eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK dk wB'ftfrnkBe nfXn?B g/nfXn?B g...

65
270 eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK dk wB'ftfrnkBe eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK dk wB'ftfrnkBe eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK dk wB'ftfrnkBe eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK dk wB'ftfrnkBe nfXn?B g/ nfXn?B g/ nfXn?B g/ nfXn?B g/Ùekoh d/ gq;zr ekoh d/ gq;zr ekoh d/ gq;zr ekoh d/ gq;zr ftZu ftZu ftZu ftZu ;zuko i[rsK dk nfXn?B L ;zuko i[rsK dk nfXn?B L ;zuko i[rsK dk nfXn?B L ;zuko i[rsK dk nfXn?B L ;zuko nzro/˜h Ùpd “Communication” dk gzikph o{gKsoD j? fi;dk noE j? fe;/ sZE ypo iK rZb B{z nkw pDkT[Dk, ;KMk eoBk, dZ;Dk nkfd. 1 ;zuko gqfefonk gkmeK$ doÙeK$ ;o'fsnK dhnK GktBktK B{z T[s/fis eoB dk wkfXnw j?. b/ye$ ebkeko dh ekbgfBe nB[G{sh fuZsoeko d/ p[oÙ, ;zrhseko d/ ;[o, b/ye d/ ÙpdK s/ BkNeeko d/ BkNeK ftZu nfGftnes j[zdh j?. ebkfeqs$;kfjse feos d/ ;zuko dk wzst T[fus s/ gqGktÙkbh wkfXnw sfjs ebkswe nB[Gt B{z doÙeK iK ;o'fsnK sZe ;zuko eoBk j[zdk j?. ;zuko gqfefonk dh ;cbsk doÙe$gkme tb'A rqfjD ehs/ nB[Gt ftZu j[zdh j?. fJ;dh ;zg{oBsk bJh gkme$;o's/ s/ b/ye d/ nB[Gt ftZu nzso ;KM dk j'Dk ˜o{oh j?. ;zuko B{z fJzM gfoGkfÙs ehsk frnk j?. š;zuko T[d'A tkgodk j?, id'A fJe wB[Zy nkgD/ nkb/Fd[nkb/ nB[;ko fJ; soQK gqGkt rqfjD eodk j? fe T[j d{i/ wB B{z gqGkfts eodk j? ns/ d{i/ wB[Zy ftZu T[j' fijk nB[Gt g?dk j[zdk j?, fij' fijk nB[Gt gfjb/ wB ftZu ;h ns/ nzfÙe o{g ftZu fJj nB[Gt gfjb/ wB d/ nB[Gt ekoB jh T[sgzB j[zdk j?.@ 2 w?e{nb v?fB; nB[;ko, š;zuko fJZe ftnesh s'A d{i/ ftnesh sZe noEg{oB ;[B/jk d/D dh gqfefonk j?.@ 3

Transcript of eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK dk wB'ftfrnkBe nfXn?B g/nfXn?B g...

270

eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK dk wB'ftfrnkBe eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK dk wB'ftfrnkBe eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK dk wB'ftfrnkBe eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK dk wB'ftfrnkBe

nfXn?B g/nfXn?B g/nfXn?B g/nfXn?B g/ÙÙÙÙekoh d/ gq;zr ekoh d/ gq;zr ekoh d/ gq;zr ekoh d/ gq;zr ftZuftZuftZuftZu

;zuko i[rsK dk nfXn?B L ;zuko i[rsK dk nfXn?B L ;zuko i[rsK dk nfXn?B L ;zuko i[rsK dk nfXn?B L

;zuko nzro/̃ h Ùpd “Communication” dk gzikph

o{gKsoD j? fi;dk noE j? fe;/ sZE ypo iK rZb B{z nkw

pDkT[Dk, ;KMk eoBk, dZ;Dk nkfd.1 ;zuko gqfefonk gkmeK$

doÙeK$ ;o'fsnK dhnK GktBktK B{z T[s/fis eoB dk wkfXnw

j?. b/ye$ ebkeko dh ekbgfBe nB[G{sh fuZsoeko d/ p[oÙ,

;zrhseko d/ ;[o, b/ye d/ ÙpdK s/ BkNeeko d/ BkNeK ftZu

nfGftnes j[zdh j?. ebkfeqs$;kfjse feos d/ ;zuko dk wzst

T[fus s/ gqGktÙkbh wkfXnw sfjs ebkswe nB[Gt B{z

doÙeK iK ;o'fsnK sZe ;zuko eoBk j[zdk j?.

;zuko gqfefonk dh ;cbsk doÙe$gkme tb'A rqfjD ehs/

nB[Gt ftZu j[zdh j?. fJ;dh ;zg{oBsk bJh gkme$;o's/ s/ b/ye

d/ nB[Gt ftZu nzso ;KM dk j'Dk ˜o{oh j?. ;zuko B{z fJzM

gfoGkfÙs ehsk frnk j?. š;zuko T[d'A tkgodk j?, id'A fJe

wB[Zy nkgD/ nkb/Fd[nkb/ nB[;ko fJ; soQK gqGkt rqfjD eodk

j? fe T[j d{i/ wB B{z gqGkfts eodk j? ns/ d{i/ wB[Zy ftZu T[j'

fijk nB[Gt g?dk j[zdk j?, fij' fijk nB[Gt gfjb/ wB ftZu ;h

ns/ nzfÙe o{g ftZu fJj nB[Gt gfjb/ wB d/ nB[Gt ekoB jh

T[sgzB j[zdk j?.@2222 w?e{nb v?fB; nB[;ko, š;zuko fJZe ftnesh

s'A d{i/ ftnesh sZe noEg{oB ;[B/jk d/D dh gqfefonk j?.@3333

271

ebk dhnK ftfGzB tzBrhnK wkBth ;zuko p'X dk Gkt

wkso jB fiBQK ftZu'A ;kfjs d/ nzsors wB[Zy dhnK

wB'fposhnK dk ;zukoheoD j[zdk j?. ;kfjseko ftZu wkBth

u"frod/ ns/ ;wkfie gqsZyD ftZu'A rqfjD nB[G{sh B{z w[V

T[;koB dh gqfsGk j[zdh j?. b/ye dh ;zuko gqfsGk ftfGzB ;kfjs

o{gK ftZu nzsoBfjs j[zdh j?, fiBQK ftZu'A BkNe fJe ftÙ/Ù ftXk

j?. BkNe fJe fwÙos ebk j? i' fe d' gZXoK s/ ;zukfos j[zdh j? F

GkÙkJh ns/ r?oGkÙkJh. BkNe ftZu ;kfjs pkjo/ ebktK d/

;wkt/Ù B{z ;thekfonk iKdk j?. GkÙkJh ;zuko d/ nzsors

tkoskbkg d/ wkfXnw okjhA BkNeh eEkBe, ftuko s/ i˜p/ d/

Gkt fdqÙNhrs j[zd/ jB. ;zuko d/ pkjob/ wkfXnw ;zrhs,

t/ÙFG{Ùk, o"ÙBh, nktk˜, god/ wy"N/ fJ; d/ nzsors nkT[Ad/

jB. ˆ?oGkÙkJh ;zuko nzsow[yh th j[zdk j? fi; okjhA BkNeeko

tkoskbkg dh EK BkNeh T[d/Ù doÙe$gkme$ ;o'fsnK sZe

gj[zukT[D bJh jktKFGktK, uhyK, ;ohoe u/ÙNktK nkfd B{z

nkXko pDkT[Adk j?. fJj ;zuko gksoK dh nzdo{Bh ;zt/dBk,

ebgBk, GktBk, gqsZyD Ùesh nkfd Bkb ;zpzfXs j[zdk. 4444

eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK ftZu GkÙkJh$ˆ?oGkÙkJh ;zuko

i[rsK dh Gktg{os g/Ùekoh fdqÙNhr'uo j[zdh j?. BkNeh gqrNkn

d/ wkfXnw bJh ehs/ ftfGzB gq:'rK ekoB T[; B{z gq:'rtkdh

BkNeeko d/ ti'A th gqf;ZX j?. x[zwD dh ;'u dk nkrk˜ ;wekbh

BkNeekoK dh ;'u d/ nzs s'A j[zdk j'fJnk pzXB ofjs, ;[szso s/

fJe nk˜kd ozrwzu d/ gZXo s/ ngVdk j?. x[zwD BkNeeko s'A

272

fJbktk ;cb fBod/Ùe s/ fBg[zB ndkeko th fojk j?. T[;dhnK

BkN feosK B{z T[;dh BkNe wzvbh “o{ge ebk ;zrw” d[nkok

pkı{ph wzu s/ g/Ù ehsk frnk j?. BkNeh ;zuko ftZu'A BkNeeko d/

fBZist d/ BkbFBkb T[;dh ftbZyDsk$ekoie[Ùbsk th

fdqÙNhr'uo j[zdh j?. eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK ftZu

wB'ftfrnkBe :EkoE dh noErs g/Ùekoh j'Jh j?. T[;B/ gksoK

d/ wB dh rfjokJh B{z wkgfdnK nzsoht sfjnK co'bD dk ;¯b

:sB ehsk j?. wB[Zyh wkBf;esk d/ b[gs$nDej/ :EkoE B{z

o{gwkB eoB bJh ftfGzB s/ BthB BkNeh i[rsK fit/A L

wBpuBh, w{e nfGB?, gqshe$fpzp, nzso nkswk dh nktk˜,

gbkfJD nkfd okjhA fbys gkm dk ozrwzu s/ ;cb :EkoEe

g/Ùekoh dk nkXko jB. fJBQK dk ft;Eko ;fjs toBD j/m fby/

nB[;ko j?.

T[bNkT[bNkT[bNkT[bNkT[T[T[T[ dh dh dh dh i[rs L i[rs L i[rs L i[rs L

fJ; i[rs dh GktBkswe g/Ùekoh BkNe “nDj'Dh” ftZu

fwbdh j?. eo'Vh Ùkj nkgDh jt; dh g{osh bJh gokJh n"os B{z

fÙeko pDkT[AD dk nkdh j?, j[D dh ;fEsh ftZu th fJ;/ GktBk

ftZu'A ftuodk j?. id'A T[j bVeh T[;dh nkgDh Xh fBebdh j?

sK ;fEsh d/ T[bNkn w[y j'D ekoB eo'Vh Ùkj wkBf;e sqk;dh

G'rdk j?. T[bNkT[ dh ;fEsh fiZE/ nuzfGs j?, T[ZE/ ekp˜ Ùq/Dh

d/ [̃bw dh bykfJe th j?. fBwB p'b fJ; i[rs dh g?oth eod/

gqshs j[zd/ jBL

b[GkJh L fijVh froM B/ w/oh G?D dk wk; u{zfvnk ;h, T[jdh

fsZyh u[zM nZi nkgDk Jh fYZv gkV ojh J/.5555

273

gqshe f;oiDk L gqshe f;oiDk L gqshe f;oiDk L gqshe f;oiDk L

eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK ftZu ekoi B{z gqGktÙkbh,

ÙeshÙkbh ns/ rzGhosk d/D bJh gqshe f;oiDk i[rs dk th

fJ;s/wkb ehsk frnk j?. fJj i[rsK fiZE/ fposKs d/ T[;ko s/

gk;ko B{z noE Gog{o pDkT[AdhnK jB T[ZE/ BkNeh szdK B{z nkg;

ftZu i'VdhnK, gksoK dh wkBf;e dÙk B{z noE gqdkB eodhnK

jB. wB[Zyh GktBktK ns/ foÙfsnK B{z fpnkB eodhnK jB.

gqshewJh Ù?bh T[;d/ BkNeh eEkBe B{z ftbZyDsk gqdkB eodh

j?. “nDj'Dh”, “nshs d/ goSkt/A”, “p[Mkos”, “g[sbhxo” BkNeK

ftZu x[zwD B/ ftbZyD gqshe gqpzX dh i[rs tosh j?. “nshs d/

goSkt/A” d/ gkso wkBt dhnK ftfGzB wB'fposhnK d/ gqshe jB

fit/A - bkb;k, nshs, nfsqgs, fBÙks, ÙpkB nkfd. x[zwD

d[nkok f;ofis ebfgs gkso wkBth ;wkfie gqpzX dhnK

ftfGzB o"nK dk gqs"n jB fit/A EkD/dko ;zftXkBe u/sBsk dk

gqshe j?, :'rhoki nfXnkswe u/sBsk dk s/ vkH ;ze/s

nkX[fBe wB'ftfrnkBe u/sBsk dk gqshe j?. BkNe “g[sbhxo”

ftZu BkNeeko B/ ;w[Zu/ wkBth ihtB d/ gk;ko B{z g[sbhBku d/

gqshe ti'A T[;kfonk j?. wkBt fJe g[sbh j? s/ ;wkfie gqpzX

ftZu ftuofdnK ftfGzB gqekoiK B{z fJe g[sbhBku dh soQK

eodk j?. gqshenkswe Ù?bh$ fuzBQkswe o{g ftZu g/Ù eodk

eg{o f;zx x[zwD nB[;ko L

wB[Zy th sK g[sbhnK B/. ubdhnK fcodhnK g[sbhnK, s/

;z;ko g[sbh xo.6666

274

fJ;/ soK jh “nDj'Dh” BkNe ftZu s[b;h okw dh rK dh

w"s BkNe dh gkso bki' Bkb tkgoB tkbh xNBk dk

GftZywJh gqshe$;ze/s j?. “p[Mkos” BkNe d/ gkso p/r d/

nzsoFdtzd B{z ;kro dhnK SZbK d/ gqshe ti'A f;ofink frnk.

irihs f;zx SkpVk nB[;ko, š;kro dhnK SZbK gqshe jB

nu/s wB ftu'A T[mdhnK sozrK dk fJj sozrK :kdK dhnK

SZbK, fJokfdnK dhnK SZbK, i˜fpnK dhnK SZbK ns/ nk;K

dhnK SZbK nkfd dk o{g Xko e/ ;keko j[zdhnK jB.@7777

“nshs d/ goSkt/A” BkNe dh BkfJek bkb;k wB[Zy dhnK

nfsqgs s/ fsqgs bkb;ktK dk gqshe j?, i' wkBth ftneshst

B{z d[tZb/ gZXo s/ gqGkfts eodhnK jB. fJBQK dk gqshewJh

gqrNkn fJzM j'fJnk j? L

bkb;k L bkb;k dh nDj'Ad th f z̃drh B{z thokBk pDk d/Adh

J/, ÙwÙkB HHH

nshs L s/ bkb;k dh rbteVh th w"s dh rbteVh j[zdh J/.

fsqgsh dh e{Vh nk; fjZe ftZu dpkJh gotkB/

nfsqgs jh ;V wod/ B/.8888

okDh e'ebK BkNe ftZu fgzio/ ftZu e?d s'sk$w?Bk okDh

e'ebK dh wkBf;e ;fEsh s/ j'Dh dk gqshe j? fi; ftZu T[;d/

i˜pksK B{z e[ufbnk ik fojk j? ns/ s's/ dh T[vkoh B{z pzdh

n"os dh nk˜kdh dh fJZSk d/ gqshe ti'A tos e/ rfjo/ noE

fdzfdnK ;wki dhnK p'dhnK j' u[ZehnK edoKFehwsK s'A noE

ftdo'j dh GktBk dk gqubB j' fojk j?. “f˜zdrh s'A d{o” BkNe

275

ftZu pKdoK dh bVkJh B{z gshFgsBh d/ nzdo{Bh MrV/ d/ gqshe

ti'A tofsnk frnk j?. fJ; gqeko x[zwD d/ BkNeK ftZu tos/

rJ/ gqshe ;fEshnK, jkbksK, jkdf;nK, eEkBe ns/ gksoK

nB[;ko ubd/ j'J/ BkNeh ejkDh ftub/ e/Adoh Ehw B{z jh

T[;kod/, rfjo rzGho eod/ ns/ ;zg{oBsk pıÙd/ ekoi B{z

nkeoÙe s/ v{zx/ noE gqdkB eod/ jB.

BkNeh w"ek w/b L BkNeh w"ek w/b L BkNeh w"ek w/b L BkNeh w"ek w/b L

w"ek w/b fJe BkNeh i[rs j?, fijVh BkNe d/ ;zxoÙ B{z

shpo eodh j? ns/ doÙeK ftZu T[s;[esk g?dk eodh j?. xNBk

iK t;s{ fijVh BkNe d/ gksoK ftZu rbsFcfjwh g?dk eoe/

fe;/ r[zMb B{z ;[bMkT[D ftZu ;jkJh j't/, w"ekw/b nytkdh j?.9999

g[sbhxo BkNe d/ gkso BkNeeko ÙKs s/ T[;dh gsBh ebko{g

dh y'Jh :kdÙesh B{z u/szB eoB bJh, T[jBK B{z doÙe o{g ftZu

fpmk e/, ihtB :EkoE dh g/Ùekoh wzu s/ eod/ jB sK i' n?B

w"e/ s/ T[BQK dh wkBf;esk N[zGh ik ;e/.

BthBsk L n;K BkNe T[E'A sZe y/vDk J/, fiE/ o{g xo'A

fBebdh J/. vkeNo d/ ftÙtk; w[skfpe BkNeeko

ÙKs xo'A fBebdh o{g B{z nktk˜ wko/rk. wzu s/ uVQ

nkt/rk HHH s/ T[;/ t/b/ T[; d/ ;kjwD/ n;b o{g B{z g/Ù

eo fdZsk ikJ/rk.10101010

“p[Mkos” dh gkso Ùhoh id'A gsh ;kpo Bkb MrVk eoe/

;w[zdo feBko/ nksw jZfsnk eoB bJh gj[zudh j? sK BkNeeko

p/r dk w"e/ s/ gj[zu e/ T[;B{z puk b?Dk BkNe dh t;s{ ;fEsh s/

276

gksoK dh wB';fEsh gqrN eodh xNBk j?. fJ;/ gqeko “nDj'Dh”

BkNe ftZu x[zwD BkNeh w"ek w/b g?dk eoB bJh w"ek w/b ftXh

tosdk j?. BkNe d/ nzs s/ t?d s[b;h okw s/ o{Vh bki' d/ ;/m

eo'Vh Ùkj dh e[Vh j'D d/ oki s'A godk u[Ze e/ BkNeh r[zMb B{z

;[bMkT[Ad/ jB. “nshs d/ goSkt/A” BkNe ftZu BkNeeko B/

bkb;k B{z nkgD/ nshs Bkb fJeZbh NeokT[D bJh Bedh

i/toK tkbk nN?uh r[zw eotk e/ T[;d/ gsh vkH ;ze/s B{z T[; s'A

d{o G/i fdZsk. vkH ;ze/s dk BkNe d/ Ù[o{ ftZu rkfJp j' e/ nzs

s/ gj[zuDk fJe bzpk te¯k j? fi; d"okB bkb;k dk T[;d/ phs/

ihtB s/ nshs Bkb ;zxoÙ gquzv o{g ftZu doÙeK d/ o{po{ j[zdk

j?.

;zrhs dh tos'A L ;zrhs dh tos'A L ;zrhs dh tos'A L ;zrhs dh tos'A L

;zrhs ns/ BkNe dk pj[s r{VQk s/ ebkswe ;zpzX j?.

