S A D R Ž A J

S t r a n a

UVOD _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 9

TIPOVI I VRSTE ORUŽJA — — — — — — — 17

I N a p a d n o o r u ž j e — — — — — — — 19

Hladno oružje za seču i bod — — — — — 19 Mač — — _ — _ _ — _ _ _ _ 19 Prelazni oblioi između mača i bodeža — — — 27 Bodež — — — — — — — — — — — 31 Sablja — — — — — — — — — — — 35 Korda — — — — — — — — — — — 37 Noževi — — — — — — — — — — — 43 Oružje na motki — — — — — — — — 47 Koplje — — — — — — — — — — — 47 Palica-tapuz — — — — — — — — — 51 Hladno oružje za udar na odstojanju — — — 56 Praćka — — — — — — — — — — — 56 Luk sa s t re lama i tobolci — — — — — — — 57

a) Luk — — — — — — — — — — 59 b) Strele — — — — — — — — — 63 c) Tobolci za luk i s trele — — — — — 65

Samost re l sa s t re lama — — — — — — — 67 a) Samostre l i — — — — — — — — 69 b) Strele — — — — — — — — — 78

Ratne sprave — — — — — — — — — 83 a) Spingarda — — — — — — — — 84 b) T rabuko — — — — — — — — — 87 c) Mangan — — — — — — — — — 89

S t r a n a

II Z a š t i t n o o r u ž j e — — — — — — — 91

š t i t 91 Oklop — — — — — — — — — — — 99

a) Zašt i tni delovi odeće — — — — — — 102 b) Zašt i tni pokr ivač za glavu — — — — 116

I I I V a t r e n o o r u ž j e — — — — — — — 127 B o m b a r d a — — — — — — ~ — — 127

ZNAČAJ DUBROVNIKA KAO ORU2ARSKOG CENTRA 133

IZVORI I LITERATURA — — — — _ _ 145

NAPOMENE — — — — — — — — — — 161

ILUSTRACIJE — — — — — — - — — — 207

SUMMARY — — — — — — — — — — — 249

REGISTAR — — — — — — — — — — 283

I N A P A D N O O R U Ž J E

HLADNO ORUŽJE ZA SEČU, UDAR I BOD

M A Č

D u b r o v a č k a a r h i v s k a g r a đ a p r u ž a š t u r a o b a v e š t e n j a o ti­p o v i m a m a č e v a i z r a đ i v a n i h i u p o t r e b i j a v a n i h u o v o m g r a d u u X I V v e k u , i ob i l j e p o m e n a , n a s u p r o t t o m e , o m a č u u o p š t e . Može s e s l o b o d n o reć i d a n i j e b i l o D u b r o v č a n i n a koj i n i j e p o s e d o v a o m a č . S k o r o u s v a k o j o p o r u c i u k o j o j se n a b r a j a j u n e p o k r e t n a d o b r a t e s t a t o r a , o n j e u v e k n a v e d e n ; n j e g a s u i m a l i svi s lo jevi d u b r o v a č k o g d r u š t v a , k a t k a d i p o više k o m a d a : 2 1 , 3 2 , 4 3 . T a po ­j a v a j e s a s v i m shva t l j i va a k o s e p o đ e o d č in j en i ce d a j e m a č i m a o u D u b r o v n i k u i na n j egovo j t e r i t o r i j i d v o s t r u k u f u n k c i j u — to j e b i l o o b a v e z n o o r u ž j e s t r a ž e k o j a j e d a n o n o ć n o b d e l a n a d si­g u r n o š ć u ove d r ž a v i c e ( ta d u ž n o s t b i l a j e o b a v e z a sv ih m u š k a r a ­ca) , m o r n a r a na b r o d o v i m a i z n a d i i s p o d 20 m i l i j a r a n o s i v o s t i , a i l i čno o r u ž j e s v a k o g s l o b o d n o g č o v e k a . N o , i p o r e d t o g a on n i j e p r i p a d a o z v a n i č n o m n a o r u ž a n j u D u b r o v n i k a , n i t i s u m a j s t o ­r i m a č a r i b i l i s a l a r i j a t i . N j i h o v u g l e d u d r u š t v u , a n a r o č i t o od d r u g e p o l o v i n e X I V v e k a , n i j e b i o n a z a v i d n o j v i s in i .

R i t e r s k o - d v o r j a n s k a k u l t u r a s r e d n j o v e k o v n e E v r o p e , u ko­jo j j e m a č b i o s i m b o l v i t e š t va i f e u d a l n o g d r u š t v a , s a m o s e m a ­r g i n a l n o d o t i c a l a D u b r o v n i k a i d r u g i h m e d i t e r a n s k i h t r g o v a č k i h g r a d o v a , k o j i su i m a l i svo je spec i f ične d r u š t v e n e i e k o n o m s k e o r i j e n t a c i j e i p r e o k u p a c i j e . M a č je u D u b r o v n i k u , p r e svega , i m a o p r a k t i č n i z n a č a j , s a d r ž a n u n j egovo j f u n k c i o n a l n o j n a m e n i o ruž ­ja za s eču i b o d .

M a č se u d o k u m e n t i m a n a v o d i k a o »spata«, »spada« — a to j e n a j č e š ć e u p o t r e b l j a v a n i t e r m i n , i k a o »ensis«, k o j i se r e t k o s r eće 4 . D a s u o b a t e r m i n a b i l i s i n o n i m i 5 , i l u s t r u j e t e k s t o j e d n o m

2* 19

n a p a d u i z v r š e n o m m a č e m 1349. g o d i n e ; u t u ž b i s e n a v o d i da j e u d a r a c u č i n j e n »cum ense super faciem«, a s v e d o k je to p o t v r d i o , iz javivši da se to des i lo : »cum una spata in mamim . . . super vi-sum«6.

0 v r s t a m a i t i p o v i m a m a č e v a u p o t r e b l j a v a n i h u D u b r o v ­n i k u u X I V v e k u , m o ž e se zak l j uč iva t i s a m o i z p o s r e d n i h ah r iv -s k i h ves t i , j e r n i j e s a č u v a n n i j e d a n p r i m e r a k m a č a i z t oga vre­m e n a za k o j i b i s e s a s i g u r n o š ć u m o g l o t v r d i t i da j e n o š e n u D u b r o v n i k u ili d a j e p r o i z v o d d u b r o v a č k i h m a j s t o r a m a č a r a . Je ­d in i , p a k , l i kovn i p r i k a z m a č a n a l a z i s e n a k a m e n o m s p o m e n i k u u T r s t e n u , k o d D u b r o v n i k a , i v r e m e n s k i b i m o g a o da p r i p a d a k r a j u X I V v e k a . D u g i m a č s j a b u k o m u o b l i k u d i s k a i m a n e u o ­b iča j en i po loža j k r s n i c e , s k r a c i m a o b r n u t i m n a v i š e (5/. i ) . I s t i o b l i k k r s n i c e s r eće se na j e d n o m b o d e ž u iz 1386. g o d i n e u Mu­ze ju u C i r ihu , na m a č u D o n P e d r a P o r t u g a l s k o g (1466), ko j i se č u v a u K a t e d r a l i u B a r s e l o n i 7 , na j e d n o m m a č u d v o r u č n j a k u iz XV v e k a u V o j n o m m u z e j u u B e o g r a d u , na p r i k a z u sab l j e iz 1380. g o d i n e u b ib l i j i č e š k o g k r a l j a V e n c e s l a v a 8 i t d . P o š t o se ra­d i o i z u z e t n o m o b l i k u k r s n i c e , t a j j e d i n i l i kovn i izvor ne b i s e s m e o s m a t r a t i k a o r e p r e z e n t d u b r o v a č k i h m a č e v a X I V v e k a . O t u d a , k a o j e d i n i p r i h v a t l j i v izvor , o s t a j u š k r t e a r h i v s k e ves t i .

A r h i v s k a g r a đ a p r u ž a o b a v e š t e n j a da su u D u b r o v n i k u u X I V v e k u b i l e p o z n a t e če t i r i v r s t e m a č e v a :

1 . Ob ičn i m a č k o j i s e n a v o d i bez i k a k v i h d r u g i h o b a v e š t e ­n j a ,

2 . Vel ik i m a č , 3. Mal i m a č , i 4 . S l o v e n s k i (ili s r p s k i ) m a č . 1. 0 o b i č n i m m a č e v i m a , ko j i se če s to p o m i n j u u d o k u m e n ­

t i m a b i lo k a o p r e d m e t k r a đ e 9 , za loga 1 0 , z aveš t en j a 1 1 , a s a s v i m r e t k o k a o s r e d s t v o z a n a p a d 1 2 , s k o r o d a s e n i š t a n e m o ž e reć i . Ob i lna a r h i v s k a g r a đ a p r u ž a p o d a t k e s a m o o n j i h o v o j n o v č a n o j v r e d n o s t i , k o j u s u i skaz iva l i v l a sn ic i k a d a s u t i m a č e v i b i l i u k r a ­d e n i ili z a l agan i , ili p a k o c e n a m a po k o j i m a su t e m a č e v e p r o ­dava l i n j i hov i i z rađ ivač i , m a j s t o r i m a č a r i ili p r e p r o d a v c i . U p r a v o ta š k r t o s t u o b a v e š t e n j i m a o i zg ledu d u b r o v a č k i h m a č e v a iz X I V veka , k o j a već s o s v i t o m XV v e k a p re l az i u o p š i r n o s t , m o g l a b i , m o ž d a , u k a z a t i da je m a č u D u b r o v n i k u u X I V v e k u b i o u svo jo j b i t i s a s v i m j e d n o s t a v n o o ruž j e u r u k a m a p u č a n a , k o j e j e t i po lo ­šk i , s v a k a k o , o d g o v a r a l o t i p u m a č e v a ko j i su u t o i s t o v r e m e u p o t r e b l j a v a n i u j u ž n o j E v r o p i .

G lavn i t i p m a č a u p r v o j p o l o v i n i X I V v e k a b i o j e j o š uvek , p r e t e ž n o , m a č za seču , sa r e l a t i v n o t e š k i m s e č i v o m i olu­k o m d o p o l o v i n e ili dve t r e ć i n e d u ž i n e , r a d i o d r ž a v a n j a r a v n o ­teže sa m a s i v n o m j a b u k o m d r š k e , i n e š t o š i l j a s t i j im v r h o m n e g o u p r o š l o m , X I I I v e k u . D r š k a t i h m a č e v a s a s t o j a l a s e o d v r a t a nor ­m a l n e d u ž i n e i j a b u k e u o b l i k u p r o f i l i s a n o g d i s k a sa v a r i j a n t a ­m a . B i l a je d e b l j a n e g o r a n i j e , a u s r e d i n i j e , o b i č n o , i m a l a za-

20

r a v n j e n u p o v r š i n u i na g o r n j o j ivici v id l j iv d o d a t a k , k o j i j e , u •tvari, b i o z a v r š e t a k u s k o g p r o d u ž e t k a seč iva . K r s n i c a j e m o g l a da b u d e p r a v a ili p o v i j e n a (si. 2).

J a b u k a u o b l i k u d i s k a j e s t a r o m e d i t e r a n s k o k u l t u r n o n a s l e đ e . N j e n o p o r e k l o m o ž e se nać i u v i z a n t i j s k o j i b o s f o r s k o j k u l t u r n o j regi j i , o d n o s n o n a p r o s t o r u n e k a d a š n j e g R i m s k o g i V izan t i j skog C a r s t v a , u k l j u č u j u ć i tu i Pe r s i j u , i m e đ u m a č e v i m a z a b o d r i m s k i h l e g i o n a r a . S m a t r a s e d a j e p o n o v n o u n e t a u Ev­r o p u p o s l e p r v o g k r s t a š k o g r a t a , i o d X I I v e k a j e o p š t e zas tu ­p l j e n a u j u ž n o j E v r o p i . M a n j e je b i l a p o z n a t a u c e n t r a l n o j Ev­r o p i , a r e t k o se s r e ć e u s k a n d i n a v s k i m z e m l j a m a 1 3 . T a k o đ e , i p o v i j e n a k r s n i c a p r i p a d a b a š t i n i c e n t r a l n e Azije, i češće se s re­će u j u ž n o j E v r o p i , m a d a j e p o s r e d s t v o m t r g o v i n e i d r u g i m pu-t e v i m a r a z m e n e k u l t u r n i h d o b a r a , d o š l a i u d r u g e e v r o p s k e ob ­las t i 1 4 .

P o j a v a m e d i t e r a n s k o g t i p a m a č a z a b e l e ž e n a j e već u X I I veku na s p o m e n i c i m a k u l t u r e u D a l m a c i j i (lik r a t n i k a na t r a n -zeni i s k o p a n o j na l o k a l i t e t u C r k v i n e u B i s k u p i j i , u l o m a k re l je fa i z P r i g r a d e k o d N o v i g r a d a , d v a in ic i j a la u K o d e k s u Or ig ines S u p e r e x o d u m u r i zn ic i s t o n e c r k v e u S p l i t u .

U n a r e d n o m , X I I I v e k u , p o t v r đ e n a j e n j egova da l j a u p o ­t r e b a . N a p o r t a l u s t o n e c r k v e u T r o g i r u , de lu k i p a r a R a d o v a n a , u p r i z o r u B i č e v a n j e u l u n e t i n e k i vo jn ic i d r ž e m a č e v e sa b l a g o z a o b l j e n o m k r s n i c o m i o k r u g l o m j a b u k o m . I s t i t a k v i m a ­čevi p r e d s t a v l j e n i su i na d r v e n i m v r a t n i c a m a s t o n e c r k v e u Sp l i t u , k o j e j e d r v o r e z b a r i o A n d r i j a B u v i n a , u p r i z o r i m a P o k o l j nev ine dece , H r i s t o s p r e d P i l a t o m i J u d i n p o l j u b a c 1 4 " .

Mačev i s o k r u g l o m d r š k o m z a s t u p l j e n i su i u l i k o v n i m i z v o r i m a X I I I v e k a u I t a l i j i . Lep i t i p i č a n p r i m e r a k m e d i t e r a n ­s k o g o b l i k a m a č a v id i s e n p r . , na f r a g m e n t u f r e ske , o k o 1260. u M u z e j u D i o c e s a n o u Trev izu .

Mačev i t a k v o g t i p a s r e ć u se na f r e sko s l i k a r s t v u u m a n a ­s t i r i m a s r e d n j o v e k o v n e S r b i j e , m e đ u r e t k i m s a č u v a n i m p r i m e r -c i m a i s k o p a n i m u S r b i j i i B o s n i , a z a t i m u z n a t n o v e ć e m b r o j u u i l u m i n i r a n i m r u k o p i s i m a , n a d g r o b n i m re l j e f ima , i u m u z e j i m a u I t a l i j i i Š p a n i j i . U r a n i j i m v e k o v i m a ( X I I , X I I I ) on je p o t v r ­đ e n i u Vizan t i j i 1 5 .

S a m a č in j en i ca d a j e m a č s a j a b u k o m u o b l i k u d i s k a u p o ­t r e b l j a v a n od X I I do u p r v u p o l o v i n u X I V v e k a u o b l a s t i m a k o j e su o k r u ž a v a l e D u b r o v n i k i s a k o j i m a j e on o d r ž a v a o t e s n e veze, d o v o l j n a j e d a u k a ž e n a m o g u ć n o s t d a j e t a k a v t i p m a č a k o r i š ć e n i u g r a d u sv. V l a h a . To p o t k r e p l j u j e j o š n e k o l i k o č in jen ica .

U to v r e m e , d a k l e , do s r e d i n e X I V v e k a , u D u b r o v n i k u j e r a d i l o 9 m a č a r a , od k o j i h su dvo j i ca b i l i Venec i j anc i 1 6 , dvo j i ca Grc i — j e d a n od n j i h b i o je s o s t r v a K r i t a , t a d a u m l e t a č k o m p o s e d u 1 7 , j e d a n iz K o t o r a 1 8 , j e d a n iz B a r a 1 9 i t r o j i ca iz D u b r o v -

21

n i k a 2 0 . T o znač i d a j e već ina d u b r o v a č k i h m a č a r a i z p r v e polo­v ine X I V v e k a b i l a i z r e g i j a gde j e b i o p o z n a t i u p o t r e b l j a v a n m a č s j a b u k o m u o b l i k u d i s k a .

P o r e d p o s t o j e ć i h m a č a r a u D u b r o v n i k u su sv r aća l i i p r o ­dava l i m a č e v e o p š t i n i i p r i v a t n i m l i c i m a u p r v e dve decen i j e X I V v e k a dvo j i ca v e n e c i j a n s k i h m a č a r a 2 1 , a p o s t o j a o j e , k a k o saopš -t a v a j u r a spo lož iv i d o k u m e n t i , i uvoz m a č e v a iz Venec i je , k o j e s u p r o d a v a l i d u b r o v a č k i m a č a r i 2 2 . Svi t i p o d a c i s a m o p o t v r đ u j u već n a v e d e n e z a k l j u č k e .

P o l o v i n a X I V v e k a o z n a č a v a p r e l o m n o d o b a u evoluc i j i m a č a u o d n o s u na d r š k u , a n a r o č i t o na seč ivo . N o v i t i p seč iva — za b o d i za b o d i s eču — p o s t a j e d o m i n a n t a n , n a r o č i t o u ju ­žnoj E v r o p i , g d e se r azvo j o d v i j a o od dužeg i užeg seč iva sa s r e đ i š n i m a r e b r o m i z a š i l j e n i m v r h o m k a a r i s t o k r a t s k o m r a p i r u . P o j a v u t a k v o g seč iva us lov i lo j e p o b o l j š a n j e o k l o p a od p l o č a , u s k l a d u s o p š t i m p r o m e n a m a k o j e n a s t a j u u r a t n o j veš t in i i po­v e ć a n j e m z n a č a j a p e š a d i j e , z b o g čega m a č z a s eču n i j e b i o do­v o l j n o e f i ka san , d o k j e , n a p r o t i v , nov i t i p sečiva m o g a o d a p r o ­d r e u m e đ u p r o s t o r e i z m e đ u o k l o p n i h p l o č a , n a r o č i t o o k o v r a t a , na r a m e n i m a i u p o g l e d u t r b u h a . I s t o v r e m e n o , p o d u t i c a j e m g o t i k e m e n j a se i o b l i k d r š k e , i p o r e d j o š u v e k p o p u l a r n e o k r u ­gle j a b u k e i n j e n i h v a r i j a n t i , o n a p o s t a j e f a c e t i r a n o t r o u g l a s t a , i p r e m a n a l a z u m a č e v a s a t a k v o m d r š k o m , p r o z v a n a j e »sem-p a h t i p « 2 3 (si. 3).

S u d e ć i , m e đ u t i m , p r e m a s a č u v a n i m m a č e v i m a u muze j i ­ma u I t a l i j i , 2 4 i u n a s , u S r b i j i i B o s n i , k a o i na o s n o v u p o s t o ­j e ć i h l i k o v n i h i zvora t o g a d o b a , izg leda da j e u m e d i t e r a n s k o m p r o s t o r u i da l j e p r e o v l a d a v a l a d r š k a s k o t u r a s t o m j a b u k o m .

U D a l m a c i j i j e m e d i t e r a n s k i t i p m a č a p r i k a z a n na rel je­fu sv. Mihov i l a , o k o 1389, na p o r t a l u c r k v e sv. Mihov i l a u Z a d r u , na re l je fu u A r h e o l o š k o m m u z e j u u Z a d r u g d e je d a t i l ik sv. K r š e v a n a , k a o i na c r t e ž u a r h a n đ e l a Mihov i l a u K o s i r i ć e v o m ko­d e k s u s k r a j a X I V i p o č e t k a XV v e k a u s a m o s t a n u f r an j evaca u Š i b e n i k u . 2 4 3

Mačev i s a t a k v i m o b l i k o m d r š k e v ide se , n p r . , p r e d s t a v ­l jeni i na l i k o v n i m o s t v a r e n j i m a t a d a p o z n a t o g v e n e c i j a n s k o g s l i k a r a Pav la V e n e c i j a n c a . T a k a v m a č n o s i sv . D o r đ e n a sl ici sv . A u g u s t i n , sv. P e t a r , sv . I v a n K r s t i t e l j , sv. I v a n E v a n g e l i s t a , sv. Pav le i sv. Đ o r đ e - J u r a j (u M u z e j u K o r e r u Venec i j i ) . N j e g a i m a i sv. Pav le p r i k a z a n u c r k v i sv. M a r t i n a u K j o đ i (»Pol i t t i co« , 1364). M e d i t e r a n s k i t i p m a č a n a l a z i se i na o l t a r s k o j pa l i iz 1372. g o d i n e u baz i l ic i sv . E u f e m i j e u G r a đ o .

M e đ u t i m , ne b i s e m o g l a o d b a c i t i m o g u ć n o s t d a su i m a ­čevi t i p a » s e m p a h « bi l i u u p o t r e b i u I t a l i j i . P o d a c i k o j e je i zneo R. B r u n o t r g o v i n i o r u ž j e m u A v i n j o n u u X I V v e k u na o s n o v u d o k u m e n a t a o d e l a t n o s t i u t o m g r a d u i t a l i j a n s k e t r g o v a č k e k u ć e F r a n č e s k a M a r k a D a t i n a u d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a , p o k a z u j u

22

da su u I t a l i j i , k a o i u j u ž n o j F r a n c u s k o j u to v r e m e bi l i poz­n a t i »nemačk i« m a č e v i , m a č e v i r a đ e n i »na n e m a č k i n a č i n « . Pri t o m e se n a j v i š e p o m i n j u n e m a č k a seč iva , al i i j a b u k e i k r s n i c e i s tog p o r e k l a . R a z g r a n a t a t r g o v i n a m a č e v i m a , i s t i na , m a n j e g o b i m a i m a n j e p o z n a t a n e g o s a d e l o v i m a o k l o p a , u s lov i l a j e da se češće s r e ć u p o m e n i o m a č e v i m a ko j i su b i l i s a s t a v l j e n i od de-lova k o j i su po t i c a l i i z v r l o u d a l j e n i h m e s t a , a k o j i su s p a j a n i n a j e d n o m m e s t u . 2 5

P o d p r e t p o s t a v k o m d a s e u X I V v e k u p o d p o j m o m »ne­mačk i« m a č p o d r a z u m e v a o m a č t i p a » s e m p a h « (naz iva ko j i j e sa-v r e m e n a k o v a n i c a ) m o ž e se u t v r d i t i da su t a k v i m a č e v i b i l i u u p o t r e b i i u I t a l i j i t r e ć e n t a .

N i s m o u m o g u ć n o s t i d a t v r d i m o d a l i s e m a č » s e m p a h « t i p a r a d i o ili ne u D u b r o v n i k u u d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a , al i v e r o v a t n i j e j e d a j e 1 9 t a d a š n j i h d u b r o v a č k i h m a č a r a , ko j i s u v e ć i n o m bi l i sa d u b r o v a č k e t e r i t o r i j e i i z d u b r o v a č k o g k o p n e ­n o g za l eđa 2 6 , n a s t a v i l o s i z r a d o m d r š k i m a č e v a i s t i h o b l i k a k a o i p r o t e k l i h p e t d e c e n i j a , a k o j e su , u o s t a l o m , b i l e r a š i r e n e u ob­l a s t i m a o k o D u b r o v n i k a . P r i k a z d u g o g u s k o g m a č a s a j a b u k o m u o b l i k u d i s k a na s p o m e n i k u u T r s t e n o m m o g a o b i da i d e to­me u p r i l og . T a k o đ e , na k a m e n o j n a d g r o b n o j p loč i - s t ećku u se lu T o p o l u u D u b r o v a č k o m p r i m o r j u , k o j e j e p r i p a l o R e p u b l i c i 1399. g o d i n e , u r e z a n j e m a č s a o k r u g l o m j a b u k o m p o r e d š t i t a ko j i , n a j v e r o v a t n i j e , p r e d s t a v l j a o b l i k z v a n i č n o g š t i t a Du­b r o v n i k a .

