stambuk - Giljanovic: Znacajke yoda sliva DOllje Neretve

Zbomik radoya, ZASTITA OKOLICE - Tuzla, 1997. 88. Z. Amautali6, A. Smajlbegoyi6:

Ekolosko slanje akumuiacije MoJrac Zbomik radoya, ZASTITA OKOLlCE - Tuzl", 1997.

89.1. AntullOyic, M. Goluza: Zaslila podzemnih voda Vrda Radobolie i Vrcla Sludenac

Zbomikradova, ZASTlTA OKOLlCE - Tuzla, 1997. 90. Inzenjersko-tehnicki prirucnik

Druga knjiga lzdavacko preduzece "Rad", Beograd, 1976.

91. N.F. Voznaja: Hemija vode i mikrobiologija

Tuzla, 1973. 92. S. Popovic:

,. Zastita voda i vazcluha od zagadivanja Novinsko-izdavacko preduzei:.e "KNJIZEVNE NOVINE"

Redakcija llStrucna ~ljiga!!, Beograd, 1975. 93. D. Dukie:

Zagadcnost rijcka i jczera u Jugoslaviji Evakuacija i prcCiscavanje otpadnih vada nasclja i indust..rije

Beograd,1977.

377

94. B. Knjezevie: Neb aspekti sadasnjeg stanja i uzroka zagadenosti voda u SR Bosni i Hercegovini sa osvrtom na plan zastite voda od zagadenja

Republicka uprava za vodoprivredu Karavan: liS vestran razvoj u zdravoj sredini!!

Sarajevo, 1976. 95. M. Savicevie:

Higijenski i epidemioloski znacaj otpadnih voda Zbomik referata: OTP ADNE VODE

Beograd, 1977. 96. J. Munjko, lardas 1., Stilinovii: L., E. Lovrie:

Preliminama ispitivanja uticaja petrohemijskih tvari na slatkovodne i morske organizme

Zbomik referata sa VIII savjetovanja OTPADNE VODE Beograd, 1977.

97. B. Stilinovic: Vaznost odredivanja fizioJoskih gmpa bakterija u zagadenim povrsinskim vodama

98. Degremont

Evakuacija i preciscavanJc otpadnih voda naseJja i industrije

Beograd, 1975.

T ehnika precis6avanja voda Gradevinska knjiga, Beograd, 1976.

99. M. Jahie: Deponije i zastita voda

Izdavac INZA, Sarajevo, 1980. 100. R. Mihajlovi6:

Smeee kao izvor energije u urbanim sredinama Zbomik radova

Fakultet zastite na radu, Nil:, 1980.

101. S. Lazarev:

378

Erozija zemljista i covjekova okolina Karavan: "Svestran razvoj u zdravoj sredini ft

Sarajevo, 1976.

102. A. Biscevie: Borba protiv subjektivnih uzrocnika sumskih pozara briga cijelog dmstva

103. M. Basovic:

Karavan: "Svestran razvoj u zdravoj sredini" Sarajevo, 1976.

"U zdravlju biIjaka sadrl'ano je i zdravlje covjeka" Detri Karavan: "Svestran razvoj U zdravoj sredini l1

Sarajevo, 1976. 104. D. Dukie:

Zagadenost rijeka Jugosiavije Nase gradevinarstvo bI'. 5

Beograd 1974. 105. N. KujundZie, M. VuCieevic:

N eki aspekti zagadenosti vode i atmosfere Hemija u industriji br. 2/1975.

106. D. Draskovic: Ncb clementi predloga programa tehnicko-tehnoloske zastite zivotne sredine Beograda posebno sa aspekta saobracaja

Beograd, 1975. 107. B. Uhlik:

Zagaclivanje prirodnih voda industrijskim i drugim otpadnim tvarima

Hemija u industriji br. 1/1975. 108. D. TkaJCic:

Kontrola i tehnologija preCiscavanja otpadnih voda Beograd, 1975.

109. .1. Reuter: Die Anwendung syntetischer, makromolekularer Flockungamittel bei def Kaolinaufbereitnng

17. septembar. 1976. 110. S. Begie:

Vada i sanitama tehnika Casopis udruienja za tehnologiju voda

oktobar, br. 5/1978

379

IlL

112

113.

114.

115.

116.

380

s. Begie: . . ... .' Zbornik rcferala sa desetog trad,clonalnog savJetovaTIJa 0

otpadnim vodama "JUGOENERGETIK" Beograd,1979.

N. Preka: I\1etodoloske osnove planiranja /,astiLe k valiteta vode

otvorcnih vodotoka

J. Barlls:

Zavod za hidrotehniku Sarajevo. 1976.

OLpadne vode kao sekundarne sirov!nc .. Zbomik rcferata sa X tradicl0nalnog savJetovanju OTPADNE VODE

Beograd, 1979. S. Skufar, A. Pcrdih, A. Cimerman:

T\1ogu6nosti ciscenja olpaclnih voda plcsnirna i upotrcba micela plesnih z:a siocnu hrallu

Hemijska induslrija Beograd, br. 3. 1977.