;zrhs nfGB/sk dh ;fEsh dZ;D, tksktoD f;oiD BkNeh

ekoi T[;koB bJh tofsnk iKdk j?. ;zrhs Bkb tkgoB tkb/

ekoi dk ;ze/s th ehsk iKdk j?. d[oxNBk tZb fJÙkok ehsk

iKdk j?, gkso dk wzu s/ got/Ù eokfJnk iKdk j? nkfd. fJ;

soQK ;zrhs BkNe dh nkswk j?. fdb goukT[D bJh ;zrhs pj[s

˜o{oh j?. ;zrhs ns/ ;k˜K dh ;jkfJsk Bkb ehsk frnk

BkN:Feow ed/ th n;cb BjhA j[zdk.11111111 BkNe ftZu ;zrhs d/

wjZst pko/ Gosw[Bh fJe EK fbyd/ jB, š;zrhs s'A fpBK BkNe

ozrjhD j' iKdk j? noEks ;zrhs s'A fpBK BkNe dk ozr BjhA

pZMdk. BkNe ns/ ;zrhs ebktK d't/A nkgDh f;yo BjhA S{j

;edhnK id'A sZe fJjBK dk ;[w/b Bk ehsk ikJ/.@12121212

277

eg{o f;zx x[zwD B/ nkgD/ BkNeK ftZu gksoK dh wkBf;e

;fEsh B{z T[xkVB s/ fdqÙ toBD bJh ;zrhs dh tos'A ehsh j?.

fiZE/ th i˜pksh fdqÙ B{z tkoskbkg d/ wkfXnw okjhA gqrN

eoBk n;zGt j't/, T[E/ ;zrhse i[rs okjhA gqGktÙkbh g/Ùekoh

j[zdh j?. “okDh e'ebK”, “o'vk ibkbh”, “pzdrbh”, “nDj'Dh”

BkNeK ftZu gzikph b'e p'bhnK s/ rhsK dh tos'A eoe/

tksktoD B{z o"fue pDkT[Ad/ j'J/ gzikph ;ZfGnkuko dh ftbZyD

ns/ tfuZso g/Ùekoh j?. “okDh e'ebK” BkNe ftZu oki/ o;kb{ d/

nkT[D ;w/A ;zrhs ;k˜K dk tZiDk y[Ùh dk gqrNktk eodk j?.

vc tiKdhnK BosehnK gqDkw eoe/ Bku nkozG eodhnK jB.

;wkfie gozgok nB[;ko okDh e'ebK dh v'bh s[oB ;w/A

ÙfjBkJhnK r{ziD s/ rhs rkT[D dh o;w j[zdh j?. “nDj'Dh”

BkNe ftZu bki' d/ ftnkj w"e/ e[VhnK d[nkok Y'be s/ rhs rk

e/ BkNe d/ eEkBe B{z pzfBQnk frnk j? fit/A L

e[VhnK L ˜ok e'm/ T[s/ nktDk jehw skok uzd.

;kvk jkb t/y iktDk jehw skok uzd.

whs' L s[;K ;kB{z dZf;nk, dkb s/ c[bek.

n;K yk bJh jehw ih, yho T[s/ yzv.

;kohnK L n;hA j' rJ/ jehw ih, nZr/ Bkb'A szr.11113333

“nshs d/ goSkt/A” BkNe ftZu T[b¯s fÙeko/ tkb/ d[nkok

rkfJnk iKdk rhs fiZE/ T[;dh wkBf;e N[ZNFGZi tZb ;ze/s

eodk j? T[ZE/ jh BkNe dh gkso bkb;k d/ nzdo{Bh ;zxoÙ s/

wkBf;e dÙk B{z th fpnkB eodk j?. fJj rhs ;zrhs wkBth

ihtB ftZu d[Zy s/ ;[Zy dh ;wekbh j'Ad dk ;{ue th j? L

278

f z̃drh ftZu ˆw s/ d[Zy s'A,

pue/ ofjDk j?A w[jkb.

fe; soQK e'Jh gkDhnK B{z,

fGZfink fpB so bt/.11114444

fJ; BkNe ftZu ;zrhs d/ wjZstk pko/ x[zwD nkg fbydk

j? fe, šfJ; BkNe ftZu ;zrhs X[BK Bkb tksktoD ;[gBwJh

pDkT[D dh th ekch r[zikfJÙ j?. id bkb;k wzu s/ fJeZbh j[zdh

j?, T[; d/ wB dhnk EoedhnK sopK dk gqrNktk ;k˜F;zrhs dh

;jkfJsk Bkb tX/ok gqGktÙkbh j' ;edk j?.@11115555

;zrhs BkNeh ekoi ftZu jo soQK dhnK GktBktK ns/

gqGktK d/ nB[;ko tksktoD g?dk eoB dh Ùesh oZydk j?.

BkNe dh g/Ùekoh B{z rshÙhbsk gqdkB eodk fgZmFG{wh u'A

fdZsk frnk ;zrhs wzu T[Zgo b'VhAdk gqGkt g?dk eoe/ wB dh

nt;Ek B{z nkeoÙe pDkT[Adk j?. ndkekoK B{z T[sÙkj, fdÙk

ns/ ;ztkd T[ukoD, T[;dk wzu ekoi eoB ftZu i' ;jkfJsk

;zrhs eo ;edk j?, j'o e'Jh ftebg BjhA. BkNe ftZu ;zrhs d'

soQK dk j[zdk j?. BkNeh ;zrhs, fJs¯kehnk ;zrhs. BkNeh

;zrhs fbys gkm dk nN[ZN nzr j? fi;dh nDj'Ad ftZu BkNeh

ekoi dh ;zg{oBsk ;zGt BjhA idfe fJs¯kehnk ;zrhs dk

wjZst BkNe d/ gqGkt B{z shpo eoBk j?. BkNe d/ fGzB fGzB

sZsK B{z ;zrfms eoe/ jo Mkeh d/ nB[e{b tksktoD dh

f;oiDk eoe/ BkNe d/ f;ıo B{z gqGktÙkbh pDkT[Adk j?. x[zwD

d/ BkNe “pzdrbh” ftZu rhs, p'bhnK s/ Ù/no dh tos'A ehsh

279

rJh j?. wzrsh, bKpk s/ ebgBk B{z gjkVh rhs ;[DkT[Adh j?,

e[VhnK frZX/ dhnK p'bhnK okjhA wB'GktK B{z gqrN eodhnK jB.

fJ;/ soQK p[Mkos, g[sbhxo, o'vk ibkbh BkNeK ftZu ozrwzuh

gqGkt B{z tX/o/ shıD, gqGktwJh ns/ ÙeshÙkbh pDkT[D bJh

;zrhse i[rs B{z tofsnk frnk j?.

wBpuBh L wBpuBh L wBpuBh L wBpuBh L

;z;feqs BkNeK ftZu wBpuBh dk gq:'r tZv/ gZXo s/

j'fJnk j?. Ù?e;ghno nkgD/ BkNeK ftZu ifNb s/ r[zMbdko

gksoK bJh wBpuBh i[rs dk gq:'r eodk j?. nkX[fBe

:EkoEtkdh BkNeeko eB;oht fJ; wBpuBh seBhe ;zpzXh

fbydk j?, šw?B{z gsk j? fe wB[Zy nkgD/ nkg Bkb rZbK eodk

j'fJnk nihp brdk j? go fijV/ jkbks T[;B{z fJzM nkgD/ nkg

Bkb rZbK eoB bJh w˜p{o eod/ jB, T[BQK B{z i/ fXnkB ftZu

oZyhJ/ sK ÙkfJd wB[Zy dk nkgD/ nkg Bkb rZbK eoB tkbk

eow J/Bk p[ok Bk bZr/. eJh tko wB[Zy d/ nkgD/ e[M ;[gB/ j[zd/

jB, nkgDhnK e[M ftT[AsK j[zdhnK jB, fiBQK pko/ T[; B/ f;o¯

nkgD/ Bkb jh uouk eoBh j[zdh j?. T[j fJ; uouk ftZu fe;/ j'o

B{z Ùkfwb BjhA eoBk ukj[zdk. T[; t/b/ T[j j'o eh eo/<@11116666

;wkfie u"frod/ d/ ftZu ftuodk wB[Zy tk;sfte o{g

ftZu fJeZbk j?. wB[Zy id'A th fJeKs ftZu oj/rk sK T[;dh

;'uD Ùesh fefonkÙhb j' ikJ/rh i' wBpuBh dk o{g XkoB eo

bJ/rh. wBpuBh wkBth ihtB dk nfBZyV nzr j? fi;dk

BkNeh ekoi y/so ftZu ftÙ/Ù ;EkB j?. gkso fe; ftÙ/Ù

280

;fEsh, wkBf;e dtzd iK wB'dÙk ftZu r[̃ o fojk j?, fJ;dk

fBoDk wBpuBh iK ;t?eEBh s'A ehsk iKdk j?. x[zwD d/ BkNe

“g[sbhxo” dh BkfJek ebko{g dk wkBf;e ;zxoÙ T[;dhnK

wBpuBhnK okjhA T[ikro j[zdk j?L

ebk L (w[;eok e/) w?A fJ; d[BhnK ftZu'A fBeb ikD dk

c?;bk eo fbn?, fiZE/ ebk B{z ;[Zek gqDkw j[zd?, fiZE/

ebk dk w[Zb E'EhnK skbhnK s'A tZX e[M BjhA g?Adk.

fiZE/ ebkeko B{z ekm dh g[sbh ;wfMnk iKd? s/ ebk

T[jdk fYv BjhA Godh.11117777

“p[Mkos” BkNe dk gkso p/r ı[d B{z w/io ;kpo d/ esb dk

d'Ùh wzBdk j?. ;w[zdo d/ ezY/ fJeKst; ;t? ;zpzXh ehsk ;ztkd

T[;d/ dodBke nzsoeoD B{z T[Gkod/ jB L

p/r L ;zskg d/ vzrK s'A puD bJh w?A J/; ;kro d/ ezY/ nk

e/ s{ckBh SZbK d/ Ù'o ftZu ;e{B Gkbdk jK. jo Ùkw

ukbh bZy nkpkdh tkb/ J/; Ùfjo ftZu w/oh fJeZb

fJj SZbK s'VdhnK. nkgD/ xo Bkb'A, BkNeK Bkb'A,

fJj SZbK w?B{z tX/ok fyZudhnK jB. jo o'̃ J/;/ EK

nk e/ w?A p?m iKdk, go J/E/ th ;e{B BjhA ;h. jo SZb

ftZu w?B{z w/io ;kpo dh o{j eVtZb yKdh gqshs

j[zdh.11118888

“w{e ;z;ko” BkNe ftZu gqshgksoK dhnK wBpuBhnK n;b

gksoK dh wkBf;e ;fEsh dh s;tho fJzM g/Ù eodhnK jB L

gqshSkfJnk L s/ c/o w/oh jB/oh f˜zdrh ftZu ;{oi T[d/ j'fJnk.

T[jdh ezBh cVe/ w?A ukBD ukBD j' rJh, dw x[ND

281

tkb/ w/o/ ;kjK ftZu wfjeK o[we gJhnK. oks s'A w?A

oks dh okDh pD rJh HHH19191919

“nshs d/ goSkt/A” BkNe dhnK wBpuBhnK bkb;k d/

nshs d/ r[BkjK tZb ;ze/s eodhnK jB i' T[;d/ toswkB s/

GftZy dk BkÙ eofdnK T[;B{z nkswFjZfsnk eoB bJh

T[e;kT[AdhnK jB L

bkb;k L ;Zuw[u w?B{z f˜zdk ofjD dk e'Jh nfXeko BjhA. go

w?B{z woB dk nfXeko th feZE/ j?< w"s d/ ;"V/ ij/

ebkt/ ftZu w/o/ i/vk r[Bkj dk gops ;w' th fet/

;ed?< w?A eh eoK< feZE/ iktK< e[M BjhA ;[Mdk.22220000

o{gFpDso L o{gFpDso L o{gFpDso L o{gFpDso L

nzro/̃ h seBheh Ùpd Makeup bJh gzikph ftZu

o{gF;Zik$G/; pDktN$o{gFpDktN ÙpdK dh tos'A ehsh iKdh

j?. o{g pDktN dhnK d' tzBrhnK jB - “f;ZXh o{g pDktN ns/

gkso o{g pDktN. id'A fe;/ ndkeko dh o{g pDktN fJ; ftuko

nXhB ehsh ikJ/ fe T[; dhnK nkgDhnK fBZih ftÙ/ÙsktK ftZu

e'Jh gfotosB Bk nkJ/ sK T[;B{z f;ZXh o{g pDktN fejk iKdk

j?. gozs{ i/ o{gFpDktN d[nkok ndkeko B{z e[M s'A e[M j'o pDk

fdZsk ikJ/ sK T[;B{z gkso o{g pDktN nkfynk iKdk j?.22221111

BkNeh g/Ùekoh d"okB ndkeko B{z nkgD/ gkso ftZu ;wkT[Dk

g?Adk j? ns/ fJ; ezw ftZu o{gFpDktN ndkeko dh nfjw

;jkfJe pDdh j?. o{gFpDktN BkNe d/ ftuko dZ;D, BkNe dh

Ù?bh dZ;D, wB'ftfrnkBe B[es/ T[GkoB bJh, gksoK B{z j'o

282

y{p;{os s/ gq;s[sh bJh gqGktÙkbh pDkT[D nkfd bJh gq:'r

ehsk iKdk j?. o{g ;Zik okjhA B/sk, BkfJe, ybBkfJe, okik,

fGykoh nkfd ;G/ gksoK d/ r[D T[Goe/ ;kjwD/ nkT[Ad/ jB.22222222 o{g

pDktN wkfXnw okjhA p[ZY/ B{z itkB s/ itkB B{z p[ZY/ d/ feodko

ftZu Ykfbnk ik ;edk j?. fJ; gqeko x[zwD d/ BkNeK ftZu

nfGB/sk gkso dh fdZy s/ Ùı;hns d/ nB[e{b w/eFnZg eoe/

;zpzfXs gkso d/ feodko Bkb fJB;k¯ eod/ gqshs j[zd/ jB.

BkNe “g[sbhxo” dh BkfJek BthBsk w/enZg dh wjkBsk

dZ;dh efjzdh j?, šw/enZg d/ nkoN dh fJjh sK y{ph J/. n;hA

fe;/ th gkso B{z o'whU, g[zB{z, i{bhnN iK ;Z;h, i' wo˜h J/ pDk

bJhJ/.@22223333 nkg T[j w/enZg ns/ gfjokt/ Bkb o{gebk dk o{g

fJ; soQK Xko b?Adh j? fe eth B{z th Ngbk brdk j? ns/ o{g

ebk dk gsh th X'yk yk iKdk j?. wkfJnk w?bh-e[u?bh X'sh ftZu

s/ rtko{ rfjfDnK ftZu B"eokDh brdh j? go BthB g[Ùke s/

w/enZg Bkb T[;B{z eftsk dk o{g fwb iKdk j?.22224444 “wkB; eh J/e

iks” gksoK d/ o{gF;ik ;zpzXh x[zwD dk ftuko j? eo[Dk d/ tkb

;kd/ eZN/ j'Dr/ ns/ fJe r[Zs. ezBK ftZu Nkg; gk ;edh j?.

wkbk d/ f;o d/ tkb ;c?d d/ o[Zy/ j'Dr/, g?o Bzr/ ns/ nZyK s/

rZbQK ftZu N'J/ gk e/ T[;dh B"eokDh tkbh Ùı;hns B{z tX/ok

gqGkte pDkfJnk ik ;edk j?.22225555 “fiT{Adh bkÙ” dh gkso gkopsh

dh dzGh Ùı;hns B{z w/enZg okjhA T[GkoB gqsh x[zwD dk ftuko

j?, šgkopsh d/ ozr B{z pj[s ;Ktbk eo b?Dk ukjhdk j?. nZyK

bkb ;{jhnK j'D s/ wZE/ s/ fsT{VhnK, nZyK d[nkb/ ekb/ N'J/ j'D

283

ns/ nrb/ d' dzd ekb/ e'N Bkb g/AN eo bJ/ ikD. T[; dk f;o

fuZNk ehsk ikt/, tkb o[Zy/ j'D s/ i{V/ ftZu r[zd/ j'D. i{V/ ftZu

bkb c[Zb th j'D. ;kVh pj[s Ù'y ozr dh j't/. T[;dh w/enZg e[M

fJ; soQK ehsh ikt/ fe T[j vokT[Dh ikg/ ns/ doÙeK d/ wB

ftZu T[;d/ gqsh ;fji Ù[Gk fxqDk g?dk j' ;e/.@22226666

“o'vk ibkbh” BkNe ftZu ÙpBw d/ w[̃ o/ ;w/A ÙpBw dk

w/enZg oitkVkÙkjh BkuhnK tork j't/rk. “nshs d/ goSkt/A”

dk nshs ekbk f;nkj j't/rk. T[;dhnK nZyK w'NhnK s/

bkb$p/Ùe fJ; gkso d/ fujo/ T[Zgo ekbh BkJhb"B dk N[eVk,

nZyK s/ w{zj Bzrk oZy e/ fugek fdZsk ikt/.22227777 eg{o f;zx x[zwD d/

BkNeK ftZu o{gFpDso i[rs B/ BkNeh ekoi B{z ;¯b pDkT[D

ftZu :'rdkB gkfJnk j?. BkNeh gqGkt B{z T[Gkfonk j?. fJBQK

ftZu'A ;[Gkftesk dk nzÙ Mbedk ns/ :EkoEe g/Ùekoh dk Gow

T[;koB dh ;j{bs fwb iKdh j?. T[;d/ gksoK d/ jo tor fit/A

- EkD/dko, :'rh, vkeNo, fGykoh, okik, ebfgs gkso, wo

u[Ze/ gkso nkfd dh w/enZg tZb ftÙ/Ù fXnkB fdZsk j?.

p'bh Lp'bh Lp'bh Lp'bh L

x[zwD p'bh dk T[;skd BkNeeko j? i' ftfGzB gq;fEshnK

ftZu ftfGzB GKs d/ ÙpdK dh bhbk ftyk ;edk j?. T[;d/ gksoK

dh p'bh T[BQK d/ ;[Gkn nB[e{b j?. jo gkso nkgD/ nzdk˜ ftZu

p'bdk j? fi; s'A T[;dh Ùı;hns, wkBf;e gZXo ns/ ftuko dk

frnkB j[zdk j?, T[;d/ BkNe “g[sbhxo” ftZu p'bh, b'e GkÙk dh

EK feskph s/ ftdtkBh p'bh dh Mbe d/Adh j? L

284

ÙKs L w?A ebk B{z fe;/ ehws s/ BjhA t/u ;edk. w/oh ebk

wB[Zy dh fpjsoh bJh J/ popkdh bJh BjhA. uko

mheohnK dh G[Zy ftZu s[;hA b'e iBsk B{z e[okj/ gk

oj/ U. j[D ebkekoK dhnK ˜whoK yohdD N[o gJ/ U

G[Zy/!22228888

“nshs d/ goSkt/A” BkNe ftZu bkb;k dh p'bh s'A T[;d/

phs/ ihtB d/ r[BkjK ekoB T[yVh, fyZboh wkBf;esk dh ;fji

nB[G{sh j[zdh j? L

bkb;k L fJB;kc dh wzr sK g{oh j' ;edh J/. ;˜k G[rs e/ w?A

nkgD/ r[BkjK d/ p'M s'A w[es sK j' ;edh nK. i/ w?A

f z̃drh Bkb nZyK Bk th G/V ;eh, sK w"s ;kjwD/

Ùow;ko j' e/ nZyK M[ek b?D dh Bw'Ùh s'A sK pu

iktKrh. gok;fus d/ ukBD Bkb w?A nshs d/

goSkftnK B{z sK wko ;eKrh HHH.@29292929

x[zwD d/ BkNeK dh GkÙk ftZu T[od{, ¯ko;h s/ gzikph d/

ÙpdK dh tos'A ehsh fwbdh j?. eJh tko nzro/̃ h Ùpdktbh th

tos b?Adk j?. fit/A Jhno c'B, E?Ae :{, UH e/H, dh ro/N,

gb/okJhN, ;thN, go;B?fbNh, gbh˜ nkfd.