U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a X I V v e k a n e m a p o d a t a k a o izg ledu k o r i c a m a č e v a , n i t i o n a č i n i m a n a k o j i j e m a č n o š e n , d a l i p r e b a č e n r e m e n o m p r e k o r a m e n a ili z a k a č e n z a p o j a s . Ta­k o đ e , n e m a ves t i n i o u k r a š a v a n j u m a č e v a . D o k s m o p o t p u n o s i g u r n i d a j e m a č i m a o svo je k o r i c e i d a n i j e j e d n o s t a v n o n o ­šen u ruc i , p i t a n j e n j i h o v o g d e k o r i s a n j a m a n j e j e j a s n o . Čini s e d a d u b r o v a č k i m a č e v i u n a j v e ć e m b r o j u s l uča j eva n i s u sve d o p r e d k r a j s t o l eća u o p š t e b i l i u k r a š e n i , b a r š t o s e t i če m a č e v a p u č a n a . Da su i m a l i b a r i k a k a v u k r a s , t o b i b i lo n a v e d e n o u ne­k o m od m n o g o b r o j n i h d o k u m e n a t a u k o j i m a j e r e č o m a č e v i m a .

Mačev i v l a s t e l e , o k o j i m a se n a j m a n j e zna , m o g l i su da b u d u s a m a n j e ili v i še u k r a s a . U o s t a l o m , s a č u v a n i u k r a š e n i m a ­čevi u e v r o p s k i m m u z e j i m a i r i z n i c a m a p r i p a d a l i su k r a l j e v i m a i v i s o k i m f e u d a l c i m a . U k r a š e n i m a č e v i na n a š i m f r e s k a m a ra­đen i su , t a k o đ e , n a o s n o v u u z o r a u z e t i h i z d v o r s k e s r e d i n e . Jed i ­n a d v a r a s p o l o ž i v a p o d a t k a i z X I V v e k a o t a k v i m d u b r o v a č k i m m a č e v i m a m o g u d a p o t v r d e o v u p r e t p o s t a v k u . K r a j e m n o v e m ­b r a 1371. g o d i n e p o m i n j e se »una spata fulcita argento« k o j a je b i la s v o j i n a v l a s t e l i na D i m i t r i j a Beneš i ća 2 7 , a u f e b r u a r u 1384. g o d i n e d u b r o v a č k a v l a d a o d l u č i l a j e d a p o k l o n i k r a l j u T v r t k u i j e d a n m a č , t a k o đ e , u k r a š e n s r e b r o m 2 8 . U o b a p o m e n a r e č j e o

p r i p a d n i c i m a na jv i šeg d r u š t v e n o g s lo ja , č i je j e i m o v n o s t a n j e do­zvo l j ava lo p o s e d o v a n j e r a s k o š n i h m a č e v a .

K r a j e m X I V v e k a p o č e l o j e d a do laz i d o p r o m e n a u o d n o ­su na v l a s n i k e u k r a š e n i h m a č e v a . U t e s t a m e n t i m a p u č a n a i z p r v i h g o d i n a X V v e k a n a v o d e s e u k r a š e n i m a č e v i : 1406. g o d i n e — m a č u k o r i c a m a od c r v e n e k o ž e sa s r e b r n i m o k o v i m a 2 9 , ili 1417. g o d i n e — m a č sa d r š k o m s u k r a s i m a od k o s t i , u k r a š e n z l a t o m 3 0 . U k r a s n i o k o v i i m a l i su i svo ja p o s e b n a i m e n a : »planar« i »slivotir« — izrazi n e j a s n o g z n a č e n j a , za k o j e je K o š t a m a č a r d a o 1391. g o d i n e o b j a š n j e n j e da su »de lo ornamento de spa­da«31. Š t a je b i o p o v o d i r a z log da i p u č a n i i m a j u od t a d a sku-p o c e n i j e i l epše m a č e v e , m o ž e se s a m o n a g a đ a t i , a l i b i , s v a k a k o , t r e b a l o t r a ž i t i u z o r k e u e k o n o m s k o m j a č a n j u ovog d r u š t v e n o g s lo ja , a n a r o č i t o t r g o v a c a ko j i su ima l i p o s l o v n e veze sa S r b i j o m i B o s n o m , či j i j e p r i v r e d n i u s p o n uoč l j iv u p r a v o o d k r a j a X I V v e k a .

2 . D r u g i t i p m a č a k o j i s e p o m i n j e u d o k u m e n t i m a , j e s t e »veliki m a č « . P o č e t k o m n o v e m b r a 1326. g o d i n e z a t r a ž i o j e m a ­č a r M a r t o l o dozvo lu o d k n e z a d a m o ž e d a p r o d a n a j a v n o j draž­bi vel ik i m a č — »magna spata«, k o j i je b i o s v o j i n a B r a n o j a Bra-n ivo jev ića 3 2 , b ivšeg g o s p o d a r a S t o n s k o g p o l u o s t r v a i S l a n s k o g p r i m o r j a 3 3 . T o j e p r v i d o s a d a p o z n a t i p o d a t a k o t a k v i m m a č e ­v i m a u D u b r o v n i k u . N a r e d n a ves t j e , t a k o đ e , i z p r v e p o l o v i n e X I V v e k a i o n a se n a l a z i u t e s t a m e n t u N i k o l e Ser iza , ko j i j e k r a j e m m a r t a 1348. g o d i n e z a v e d e n u n o t a r s k u k n j i g u , i j a v l j a se u i t a l i j a n s k o j i n t e r p r e t a c i j i k a o »spada granda«34.

O b a ova p o d a t k a o d n o s e se, n a j v e r o v a t n i j e , n a m a č e v e z v a n e za j e d n u i po i dve r u k e , k o j i se j a v l j a j u p o č e t k o m X I V v e k a u j u ž n o j N e m a č k o j i Š v a j c a r s k o j . To su b i l i d o b r o poz­n a t i g o t s k i ve l ik i m a č e v i r i t e r s k e k o n j i c e iz XV v e k a , a na­s ta l i s u z b o g p o t r e b e d a s e t e ž a k m a č p r i h v a t i i l e v o m r u k o m . N a ta j n a č i n p o č e l a j e d a s e p r o d u ž a v a d r š k a m a č a 3 5 i d a do-b i j a d u ž i n u k o j a j e b i l a d a v n o p r e t o g a p o z n a t a n a I s t o k u m e đ u k o n j a n i č k i m n a r o d i m a s t e p a 3 6 .

M a č d v o r u č n j a k (ili z a j e d n u i po r u k u ) n i j e b i o r a d o pr i ­h v a ć e n u I t a l i j i i , u o p š t e , u r o m a n s k i m z e m l j a m a , u k o j i m a se v iše p o l a g a l o na u m e t n o s t u veš t in i r u k o v a n j a m a č e m i v izueln i e fek t k o j i s e p r i t o m e pos t i že . D v o r u č n j a k j e za to b i o i suv iše t e ž a k i z a m o r a n 3 7 . N a v e d e n a d v a u s a m l j e n a p o m e n a ve l ikog ma­ča u D u b r o v n i k u , od k o j i h j e j e d a n p r i p a d a o s r p s k o m vlaste l i ­n u , a d r u g i s i g u r n o n a b a v l j e n v a n D u b r o v n i k a , u k a z i v a l i b i da je i s to s h v a t a n j e v l a d a l o i u D u b r o v n i k u t r e ć e n t a . Z a t o se m o ž e p r e t p o s t a v i t i da t a k v i m a č e v i n i s u b i l i o d o m a ć e n i u o v o m g r a d u n i t i da su ih kova l i d o m a ć i m a č a r i . U o v o m s l u č a j u p r e v a g u j e i m a l a s t a r a r o m a n s k a t r a d i c i j a .

3 . T r e ć a v r s t a m a č a k o j a j e b i l a p o z n a t a u D u b r o v n i k u , b i o je m a l i m a č — »spada pigula« ko j i je b i o d a t u za log P e r k u

24

m a č a r u , a on ga p o m i n j e u s v o m t e s t a m e n t u z a v e d e n o m u no ta -r i j a t u 19. j u n a 1363. g o d i n e 3 8 . To j e j e d i n i z a s a d a r a spo lož iv i p o m e n o t a k v o j v r s t i m a č a i z X I V v e k a , š t o b i m o g l o da znač i da j e on b i o s a s v i m n e u o b i č a j e n u d u b r o v a č k o j s r e d i n i . P o n o v n o se s r eće , s a d a k a o »spadetta«, u j e d n o m t e s t a m e n t u iz 1426. g o d i n e 3 9 .

N i j e i zvesno š t a j e t r e b a l o da znač i »mal i m a č « , a l i sklo­n a s a m d a p o m i s l i m d a b i s e p o d t i m t e r m i n o m m o g a o p o d r a -z u m e t i m a č tzv. H a u s — ili Bauervvehr , ko j i j e p r e d s t a v l j a o s u p r o ­t n o s t o b i č n o m ili r a t n o m m a č u i d v o r u č n j a k u r i t e r s k e kon j i ce . Mačev i t e v r s t e , po p r a v i l u , b i l i su s k r a t k i m , k o d d r š k e š i r o k i m seč ivom, k o t u r a s t o m j a b u k o m i p o v i j e n o m k r s n i c o m , n a m e n j e -n i l i čnoj s i g u r n o s t i n o s i o c a i t i m e o d r e đ e n i za b l i s k u b o r b u . Oni se r azv i j a ju p o č e t k o m X I V v e k a u I t a l i j i , k a o n a s l e d n i c i k a s n o ­a n t i č k o g p a r a z o n i j u m a , i to se j a v l j a j u p r v o u Venec i j i i F i ren­ci , da b i se z a t i m v r l o b r z o r a š i r i l i i u d r u g i m k r a j e v i m a I t a l i j e , u Š p a n i j i , F r a n c u s k o j , B u r g u n d i j i , a n e š t o k a s n i j e s r e ć u se i u n e m a č k i m g r a d o v i m a . U s t v a r i , t i m a č e v i č ine p r e l a z ka b o d e ž u i n a z i v a n i su u I t a l i j i » c i n q u e d e a « 4 0 .

D r u g a m o g u ć n o s t z a u t v r đ i v a n j e izgleda t e v r s t e m a č e v a je m o g u ć n o s t da je »spada pigula« d u b r o v a č k o g d o k u m e n t a b i la s i n o n i m za »kra tk i« m a č k o j i se p o m i n j e 1367. g o d i n e u inven­t a r u i t a l i j a n s k o g t r g o v c a F r a n č e s k a M a r k a D a t i n a i z Av in jona 4 1 . U M u z e j u za u m e t n o s t i i s t o r i j u u Ženev i na l az i se »kra tk i« m a č d a t i r a n u p o s l e d n j u t r e ć i n u X I V v e k a , k o j i i m a sve o s o b e n o -s t i o b i č n o g m a č a , s a m o š t o j e b i o n o š e n z a k a č e n o l a n a c , p r o ­v u č e n k r o z s u ž e n d e o n a v r h u d r š k e , z a g r u d n i o k l o p . U s t v a r i , l i kovn i izvor i iz F r a n c u s k e i N e m a č k e iz X I V v e k a 4 2 s u g e r i š u da su k r a t k i m a č e v i u p r a v o bi l i n a m e n j e n i za n o š e n j e o k a č e n i o o k l o p .

Da l i su »mal i mačev i« k o v a n i u D u b r o v n i k u , o s t a j e bez o d g o v o r a u r a s p o l o ž i v o j g r a đ i o m a č e v i m a i d e l a t n o s t i m a č a -ra . Ali, k a r a k t e r i s t i č n o je da se ne p o m i n j u u d o k u m e n t i m a , a to b i s e m o g l o s h v a t i t i da n i s u i m a l i u D u b r o v n i k u š i r o k u p r i m e n u .

4 . P o s e b n u p a ž n j u za s lužu j e n a v o d dva »s lovenska« m a č a u t e s t a m e n t u m a č a r a D o b r i č a Bun i s ( l ) a l i ća : »De le doe spade schiavonesche . . . che se dia a Costa grossi VII e folari X « 4 3 . P o m e n j e i z 1391. g o d i n e , z n a č i da j e t a k a v t i p m a č a p o s t o j a o i r a n i j e , a l i o t k a d a j e b i o p o z n a t u D u b r o v n i k u , o s t a j e za s a d a n e o b j a š n j e n o .

O s n o v n o p i t a n j e k o j e se n a m e ć e j e s t e da l i u o v o m pr­v o m , d o s a d a p o z n a t o m p o m e n u s l o v e n s k o g m a č a a m o g u ć n o j e da j e to t a d a znač i lo i »srpski« m a č , s o b z i r o m na to da j e Sk lavo-n i j a u D u b r o v n i k u o z n a č a v a l a S r b i j u 4 4 — t r e b a v ide t i p r e t k a m a ­ča s k j a v o n e ko j i j e b i o u š i r o k o j u p o t r e b i od X V I v e k a k a o o r u ž j e S lovena u s lužb i Venec i j e . G l a v n a k a r a k t e r i s t i k a t o g skja-

25

v o n e m a č a s a s t o j a l a s e u spec i f i čno j j a b u c i d r š k e , t r a p e z a s t o j sa g o r n j o m iv i com u o b l i k u ve l ike z a g r a d e i s r e d i š n j i m i spupče -n j e m , i u r e b r a s t o j k o r p i k o j a se o s l a n j a na k r s n i c u da b i zaš­t i t i l a r u k u n o s i o c a m a č a .

D o s a d a š n j a i s t r a ž i v a n j a m a č a s k j a v o n e u t v r d i l a s u d a s e p r v i p o z n a t i p r i m e r a k , s a č u v a n u j e d n o j p r i v a t n o j zb i r c i u Ri­m u , m o ž e d a t i r a t i u k r a j XV ili p o č e t a k X V I veka 4 5 . J e d a n re-l a v i t n o r a n i t a k a v m a č na l az i se i u P o v i j e s n o m m u z e j u u Zag­r e b u i s t av l j en je u p r v u p o l o v i n u ili n a j k a s n i j e u s r e d i n i X V I v e k a

H . Se i tz i zneo j e p r e t p o s t a v k u , z a s n o v a n u n a r a n i j e izne-t o m m i š l j e n j u C . B l a i r a , da se m a č s k j a v o n e X V I i n a r e d n i h ve-k o v a razv io i z j e d n o g t i p a m a č a k o j i j e i m a o p r a v o u g a o n u j a b u ­ku s p o l u s f e r i č n o m l o p t o m u s r e d i n i i k r s n i c u u o b l i k u s lova S. T ih m a č e v a i m a u v e l i k o m b r o j u u Dužđevo j p a l a t i u Venec i j i , a n j ih su u p o t r e b l j a v a l e s l o v e n s k o - d a l m a t i n s k e p o m o ć n e t r u p e u s lužb i Venec i j e i p r e X V I veka 4 7 . M a č s k j a v o n e u t o m o b l i k u b i o je p o z n a t i u U g a r s k o j u d r u g o j p o l o v i n i XV v e k a 4 8 . C . B l a i r j e p r e t p o s t a v i o da j e t a j t i p m a č a u n e t u U g a r s k u i z Ve­nec i je , v e r o v a t n o , p r e k o D a l m a c i j e , pa o t u d a su t i m a č e v i i na ­zvan i »s lovenski« m a č e v i 4 9 .

U p o g l e d u u t v r đ i v a n j a p o r e k l a m a č a s k j a v o n e č in i m i s e da b i t r e b a l o i sk l juč i t i Venec i ju . N j e n a u l o g a z a p o č i n j e u kas ­n o m XV, a n a r o č i t o u X V I v e k u , k a d a j e b i l a o b a v e z n a da nao­r u ž a v a svo je p o m o ć n e t r u p e u D a lmac i j i , s a s t a v l j e n e od d o m a ­ćeg življa i A l b a n a c a .

I s t o k a o i d r u g i p r e d m e t i m a t e r i j a l n e k u l t u r e ko j i s u s e n a o s n o v u svog spec i f i čnog izg leda ili n a č i n a i z r a d e , a k o j i su se r az l ikova l i od p r e d m e t a i s te n a m e n e u j e d n o j d r u g o j s r e d i n i gde s u d o s p e v a l i , o z n a č a v a l i k a o s r p s k i , s l ovensk i , b o s a n s k i , v lašk i , a l b a n s k i i td . 5 0 , i o r u ž j e , k o j e n i j e b i l o i s to k a o o n o k o j e j e u p o t r e b ­l j a v a n o u D u b r o v n i k u , d o b i j a l o je to z n a č e n j e . U X I V v e k u u o v o m g r a d u p o m i n j u se b o s a n s k i š t i t 5 1 , a u n a r e d n o m , XV v e k u , p o v e ć a v a s e b r o j p o d a t a k a n a r o d n o s n o o b e l e ž e n o m o r u ž j u : tu r ­s k a sab l j a 5 2 , t u r s k i s i m i t a r 5 3 , b o s a n s k i m a č 5 4 , s l ovensk i ili s r p s k i noževi 5 5 , s l o v e n s k a ili s r p s k a k o r d a 5 6 i td .

P r e m a t o m e s p a d a s k j a v o n e s k a , k o j u j e p o s e d o v a o m a -č a r D o b r i č u p o s l e d n j i m d e c e n i j a m a X I V v e k a , r a z l i k o v a l a se po s v o m izg ledu od m a č e v a ko j i su u to v r e m e u p o t r e b l j a v a n i u D u b r o v n i k u , o d n o s n o n j e n izgled b i t r e b a l o t r až i t i v a n već na­v e d e n i h g l avn ih t i p o l o š k i h d e t e r m i n a n t i m a č e v a k o j i su r a đ e n i u D u b r o v n i k u u to v r e m e .

K a o o s n o v n o obe lež je m a č e v a X I V v e k a r a đ e n i h i u p o t r e -b l j a v a n i h u D u b r o v n i k u , k a o i u o b l a s t i m a j u ž n e E v r o p e u o p š t e , n a v e d e n o j e d a i m a j u k o t u r a s t u j a b u k u . L ikovn i izvor i p o t v r đ u ­ju da je m a č s t a k v o m d r š k o m b i o r a s p r o s t r a n j e n i u S r b i j i . Me­đ u t i m , u m u z e j s k i m z b i r k a m a , a n a r o č i t o u V o j n o m m u z e j u u

26

• n o s a n * k o j i i m a j e d n u o d n a j z n a č a j n j i h k o l e k c i j a s r edn jove -mmčm u n a s , s r e ć u se m a č e v i i sa n e š t o d r u g o j a č i j i m

•mtmmac. _»_>-; U p o r e đ i v a n j e m j a b u k e m a č a \v p r i v a t n e z b i r k e TUT k o j i j e H . Sei tz o z n a č i o k a o p r o t o t i p m a č a s k j a v o n e s

' p B D K B — m a č e v a iz V o j n o g m u z e j a , d o b i j a se m o g u ć n o s t u tv r -A o _ t r a z v o j n o g p u t a t a k v i h j a b u k a , a t i m e i g e n e t s k o g razvi t -« _ _ a s k j a v o n e .

K a o p r v u k a r i k u u t o m e v o l u t i v n o m l a n c u p r e d s t a v l j a o 3» h o r i z o n t a l n o o v a l n e j a b u k e , k o j u d a t i r a m u p r v u p o l o v i n u

_ r t v e k a (s/ . 4 a ) . P o d u t i c a j e m g o t i k e o n a d o b i j a o š t r i j e r u b o v e , p r e i a z i l u s t r u j e j a b u k a m a č a i z d r u g e p o l o v i n e X I V v e k a ,

h a c k o j e s u b o č n e ivice j o š u v e k z a o b l j e n e , d o k s u g o r n j a i do-• p a s i r a n a već p r a v e (si. 4b). D a l j u fazu r a z v o j a t og t i p a p r e d -m i l j a j a b u k a s a v i še p r o f i l i s a n i m b o č n i m i v i c a m a i p o v i j e n o m kzsDticoin n a d o l e . Ta j a b u k a se i da l j e m o d i f i k o v a l a u - _ r u d u c e k a r a k t e r i s t i č n e j a b u k e m a č e v a s k j a v o n e , a i s to s a k o i k r s n i c e (si. 4d ) , da b i k r a j e m XV ili p o č e t k o m X V I v e k a p o č e l a da d o b i j a i d o d a t k e na k r s n i c i , k o j i p r e r a s t a j u u t i p i č n u k o r p u m a č e v a s k j a v o n e .

I z iz loženih č in j en i ca s led i lo b i da b i dva s l o v e n s k a m a č a k o j e j e i m a o m a č a r D o b r i č u p o s l e d n j o j decen i j i X I V v e k a , m o ­gli d a b u d u m a č e v i k a r a k t e r i s t i č n i z a S r b i j u t o g a v r e m e n a , zna-

: s o b e n o s t p r o i z v o d a m a č a r a S r b i j e , j e r s e p a r a l e l e n e n a l a z e n i u v i z a n t i j s k i m 5 7 , n i t i u i t a l i j a n s k i m m a č e v i m a X I V v e k a . Da l i su on i r a đ e n i i u D u b r o v n i k u ili su b i l i u n e t i iz za l eđa , o s t a j e za s a d a bez o d g o v o r a . S i m p t o m a t i č n o j e d a s u s e on i na laz i l i u m a č a r a k o j i j e b i o v l a š k o g p o r e k l a , a i m a č a r K o š t a , ko j i se po -m i n j e u vezi s n j i m a , b i o j e , t a k o đ e , iz d u b r o v a č k o g za l eđa .

D u b r o v a č k i m a č e v i s k j a v o n e s k i iz 1391. g o d i n e i m a č e v i s k j a v o n e u U g a r s k o j i z d r u g e p o l o v i n e XV v e k a , b i l i b i , p r e m a t o m e , »srpski« m a č e v i . M e đ u t i m , p r o p a š ć u s r p s k e d r ž a v e , t i m m a č e v i m a p r o d u ž a v a j u i da l j e da se k o r i s t e , u f o r m a m a k o j e i m a j u svo je e v o l u t i v n e p r o c e s e , s t a n o v n i c i o b a l s k o g p o d r u č j a , i on i o d t a d a p o s t a j u »s lovenski« m a č e v i , d a k l e , m a č e v i k o j e no­se S loven i , i p o d k o j i m i m e n o m o s t a j u p o z n a t i i u k a s n i j i m v e k o v i m a .

P R E L A Z N I O B L I C I I Z M E Đ U M A C A I B O D E Ž A

S k o r o p r e d e v e t d e c e n i j a W . B o e h e i m j e k o n s t a t o v a o , go­voreć i o d e g e n u , j e d n o j v r s t i m a č a k o j a j e b i l a v e o m a r a s p r o ­s t r a n j e n a u N e m a č k o j X V I v e k a , d a j e č e s t o n e m o g u ć n o raz l iko­va t i m a č od d u g o g b o d e ž a u r a n i j i m p e r i o d i m a , i da t e k t o k o m

27

d n o s e k l i b o d e ž ( D o l c h m e s s e r ) ko j i j e n o s i l a p e š a d i j a u F r a n c u s ­koj u XV v e k u , pa je o t u d a i d o b i l a i m e coustilliers15.