D. \,lujisic: . v.

Vaspilanje i obrazovanjc radnika iz oblastt zastltc nU radu ZASTlTA hI'. 1

Sarajc\o, 1976. }/l:etodologija za utvnlivanje uslo\'3 raline sreLline zastitc na radu

Nis, 1972.

SADRZAJ DVOD .......................................................................... 1 1. ZR4.K ........................................................................ 2 1.1. ZRAK I NJEGOVO ZAGADENJE . 2 1.1.1. Posljedice zagadenja zraka ......... ........ ............. .......... 2 1.1.2. Uticaj zagadenja zraka na zdravlje ljudi ........................ 3 1.1.3. ihetno djelnv"nje zagadenja u zraku ............................. 4 1.1.4. Efekti ste!ne supstance ....... ............ ............. .............. " 1.1.5. Put kretanja lokslen" materije u organizmu ..... ......... ..... 6 1.1.6. Putevi unosenja st.tnih rnatcrija u organizarn ............ ..... Ii 1.1.6.1. Organi za disanje ............................. 7 1.1.6.2. Koza i sluzokoza . 7 1.1.6.3. Organi za varenje . .. ......... 7 1.1.7. NaNn djel"vanja sletnih materija " ..................... 0 ......... 7 1.1.7.1. Adaptiranje na steme malerijc.. ............... .......... 8 1.1.7.2. Mchanizam djelovanja hcmijskih materija l1a organizam covjeka

8 l.1.8. Uticaj zagadcnog zraka lla hUjlli svijet ...... ........ ....... ..... 'I 1.1.9. Uticaj zagadenog zraka !la materijalna dohra .................. 10 1.1.10. Vrste indnslrijskih o(rova prisntnih u zraku .................. 12 1.1.10.1. Prva grupa . .. .................. 13 1.1.10.2. Druga grupa .. .. ............... 13 1.1.10.3. Treea grupa .... ... 13 1.1.10.4. Cetvrta grupa. .. ............... 14 1.1.10.5. Pew grupa . .. .............. 14 1.1.10.6. Sesta grLlpa. .. .................... 14 1.1.10.7. Scdma grupa. ~ ................... 15 1.1.10.8. Osma grupa .... ........... .. .. ., ........... 15 1.1.1 0.9. Devela grupa . .. ........................ 15 1.1.10.10. Dese!a grupa ...... . ........................................... 15 I.UO.l!. Jedanaes!a grupa.. ............... .. .............. 16 1.2. TOKSrCNOST PRISUTNIH MATERIJA U ZRAKU .............. 16 1.2.1. Toksii'ne materije ....................................................... 17 1.2.1.1. Sumpor-dioksid (S02) ... .. .. 17 1.2.1.1.1. Pojava sumpor~dioksida u zrakn ............................................... 17 1.2.1.1.2. Fizicko-hcmijske osobinc sumpor-dioksida ................................. 17 1.2.1.1.3. Stctn·o djclo\'anje sumpor·dioksida ....................................... 18 1.2.1.1.4. I\.1jere zastitc ................•.........•....•.. « ....................................... 19

381

1.2.1.2. Hidrogen-sulfid (H2S) .................. . 1.2.1.2.1. Pojava hidrogcn~su1fida u zraku ................................................ ;~ 1.2.1.2.2. Fizicko hemijskc osobin(', hidrogen-sulfida .............. , ..... " ... "... .... " 1.2.1.2.3. Stctno djclovanje hidrogen-sulfida .......................................... _0

1.2.1.2.4. Mjere zastite ................................................. " ...... " ...... : ....... ~: ..... ~. ;3 1.2.1.3. Hlor (Ch) ..................... . 1.2.1.3.1. Pojav3 hlora u zraku ............................ ' ................................... ~i 1.2.1.3.2. FizicJw-hcmijske osoblne blora ... " ............................................. ;

1 "I 1 3 3 Stetno dJ' elovanjc hlora ............................................................. 1

.-. ..... 22 1.2.1.3.4. Mjcre zastite ......... « .................................. ~ ........................... 'l'l

1.2.1.4. Karbon-monoksid (CO) .... ....... ..-~ 1.2.1.4.1. Pojava karbon~monoksida u zraku ........................................... 22

1 2 1 4 2 Fiziciw~hemjjske osobine ............. " ......................................... 23 ..... ·d M

1.2.1.4.3. Stetno djelovanje karbon monoksl a ........... ·.. ...... ....... ......... ..... 4

1 2 J 4 4 '-IJ' ere zastite ......................................................................... 2 ..... ,. .. ~5

1.2.1.5. Karbon~dioksid (C02 ) ... .............. ......... .......... ... "- 5 1.2.1.5.1. Pojava karbon~dioksida u zraku ............................................. 2 ~

1 2 I 52 Fizicko-hemijske osobinc ............................ , ............................ 2=: ,. .... . 2~

1.2.1.5.3. Stctno djcloyanjc karbon~dioksida ............................................ :

121 < 4 M·,cre zastite ........................................ " ............................... 2~ . . .... .. . . .. . 76 1.2.1.6. Karbon-dlsulfld (CS,) ..... ..... .... . ........ - 6

1 0 J 6 1 POI'aya karbon~disuifida ..................................................... 2 _..... ~