ekftwJh ;ztkd ekftwJh ;ztkd ekftwJh ;ztkd ekftwJh ;ztkd LLLL

eg{o f;zx x[zwD d/ gkso fe;/ i˜pksh o"n ftZu nk e/

ekftwJh ;ztkd ˜ohJ/ GktBktK dk gqrNk eod/ jB. ftÙ/Ù

;fEsh ftZu ekfte Ùpdktbh dh tos'A BkNeh ekoi B{z

o[wKfNesk dk nzÙ gqdkB eodh j?. nshs d/ goSkt/A ftZu

285

ftfGzB gZXoK s/ ekfte ;ztkd dh tos'A doÙeK d/ BkNeh o; B{z

tXkT[Ad/ jB L

nshs L s/ U; oks s{z d[bjB ;ih ;?A. s/o/ wZE/ s/ ;Zs w'shnK

tkbh dkT[Dh ;h. ;ZgDh d/ cZB tor/ s/o/ i{V/ dtkb/

BkrwBh ij/ fubet/A Br, s/ohnK [̃b¯K ftu

i[rB{znK tKr ir p[M eod/ ;B. rˇ ftZu bzwh

z̃ihoh tkbk fbÙ fbÙ eodk g?Av/AN, thDhnK s/ ozr

pozrhnK u{VhnK, jZEK g?oK s/ wfjzdh dk ib", j;{z j;{z

eodk w[yVk, b[; b[; eodh itkBh, nZyK s/ p[ZbQK

okjhA rZbK eodk j[;B.33330000

“f z̃drh s'A d{o” BkNe ftZu fBÙk nkgD/ ;[gfBnK d/ jkD

d/ wod ftB'd dk ;kE gk e/ nkgD/ wB'GktK B{z ekfte nzdk˜

ftZu g/Ù eodh j? L

fBÙk L nzr nzr wfjeK y[Ùp'JhnK,

w?A sK y[ÙhnK B/ gZb/ ”u go'JhnK.

ihD i'rh j' rJh i/, w?A wo ikDh.

f z̃drh s'A d{o, go w?A, f z̃drh dh okDh HHH 33331111

“fiT{Adh bkÙ” d/ dhge fuZsoeko dh p'bh ftZu ekfte

ozrD j? i' eth dh soQK ebgBk d/ fsZy/ B?DFBeÙK ns/ ;z[dosk

B{z fpnkB eodh j? L

dhge L T[jd/ fsZy/ BeÙK dh u'G p[oÙ s'A ;jkoh BjhA iKdh.

T[jdk nfs e'wb ;oho ekr˜ dh S{j Bkb d[y iKd?,

Ujdh ;[zdosk d/ ib" ftZu ozr p/ozr j' iKd/ B/, s/

286

T[jd/ o'w o'w ftZu'A fBebdh ;[rzXh w/oh j'Ù B{z v;

d/Adh J/. w/ohnK ezpdhnK T[ArbK ftZu'A p[oÙ fsbe

fsbe iKd?. 33332222

fdqfdqfdqfdqÙÙÙÙ toBD L toBD L toBD L toBD L

BkNe ftZu fdqÙ toBD s/ tksktoD dk ftÙ/Ù ;EkB j?.

jo BkNe dk fdqÙ ftT[As s/ tksktoD gkso dh ;wkie gZXo s/

ÙyÙhns d/ nB[e{b j'Dk ukjhdk j?. BkNeeko BkNeh d[BhnK

dh f;oiDk u[D/ ftÙ/ s/ gksoK d/ ekoi nB[;ko eodk j?. oki/

dk wkj"b f;oiD bJh tksktoD j'o j'J/rk s/ rohp fGykoh

bJh j'o. x[zwD d/ BkNe “p[Mkos” ftZu tksktoD ;w[zdo d/ ezY/

ti'A fdqÙNhr'uo j[zdk j? L

x[;w[;/ jB/o/ ftZu gkDh dhnK SZbK fbÙedhnK jB.

;w[zdo dk ezYk B˜o nkT[Adk j?. gkDh dhnK SZbK

ezY/ Bkb NeokD dh nktk˜ nkT[Adh j?, d{o'A fJZe

SZb gkDh d/ gjkV tKC foVQdh nkT[Adh gqshs j[zdh

j?. B/V/ nk e/ fJj SZb ;Zg tKC c[zekok wko e/ gqÙB-

fuzBQ dk o{g Xkodh j? ns/ b'g j' iKdh j?. fJ; soQK

fJe SZb j'o T[mdh j? s/ fwN iKdh j?.33333333

;w[zdo dk ezYk f;oiD bJh gqekÙ X[Bh dh tos'A ehsh

rJh j? BkNeeko fJ;B{z ;[gBFBkNe wzBdk j?. fJ; ftZu

:EkoEtkdh wzu iVQs dh EK ;[B/ ;ZyD/, jBQ/o/ wzu s/ o"ÙBh

T[;koB bJh fpibh :zso jh tofsnk frnk j?. “pzd rbh” BkNe

”u tksktoD ;zpzXh vkH nso f;zx fbydk j?, šeg{o f;zx x[zwD

287

B/ fJj ;kok BkNe pVh ;kdk fijh Mkeh tkb/ fJe ;Ve s/ gJ/

fszBk p?uK tkb/ ;?fNzr T[Zs/ jh fBGk fdZsk j?. fJj sohekeko

gzikph ozrwzu bJh pVhnK ;zGktBktK Gfonk j? s/ fJ; rZb dk

Ùkjd j? fe eg{o f;zx x[zwD fJe BkNeeko ti'A nkgDh ebk d/

fBZe/ fBZe/ ft;skoK pko/ th feZvk fXnkB oZydk j?.@33334444

goSkt/AgoSkt/AgoSkt/AgoSkt/A$SkfJnk$SkfJnk$SkfJnk$SkfJnk dh tos'Adh tos'Adh tos'Adh tos'AL L L L

x[zwD B/ jo BkNe ftZu BthB gq:'r ehs/. goSkftnK dh

tos'A gzikph ozrwzu B{z nkX[fBe bhjK tZb s'odh j?. x[zwD d/

ftfGzB BkNeK “nshs d/ goSkt/A”, “nDj'Dh”, “p[Mkos”,

“g[sbhxo” nkfd ftZu goSkt/A ekoiK dh g/Ùekoh B{z noE Gog{o

pDkT[Ad/ jB. fJ; ftXh d[nkok wB[Zy d/ nzsjeoD ftubk

;zxoÙ goSkt/A o{g ftZu T[;d/ ;kjwD/ nk yb'dk j?. fJj goSkt/A

nshs s/ GftZy dh ikDekoh fdzd/ jB. “nDj'Dh” BkNe ftZu

o{Vh dh nzso nkswk goSkt/A d/ o{g ftZu T[;dh wkBf;esk B{z

Mzi'Vdh j?. o{Vh dk wkBf;e dtzd goSkt/A d/ o{g ftZu T[Godk

j?L

gfjbk goSktk L s{z bki' B{z wko d/, wko d/!

d{ik goSktk L bki' B{z ;Zu' ;Zu dZ; d/, dZ; d/.

gfjbk goSktk L wko d/, wko d/!

d{ik goSktk L dZ; d/, dZ; d/!

gfjbk goSktk L ( '̃o Bkb) wko d/, wko d/!

d{ik goSktk L ( '̃o Bkb) dZ; d/, dZ; d/! 33335555

288

“nshs d/ goSkt/A” ftZu goSkt/A okjhA G{s dhnK xNBktK

dh ozrwzu s/ g/Ùekoh ehsh rJh j?. bkb;k dk nshs SkfJnk d/

o{g ftZu T[;d/ ;kjwD/ nkT[Adk s/ ;ztkd oukT[Adk j? L

SkfJnk L s{z nkgD/ nkg Bkb Sb eo ojh J/A. nshs d/

goSkt/A e'Jh e[zi BjhA, fiBQK B{z ;Zg tKr bkj e/

;[ZfNnk ik ;e/. s/ok nshs s/oh Ùı;hns dh Ùkjor

J/. fJjd/ pr?o s/oh e'Jh j;sh BjhA. 33336666

SkfJnk L gb gb f˜zdrh dk ˜fjo vheD Bkb'A fJe' tko w"s

B{z rbteVh feT[A BjhA gk b?Adh< ;ko/ gqÙB jZb j'

ikDr/. ejkDh ısw j' ikJ/rh. s/o/ tfuso ihtB

BkN dk godk fro ikJ/rk.33337777

bkb;k dk nzsoeoD jh T[;B{z nksw jZfsnk eoe/ d[ZyK

s'A S[Nekok gkT[D bJh T[e;kT[Adk j?. fJ; gqeko bkb;k, nshs,

:'rhoki, EkD/dko dh SkfJnk BkNeh ekoi B{z rshÙhbsk

gqdkB eodh j?. “g[sbhxo” BkNe ftZu eth s/ eftsk SkfJnk

gkso jB. “p[Mkos” BkNe ftZu Ùhoh s/ w/io ;kpo dh SkfJnk

;w[zdo dhnK SZbK ftZu'A gqrN j' SZbK ftZu jh nb'g j' iKdh j?.

fJj SkfJnk gkso p/r d/ phs/ ihtB, r[BkjK, rbshnK s/

wkBf;e ;zxoÙ s/ ftnzr eodh j?.

nktknktknktknktk˜̃̃̃K K K K LLLL

BkNeh ;zuko bJh fszB soQK dhnK nktk˜K fit/A nfGB/sk

dh nktk˜, ;zrhs ns/ fgS'eV dhnK nktk˜K dh Ùw{bhns

;theko ehsh rJh j?. fgS'eV dhnK nktk˜K B{z gfjbK N/g eo

289

fbnk iKdk j?. fJj eJh gqeko dh j' ;edh j? fit/A - whAj,

jB/oh, jtk dh ro˜, fpibh dh eVeV, s{ckB dh nktk˜,

jtkJh ijk˜ dh nktk˜ nkfd. fJj nktk˜K BkNeh ekoi bJh

T[fus tksktoD f;oiD d/ Bkb gqGktÙkbh sohe/ Bkb noE

;zuko th eodhnk jB. “w{e ;z;ko” BkNe ftZu nktk˜ ftXh dh

tos'A ftÙkb gZXo s/ j'Jh j?. fJj nktk˜K gqshgksoK d[nkok

ftÙ/Ù gkso d/ Gkt B{z doÙeK Bkb ;KMhnK eoB bJh T[ukohnK

iKdhnK jB. fit/A ;{oi dh nktk˜ SkfJnk dh wkBf;e u/sBk

B{z Nz[pdh j? L

nktk˜ L w/o/ bJh s{z nfijh uh˜ J/ SkfJnk, i' ed/ th ;kE

BjhA Svdh.33338888

“nshs d/ goSkt/A” BkNe ftZu gfjbK fJe goSktK p'bdk

j? i' nktk˜ dk o{g Xkodk j?. fJj nktk˜ fgS'A fJe ekoi dk

o{g Xkoe/ ekoiÙhb j[zdh j?. fJj nDgSksh nktk˜ d{o s'A

;[DkJh fdzdh j'Jh gksoK d/ nfs B/V/ nshs dk o{g Xkoe/

doÙeK dk Gow s'Vdh j?. fJ; BkNe ftZu nshs dhnK nktk˜K

B{z gkso o{g ftZu wzu s/ g/Ù eoBk BtK s˜opk j? L

nktk˜ L s{z nkgD/ nkg B{z X'yk d/ ojh J/A. s{z uzrh soQK ikDBh

J/A, nshs Bk wod?, Bk wkfonk ik ;ed?.

bkb;k L go w/ok nshs wo u[e?. w?A nshs dh eksb nK.

nktk˜ L nshs i/ wo ;e/ sK toswkB s/ Gfty fet/A pu

;ed/ B/ <HHH 39393939

290

nktk˜ dk T[d/Ù BkNe ftZu :EkoEtkdh gqGkt g?dk

eoBk BjhA j[zdk. BkNe-gqdoÙB ftZu nktk˜ fJe tfÙ;N ebk

ftXh d/ o{g ftZu ftef;s j' ojh j?. “fiT[Adh bkÙ” BkNe ftZu

dhge Bkb ;ztkd oukT[Adh ezuBk dh nktk˜ T[;dh wkBf;e

sqk;dh B{z gqrN eodh j? L

nktk˜ L fJjdh e?gÙB j'Dh ukjhdh ;h “fiT{Adh bkÙ” HHH

s[jkB{z w/o/ fujo/ dhnK MohNK BjhA fd;dhnK< s[jkB{z

w/ok wk; yo'funk j'fJnk BjhA ikgdk< HHH s[jkB{z w/ok

eozr BjhA fd;dk.44440000

“f z̃drh s'A d{o”, “wkB; eh J/e iks”, “nshs d/ goSkt/A”

BkNeK ftZu'A whAj, jB/oh, pZdb roiD, fpibh uweD dhnK

nktk˜K BkNeh gqGkt B{z shyD eodhnK jB. “f z̃drh s'A d{o”

BkNe ftZu ikBtoK dhnK, gZEo N[ZND dhnK nktk˜K ;[DkJh

fdzdhnK jB. tksktoD Bkb ;zpzfXs ntk˜K dk gqGkt T[;koB

bJh N/g foekov seBhe ngDkJh rJh j?. “nshs d/ goSkt/A”

ftZu fgS'eV ftZu'A ;zrhs dh nktk˜ s'A f;oiDkswe ezw b? e/

gkso dh wB';fEsh do;kJh rJh j?.

wkBth wkBth wkBth wkBth fgziofgziofgziofgzio dh tos'A L dh tos'A L dh tos'A L dh tos'A L

“fiT[Adh bkÙ” BkNe ftZu wkBth fgzio dh tos'A ;zpzXh

x[zwD dk eEB j? L

“w/ok fgzio” ÙpdK s/ jB/ok j[zfdnK ;ko fJj Xkrk

fyZu e/ fgzio B{z jtk ftZu bNek fdZsk ikt/rk ns/

e/tb w'wpZsh fizBh o"ÙBh T[; s/ gkJh ikJ/rh.44441111

291

fJ; gqeko “fiT{Adh bkÙ” ftZu ezuBk dk fgzio jtk ftZu

bNedk dhge Bkb tkoskbkg eodk j? L

fgzio L f z̃drh B/ w?B{z ;fsekfonk BjhA, f z̃dk ofjD dk jZe

BjhA fdZsk, go f˜zdrh Bkb w?B{z e'Jh fÙekfJs BjhA.

e'Jh frbQk BjhA HHH s/ sedho dh w?A Ù[eoFr[̃ ko

nK.44442222

“pzd rbh” BkNe ftZu gkrb ftnesh pZu/ d/ ;[Ze/ eozr B{z

rZmVh ftZu pzBQ e/ u[eh fcodk j?. “f z̃drh s'A d{o” BkNe ftZu

wo u[Ze/ ftB'd dk fgzio nkgD/ r[BkjK B{z ep{bdk o{gwkB j[zdk

j? L

fgzio L w?B{z fJzi brd/ fBÙk, fit/A fprkBh eftsk w?A nkgD/

BK j/m Skg bJh j't/. J/;/ bJh w?A eth BjhA fojk,

ebkeko BjhA fojk s/ w/oh ;okgh j'Jh ebgBk, w/o/

XtKy/ j'J/ ;[gB/, fe;/ bJh e'Jh gq/oDk BjhA pD

;eDr/.44443333

gqfeqse fdqgqfeqse fdqgqfeqse fdqgqfeqse fdqÙÙÙÙ fusoB LfusoB LfusoB LfusoB L

““““nshs d/ goSkt/A” BkNe ftZu whAj g?Dk, izrb B{z nZr

bZrDk, jB/Qoh dh ;K ;K, gqfeqse tksktoD dh g?othA eod/ jB.

gqkfeqse tksktoD, fiZE/ BkNe ftZu e[dosh ;[zdosk dk ozr

God/ jB T[ZE/ doÙe B{z ojZ;tkdh ftÙkd gqdkB eofdnK T[BQK

dh wB'-nt;Ek ftZu vo, eo[Dk s/ fuzsk d/ Gkt th T[ikro

eod/ jB. “p[Mkos” BkNe ftZu Ùhoh dh wkBf;e ;fEsh gqfeqse

tksktoD ftZu'A T[ikro j[zdh j? L

292

xkfJb fjoBh tKr ;fjwh,

b[edh fSgdh ikB puKdh,

SZbK dh ;K ;K ;[De/,

T[j uheD bZr gJh, e{eD bZr gJh HHH44444444

gqkfeqse tksktoD gksoK dh nDejh Gkt[e ;fEsh dk

;ekokswe p'X j? fi; sfjs ikBtoK, gzShnK, gjkVh Nh;hnK

nkfd dh g/Ùekoh j'Jh j?. “f z̃drh s'A d{o” ftZu d' pKdoK dh

bVkJh, okDh e'ebK ftZu s'skFw?Bk, fjoB s/ x'fVnK dh

g/Ùekoh, “o'vk ibkbh” ftZu jkEh, y'sk ns/ “f z̃drh s'A d{o”

ftZu w/wfDnK dh g/Ùekoh gzikph ozrwzu B{z uko dhtkoh s'A

fBy/V e/ gqfeqse nzÙ gqdkB eod/ jB. “nDj'Dh” ftZu jB/oh dh

;K-;K, pZdb d/ roiD dh nktk˜ gqfeqse T[;koh jB. “f z̃drh

s'A d{o” ftZu eÙwho dhnK gjkVhnK, nekÙK B{z S{jd/ fpqS, uKdh

ozrh Xko dk uÙwk, tZv/ tZv/ gZEo ns/ xkj d/ w?dkB gqfeqfse

fdqÙ Bkb doÙeK B{z j{FpFj{ eokT[Ad/ jB. shi/ nze ftZu

r[bwor d/ fıbwor dhnK po¯hbhnK u'NhnK ftZu fxfonk

wZm, doısK s/ gJh po¯, BkNe d/ nkozG ftZu S'Nh pZuh wzi{,

xkj d/ w?dkB s/ w/wfDnK fgZS/ d"Vdh fd; ojh j?. fJ; gqeko

x[zwD d/ BkNeK ftZu gqfeqse T[;koh BkNeh noEK d/ ;zuko ftZu

tkXk eodh j?.