Ako b i s e k u s t e l e r i u s s h v a t i o k a o v r s t a o r u ž j a n a p r e l a z u m a č a u b o d e ž , k a k o p ro iz i l az i i z n a v e d e n i h o b j a š n j e n j a , a l i sa n a m e n o m k o j u i m a b o d e ž , o n d a b i s e m o g l o o b j a s n i t i iz jedna­č a v a n j e ensis i k u s t e l e r i a u d o k u m e n t u iz 1381. g o d i n e , gde j e , u s t va r i , n a j v e r o v a t n i j e t r e b a l o o b j a s n i t i j e d a n ne s a s v i m uob i ­ča jen i p r e d m e t n e č i m š t o m u j e s l i čno i o p š t e p o z n a t o .

N e k o l i k o r a s p o l o ž i v i h p o d a t a k a o k u s t e l e r i u p o k a z u j u da s u ga, u g l a v n o m , p o s e d o v a l i p u č a n i : N i k š a o b u č a r , S t o j k o b r a t S i r a k a s a H v a r a , I v a n , b r o d s k i d r v o d e l j a , P e t a r m a č a r , B r a t o j e k r o j a č , M i r o s l a v Bogo jev ić , k r č m a r i d r . U s a m l j e n je p o d a t a k o vla­s t e l i nu k a o v l a s n i k u k u s t e l e r i u s a (N iko M l a s k o n i ć , 1368) 1 6 , m a d a s e t o n e m o ž e uze t i k a o p r a v i l o , j e r d u b r o v a č k o p l e m s t v o r e t k o je n a v o d i l o u t e s t a m e n t i m a svo j a p o k r e t n a d o b r a , a t a k o đ e se ne p o m i n j e če s to u vezi sa z a loz ima .

Č in jen ica d a j e k u s t e l e r i u za ložio j e d a n m a č a r ( P e t a r ) , m o g l a b i da znač i da su o n i i p r a v l j e n i u D u b r o v n i k u . I p a k , m a l i b r o j p o d a t a k a j a s a n j e p u t o k a z d a t a v r s t a o r u ž j a n i j e i m a l a š i r o k u p r i m e n u u D u b r o v n i k u t r e ć e n t a . U d o k u m e n t i m a iz X V v e k a n i s a m n a i š l a n a p o m e n e k u s t e l e r i a . Os t a j e o t v o r e n o p i t a n j e da l i j e p r e s t a o da s e u p o t r e b l j a v a ili j e z a m e n j e n n e k i m d r u g i m t e r m i n o m , k a o š t o j e , n p r . , b i o s luča j s a s t o k o m , ( s tocco) ili s e j e d n o s t a v n o ne j a v l j a u d o k u m e n t i m a k o j e s a m p r e g l e d a l a .

S t o c c o

J e d i n i r a spo lož iv i p o d a c i u d u b r o v a č k i m l i s t i n a m a iz X I V v e k a o s t o k u p o t i č u iz 1363, 1366 i 1389. g o d i n e . U m a r t u 1363. p r i l i k o m p l j a č k e j e d n e d u b r o v a č k e l a đ e k o d B a r a uze t j e d u b r o ­v a č k o m k a n c e l a r u T e o d o r u S k o l m a f o đ u »s tocco l « 1 8 . D r u g a ves t na laz i se u t e s t a m e n t u P e r k a m a č a r a iz 1363. g o d i n e u k o j e m on n a v o d i da i m a »II stochi acongadi«19, d a k l e , d v a p o p r a v l j e n a s t o k a . V l a k o t a L u k o t i ć za lož io j e 1366. g o d i n e j e d a n s t o k o 1 9 a , a je­d a n s t o k o p o s e d o v a o je B r a t a n Điva l jev ić i on ga n a v o d i u svo jo j o p o r u c i iz 1389. g o d i n e 2 0 .

Ovi u s a m l j e n i p o d a c i s a m o i n d i c i r a j u d a j e ova p o d v r s t a m a č a b i l a p o z n a t a i u D u b r o v n i k u u v r e m e k a d a , p r e m a H. Se i tzu , j o š n i j e b i l a u u p o t r e b i u E v r o p i . N a i m e , t a j p o z n a t i i s t r až ivač i s t o r i j e n a o r u ž a n j a s m a t r a d a j e s t o k o , v e r o v a t n o , n a š a o p r i m e n u t ek k r a j e m X I V v e k a , p o š t o j e m a l o p o z n a t i z r a n i j i h p e r i o d a 2 1 .

N a j r a n i j a ve s t o s t o k u , m e n i p o z n a t a , na l az i se u H r o n i c i D j o v a n i j a Vi l an i j a , u p r i k a z u b i t k e k o d B e n e v e n t a 26. f e b r u a r a 1266. g o d i n e 2 2 . Dve g o d i n e k a s n i j e s t o k o se p o m i n j e i u j e d n o j p r e s u d i u P a r i z u 2 3 . N i j e i s k l j u č e n o da b i s i s t e m a t s k i p r e g l e d i ta-l i j a n s k i h a r h i v a , m o ž d a , u k a z a o d a j e s t o k o i m a o k o n t i n u i r a n i r a z v o j . U s a v r š a v a n j e o k l o p a , p a k , izne lo j e n a v ide lo s t o k o k a o

29

o r u ž j e , p r v e n s t v e n o n a m e n j e n o z a u b o d k r o z ver iž ice p a n c i r n e ko­šu l je i o t v o r e i z m e đ u p l o č a o k l o p a 2 4 .

D a l i j e s t o k o b i o m a č ili dug i b o d e ž n e s i g u r n o j e t v r d i t i . On j e i m a o svo j s t va i j e d n e i d r u g e v r s t e o r u ž j a . O s o b e n o s t s t o k a b i l a je u n j e g o v o m seč ivu k o j e je b i lo j a k o , ne sav i t l j i vo , d u g o i u s k o , t r o u g l a s t o o b l o g p r e s e k a . B i lo j e n a m e n j e n o s a m o z a b o d v r h o m . D r š k a , p a k , b i l a j e i s t a k a o k o d s r e d n j o v e k o v n o g m a č a , t a k o da j e b i l o i d r š k i s t o k a k o j e su se m o g l e o b u h v a t i t i i sa dve r u k e 2 5 . N j e g o v a i z r i č i t a n a m e n a s a m o za b o d , u č v r š ć u j e ga u b o ­dež. U o p i s u o r u ž j a n e k i h t r u p a c a r a O t o n a IV u b ic i k o d B u v i n a 1214. g o d i n e , m o ž e se n a z r e t i s t o k o , o z n a č e n k a o cultellus longus, a n j e g o v a u p o t r e b a i z j e d n a č e n a j e s a b o d e ž o m 2 6 . S t o k o j e b i o p o ­m o ć n o o r u ž j e kon j i ce i n o s i o se o k a č e n o s e d l u na k o n j u s leve s t r a n e 2 7 .

P o č e t k o m X V v e k a p o č i n j e d a s e g u b i s t o k o k a o naz iv z a o d r e đ e n u v r s t u o r u ž j a , i z a m e n j u j e ga n o v i t e r m i n »cultellissa«, k o j i se p r v i p u t p o m i n j e u g r a đ i k o j o m r a s p o l a ž e m iz 1411. go­d ine 2 8 . Da j e k u l t e l i s a b i l a i s to š t o i s t o k o p o k a z u j e j e d n o o b j a š ­n j e n j e iz s r e d i n e 1423. g o d i n e : »una cultellissa sive stocho«29. Od t o g v r e m e n a k u l t e l i s a se v r l o č e s t o s r eće u d o k u m e n t i m a i z p r v e p o l o v i n e X V v e k a k a o o r u ž j e k o j e D u b r o v č a n i n o s e uza s e n a svo­j i m p u t o v a n j i m a , i k o j i m a se b r a n e i n a p a d a j u 3 0 .

O izg ledu k u l t e l i s e u č e t v r t o j decen i j i XV v e k a s a z n a j e se i z d v a u g o v o r a o n j i h o v o j i z r ad i . O v d e se n j i m a k o r i s t i m o k a o j e d i n o m m o g u ć n o s t i da s e n e š t o v i še d o k u č i o d u b r o v a č k o m s to ­ku , i a k o se ovi op i s i m o r a j u p r i m i t i u s l o v n o u o d n o s u na s t o k o i z d r u g e p o l o v i n e X I V veka , j e r j e i on i m a o svoj r a z v o j n i p u t , i č in i mi se da j e u p r v o j po lov in i XV v e k a v iše l ič io na dug i lo­v a č k i n o ž .

K u l t e l i s e i z 1434. g o d i n e i m a l e su seč ivo d u g o t r i p a l m e , od­n o s n o 69,3 c m 3 1 , d r š k u , o č i j e m o b l i k u n e m a p o d a t a k a 3 2 , k o r i c e s a g v o z d e n i m o k o v o m na v r h u , a k o d o t v o r a nalazi l i su se g v o z d e n a v i l j u š k a i gvozden i p r s t e n 3 3 i d o d a t n e dve t o r b e 3 4 . Iz j e d n o g d o k u ­m e n t a iz 1427. g o d i n e s a z n a j e se da je b i l o i d u ž i h ku l t e l i s a , na i ­m e , tu se n a v o d i »unam cultelixiam magnam«35. K u l t e l i s e su m o ­gle da b u d u i u k r a š e n e s r e b r n i m o k o v i m a 3 6 . N j i h su u to v r e m e kova l i u D u b r o v n i k u kovač i 3 7 .

K u l t e l i s a je b i l a p o z n a t a i u B o s n i . K a d a su u j a n u a r u 1425. g o d i n e v r š e n e p r i p r e m e za d o č e k S a n d a l j a H r a n i ć a u Du­b r o v n i k u , Veće u m o l j e n i h d o n e l o j e o d l u k u da s e m o ž e p u s t i t i u g r a d o k o 200 o s o b a i z n j egove p r a t n j e bez o r u ž j a , izuzev 50 ple­m i ć a ko j i s m e j u i m a t i o b o k u »cortelixe o bordone«31.

30

v r e m e n a p o j e d i n i t e r m i n i d o b i j a j u svo je o d r e đ e n o z n a č e n j e ko je m o ž e d a b u d e p o t p u n o d r u g a č i j e n e g o š t o j e b i lo n a p o č e t k u r a z v o j a t e v r s t e o r u ž j a s t i m n a z i v o m 1 . Ta j z a k l j u č a k m o ž e se p o t v r d i t i i p r i m e r i m a i z d u b r o v a č k i h d o k u m e n a t a X I V veka , gde j e , k a t k a d a , ne izvod l j ivo da se t a č n o o d r e d i da l i se r a d i o pod­v r s t i m a č a ili j e u p i t a n j u dug i b o d e ž . Reč je o t e r m i n i m a koj i se , i s t ina , r e t k o s r e ć u u d o k u m e n t i m a , a l i čij i p o m e n i svedoče da je o r u ž j e s t i m n a z i v i m a b i lo p o z n a t o i u p o t r e b l j a v a n o u to v r e m e u D u b r o v n i k u . To su : custellerius i stocco, za k o j e n e m a s l o v e n s k i h naz iva , š t o j a s n o u k a z u j e n a n j i h o v o i t a l i j a n s k o p o r e k l o .

C u s t e l l e r i u s

S a s v i m je n e s i g u r n o š t a znač i t e r m i n »custellerius« koj i se j a v l j a u n e k o l i k o d u b r o v a č k i h d o k u m e n a t a , b i lo u t o m obli­ku (custellerius)2 ili k a o custellerium3, custoler4, custel(l)iero5. U j e d n o m za logu i z 1381. g o d i n e o n j e n a v e d e n k a o s i n o n i m z a m a č : »unum ensem seu custellerium«6. I s t o i z j e d n a č a v a n j e s reće se i u j e d n o j z a b r a n i o n o š e n j u o r u ž j a , i zda to j u i t a l i j a n s k o m g r a d u L u k i 7 . N a o s n o v u t o g a m o g l o b i s e zak l juč i t i d a j e k u s t e -le r io b i o m a č , o d n o s n o j e d n a v r s t a m a č a , j e r se , n p r . , u p o p i s u o r u ž j a z a p l e n j e n o g p r i l i k o m o p s a d e t v r đ a v e R o b i o u p r o v i n c i j i L o m e l i n a , b l i zu Verče l i j a u I ta l i j i , n a v o d e 1203. g o d i n e p o s e b n o spate i ensiss. T a k o đ e se i u j e d n o m d o k u m e n t u iz P a d o v e po-m i n j u o d v o j e n o »ensis . .. spata curta«, i t d . 9

U D u b r o v n i k u u XV v e k u , m e đ u t i m , k a o š t o je već nave­d e n o spata i ensis b i l i su s i n o n i m i . To se p o t v r đ u j e i j e d n o m vešću iz 1423. g o d i n e ; za i s t i s e k v e s t r i r a n i p r e d m e t u p o t r e b l j e n i su izraz i spata i ensis10. P r e m a t o m e k u s t e l e r i o bi t r e b a l o da oz­n a č a v a n e k u d r u g u v r s t u h l a d n o g o r u ž j a . To p ro iz i l az i i i z t es ta ­m e n t a I v a n a b r o d s k o g d r v o d e l j e (calafatus), g d e j e n a v e d e n o , p r i l i k o m n a b r a j a n j a o r u ž j a k o j e j e p o s e d o v a o , p o s e b n o m a č , a p o s e b n o k u s t e l e r i o : »spata una, custelleria duo«u.

P o s t o j e ć a o b j a š n j e n j a o z n a č a j u k u s t e l e r i u s a d o s t a su raz l i č i t a . D o b a r p o z n a v a l a c i t a l i j a n s k o g o r u ž j a G . Gell i o z n a č i o j e da j e t o v r s t a m a č a s a t e l u ć e m i o š t r i c o m 1 2 . M. Le lo i r j e i zneo d a b i p r e m a j e d n i m a ta j t e r m i n o z n a č a v a o m a č s a š i r o k i m seči-v o m i v r l o z a š i l j e n i m v r h o m , a p r e m a d r u g i m a sve o r u ž j e na m o t k i sa š i r o k i m g v o z d e n i m d e l o m k a o , n p r . , v u ž i s i . 1 3 . L . Mus -c ia re l l i , ko j i j e u s v o m r e č n i k u o r u ž j a i s k o r i s t i o p r e t e ž n i d e o gla­v n i h p u b l i k o v a n i h o b j a š n j e n j a o z n a č e n j u r a z n i h t e r m i n a , n a v e o j e da se t a k o zvao svak i coltellaccio, m a č ili b o d e ž , k o j i s e u p o ­t r e b l j a v a o z a u d a r m e đ u r e b r a p r o t i v n i k a , i z b o g t o g a j e o n i m a o n a r o č i t o k o n s t r u i s a n o p i r a m i d a l n o seč ivo s a t r o s t r a n o m ili č e t v o r o s t r a n o m o s n o v o m , d a b i l a k š e m o g a o d a p r o d r e u t e lo n e p r i j a t e l j a 1 4 . I , n a j z a d , j o š u v e k j e d a n o d n a j b o l j i h p o z n a v a l a c a r a z v o j a n a o r u ž a n j a u o p š t e , W . B o e h e i m , s m a t r a d a j e t o b i o je-

28

B O D E Ž

Pos l e d u ž e p a u z e k o j a j e u s l ed i l a p r o p a š ć u a n t i č k e k u l t u r e , b o d e ž j e p o č e o p o s t e p e n o da s e j a v l j a u X I I I v e k u ili n e š t o r a n i j e . N jegov r a z v o j t e k a o j e p r e r a s t a n j e m i z j e d n o s e k l o g n o ž a k a o ru ­ž ju n a m e n j e n o m , i sk l juč ivo , za u d a r i b o d . P o š t o mu j e n o ž — cultellus b i o u z o r , to j e n a j č e š ć e u p o t r e b l j a v a n o seč ivo za b o d e ž b i lo j e d n o s e k l o , i to ne s a m o u X I I I već i sve do p o č e t k a XV veka 1 . Z b o g t o g a p o j a m cultellus p r e n e t je i na b o d e ž , i on je oz­n a č a v a o v r s t u m a č a ili dug i b o d e ž 2 . U S t a t u t u š k o t s k o g k r a l j a Vi-l j e m a (1165—1214) n a z n a č e n o j e da se n o ž o z n a č a v a k a o b o d e ž — »Habeat.. . cultellum qui dicitur dagger«2. U i t a l i j a n s k o m g r a d u L u k i b i lo je z a b r a n j e n o nos i t i gladium seu cultellum*. Ta j nož , u s m i s l u b o d e ž a , k o r i s t i o se u b l i s k o j b o r b i p e š a k a s p e š a k o m i za n a s r t a j e p e š a d i j e n a s luge k o n j a n i k a 5 . T e k k r a j e m X I I I v e k a bo ­dež j e d o b i o o p š t i j u p r i m e n u 6 , d a b i u X I V v e k u p o s t a o ne raz ­d v o j n i p r a t i l a c m u š k a r a c a , n a r o č i t o u I t a l i j i 7 . On se od t a d a s r eće u v iše t i p o v a 8 i sa v i še naz iva .

U o d n o s u na t a k a v r azvo j b o d e ž a u e v r o p s k i m z e m l j a m a , d u b r o v a č k a a r h i v s k i g r a đ a dozvo l j ava d a s e u t v r d i d a j e u p e r i o d u o d k a d a p o s t o j e p i s a n i izvor i , t j . u p o s l e d n j i m d e c e n i j a m a X I I I veka , b o d e ž u D u b r o v n i k u j o š u v e k p r o l a z i o k r o z p r e l a z n u fazu v a r i r a n j a i z m e đ u n o ž a — k u l t e l u s a i b o d e ž a , o d n o s n o p r e r a s t a n j a iz k u l t e l u s a u d r u g e f o r m e .

U p e t o j kn j iz i D u b r o v a č k o g s t a t u t a , u ko jo j se o d r e đ u j u k a z n e z a r a z n e v r s t e u d a r a i zazvane o r u ž j e m , n a v e d e n i s u o d o r u ­ž ja m a č (spatd), p a l i c a - t o p u z (macia de ferro) i gladius9. G l a d i u s se p o m i n j e , uz i s to o r u ž j e , i u S t a t u t u K o r č u l e 1265. g o d i n e 1 0 . Ana­l o g i j o m sa i z j e d n a č a v a n j e m g l a d i u s a sa k u l t e l u s o m u L u k i , n j ega b i u o b a s luča j a t r e b a l o shva t i t i k a o v r s t u bodeža -noža . U a l te r ­n a t i v i sa k u l t e l u s o m , g l a d i u s se p o m i n j e i u j e d n o m t r o g i r s k o m d o k u m e n t u iz 1266. g o d i n e 1 1 .

M e đ u t i m , u še s to j knj iz i D u b r o v a č k o g s t a t u t a j a v l j a se b o ­dež p o d i m e n o m cultellus feritorius. On j e tu n a v e d e n k a o j e d n o od o r u ž j a n a m e n j e n o za u d a r , a k o j a su b i l a z a b r a n j e n a da s e no­se po g r a d u d a n j u i n o ć u p o d k a z n o m od 2 , o d n o s n o 5 p e r p e r e i g u b i t k o m o ruž j a 1 2 . U l eks i čko j v a r i j a n t i k a o cultellus a ferire on se p o n o v n o p o m i n j e u dva d o k u m e n t a i z d e v e t e decen i j e X I I I veka 1 3 .

J e d a n p o d a t a k s a k r a j a X I I I v e k a u v o d i i cultellus m e đ u b o d e ž e . U o p i s u n a p a d a ko j i se d o g o d i o u D u b r o v n i k u , na P lac i , 1285. g o d i n e , tuž i te l j j e iz javio da ga je j e d a n čovek s led io cum curtello vel cum penalo1* in manu15. U o v o m s l u č a j u p r o g o n j e n i n i j e b i o s i g u r a n š t a i m a n a p a d a č u r u c i : k r a t a k ili d u g i b o d e ž .

Iz n a v e d e n i h p r i m e r a s led i lo bi da u D u b r o v n i k u u pos led­n j i m d e c e n i j a m a d u ć e n t a b o d e ž j o š n i j e b i o s a s v i m i zd i f e r enc i r an

31

pr i l ike k r a j e m d r u g e ili u t r e ć o j decen i j i X I V veka 3 1 , š t o b i m o ­glo da se p r o t u m a č i k a o r e z u l t a t r a z v o j a b o d e ž a i n j egovog osa­m o s t a l j i v a n j a k a o p o s e b n e v r s t e o r u ž j a .

O d u b r o v a č k o m g l a d i u s u — b o d e ž u X I V v e k a r e l a t i v n o m a l o se m o ž e d o k u č i t i i z š t u r i h p o d a t a k a u d o k u m e n t i m a . P r e svega i a k o s e i zd i f e r enc i r ao od o b i č n o g n o ž a , izg leda da n i j e sma­t r a n u D u b r o v n i k u o r u ž j e m , p a s e p r e m a t o m e n a n j ega n i s u od­nosi le z a b r a n e o n o š e n j u po g r a d u . To b i s led i lo iz d v a p o d a t k a o n a p a d i m a s a g l a d i u s o m n a P lac i , k o j a s u s e o d i g r a l a 1349. god ine 3 2 .

G l a d i u s su u D u b r o v n i k u p o s e d o v a l i p u č a n i 3 3 i vlastela 3 ' 1 . On je n o š e n u k o r i c a m a 3 5 , z a k a č e n o p o j a s u s t o r b o m 3 6 , a ka t ­k a d a j e b i o u k r a š e n s r e b r n i m o k o v i m a 3 7 .

N e š t o o p š t i r n i j i p o d a c i o g l a d i u s u i z p r v e p o l o v i n e XV v e k a d o p u n j u j u n e d o v o l j n o p o z n a v a n j e g l a d i u s a t r e ć e n t a . P o r e d gladi-u s a u o b i č a j e n i h d i m e n z i j a , b i l o je i m a l i h g l a d i u s a 3 8 , a v e ć 1419. g o d i n e p o m i n j e se i g l a d i u s iz T u r s k e 3 9 , n e š t o k a s n i j e i f i r e n t i n s k i g l ad ius i 4 0 , n a d a l e k o p o z n a t i f i r e n t i n s k i b o d e ž i . I , n a j z a d , u s k l a d u s a r e f o r m a m a u n a o r u ž a n j u , k o j e j e d u b r o v a č k a v l a d a p o č e l a da s p r o v o d i s r e d i n o m X V veka 4 1 , p r o p i s a n o j e 1454. g o d i n e d a gla­d i u s s m e d a b u d e d u g a č a k s a m o j e d n u d u b r o v a č k u p a l m u 4 2 , od­n o s n o 23,1 c m .

Za r a z l i k u od cultellusa i g l a d i u s a k o j i u p r v i m d e c e n i j a m a X I V v e k a dož iv l j ava ju t r a n s f o r m a c i j u , cultellus feritorius, ili da ferire, k a k o se s a d a p o m i n j e u d o k u m e n t i m a , z a d r ž a o je i da l j e svo je z n a č e n j e p r a v o g b o d e ž a . On se n i u j e d n o m r a s p o l o ž i v o m d o k u m e n t u n e i z j e d n a č a v a s a k u l t e l u s o m . Z a b r a n a n j egovog no­šen ja po g r a d u i d a n j u i n o ć u , p r o k l a m o v a n a u S t a t u t u , z a d r ž a l a je v a ž n o s t t o k o m ce log X I V veka 4 3 , š t av i še , s r eće se i u d r u g o j po lov in i XV v e k a 4 4 . Znač i , cultellus feritorius s m a t r a l a je d u b r o ­v a č k a v l a d a o r u ž j e m i u s k l a d u sa d r u š t v e n i m s l o j e m k o j i je u o d r e đ e n o v r e m e n o s i o t a k a v b o d e ž i f o r m u l i s a l a svo je z a b r a n e .