1.2.1.6.2, Fizicko~hemijsl~c osobltlc ." ........ , ........... "" ..................... , ........ ;6

121 L:\ S" tetna dJ'elovania karbon~disuUida ........................................ ". ,., .. ~.. . '7 1.2.1.6.4. Mjcre zastite ............................... ;. C;··:·ct·· ) ........................ ;7 1.2.1.7. Nitrogen-oksidi (NO, NO" N,O, N, J 1 r. .. . ....... - 7

121 71 Po' lava nitrooen~okslda u zraku ................................. " ............ 2 • • • •• • < e> ' ')7

1.2.1,7.2. Fizicko-hcmijskc osobine .......................................................... ""7 1 " 1 7" Stctno djelovanje nitrogen~oksida ............................................. 2 1~i:l:7:~: ~1jcre ~~'lstite ........................................................... :~ ... :~:~ ..... ~ ~~ I ? 1 8 AmOflljak (NH3) ............ ,... . ....... , .. .-... - . 28

1.2.1.8.1. Pojava amonijaka u zraku ...................................................... . 1.2.1,8.2. Fizicko~hemijske osobine ..................................................... , .... 28

1 2 18:1 Stetno dJ'elovanje amonijaka ........................................... , ....... 29 . . . .•.• 29

1.2.1.8.4. Mjcre zastite ........................................................................ 29

1.2.1.9. Prasina u zraku ............ ............. ...... ........ ..

J ' 1 9 1 SV tetno de ',stvo prasine na Ijudski organizam ............................... 30 .-. . . . . ]7

1.2.11 0 Fluor (F) ............ ········· ....... -1.2.1.10.1. Pojllva fluora u zraku ......................................................... 32 1.2.1.10.2. Fizicko-hemijskc osobine " .. ", .",." ... ,,« .............. "" ............ 33

I ? 1103 Stdoo dJ'cloyanjc Ouora ....................................................... 33. ._.. •• c . • 3:\

1.2.1.10.4. Mjc[(>, 7.astite ......................................... " .. 0 .. •••• ............. 33 1.2.1.11. Olovo (Pb) ......... . ............... .

....... 19 1.2.1.11.1. Pojava olova u zraku ............................ " ............................. 33 1.2.1.11.2. Fizicko-hemijske osobinc olova ................................................. 34 1.2.1.11.3. Stet-no dejstvo olova ........... ' ................................................ 34 1.2.1..11.4. IVljcre zastite ...... , .................................................................. 35

1.2.1.12. Ziva - hydrargyrum (Hg) .. . ...... 35 1.2.1.12.1. Pojava zive II zraku ........................................................... 35 1,2.1.12.2. Fizicko-hemijskc osobine ................ , ................... , .................. 36 1.2.1.12.3. Stctno djelovanjc'live ......... " ......................... " ...................... 36 1.2.1.12.4. IVfjerc zastitc ............................. , .................................... 37

1.2.1.13. Cink (Zn) . . ........... 37 1.2.1.13.1. Pojav3 cinka u zraku ........................ " .................................. 37 1~2.J.13.2. Fizi(~k{)-hcmiJskc osobinc .................... " .............. , ................... 38 1.2.1.13.3. Stetno dejstvo cinka , ............................................................... 38 1.2.1.13.4. Mjere zastite ..................................................................... 38

1.2.1.14. Mangan (Mn) .. . ..................... 38 1.2.1.14.1. Pojava mang:Hm u zrakn ..................................... " ................. 38 1.2.1.14.2. Fizicko-iJcmijsl\c osohine mangana .......................................... 39 1.2.1.14.3. Stetno dejstvo mangana ........ "." ............................................. 39 1.2.1.14.4. l\Ij('rc zastifc .......................................................... , ............ 39

1.2.1.15. Arsen lAs) ............ 40 1.2.1.15.1. PojaY3 3rscna u zrakn ........................................................... 40 1.2.1.15.2. fizicko~hcmijsI\t' osobin(' ................. « .......... " ................ , .......... 40 1.2.1.15.3. Ste_tno dejsh"o arscna .............................. 0 .......... " ................. 40 1.2.1.15.4. 1\{jere zastitc ................ , ............... , ................ " ................... 41 1.2.1.16. Fosfor iP) .. .. 41 1.2.1.16.1. rujava fosfol'3 11 1':raku ... , ..... , ... ,., .......... , .......... , .. , ...... <0 ........ 41 1.2.1.1(J.2. Fizii:ko-hemijske, osobinc .. ", .... , ...... , .......................... , .. , .. , ..... 42 1.2.1.16.3. Stetno dejstvo fosfora (bijelog) ..... , ............. , ............ «. .............. 42 1.2.1.16.4. T'vIjcl'{' zastite ............................... , ...... , ........ " .................... 42