Y[et/A f;ob/y LY[et/A f;ob/y LY[et/A f;ob/y LY[et/A f;ob/y L

eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeh f;ob/y gksoK dh Ùı;hns ns/

ftÙ/ d/ nB[e{b jB. BkNeh xNBktK ns/ gksoK dh wkBf;e

293

;fEsh BkNeh f;ob/y Bkb ;zpzfXs j?. “nshs d/ goSkt/A” dh

bkb;k nshs s'A G?Ghs j?, “f z̃drh s'A d{o” ns/ “g[sbhxo”

dhnK BkfJektK nkgDh nfsqgs fJZSktK dh fsqgsh fjZs gsh

dk xo SZv e/ f z̃drh s'A d{o j' iKdhnK jB. fJ; soQK “fiT[Adh

bkÙ” dh ezuBk dk wkBf;e gZXo ;wkie nX'rsh dk fÙeko j'D

ekoB fiT[Adh bkÙ s'A tZX e[M BjhA ofjzdk. “p[Mkos” BkNe dk

p/r ihtB :EkoE dh p[Mkos B{z ;wMD ftZu n;cb ofjzdk j?.

;w[Zu/ BkNe ;zpzfXs gksoK d/ frod x[zwd/ jB s/ xNBktK th

T[BQK Bkb jh ;zpzfXs jB. BkfJeK dh ;fEsh f;ob/y s/ g{oB

Y[ZethA j?. fJj f;ob/y g{oh soQK Y[Zet/A s/ cpt/A jB. “p[Mkos”

BkNe wB ftub/ fJokfdnK dhnK SZbK B{z BthnK i[rsK okjhA

g/Ù eoB dk :sB j?. ;zs f;zx ;/y'A B/ “p[Mkos” ;zpzXh fbfynk j?L

p[Mkos ;hoÙe fJ; rZb dk ;{ue j? fe ihtB fJe

p[Mkos j?, fJ;soh fJe p[Mkos j? ns/ T[;dk wB[Zy

Bkb ;zpzX fJe p[Mkos j?. ;w[Zu/ noEK ftZu

BkNeeko fJj dZ;Dk ukj[zdk j? fe ihtB dk e'Jh

noE BjhA.44445555

NZeo LNZeo LNZeo LNZeo L

NZeo BkNeh ftXk dk e/Adoh sZs j?. BkNe ftub/ d'

fto'Xh gksoK$;zrmBK d/ ftukoK ftZu nkg;h wZsG/d NZeo j?.

NZeo BkNeh ekoi B{z rshwkB eodh j?. fJ; i[rs dh tos'A

x[zwD d/ BkNeK ftZu ehsh fwbdh j?. “g[sbhxo” BkNe ftu

BkNeeko ÙKs s/ ebko{g d/ ftuko BkNeh NZeo dh f;yo

294

f;oid/ jB. BkNe ftZu NZeo d' soQK dh j[zdh j? nKsfoe ns/

pkjoh. gksoK ftZu fJj NZeo T[BQK dhnK fJZSktK dh j'Dh ftZu'A

g?dk sDkT[ ftZu'A T[gidh j?. nKsfoe NZeo pkjoh NZeo dk

nkXko ;q's j[zdh j?. NZeo BkNe ebk ftZu BkNehFnzÙ Godh j?.

“fiT[Adh bkÙ” ns/ “g[sbhxo” BkNe ebk ;zpzXh ftfGzB

fdqÙNhe'DK dh NZeo Bkb ;zpzfXs jB. “nshs d/ goSkt/A” BkNe

ftZu bkb;k dk nshs toswkB Bkb Neok e/ T[;d/ ihtB

:EkoE dk ykswk eodk j?. fJ; BkNe ftubh NZeo dk nkXko

nshs s/ toswkB ekb ftub/ nksw fto'Xh xNeK dk gqrNkn

j?.

T[s;[esk LT[s;[esk LT[s;[esk LT[s;[esk L

x[zwD d/ BkNe doÙeK ftZu T[s;[esk dk nzÙ g?dk eod/

jB. “f z̃drh s'A d{o”, “nshs d/ goSkt/A”, “okDh e'ebK”, “fiT[Adh

bkÙ”, “p[Mkos” BkNeK ftZu ftfGzB gZXoK s/ fJj gZy

fdqÙNhr'uo j[zdk j?. “okDh e'ebK” BkNe d/ nkozG ftZu okDh

oki/ d/ fJzs˜ko sfjs nfs Gkt[e ;fEsh ftZu j?. T[;d/ wB

ftZu oki/ B{z gfjbh tkoh t/yD s/ fwbD dh T[s;[esk j?. okDh

s's/ okjhA nkgDhnK GktBktK B{z fJzM gqrNkT[Adh j? L

s'fsnk wBw'fsnk b? fwZmh u{oh ykj.

yk e/ u{oh T[v s'fsnk, e'N f;nkb/ ikj.

ik e/ nkyh oki/ B{z j[D S/sh S/sh nk.

n";hnK gKdh B?D ftSKdh e'ebK sZe/ okj.44446666

“nshs d/ goSkt/A” ftZu vkH ;ze/s (bkb;k dk gsh)

bkb;k d/ phs/ ihtB pko/ ikD iKdk j? sK doÙeK ftZu bkb;k

295

s/ vkH ;ze/s ftueko g?dk j'D tkb/ Neokn B{z d/yD dh

T[s;[esk ikrdh j?. fJ;/ soQK nshs dh d{o'A nk okjh nktk˜

bkb;k s/ doÙeK ftZu T[s;[esk irkT[Adh j?. j"bhFj"bh fJj

nktk˜ doÙeK d/ nfs B/V/ j', nkgDh jehes s'A godk bkj

doÙeK B{z nshs dh j'Ad gqsh u/szB eodh j?. “fiT{Adh bkÙ”

BkNe ftZu dhge fuZsoeko d[nkok g'oNo/N pDkT[D bJh ezuBk

d/ fJzs˜ko B{z T[s;[esk g?dk eoB bJh tofsnk frnk. ezuBk

dh ;[zdosk B{z BkNeeko B/ oZie/ ;bkfjnk fi; ekoB doÙe

T[;B{z t/yD bJh nfs T[s;[e jB.

gfjoktk L gfjoktk L gfjoktk L gfjoktk L

gfjokt/ dk wzst doÙe dh BkNe ;wMD ftZu ;jkfJsk

eoBk, BkNe dh ftnkfynk eoBk iK noE dZ;Dk nkfd j?.

gfjoktk BkNe dh ekoi ;fEsh, ;wK, ;EkB, Ùfjo iK d/Ù ekb

dk ;{ue j?. gfjoktk ftnesh d/ wB'ftfrnkBe ;[Gkn B{z gqrN

eodk j'fJnk T[;d/ ;wkfie ;zpzX, nkofEe o[sp/, , , , T[wo s/ d{;o/

gksoK Bkb nkg;h ;KM s/ ;zpzXK dh ikDekoh gqdkB eodk j?.

gfjoktk BkNe dh Ù?bh B{z T[xkVB d/ Bkb doÙeK$gkmeK B{z

BkNeK d/ e/Adoh Ehw dh ;{uBk fdzdk j?. okDh e'ebK dk;hnK B{z

T[;d/ okDhnK tkbk fÙzrko eoB dk j[ew fdzdh j? fi; ftZu ;'B/

dh Mkbo tkbk xZrok, ;'B/ d/ skfonK tkbh u[zBh, jhfonK

w'shnK tkbh ebrh nkfd Ùkfwb jB. “w{e ;z;ko” BkNe d/

gkso dk gfjoktk T[BQK dh Ùı;hns B{z T[Gkodk j?. g{Bw dk

gfjoktk fjghnk tkbk gq'H feoB B/ ;kVh gfjBh j'Jh j?. “f z̃drh

s'A d{o” dk gq'H fsnkrh gfjb/ nze ftZu ıZdo dk e[Vsk gikwk s/

296

tk;eN gfjBdk j? s/ shi/ nze ftZu T[;B/ i'rhnK tkbk u'bk

gfjB oZfynk j?. “nshs d/ goSkt/A” ftZu x[zwD d/ ebfgs

gksoK d/ gfjokt/ ;zpzXh ftuko jB L

nfsqgs fJ; Xosh dk tk;h BjhA. T[j ihtB d/ T[;

gko s'A nkfJnk j? T[;dh Ùı;hns ftZu'A ;{ıwsk

gqrN j'Dh ukjhdh j?. gsbk fijk e[Vsk g˜kwk s/

fuZNh g?AN p[ÙoN gkt/. i'rh dk o/Ùwh u'bk pj[s

pohe j'Dk ukjhdk j?. T[; d/ y[ZbQ/ tkb d[ZX fuZN/ j'D/

ukjhd/ jB, dkVh th. fujok bkb ;{jk j'Dk ukjhdk

j?, g?oK ftZu yVktK, jZE ftZu wkbk, p'b ftZu

;t?FftÙtk;. fJj Gko/ ;oho dk j' ;edk j?.@44447777

wy"N/ Lwy"N/ Lwy"N/ Lwy"N/ L

“f z̃drh s'A d{o” BkNe ftZu ikBtoK d/ wzuh ekoi B{z

;zg{oB eoB bJh wy"fNnK dh tos'A ehsh rJh. x[zwD B/ gfjbh

tko fJj seBhe wzu s/ fbnKdh. fJ; ;zpzXh T[;dk eEB j? L

špKdoK B{z ozrwzu s/ fbnkT[Dk ;zGt BjhA j't/rk.

T[jBK dh bVkJh tykT[Dh j?. pKdo yo{d gk ;ed/

jB. p/ekp{ j' e/ ;koh wzu-iVs dh s'V-c'V eo

;ed/ jB. fJ; bJh fszB pZfunK B{z pKdoK dh yZb

iK pKdoK d/ w{zj d/ wy"N/ uVkT[D/ g?Dr/.@48484848

fJ;/ soQK “okDh e'ebK” BkNe ftZu fjoB dh g/Ùekoh bJh

pZu/ B/ fjoB dk wy"Nk XkoB ehsk. o'v/ dk y's/ s/ fpmk e/ ib{;

eZYD tkb/ fdqÙ ftZu nkdwh B{z y's/ dk wy"Nk gtkfJnk frnk.

297

o"o"o"o"ÙÙÙÙBhBhBhBh ftT[As ftT[As ftT[As ftT[As LLLL

o"ÙBh ftT[As d/ ozrwzu Bkb nN[ZN ;zpzX j?. ni'e/ :[r

ftZu o"ÙBh s'A w";w d/ tosko/ (;odh, rowh, X[Zg, pZdb nkfd)

dk ezw, fdqÙ pdbh, gkso ftÙ/Ù s/ fXnkB c'e; eoB,

nfGB?eko d/ fujfonK B{z T[GkoB dk ezw fbnk iKdk j?. o"ÙBh

ftT[As s'A BkNeh ekoi d/ nfGB? y/so, Ù?bh s/ fgS'eV nkfd dk

gsk brdk j?. fJ; gqeko o"ÙBh dh tor-tzv fszB gZXoK s/ j[zdh

j? - o"ÙBh, ık; o"ÙBh ns/ ftÙ/Ù gqGktK bJh o"ÙBh. x[zwD d/

BkNeK ftZu gksoK d/ wB s/ i˜pks B{z T[xkVB bJh wzu d/ fJ;

gqw[Zy sZs dh ftÙ/Ù tos'A ehsh j?. “o'vk ibkbh” BkNe ftZu o'v/

B{z epo ftZu dcBkT[D s'A pknd T[;d/ dhdko bJh GNedh,

sVcdh ibkbh bJh fJe ukBD dh foÙw ftZu o'v/ dk p[Zs

;keko ehsk frnk j?. BkNe d/ nzs s/ o'v/ s/ ibkbh d/ p[ZsK B{z

nb'g eoe/ ukBD d/ d' x/fonK B{z fJe d{;o/ tZb tZXd/ nG/d

j[zd/ ftykfJnk frnk j?. wzu s/ oks dk fdqÙ o"ÙBh wZXw eoe/ s/

;t/o j'D dk fdqÙ ukBD ˜ohJ/ f;ofink iKdk j?. “wkB; eh J/e

iks” ftZu ukBD dk x/ok NkJhg eodh eo[Dk s/ e/Adfos eoe/

wzu s/ jBQ/ok gBgdk j? idfe d{;ok ukBD x/ok ekch dk

fgnkbk fbnk ojh wkbk s/ c'e; eoe/ eo[Dk sZe gj[zuD T[gozs

wzu B{z o"ÙB ehsk iKdk j?. fyVeh ftZu'A jp;h :[es dk G[b/yk

gkT[D bJh T[;d/ fujo/ s/ s/̃ o"ÙBh g?Adh j?. gfjb/ nze d/ nzs

s/ o"ÙBh dh ir p[M, ir p[M Bkb fpibh fbÙeD dk gqGkt

gkfJnk frnk j?. “nDj'Dh” BkNe ftZu wzu s/ jBQ/ok g;koB bJh

298

ukBD wZXw ehsk iKdk j? ns/ bki' bkbN?AB fBwh eoe/ ;"D

bJh wzi/ s/ b/N iKdh j?. b[GkJh B{z ukBD d/ x/o/ ftZu e?d eoe/

fJe pZuk u[Zeh o{Vh d/ xo nkT[Adh fdykfJnk frnk j?. “g[sbh

xo” BkNe ftZu eth s/ eftsk d/ goSkt/A B{z o"ÙBh s/ ;gkN

bkJhN ˜ohJ/ ;keko ehsk frnk. pZshnK dh ir p[M Bkb

ebko{g d/ wkBf;e dtzd B{z gqrNkT[D bJh Y[etK tksktoD

T[;kfonk frnk. “f z̃drh s'A d{o” BkNe ftZu ;g'N bkJhN; dh

;jkfJsk Bkb BkNeh ekoi B{z shyD ehsk frnk j?. fJj ukBD

d/ x/o/ gksoK d/ BkbFBkb ubd/ jB.

wzi[bk dh ;[gBwJh ;fEsh ;w/A Bhb/ ukBD d/ x/o/ ftZu'A

fBÙk gqrN j[zdh j?. fJj x/ok T[;d/ edwK Bkb nZr/ tXdk s/

s/̃ j[zdk j?. ftB'd d[nkok fBÙk d/ rb x[ZND ;w/A nkekÙ ftZu

bkb ukBD dhnK feoBK ir p[M eodhnK jB. ftB'd dh w"s

T[gozs jB/o/ wzu s/ fBÙk B{z fgzio fdykJh d/Dk, fsnkrh dk T[;

tZb tZXDk nkfd dk gqGkt ukBD d/ x/fonK okjhA jh T[;kfonk

frnk j?. gq'H frnkB dk goSktK fdykT[D bJh god/ s/ o"ÙBh

gkJh rJh. “nshs d/ goSkt/A” BkNe ftZu bkb;k d/ wkBf;e

x'b B{z o"ÙBh d/ wkfXnw okjhA gqrNkT[D ;zpzXh x[zwD dk eEBL

id bkb;k nkgDk jZE, g?o, wZEk, ukBD dh dhtko

Bkb tidk nB[Gt eo/rh, o"ÙBh ir-p[M, ir-p[M

eodh oj/rh. bkb;k J/; ukBD dhnK ;hyK B{z geVD

d/ :sB ftZu Bhw gkrb j'Jh id NZeoK wko/rh fJj

ir-p[M eodh o"ÙBh bkb, ghbh, Bhbh j[zdh-j[zdh

299

nzs ftu c/o bkb j' ikt/rh. id'A bkb;k nky/rh,

“J/; ukBD B/ w/oh fdqÙNh y'j bJh”, o"ÙBh dk x/ok

wudh bkN tKC ;[brdk gqshs j't/rk, i' fJe dw

Gpe e/ ykw'Ù j' ikt/rk. fJ; ;w/A wzu s/ x[g jB/ok

gZ;o ikt/rk.49494949

fJ; BkNe ftZu o"ÙBh dk ftÙ/Ù gqGkt bkb;k B{z ukBD d/

fgzio/ ftZu e?d eoBk j?. “f z̃drh s'A d{o” ftZu fBÙk s/ ftB'd dh

tkoskbkg ;w/A pZdbK dh ro˜ Bkb ukBD x/o/ pDd/ ftr;d/

jB. “p[Mkos” BkNe d/ ;w[Zu/ ;[gBwJh ekoi ftZu o"ÙBh s/ jBQ/ok

;w[Zuh g/Ùekoh dk nkXko jB. “o'vk ibkbh” BkNe ftZu o'v/ d/

;kps ;p{s f z̃dk j'D d/ uwsekoh gqGktK B{z ;keko eoB bJh

o"ÙBh dh seBhe tosh rJh. “w{e ;z;ko” s/ “okDh e'ebK” BkNeK

ftZu o"ÙBh gksoK d/ wB'Gkt, j'Dh s/ wkBf;e ;fEsh dk

:EkoEe tjkn j?.

fgZSb MksfgZSb MksfgZSb MksfgZSb Mks (cb?Ù p?e)(cb?Ù p?e)(cb?Ù p?e)(cb?Ù p?e) LLLL

x[zwD BkN f;oiDk ;w/A toswkB d/ gqGkt B{z rfjok s/

shyD eoB bJh phs/ ;w/A dhnK gq;fEshnK s/ xNBktK dk

;jkok b?Adk j? fi;B{z fgZSbMks iK cb?Ù p?e ftXh nkfynk

iKdk j?. cb?Ù p?e ftXh B{z gksoK dh nkg;h rZbpks, wBpuBh,

;zp'XBh$gqÙBktbh Yzr Bkb ;keko ehsk iKdk j?. x[zwD d/

“nDj'Dh”, “nshs d/ goSkt/A”, “okDh e'ebK”, “w{e ;z;ko”,

“p[Mkos” nkfd BkNeK d/ ;w[Zu dk tX/o/ fjZ;k nshsw[yh j?

fi;dh ozrwzu s/ g/Ùekoh bJh seBheh i[rs cb?Ù p?e dk

300

fJ;s/wkb eodk j?. “nshs d/ goSkt/A” ftZu phs/ ;w/A dh ;fEsh

f;oi e/ nshs s'A godk jNkfJnk frnk j?. bkb;k s/ fBÙks,

fBÙks s/ ÙpkB dh nkg;h rZbpks bkb;k d/ nDukj/ dfws dh

g/Ùekoh eodh j?. “okDh e'ebK” BkNe ftZu dk;h r[bkp' d[nkok

okDh B{z T[;d/ iBw, pkb to/;/ ftnkjh ikD, oki/ d[nkok wfjbK

ftZu e?dh pDk e/ oZyD dh ikDekoh fgZSbMks$cb?Ù p?e ftXh

okjhA T[;d/ toswkB s/ nshs ftueko ;koEe foÙsk ;Ekfgs

eoe/ BkNe d/ eEkBeh gqGkt B{z tXkfJnk frnk j?. “nDj'Dh”

BkNe ftZu nshs dh xNBk BkNe d/ e/Adoh sZs ti'A T[Godh

j?. BkNe d/ wZX ftZu bki' B{z pugB ftZu tkgoh xNBk s'A ikD{

eotkT[D bJh fgZSbMks ftXh sfjs o{Vh, okwb[GkJh s/ t?d

s[b;h B{z i[nkB nt;Ek ftZu fbik e/ eKsk s/ bki' B{z tNkT[D

dk fxB"DK ekoi eofdnK fdykfJnk frnk. wkBf;e irs ftZu

G{s s/ toswkB ;wkBKso fdÙk ftZu ftuod/ jB. “p[Mkos”

BkNe ftZu ;kro dhnK SZbK phs/ ;w/A dhnK xNBktK Bkb

;zpzfXs jB. BkNeeko p/r d[nkok nZm ;kb gfjbK ehs/ r[Bkj

B{z T[;d/ toswkB s/ jkth j[zfdnK fdykfJnk j?. T[;dk G?Ghs s/

BoewJh ihtB :EkoE nksw jZfsnk bJh gq/odk j?. “w{e ;z;ko”

BkNe ftZu gqsh gksoK d/ wkB'bkr B{z s'Ve/ n;b gksoK dhnK

nshswJh xNBktK s/ gq;fEshnK dk gqrNkn jB. fJ;/ gqeko

“okDh e'ebK” s/ “o'vk ibkbh” BkNeK ftZu th fJ; :[es okjhA

gqGktÙkbh ;zuko ehsk frnk j?.