Vide l i s m o d a j e k r a j e m X I I I v e k a ovu v r s t u b o d e ž a nos i l a v l a s t e l a i l j ud i u n j i h o v o j s lužb i . Ta p o j a v a m o ž e da se p r a t i i u p r v i m d e c e n i j a m a X I V veka . K a o v lasn ic i b o d e ž a u d o k u m e n t i m a 1312 4 5 , 1318 4 6 i 1325. g o d i n e 4 7 , j a v l j a j u se i da l j e p l e m i ć i i n j i h o v e s luge . T e k 1334. g o d i n e m e đ u p o p i s o m s t v a r i j e d n o g p u č a n i n a , s t a n o v n i k a Z a d r a , n a v e d e n je »unum cutellum feritorium«49. Ta-k o đ e , u t e s t a m e n t i m a iz 1348. g o d i n e o n i f i g u r i r a ju k a o v l a s n i š t v o p u č a n a 4 9 . O d l u k a M a l o g veća od 24. a p r i l a 1322, a p o n o v l j e n a 14. s e p t e m b r a 1330. g o d i n e i sp l i c i t no o d r e đ u j e da »nullus civis vel forasterius« ne s m e da nos i o r u ž j e po g r a d u 5 0 . Z a b r a n a i z 1333. g o d i n e n e o d r e đ u j e k o j a k a t e g o r i j a s t a n o v n i š t v a n e s m e d a n o s i o r u ž j e p o s l e t r e ć e g zvona 5 1 , d a b i 1348. g o d i n e o n a j a s n o g las i la : »quod nulla persona terrigena aut forensis audeat aut presumat de die vel de nocte per civitatem ferre aliqua arma offendibilia super pena in statuto contenta«52. Iz ovoga bi s led i lo da je u čet-

i DUBROVAČKO ORUŽJE 33

k a o p o s e b n a v r s t a o r u ž j a . U t o m p r o c e s u n jegovog f o r m i r a n j a m o g u se uoč i t i dve faze:

1. Cultellus — k a o p r e l a z n i o b l i k od n o ž a ka b o d e ž u — češće se j av l j a u d o k u m e n t i m a n e g o cultellus feritorius, ili — a ferire. P o r e d već n a v e d e n o g p o d a t k a , p r e o s t a l i n j egov i po -m e n i u k a z u j u d a s u g a p o s e d o v a l i p u č a n i , ko j i s u g a i m a l i u z a s e na s v o j i m p u t o v a n j i m a k o p n o m 1 6 i m o r e m 1 7 . On j e , o b i č n o , no­šen z a k a č e n za p o j a s , z a j e d n o s t o r b o m 1 8 , ili se p o m i n j e z a j e d n o s a s r e b r n i m p o j a s o m 1 9 . I a k o j e m a l i b r o j r a s p o l o ž i v i h p o d a t a k a o k u l t e l u s u s k r a j a X I I I v e k a , s m e l o b i s e p r e t p o s t a v i t i d a j e b i o o p š t e r a š i r e n k a o v r s t a o r u ž j a p u č a n a . U T r o g i r u , n p r . , p u č a n i su ga u s e d m o j i o s m o j decen i j i t o g a v e k a če s to dava l i k a o za log za svo je iz jave 2 0 . T a m o se p o m i n j u k u l t e l u s i s a b e l i m 2 1 i c r n i m d r š ­k a m a 2 2 . I z t r o g i r s k i h s p o m e n i k a se, t a k o đ e , d o z n a j e da j e u to v r e m e t a m o b i lo i ve l ik ih k u l t e l u s a 2 3 , ko j i se u D u b r o v n i k u p o m i ­n j u u X I V veku 2 4 .

Gladius, p o z n a t i k r a t k i m a č r i m s k i h l e g i o n a r a s o š t r i m vr­h o m , p o g o d a n z a o t v o r e n u b o r b u p r s a u p r s a , t e j e n j i m e p ro t iv ­n ik m o g a o u o d l u č n o m m o m e n t u ne s a m o šeći n e g o i b o s t i 2 5 , t r e ­b a l o b i s h v a t i t i k r a j e m X I I I v e k a k a o cultellus, o č e m u su već iznet i p r i m e r i , a p o t v r d a se na laz i i u j e d n o m d o k u m e n t u s po­č e t k a d r u g e decen i j e X I V v e k a .

2. Cultellus feritorius, ili a ferire je već viš i s t e p e n u raz­vo ju b o d e ž a , u k o j e m j e k u l t e l u s d o b i o o z n a k u d a j e n a m e n j e n z a u d a r i b o d , a to znač i da j e d o b i o p r a v a svo j s tva b o d e ž a : on j e t r e b a l o d a i m a j e d n o s e k l o seč ivo , p o svoj p r i l i c i s i m e t r i č n u d r š k u ko ja , u p r i n c i p u , p o s e d u j e k a r a k t e r d r š k e m a č a , a k o j a j e č in i l a o s n o v n u o s o b e n o s t b o d e ž a u o d n o s u n a a s i m e t r i č n u d r š k u n o ž a 2 6

i k o j a ga j e , v e r o v a t n o , o d v a j a l a od k u l t e l u s a i z i s tog p e r i o d a . K a o p r i m e r j e d n o s e k l o g b o d e ž a s k r a j a X I I I ili s a m o g p o č e t k a X I V veka , m o ž e se n a v e s t i p r i k a z tog o r u ž j a u scen i J u d i n pol ju­b a c u c r k v i sv. A p o s t o l a u P e ć k o j p a t r i j a r š i j i (oko 1300 g o d i n e ) . B o d e ž i m a d r š k u s l o p t a s t o m j a b u k o m i k r a t k u n a d o l e p o v i j e n u k r s n i c u o r i j e n t a l n o g o b l i k a (si . 5). Iz z a b r a n e u še s to j kn j iz i S ta­t u t a o n o š e n j u k u l t e l u s a f e r i t o r i u s a s led i lo b i d a j e v e ć t a d a i m a o š i r o k u p r i m e n u u D u b r o v n i k u . W . B o e h e i m n a v o d i d a s u b o d e ž u X I I I v e k u n a j p r e nos i l i p l e m i ć i 2 7 , dva d u b r o v a č k a d o k u ­m e n t a i z d e v e t e decen i j e t o g v e k a o b a v e š t a v a j u d a s u g a p o s e d o ­vali p l e m i ć i 2 8 i n j i h o v e s luge , k o n k r e t n o č u v a r v i n o g r a d a 2 9 , d a k l e , o s o b e u s lužbi v las te le .

Sa o s v i t o m X I V v e k a o d n o s cultellus-gladius i cultellus da ferire n i j e se izg leda i z m e n i o . U R u d n i k u , u S r b i j i , d o g o d i l a se 1312. g o d i n e svađa . U z v a n i č n o m p i s m u k o j e je u p u ć e n o u D u b r o v ­n ik n a v e d e n o j e da j e j e d a n D u b r o v č a n i n b i o n a p a d n u t cum gla-diis. U izjavi s v e d o k a n a p i s a n o je da je to u č i n j e n o cum cultellisM. Dakle , j o š u v e k su u t o v r e m e o b a p o j m a bi l i s i n o n i m i . P r o c e s n j i h o v o g r a z d v a j a n j a na n o ž i b o d e ž u s l e d i o j e n e š t o k a s n i j e , o t -

32

P o s l e d n j a v r s t a b o d e ž a k o j a se n a v o d i u d u b r o v a č k i m do­k u m e n t i m a je bordon. O b j a š n j e n j e š t a j e b o r d o n na l az i se u S t a t u t u g r a d a P a d o v e , gde j e o z n a č e n o d a j e b o r d o n e š t a p u ko j i K uvlači v r h za b o d 7 0 . On j e , p r e m a t o m e , l ičio na m n o g o k a s ­n i j i p o z n a t i b a s t o n - š t a p , i z r a đ i v a n i u p o t r e b l j a v a n u P r i z r e n u i T e t o v u za v r e m e H u r i j e t a , a ko j i j e i m a o , u s k l a d u sa r a z v o j e m n a o r u ž a n j a , u m e s t o b o d e ž a g v o z d e n u cev s j e d n i m m e t k o m 7 1 .

B o r d o n - š t a p - b o d e ž p o m i n j e se u D u b r o v n i k u k r o z sav X I V vek, i s t i na , v r lo r e t k o , a l i i p a k d o v o l j n o d a s e u t v r d i d a j e b i o p o z n a t . On se n a v o d i k a o »berdono«, »berdon« i »bordon«. P rv i p o m e n je od 16. d e c e m b r a 1312. g o d i n e i v e z a n je za o d l u k u vla­d e d a n i j e d a n D u b r o v č a n i n n i t i s t r a n a c n e srne d a n o s i n i d a n j u ni n o ć u »spatam vel bordonem vel cultellum a jerire«11.

U s v o m t e s t a m e n t u i z 1348. g o d i n e M a t e m a č a r n a z n a č i o je da i m a »berdono I de 1° Sclavo« i da mu je on d a o 4 g r o š a 7 3 . Vest n i j e s a s v i m j a s n a , o d n o s n o d a l i j e M a t e i z r a d i o b o r d o n t o m S l o v e n u (ili S r b i n u ) iz d u b r o v a č k o g z a l e đ a i za to d o b i o nov­č a n u a k o n t a c i j u ili p u n iznos k o š t a n j a , ili m u j e p a k ta j b o r d o n d a t s a m o n a o p r a v k u . U s v a k o m s luča ju p o d a t a k j e d v o s t r u k o zan iml j iv : k o n s t r u k c i j u b o r d o n a zna l i s u d u b r o v a č k i m a č a r i već u p r v o j p o l o v i n i X I V v e k a , a b o r d o n e su nosi l i i o b i č n i l j ud i iz t a d a š n j e S r b i j e , a n e s a m o b o s a n s k i p l e m i ć i , k a k o s a o p š t a v a ves t iz 1425 g o d i n e 7 4 .

N a r e d n i p o d a t a k , o p e t i z t e s t a m e n t a , j e s t e i z s r e d i n e 1363. god ine . N e k i Mi loš , n a b r a j a j u ć i o r u ž j e k o j e j e p o s e d o v a o , p o m i ­n je i »berdon I«75. P o s l e d n j i p o m e n o b a v e š t a v a da je b o r d o n i m a o P r i p k o m a č a r i d a g a j e d a o M i k o j u R a d o s a l i ć u , k o j i t o s a o p š t a v a u svo jo j o p o r u c i iz 1391. g o d i n e 7 6 .

U d o k u m e n t i m a i z XV v e k a n i s a m n a i š l a na p r o m e n é bor ­d o n a , izuzev već c i t i r a n e o d l u k e Veća u m o l j e n i h i z 1425. g o d i n e . Da l i je on o s t a o i da l j e u u p o t r e b i , da l i je n j egovo i m e zame-n j e n o n e k i m d r u g i m n a z i v o m o s t a j e z a s a d a bez o d g o v o r a .

S A B L J A •

Da s a d a se s m a t r a l o da se s a b l j a j a v l j a u D u b r o v n i k u k ra ­j e m X I V v e k a 1 , t a č n i j e r e č e n o 1392. g o d i n e 2 . S a d a s m o u m o g u ć ­n o s t i d a t o d a t i r a n j e p o m e r i m o z a t r i d e s e t g o d i n a u n a z a d . P rv i p o m e n i s a b l j e u d o k u m e n t i m a d u b r o v a č k o g a r h i v a j e s u i z 1363. U t e s t a m e n t u O b r e n a V a l e n t i ć a , ko j i je z a v e d e n u n o t a r i j a t u 23 . j u n a te g o d i n e , n a v o d i se »vel ika sab l ja« — la sabia granda3. Te i s te g o d i n e u m r o je od k u g e i v l a s t e l i n Laurentius de Volcassio (Vlkasov ić ) 4 , i on je z a v e š t a o s v o j u s a b l j u u k r a š e n u s r e b r o m — unam sablam argentatam, o k o j o j se d o z n a j e iz j e d n o g d o k u m e n ­t a i z 1392. g o d i n e 5 , p o š t o n j egova o p o r u k a n i j e s a č u v a n a .

35

vr to j decen i j i X I V v e k a p o r e d d r u g o g n a p a d n o g o r u ž j a i b o d e ž d o b i o u D u b r o v n i k u š i r o k u p r i m e n u i p o s t a o o r u ž j e sv ih d r u š t v e ­n i h s lo jeva .

Cultellus de ferire t r e ć e n t a b i o je č e s t o u k r a š e n s r e b r o m " . J e d a n t a k a v b o d e ž tež io je 1390. g o d i n e , u r a č u n a v š i i gvož-đe i s r e b r o , 7 l i b r i i 2 u n c e 5 4 , š t o je i znos i lo 2,350 kg 5 5 . Ti bodež i b i l i s u s k u p i ; 1312. g o d i n e za ložio j e P e t a r M e n č e t i ć j e d a n b o d e ž o p r e m l j e n s r e b r o m za 6 p e r p e r a 5 6 , o d n o s n o 3 d u k a t a , r a č u n a j u ć i d a j e j e d a n d u k a t 2 p e r p e r e . R a d i u p o r e đ e n j a n a v o d i m d a j e je ­d a n b o d e ž bez u k r a s a , ko j i j e u k r a d e n 1373. g o d i n e , p r o c e n j e n s a m o na 9 g r o š a 5 7 . R a z l i k a u v r e d n o s t i j e ve l ika , p o g o t o v o a k o se i m a u v i d u p o r a s t c e n a k o j i s e o d i g r a v a o t o k o m v e k a .

T a k o đ e , i k o r i c e b o d e ž a m o g l e s u d a b u d u s a r a s k o š n i m u k r a ­s ima , n p r . , j e d a n b o d e ž k o j i j e 1367. g o d i n e za ložen za poza jml j e ­na 3 d u k a t a , i m a o j e k o r i c e o b l o ž e n e s r e b r o m i sa e m a j l o m 5 8 .

U r a s p o l o ž i v i m d o k u m e n t i m a n e m a p o d a t a k a o n a č i n u na ko j i j e n o š e n b o d e ž . Ne b i t r e b a l o s u m n j a t i da j e b i o z a k a č e n o p o j a s i da j e v is io sa d e s n e s t r a n e , k a k o je to b i lo u o b i č a j e n o u E v r o p i u to v r e m e 5 9 . B o d e ž o k a č e n o d e s n o j s t r a n i b e d a r a na l az i se i na O r l a n d o v o m s t u b u u D u b r o v n i k u (5/. 6).

U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a t r e ć e n t a p o m i n j e se u smi ­s lu b o d e ž a i ferrum de ferire, š t o bi u b u k v a l n o m p r e v o d u b i l o o r u ž j e , m a č z a u d a r , b o d . N i j e i zvesno d a l i s e p o n e č e m u razl i­k o v a o od k u l t e l u s a da f e r i r e . I z j e d n o g d o k u m e n t a u k o j e m su n a v e d e n a o b a t e r m i n a , ne m o ž e se u t v r d i t i da l i s e r a d i o i s t o m ili o d v a p r e d m e t a 6 0 . U r a s p o l o ž i v o j g r a đ i ferrum de ferire j a ­vl ja s e s a m o d v a p u t a : 1342. g o d i n e k a d a m u j e i s k a z a n a vred-n o s t od 10 p e r p e r a 6 1 i 1363. g o d i n e k a d a ga je s o s t a l i m o r u ž j e m M a r i n B u č i n i ć ( — de Bogignolo) z a v e š t a o s v o m b r a t u Andre j i 6 2 . Za s a d a o s t a j e n e r e š e n o k a k v a j e v r s t a b o d e ž a o z n a č a v a n a t i m ter ­m i n o m . I p a k , s k l o n a s a m p r e t p o s t a v c i d a j e t o b i o j e d a n o p š t i naz iv z a b o d e ž u o p š t e .

Na s a m o m z a v r š e t k u X I V v e k a s r e ć e se u d o k u m e n t i m a i t e r m i n daga. U a p r i l u .1398. g o d i n e t r a ž e n o je da se o t k u p i zalo­žena d a g a sa d r š k o m od s l o n o v a č e 6 3 . U s v o m t e s t a m e n t u i z s red i ­n e a p r i l a 1400. g o d i n e P r ib i l M i r k o v i ć , m a č a r , n a v o d i d a j e uzeo od N i k o l e k r č m a r a j e d n u d a g u i z a t o d a o u za log j e d a n m a č 6 4 . I z a k a t a p r v e t r i d e c e n i j e X V v e k a s a z n a j e s e d a j e d a g a m o g l a d a b u d e u k r a š e n a s r e b r n i m o k o v i m a 6 5 d a j e i m a l a k o r i c e 6 6 i da j e n o š e n a o p o j a s u 6 7 .

D a g a j e p o s v o m o b l i k u p o d s e ć a l a n a g l a d i u s a n t i k e , od­n o s n o b i l a j e v r s t a h l a d n o g o r u ž j a n a m e n j e n o g za seču i b o d , du­ž ine i z m e đ u 40—60 c m . P r e m a t o m e d a g a j e b i l a d u ž a o d b o d e ž a , sa d v o s t r u k i m s e č i v o m u o b l i k u r a v n o k r a k o g t r o u g l a s r o m b o -i d n i m p r e s e k o m 6 8 . O n a s e p o m i n j e m e đ u z a b r a n j e n i m o r u ž j e m u s t a t u t i m a i t a l i j a n s k i h g r a d o v a , i k a t k a d a j e i z j e d n a č e n a sa b o d e ­ž o m 6 9 .

34 9

• • i o A l e k s a n d r u V e l i k o m p r i k a z a n a j e s a b l j a u k o r i c a m a 2 0 . U • u l l p sabl ja n i j e j o š t a d a u p o t r e b l j a v a n a 2 1 . P r e m a t o m e s a m o t e s a s e d e n e z e m l j e m o g l e b i d o ć i u o b z i r k a o m a t i č n e o b l a s t i d u b -

.-.:r:^;a. I z k o m b i n a c i j e m o r a se i sk l juč i t i T u r s k a , g d e K L s ab l j e , t a k o đ e , u p o t r e b l j a v a n e , j e r D u b r o v č a n i s u u v e k n a v o -

t u r s k o g p o r e k l a n j i h o v u e t n i č k u p r i p a d n o s t . Tur-s t a sabl ja — imam sablam turchescham — p o m i n j e se u d u b r o -n r f l i * " a k t i m a p r v i p u t 1 . a v g u s t a 1403. g o d i n e ; o n a j e t a d a p r o -dma. na j a v n o j d r a ž b i za 15 p e r p e r a 2 2 , o d n o s n o 6 d u k a t a 2 3 .

Da l i su d u b r o v a č k e s a b l j e n a b a v l j e n e u S r b i j i i l i u Ma­đ a r s k o j , ili p a k , m o ž d a , u Vizan t i j i , n i j e m o g u ć n o u t v r d i t i , j e r » j e s a č u v a n n i j e d a n p r i m e r a k s a b l j e i z t og v r e m e n a , t e s e n e • a k a k o s u izg leda le . S k l o n a s a m p r e t p o s t a v i t i d a s u t e s a b l j e d a š i e u D u b r o v n i k i z S r b i j e , g d e j e p o s v e d o č e n o n j i h o v o p o s t o ­j a n j e u p r v o j p o l o v i n i X I V v e k a , s o b z i r o m na t e s n e veze t e dve

I p a k , iz r ič i to se ne srne i sk l juč i t i i U g a r s k a , p o g o t o v u = ;e Laurentius de Volcassio č e s t o i š ao k a o p o s l a n i k u g a r s k o m

N o , i p o r e d p o m a n j k a n j a k o n k r e t n i h p o t v r d a m o ž e s e p r e t p o s t a v i t i da su sab l j e , k o j e se p o m i n j u u D u b r o v n i k u u d r u ­goj po lov in i X I V v e k a , b i le i s t e ili s l i čne s a s a b l j o m n a s l i k a n o m u m a n a s t i r u D e č a n i m a (oko 1350), a k o j e su i d e n t i č n e sa sab l ja ­ma k o j e su č e s t o p r i k a z a n e u i l u m i r a n o j b ib l i j i č e š k o g k r a l j a Vences l ava IV s k r a j a X I V v e k a 2 5 (si. 7) . I č e š k e i s r p s k e s a b l j e i m a j u p o v i j e n o j e d n o s e k l o seč ivo s o s o b e n o s t i m a seč iva pe r s i j s -k ih sab l j i , i d r š k u k o j a s e z a v r š a v a o k r u g l o m j a b u k o m , k a o n a d r š k a m a m a č e v a .

P o j a v a i s tog t i p a s ab l j e u dve u d a l j e n e o b l a s t i , u S r b i j i i u Č e š k o j , m o g l a b i , m o ž d a , d a z n a č i d a s u t a k v e s ab l j e , j o š u v e k sa d e t a l j i m a m a č a , b i le u o b i č a j e n i t i p u X I V v e k u u zem­l j a m a g d e s u s e u p o t r e b l j a v a l e .

K O R D A

O d k r a j a X I I I veka , t j . o d v r e m e n a o d k a d a z a p o č i n j u sa­č u v a n e se r i j e k n j i g a u D u b r o v a č k o m a r h i v u , na i l az i se na ter­m i n »corda« — k o j i b i p r e m a s a d r ž a j u t e k s t o v a t r e b a l o da ozna­čava j e d n u v r s t u o r u ž j a . I n a č e , r e č corda u s r e d n j o v e k o v n o m l a t i n s k o m i i t a l i j a n s k o m j e z i k u i m a i d r u g a z n a č e n j a : k o n o p , uže , c r eva , t e t iva i td 1 . P rv i p o m e n k o r d e k o j i b i m o g a o d a u k a ž e da j e u p i t a n j u o r u ž j e , o d n o s i se na p l j a č k u k o j u su izvrši l i lju­d i ž u p a n a T v r t k a p o l o v i n o m a v g u s t a 1284. g o d i n e , i z m e đ u Osol-n i k a i K u r i l a , i t o m p r i l i k o m o te l i j e d n o m D u b r o v č a n i n u » . . .et duas cordas«2.

U d o k u m e n t i m a iz X I V v e k a češće se s r eće k o r d a u zna­č e n j u o r u ž j a . O n a se u t e s t a m e n t i m a i p r i j a v a m a k r a đ a ili p l ja-

37

O b a t a p o d a t k a za s a d a su p r v i p o z n a t i p i s a n i p o m e n i o u p o t r e b i s ab l j e u o p š t e u n a š o j zeml j i u s r e d n j e m v e k u ; n e š t o r a n i j e g d a t u m a su l ikovn i izvor i i z S r b i j e . S o b z i r o m na to da se t e z n a č a j n e ves t i n a l a z e u t e s t a m e n t i m a , m o g u ć n o j e p r e t p o s t a ­vi t i da j e s a b l j a b i l a p o z n a t a u D u b r o v n i k u već s r e d i n o m X I V ve-k a , ili b a r u n j egovo j š e s to j decen i j i .

U d u b r o v a č k i m a r h i v s k i m s p i s i m a sab l j a s e n a v o d i k a o »sabia« (1363) i »sabla« (1392, 1396 6), d a k l e , u o b l i k u ko j i je po ­z n a t , sa i zvesn im v a r i j a n t a m a u o r t og ra f i j i , u sv im s l o v e n s k i m je­z i c ima , i za k o j i se p r e t p o s t a v l j a da je p o z a j m i c a s I s t o k a , po svo j p r i l i c i u r a l s k o - a l t a j s k a . K a o izvor za j u ž n o s l o v e n s k e jezi­ke s m a t r a s e m a đ a r s k i t e r m i n »szably«s.