1.2.1.17. Cad. . . .43 1.2.1.17.1. Poja\,<l c::Iui u zralm ." .. ,,, ........... ,, ......... ,,.,, ................... ,, .... 43 1.2.1.17.2. Fizicko~hemi.iskc osobine ." ................................................... 43 1.2.1.17.3. Stetno dcjstvo Caoi ............................................................... " 43 1.2.1.17.4. Mjcre zastite ..................................................................... 44 1.2.1.18. Hidrokarboni .............. 44 1.2.1.18.1. Pojava hidrolmrhona U ZI'<lku ........................... ,. ................. 44 1.2.1.18.2. Sfctno d.ielovanje hidrokarbona ........... , ..................................... 44 1.2.1.18.3. Zastitne mjere ................ " .................... , ......................... , ...... 45

1.2.1.19. Hloridni hidrokarboni ....... 45 1.2.1.19.1. Osobine hloridnih hidrokal'hona ........................... " ................. 45

1.2.1.20. Tetrahlor karbon (CCl,) ............. .45 1 .2.1.21 . Hloroform (CHCh) ... 46 1.2.l.22. Hidrogencijan ....... . ..... 46

383 382

1.2.1.23. Fosgen (COC]') ........................................................ 47 . .~

1.2.1.24. Benzm ... ; 1.2.1.25. Alkoholi ...... ......................... . .... 48, 1.2.1.25.1. l'vletilalkohol .........•......... > ............... , ••• ,. , •••• , •••••••••••• -., ........ ~~ 1.2.1.25.2. Etilalkohol .................................................................... ( 1.2.1.26. Benzol (C6H6) ....................................................... 49 1.2.1.26.1. Osobinc i toksicnost ........ " .... " ............................. , .................. 4~ 1.2.L26.2.r..Ijere ~astite .............................. , ................................ " ....... ;~ 1.2.1.27. ToluOl (C6HsCI-I,) .. . .. 1.2.1.28. Ksilol (C614(CH)'l ..... . ..... 50 1.2.1.29. Nitrobenzol (C"H,NO,l .. .. ......... .. 50 1.2.1.30. Anilin (C6Hsl'<1-I,) . . .. 51 1.2.1.31. Aminofcnol (CuH4NHzOH) .. . ... 51 1.2.1.32. Organskc bojc ............ . .... 52

52 1.2.1.33. Nikotin ..... . 1.2.1.34. Morfin. . .53 1.2.1.35. Strihmin . .53 1.2.1.36. Kofcin . .53 1.3. ATMOSFERA ............. ......... .~4 1.3.1. Svojstvu utmosfere .................................................... :4 1.3.2. Aerozaguilenje i mcteorolosld uslovi ............................. :~ 1.3.3. fotohemijski oksidanti ................. : ............................. ~ 1.'1. MOGUC:NOSTI lJNAPREDENJA I ZASTlTE ZRAl~A. OD

'i8 ZAGA.DIVANJA ................................................................ . 1.4.1: Tehnoloski proees; bez otpadaka .................................. 59 1.4.2. Metode i postrojenja za unapredenje kvalitete zraka ........ 60 1.4.3. illetode otklanjanja prasine ......................................... 61 1.4.4. Cjevovod za usisavanje .............................................. 61 1.4.5. Odvajaci prasi"e ........................................................ 62 1.4.6. Suhi odvajaci pralline ............................................... 63 1.4.7.1\1okri odvajaCi prasine ........................................ : ..... 69 1.4.8. Metodc otklanjanja gasovitih zagadenja jz otpadnih pImova

.................................. , ............ , .. 75 i·.4:9· .. 0d~·;I:;;I;j·i~:;~j~ ·SO~·;~ 'otpadllog plina ............................. 76 1.4.10. Odstranjivanjc nitratnih oksida iz o!padnih plinova ... : .. ::77 1.4.11. Sprei'avanje pojave Stetnih gasova iz motora sa nnutrasnJlm sagorijcvanjem .................................................................... 78

1.5. V ASPITNO-OBRAZOVNA DJELATNOST U FUNKCUI UNAPREBENJA RADNE I ZIVOTNE SREDINE ..... . ....... 79 1.6. NORME DOZVOLJENE ZAGADENOSTI COVJEKOVE SREDIl'{E ... . ................................................ 82 1.6.1. Izvori zagadcnja zraka ............................................. 83 1.6.2. Stacionarni izvori .. .................................................. 85 1.6.3. Mobilni izvori zagadenj a zraka .... ................. ....... ......... 89 1.7 UZROCI ZAGADENJA ZRAKA ..................... ..... 90 1.8. ANALlTICKA METODA lSPITIV ANJA NAJCESC:E PRISUTNIH ZAGADENJA ZRAKA U ZIVOTNOJ SREDINI ... . ......... 93 1.8.1. Planiranje mreze pracenja ......................................... 96 1.8.2. Broj i raspored mjernih mjesta ................................... 98 1.8.3. Vcestalost i trajanje uzorkovanja ................................. 99 1.8.4. Kriterij za lokaciju stanica ........................................ 100 1.8.5. Odredivanje S02 i dima u zraku .................................. 102 1.8.6. Odredivunje sedimenta .............................................. 103 1.8.7. Sakupljanje uzoraka ................................................. 104 1.8.8. l'rikazivanje rczultata ............................................... 105 1.9. PESTICIDI I ZIVOTNA SREDINA ................................. 106 1.9.1. POjava pesticida u zrakn i njihova otrovnost ................... 106 1.9.2. Podjela pesticida ..................................................... 107 1.9.3. Prepara!i arsena ...................................................... 108 L9.4. IIlorcnski preparati .................................................. 108 1.9.5. Pestiddi na bazi fosfora ................................ , ............ 109 1.9.6. Zivino-organski pesticidi ........................................... 109 1.9.7. Pesticidi na bazi bakra (t'ungicidi) ................................ 109 1.9.8. Pesticidi na bazi sumpora .......................................... 109 1.9.9. Pesticidi na bazi karbaminske kiseline .......................... 110 1.9.10. Mjere zastite ......................................................... 110 1.9.10.1. Ispitivanje toksicnosti pesticida .... . ................... 111 1.10. STRA TEGIJA ZASTITE I UNAPREDENJA ZRAKA NA PODRVCJU TUZLANSKOG KANTONA . . ... 113 1.10.1. Zakonska regnlativa i pratci'a doknrnenta .................... 113 1.10.1.1. Stunje kvalitet" zraka na prostorimu tuzlanskog kuntona, godine 1991. (emisija. imisija) .... . ................ 114 1.10.1.1.1. Rczuitali mjercnja (imisija) na prostorima tuzlanskog kantona (Tuzia, Lukavac, Zivinice) ...... "',.,, .............................................................. 116