301

wzu ftT[As Lwzu ftT[As Lwzu ftT[As Lwzu ftT[As L

jo/e BkNe dh tZyoh wzu ftT[As j[zdh j?. BkNe ykbh wzu

s/ th y/fvnk ik ;edk j? s/ pj[ GKsh wzuh ;wZroh th tosh ik

;edh j?. p'o?eN nB[;ko, šwzu ftT[As iK fdqÙ ftT[As BkNe d/

gqGkt B{z ns/ BkNe d/ ekoi B{z ;wMD ftZu ;jkfJe j[zdh j?.@55550000

wzu ftT[As j/m fby/ ekoiK dh g{osh eodh j? L

(T) BkNe ftZu fdZs/ rJ/ ;EkB dk fJfsjk;e ns/

G{r'fbe toBD.

(n) T[j tksktoD fi; ftZu gkso ih oj/ jB.

(J) ebkekoK dh ekoiÙhbsk B{z T[ikro eoBk ns/

doÙeK bJh ebkekoK s/ T[BQK d/ ekoi B{z ;zpzXe o{g

ftZu ftyk ;eDk.

(;) BkNe d/ ftÙ/ g{oe ns/ ekfte sZs B{z o{gwkB

eoBk.55551111

wzu ftT[As ftZu BkNeh ekoi dh nkswk nfGftnes j[zdh

j?. ekoi BkNe dh fizdikB j?. wzu ftT[As f;oiBkswe ebk j?.

BkNeh ekoi d/ ;w/A ;EkB, gkso d/ ihtB gZXo, tksktoD s/

nzdob/ GktK dk fBo{gB eodh j?. wzu ftT[As s/ nfGB/sk fJe

d{;o/ d/ g{oe jB feT[Afe wzu ftT[As nfGB/sk d/ ekoi nB[e{b

T[bheh iKdh j?. wzu ftT[As nB[;ko eosZt eoe/ nfGB/sk

BkNeh ekoi B{z ;keko eodk j?. wzu ftT[As BkNeh tksktoD s/

ekoi dh ;hwk$ ;fEsh fBÙfus eoB d/ Bkb BkNeh ekoi bJh

Y[ZetK wkj"b ;wK, ;EkB s/ tk:{wzvb T[;kodh j?. eg{o f;zx

302

x[zwD d/ BkNeK ftZu wzuD ftXh dhnK pj[w[yh ;zGktBktK

fdqÙNhr'uo j[zdhnK jB. jo BkNeeko$BkN fBod/Ùe nkgDh

ebgBk Ùesh okjhA fJe BkNe ftZu gfjb/ Bkb'A tZyoh GKs dh

wzu ftT[As f;oi ;edk j?. fJ; f;XKs B{z x[zwD B/ pkı{ph

ngDkfJnk j?. T[;dk BkNe “nDj'Dh” :EkoEtkdh BkNe dh

seBhe nXhB ofunk frnk. :EkoEtkdh wzu ftT[As wzu s/

tk;sftesk dk G[b/yk f;oidh j?. BkNe ftZu fgzv dk

tksktoD T[;kfonk frnk j?. BkNe d/ Ù[o{ ftZu eo'Vh Ùkj d/

ewo/ ftZu dotk /̃, god/, fyVehnK, coBhuo, ;'ck ;?ZN, vo?f;zr

N/pb, gbzx, ;iktNh t;sK, w?ANbgh; s/ rbhuk nkfd fijh

;wZroh tosh rJh, T[ZE/ o[bd{ dk eZuk xo, fwZNh fbZghnK ezXK,

eZu/ GKfvnK, N[ZNhnK wzihnK, xVk, uZeh, uoyk, gkEhnK gZED

s/ wzih p[DB d/ fdqÙK Bkb o[bd{ dh ;wkfie s/ nkofEe ;fEsh

dk nfj;k; eotk fbnk frnk. fJj wzu ;wZroh gksoK d/

nKfre, tkfue s/ ;ksfte nfGB? okjhA wzu s/ :EkoEtkdh

gqGkt gkT[Adh j?. x[zwD d/ BkNe “w{e ;z;ko” ftZu w{e nfGB? dh

ekoi ftXh okjhA ekoi T[xkfVnk j?. fJj ftXh gksoK d/ w{e

nfGB? iK ftÙ/Ù ekoi okjhA wkBf;e dÙk B{z gqrN eodh j?. “w{e

;z;ko” ftZu n;b gksoK B{z w{e nt;Ek ftZu g/Ù ehsk frnk j?.

BkNeeko gqshgksoK dh f;oiDk eoe/ T[BQK B{z T[BQK gq;fEshnk

ftZu ftuodk fdykT[Adk j? fijVhnK T[; B{z w{e pDk fdzdhnK

jB. x[zwD B/ wB'ftfrnkBe ftXh okjhA gksoK dh f;oiDk

ehsh j?. “okDh e'ebK” s/ “pzd rbh” BkNe bJh ;XkoB

303

fuzBkswe s/ gqshekswe wzu f;oih rJh j?. “pzd rbh” BkNe

dk ;w[Zuk ekoi fszB fse'B/ p?AuK s/ tkgodk j?, fijV/ rqfj;sh

i'fVnK dh wkBf;e T[EbFg[Eb s/ nDi'Vsk dk gqshekswe

gqrNkn jB. “okDh e'ebK” ftZu fgzio/ ftZu e?d s'sk w?Bk okDh

dh ;fEsh tZb gqshekswe ;ze/s eod/ jB. “f z̃drh s'A d{o”

BkNe th :EkoEtkdh ftXh s'A gqGkfts j?. “gkrb b'e” BkNe

n?fge EhJ/No dh wzu iVQs ftXh okjhA nfGftnes j[zdk j?.

BkNeK ftZu ;{soXko s/ e'o; nkfd dh tos'A ;z;feqs BkNe s'A

gqGkfts j' e/ ehsh. “nshs d/ goSkt/A” ftZu wzu B{z nfjZb pzd

;N/i s'A fBy/V e/ eÙwho d/ y[ZbQ/ e[dosh tksktoD ftZu ;w[zdo,

gjkVh ;VeK dh tos'A j'Jh fwbdh j?. “g[sbhxo” d/ gksoK dh

wB'dÙk bJh fuzBQtkdh Ù?bh tosh rJh j?. “p[Mkos” ftZu T[;B/

;[zB/ ;ZyD/ ozrwzu B{z tofsnk j?. “p[Mkos” BkNe ftZu ;w[zdo

dhnK SZbK d/ ezY/ Bkb NeokT[D dh nktk˜ B{z N/g foekov

Bkb fgS'eV ftZu'A tos e/ gksoK d/ wB nzdobhnK GktBktK

B{z doÙeK ;kjwD/ g/Ù ehsk frnk j?.

gq'i?eNo dh tos'A Lgq'i?eNo dh tos'A Lgq'i?eNo dh tos'A Lgq'i?eNo dh tos'A L

eg{o f;zx x[zwD B/ nkgDh BkNFouBk ftZu nfs-

nkX[fBe seBhe gq'i?eNo dh Y[ZethA tos'A ehsh j? e[M nfij/

fdqÙ jB i' fJ; seBhe okjhA :EkoE o{gh ikgd/ jB. x[zwD B/

“p[Mkos BkNe ftZu gq'i?eNo dh tos'A Bkb SZbK dk fdqÙ

fdykfJnk j?. x[zwD B/ gzikph BkNe B{z nkX[fBe EhJ/No dhnK

;[ftXktK d/ jkD dk pDkT[D bJh “nshs d/ goSkt/A”, “w{e

304

;z;ko” BkNeK ftZu gq'i?eNo s/ ;kJheb'okwk dh tos'A eoe/

BthB gqGkt f;ofink j?. “nshs d/ goSkt/A” ftZu gq'i?eNo dh

tos'A ;zpzXh x[zwD dk eEB j? L

eÙwho dk mhe Ngbk gkT[D tk;s/ fgS'eV ftZu

eÙwho dh gjkVh dk fdqÙ ;bkJhv pDtk e/

gq'i?eNoK okjhA dhtko T[Zs/ T[;kfonk ik ;edk j? ns/

jo tkoh fÙekok nkT[D ikD dk eow th fgSbh

dhtko T[Zs/ ;kJheb'okwk d/ ;Zi/ jZE gq'i?eNo s/

fcbw Bkb ftykfJnk ik ;edk j?.55552222

“p[Mkos” BkNe ftZu gq'i?eNo dh ;jkfJsk Bkb ;w[zdo dk

s/ SZbK dk fdqÙ ;kJheb'okwk T[Zs/ fdykfJnk frnk j?. “okDh

e'ebK” BkNe ftZu gq'i?eNo d/ BthB s˜op/ ;zpzXh x[zwD dk

eEB j? L

BkNe dk tksktoB gq'i?eNo okjhA fgSbh ezX T[Zs/

fcbw dh ;jkfJsk Bkb T[;kfonk ikt/ sK fBÙu/ jh

fJe BtK Bo'fJnk BkNeh s˜opk f;ofink ik ;edk

j?.55553333

x[zwD B/ ftfrnkBe T[ZBsh d/ gqGkt Bkb f;oihnK BthB

seBheK, i[rsK g[oksB gzikph ozrwzu B{z BthnK ;zGktBktK s/

fd;jZd/ gqdkB eodhnK jB. BthnK wzu ftT[AsK wzu B{z tZyosk

gqdkB eodhnK jB.

gkodogkodogkodogkodoÙÙÙÙBh dhtko dh toBh dhtko dh toBh dhtko dh toBh dhtko dh tos'A L s'A L s'A L s'A L

gkodoÙBh dhtko wzu d/ fgS'eV ftZu tkgo oj/ ekoi B{z

;ze/s eodh j?. fJ; we;d bJh wzu dh fgSbh dhtko ysw

305

eoe/ gkodoÙBh dhtko okjhA ekoi ;keko ehsk iKdk j?.

“nshs d/ goSkt/A” s/ “wkB; eh J/e iks” BkNe ftZu

gkodoÙBh dhtko Bkb BkNeh ekoi rshwkB ehsk frnk j?.

“nshs d/ goSkt/A” BkNe ftZu Mhb dk tksktoD f;oi e/ Mhb

d/ gob/ gko fÙekok fmZbD s/ fÙeko/ tkb/ dhnK pkjtK dk

gqGkt gkfJnk frnk j?. BkNe ftZu fÙeko/ tkb/ rhs rkT[D d/

fdqÙ B{z eJh EkJhA fJ; ftXh okjhA f;ofink frnk.

sDkn f;oisDkn f;oisDkn f;oisDkn f;oiDDDDk L k L k L k L

BkNeh ekoi B{z shyD eoB bJh “sDkU” iK “r[zMb” dk

ftÙ/Ù wjZst j?. gksoK dh T[yVh wkBf;e ;fEsh, nzdo{Bh

eÙweÙ, dfws GktK ekoB T[gih p/u?Bh sDkUw[yh tksktoD

T[bhed/ jB. sDkU BkNe ftub/ gksoK s/ ekoi B{z T[Gkodk j?.

x[zwD B/ BkNeh :EkoE ftZu sDkn dh i[rs B{z pky{ph

fBGkfJnk frnk. “nshs d/ goSkt/A” ftZu bkb;k nkfd s'A nzs

sZe sDkn rq;s ofjzdh j? s/ fJj' sDkn T[;dh nkswFjZfsnk

dk ekoB pDdk j?. bkb;k dk n;wkfie fJZSktK dh fsqgsh

bJh wkfDnK nshs T[;d/ toswkB B{z EtKy fdzdk j?, fi;

ekoB T[;d/ ihtB ftZu sDkn dh f;yo g?dk j[zdh j?. nkgD/

nshs s'A G?-shs bkb;k woB fpBK d{;ok o;sk BjhA ofjzdk.

ÙpkB s/ fBÙKs ftueko p/j'Ù gJh bkb;k B{z wkoB iK fizdK

oZyD B{z b? e/ sDkU T[gidk j?. vkH ;ze/s B{z bkb;k d/ phs/

ihtB gqsh ikDekoh fwb ikD s/ doÙe T[BQK ftub/ sDkUwJh

;fEsh B{z d/yD bJh T[sktb/ j' iKd/ jB. “fiT{Adh bkÙ” dh

306

ezuBk nkgD/ pZu/ dh oZfynk bJh gkopsh dh e?d ftZu

sDkUrq;s ofjzdh j?. w/io e'jbh gfotko d/ ftS'V/ ekoB

sDkn jzYk fojk j?. x[zwD “nDj'Dh” BkNe ftZu bki' d/ ftnkj

;w/A T[;dk eo'Vh Ùkj dh e[Vh j'D d/ oki s'A godk jNk e/ bki'

s/ o{Vh d/ wB ftZu BkNeh sDkU dh f;ıo f;oidk j?. gksoK dk

wkBf;e sDkn d' fto'Xh xNBk d/ ;zxoÙ ti'A T[Godk j?. “wkB;

eh J/e iks” s/ “f z̃drh s'A d{o” BkNeK ftZu pZdbK dh ro˜,

whAj g?D, gZEoK d/ N[ZND Bkb vo, y"̄ s/ f¯eo dhnK sDkU

Gog{o ;fEshnK T[bhehnK rJhnK jB. p[Mkos BkNe ftZu

Ùhoh, w/io ;kpo s/ BkNeeko p/r ftZu Gkt[e sDkU T[gidk

j?. “g[sbhxo” BkNe ftZu BkNeeko ÙKs d/ nkdoÙwJh ftukoK

s/ ebko{g dhnK ;t? e/Adfos fJZSktK d/ fto'Xh Neokn ti'A

sDkUwJh ;fEsh g?dk j[zdh j?. fJ; gqeko x[zwD d/ BkNeK ftZu

sDkU tZv/ gZXo s/ o{gwkB j[zdk j?.

fJe nzeh BkNe seBhe L fJe nzeh BkNe seBhe L fJe nzeh BkNe seBhe L fJe nzeh BkNe seBhe L

eg{o f;zx x[zwD B/ pos'bs po?ıs s'A gqGkfts j' e/

g[oksB gzikph ozrwzu dh pj[nzeh gozgok fto[ZX BtK gq:'r

eofdnK fJZe nzeh BkNeK dh ouBk ehsh. T[;B/ “nshs d/

goSkt/A”, “p[Mkos”, “okDh e'ebK”, “o'vk ibkbh”, “gkrb b'e”

nkfd BkNeK ftZu doÙeK dh fposh B{z ftyzfvs j'D s'A o'eD

bJh fJe nze ftZu seBhe tosh j?. “nshs d/ goSkt/A” dk wzuh

ekoi eÙwho ftZu ;fEs jkT{;p'N s/ tkgodk j?. ;[zB/ ;ZyD/ wzu

307

s/ gksoK d/ nkT[DFikD Bkb fdqÙ pdbdk j?. “gkrb b'e”

BkNe ftZu e'Jh nze tzv iK fdqÙ gfotosB BjhA tkgodk.

BkNeh nkozG s'A pknd ;zg{oB ejkDh fposKs T[gozs godk

fvZrdk j?. “pzd rbh” BkNe d/ ekoi B{z fszB fse'D/ p?AuK s/ fJe'

Mkeh ftZu ;keko ehsk frnk j?. “o'vk ibkbh s/ “okDh e'ebk”

BkNeK dh f;oiBk fJ;/ seBhe d/ nkXko s/ ehsh rJh j?.

wB'fwB'fwB'fwB'fttttfrnkBe BkNe d/ nkXko ”s/ T[;odk frnkBe BkNe d/ nkXko ”s/ T[;odk frnkBe BkNe d/ nkXko ”s/ T[;odk frnkBe BkNe d/ nkXko ”s/ T[;odk ozrwzuh ozrwzuh ozrwzuh ozrwzuh

gfog/ygfog/ygfog/ygfog/y LLLL

eg{o f;zx x[zwD gzikph ozrwzu dk T[;skd BkNeeko j?.

T[;B/ jo BkNFfeos dh ouBk ozrwzu B{z fdqÙNhrs oZy e/ ehsh

j?. x[zwD BkNeeko s'A fJbktk ;¯b nfGB/sk, fBg[zB

jdkfJseko s/ fBod/Ùe th j?. T[;B{z BkNe s/ ozrwzu s/ go;go

;zpzXK dk ;zg{oB nB[Gt j?. ozrwzu gqsh T[;dh XkoBk j?, ši'

BkNe ozrwzu s/ y/fvnk sK frnk j? go ;¯b BjhA j'fJnk T[;dh

ouBk eoB tkb/ dh jkbs T[; wK torh j? fi; dk pZuk fe;/

d[oxNBk ftZu nzrjhD j' ikt/ ns/ i' BkNe ozrwzu s/ ed/

y/fvnk jh BjhA frnk T[; dh ouBk eoB tkb/ BkNeeko dh

jkbs T[; wK torh j? fi; B/ w[odk pZu/ B{z iBw fdZsk j't/.@55554444

eg{o f;zx x[zwD gzikph BkNe s/ ozrwzu B{z ftÙtF gZXoh BkNe

s/ ozrwzu d/ ;wkB ;Ekfgs eoBk b'udk ;h, fi; eoe/ ;w[Zuh

BkNFf;oiDk ftZu ftfGzB ftÙtFftnkgh BkNFÙ?bhnK d/ sZs

fdqÙNhr'uo j[zd/ jB. x[zwD ozrwzu gqsh nkgD/ wB'GktK B{z BkNe

d/ gkso okjhA fJzM ;gZÙN eodk j?, šid'A w/oh w"s j' ikJ/, w/oh

308

noEh ozrwzu s/ b? ikDh. ozrwzu B{z nkyoh gqDkw eok e/ w/ohnK

nZyK fe;/ B/sojhD B{z d/ d/DhnK s/ fgzio ozrwzu tk;s/ oy

b?Dk. id'A ed/ wzu s/ fgzio dh b'V gt/, fJ; B{z tos fbnk

ikt/. w/oh fJe' fJe ohM J/, s/ T[j fJj, fe f˜zdrh d/ T[; gko ik

e/ th w?A ozr wzu s/ doÙeK Bkb i[fVnk ofj ;eK. ozr wzu dh

i?.@55555555 ozrwzuh gqsh fJ; nzsoht fdqÙNh ekoB T[;B/ gzikph

BkNe B{z Gkosh s/ tX/o/ eoe/ gZSwh ozrwzu d/ g{oe eoB bJh,

nEkj :sB ehsk. T[; dk BkNF;z;ko ozrwzu dh fdqÙNh s'A

BthB s/ fBt/ebk gqpzX f;oiD dh u/ÙNk oZydk j?. x[zwD d/ jo

BkNe ftub/ BthB gq:'r B/ gzikph ozrwzu dhnK ;zGktBktK B{z

ft;sfos ehsk j?. fJ; pko/ T[;dk ftuko j? - šgzikph BkNe B{z

:EkoEtkd dh rbFx'N{ geV ftZu'A nk˜kd eoB bJh e'Jh

bfjo BjhA uZb ;eh. gzikph BkNe bJh “gq:'rtkdh” Ùpd ni/

Ugok j?. gzikph BkNe gSV e/ ofj frnk j?. fJj tT{Dk j?,

T{Dk j?, jhDk j?. ;wK nk frnk j? fe gzikph BkNe d/ ftek;

bJh '̃odko jzGbk wkoe/ Bt/A s˜ofpnK dh bVh ukb{ ehsh

ikJ/.@55556666 T[;B/ gZSwh BkNeekoK pos'bs po?ys, ik g'b ;koso

ns/ ;Nfozvpor dh fJ; XkoBk nB[;ko, šBkNe ftZu o{g B{z

sob oZyDk ukjhdk j? s/ nXkfos gzikph ozrwzu ftZu Bt/A

gq:'r ehs/ jB. Bzd/ s/ jouoB f;zx d/ fBo'b :EkoEtkdh ns/

rkorh d/ fuzBQtkdh o{gK s'A nrb/ gVQk ftZu b? ik e/ x[zwD B/

gzikph BkNe B{z gq:'rtkdh pDk fdZsk j?.@55557777 x[zwD dh w{bfposh

:EkoEtkdh j?, e[M BkNeK ftZu ebgBkwJh nzÙK dh gq;s[sh

309

BkNeh :EkoE ftZu nDF:EkoEesk dk Gow f;oidh j?. xz[wD

d/ BkNeK ftZu gq;s[s ;w{fje wkBth toskok ozrwzu gqsh fJ;