U d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a s a b l j a j e b i l a v r l o r e t k o oru­žje u D u b r o v n i k u , k a k o se m o ž e zak l juč i t i na o s n o v u s a m o t r i p o m e n a u a r h i v s k o j g r a đ i 9 . N j u s u t a d a p o s e d o v a l i , k a k o j e već n a v e d e n o . O b r e n Va l en t i ć , t r g o v a c 1 0 , ko j i j u j e z a v e š t a o s v o m r o đ a k u (chusino mio) D o b r i l u 1 1 , v l a s t e l i n Laurentius de Volcassio, k o j i j e o s t a v i o svo ju s a b l j u N i k o l e t i Guče t i ć 1 2 , žen i K l e m e n s a Gu-če t i ća či j i j e r a n i j e b i o t u t o r 1 3 , i v l a s t e l i n M a r i n Ge t a ld i ć , k o j i j e u d e c e m b r u 1396. g o d i n e b i o d u b r o v a č k i knez 1 4 . M e đ u v l a s n i k e s a b l j e s k r a j a X I V v e k a m o g u se u b r o j i t i i p o z n a t i d u b r o v a č k i z l a t a r Aleks i je K a l o j u r đ e v i ć , k o j i u s v o m t e s t a m e n t u , n a p i s a n o m 10. f e b r u a r a 1400, p o m i n j e dve sab l j e 1 5 , i l u k a r M e d o j e K r a s a n o -v ić , č i ju s a b l j u n a v o d i u svo jo j o p o r u c i l u k a r O b r a d R a d a l o v i ć p o č e t k o m a p r i l a 1400. g o d i n e 1 6 .

T i s p o r a d i č n i p o m e n i s ab l j e s i g u r a n s u p u t o k a z d a s a b l j a u to v r e m e n i j e j o š i m a l a š i r u p r i m e n u u D u b r o v n i k u . T o m e u p r i l o g govor i i j e d i n i r a spo lož iv i p o d a t a k o n j e n o j v i s o k o j nov­č a n o j p r o t i v v r e d n o s t i : j e d n a s a b l j a za ložena j e 1396. g o d i n e z a 20 d u k a t a i 5 g r o š a 1 7 .

Na o s n o v u r a s p o l o ž i v i h d o k u m e n a t a d o z n a j e s e da su u D u b r o v n i k u , u d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a , p o s t o j a l a t r i t i p a sab­l j i : s a b l j a u z k o j u n i j e d o d a t o n i k a k v o d r u g o o b j a š n j e n j e (1396, 1400), š t o s e m o ž e t u m a č i t i d a j e t o b i o u o b i č a j e n i t i p t e v r s t e h l a d n o g o r u ž j a , s t a n d a r d n i h d i m e n z i j a i bez u k r a s n i h oko­va ; ve l ika s a b l j a (1363), i s a b l j a u k r a š e n a s r e b r n i m o k o v i m a (1363), v e r o v a t n o , i s tog o b l i k a k a o p r v a sab l j a . T a r a z n o l i k o s t n a v o d i na p o m i s a o da su t e s ab l j e d ó n e t e u D u b r o v n i k i z obla­s t i g d e su već r a n i j e p o s t o j a l e i t i m e i m a l e m o g u ć n o s t da s e r azv i j a ju sa v a r i j a n t a m a . O v d e t r e b a n a g l a s i t i da se s a b l j e u t o m k a s n o m t r e ć e n t u n i s u n i u k o j e m s l u č a j u i z r ađ iva l e u Du­b r o v n i k u . P r e svega n a t o u k a z u j e n j i h o v a m a l o b r o j n o s t , a z a t i m u r a s p o l o ž i v o j g r a đ i o d u b r o v a č k i m m a č a r i m a , n o ž a r i m a i ko­v a č i m a n e m a p o d a t a k a da su kova l i i s ab l j e .

Na jb l i že o b l a s t i D u b r o v n i k u u k o j i m a j e s a b l j a t a d a b i l a p o z n a t a , b i le su M a đ a r s k a 1 8 i S r b i j a 1 9 , a v r l o v e r o v a t n o da je b i l a p o z n a t a i u Vizan t i j i . Na j e d n o j m i n i j a t u r i u K a l i s t e n o v o m ro-

36

1 0 i z a v a r s k o g d o b a : t u r s k i k ' a r d , p e r s i s k i k a r d = nož , p r i č e m u >e a p r e š l o u o 1 8 .

U v r e m e n s k o m r a s p o n u o d ve l ike s e o b e n a r o d a d o kas ­n o g s r e d n j e g v e k a ta j j e d n o s e k l i m a č m o r a o j e i m a t i svo j raz-T O J n i p u t , p o g o t o v o n a n a š o j t e r i t o r i j i g d e s u u t i c a j i I s t o k a bi l i s nažn i . T o b i znač i lo d a j e t a k a v m a č m o g a o d a z a d r ž i svo je p r a v o j e d n o s e k l o seč ivo , a l i i s to t a k o i da p r e u z m e s O r i j e n t a i b l a g u p o v i j e n o s t seč iva .

A. B r u h n H o f f m e v e r u s v o m v e l i k o m r a d u o o r u ž j u na m i n i j a t u r a m a r u k o p i s a Sk i l i ce u N a r o d n o j b ib l i o t ec i u M a d r i d u izne la j e n iz p r i m e r a i z r a z n i h l i k o v n i h i zvo ra k o j i u p u ć u j u n a az i j sko p o r e k l o j e d n o s e k l o g ili d v o s e k l o g p r a v o g ili b l a g o povi-j e n o g o ruž j a , sa d r š k o m u o b l i k u tzv. g lave p i š t o l j a , k o j a se kas ­n i je s r eće na p e r s i j s k i m s a b l j a m a — š a m š i r i m a i t u r s k i m sab l ja ­m a — k ' l č i m a , a k o j e o n a n a z i v a p a l a š . T a v r s t a o r u ž j a b i l a j e po ­z n a t a i u Vizan t i j i , i s r eće se u p r e d s t a v i sv. D i m i t r i j a na ploš-n o m rel jefu c r k v e sv. M a r k a u Venec i j i , u r a z n i m v i z a n t i j s k i m r u k o p i s i m a iz X veka , na f r e s k a m a u c r k v i u K a p a d o k i j i iz XI veka i d r . 1 9

Ako b i s e t a k o s h v a t i o r azvo j k o r d e d o v r e m e n a k o j e n a s o v d e i n t e r e s u j e , m o g u ć n o da b i s e o n a m o g l a p r e p o z n a t i u p r i ­k a z a n o m o r u ž j u »veren ika« n a t e m s k o m s r e b r n o m m e d a l j o n u , d a t i r a n o m u p o s l e d n j e decen i j e X I V , i p o č e t k o m XV v e k a 2 0 (si. 8). U o v o m l i k o v n o m izvoru p r i k a z a n o o r u ž j e j a v l j a se sa b l a g o p o v i j e n i m seč ivom, č i j a k r i v i n a z a p o č i n j e od p o l o v i n e d u ž i n e se­čiva, i p r a v o m d r š k o m sa » k a p o m « k o j a , d o n e k l e , p o d s e ć a na s t i l i zovanu g l a v u p t i c e , i s t o k a o i na d r š k i m a č a K a s t r i o t a . Čini s e d a j e u p r a v o t a k a v t i p d r š k e , ko j i , i nače , i m a svo je p o t v r đ e ­n o az i j sko p o r e k l o 2 1 , b i o j e d n a o d o s n o v n i h i g l avn ih k a r a k t e r i s ­t ika s r e d n j o v e k o v n e k o r d e . O n j e n a s t a v i o svo j e b i t i s a n j e n a k o r d a m a k a s n i j e g v r e m e n a i u tzv. a l b a n s k o m t i p u d r š k e h lad­n o g o ruž j a . 2 2

Raspo lož iv i d u b r o v a č k i d o k u m e n t i n e p r u ž a j u p o t r e b n e p o d a t k e n a o s n o v u k o j i h b i s e m o g a o t a č n o u t v r d i t i o b l i k d u b ­r o v a č k e k o r d e . Ali, j e d n a u r e z a n a p r e d s t a v a o r u ž j a n a p o b o č n o j užo j s t r a n i c e n t r a l n o g k a m e n o g s a n d u k a n a m a l o j s r e d n j o v e k o v -n o j n e k r o p o l i u b l iz in i za l iva B i s t r i n a , ko j i leži u p o z a d i n i Pe­l ješca , m o g a o b i se , m o ž d a , p r i h v a t i t i k a o p r i k a z k o r d e . P r e k o t r o u g l a s t o g š t i t a p o l o ž e n o j e o r u ž j e sa p r a v i m s e č i v o m u kor ica ­m a , i s a d r š k o m i d e n t i č n o m sa d r š k o m p o m e n u t o g o r u ž j a i z s r p s k i h l i kovn ih izvora , a za k o j e p r e t p o s t a v l j a m o da su k o r d e (si . 9) . Na o s n o v u o b l i k a š t i t a A . B e n a c s t av io j e ova j s p o m e ­n i k u v r e m e p o s l e 1399. g o d i n e , k a d a j e t a j d e o P r i m o r j a (do Kleka ) p r e š a o u p o s e d D u b r o v n i k a 2 3 . P o t p u n o is t i t i p o r u ž j a u c r t a n j e na k a m e n o j p loč i u S e g e t u k o d T r o g i r a 2 4 .

P o j a v a p r a v o g seč iva na o r u ž j u s o s o b e n i m o b l i k o m drš ­k e n a s p o m e n i c i m a u j a d r a n s k o j zon i , n a v o d i n a p r e t p o s t a v k u

39

čk i n a v o d i u v e k z a j e d n o s a d r u g i m v r s t a m a o r u ž j a , a l i bez ob ja š ­n j e n j a k a k o je i zg leda la : »Anchora scudi III, spade II et maca I", corde III«3... le chorde, 1 archo, 1° paviso e la bragira et la spada a li figloli«4, «... acceperunt michi. . . cordas II, spatas V, scutus V«5. P o d a t a k iz 1349. g o d i n e — » . . . voluit venire contra ipsum cum corda evaginata«6 u k a z u j e da je k o r d a b i l a h l a d n o o r u ž j e k o j e se n o s i l o u k o r i c a m a , a p r i l i k o m n a p a d a k o r i c e su o d s t r a n j i v a n e k a o k o d m a č a i b o d e ž a .

O p r e d e l j e n j e k o r d e u o d r e đ e n u v r s t u h l a d n o g o r u ž j a p r u ­ža ju t e k p o d a c i p o č e t k o m XV veka : »la corda over cortellessa«' i »unam cordam, videlicet unam cultellam«8. O b a ova s i n o n i m a z a k o r d u u d u b r o v a č k i m l i s t i n a m a o d g o v a r a j u s r e d n j o v e k o v n o m l a t i n s k o m »cultellesia« i »cultella«9, s t a r o f r a n c u s k o m »coutelas«'" i s r e d n j o v e k o v n o m i t a l i j a n s k o m »coltellaccio«11 i »cortelas«11. Svi t i naz iv i bez o b z i r a na d o s t a n e u j e d n a č e n a o b j a š n j e n j a o iz­g l e d u t o g o r u ž j a 1 3 , o d n o s e s e n a j e d n u v r s t u ve l ikog n o ž a . Među­t i m , ta j ve l ik i n o ž m o r a o s e p o n e č e m u r a z l i k o v a t i o d o b i č n o g ve l ikog noža , k o j i se , t a k o đ e , p o m i n j e u d o k u m e n t i m a — »unum curtellum magnum«1*, a l i k a o i m e n i c a m u š k o g r o d a . P o s t a v l j a se z a t o p i t a n j e u č e m u j e b i l a t a r a z l i ka .

Govoreć i o h l a d n o m o r u ž j u Venec i j e i Đ e n o v e u s red­n j e m v e k u W. B o e h e i m s m a t r a da je »coltellaccio, cortelas« — vel iki nož , u s t v a r i , k r i v i m a č , ko j i s e t a m o r azv io p o d u t i c a j e m O r i j e n t a , i k o j i je u X I V v e k u s luž io k a o o r u ž j e u v e n e c i j a n s k o j ško l i m a č e v a n j a b r a t o v š t i n e sv. M a r k a . K a o p r i m e r tog o r u ž j a o n j e d o n e o c r t e ž d v o r u č n j a k a k o j i s e p r i p i s u j e Đ u r đ u K a s t r i o t u S k e n d e r b e g u ( i m a b l a g o pov i j e n o j e d n o s e k l o seč ivo i p r a v u d r š ­ku sa » k a p o m « k o j a se z a v r š a v a u o b l i k u s t i l i zovane g lave p t i c e , t a j d e o d r š k e o k r e n u t j e p r e m a t e l u ć u seć iva) . 1 5

K o n s t a t a c i j a W. B o e h e i m a da je coltellaccio u X I V v e k u o z n a č a v a o u Venec i j i k r i v i m a č o r i j e n t a n o g p o r e k l a , u s k l a d u je sa z a k l j u č c i m a i z r e č e n i m o j e d n o s e k l i m g v o z d e n i m m a č e v i m a iz v r e m e n a ve l ike s e o b e n a r o d a , a ko j i su se zval i »pa laš« , a t a k o đ e i » k o r d « . Ti m a č e v i b i l i su n o m a d s k o g az i j skog p o r e k l a i n j ih su d o n e l i u E v r o p u p r v o H u n i p r e k o j u ž n e R u s i j e , a za n j i m a Avar i i d r u g i n a r o d i r a n o g s r e d n j e g v e k a 1 6 . U v re rae s e o b e n a r o ­d a t i j e d n o s e k l i m a č e v i b i l i s u v e o m a s r o d n i s a s a b l j o m , k o j a se u to v r e m e , t a k o đ e , p o j a v l j u j e u E v r o p i , a k o j a je i m a l a jed­n o s e k l o sečivo, u s k o , v iše ili m a n j e p o v i j e n o , a k a t k a d a i p r a v o . Z b o g t o g a t e š k o j e u t o m p e r i o d u u v e k n a p r a v i t i t a č n u r a z l i k u i z m e đ u sab l j e i j e d n o s e k l o g m a č a . K a o g l avna o s o b e n o s t t og ti­p a m a č a u z i m a s e n a o š t r e n o s t v r h a seč iva s o b e s t r a n e 1 7 .

U o v o m s l u č a j u v r l o j e v a ž n o da s e t a k a v j e d n o s e k l i m a č n a z i v a o »kord« , pa b i u p r e d m e t u s t i m n a z i v o m t r e b a l o , m o ž d a , t r a ž i t i p r e t k a k a s n o s r e d n j o v e k o v n e k o r d e . To se u p o t p u n o s t i s laže i s e t i m o l o g i j o m r eč i k o r d a , k o j a je u v a r i j a n t a m a k a o »kord« i »korda« o p š t e s l o v e n s k a p o z a j m i c a iz i s t o č n i h j ez ika , i

38

d a j e k o r d a u o v o m p o d r u č j u m o g l a d a s a č u v a svo je p r v o b i t n o p r a v o , j e d n o s e k l o seč ivo k a k v o je i m a o i p e r s i j s k i n o ž k a r d . U u n u t r a š n j o s t i B a l k a n a , t o seč ivo b l a g o s e pov i j a lo p o d j a č i m d e j s t v o m u t i c a j a s I s t o k a . U t o m s m i s l u k a r a k t e r i s t i č n o j e da tzv. a l b a n s k i m a č ili s a b l j a i z X V I i X V I I v e k a i m a , t a k o đ e , p ra ­vo seč ivo .

Ako r e z i m i r a m o d o s a d a iz ložene č in j en i ce dob i l i b i s m o , a l i j o š u v e k s a m o k a o p r e t p o s t a v k u , o s n o v n i izgled d u b r o v a č k e k o r d e X I V v e k a : j e d n o s e k l o p r a v o , m o g u ć n o i b l a g o p o v i j e n o seč ivo , p r a v a d r š k a sa » k a p o m « o k r e n u t o m ka t e l u ć u seč iva i o b l i k a , ko j i p o d s e ć a n a g l a v u p t i c e .

U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a s r eće s e od s e d m e decen i j e X I V v e k a p o r e d o b l i k a »corda«, i t e r m i n »cortellessa«, za ko j i j e već p o k a z a n o d a j e b i o s i n o n i m z a k o r d u . Ta j t e r m i n j av l j a se d o s t a r e t k o i u r a z l i č i t i m g r a f i j a m a :

1363. curtelesa25

1373. curtelesa26, cortellessa27, 1391. curtellessa28, cortelaso29, i 1397. cultellessia30

Ti s p o r a d i č n i p o m e n i i n e f i k s i r a n a g ra f i j a s i n o n i m a za k o r d u u p o s l e d n j i m decen i j a m a X I V veka , a o n i su z n a t n o češ­ć i u n a r e d n o m v e k u , k a o da b i m o g l i da u k a z u da su l a t i n sko -- i t a l i j ansk i naz iv i s p o r o p r o d i r a l i m e đ u n o s i o c e k o r d i u D u b r o ­v n i k u . K a o d o k a z m o ž e da pos luž i i već n a v e d e n o o b j a š n j e n j e k o r d e iz 1400. g o d i n e »corda over cortellessa«. I s t o v r e m e n o , to b i m o g l o d a z n a č i d a j e s lovensk i t e r m i n k o r d a , k a o i m e z a od re ­đ e n u v r s t u h l a d n o g o r u ž j a , b io o p š t e r a š i r e n i p r i h v a ć e n u ta­d a š n j o j d u b r o v a č k o j s r e d i n i , i da j e t a m o č in io d e o s l o v e n s k o g k u l t u r n o g s lo ja .

T o m e u p r i l o g govo r i l a b i i č i n j en i ca da su k o r d u pose-dova l i u D u b r o v n i k u i na n jegovo j k o p n e n o j t e r i t o r i j i i na os t r -v i m a (S ipan , K o l o č e p , Ml j e t ) 3 1 s a m o p u č a n i (ne r a s p o l a ž e m n i j e d n i m p o d a t k o m d a j e n e k i v l a s t e l in i m a o k o r d u ) i t o ona j s loj p u č a n a k o j i s e m o g a o u b r o j i t i m e đ u s i r o m a š n i j e . D a s u k o r d e s t v a r n o b i le k u l t u r n o d o b r o t e k a t e g o r i j e s t a n o v n i k a , po­t v r đ u j u i n j e n e n i s k e c e n e k o š t a n j a : 1335. g o d i n e 4 g ro ša 3 2 , 1371. g o d i n e 7 3 3 i 8 g r o š a 3 4 , a 1350. g o d i n e na j a v n o j d r a ž b i p r o d a t a je j e d n a k o r d a s a m o za 2 g r o š a 3 5 .

Na o s n o v u 55 r a s p o l o ž i v i h p o d a t a k a o k o r d i s a z n a j e se d a su , p o č e v o d k r a j a X I I I p a d o k r a j a X I V veka , k o r d u nos i l i : b a č v a r i 3 6 , d r v o d e l j e 3 7 , d u č a n đ i j e 3 8 , k a m e n a r i 3 9 , k l o b u č a r i 4 0 , k m e ­tov i 4 1 , kovač i 4 2 , k r č m a r i 4 3 , k r o j a č i 4 4 , m e s a r i 4 5 , s l u g e 4 4 j e d a n sveš-t e n i k 4 7 i l j ud i b e z o z n a č e n o g z a n i m a n j a 4 8 . U p i t a n j u j e , d a k l e , b i o o n a j m a l i sve t s o d r e đ e n o m p r o f e s i j o m ili bez n je , k o j i j e s t i zao u D u b r o v n i k iz n j e g o v o g k o p n e n o g z a l e đ a u n a d i da će tu n a ć i b o l j e u s l o v e i m o g u ć n o s t i za p r i s t o j n i j i ž ivot . Ta p r i s t i ­z an j a o d i g r a v a l a s u s e z a sve v r e m e s r e d n j e g v e k a s a m a n j i m

40

ili v e ć i m i n t e n z i t e t o m , z a v i s n o od e k o n o m s k i h i p o l i t i č k i h pr i ­l ika. Ti doš l j ac i bi l i su u ve l iko j već in i S loven i , i k o r d a je b i l a n j i h o v a k u l t u r n a b a š t i n a . D o k u m e n t i i z v r e m e n a k o j e n a s o v d e i n t e r e s u j e , o b a v e š t a v a j u d a j e k o r d a p o s t o j a l a i d a j e u p o t r e b ­l j a v a n a i u P o p o v o m Po l ju 4 9 , u o b l a s t i T r e b i n j a 5 1 , u Dračev ic i 5 1 , u Neves in ju 5 2 . K o r d a j e , t a k o đ e , b i l a p o z n a t a i u S r b i j i ; o n j e n o j u p o t r e b i u X I V v e k u svedoče , k a k o j e već n a v e d e n o , l i kovn i iz­vor i , a iz XV v e k a p o s t o j e i p i s a n e p o t v r d e 5 3 .

S t a n o v n i c i D u b r o v n i k a i n j egove t e r i t o r i j e ko j i su pose-dova l i k o r d u k a o d a s u j e s t a l n o nos i l i u z a se . D o k u m e n t i go­vo re da su j e i m a l i p r i l i k o m p u t o v a n j a k o p n o m 5 4 i m o r e m 5 5 , a s n j o m su se k r e t a l i i po g r a d u 5 6 . K o r d a n i j e p o t p a d a l a p o d od re ­dbe d u b r o v a č k e v l a d e o z a b r a n a m a n o š e n j a o r u ž j a , n i t i j e p r i ­p a d a l a o b a v e z n o m n a o r u ž a n j u u R e p u b l i c i . Z a t o j u j e v l a d a , ve-r o v a t n o , v iše s m a t r a l a s a s t a v n i m d e l o m o d e ć e m u š k a r a c a n e g o l i o r u ž j e m . I p a k , d o g a đ a l i s u s e n a p a d i k o r d a m a 5 7 , k o j i s u bi l i n a r o č i t o čes t i o d s r e d i n e t r e ć e decen i j e X V v e k a 5 8 .

U D u b r o v n i k u X I V v e k a p o s t o j a l e s u dve v r s t e k o r d i , o n e u o b i č a j e n i h d i m e n z i j a , n a m a n e p o z n a t i h , o z n a č a v a n e s a m o k a o »corde« i ve l ike k o r d e , k o j e su , izg leda , b i le v r l o r e t k e . J e d n u t a k v u k o r d u , a t o j e j e d i n i p o m e n t a k v e v r s t e ovog o r u ž j a i z X I V v e k a , p o s e d o v a o j e s v e š t e n i k Pav le . On j e p o m i n j e u s v o m t e s t a m e n t u iz p r v i h d a n a o k t o b r a 1367. g o d i n e : »cordam I ma­gnatu«59.

K o r d e su n o š e n e u k o r i c a m a , a l i o n j i h o v o m izg ledu ne­m a p o d a t a k a . D a s u p o s t o j a l e , svedoč i ves t o n a p a d u n a j e d n o g s t a n o v n i k a s o s t r v a S i p a n a »cum corda evaginata«60.