385 384

i.1 0.1.2. Uticaj zagadenog zraka na zdravlje stanovnistva Tuzlanskog kantona .......................................................................... 122 1.10.1.3. Mjcre koje treba poduzeti u ei1ju zastitc i unapredenja zraka na podrucju tuzlanskog kantona . ............ .. ... 123 i.HU. Racionalno Ilprav\janje prirodnim resllrsima ................ 129 l.Hi.3. Uravnotezeni razvoj (odrzivi ekol1omski razvoj) ............. 131 2. VODA ........................................................................ 137 2.1. VODA I NJENO ZAGADENJE .... ................ ... 137 2.2. VODA 1 ZDRA VUE ..... .................. ........... .. ....... 138 2.3. INFEKCDA VODB .... ......................... .......... 139 LI.1. EPidemije hidricnog porijekia ....................................... 139 2.4. PRECISCAVAJ'lJE VODE ZA PICE .......... " .................. 143 2.4.1. Otklanjanje gvozila ....................................................... 143 2.4.2. Eliminadja mangana ................................................... 144 2.4.3. Uklanjanje silspendovanih materija iz vode .................... 144 2.4.4. Filtril'anje vorle za pice ................................................ 145 2.4.5. Dezinfekcija vode ....................................................... 146 2.5. ISPlTIV ANJE PRlRODNIH VODA ZA SVAKODNEVNU POTROSNJU ........ ........ . ............... ... .......... ... 149 2.5.1. UZlmanJe uzoraka za analizil ........................................ 149 2.5.2. Fizicka analiza vode ................................................... 149 2.5.2.1. Temperatura vade.... .. ..................................... 150 2.5.2.2. MiTis vode .. ........ .. ..................................... 150 2.5.2.3. Ukus vode ................. ......... .......................... .. .. 151 2.5.2.4. Providnost vade.... .. ............................... 151 2.5.2.5. Baja vode ............................................................ 151 2.5.3. Hemijska analiza vode .............................................. 152 2.5.4. Tetenske btze analite vode ......................................... 158 2.6. UOPSTE 0 ZAGADIV ANJU VODA ............. .. ..... 159 2.6.1. Klasifikacija voda .................................................... 160 2.7. UZROCI ZAGAflIV ANJA PRIRODNIH VODA ... . ... 163 .2.7.1. Slop en zagadenosti otpadnih voda ............................... 164 2.8. POSLJEDICE ZAGAflIVANJA PRIRODNIH VODA.. . .. ]66 2.9. M.TBRE ZASTITE VODA.. ................ . l70 2.10. MEEHJNARODNA. SARI',DNJA NA POLJU ZASTlTE VODI', ................ ............................................ ..172 3. OTPA.DNE VODE ......................................................... 174 31 INDUSTRUSKE OrPADN'E VODE .175

386

3.1.1. Tehnoloske operacije prei'iscavanja industrijsldh otpadnih voda ·· .. · ........ · ........ · .. · .. ·· .. ··· .. ···· .... ·· .......... : ................... 175 3 .l.1.1. PreCiscavauje otpadnih industrijskih voda metodom talozenja