XkoBk dk ;{ue j?, šozrwzu dh ;ozuBk dk ftÙ/Ù gfjb{ fJj j?

fe fJj fJe ;wkfie ekoi (Social Activity) j?. fJj fJe

nfijk ;w{fje toskok j?, fi; ftZu ekoiÙhb ftnesh th

;w{j ti'A ftuod/ jB s/ fJ;d/ wkBDjko/ th ;w{j o{g ftZu

ftuod/ jB. fJ;/ bJh fJj ;wÙNhrs gqshT[Zso (Collective

Responsce) f;oidk j?, fJj ;w{fje u/sBk dk nkXko pDe/

;Ekgsh bJh tzrko pDdk j?.@58585858 eg{o f;zx x[zwD d/

wB'ftfrnkBe BkNeK ftZu g/Ù ;w{fje toskok ftfGzB

BkNFÙ?bhnK, :EkoEtkdh, gqshetkdh, ;{soXkoh, ekftwJh,

gq:'rtkdh, gqGkttkdh nkfd dk ;[w/b j?. T[;B/ nkgD/ ftfGzB

BkNeK dh ouBk fit/A - “fiT{Adh bkÙ”, “nDj'Dh”, “nshs d/

goSkt/A”, “p[Mkos” nkfd :EkoEtkdh seBhe d/ nkXko s/ ehsh

j?. eJh BkNeK ftZu fJe s'A tZX Ù?bhnK d/ nzÙ fdq;Nhr'uo j[zd/

jB. eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK dk ozrwzuh ;zuko :EkoEtkdh

wzu s'A gq:'rtkdh wzu sZe dk ;cb ;¯o j?. T[;d/ BkNeK dk

pj[FfdÙkth o{g ozrwzuh ;zuko bJh ftfGzB BkNFÙ?bhnK d/

ftftXw[yh gq:'r dk nkXko jB. fJjh ekoB j? fe T[;d/ BkNeK

ftZu ftfGzB BkNFÙ?bhnK dh j'Ad noE rqfjD eodh j?. ozrwzu

ihtB ftZu'A xNBktK u[De/, fJfsjk;e, fwfEjk;e ejkDhnK,

GzBF;[nko e/, wzu T[Zgo n;bhns dk G[b/yk f;oidk j'fJnk

doÙeK d/ wBK ftZu'A gqfsrkwh G[b/y/ s'Vdk j?.59595959 :EkoEtkdh

310

BkNeeko i' e[M nkgD/ nkb/Fd[nkb/ d/ydk j?, T[;B{z p/fMie

BkNe ftZu g/Ù eoe/ n;b f˜zdrh dh j{FpFj{ s;tho

T[bhefdnK :EkoE dk Gow f;oidk j?. :EkoEtkd s'A fJj jh

noE fbnk iKdk fojk j? fe BkNe t/yfdnK jh doÙe fJj

efjD s/ w˜p{o j' ikt/ fe fJj “vokfJzr o{w” ;kvk jh vokfJzr

o{w bZrdk j?.66660000 BkNe :EkoE d/ gqdoÙB dk nkXko gqshfBXkB

Ù?bh (Representational Style) s/ gqdoÙBh Ù?bh

(Presentational Style) jB. gqshfBXkB Ù?bh jh :EkoEtkdh

Ù?bh j?, i' wzu T[Zgo n;bhns dk Gow g?dk eodh j? s/ doÙe

B{z bZrdk j?, fit/A T[j “BkNe” BjhA ;r'A “n;b ihtB” jh t/y

fojk j?. godoÙBh Ù?bh wzu s/ n;bhns dk Gow BjhA f;oidh,

G[b/yk T[gikT[Adh iK fdÙkFfBod/Ù jh fdzdh j?. fJ; bJh fJj

r?o :EkoEtkdh Ù?bh ti'A T[Godh j?.66661111 :EkoEtkd dk nkozG

1875 JhH ftZu fJp;B d/ BkNeK d[nkok j'fJnk wzfBnk iKdk j?.

fJp;B d/ “J/ vkb˜ jkT{;”, “fgbo˜ nk¯ ;[;kfJNh” ns/ “n?B

n?fBwh nk¯ ghgb” ;wki dhnK rbs ehwsK ns/ nD;[yKthnK

;fEshnK ftZu ihtB fiT{D dh w˜p{oh B{z g/Ù eod/ jB. fJp;B

B/ nkgD/ nkb/Fd[nkb/ dh ;Zuh s;tho nkgD/ nB[Gt d[nkok

g/Ù ehsh. nKdo/ n?Bs'Jh :EkoEtkdh wzu B{z ftef;s eoB

tkbk nrb/ok gZSwh BkNeeko j?, fi;B/ 1887 JhH ftZu

“EhJ/No fbpo” ;z;Ek dh BhAj oZyh ns/ 1890 ftZu fJj XkoBk

fdZsh fe T[;dk BkNe ;fs, fBohyD ns/ gqfeqsh d/ gqsZy

nfXn?B T[go nkXkfos j?. T[;B/ e;kJh dh d[ekB dk

311

fdqÙFf;oiD bJh whN d/ tZv/FtZv/ N[eV/ tk;sfte o{g ftZu

wzu s/ bNek fdZs/. ;s'fB;bkt;eh s/ ;Nfozvpor :EkoEtkdh

wzu s/ gqshfBX b/ye jB.66662222 x[zwD B/ BkNe “nDj'Dh” dh

f;oiDk :EkoEtkdh BkNFÙ?bh d/ nkXko s/ ehsh j?. d{i/ nze d/

Ù[o{ ftZu jh o[bd{ x[fwnko d/ xo dk fdqÙ gkso dh ;wkfie,

nkofEe s/ tk;sfte ihtB dh w{zj p'bdh s;tho g/Ù eodk j?.

fJ; ftZu :EkoEktkdh fdqÙ ;zg{oB j? L

o[bd{ x[fwnko d/ xo d/ ftjV/ ftZu yZph ezX d/ Bkb

fJZe nbkDh wzih yVh j?. T[jd/ goQK e[eVhnK dk

y[Zvk j?. ;kjwDh ezX ftZu xo dk p{jk j? fi; B{z

pkjo'A e[zvh bZrh j'Jh fd;dh j?. p{j/ d/ ;Zi/ jZE

xV/EDhnK T[Zs/ xfVnK s/ e[ZfinK dhnK gkbK

bZrhnK j'JhnK jB. yZp/ gk;/ u[ZbQk u"Aek j?. ftueko

d' g[okD/ w{jV/ gJ/ jB. id godk T[mdk j? sK o[bd{

wzih T[D fojk j?. o{Vh d{i/ gk;/ ghjVh s/ p?mh oZ;h

fyZudh j?.66663333

“fiT{Adh bkÙ” :EkoEtkdh Ù?bh nXhB T[; ihtBF :EkoE

dh s;tho T[bhedk j?, i' fJ; BkNe dh gkso ezuBk B[z ihtB

d/ T[; w[ekw s/ fbnk yVQk eodk j? fiZE/ T[;dk ihtB “fiT{Adh

bkÙ” pD iKdk j?. ezuBk dk o{g e'b nkgD/ pZu/ dh fojkJh bJh

¯fonkd eoBk gkme$doÙe d/ fjod/ B{z Mzi'V fdzdh j?. fJe

w˜p{o s/ bkuko n"os dh t/dBk Bkb wkBth wB e[obk T[Zmdk

j?. fJ; BkNe dk d{;ok gfjb{ fJfsjk;e j? i' nk˜kdh dh

312

bVkJh ;w/A tkgo/ fcoe{Fc;kdK ns/ wkBtiksh d[nkok jzYkJ/

Ùohoe s/ wkBf;e sÙZdd B{z fpnkBdk j?.

gzikph BkNe ftZu ftXhrs :EkoEtkdh BkNFÙ?bh dk

nkozG 1913 JhH ftZu nkJhH ;hH Bzdk d/ gfjb/ BkNe “;[jkr” s'A

j'fJnk, fi; bVh ftZu gfjbh ghVQh d/ BkNeekoK nkJhH ;hH

Bzdk, jouoB f;zx, ;zs f;zx ;/y'A, pbtzs rkorh, r[ofdnkb

f;zx c[Zb, r[ofdnkb f;zx y';bk nkfd d/ BkNe ns/ T[BQK dhnK

g/ÙekohnK Ùkfwb jB. fJ; T[gozs 1947 d/ B/V/ T[Goh d{ih

ghVQh d/ BkNeekoK jo;oB f;zx, ;[oihs f;zx ;/mh, eg{o f;zx

x[zwD, r[ouoB f;zx d;{ik, gfos'Ù rkorh, nwohe f;x nkfd

d/ w[ZYb/ BkNe ns/ g/ÙekohnK :EkoEtkdh BkNFÙ?bh okjhA

gqtkB uVQhnK s/ gzikph ozrwzu T[Zs/ fJ; Ù?bh dk p'bpkbk

fojk.66664444 “nDj'Dh” BkNe dh p'bh gksoK dh ;fEsh nB[e{b j?.

BkNeh ekoi B{z fJeZb/ gkso d/ wkBf;e ;zxoÙ, fJe s'A f˜nkdk

iK fJe' ;w/A nB/e gksoK d/ nKfre, ;ksfte s/ tkfue nfGB?

okjhA ;zg{oB ehsk frnk j?. fJ; BkNe ftZu gq:'rtkdh seBhe

tosfdnK x[zwD B/ o{VQh d/ wkBf;e dtzd B{z goSkftnK dh Bth

i[rs Bkb ;keko ehsk j?. fJ; BkNe dh gkso eKsk gVQhFfbyh

fJ;soh d/ ;[szso ftukoK okjhA fJ;soh d/ ;wkfie ;[Xko dh

tekbs eodh j?.

n?p;ov BkNn?p;ov BkNn?p;ov BkNn?p;ov BkN----Ù?bh LÙ?bh LÙ?bh LÙ?bh L

1960 s'A pknd gzikph BkNe ns/ ozrwzu ftZu gZSw

dhnK BthnK BkNFÙ?bhnK n?fge EhJ/No, n?p;ov EhJ/No,

313

jzrkwh EhJ/No dk gqt/Ù j[zdk j? ns/ fJBQK Ù?bhnK d/ gqGkt nXhB

BkNFouBk ubdh j?. fJ; eVh ftZu ;[oihs f;zx ;/mh B/

n?p;ov BkNFÙ?bh B{z nkXko pDk e/ “wod wod BjhA, shthA

shthA BjhA”, “Bzrh ;Ve oks dk Ujbk”, “fezr fwo˜k s/ ;g/ok”

nkfd BkNeK dh ouBk ehsh. pbtzs rkorh B/ “Ù"eD” shih

ghVQh d/ BkNeeko niw/o n"by B/ “YKvk” s/ w[V u"Eh ghVQh d/

BkNeeko ;shÙ e[wko towk B/ “dkfJo/” ftZu jzrkwh BkNFÙ?bh

dhnK i[rsK B{z tofsnk. joÙoB f;zx B/ “bzw/ ;w/A dk Boe”,

jouoB f;zx B/ “eZbQ, nZi s/ Gbe” ns/ nwoihs ro/tkb B/

“d' xVhnK dk BkNe” ftZu n?fge EhJ/No dh Ù?bh tosh j?.66665555

gzikph BkNe dh shih ghVQh d/ ;[gqf;ZX BkNeeko eg{o f;zx

x[zwD d/ BkNeK ftZu th fJBQK tofDs Ù?bhnK d/ nzÙK dh

fBÙkBd/jh ehsh ik ;edh j?. gzikph BkNe y/so ftZu

nkswihs dk “epo;skB”, “jtk wfjb” ns/ niw/o n"by dk

“nopd Bopd X[zd{ekok” nkfd BkNe n?p;ov Ù?bh d/ sZsK B{z

tosd/ j'J/ ihtB dh noE jhDsk dh EK “ihtB dh noEg{oBsk”

dk ;zuko eod/ jB. fJ; fe;w dk :sB gfjbK “fezr, fwo˜k s/

;g/ok” ftZu ;[oihs f;zx ;/mh B/ th ehsk.66666666 ni'e/ :[Zr ftZu

em'o :EkoE Bkb NeoKd/ wB[Zy d/ ;[gfBnK dk N[ZNDk s/ f;ZN/

ti'A wB[Zy B{z nkgDh j'Ad dh ftnoEsk dk nfj;k; ikgDk fJBQK

BkNeK d/ iBw dk fJe ekoB j?. f z̃drh dh T{bFib{bsk,

T[d/ÙK dk rtku ikDk fJBQK BkNeekoK s/ jkth j?.67676767 vkH ;[oihs

f;zx ;/mh fJ; ;zpzXh uouk eodk j'fJnk fbydk j? fe n?p;ov

dk BkNeeko wB[Zyh ;fEsh dh fBokoEesk B{z gqrNkT[Adk j? go

314

T[;d/ gqrNkt/ ftZu soe dh e'Jh EK BjhA. fJ; fe;w dk EhJ/No

fe;/ th d/Ù d/ EhJ/No ftZu Bk fe;/ f;XKs ti'A g?dk j'fJnk j?

ns/ Bk jh fe;/ pkjob/ n;o j/mK. nkX[fBe wB[Zyh ;fEsh jh

nfij/ EhJ/No dh gq/oBk ;o's j?.68686868 eg{o f;zx x[zwD d/ BkNe f;ZX/

s"o ”s/ n?p;ovtkdh seBhe dh gqshfBXsk BjhA eod/ gozs{

T[;d/ e[M BkNe fit/A “gkrb b'e”, “fiT{Adh bkÙ”, “okDh e'ebK”,

“f z̃drh s'A d{o”, “w{e ;z;ko” BkNeK ftZu n?p;ov Ù?bh d/ sZs

fdqÙNhr'uo j[zd/ jB. “fiT{Adh bkÙ” BkNe ftZu nkgDh bVeh dh

sbkÙ ftZu GNe oj/ w/io e'jbh dh tkoskbkg T[; ;w/A c {̃b

bZrdh j? id'A T[j dhge B{z uzrk nkofN;N pDB bJh nkgDk

jZE eZND dh ;bkj fdzdk j?.

e'jbh L tkB r'e B/ nkgDk J/e ekB ekN dhnk Ek, sp t[j

pVk nkofN;N pDk. s[w nkgDk J/e jkE ekN d'.

fJj pV/ oki dh rZb ;h. s[jkvh ekw:kph tk;s/ w?A

dZ; fdsk J/.69696969

w/io e'jbh nkgDh gsBh ns/ bVeh d/ ftS'V/ ekoB

T[gih ntu/sB wB dh dodBke nt;Ek B{z dhge fuZsoeko

Bkb c {̃b fijh tkoskbkg okjhA ;KfMnk eodk j?. T[j

gkrbykB/ ftZu'A d"VB ;zpzXh dZ;dk j? L

e'jbh L :?;! jw feT[A Bk Gkrsk< tjK ;G b'r pbZvh gkrb

j?, J/e dw gkrb! jw ;[gov?AN dk e'oN wkoÙb

eotkJ/rk! JhvhnN! jw e' Gh pzd eo dhnk.

;hohn; w?No! e'oN wkoÙb j'rk. BjhA j'rk<77770000

315

“w{e ;z;ko” BkNe d/ gkso ;{oi dh tkoskbkg s'A fJj

nzdk˜k brkT[Dk w[Ùfeb j? fe T[j T[;d/ n;fsst Bkb

;zpzfXs j? iK ntu/sB ftZu dfws nkgDh gq/fwek SkfJnk B{z.

T[j nkgDh SkfJnk B{z fwDdk ofjzdk j? s/ efjzdk j? L

;{oiL w/oh SkfJnk feE/ t/<HHH ˆw s/ d[y ftZu fJB;kB dh

SkfJnk th ;kE SZv d/Adh J/A HHH SkfJnk< HHH

SkfJnk< feE/ rJh w/oh SkfJnk< HHHH SkfJnk! HHH77771111

x[zwD d/ BkNe “gkrb b'e” ftZu n?p;ov Ù?bh d/ sZs

nfXe wksok ftZu fwbd/ jB. fJ; BkNe d/ gkso fbykoh, pkp{,

j/wbk s/ vkH prbk gkrbgD dh nt;Ek ftZu ekoi dk wkJhw

eod/ jB. fbykoh gfVQnkFfbfynk, p/o[̃ rko wkBf;e o'rh j? i'

g?Bf;b$uke s'A fpBK jZE dh T[Arb Bkb ezX ”s/ e[M fbydk

ofjzdk j?. pkp{ gq/w ftZu n;cb NkJhg wÙhB s/ bt b?No NkJhg

eoB dk wkJhw eodk j?. BkNe d/ nzs s/ g[Zso dh w"s d/ ;dw/

ekoB gkrb vkH prbk fbykoh tKr ezX s/ jZE dh T[Arb Bkb

fbyD bZrdk j? s/ j/wbk ;kVh d/ gZb/ Bkb coÙ s/ g'uk c/odh

j?. BkNeeko B/ gksoK dh n?p;ovtkdh ekoiÙhbsk s/

tkoskbkg okjhA BkNeh :EkoE B{z T[ikro eoB dk :sB ehsk

j?. gkb ns/ pkp{ dh tkoskbkg T{bFib{b bZrdh j? L

gkb L jkbN. pkT{NoB. HHH ;hNh tkbk pkp{ pkjo ikJ/rk HHH

s/̃ uZb! UJ/ pkp{ HHH Gbk wkB; pD. pkjo ub!

pkp{ L j'Ù Bkb rZb eo UJ/ c"ih gfjbtkBK. s?B{z gsk BjhA

w?A gkrb :{BhnB dk iBob ;?eNoh nK. 77772222

316

“p[Mkos” BkNe ftZu w/io ;kpo dh G?D ;'chnk dh

tkoskbkg ftZu'A th n?p;ov Ù?bh d/ Gkt T[gid/ jB.

jzrkwh BkNjzrkwh BkNjzrkwh BkNjzrkwh BkN----Ù?bh LÙ?bh LÙ?bh LÙ?bh L

“jzrkwh BkNFÙ?bh” prkts dk EhJ/No j? fi;dk ;z;Ekge

nkos' ;h. fJj prkts ;wki d/ fybk¯, ftt/e dh oki fto[ZX

prkts j?. nkos' dk ftuko j? fe ;ZfGnkukoe$ ;wkfie

dpktK B/ wB[Zy B{z dfws s/ fpwko pDk fdZsk j?. EhJ/No dk

T[d/Ù wB[Zy B{z jo gqeko d/ dwB s'A w[es eoBk j?.77773333 nkos' d/

fJ; EhJ/No dk T[d/Ù wB[Zy B{z EhJ/No d/ nB[Gt d/ ˜ohJ/ T[; ;ko/

e[M s'A w[es eoBk ;h i' T[;B{z esbK, bVkJhnK s/ pbksekoK

bJh T[s/fis eodk j?.77774444 eg{o f;zx x[zwD B/ po?ıs d/ GktFp'X

B{z rqfjD eofdnK fJBQK nzÙK dk gq:'r ;[u/s gZXo s/ ehsk j?.

fJ; dk gqdoÙB BkNe “w{e ;z;ko” ftZu gqshgksoK d/ tkoskbkg

dk gq:'r n;bh gksoK dk w{e nfGB? GktBktK B{z shposk Bkb

T[ikro eoB bJh eodk j?. fJ;/ BkNe ftZu ekoi dh s/̃ h,

;{oi, SkfJnk s/ feoB d/ nkg;h ;zxoÙ ftZu'A T[gihnK fGnzeo

;fEshnK jB. gfjb/ nze ftZu ;{oi B{z gkrb eoB bJh

feobhnK dk nkuko y[nkT[Dk nkfd nfij/ fdqÙ “EhJ/No nk¯

eo{nbNh” dh nkgDh ;hwk$;wM nB[;ko rqfjD ehs/ gqGkt jB.