U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a i z X I V v e k a n e m a , t a k o đ e , p o m e n a d a s u k o r d e b i l e u k r a š e n e d e k o r a t i v n i m o k o v i m a . P rv i r a spo lož iv i p o d a t a k o t o m e je t ek iz 1417. g o d i n e — »la cortelle-sa mia con lo argento«6'. M o g u ć n o je da su k o r d e , k a o i m a č e v i d o d u b o k o u X I V vek , i m a l e , p r v e n s t v e n o , p r a k t i č n u n a m e n u .

O d p r v i h g o d i n a o s m e decen i j e X I V v e k a na i l az i s e n a p o m e n k o j i u k a z u j u n a k o j e n a č i n e j e k o r d a n o š e n a . N a i m e , o n a se p o č i n j e n a v o d i t i z a j e d n o s p o j a s o m , ko j i se d v o j a k o označa­va : k a o »centura«62 i k a o »cingulum«63, »cingula«. P o j a s je b i o o b a v e z a n d e o k o s t i m a s r e d n j o v e k o v n i h l jud i i m o g a o j e , p r e m a s o c i j a l n o m i e k o n o m s k o m s t a n j u n o s i o c a , d a b u d e j e d n o s t a v a n ili r a s k o š a n , od kože , t k a n i n e , s r e b r a , s p o z l a t o m , e m a j l o m , d r a g i m k a m e n j e m , b i s e r o m i s l i čn im s k u p o c e n i m u k r a s i m a 6 4 , š t o se u v e k n a z n a č u j e u i zvo r ima . U p o m e n i m a o p o j a s e v i m a uz ko­j e j e iš la k o r d a n e m a , m e đ u t i m , t i h d o d a t n i h o b a v e š t e n j a o nj i­h o v o j u k r a š e n o s t i , k a o n i o m a t e r i j a l u od k o j e g su b i l i n a p r a v ­l jeni . Z a t o j e v r l o v e r o v a t n o da s e r a d i l o o s a s v i m j e d n o s t a v n i m p o j a s e v i m a n a č i n j e n i m s a m o o d kože , m o ž d a , s a n e k i m m a n j i m m e t a l n i m u k r a s o m i m e t a l n o m k o p č o m . T o b i s e m o g l o n a r o č i -

41

to o d n o s i t i na p o j a s o z n a č e n k a o »cingulum«, »cingula«, j e r t a j t e r m i n znač i i r e m e n , k o l a n . T a k v e k o ž n e p o j a s e v e i z rađ iva l i su u D u b r o v n i k u u p r v o j p o l o v i n i X I V v e k a m a j s t o r i iz D r a č a 6 5 . Iz­g l eda da su z a n a t l i j e sa t e r i t o r i j e k o j a se u d o k u m e n t i m a ozna­čava k a o Alban i j a , b i l i g lavn i i z r ađ ivač i p r e d m e t a od kože u D u b r o v n i k u t r e ć e n t a 6 6 .

M a l o b r o j n i r a spo lož iv i d o k u m e n t i d o z v o l j a v a j u d a s e p r e t p o s t a v i d a j e k o r d a s p o j a s o m n o š e n a n a t r i n a č i n a . P rv i n a č i n — »centura cum corda«67 m o g a o bi se s h v a t i t i t a k o da je k o r d a b i l a p r i k a č e n a uz s a m p o j a s (si . 10a). D r u g i n a č i n — »unam duploidem cingulam cum una corda«68 s a s t o j a o se od us ­k o g p o j a s a , r e m e n a p o s t a v l j e n o g t a č n o u s t r u k u , i j e d n o g d r u ­gog, i s t e š i r i ne ili p a k š i r eg p o j a s a ili r e m e n a , s a s t a v l j e n o g na j e d n o m de lu s a p r v i m p o j a s o m , a z a t i m s e s p u š t a p r e m a k u k o ­v i m a , i na n j e m u je b i l a z a k a č e n a k o r d a (si. 10b). T reć i n a č i n — »cingulum cum una chorda et cum pera«69, ili sa scarsela, tascha10, d a k l e , p o j a s s k o r d o m i t o r b o m u k o j o j j e , o b i č n o , no­š e n n o v a c , m o g l o b i da se t u m a č i d v o j a k o . I l i j e b i o u p i t a n j u p o j a s z a k o j i j e b i l a p r i č v r š ć e n a k o r d a , a p o r e d n j e n a t o m po­j a s u b i l a j e o k a č e n a i t o r b a (si. 10c), ili j e , p a k , k o r d a b i l a p r o ­v u č e n a k r o z t o r b u (si. 8). T a k a v n a č i n n o š e n j a b o d e ž a i u o p š t e o r u ž j a i z g r u p e noževa , b i o j e v r l o r a š i r e n u v r e m e g o t i k e . Kor ­d a p r o v u č e n a k r o z d v o d e l n u t o r b u p r i k a z a n a j e i n a s r e b r n o m m e d a l j o n u i z T e m s k e 7 1 .

K o r d e su u D u b r o v n i k u u X I V v e k u , k a k o se v id i iz n e k o ­l iko r a s p o l o ž i v i h d o k u m e n a t a , kova l i kovač i . D i r e k t n i p o m e n o t o m e na laz i se u t e s t a m e n t u Milše g v o ž đ a r a iz 1348. g o d i n e , u k o j e m se n a v o d i da i m a u kuć i , gde mu j e , v e r o v a t n o , b i l a i r a d i o n i c a , dva t u c e t a k o r d i i j o š šes t k o r d i k o j e n i s u d o v r š e n e 7 2 . D r u g a p o t v r d a o to j d e l a t n o s t i k o v a č a , j e s t e p o p i s s t v a r i u rad­n j i K r a j i s l a v a k o v a č a , m e đ u k o j i m a je n a v e d e n o i 8 k o r d i (cultelessas)73. I n d i r e k t n i p o m e n i o t o m e n a z i r u se iz dve p r i j a v e o o d b e g l i m š e g r t i m a k o v a č a iz 1336 7 4 . i 1373 7 5 . g o d i n e , u k o j i m a je n a z n a č e n o da su odne l i , i z m e đ u o s t a l o g , i k o r d e . U p o d a c i ­ma o m a č a r i m a ne p o m i n j e s e da su on i i z rađ iva l i k o r d e . Štavi-še, i m a j a s n i h ind ic i j a d a s u k o r d e k o j e s u m a č a r i p r o d a v a l i , b i l e p r e u z e t e o d d r u g i h o s o b a . K a o n a p r i m e r n e k a pos luž i na­v o d i z t e s t a m e n t a m a č a r a P r i b i l a M i r k o v i ć a da j e i m a o 19 k o r d i k o j e j e p r i m i o o d A n d r u š k a J u d e z a 2 0 p e r p e r a 7 6 .

M e đ u t i m , i zg leda da p r e m a d o k u m e n t u iz 1329. g o d i n e u k o j e m se p o m i n j e T o r n a d o »fante qui fabricat cultellas«17, u to v r e m e b i lo je u D u b r o v n i k u i m a j s t o r a ko j i su se i z r ič i to bav i l i k o v a n j e m k o r d i . O t a k v i m z a n a t l i j a m a n i s a m n a i š l a v i še n i n a k a k v e d r u g e p o d a t k e u c e l o k u p n o j r a s p o l o ž i v o j d u b r o v a č k o j ar­h i v s k o j g r a đ i i z X I V v e k a . O s t a j e o t v o r e n o p i t a n j e da l i i h j e s t v a r n o b i lo u D u b r o v n i k u , ili se r a d i o j e d n o m s l u č a j n o m po­vez ivanju š e g r t a T o r n a d a z a k o r d e .

42

N O Ž E V I

U D u b r o v n i k u u X I V v e k u u p o t r e b l j a v a n e su dve o s n o v n e v r s t e noževa : o b i č a n nož cultellus, curtellus, cortellus, i m a l i nož cultellinus, cortellinus, cultellus (cortellus) parvus. Ove v r s t e s luži le su k a o s r e d s t v o za o d b r a n u i n a p a d , k a o u k r a s n i i upo­t r e b n i p r e d m e t , i n i j e m o g u ć n o u v e k p o v u ć i o d r e đ e n u g r a n i c u m e đ u t i m n j i h o v i m n a m e n a m a : nož u funkc i j i u k r a s a m o g a o se k o r i s t i t i i za n a p a d i k a o o r u đ e . I z u z e t a k su , d o n e k l e , p red ­s tav l ja l i on i noževi uz k o j e j e d o d a t a o d r e d n i c a za š t a su bi l i na-m e n j e n i , m a d a su i oni u n u ž d i m o g l i da b u d u o r u ž j e 1 :

cultellus a pane2

nož , nož ić , za s ečen je h l e b a cultellinus a pane3

cultellus de terabla (tarabldf cultellus de lignis5 n o ž za s ečen je d r v e i a cultellus de mensa6

t r p e z n i nož , t j . o n a j k o j i m s e s luž i p r i j e lu .

cultellus da tola1

O v o m s p i s k u t r e b a d o d a t i i o n e p o m e n e u k o j i m a j e n o ž e v i m a da t a o d r e đ e n a funkc i j a : z a k o š e n j e t r a v e 8 , z a r ezan j e ili o b r e z i v a n j e v inove l o z e 9 i t d .

O b i č a n nož , bez i k a k v i h d r u g i h o z n a k a , cultellus, b i o je u X I V v e k u s a m o nož . Z n a č e n j e k r a t k o g m a č a ili d u g o g b o d e ž a k o j e j e j o š važi lo u X I I I v e k u 1 0 s a d a j e b i lo i zgub l j eno . Ta j p r o ­ces , izgleda, da se o d i g r a v a o u p r v i m d e c e n i j a m a X I V v e k a . Je­d n a ves t i z 1312. g o d i n e k o j a govo r i da j e p r i l i k o m n a p a d a je­d a n n a p a d a č d r ž a o n o ž i s p o d g v a r n a č o l a i zvučen i z k o r i c a 1 1 , k a o da s e j o š u v e k o d n o s i na b o d e ž . M e đ u t i m , p o d a t a k i z 1336. go­d ine o j e d n o m r a n j a v a n j u u K o n a v l i m a d r š k o m noža 1 2 , već b i m o g a o da u k a ž e da j e t u b io u p i t a n j u nož . N a i m e , nožev i , za r a z l i ku o d b o d e ž a , ima l i s u a s i m e t r i č n u , č e s t o t e žu d r š k u bez j a b u k e , s » k a p o m « k o j a p o k r i v a go rn j i d e o d r š k e , ili p a k s ob­l o m ili c i l i n d r i č n o m d r š k o m 1 3 k a k v e se s r e ć u i na f r e s k a m a u m a n a s t i r i m a s r e d n j o v e k o v n e S r b i j e (si. 11). U t e s t a m e n t i m a iz k u ž n e 1348. g o d i n e cultellus f i gu r i r a već s a m o k a o nož , n j ega n o s e i žene 1 4 . Od t o g a v r e m e n a , t j . u s l o v n o od k r a j a d r u g e dece­n i j e X I V veka , n o ž p o s t a j e s a s t a v n i deo k o s t i m a m u š k a r c a , s a d v o j a k o m n a m e n o m : u p o t r e b n o m i u k r a s n o m .

M e đ u t i m n o ž e v i m a p o s t o j a l e s u t r i v r s t e : 1 . O b i č a n nož , s t a n d a r d n i h d i m e n z i j a k o j e su n a m os t a l e

n e p o z n a t e . I m a o j e j e d n o s e k l o seč ivo s p l o š n h n p r e s e k o m , na-m e n j e n o u p r v o m r e d u za s eču i u d a r , a k a t k a d a i za b o d . Seči­vo je v e ć i n o m p r a v o , m a d a se s r e ć u i sečiva s p o v i j e n i m v r h o m ' \

43

2 . Nožev i s a s e č i v o m k o j e j e i m a l o o š t r i c u ć e l o m d u ž i n o m j e d n e s t r a n e , a sa d r u g e s t r a n e na de lu v r h a — cultellus de talio 172 1 6.

3 . Vel ik i n o ž k o j i j e p o m e n u t s a m o d v a p u t a u r a spo lož i ­voj g r a đ i : 1352. g o d i n e za ložio j e S t o j k o b r a t S i r a k a s a H v a r a k o d N i k o l e m a ć a r a unum curtellum magnum11, a 1363. p o m i n j e se cultellus unus magnus m e đ u s t v a r i m a k o j e su o p l j a č k a n e m o r n a r i m a j e d n e d u b r o v a č k e l a đ e k o d B a r a 1 8 . Ta j ve l ik i nož , m o ž d a , j o š j e u v e k p r e d s t a v l j a o j e d n u v r s t u d u g o g b o d e ž a . T o b i s e m o g l o z a k l j u č i t i i n a o s n o v u p r e d s t a v e j e d n o g d u g o g n o ž a na p o l i p t i h u »Sv. J u l i j a n , sv. M a r k o , sv. B a r t o l o m e j « L o r e n c a V e n e c i j a n c a iz d r u g e p o l o v i n e X I V v e k a (u Muze ju K o r e r u Ve­nec i j i ) . Sv. J u l i j a n i m a za p o j a s o m d u g i n o ž s a s i m e t r i č n o m d r š ­k o m ko j i j e u k o r i c a m a . N o ž seže d o p o l o v i n e k o l e n a , t e m u j e d u ž i n a n e u o b i č a j e n a z a o b i č n i n o ž .

D u b r o v a č k i nožev i X I V v e k a b i l i su ili bez d e k o r a t i v n i h u k r a s a 1 9 ili su u k r a š a v a n i s r e b r n i m o k o v i m a , š t o j e u d o k u m e n ­t i m a o z n a č e n o na n e k o l i k o n a č i n a : »duos coltellos furnitos argento«20, »cultellum unum argentatum«21, »unum cultellum ful-citum argenti«22, cultelli in argento«21, »cortello I coverto d ar­gento24. Da l i sva o v a o b j a š n j e n j a z n a č e j e d n o i s to ili u k a z u j u n a v r s t u i k o l i č i n u u k r a s a n a d r š k a m a noževa , o s t a j e z a s a d a d e l i m i č n o n e r e š e n o . M e n i s e č in i d a j e t a m o g d e s u u p o t r e b l j e n i g lagol i furnire (fornire) i fulcire u p i t a n j u s a m o d e l i m i č n i sre­b r n i okov i , d o k b i z n a č e n j e » s r e b r o m o b l o ž e n « , »u s r e b r u « , »po­k r i v e n s r e b r o m « ukaz iva l i n a p o t p u n o o b l a g a n j e d r š k e u o k o v o d s r e b r a .

Nožev i su u v e k n o š e n i u k o r i c a m a . O n e su , t a k o đ e , b i l e s a s r e b r n i m u k r a s i m a 2 5 ili s a s v i m o b l o ž e n e s r e b r o m 2 6 ; j e d n e t a k v e k o r i c e teži le su 1325. g o d i n e 6 l i b r i i 5 u n c i . 2 7 P o j e d i n a č n i s r eb r ­n i o k o v i m o g l i su da b u d u u o b l i k u p r s t e n a 2 8 ili k o m a ­dić i s r e b r a 2 9 ko j i s u p r i k u c a van i n a d r v e n u o s n o v u k o r i c e k o j a s e z a t i m o b l a g a l a k o ž o m ili t k a n i n o m .

Nož , k a o i b o d e ž , n o š e n j e k a t k a d a o b o k u , k a k o n a s oba-v e š t a v a j u j e d i n a d v a r a s p o l o ž i v a p o d a t k a 3 0 . U t o m s l u č a j u on se, o b i č n o , n a l a z i o sa d e s n e s t r a n e , a to su p o k a z i v a l a i i s k o p a v a n j a n e k o l i k o g r o b o v a i z X I V v e k a na s r e d n j o v e k o v n o j n e k r o p o l i u G r b o r e z i m a k o d L ivna , g d e s u n a đ e n i ske le t i m l a d i ć a s a m a l i m n o ž e v i m a u z d e s n o b e d r o 3 1 .

0 p o j a s u , z a ko j i j e b i o z a k a č e n nož , i m a m a l o p o d a t a k a . N a i m e , on i p o d a c i ko j i d i r e k t n o u k a z u j u na vezu p o j a s a i n o ž a ili su s k r a j a X I I I v e k a k a d a cultellus n i j e b i o s a m o nož , ili iz XV v e k a . S a m o t r i i n d i r e k t n a p o m e n a iz 1325, 1365. i 1367. go­d i n e o d a v a n j u u za log s r e b r n o g p o j a s a i n o ž a s k o r i c a m a u k r a ­š e n i m s r e b r n i m o k o v i m a 3 2 m o g l i , b i d a u k a z u d a j e n o ž u X I V v e k u n o š e n z a k a č e n z a p o j a s . M e đ u t i m , t a p o m i n j a n j a p o j a s a i

44

noža n e b i m o r a l a d a s e s h v a t e k a o ce l ina : m o ž d a j e n o ž n o š e n i z a d e n u t za p o j a s , k a k o n a m je p o z n a t o i z k a s n i j i h v e k o v a . Tek o d p o č e t k a o s m e decen i j e X I V v e k a m i s l i m d a b i s e m o g l o po­vezati n o š e n j e n o ž a sa p o j a s o m . N e k o l i k o ves t i i z t oga v r e m e n a s p a j a j u z a j e d n o nož s k o r d o m 3 3 , za k o j u j e , u p r a v o u to v r e m e , p o s v e d o č e n o d a j e b i l a z a k a č e n a z a k a i š .

K r a j e m X I V veka , n e m o g u ć n o j e t a č n o o d r e d i t i k a d a , j e r se j e d i n i r a spo lož iv i p o d a t a k na laz i u t e s t a m e n t u iz 1400. godi­n e , j a v l j a se t e r m i n corteliera34 n o ž n i c a u k o j u se s t av l j a lo v iše noževa , d o b r o p o z n a t a i z X V v e k a . J e d a n i n d i r e k t n i p o m e n i z 1382. g o d i n e o u k r a s i m a za k o r i c e n o ž e v a 3 5 m o g a o b i p r i b l i ž n o d a u k a ž e d a s u s e o n e već u p o t r e b l j a v a l e p o č e t k o m d e v e t e dece­ni je . T a k o đ e , n e i z v e s n o j e k o l i k o j e n o ž e v a s t a v l j a n o u n o ž n i c u . Dva p o d a t k a iz 1400. g o d i n e n a v o d e po 4 n o ž a u j e d n i m kor ica ­m a 3 6 , 1411. g o d i n e p o m i n j e se 6 noževa 3 7 , d o k u n e k i m p o d a c i m a i z p r v e t r i d e c e n i j e XV v e k a p o m i n j u se s a m o po d v a n o ž a u j e d n i m k o r i c a m a 3 8 .

U d o k u m e n t i m a iz X I V v e k a n e m a p o m e n a o l anč i ću k o j i će t o k o m XV v e k a b i t i s a s t a v n i d e o n o ž a . Na n j ega se na i l az i u a k t i m a p o č e v o d t r e ć e d e c e n i j e k v a t r o ć e n t a 3 9 .

Nožev i su se k a o i d r u g e p o k r e t n i n e zaveš t ava l i 4 0 , za laga l i 4 1 , b i l i p r e d m e t p l j a č k e 4 2 , a p o s e d o v a l i su ih i ž ene 4 3 .

I s t e o s o b e n o s t i k a o cultellus i m a o je i m a l i nož , nož i ć — cultellinus. M e đ u n j i m a p o s t o j a l e su dve v r s t e , s o b z i r o m na nj i­h o v e d i m e n z i j e : m a l i i ve l ik i nož ić i 4 4 . O b e t e v r s t e m o g l e su da b u d u bez d e k o r a t i v n i h u k r a s a 4 5 i l i , p a k , s a s r e b r n i m o k o v i m a 4 6 , ko j i se p o m i n j u i u o b l i k u p r s t e n a 4 7 — o b r u č a na d r šc i .

Z a r a z l i k u o d n o ž a izg leda d a s u nožić i n o š e n i bez k o r i c a , j e r o t o m e n e m a p o d a t a k a . M o ž d a su već u to v r e m e on i b i l i v r s t a b r i t v e , k o j a j e d o s k o r o b i l a s a s t a v n i d e o ž e n s k e n o š n j e n a j a d r a n ­s k o m p o d r u č j u . Nožić i se p o m i n j u u k o r i c a m a s a m o u k o m b i n a ­cij i d v a nož ića u j e d n o j nožn ic i . Ta p o j a v a je b i l a p o z n a t a već u p r v o j p o l o v i n i X I V v e k a 4 7 a , a l i češće ves t i o t o m e su p r i b l i ž n o iz i s tog v r e m e n a k a o i za nož . P rv i r a s p o l o ž i v i p o d a t a k je i z 1379. g o d i n e : 4 nož ića u dve n o ž n i c e u k r a š e n e s r e b r o m v l a s n i š t v o Kar­la T o p i j e a l b a n s k o g k n e z a , a d r u g a d v a iz 1389. 4 9 i 1395. g o d i n e 5 0 , o d n o s n o i z n e š t o r a n i j e g v r e m e n a , j e r s u o b a p o d a t k a p r e u z e t a i z t e s t a m e n t a . Te k o r i c e bi le su , t a k o đ e , u k r a š e n e s r e b r o m , a k a t k a d su b i l e i od b a k r a .

O d p o č e t k a o s m e d e c e n i j e p o m i n j e s e n o š e n j e n o ž i ć a u z p o j a s 5 1 , d a k l e , u i s to v r e m e k a d a se i k o r d a n o s i l a o k a č e n a o k a i š , a od k a d a su i r e l a t i v n o s i g u r n e ves t i o t a k v o m n a č i n u n o š e n j a i noža . I z j e d n o g d o k u m e n t a i z 1372. g o d i n e d o z n a j e se da j e nož ić n o š e n i u t o r b i , z a j e d n o sa n o v c e m i m a k a z a m a , k o j a je v is i la o p o j a s u 5 2 .

45

ORUŽJE NA MOTKI

K O P L J E

K o p l j e j e p r i p a d a l o g r u p i o r u ž j a k o j e s e na l az i lo p o d kon­t r o l o m d u b r o v a č k e v l a d e i b i lo n a m e n j e n o za n a o r u ž a n j e tv rđa ­va i b r o d o v a . Z b o g t o g a o n o n i j e i m a l o k a r a k t e r l i čnog o ruž j a , i u c e l o k u p n o j r a spo lož ivo j g r a đ i n a i š l a s a m s a m o na d v a p o d a t ­ka ko j i g o v o r e o p o j e d i n c i m a k a o v l a s n i c i m a k o p l j a . M e đ u oru­ž j e m k o j e j e B o g o j e P u r đ i n i ć i m a o u svo jo j k u ć i p r e d s m r t , po -m e n u t i su i »lanceas duas, dardum unum«\ T a k o đ e je i Alaman-ge, s in Andrea d Alamano, i m a o u k u ć i 1363. g o d i n e »IIII lange«2

S o b z i r o m n a t o d a j e k o p l j e p r i p a d a l o z v a n i č n o m n a o r u ­ž a n j u D u b r o v a č k e o p š t i n e , a to znač i da j e v l a d a o n j e m u v o d i l a r a č u n a s a m o k a d a n a s t a n e , p o n j e n o m m i š l j e n j u , k r i t i č n a s i tua­c i ja za o p s t a n a k D u b r o v n i k a , p o m e n i o k o p l j u u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a i z X I V vek su m a l o b r o j n i i , u g l a v n o m , p o v e z a n i s a g o d i n a m a k a d a s u D u b r o v n i k u z n e m i r a v a l i n j egov i k o p n e n i s u s e d i (1301. i 1361), ili su se vodi l i r a t o v i i z m e đ u Venec i j e i U g a r s k e (1345/46) , Venec i j e i Đ e n o v e (1349. i 1378), ili se, p a k , D u b r o v n i k p l a š i o t u r s k i h u p a d a (1392). P o š t o D u b r o v n i k u X I V v e k u i n i j e de fac to v o d i o r a t o v e , j e d n o m n a b a v l j e n a k o p l j a ni­su se l omi l a , i o s t a j a l a su u s k l a d i š t u d u b r o v a č k e o r u ž n i c e , t a k o da n i je p o s t o j a l a s t v a r n a p o t r e b a da s e n a r u č u j u u v e ć i m k o l i č i n a m a . Z a t o s e m o ž e s m a t r a t i d a su , u g l a v n o m , t o k o m či­t avog v e k a b i l a u u p o t r e b i i s t a kop l j a , i i s tog t i pa .