............ ....... ·... ...... 175 3.1.2. Sekllndarne sirovine iz otpadne vode pri obradi ukrasnog kamena ......................................................................... 176 3.1.2.1. lzdvajanje sekundarne sirovine iz otpadne vode ................ 178 3.1.2.1.1. Izbor flokulanta u procesu izdvajanja cvrstih ccstica ........ " .......... 178 3.1.2.1.2. Recirkulacija izbistrene vode .............. , ................. , ............. , ... un 3.l.2.1.3. Taloznik u sistemu bistrcnja otpadncvodc ........ -.... " .............. " .. , 184 3.1.2.1.4. Priprema i doziranjc flokulanta pri bistrenju oipadoc vodc ............ 188 3.1.2.1.5. Oso~inc j ekonomski zl1acaj nokulanta u proc(~sll bistrenja otpadne vode ..................................................................................................... 192 3.1.2.1.6. Otpadni Lalog iz otpadne yode kao sekundarna siwvina ................. 195 3.1.2.1.7. Otpadni talog kao dubriyo ...................................................... 196 3.1.2.1.8, Otpadni Lalog kao karbonatno' punilo u asfaltnim mjcS3vinama ....... 198 3.1.2.1.9. Karbonatno brasno u proizYodnji gumc ..................................... 199 3.1.2.1.10. Karbonatno puniIo u prcmaznim srcdstvima ............................. 200 3.1.2.1. 11. Karbonatno punilo u PVC - prcraocvinama ............ , ... , .. , .......... 200 3.1.2.1.12. Karbonatno punilo U srcdstvima za zastHu hilja .......................... 201

3.1.~. Sek~mlarne.~irovine iz otpadne vodc nastale u procesu prOlzvodnJc kallsltcne sode .0 .............................................. 202 3.1.3.1. Odvajanje sckundarne sirovine pomocu filtcrkontejnera ...... 203 3.1.3.2. Izdvajanje sekundame sirovine pmnocu filterkontcjncra direktno vezan za dekantcr . .. .. ...... .............. ............ . ......... 205 3.1.3.3. Vrste filterkontcjnera u procesu odvajanja sckundarnc siroyine

..•. •••.•. • ... ~ .• >. " ....• 208 3.1.3.4. Filterkontejner bez korpe . .. ................................ 208 3.1.3.5. Filtcrkontejner sa huznom k011'Om ................................ 208 3.1.3.6. FilterkonteJuer sa polukmznom korpom . . ................ 210 3.1.3.7. Efikasnost filtmanja pojcdinih vrsla fiiterkontcjnera ........... 212 3.1.3.8. Prednosti i mane filterkontejnera u odnosll na filler - prese ... 213 3.1.3.9. MateTijal fillerkontejncra u procesu filtTiranja .................. 213 3.1.3.10. Ispitivanjc filter-platna za filtTiranje. .. 215 3.1.3.11. Upotrebna vnJednost otpadnog kausticnog taloga. . ....... 219 3.1.3.12. Upotreba otpadnog kansticl10g taloga u industriji keramike .221 3.1.4. Sekundarnc sirovine iz otpadne vode nas!ale prei'iscavanjem slane vade ... : ..................................................................... 225 3.1 A.I. Filtcrkontejnersko cijedenje otpadnog taloga pri prcciscavanju slane vode ........................................................ '" ....... , ..... 228

387

3.1.4.2. Upotrebna vrijednost taloga iz utradne vode iz procesa preciscavanja slane vode ................................................. ..230 3.1.4.3. Znacaj kalcijuma uprakticnoj ishrani domacih zivotinJa ..... 231 3.1.5. Sekundarne sirovine iz otpadne vode nastale pri pranju ug\ja ................................................................................... 224 3.1.6. Postrojenje za preciSeavanje otpadne vode nastale u separaciji uglja u Banovicima ............................................................... 235 3.1.6.1. Preciscavanje muljevite vode ....................................... 237 3.1.6.2. Filterkontejnersko poluindustrijsko postrojenjc za odvajanje mulja od vode ...... ............. . ....... 239 3.1.6.3. Laboratorijsko utvrdivartje efekta tiltriran]a uz prisustvo

.240 flokulanta .. . . . .... . . .. . ........ . 3.1.6.4. Kontejnerska filtracija i transport otcijedenog taloga .... . .. 244 3.1.6.5. Preciscavanje muljevite vode separacije uglja (II varijanta) ... 245 3.1.6.6. PoluindusLrijsko postrojenjc dekontacije i filu'acije ............ 247 3.1.6.7. Preciscavanje otpadnc vode separacije uglja (Ill varijanta) ... 249 3.1.6.8. Upotrcbna vrijednost sekundamih sirovina iz otpadnih voda separacijc uglja ................................................... . ... 252 3.l.6.9. Energija iz otpadnog mulja . . ......... 252 3.1.6.10. Briketi iz otpadnog mulja .. . ....... 252 3.1.6.11. Opeka iz otpadnog mulja .......... .. 252 3.1.7. Sekundarna sirovina iz otpadne vode emulzije ................. 254 3.1.7.1. Koagulacija koloidnih cesLica .... ........... . ... 258 3.1.7.2. Ubrzavanje koagulaeije .' .............................. 260 3.1.7.3. Bistrenje otpadne uljne emulzije pomoeu aluminijum sulfata (laboratorijsko ispitivanje) ........................... . ........... 260 3.1.7.4. Bistrenje otpadne uljne emulzije pomocu zcljeznog hlorida (Jaboratorijsko ispitivanje) . . ........ 263 3.1.7.5. Bistrenjc otpadnc uljne elllulzije POlllOCU zelJeznog sulfata ... 267 3.1.7.6. Mane i prednosti pojedinih koagulanata (A1 2S04 • FeCI" FeS04) pri bistrenju otpadnc uljne elllulzije . ........................ ... 269 3.1.7.7. Postupei obrade olpadnc uljne emulzije u NJemackoj .. ..269 3.1.7.8. Neki postupei obrade otpadne uljne emulzi]e provedeni u pilot

postrojenjima ....... . ........ . 3.1.7.9. Kiselinsko eijepanje i adsorpcioni postupak bez dovodenja

toplote ... 3.1.7.10. Kiselinsko razdvajanje emulzije uz dovodenje toplole

... 270

.270

mchanickim razdvojnim stupnjcm ......... . ..... 271

388

3.1. 7.11. Termieki postupak obrade emulzije uz optoeno isparavanje 272 3.1.7.12. Terrnicki postupak obrade emulzije isparavanjem tankog sloja