“gkrb b'e” BkNe ftZu gkrb b/ye dk s/̃ Fs/̃ nZyo T[eoBk,

B/sk dk '̃oF '̃o Bkb s/̃ Fs/̃ p[ZbQ fjbk e/ GkÙD d/Dk,

Bofseh dk w{e nfGB? okjhA feos dhnK w[doktK dh g/Ùekoh,

vkeNo dh woh˜K ;zpzXh pfj;, BkNe d/ nzfsw gVkn s/

317

vkeNoK dk gkrb j'Dk s/ woh˜K dk vkeNoK d/ :zso T[mk e/ s/

eZgV/ gfjB e/ vkeNo j'D dk ftyktk eoBk, eg{o f;zx x[zwD

d[nkok nu/s$;[u/s s"o s/ nkos' s'A rqfjD ehs/ gqGkt dh T[gi

jh ej/ ik ;ed/ jB. “fiT{Adh bkÙ” BkNe ftZu w/io e'jbh dk

gkopsh dk rbk x[ZNDk s/ SZs s'A ;[ZN e/ T[;dk esb eo d/Dk

ns/ “nDj'Dh” BkNe ftZu o{Vh dh eo'Vh Ùkj gqsh pdbk bT{

gqftosh th fJ;/ gqGkt dh d/D j?. “w{e ;z;ko” BkNe ftZu gq'H

feoB dk SkfJnk B{z wkoFwko nZXw'fJnk eoBk th EhJ/No nkc

eo{nbNh d/ gqGkt B{z T[ikro eodk j?.

:{BkBh:{BkBh:{BkBh:{BkBh BkNBkNBkNBkN----Ù?bh LÙ?bh LÙ?bh LÙ?bh L

:{BkBh BkNFÙ?bh ebk;eh :[Zr dh d/D j?. e'o;, ;{soXko,

wy"N/, gq'i?eNo, o"ÙBh nkfd :{BkBh BkNFÙ?bh d/ wjZstg{oB

sZs jB fiBQK dh ebkswe Yzr Bkb g/Ùekoh x[zwD d/ BkNeK

B{z :EkoEe gZXo s/ b? iKdh j?. ;{soXko “;{so” s/ “Xko” ÙpdK

dk ;z:[es o{g j?. ;{soXko dk noE j? “Xkrk” s/ Xko dk noE j?

“;KGD tkbk” ;{soXko dk noE j? Xkrk ;KGD tkbk iK Xkrk

cVB tkbk.75757575 BkNe ftZu ;{soXko dh nfGB/sk ti'A j'Ad B{z

;theko eod/ j'J/ vkH ewb/Ù T[Zgb dk ftuko j? fe “BkN ouBk

ftZu BkNeeko nkgD/ G"fse nB[Gt d/ ;jko/ nkgD/ wkBf;e

nB[eoD o{gh i˜pksh nfj;k; d/ gZXo T[Zs/ fJe ouBkswe

gqrNktk eodk j? ns/ ;{soXko BkNe d/ fJ;/ i˜pkshFnfj;k;

o{gh ouBkswe nfGftnesh d/ nkXko s/ e[M fJe nB[Gt j'D

tkb/ G"fse gqdoÙBK B{z ozrwzu s/ ;keko eodk j?.”77776666

318

;{soXko BkNe ftZu ftfGzB gZXoK s/ ekoiÙhb j[zdk j?

fit/A - eEkBe ;zpzXh ikDekoh d/Dh, gksoK Bkb gohu?, tkgo

u[Zeh iK GftZyw[yh xNBk s'A ;{fus eoBk, BkNeh ekoi B{z

rshÙhb oZyDk nkfd. ;{soXko BkNeh ;zrmB dk w[yh j[zdk j? i'

BkNeh gksoK B{z nfGB? ebk gqsh f;Zfynk th fdzdk j?. ;{soXko

dh T[fus ekoiFe[Ùbsk bJh T[;dk ftt/eÙhb s/ fttjko ti'A

w"fbe j'Dk ˜o{oh j?. eg{o f;zx x[zwD B/ nkgD/ BkNeK ftZu fJ;

i[rs B{z pkı{ph fBGkfJnk j?.

BkNe “o'vk ibkbh” ftZu opkph ;{soXko dk ekoi

fBGkT[Adk j'fJnk o'v/ ibkbh dh fwfEjkf;e gq/w eEk dh

ikDekoh d/ e/ BkNe Ù[o{ eodk j? L

;{soXkoL o'v/ ibkbh dh b'e ejkDh

f;oih j? gzikp d/ gkDh

b'e eEk ed/ pjh Bk j[zdh

ghVQhU ghVQh N[odh ofjzdh

wkg/ pkbK skJhA ;[DKd/

tkfo;K dh T[j M'bh gKd/

fto;/ ftZu fJj ou fwu iKdh

ihtB dk fJj nzr j? pDdh

bZSD yk; fJj b'e eEk dk

;Zu M{m BjhA gofynk iKdk

Gkt jh J/E/ noE j? oydk

bU Ù[o{ j? BkNe j[zdk HHH77777777

319

“wkB; eh J/e iks” BkNe ftZu ;{soXko B;bh ftseo/ d/

fÙeko gkso ;zpzXh ikDekoh fdzfdnk T[;dh eo{g fdZy ekoB

BkNe ftZu T[sgzB ;fEsh ;zpzXh ;ze/s eodk j?. fJ;/ BkNe ftZu

;{soXko gksoK Bkb ikDFgSkD eokT[AfdnK T[BQK d/

ftneshst B{z T[xkVdk j'fJnk BkNe d/ e/Adoh Ehw Bkb

gfofus eokT[Adk j?? L

;{soXko L nZi d/ wB[Zy B{z iksK, ozr dhnK ;"VhnK s/ jB/ohnK

r[̄ ktK ftZu tb/ ofjDk Ù'Gk BjhA d/Adk. j[D sK

g[bkV s'A gko T[;dh Mke J/. j[D sK T[;B/ uzB dh

e[nkoh fwZNh s/ nkgDh g?V T[eo fdZsh J/. j[D sK

;kok ftÙt T[;dk nkgDk ftjVk J/, s/ ;ko/ wB[Zy

T[;d/ ;e/ ;B/jh. j[D sK T[;dk Bknok J/ L “wkB; eh

J/e iks”78787878

“pzd rbh” BkNe ftZu ;{soXko T[jBK b'eK d/ Gow B{z

s'Vdk gqshs j[zdk j? i' rqfj;sh ihtB B{z Xosh s/ ;tor dk

doik fdzd/ jB. ;{soXko Ùkdh B{z nBzdwJh pDkT[D bJh

gquZfbs gqpzX B{z pdbD dk ;[B/jk fdzdk j? L

;{soXko L go fJj ;tor nZi sZe fe;/ B{z B;hp BjhA j'

;fenk. fJj pVh e"Vh ;ukJh J/ w/o/ pZfuU F fe

wB[Zy nkgD/ bJh ;tor f;oidk ;{bK f;oi b?Ad/, s/

;koh T[wo ;okg/ j'J/ xkfJb gzSh tKr fJjBK ;{bK

dhnk B'eK Bkb nkgk gZSdk ofjzd?. HHH wB[Zy B{z

fiT[Ad/ ih e'Jh ;tor BjhA fwb ;edk. e'Jh y[Ùh

320

BjhA fwb ;edh. go i/eo s[;hA ;tor f;oiDk

uKjd/ U, i/ s[;hA ;tor f;oiD dh fjzws oZyd/ U,

sK dzgsh ihtB d/ ;zebg ftZu gfotosB fbnkU,

fJ;d/ e'jVK B{z d{o eo'. nkT[D tkbhnK B;bK bJh

;[ykt/A BeÙ T[eko'.79797979

“w{e ;z;ko” BkNe ftZu BkNe dk gkso Ùks BkNeeko,

gkso s/ nkb'ue dk shjok ekoi fBGkT[Adk j?. BkNeeko ÙKs

ftnkfynkeko s/ fNZgDheko ti'A gksoK dh Ùı;hns s/

wkBf;e nt;Ek dh ikDekoh fdzfdnK BkNeh bVh B{z nN[ZN

oZyD ftZu ;cb ofjzdk j?. BkNe d/ nkozG ftZu doÙeK dk

nfGBzdB eod/ j'J/ BkNeh gksoK d/ otZJhJ/ gqsh ngDk

nfGftnes eodk j? L

ÙKs L “w{e ;z;ko” t/yD bJh i[V/ doÙeK B{z w/ok gqDkw. HHHH

ihtB wzu s/ ftuod/ e[M nfij/ gkso w?A t/y/ B//,

fizBQK B/ nkgD/ nkg B{z ihtB o" Bkb'A eZN fbnk. T[j

w{e doÙeK tKr ezY/ s/ p?m/, ihtB ;kro d/ rzdb/

gkDhnK ftZu tkgodk swkÙk t/y oj/ B/.88880000

BkNe ftub/ w{e gksoK d/ ihtB :EkoE dh g/Ùekoh bJh

gqshgksoK d/ ekoi ;zpzXh ikDekoh fdzdk j? L

fJj uko/ ebkeko tko'tko s[jkv/ ;kjwD/ uko gksoK

dh nksw eEk g/Ù eoBr/.88881111

fJ; gqeko x[zwD d/ BkNeK ftZu ;{soXko fJe nfijh eVh

j' fBpVdk j? i' doÙe, ndkeko s/ b/ye ftueko fJe g[b dk

321

ekoi fBGkT[Adh j?. T[j nshsww[yh iK GftZyw[yh xNBk$;fEsh

;zpzXh ikDekoh d/ e/ doÙeK B{z ;Zu Bkb i'Vh oZydk j?.

“p[Mkos” BkNe ftZu fJe sko/ tkbk ¯eho ;{soXko ti'A

g/Ù j[zdk fi;d/ rhs d/ p'b wkBth ihtB d/ rfjo/ s/ ojZ;wJh

:EkoE B{z gqrNkT[Ad/ jB L

¯eho L iheo ;kro dh e[Zy ftu'A,

SZb e'Jh T[Go nkt/,

;kro Bkb'A tZyoh j' e/,

;kro ftZu ;wkt/ HHH

Jheo s/ok ihtB pzd/,

ihtB s/ok fJe p[Mkos!

fBoh p[Mkos!!88882222

2H2H2H2H e'o; L e'o; L e'o; L e'o; L e'o; ;{soXko d/ ;wkBGkth ftXh j?. fe;/ gkso

ftÙ/Ù d/ wzu s/ nk e/ rhs rkT[D dh fefonk e'o; j?. e'o;

;{soXko tkbk eosZt jh fBGkT[Adk j?. BkNeh i[rs d/

nzsors eEkBe B{z ft;Eko fdzdk j'fJnk e'o; BkNeh ekoi s/

fNZgDh eo ;edk, tZyo/ fdqÙK B{z i'V ;edk j?, doÙeK Bkb

ikDFgSkD eotk ;edk j?. e'o; pko/ x[zwD dk nkgDk ftuko

fJj j? fe, šdoÙeK ns/ gksoK ftueko e'o; fJe g[b dk ezw

d/Adk j?. e'o; gksoK B{z th ;zp'XB eodk j? doÙeK B{z th eodk

j?. e'o; gksoK Bkb tksokbkg th eo b?Adk j?. fJj' ;G e[M

ihtB Bkb'A tX/o/ BkNeh :EkoE T[;koB d/ ;kXB jB.@88883333

x[zwD d/ BkNe “okDh e'ebK” ftZu e'o; ftXh dh tos'A

ftÙkb gZXo s/ j'Jh j?. ;w[Zu/ BkNe ftZu e'o; fefonkÙhb

322

G{fwek fBGkT[Adk j'fJnk BkNeh ejkDh ftZu nkfd s'A nzs sZe

fdbu;gh pDkJh oZydk j?. oki/ o;kb{ dk fJzs˜ko eo ojh okDh

e'ebK dh wkBf;e ;fEsh e'o; d/ fBwB eEB s'A Mbedh j? L

e'o; L jZ; b? BZu b? s'sfVnk t/

nzp B{z p{o fgnk

rk b? okr ouk b? w?Bk

nzp B{z p{o fgnk HHH

rk b? w?Bk nk ikt/rk

wkjhnk d{o frnk.88884444

oki/ o;kb{ d/ d[nkb/ M[owN gk e/ BZu ojhnK e[VhnK bJh

p'bh gkT[D dk ekoi th e'o; jh fBGkT[Adk j? L

e'o; L i/ oki/ B{z okDh b'V/A

tj[Nh e'Jh pBkDh b'V/A

fgnko dh y/v ”u jkDh b'V/A

fJÙe Bdh dk gkDh b'V/A

SK tkbk pD ik p{Nk t/

n;hA ghAx M{NhJ/ HHH

d/ d/ fJe fJe M{Nk t/

n;hA ghAx M{NhJ/ HHH 88885555

okDh e'ebK d/ iBw ;w/A T[;dh wk;{whns, e'wbsk ns/

;[zdosk nZr/ oki/ o;kb{ tor/ em'o, jmXowh, nfiZs s/ jzekoh

oki/ d/ ;h; fBGkT[D dh ;fEsh s'A e'o; ikD{ eotkT[Adk j? L

323

e'o; L ;Zuw[Zu jh uzB n;wkBh Xosh T[s/ T[so nkfJnk.

XzB XzB T[j e[Zy ;[bZyDh fi; fJj ukBD ikfJnk.

f;oeZgK d/ d/Ù ”u'A, jB/Qo jND dk w";w nkfJnk.

b'j/ B/ nZi e'wbsk B{z, gfjbh tkoh ;h;

fBtkfJnk.86868686

e'ebK d/ pkbFto/;/ ftnkjh ikD, v'bh s[oB ;w/A

ÙfjBkJhnK r{zidhnK jB. e'o; d/ T[uko/ fBwB eEB e'ebK dh

ndG[Zs, fBokbh s/ fBob/g fe;ws tZb ;ze/s eod/ jB. BkNe

d/ nzs ftZu oki/ o;kb{ d[nkok e'ebK d/ gq/wh oki/ j'vh dk esb

eoB T[gozs okDh dk wfjbK s'A Skb wko e/ nksw jZfsnk eo

b?D dh ;fEsh dh ftnkfynk e'o; dh eo[DkwJh tksokbkg

okjhA ehsh rJh j?.

e'o; fJ; BkNe dh fizdikB j?, BosehnK d/ p'b, X'ph s/

X'pD d/ NZg/ e'o; p'bdk j?, o;kb{ dh EK o[pkJhnK d/ p'b e'o;

dh nktk˜ ftZu jB. e'ebK s'A p[Mkos o;kb{ dh EK e'o; g[ZSdk

j? s/ BkNe d/ nzs dh sqk;dh e'o; d/ fjod/ t/de o[dB Bkb

T[;koh iKdh j?.

x[zwD B/ :{BkBh BkNeekoK ;Nfozvpor s/ pos'bs po?ıs

dk gqGkt ep{fbnk f;ZX/ o{g ftZu B˜o nkT[Adk j? i' e'o; dh

seBhe B{z gksoK dhnK wkBf;e gosK co'bD bJh tofsnk j?.

“nshs d/ goSkt/A” BkNe ftZu T[b¯s fÙeko/ tkb/ d[nkok

fgS'eV ftZu'A rkJ/ rhs bkb;k dh n;zs[fbs wkBf;esk s'A

godk jNkT[D d/ Bkb BkNeh bVh B{z i'Vd/, eEkBe B{z

324

rshÙhbsk gqdkB eod/, gksoK s/ BkNeh xNBktK dk ftÙb/ÙD

th eod/ jB. rhs d/ p'b bkb;k d/ wkBf;e ;zxoÙ d/ Bkb

wB[Zyh ihtB ftZu d[ZyF;[Zy dh g{oe j'Ad B{z ;thekod/ jB.

f z̃drh ftZu ˆw s/ d[Zy s'A

e"D gk ;fen? fB˜ks HHH

ihDk j? fi; T[j fJBQK B{z

w[;eok e/ io bt/ HHH 87878787

“p[Mkos” BkNe ftZu e'o; pj[gosh ekoi fBGkT[Adk j?.

fit/A - p/r dh sqk;fde jkbs, gsh gsBh d/ n;[ykt/A ;zpzXK d/

fposKs d/ Bkb BkNeh xNBktK B{z ;zi'D dk ekoi th

fBGkT[Adk j?. Ùhoh d/ wod iksh gqsh eo[Zys ftjko s/ pdbk

bT{ fposh gqsh e'o; d/ p'b jh jB L

e'o; L ÙhohA B/ fJzM fiZs e/ pk˜h,

nkgDh jT{w? j'o tXkJh.

emhnK eoe/ pkrh e[VhnK,

xo d/ ftZu ebZp pDkJh.

d"o BÙ/ d/ uZbD bZr/,

Ùkjh mkm s/ ykDk ghDk.

fJjBK BkoK B/ fJj mkDh,

d[ZGo eohJ/ wod dk ihDk.88888888

:{BkBh BkNFÙ?bh dh seBhe BN s/ BNh dh tos'A th

x[zwD d/ BkNeK ftZu fdqÙNhr'uo j[zdh j?. “okDh e'ebK” BkNe

ftZu BN s/ BNh dh BkNFi[rs doÙeK ns/ BkNeh ekoi ftZu

325

ftE ;Ekfgs eodh j?. fJ; BkNe ftZu fJj fNZgDhnK ;Ekfgs

jB ns/ w[Zy gksoK dh w"i{drh ftZu nkgD/Fnkg B{z T[BQK dh EK

;wM e/ T[BQK dh ;fEsh dh ftnkfynk eod/ jB. BN s/ BNh dh

fJj ftnkfynk BkNe d/ n;b ihtB j'D d/ Gow B{z s'Vdh j?.

okik fBoT[Zso j' e/ e'ebK tZb t/ydk j? T[j th ;tkbhnk

B˜oK Bkb T[; tZb d/ydh j?. d't/A p[Zs dh soQK w{e jB. BN s/

BNh gqt/Ù eod/ jB.