O s k u d n a a r h i v s k a g r a đ a u k a z u j e da su u D u b r o v n i k u u X I V v e k u u p o t r e b l j a v a n a d v a o s n o v n a t i p a k o p l j a : k o p l j e s a d u g o m m o t k o m — lancea, i k r a ć a k o p l j a za b a c a n j e — darde i gavaloti.

O izg ledu o b i č n o g d u b r o v a č k o g k o p l j a n e m a p o d a t a k a , a l i ne b i t r e b a l o s u m n j a t i da su o n a b i l a i s t a , ili s l i čna s k o p -

47

l j i m a k o j a se s r e ć u u e v r o p s k o j p e š a d i j i ; D u b r o v n i k n i j e i m a o kon j i cu , p a p r e m a t o m e n i j e m o g a o d a i m a n i k o p l j a n a m e n j e -n a t o m r o d u v o j s k e . R a z l i k a i z m e đ u k o p l j a p e š a d i j e i k o n j i c e poč iva l a j e , p r e svega, na duž in i m o t k e , ko j a , u p e š a k a j e d v a da j e p r e l az i l a v i s i n u čoveka , o d n o s n o t a č n i j e , i znos i la j e 1/4 vi­s ine (si . 12), d o k je m o t k a k o n j i č k o g k o p l j a b i l a d u g a i do 5 m e t a r a . Gvozden i v r h — b o d i l o , b i l o j e u o b a t ipa , u g l a v n o m i s to , d u g o , zaš i l j eno sa n e š t o d u ž i m t u l c e m n e g o u p r o š l i m ve-k o v i m a , j e d i n o š t o j e v r h k o p l j a p e š a d i j e m o g a o d a i m a i p r o ­d u ž e t a k t u l c a u o b l i k u g v o z d e n e t r a k e , p loče , k o j a j e , k a t k a d a , d o p i r a l a i do t r e ć i n e ili p o l o v i n e m o t k e i b i l a j e na m o t k u jed­n o s t a v n o n a t a k n u t a ili p r i č v r š ć e n a č a v l i m a . N a m e n a t i h t r a k a b i la j e d a s p r e č i l o m l j e n j e m o t k e 3 .

Z a h v a l j u j u ć i r a t u s a s r p s k i m k r a l j e m S t e f a n o m U r o š e m I I , 1301. g o d i n e , z b o g čega s u D u b r o v č a n i p o j a č a v a l i g r a d s k a u t v r đ e n j a , s p r e m a l i o p s a d n e s p r a v e 4 , d o z n a j e se da su u Dub­r o v n i k u u p o t r e b l j a v a n a i tzv. d u g a č k a k o p l j a . P o s l e d n j e g d a n a s e p t e m b r a 1301. u M a l o m veću i z a b r a n a su če t i r i p l e m i ć a da se p o s t a r a j u za »lanceas longas«*.

Ta d u g a č k a k o p l j a b i l a su n a m e n j e n a p e š a d i j i i o n j i m a i m a p o m e n a u o p i s i m a b i t a k a u t a d a š n j i h h r o n i č a r a , ko j i navo ­de da su b i l a d u g a č k a » . . . de quatorze et quinze pieds«, ili » . . . a cinque piedi di lunghezza«, a u p r o p i s u iz 1327 g o d i n e Fi l ip S a v o j s k i n a r e d i o j e d a s i r o m a š n i j i s t a n o v n i c i T o r i n a , po ­r e d v r s t e š l e m a i š t i t a , m o r a j u i m a t i i »lancia lunga diciotto piedi«6.

Ta d u g a č k a k o p l j a p r i p a d a l a su i n a o r u ž a n j u t v r đ a v a ' , a t a k o đ e su k o r i š ć e n a i na b r o d o v i m a . U d a n s k o m s p e v u »Kon-gespej le t« (Ogleda lo k r a l j a ) , k o j i j e n a p i s a n o k o 1200. g o d i n e , na­vod i s e d a m o r n a r i m o r a j u i m a t i k o p l j a s a d u g i m m o t k a m a d a b i mog l i d a d o p r u s a svog b r o d a , d o b r o d a n e p r i j a t e l j a 8 . D e t a l j a n op i s d u g i h k o p a l j a k o j e su nos i l i m o r n a r i na laz i se u o d l u c i ve­n e c i j a n s k o g Ve l ikog veća od 5 . n o v e m b r a 1279. g o d i n e o o p r e m i s v a k o g b r o d a s a 2 0 m o r n a r a . T a k o p l j a i m a l a s u m o t k u o d j a se -n o v o g d r v e t a , d u g u p r e k o 15 s t o p a , s a d u g i m g v o z d e n i m bodi-l o m , ili p a k u m e s t o n j ega s k u k a m a (cum rampinis), a b i l a su o k o v a n a p l o č a m a d u g a č k i m n a j m a n j e j e d a n i po passus9.

D r u g a v r s t a k o p l j a u n a o r u ž a n j u D u b r o v a č k e o p š t i n e b i l e su darde i gavaloti. D a r d e , s i n o n i m l a n ç o n u m , se p o m i n j u u do­k u m e n t i m a p o č e v od 1313. god ine 1 0 , p a k r o z sav X Ï V vek, d o k o g a v a l o t i m a i m a s a m o j e d a n p o d a t a k i z 1349 1 1 . O b e ove v r s t e b i l e su n a m e n j e n e , i sk l juč ivo , za b a c a n j e i z r u k e .

Darde su i m a l e k r a t k u d r v e n u m o t k u , do 1 m e t a r d u ž i n e , na č i j em se j e d n o m k r a j u na l az io gvozden i v r h , d v o b r i d a n i oš­t a r , a n a d r u g o m s u b i l a p r i č v r š ć e n a p e r a 1 2 , k o j a s u o m o g u ć a ­

48

P o s e b n u v r s t u m a l o g n o ž a č in i la je »lanceta«, k o j a u savre -m e n o m i t a l i j a n s k o m j e z i k u znač i nož ić , h i r u š k i ili z a p u š t a n j e k rv i . K a k v o j e z n a č e n j e i n a m e n u i m a l a l a n c e t a u X I V v e k u n i j e s a s v i m j a s n o . U s v a k o m s l u č a j u t o j e b i l a j e d n a v r s t a noža , š t o s a s v i m j a s n o i l u s t r u j e p o d a t a k i z 1378. g o d i n e : l a n c e t a s a d r š k o m od s l o n o v a č e u k o r i c a m a sa s r e b r n i m o k o v i m a 5 3 . L a n c e t e su m o g l e da b u d u i r a s k o š n o u k r a š e n e : 1383. t a d a š n j i d u b r o v a č k i k n e z Ste-f an S o r k o č e v i ć za ložio j e j e d n u l a n c e t u u k r a š e n u s r e b r o m i e m a j l o m 5 3 a .

L a n c e t a se u d o k u m e n t i m a češće j a v l j a p o č e v od s e d m e decen i j e , i to p o g l a v i t o u t e s t a m e n t i m a 5 4 . B i lo je p o j e d i n a c a k o j i su p o s e d o v a l i i po 2 5 5 , ili 3 l a n c e t a 5 6 . P o m i n j e se i m a l a l a n c e t a : »III lancete pigole«57. Seč ivo l a n c e t e naz iva lo se »ferrum«: »Item ferrum ad lancetam J« 5 8 , š t o je znač i lo i seč ivo , a i s to t a k o se zvao i gvozden i d e o k o p l j a : ferrum ad lanceam59.

Noževe , nož iće i l a n c e t e k o v a l i su d u b r o v a č k i k o v a č i 6 0 . U p o p i s u s t v a r i k o j e su se na laz i l e u d u ć a n u K r a j i s l a v a k o v a č a , k o j i je u m r o od k u g e 1391. g o d i n e , f i g u r i r a j u 1 nož , 1 seč ivo lan­ce t e i 23 č i t a v a i p o l o m l j e n a nož ića 6 1 . N o ž a r i , k a o p o s e b a n z a n a t , ne j a v l j a j u se u D u b r o v n i k u u X I V v e k u . T e k u p r v o j p o l o v i n i XV v e k a na i l az i se u d o k u m e n t i m a na m a j s t o r e n o ž a r e — ma-gister Francischus Blaxii de Venetiis, magister coltellorum et a dagis62.

46

va la že l jeni p r a v a c l e t a k o p l j a . L . M u s c i a r e l l i n a v o d i d a s r e d n j o -v e k o v n e d a r d e v o d e p o r e k l o i z r i m s k o g n a o r u ž a n j a , g d e s u s e p r v o zvale telum, a z a t i m daraus, i da je r e č k e l t s k o g p o r e k l a ' 3 . M e đ u t i m , B l o c h i W a r t b u r g s m a t r a j u da j e naz iv p o z a j m l j e n i z f r a n a č k o g d a r o đ , a da se u s r e d n j e m v e k u p r v i p u t p o m i n j u o k o 1080. u s p e v u o R o l a n u 1 4 .

Gavaloti (fr. j ave lo t ) i m a l i su , t a k o đ e , k r a t k u d r v e n u m o t k u , i z m e đ u 70—80 c m , s a g v o z d e n i m v r h o m t r o b r i d n o g ili č e t v o r o b r i d n o g ob l ika 1 5 , a izg leda , p r e m a n e k i m l i k o v n i m izvo­r i m a , da su i m a l i od I I I v e k a i s i g u r n o s n a p e r a za le t 1 6 . I n a č e , s a m t e r m i n j e g a l s k o g p o r e k l a 1 7 .

I d a r d e i gava lo t i u p o t r e b l j a v a n i su na k o p n u i na m o r u , i t o , p r e t e ž n o , u z a p a d n o m d e l u M e d i t e r a n a ; č e s t o se p o m i n j u u r i m o v a n i m h r o n i k a m a i p e s m a m a 1 8 . Za g a v a l o t e se k a ž e u već c i t i r a n o m d a n s k o m s p e v u »Ogleda lo k r a l j a « , d a j e n a r o č i t o k o r i š ć e n p r i l i k o m i s k r c a v a n j a m o r n a r a n a k o p n o " .

O b e v r s t e k o p l j a , o b i č n a i za b a c a n j e , s luž i la su i u Du­b r o v n i k u za n a o r u ž a n j e t r g o v a č k i h b r o d o v a i t v r đ a v a . P r v e ve­s t i o t o m e p o v e z a n e su sa b r o d o v l j e m .

Z a k o n o m iz 1336. g o d i n e , k o j i j e u n e t u o s m u k n j i g u Du­b r o v a č k o g s t a t u t a , p r e d v i đ e n o j e d a p a t r o n s v a k o g t r g o v a č k o g b r o d a (barca... e t lignum) do 20 m i l i j a r a n o s i v o s t i m o r a i m a t i na s v a k o m p u t o v a n j u p o r e d p r o p i s a n o g o r u ž j a j o š i 4 k o p l j a 2 0 . Taj z a k o n d o p u n j e n j e 25 . n o v e m b r a 1345. g o d i n e , u v r e m e r a t a Venec i j e i U g a r s k e , o d r e d b o m V e ć a u m o l j e n i h da s e na s v a k o j k o n d u r i , k o j a m o r a da p lov i s j o š t r i k o n d u r e u k o n z e r v i , a i m a za cilj Venec i ju , m o r a na l az i t i , uz o r u ž j e m o r n a r a i n a j a m n i k a , j o š 50 d a r d i i 25 k o p a l j a 2 1 . Na t i m b r o d o v i m a k o p l j a su nos i l i m o r n a r i (ili u n a j m l j e n i vo jn ic i ) n a o d r e đ e n i m s t r a ž a r s k i m m e s -t i m a , d o k su se nos ioc i d a r d i , z a j e d n o s o n i m a k o j i su b i l i n ao ­r u ž a n i s a m o s t r e l i m a i š t i t o v i m a , na laz i l i u s p e c i j a l n i m k o r p a m a (caiba)22, s m e š t e n i m v i s o k o uz j a r b o l , a k o j e su s luži le k a o os-m a t r a č n i c e .

V lasn ic i t r g o v a č k i h b r o d o v a dob i j a l i su p o t r e b n a i p r o p i ­s a n a k o p l j a n a p o z a j m i c u o d o p š t i n s k o g s k l a d i š t a (Cammera comunis), i s t o , k a o i d r u g o o r u ž j e . R e š e n j e m M a l o g veća od 8 . a v g u s t a 1346. g o d i n e p r o p i s a n o j e d a s v a k o k o p o z a j m i o r u ž j e , k o r a č e , š t i t ove , k o p l j a , s a m o s t r e l e , s t r e l e i d r u g o o r u ž j e , m o r a g a v r a t i t i o p š t i n s k o m s k l a d i š t u , a l i n e u p o t r e b l j e n o , već n o v o 2 3 .

P o d a c i o n a o r u ž a n j u t v r đ a v a k o p l j i m a m a l o b r o j n i su , j e r j e v l a d a s n a b d e v a l a t v r đ a v e z n a t n o m k o l i č i n o m o r u ž j a sa­m o k a d a j e b i l a n e s i g u r n a p o l i t i č k a s i t uac i j a . U v r e m e k a d a j e izbio r a t sa V o j i s l a v o m V o j i n o v i ć e m p o s l a t o j e u S t o n , 15. m a ­ja 1361. g o d i n e , 100 d a r d i i 50 k o p a l j a 2 4 . P e t n a e s t g o d i n a kas ­n i j e , 1376. g o d i n e , k a d a se n i š t a n i j e d o g a đ a l o , u S t o n u se na­lazi lo s a m o 20 d a r d i 2 5 .

4 DUBROVAČKO ORUŽJE 49

I a k o n e r a s p o l a ž e m o k o n k r e t n i m p o d a c i m a , s i g u r n o j e d a j e k o p l j e p r i p a d a l o i n a o r u ž a n j u d u b r o v a č k e t v r đ a v e . O n o figu­r i r a u p r o p i s u n a p a d n o g i o d b r a m b e n o g o r u ž j a D u b r o v a č k e opš-t i ne , k o j i je n a č i n j e n 1387. g o d i n e , i to u o b e v a r i j a n t e , lancea et darde26.

V r l o v e r o v a t n o da su i gava lo t i , t a k o đ e , k o r i š ć e n i i na b r o d o v i m a i za t v r đ a v e , u k o l i k o su u o p š t e n a b a v l j e n i u Vene­cij i 1349. g o d i n e 7 2 , k a d se j e d i n i p u t i p o m i n j u u d o k u m e n t i m a . I m a d o s t a p o t v r d a z a t u n j i h o v u d v o s t r u k u n a m e n u . Već j e re ­č e n o d a s u g a v a l o t e k r a j e m X I I v e k a nos i l i u D a n s k o j m o r n a r i , a u r i m o v a n i m h r o n i k a m a p o m i n j e se u p o t r e b a g a v a l o t a i na k o p n u . T a k o đ e , i s t u n a m e n u i m a l i su i u I t a l i j i . U Venec i j i je b i lo p r o p i s a n o p o č e t k o m 1303. g o d i n e d a ga l i j a m o r a i m a t i i g a v a l o t e 2 8 , a n j i h je v e n e c i j a n s k a v l a d a s la la 1345. g o d i n e u ve­l i k i m k o l i č i n a m a u T r o g i r i na H v a r 2 9 .

O b e v r s t e k o p l j a , o b i č n a i za b a c a n j e , i zg leda da su u vre -m e d o k j e D u b r o v n i k b i o p o d v l a š ć u Venec i j e n a b a v l j a n a u Mle­c i m a . T a k o b i s e m o g l a p r o t u m a č i t i o d l u k a M a l o g veća i z 1301. g o d i n e k o j a s e o d n o s i na d u g a č k a k o p l j a , j e r u n j o j n i j e nave­d e n o d a s e o n a d a j u d a s e i z r a d e 3 0 . S i g u r n a p o t v r d a z a t o na­lazi se , p a k , u d r u g o j o d l u c i M a l o g veća od 12. s e p t e m b r a 1349. g o d i n e , g d e je i z r ič i to o d r e đ e n o da se k u p e u Venec i j i k o p l j a i g a v a l o t i z a s u m u o d 100 d u k a t a 3 1 .

M e đ u t i m , u d r u g o j p o l o v i n i o v o g v e k a o b i č n a k o p l j a iz­r a đ i v a n a su u D u b r o v n i k u , i t o , r a z u m e se , u v r e m e k a d a se D u b r o v n i k p r i b o j a v a o d a ć e b i t i n a p a d n u t . O d a r d a m a n e m a p o d a t a k a . U v r e m e r a t a i z m e đ u Venec i j e i Đ e n o v e , a p r i l a 1379. g o d i n e . Veće u m o l j e n i h o d r e d i l o j e d a s e d o b i t k o v n i c e n o v c a u p o t r e b i za k o v a n j e i g v o z d e n i h v r h o v a k o p a l j a 3 2 . T r i n a e s t go­d i n a k a s n i j e , k a d a s u T u r c i p r o d r l i u o b l a s t Đ u r đ a S t r a c i m i r o -vića , i z a b r a n i su Rafae l G u č e t i ć i P a s k o R a s t i ć za n a d z o r n i k e k o j i t r e b a d a s e p o s t a r a j u z a i z r a d u b o d i l a z a k o p l j a 3 3 . T e v r h o ­ve k o p l j a r ad i l i su , s v a k a k o , za O p š t i n u kovač i , a k a k o su b i l i p r i v a t n e z a n a t l i j e , a ne s a l a r i j a t i , o s t a l i su n e p o m e n u t i u d o k u ­m e n t i m a . On i su , bez s u m n j e kova l i i b o d i l a za k o p l j a k o j e su p a t r o n i t r g o v a č k i h b r o d o v a b i l i d u ž n i d a v r a t e O p š t i n i z a po­z a j m l j e n a d r ž a v n a k o p l j a . D o k a z da je i to do laz i lo u o k v i r e ko-v a č k e d e l a t n o s t i , p r u ž a p o p i s s t v a r i K r a j i s l a v a k o v a č a , i z 1391. g o d i n e , gde je n a v e d e n o i »ferrum ad lanceam I«34.

O d k r a j a m a r t a 1397. g o d i n e o p r a v k o m o p š t i n s k i h kopa ­l ja b a v i o se m a g i s t e r F r a n č e s k o , š t i t a r u o p š t i n s k o j s lužbi . Nje­gova o b a v e z a b i l a j e da p o p r a v i 100 k o p a l j a g o d i š n j e , a od Opš-t i n e j e d o b i j a o sve š t o m u j e z a t o b i l o p o t r e b n o 3 5 . T a o b a v e z a p o n a v l j a n a je u s v a k o m n j e g o v o m n o v o m p o t v r đ i v a n j u u slu­žb i 3 6 , z a k l j u č n o s a j u n o m 1411. g o d i n e , k a d a m u j e p o s l e d n j i p u t o b n o v l j e n u g o v o r 3 7 . N e m o ž e s e u t v r d i t i d a l i j e p o p r a v l j a o s a m o d r š k e k o p a l j a ili i gvozdene de love .

50

P A L I C A — T O P U Z

O r u ž j e k o j e se d a n a s u n a s n a z i v a t o p u z i b u z d o v a n 1 , t e r ­m i n i m a p o r e k l o m i z b a l k a n s k o g t u r c i z m a 2 , k o j i s u b i l i nepoz ­n a t i u D u b r o v n i k u u X I V v e k u — u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a n a v o d e se k a o macia, maga-de ligno, de ferro, i s a m o j e d a n p u t k a o clava*. Ovi naz iv i , u s u š t i n i , o z n a č a v a j u b a t i n u , k i j a č u , to ­l j agu , a o d g o v a r a j u ć i s l o v e n s k i p r e v o d i za tu v r s t u o r u ž j a b i l i b i , n a j v e r o v a t n i j e , p a l i c a i b a t ko j i se s r e ć u u s r e d n j o v e k o v n i m s r p s k i m s p o m e n i c i m a 4 . O b e rec i su p r a s l o v e n s k e , i u s v o m os­n o v o m z n a č e n j u p a l i c a o d g o v a r a »ba t in i , š t a p u « 5 , a b a t b i b io » p r e d m e t n a l i k n a g lavu , k i j a č a , k i j a c s a d r š k o m k o j i m s e u d a ­r a« 6 . N i j e m o g u ć n o u t v r d i t i da l i j e u t o m s m i s l u p r a v l j e n a raz­l ika i z m e đ u b a t a i pa l i ce u s r e d n j e m v e k u , s t i m š t o b i , m o ž d a , b a t z n a č i o u l a t i n s k i m i i t a l i j a n s k i m d o k u m e n t i m a macia, macia de ligno, a p a l i c a bi b i l a macia de ferro, »železna pa l i ca« , k a k o se p o m i n j e u b iogra f i j i S t e f a n a D e č a n s k o g , či j i j e a u t o r Gr igo-r i je C a m b l a k 7 . U t o m s m i s l u o n a se j a v l j a u o p i s u j e d n o g n a p a ­da k o j i se d o g o d i o 1442. g o d i n e »cum bastono vel macia feri«\

U d o k u m e n t i m a i z X I V v e k a n i s a m n a i š l a n a t e r m i n baculus, ko j i j e , t a k o đ e , u p o t r e b l j a v a n k a t k a d a za p a l i c u - t o p u z 9 ; p o r e d svog z n a č e n j a ins ign i j e c iv i lne i c r k v e n e v l a s t i 1 0 . On se, m e đ u t i m , s r eće u t e s t a m e n t u P a s k v a Gr i j ev ića iz 1295. g o d i n e » . .. spatam et baculotum et pancerium«11, a z a t i m se na l az i po-m e n u t u j e d n o m n a p a d u n a d v o j i c u D u b r o v č a n a 1411. g o d i n e u b l iz in i D u b r o v n i k a : » . . . et inceperunt percutere cum ensibus, baculis e t cortelessiis«12. O b a o v a p o d a t k a u k a z u j u da je t a j te r ­m i n b i o p o z n a t i p r i m e n j i v a n i za o v u v r s t u o r u ž j a .

Od t r e ć e decen i j e XV v e k a u u p o t r e b u u l az i i t e r m i n buz ­d o v a n u o r t o g r a f s k i m v a r i j a n t a m a k a o buzdochan, bozdogan, basdochan. P rv i p o m e n k o j i m r a s p o l a ž e m d a t i r a iz 1424. g o d i n e » . . . 2 bozdochani« k o j i su p r i p a d a l i M i h a i l u M a r t i n u š i ć u 1 3 . Na­ziv p r o d i r e u D u b r o v n i k p o s r e d s t v o m d u b r o v a č k i h t r g o v a c a u S rb i j i , g d e s e o n j a v l j a p o d u t i c a j e m T u r a k a . S v a k a k o d a o r u ž j e s t i m i m e n o m i m a i d r u g e t i p o l o š k e o s o b e n o s t i n e g o d u b r o v a č ­k a pa l i ca - topuz . K a o i z raz i to t u r s k o o r u ž j e , n a v o d i s e t e k 1443. g o d i n e » .. . uno basdochan turchescho«'4.