.............. . .............................. 273 3.1.7.13. Plameno isparavanje. . ................... 273 3.1.7.14. Bioloski postupci ............. . .............................. 275 3.1.7.15. Ekonomski pokazatelji obrade otpadnih emulzija ............. 276 3.1.7.16. Upotrebna vrijednost otpadne uljne elllulzije .................. 276 3.1.7.17. Preeiscavanje industrijskih otpadnih voda metodom ekstrakcije

............... ................. .. .............................. 277 3.1.7.18. Preciscavanje industrijskih otpadnih Yoda llletodom adsorpcije ............ ........ . ...................... 278 3.1. 7.19. Preciscavanje industri jskih otpadnih voda metodom destilacije

.............. ....... .... . .. 281 3.1.7.20. PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda metodom neutralizacije ... . ......................................... 282 3.1.7.21. Preciscavanje industrijsklh otpadnih voda metodom flotacije

.................... ........... ............. . .. 282 3.1.7.22. PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda mctodom kristalizacije .......... ................ . ..... 283 3.1. 7.23. Preciscavanjc industrijskih otpadnih voda kuje imaju radioaktivna svojstva .' ............ 283 3.1.7.24. Prcciscavanje industrijskih otpadnih voda metodom hloriranja

......... ............. . ........................ 284 3.1.7.25. Preciscavanje industrijskih otpadnih yoda metod9m hemijske prerade .......................................................................... 285 3.1.7.26. Preciscavanjc industri]skih otpadnih voda metodom bioloske obrade .. ' ................. ....... .... . ................ 285 3.2. GRADSKE OTPADNE VODE ....................................... 286 3.2.1. Osobine gradskih otpadnih voda .................................. 286 3.2.2. Uloga baktedja u procesu preCiScavanja voda ................. 288 3.2.3. Proees autopnrifikacije vode ....................................... 290 3.2.4. Sas!av gradskih otpaduih voda .................................... 290 3.2.5. Uticaj iudnstrijskih zagadenja na efikasni biohemijski proces preCiscavauja gradskih otpadnih voda ................................... 292 3.2.6. Potrebna svojstva preciScenih otpadnih voda nase/ja ........ 293 3.2.7. Kralak osvrt na tehnologijn preCiScavanja gradskih otpadnih voda ................................................................................. 294 3.2.7.1. Mehanicko prcciscavanje . . .......... 294

389

3.2.7.1.1. Resetke ................................................................................ ~9~ 3.2.7.1.2. Pjeskolovi ....•.............. ' ......................................................... ;~~ 3.2.7.1.3. Histrionici ............................................................................. " 3 ,., 7 1 4 Horizontalni bistrionici -' ..................... , ...... , .. "' .......................... 97 3.2.7.1.5. Verikalni bistrioni<:i .............................................................. 299 3 2 7 I 6 BioJosko preciScavanJ'c otpadne vode ......................................... 301 . . . . . . . 301 3.2.7.1.7. Acrobnl procesl ..................................................................... ~O'"

i:~:~:~t~~E~~~ :.~:.:~~::.:::.:.:.:.:.:~:.::::.:.:~:.::::.:.:.::.:::.:':'::.:.:::':':'::::::':':::.::::'::::.:::':':':':':':':~':':'::::: .. ~~~ 3.2.7.1.11. FHtraejona polja ................................................................... ~ 6 3.2.7.1.12. Anaerobni procesi precisca.~~nja g.radski~¥ otpadnih voda .... , ....... , ~07 3 2 7\ 13 lJrcda,'i za anacrobno l)rCC1ScavunJc (truhsta) , ............................ _ 08 ....... ~. -3.2.7.1.14. Sephcke Jame ................................................ , ...................... - 09 3.2.7.1.15. Dvospratne taloznicc .................................. ' ......... " ................ ~ 3.2.7.1.16. Metantank ............................................................................ 10 3.2.7.1.17. Tcoretska razmatranja proccsa prcCiscavanja otpadnih voda pomoc~12 aktivnog mulja ................................................................................... .