BNh L s{z okik o;kb{ pDe/ ;tkb g[ZS b?, w?A okDh e'ebK

pDe/ itkp fdtKrh.

BN L s?B{z eh gsk e'ebK B/ eh itkp d/D/ jB.

BNh L fit/A s?B{z gsk oki/ B/ eh ;tkb eoB/ jB (BN s/ BNh

jZ;d/ jB).

BNh L w?Bk B/ gZNhnK w/YhnK t/ okfink.

Bkb/ s'fVnk rb/ dk jko okik ih.89898989

b'eb'eb'eb'e BkNBkNBkNBkN----Ù?bh L Ù?bh L Ù?bh L Ù?bh L

gzikph BkNeekoK dk b'eFBkN Ù?bh dh tos'A gqsh o[fus

j'Dk gzikph BkNe s/ ozrwzu B{z ;fGnkukoe nwhoh gqdkB eodk

j?. b'eFBkN Ù?bh nXhB f;oi/ BkNeK ftZu b'erhs, b'eFX[BK,

b'eF;zrhs, b'eFo[uhnK ns/ b'eFejkDhnK dh tos'A ehsh

iKdh j?. fJj nkX[fBe ihtB dhnK edoKFehwsK dk ftÙb/ÙD

b'e:kfBe gfog/y ftZu eod/ jB. BkNeh gqGkt B{z shyD eoB

bJh wok;hnK, GzvK, BebuhnK dh b'eFBkN i[rs ftÙ/Ù o{g

ftZu tosh rJh j[zdh j?. eg{o f;zx x[zwD d/ BkNe “nDj'Dh”,

326

“okDh e'ebK”, “o'vk ibkbh” ftZu b'eFBkN Ù?bh d/ nzÙK dh

tos'A fdqÙNhr'uo j[zdh j?. “nDj'Dh” BkNe ftZu b'e rhsK s/

b'e p'bhnK dh tos'A gzikp d/ g/Av{ ihtB dk fdqÙ T[bheD bJh

eodk j?. bki' d/ ftnkj w"e/ o[bd{ x[fwnko d/ xo e[VhnK

Y'beh Bkb ;[jkr d/ rhs rkT[AdhnK jB i' g[oksB gzikph g/Av{

;fGnkuko dh s;tho T[bhed/ jB fe fet/A ftnkj s'A j¯sk

gfjbK rbhFftjV/ dhnK n"osK Ùkw t/b/ ftnkj tkfbnK d/ xo

fJeZmhnK j' e/ x'Vh$;[jkr rkfJnk eodhnK ;B.

Bh G?D/ uzBD d/ Ujb/ Ujb/ feT[A yVh<

w?A sK yVh ;K tho/ ih d/ gk;,

eoK nodk;, thok to b'VhJ/.

Bh G?D/ fej' fijk to b'VhJ/<

t/ thok fiT[A skfonK ftu'A uzB,

uzBK ftZu'A ekjB,

xBJhnk to b'VhJ/.99990000

fco ;kohnK fJeZmhnK j' e/ “d/th t/ pkpb” rhs okjhA fgsk

s'A wBuko/ to dh wzr eodhnK jB L

d/JhA d/JhA t/ pkpb U; xo

fiZE/ wZMhnK rkJhnK ;Zm t/,

fJe dk u'tK fJZe dk foVeK,

w/ok ftZu wXkDh jZE t/.99991111

eg{o f;zx x[zwD B/ :EkoEtkdh o[uh d/ nB[:kJh ti'A b'e

p'bh B{z sokÙ e/ BkNeh ozrD fdZsh j? s/ BkNeh eEkBe ftZu

327

b'erhsK s/ b'e BkuK dh tos'A eoe/ BkNeh ;{M-p{M dk gqwkD

fdZsk j?. T[;d/ BkNeK ftZu gquZfbs b'e gozgoktK, ftÙtkÙK,

oj[FohsK o;wK, b'eFBkuK, b'e p'bhnK s/ b'e rhsK dh tos'A

BkNeh ekoi B{z b'eXkokJh noE gqdkB eod/ jB. fJ;/ gqeko

“o'vk ibkbh” BkNe ftZu b'eFBkN Ù?bh d/ nzÙ T[GkofdnK,

e[VhnK dk frZXk, w/b/ dk fdqÙ, b'eFy/vK dk fdqÙ T[;kfonk

frnk j?. o'v/ dk w/b/ ftZu u{VhnK ukVQB dk feZsk, fuwN/ dh

skb s/ BZuDk s/ rkT[Dk b'eFBkN Ù?bh d/ sZsK s/ fdqÙNh

gkT[Ad/ jB. e[VhnK dk b[eDFwhNh, rhfNnK dh y/v y/vDk,

r[ZvhFr[Zv/ dk ftnkj eoBk b'e y/vK dh gq;s[sh j?.

gko;h BkNgko;h BkNgko;h BkNgko;h BkN----Ù?bh LÙ?bh LÙ?bh LÙ?bh L

gko;h BkNFÙ?bh dk wB'oE BkNe ftZu ;K;feqse sZsK d/

gqGkt T[;ko e/ BkNe B{z gqkuhB Gkosh ;z;feqsh Bkb i'VBk j?.

gko;h BkNFÙ?bh nXhB ou/ BkNeK ftZu ÙokpFepkp, w[̃ ok,

fBqs, Ù/no'FfÙnkoh, rhsF;zrhs d[nkok ftÙ/Ù gqGkt dh

gq;s[sh ehsh iKdh j?. x[zwD d/ BkNeK “okDh e'ebK” s/ “o'vk

ibkbh” BkNeK ftZu g[oksB oitkVkÙkjh gozgok dh g?oth

nXhB gko;h BkNFÙ?bh d/ nzÙ fdqÙNhr'uo j[zd/ jB. “o'vk

ibkbh” BkNe ftZu ıkB o'v/ B{z ısw eoB dh y[Ùh ftZu Bqseh

ÙZp' d/ jZE'A Ùokp d/ ikw ghAdk j?. T[;d/ j[;B s/ fydws dh

gq;z;k eofdnK ehwsh s'j¯k fdzdk j?. BkNeeko o'v/ d/ f z̃dk

tkfg; nk ikD s/ opkph s'A o'v/ dh pjkdoh ;zpzXh eftsk

p[btkT[Adk j? L

328

opkph L nkÙe ˜ok Bk v'fbnk

Ujd/ j''mK s/ w[;ekD

B{o ibkbh tkbk ebwk

gVQdh ojh [̃pkB.

nkÙe ed/ Bk woB'A vod/

w"s T[jBK dh pKdh

f z̃drh T[BQK d/ BeÙ edw B{z

u[zwdh ;h; fBtKdh.99992222

“okDh e'ebK” BkNe ftZu okik o;kb{ oki/ j'vh dk esb

eoB T[gozs y[Ùh ˜kfjo eoB bJh yk; fe;w d/ fBqs dk

fJs˜kw eoB bJh j[ew fdzdk j?. okDh e'ebK d/ jZE'A ftÙ/Ù

fe;w dh f;nkbe'Nh ;'w o; Ùokp d/ ikw ghAdk j?. BosehnK

fBqs g/Ù eodhnK jB. “f˜zdrh s'A d{o” BkNe ftZu gko;h

BkNFÙ?bh d/ sZs eftsk dh g/Ùekoh j'Jh j?. fBÙk ftB'd tor/

wBGkT[Ad/ ;kEh d/ fwb ikD s/ y[Ùh ”u gkrb j'Jh eftsk

r[DFr[DkT[Adh j?.

j' rJh J/ ;Zu, w/oh, ;[gB ejkDh,

f z̃drh s'A d{o, go w?A, f z̃drh dh okDhA.93939393

“fiT[Adh bkÙ” BkNe ftZu dhge fuZsoeko ezuBk dh

;[zdosk B{z eftsk tor/ ÙhoÙek ftZu fpnkB eodk j?. fJ;

gqeko eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK ftZu nbg wkso o{g ftZu

gko;h BkNFÙ?bh d/ nzÙ fdqÙNhr'uo j[zd/ jB.

329

;[gBwJh;[gBwJh;[gBwJh;[gBwJh BkNBkNBkNBkN----Ù?bh LÙ?bh LÙ?bh LÙ?bh L

wB'ftfrnkB BkNe ftZu ;[gBwJh Ù?bh dk ftÙ/Ù wjZst

j?, feT[Afe fJj gksoK d/ dfws GktK B{z gqrNkT[D dk ftÙ/Ù

wkfXnw j?. ;[gBwJh Ù?bh s'A Gkt ;[gB/ dh nt;Ek ftZu ftuod/

gkso d/ wB ftubh fJZSk, Gkt, vo, ;'r s/ s"ıb/ nkfd B{z ;[gB/

ftZu gq;s[s eoBk j?. x[zwD d/ BkNeK ftZu gksoK d/ wkBf;e

:EkoE dh g/Ùekoh bJh fJj Ù?bh ftÙ/Ù gZXo s/ tosh rJh j?.

“f z̃drh s'A d{o” BkNe ftZu wkskFfgsk d/ ftS'V/ ekoB sVg

ojh wzi{ B{z ;[gBk nkT[Adk j? fit/A fsnkrh wZm d/ pkjo T[;dh wK

fBÙk T[; e'b nk e/ p?m rJh j?. fBÙk ehs/ r[BkjK s/ gSskT[Adh

s/ ı[d B{z fsq;ekodh j?. fJ; gqeko wzi{ dh wksk B{z fwbD dh

fJZSk ;[gB/ ftZu g{oh j[zdh j?. “o'vk ibkbh” BkNe ftZu o'v/ s/

ibkbh d/ w/b bJh th ;[gBwJh fdqÙ f;ofink frnk j? fi;

sfjs o'v/ s/ ibkbh dh fJZe d{;o/ B{z fwbD dh sVg fi;dh

g{oBsk ;wkfie u"frod/ ftZu ;zGt BjhA ;[gB/ dh nt;Ek ftZu

;zg{oB j[zdh j?.

fJ; gqeko eg{o f;zx x[zwD d/ BkNeK ftZu T[go'es

tofDs ;zukoFi[rsK s/ BkNFÙ?bhnK d/ gq;zr ftZu ftÙ/Ù

ozrwzuh gfog/y f;ofink j?. fJj Ù?bhnK ftÙ/ d/ wB'ftfrnkBe

:EkoE d/ fBGkn bJh, ;zuko :'rsk d/ wB'ftfrnkBe gqshwkB

f;oidhnK jB.

330

jtkb/ ns/ fNZgDhnKjtkb/ ns/ fNZgDhnKjtkb/ ns/ fNZgDhnKjtkb/ ns/ fNZgDhnK

1H ewb/Ù T[Zgb (vkH) (;zgkH), NhH thH s/ gzikph ozrwzuF

pj[gZyh nfXn?B, gzBk 77H

2H ;fsBkw f;zx ;zX{ (vkH), ;kfjs dh j'Ad ftXh, gzBk 10H

3H ewb/Ù T[Zgb (vkH) (;zgkH), NhH thH s/ gzikph ozrwzuF

pj[gZyh nfXn?B, gzBk 77H

4H f;zwh fwZN{ (vkH), BkNF;zuko, gzBk 47H

5H eg{o f;zx x[zwD, nDj'Dh, gzBk 49H

6H eg{o f;zx x[zwD, g[sbhxo, gzBk 23H

7H eg{o f;zx x[zwD, p[Mkos, gzBk 12H

8H eg{o f;zx x[zwD, nshs d/ goSkt/A, gzBk 33H

9H osB f;zx iZrh (vkH) (;zgkH), ;kfjs e'Ù gfoGkfÙe

Ùpdktbh, gzBk 690H

10H eg{o f;zx x[zwD, g[sbhxo, gzBk 74H

11H ihH n?;H okir[o{ (nB[H), Gosw[Bh BkN:FÙk;so,

gzBk 439H

12H i;ftzdo e"o wKrN, ozrwzu s/ p[fBnkdh fB:w, gzBk 137H

13H eg{o f;zx x[zwD, nDj'Dh, gzBk 67H

14H eg{o f;zx x[zwD, nshs d/ goSkt/A, gzBk 18H

15H T[jh, gzBk 102H

16H ;[oihs f;zx ;/mh (vkH), gzikph BkNe ebk d/ ozrwzu,

gzBk 97H

17H eg{o f;zx x[zwD, g[sbhxo, gzBk 43H

331

18H T[jh, p[Mkos, gzBk 37H

19H eg{o f;zx xz[wD, w{e ;z;ko, gzBk 20H

20H eg{o f;zx x[zwD, nshs d/ goSkt/A, gzBk 74H

21H i;ftzdo e"o wKrN, ozrwzu s/ p[fBnkdh fB:w, gzBk 129H

22H f;zwh fwZN{ (vkH), BkNF;zuko, gzBk 78H

23H eg{o f;zx x[zwD, g[sbhxo, gzBk 72H

24H T[jh, gzBk 101H

25H eg{o f;zx x[zwD, wkB; eh J/s iks, gzBk 75H

26H T[jh, fiT{Adh bkÙ, gzBk 97H

27H T[jh, nshs d/ goSkt/A, gzBk 97H

28H eg{o f;zx x[zwD, g[sbhxo, gzBk 31H

29H eg{o f;zx x[zwD, nshs d/ goSkt/A, gzBk 71H

30H T[jh, gzBk 31H

31H eg{o f;zx x[zwD, f z̃drh s'A d{o, gzBk 27H

32H eg{o f;zx x[zwD, fiT{Adh bkÙ, gzBk 23H

33H eg{o f;zx x[zwD, p[Mkos, gzBk 17H

34H eg{o f;zx x[zwD, pzd rbh, gzBk 13H

35H eg{o f;zx x[zwD, nDj'Dh, gzBk 73H

36H eg{o f;zx x[zwD, nshs d/ goSkt/A, gzBk 59H

37H T[jh, gzBk 75H

38H eg{o f;zx x[zwD, w{e ;z;ko, gzBk 16H

39H eg{o f;zx x[zwD, nshs d/ goSkt/A, gzBk 30H

40H eg{o f;zx x[zwD, fiT{Adh bkÙ, gzBk 89H

332

41H T[jh, gzBk 103H

42H T[jh, gzBk 89H

43H eg{o f;zx x[zwD, f z̃drh s'A d{o, gzBk 46H

44H eg{o f;zx x[zwD, p[Mkos, gzBk 20H

45H T[jh, gzBk 20H

46H eg{o f;zx x[zwD, okDh e'ebK, gzBk 10H

47H eg{o f;zx x[zwD, nshs d/ goSkt/A, gzBk 100H

48H eg{o f;zx x[zwD, f z̃drh s'A d{o, gzBk 113H

49H eg{o f;zx x[zwD, nshs d/ goSkt/A, gzBk 101H

50H BtfBzdok pfjb, gqekÙ f;nkb, nfGB?Febk, gzBk 64H

51H T[jh, gzBk 65H

52H eg{o f;zx x[zwD, nshs d/ goSkt/A, gzBk 102H

53H eg{o f;zx x[zwD, okDh e'ebK, gzBk 79H

54H BtfBzdok (;zgkH), eg{o f;zx x[zwD dk BkNFb'e, eg{o

f;zx x[zwD, “w?A fet/A fbydk jK”, gzBk 19H

55H eg{o f;zx x[zwD, g[sbhxo, gzBk 95H

56H T[jh, nshs d/ goSkt/A, gzBk 13H

57H BtfBzdok (;zgkH), eg{o f;zx x[zwD dk BkNFb'e, eoB?b

f;zx fEzd, gzikph ozrwzu s/ x[zwD dk ;EkB, gzBk 57H

58H ;shÙ e[wko towk (vkH), gzikph ozrwzu dh G{fwek, gzBk 9H

59H i;ftzdo e"o wKrN, ozrwzu d/ p[fBnkdh fB:w, gzBk 9H

60H pqjwirdhÙ f;zx, BkNe d/ ozrwzu, gzBk 78H

61H w/tk f;zx f;ZX{ (vkH) (w[Zy ;zgkH), y'i-gZfsqek nze 45,

BkNFÙ?bhnK ftÙ/Ù nze, gzBk 4H

333

62H pqjwirdhÙ f;zx, gzikph BkNe s/ ozrwzu, gzBk 77H

63H eg{o f;zx x[zwD, nDj'Dh, gzBk 43H

64H ;shÙ e[wko towk (vkH), gzikph ozrwzu dh G{fwek,

gzBk 24H

65H T[jh, gzBk 24H

66H T[jh, gzBk 26H

67H w/tk f;zx f;ZX{ (vkH) (w[Zy ;zgkH), y'i-gZfsqek nze 45,

BkNFÙ?bhnK ftÙ/Ù nze, gzBk 62H

68H ;[oihs f;zx ;/mh (vkH), f;oiBkswe BkNe fBod/Ùe,

gzBk 51H

69H eg{o f;zx x[zwD, fiT{Adh bkÙ, gzBk 41H

70H T[jh, gzBk 42H

71H eg{o f;zx x[zwD, w{e ;z;ko, gzBk 48H

72H eg{o f;zx x[zwD, gkrb b'e, gzBk 22H

73H w/tk f;zx f;ZX{ (vkH) (w[Zy ;zgkH), y'i-gZfsqek nze 45,

BkNFÙ?bhnK ftÙ/Ù nze, gzBk 76H

74H T[jh, gzBk 78H

75H r[ofdnkb f;zx c[Zb, gzikph BkNe L ;o{g, f;XKs s/

ftek;, gzBk 151H

76H osB f;zx iZrh (vkH), (;zgkH), y'iFgZfsqek BkNe ftÙ/Ù

nze 25, gzBk 158H

77H eg{o f;zx x[zwD, o'vk ibkbh, gzBk 12H

78H eg{o f;zx x[zwD, wkB; eh J/e iks, gzBk 15H

334

79H eg{o f;zx x[zwD, pzd rbh, gzBk 20-21H

80H eg{o f;zx x[zwD, w{e ;z;ko, gzBk 12H

81H T[jh, gzBk 15H

82H eg{o f;zx x[zwD, p[Mkos, gzBk 18H

83H T[jh, gzBk 93H

84H eg{o f;zx x[zwD, okDh e'ebK, gzBk 10H

85H T[jh, gzBk 17H

86H T[jh, gzBk 20H

87H eg{o f;zx x[zwD, nshs d/ goSkt/A, 69H

88H eg{o f;zx x[zwD, p[Mkos, gzBk 72H

89H eg{o f;zx x[zwD, okDh e'ebK, gzBk 58-59H

90H eg{o f;zx x[zwD, nDj'Dh, gzBk 66H

91H T[jh, gzBk 66H

92H eg{o f;zx x[zwD, o'vk ibkbh, gzBk 28H

93H eg{o f;zx x[zwD, f z̃drh s'A d{o, gzBk 27H