3.2.8.4.16. Polja za susenje mulja .........•...........................................•... 335

3.2.9. Sekundarne sirovine iz otpadnih gradskih voda ............... 336 3.3. KONTROLISANJE OTPADNIH VODA. ... ... "".".. ...... 337 3.4. ISPITIV ~"lJE OTP ADNIH VODA ... "'".. .........." 340 4. TLO ............................................................................ 342 4.L UOPSTE 0 TLU '.... ..... """'" ."" .. ".342 4.2. HEMIJSKI ELEMENTI U ZEMLJISTU ... " .... ,....... .., ..... 343 4.2.1. Zrak u zemljiStu ....................................................... 344 4.2.2. Voda u zemljistu ..................................................... 344 4.2.3. Temperatura zemljista .............................................. 344 4.2.4. Mikroorganizmi u zemJjistu ........................................ 345 4.3, SAMOPRECISCA V ANJE ZEMLJISTA ............................ 345 4.4. UZROCIZAGADENJAZEMLJISTA " .. " ..... 346 4.4.1. Porijeklo evrstih otpadaka .......................................... 348 4.5. POSLJEDICE ZAGADENJA ZEMLJISTA " .... "" ........ ,," 348

3.2.7.1.18. Odnos hranjivih materija prema rrtikroorganizmima ................... 31! 3.2.7.1.19. Priroda hranjivih materija ..................................................... ;L 3.2.7.1.20.1VIije.sunjc otpadnc vode .......................................................... ~ 16 3271 '1 Uslovj sredine ...................................................................... 316 3·.i.8.·P;imjer ~rojektnog rjesenja problema preciSeavanja otpadnih voda gradskih naselja (100.000 stanovnilw) ............................ 317 3.2.8,1. Hidraulicko opterc{;cnje ..... "" ............ " .. ".".,.""."." .. 317 3.2.8.2, Biolosko opterecenje " ..... ...... .318 3.2.83. Tehnoloski postupak "" . . ............. 319 3,2.8.4. Dimenzionlranje postrojenja sa aktivnim muJjcm ",~~1

~:~:Ht i~~f:: .~I~l?~.~~ .. :.:.::.::.:.:.:.:.:.:.:.::.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.:.::.:.:.:.:.:.:.:.:.:::.::.:.:.:.:.::.::~::::::. ~~~ 3.2.8.4.4. Hvatac pijeska .... ~ .............................................. ' ................ ;~3 3 1 84 < Prelivna komora (~) ................................................. " ............ _ -.. ~. ~

3.2.8.4.6. Bazen za prethodnu aeraciju ................................................... ~ 4 3.2.8.4.7, Primarni taloznik ...... " ..... "" .......... "." .............. " ................. ~5 3.2.8.4.8. Prelim. komora (8) . .... ... ........ ..... ........ .... ...... ... ... ...... ... ....... 3. 3.2.8,4.9, Biolosko preciScavanjc u hazcnu za bioaeraciju sa aktivnim muljcm

326 .................................................................................................... 9 3.2.8.4.10, Sekundarni taloznici ............ " ............... " ............................. 3;0 3" 8 411 Kompresorska stanka ......................................................... 3~ .. -. .. . ... I' '31 3.2.8.4.12. Pumpna stanlca za prlmarnl mn J ............................................. -. 1 3.2.8.4.13. Pumpna stanica zu akUvni muij .... ,," .......................... " .......... 3;2 3 2 8 4 14 Obrada mulJ'a .................................................................... 3. . . .. . 333 3.2.8.4.15. Digestori ........................................................................... .

4.5.1. KoliNna gradskog smee •............................................. 349 4.5.2. KoUeina industrijskog smeea ....................................... 350 4.5.3. Kolieina rudarskih otpadaka ...................................... 350 4.5.4. Sakupljanje smeea ...................................................... 351 4.5.5. Odvoz smeea ............................................................. 351 4.5.6. Osohine cvrstih otpadaka ............................................ 352 4.5.7. Smere kao gorivo ....................................................... 352 4.6. MJERE SPRECA V A]'JJA ZAGADENJA TLA. "" ... 353 4.6.1. Obrada i'vrstih otpadaka (smeca) ................................. 353 4.6.2. Uredaj za spaljivanje ,meta ....................................... 357 4.6.3. Plasticne mase u procesu spaljivanja smeea .................... 358 4.6.4. PreciScavanje otpadnih gasova pri spaJjivanju smeea ........ 358 5. EKOLOGI]A ........................•...........•...........•.......•..... 360 5.1. UOPSTE 0 EKOLOGIJI ...................... "."" ..... " .. " .............. 360 52. ZIVOTNA SREDINA "" .......... " ............ 360 5.3, PODJELA EKOSISTEMA "" . " ......... " .......... ". 361 5.4. USLOVI ZIVOTNE SREDINE .................................. " .. 361 5.5. EKOLOGlJA COVJEKA"."."" " ..... "., .. ,.363 5.6. COVJEK U PRlRODI ."" ..... " .. " .... 364 5.6.1. Urbanizacija i priroda ............................................... 366 5.6.2. Industrijalizacija i priroda .......................................... 367 6. LITERA TURA ..........................•.................................. .36.9 7. SADRZAJ .............................. , ....................................... 381

390 39i

Ekologija_-_zrakvodatlo

Documents

Transcript of Ekologija_-_zrakvodatlo

Ekologija_-_zrak__voda__tlo

Documents

Transcript of Ekologija_-_zrak__voda__tlo

Ekologija_-_zrakvodatlo

Transcript of Ekologija_-_zrakvodatlo