Ako b i s e s m e l o s u d i t i n a o s n o v u m a l o b r o j n i h r a spo lož i ­vih p o d a t a k a o pa l i c i - t opuzu u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a , do­šlo b i s e d o z a k l j u č k a d a ova v r s t a o r u ž j a , n a m e n j e n a isklju­č ivo z a u d a r d a b i s e n e š t o r a z m r s k a l o 1 5 , n i j e i m a l a r a v n o m e r n i r azvo j u D u b r o v n i k u o d p o s l e d n j i h d e c e n i j a X I I I , p a k r o z sav X I V vek .

U p e t o j knj iz i D u b r o v a č k o g s t a t u t a , u k o j o j se o d r e đ u j u k a z n e za v r s t e n a p a d a u č i n j e n e o r u ž j e m f igu r i r a i p a l i c a - t opuz . S t a t u t p r i t o m e r a z l i k u j e dve v r s t e pa l i ce - topuza : 1 . macia de ferro (macia ferrata), k o j a je u t e k s t u i z j e d n a č e n a po v a ž n o s t i sa

4' 51

m a č e m i g l a d i u s o m , i 2. macia de ligno, i s h o d n o v r s t i p r o p i s u j e i k a z n e . Ako j e u d a r a c n a n e t ž e l e z n o m p a l i c o m i p r i t o m izazi­v a n o k r v a v l j e n j e , z a svak i u d a r a c p l a ć a s e 2 5 p e r p e r a . G l o b a o d 5 0 p e r p e r a o d n o s i s e n a n a p a d u p r a v l j e n k a u d u , k o j i j e z b o g t o g a o š t e ć e n , ili ka l icu; u s l u č a j u da n a p a d a č ne m o ž e da p l a t i t u s u m u , e k v i v a l e n t j e o d s e c a n j e d e s n e r u k e .

B laže k a z n e b i l e s u p r o p i s a n e z a u d a r a c d r v e n o m pal i ­c o m , k o j a j e u S t a t u t u i z j e d n a č e n a s k a m e n i c o m . U d a r a c sa kr -v a v l j e n j e m ili m o d r i c a m a i znos io j e 12 p e r p e r a , b e z t i h pos le -d ica 6 p e r p e r a , a a k o a g r e s o r n i j e b i o u m o g u ć n o s t i da p l a t i , b i o je i š i b a n i ž igosan 1 6 .

R i g o r o z n e m e r e k o j e j e p r o p i s a o S t a t u t n e d v o s m i s l e n o u k a z u j u d a s u o b e v r s t e pa l i ce - topuza p r i p a d a l e o r u ž j u k o j e j e b i lo m n o g o u p o t r e b l j a v a n o , a n a v o đ e n j e g v o z d e n e pa l i ce , zajed­n o s a m a č e m i g l a d i u s o m , d o k a z j e d a j e i o n a t a d a u b r a j a n a u g l a v n o o r u ž j e k o j e su nos i l i s t a n o v n i c i D u b r o v n i k a . S h o d n o s l i č n o m t e k s t u u K o r č u l a n s k o m s t a t u t u i z 1265. god ine 1 7 , m o ž e se p r e t p o s t a v i t i da j e pa l i ca - topuz , g v o z d e n a i d r v e n a , b i l a ra­š i r e n a u t o v r e m e na i s t o č n o j o b a l i J a d r a n a . Že lezna p a l i c a (macia ferri) p o m i n j e se 1282. g o d i n e i u T r o g i r u 1 8 .

N e k o l i k o p o d a t a k a i z d e v e t e d e c e n i j e X I I I v e k a p o t v r đ u ­j u z n a t n u p r i m e n u p a l i c e - t o p u z a i d o z v o l j a v a j u d a s e u t v r d i d a su že l eznu p a l i c u nos i l i , p r e t e ž n o , u to v r e m e s t a n o v n i c i D u b ­r o v n i k a 1 9 ; d o k s u d r v e n u p a l i c u i m a l i s t a n o v n i c i d u b r o v a č k i h se la 2 0 . O b e v r s t e pa l i c e , u o b e k a t e g o r i j e s t a n o v n i š t v a , označa ­va le s u o r u ž j e l i čne o d b r a n e , k o j e j e s t a l n o n o š e n o u z a se : n a p u t o v a n j i m a 2 1 , na s lužb i — p r i o b i l a s k u v r t o v a 2 2 i v inog ra ­da 2 3 , a k a k o p o k a z u j e c i t i r a n a o d r e d b a S t a t u t a , i po g r a d u .

I s t u n a m e n u i z n a č e n j e z a d r ž a l a j e p a l i c a - t o p u z do s re­d i n e X I V veka , s t i m š t o se d o z n a j e da su j e nos i l i i m o r n a r i p r i l i k o m p l o v i d b e 2 4 , s l uge i p r a t i o c i p l e m i ć a t r g o v a c a 2 5 , i da se i da l j e s o b e v r s t e p a l i c e n a p a d a l o u s r e d g r a d a 2 6 .

U d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a p a l i c a - t o p u z i da l j e se ja ­v l ja u d o k u m e n t i m a , a l i s p o r a d i č n o : 1368. g o d i n e za ložena je je­d n a že lezna pa l i c a 2 7 , a 1371. i s t a t a k v a je o t e t a 2 8 , 1370. 1372. i 1386. g o d i n e d r v e n e i g v o z d e n e pa l i ce t e s t a m e n t a r n o se zaveš-t a v a j u 2 9 . K o n c e t r a c i j a p o d a t a k a o pa l i c i - t opuzu , m e đ u t i m , na l az i se u t e s t a m e n t i m a iz 1363. g o d i n e : t e s t a t o r i je ili n a b r a j a j u m e đ u o r u ž j e m k o j e p o s e d u j u , ili j e z a v e š t a v a j u 3 0 . S a s v i m j e m o ­g u ć n o d a s u t i p u č a n i p r i p a d a l i g e n e r a c i j a m a i z p r v e p o l o v i n e ili o k o s r e d i n e s t o l e ć a k a d a j e ovo o r u ž j e j o š u v e k b i l o o m i l j e n o .

G u b l j e n j e i n t e r e s a z a p a l i c u - t o p u z m e đ u s t a n o v n i š t v o m D u b r o v n i k a t o g a d o b a m o g l o b i s e o b j a s n i t i v e ć o m u l o g o m k o j u j e , u p r a v o , n e š t o r a n i j e d o b i o b o d e ž , o r u ž j e k o j e j e i m a l o efi­k a s n i j u i š i r u p r i m e n u u d u b r o v a č k o j s r e d i n i , i k o j e od t a d a

52

n o s e i p u č a n i . S a m i m t i m b o d e ž j e m o g a o p o s t a t i p o m o d n i p r e ­d m e t , š t o p o t v r đ u j e i n j e g o v o s v r s t a v a n j e m e đ u o r u ž j e k o j e j e d u b r o v a č k a v l a d a o p e t o v a n o z a b r a n j i v a l a d a s e n o s i , i n a t a j na ­č in p o t i s n u t i p a l i c u - t o p u z i z u p o t r e b e .

Na o s n o v u p o d a t a k a k o j e j e i zneo G . Š k r i v a n i ć o p r i k a ­z i m a pa l i ce - topuza na f r e s k a m a u m a n a s t i r i m a S r b i j e X I V ve-ka 3 1 , p r i m e ć u j e se da se o n a s l ika k r a j e m X I I I i u p r v o j po lov i ­n i X I V v e k a , a z a t i m o p e t u XV v e k u . T a k a v r a s p o r e d j a v l j a n j a ovog o r u ž j a n a z i d n o m s l i k a r s t v u n a m e ć e p o m i s a o d a j e pa l ica -- topuz i m a l a u S r b i j i i s t i r a z v o j n i p u t k a o i u D u b r o v n i k u . Da l i j e i s to t a k o b i l o i u B o s n i o s t a j e za s a d a b e z o d g o v o r a , j e r pi­s a n i h i zvo ra n e m a , a n a s t e ć c i m a i z X I V v e k a o n a n i j e p r i k a ­z ivana .

U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a s k r a j a X I I I i iz X I V v e k a r a z l i k u j u se , k a k o j e v e ć n a v e d e n o , d v e v r s t e pa l i ce - topuza : dr­v e n a i g v o z d e n a , k o j e su t a k o i o z n a č e n e : macia de ligno, i ma­da de ferro. U n e k o l i k o a k a t a n a v o d i se , p a k , i s a m o macia bez i k a k v e d r u g e o z n a k e 3 2 . O n a b i t r e b a l o d a o z n a č a v a s v a k u pa l i cu - topuz izuzev g v o z d e n u , k a k o j a s n o o d r e đ u j e K o r č u l a n s k i s t a t u t : »Item statuimus, quod quicumque percusserit aliquem de petra vel de mazia alia prefer quam de ferro... «33. P o š t o su u D u b r o v n i k u p o s t a j a l e s a m o n a v e d e n e dve v r s t e p a l i c a - t o p u z a t e r m i n macia o d g o v a r a o b i d r v e n o j pa l i c i . V e r o v a t n o t a k o t r e ­ba s h v a t i t i i p o m e n »unam clavam«34.

D r v e n a pa l i ca , n e z v a n i č n o o r u ž j e s e l j a k a u D u b r o v n i k u , k a o i u E v r o p i , z b o g čega se s r e ć e u s v i m b u n a m a 3 5 , v e r o v a t n o j e s v o j i m o b l i k o m o d g o v a r a l o s v o j i m s r o d n i c a m a , k o j e s u p r i k a ­zane na f r e s k a m a u m a n a s t i r i m a S r b i j e i z X I I I i X I V v e k a : Mi-leševa, S t a r o N a g o r i č i n o , Dečan i , M a t e j i ć , i t o , po svoj p r i l i c i , na jv i še o n i m a s l i k a n i m u D e č a n i m a i k o j e p o d s e ć a j u na o b r a ­đ e n e t o j a g e (si. 13). D o s t a s l i čna d r v e n a p a l i c a , a l i g r u b l j e izra­de , n a c r t a n a j e u Codex B a l d u i n i T r e v i r e n s i s , k o j i j e n a s t a o o k o 1340. g o d i n e 3 6 , k a o i u N e m a č k o j E n e i d i H e i n r i c h a v . V e l d e k a i z X I I I v e k a 3 7 .

N i j e s a s v i m j e d n o s t a v n o o d g o v o r i t i n a p i t a n j e k a k v o g j e o b l i k a , i zg leda , b i l a d u b r o v a č k a g v o z d e n a p a l i c a s k r a j a X I I I i i z X I V v e k a . Da l i j e p r i p a d a l a t i p u s a l o p t a s t i m , z v e z d o l i k i m g l av i cama , k o j i se s r e ć e u i s t o č n o j E v r o p i 8 3 , i u M a đ a r a 3 9 , ili sa p r e t e ž n o c i l i n d r i č n i m u d a r n i m d e l o m , k o j i j e m o g a o d a s e jav­l ja u k o m b i n a c i j i sa p i r a m i d a l n i m b o d l j a m a ili u d a r n i m izbo-č e n i m p e r i m a , a k o j i j e b i o r a š i r e n u z a p a d n o m d e l u m e d i t e ­r a n s k e reg i j e .

M e d i t e r a n s k a macia de ferro s a s t o j a l a se od d r v e n e d r š ­ke i , u g l a v n o m , c i l i n d r i č n e g lavice 4 0 , na k o j o j su , k a k o s l ed i i z j e d n o g f r a n c u s k o g r u k o p i s a r o m a n a o A l e k s a n d r u , a k o j i se ČU«

53

va u N a r o d n o j b i b l i o t e c i u P a r i z u , već o k o 1280. g o d i n e p o s t o ­j a l e p i r a m i d a l n e g v o z d e n e b o d l j e 4 1 (si. 14a), da b i u t o k u X I V v e k a d o b i l a j o š i u d a r n a i z b o č e n a p e r a (si. 14b); t e g lav ice m o g l e su da b u d u i u o b l i k u k r u š k e i š l j ive 4 2 . O k o 1400. g o d i n e , a mož­da i n e š t o r a n i j e , ta v r s t a p a l i c e - t o p u z a p o č e l a je da d o b i j a i g v o z d e n u d r š k u , a s i s t e m p e r a p o s t a o j e o p š t i 4 3 .

S k l o n a s a m p r e t p o s t a v c i da je i d u b r o v a č k a macia de fer-ro p r i p a d a l a , t a k o đ e , m e d i t e r a n s k o m t i p u . Za t o p o s t o j e d v a r az loga .

U ko lekc i j i O d e s k a l k i u R i m u č u v a se j e d a n i z v a n r e d a n p r i m e r a k že lezne pa l i ce i z X I V veka , s a če t i r i u d a r n a p e r a k o j a se p r o d u ž a v a j u do o k r u g l e d r š k e , (si . 15a). S o b z i r o m na to š t o se i s t i p r i m e r c i n a l a z e i u n e k i m l i k o v n i m d e l i m a i t a l i j a n s k i h u m e t n i k a t r e ć e n t a , o n a s e m o ž e s m a t r a t i t i p i č n o m p a l i c o m - t o p u -z o m I t a l i j e t o g a d o b a 4 4 . U S rb i j i , p a k , k o j a j e b i l a i s točn i su-sed D u b r o v n i k u , i zg leda d a j e , t a k o đ e , k o r i š ć e n a p a l i c a s a cilin­d r i č n o m g l a v i c o m , s n a b d e v e n a u d a r n i m p e r i m a . T a k v e pa l i ce nos i sv . T e o d o r T i r o n na f resci u c r k v i sv. B o g o r o d i c e u P e ć k o j p a t r i j a r š i j i ; o n a se j a v l j a i u scen i I z d a j s t v o J u d e , t a k o đ e , u Pe­ć i (si . 15b), n o s i j e sv. A r h a n đ e l M i h a i l o p r i k a z a n u m a n a s t i r u L e s n o v u . Dve že lezne pa l i ce s l i čnog o b l i k a n a l a z e se i u V o j n o m m u z e j a u B e o g r a d u .

K r a j e m X I V v e k a j a v l j a j u se u D u b r o v n i k u i pa l i ce - topu-z i od b a k r a 4 5 , o č i j e m izg ledu ne m o ž e n i š t a da se d o k u č i , izu­zev da se p r e t p o s t a v i da su b i l e i s t e k a o i gvozdene .

D u b r o v a č k a v l a d a n i j e s m a t r a l a p a l i c u - t o p u z o r u ž j e m vre-d n i m p a ž n j e . I zuzev p o m e n a u p e t o j kn j iz i S t a t u t a , o n a s e n e n a v o d i n i u j e d n o j od m n o g o b r o j n i h z a b r a n a za n o š e n j e o r u ž j a . Raz log t o m e m o ž d a b i s e m o g a o n a ć i u v o j n o j o rgan izac i j i Du­b r o v n i k a , k o j a j e , p r v e n s t v e n o , b i l a o r i j e n t i s a n a n a o d b r a n u svo j ih t v r đ a v a i n i j e p o s e d o v a l a , k a o f e u d a l n e v o j s k e E v r o p e , k o n j i c u i p e š a d i j u d a b i pa l i c a - t o p u z m o g l a d a d o đ e d o i z raža ja . U e v r o p s k o j k o n j i c i X I V v e k a g v o z d e n e p a l i c e b i l e su n a r o č i t o m n o g o k o r i š ć e n e , j e r j e s n j i m a k o n j a n i k b i o u s t a n j u da raz­b i j e š l e m svoga p r o t i v n i k a , d a r a z d v o j i ver iž ice p a n c i r n e košu­l je i t i m e o m o g u ć i p r o d o r seč iva m a č a , i da p r e b i j e r u k u u n a j ­j a č e m o k l o p u 4 6 . D r v e n a p a l i c a p e š a d i j e b i l a j e , o p e t , p o g o d n a d a u b l i s k o j b o r b i n a n e s e t e š k e u d a r c e p r o t i v n i k u . Z b o g toga , n p r . u I t a l i j i , p a l i c a - t opuz č e s t o se na l az i na s p i s k u p r o s k r i b o v a n o g o ruž j a 4 7 . D u b r o v n i k n i j e i m a o p o t r e b u n i z a j e d n i m o d t i h nač i ­n a b o r b e , j e r n i j e v o d i o r a t o v e k o j i b i iz iskival i u p o t r e b u o b a r o d a v o j s k e . S a m i m t i m pa l i c a - t o p u z n i j e b i l a u o p š t e u v r š ć e n a m e đ u z v a n i č n o o r u ž j e D u b r o v n i k a .

S d r u g e s t r a n e , k a k o j e p o k u š a n o d a s e u k a ž e , o n a n i j e b i la n i n a r o č i t o o m i l j e n a m e đ u d u b r o v a č k i m s t a n o v n i š t v o m , p o g o t o v o o d s r e d i n e X I V v e k a ; u s u p r o t n o m n a n j i h o v u n a k l o -

54

n o s t n e b i m o g l a d a u t i č e d u b r o v a č k a v l a d a , k a k o j a s n o i l u s t ru -

j u p r i m e r i k o r d e i l u k a . M e đ u t i m , u p r v i m d ecen i j a m a X V v e k a i zg l eda d a s e m e -

n j a o d n o s s t a n o v n i k a d u b r o v a č k e t e r i t o r i j e p r e m a pa l i c i - t opuzu . O n a s e p o č i n j e p o n o v n o d a p r i h v a t a k a o o r u ž j e i o p e t s e s r e ć u n a p a d i d r v e n i m p a l i c a m a 4 8 . N a j b o l j i d o k a z d a j e t o o r u ž j e p o ­č e l o d a s e c e n i , j e s t e š t o j e u k r a š a v a n o . J e d a n D u b r o v č a ­n i n t e s t a m e n t a r n o j e z a v e š t a o 1410. g o d i n e »una maza intaglada cum argento«*9, d a k l e , p a l i c a t a u š i r a n a s r e b r o m . T e p r o m e n é su , n a j v e r o v a t n i j e , b i l e r e z u l t a t č e š ć i h d o d i r a s a T u r c i m a u k o j i h j e t o p u z b i o o p š t e r a š i r e n o o r u ž j e 5 0 . D u b r o v č a n i p o p r i r o d i r a d o ­z n a l o g d u h a i s k l o n i da p r i h v a t e n o v i n e , v e ć u t r e ć o j decen i j i X V v e k a p o s e d o v a l i s u t u r s k e t o p u z e - m a z t a / ferrea turchescha'1, clava una turchescha cum ferrer11 i b u z d o v a n e 5 3 . T i m e s e o t v a r a n o v o r a z d o b l j e u r a z v o j n o m p u t u pa l i ce - topuza , o d n o s n o t a d a već b u z d o v a n a u D u b r o v n i k u .

55

HLADNO ORUŽJE ZA UDAR NA ODSTOJANJU

P R A Ć K A

K r a j e m s e p t e m b r a 1301. g o d i n e , d o k j e t r a j a o r a t s a s r p ­s k i m k r a l j e m U r o š e m I I , M a l o veće o d r e d i l o j e d a s v a k i os t rv -l j a n i n u s k l o p u D u b r o v a č k e o p š t i n e m o r a d a i m a m e đ u obavez­n i m o r u ž j e m i p r a ć k u 1 . O d l u k a je p o n o v l j e n a i o s n a ž e n a u m a j u 1335. g o d i n e 2 . Od t a d a u d o k u m e n t i m a i z X I V v e k a n e m a više b i l o k a k v i h p o d a t a k a k o j i b i ukaz iva l i d a j e p r a ć k a i da l j e u p o ­t r e b l j a v a n a . M e đ u t i m , u j e d n o j t u ž b i o u k r a d e n o m s r p u iz s re­d i n e a v g u s t a 1442. g o d i n e , p o n o v n o s e j a v l j a p r a ć k a , a l i ovoga p u t a i k a o c r t ež , k o j i j e n a č i n i o d u b r o v a č k i p i s a r 3 (si. 16).

Ova t r i u s a m l j e n a p o d a t k a d o k a z s u d a j e p r a ć k a k o n t i ­n u i r a n o p o s t o j a l a n a d u b r o v a č k o j t e r i t o r i j i . O n a j e , v e r o v a t n o , u X I V v e k u v iše u p o t r e b l j a v a n a k a o o r u ž j e z a lov n e g o k a o o r u ž j e s a m o o d b r a n e ili n a p a d a , j e r b i se , u p r o t i v n o m , o n jo j n a š a o n e k i p o d a t a k u m n o g o b r o j n i m t u ž b a m a .

O d k r s t a š k i h r a t o v a p a z a k l j u č n o s a X V v e k o m , p r a ć k a je b i l a č e s t o o r u ž j e u r u k a m a n iž ih d r u š t v e n i h s lo jeva 4 , a u X I V v e k u , k a k o n a v o d i C h r i s t i n e d e P i s a n , a u t o r L iv re des F a i t z d ' A r m e s e t d e Cheva le r i e , n a p i s a n o j k r a j e m X I V v e k a » . . . e n pluseurs pays encore en usent«5. U o v o m v e k u p o s t o j a l i su i o d r e d i v o j n i k a n a o r u ž a n i s a m o p r a ć k o m , i k o j i s u o d u m e ć a r u k o v a n j a s a n j o m e nač in i l i z a n a t . T a k v i o d r e d i , o b i č n o ned isc i -p l i n o v a n i , p r a t i l i s u v i tezove c a r a H e i n r i c h a I V u p o h o d u n a I t a ­l i ju, i u C o d e x u B a l d u i n i T r e v i r e n s i s , u k o j e m se g o v o r i o t o m p e r i o d u p r i k a z a n j e i b a c a č p r a ć k e 6 (si . 17).

O d e j s t v u p r a ć k e o s t a v i o j e d r a g o c e n e p o d a t k e f r a n c u s k i h r o n i č a r X I V v e k a J e a n F r o i s s a r t , k o j i j e u s v o j i m n e p o v e z a n i m p r i č a m a d a o k o m p l e t n u v o j n u i s t o r i j u X I V v e k a . U o p i s u b i t k e k o d N a j a r a 1367. g o d i n e , F r o i s s a r t k a ž e : »ces Espaignols et Cas-tellains avoient fondes dont ils jetaient pierres, et effondroient heaumes et bassinets; de quoi ils meshaignèrent maint homme?. U s u k o b u K a s t i l j a n a c a i P o r t u g a l a c a b l i zu V a l v e r d e , P o r t u g a l c i su «attendirent tant, en eschevant le trait des dardes et le jet

56

des frondes« da su K a s t i l j a n c i m o r a l i da u p o t r e b e svu s v o j u ar­t i l j e r i ju 7 .

P r a ć k a je b i l a č e s t o o r u ž j e u Š p a n i j i 8 , u I t a l i j i 9 , a ko r i š -ć e n a je i u s r e d n j o v e k o v n o j S r b i j i . U scen i b o r b e D a v i d a sa Go­l i j a t o m u M i n h e n s k o m p s a l t i r u ( i l u s t r ac i j a p s a l m a 151) n a s l i k a n je v o j n i k s p r a ć k o m 1 0 . O n j e n o j u p o t r e b i u S r b i j i d o z n a j e m o i i n d i r e k t n i m p u t e m , p o s r e d s t v o m p o m e n u t e d u b r o v a č k e o d r e d b e i z 1301. g o d i n e , j e r D u b r o v n i k j e u v e k , u r a t n i m s u k o b i m a , i m a o u s v o m n a o r u ž a n j u i s t o o r u ž j e k a o i p r o t i v n i k 1 1 . Da j e p r a ­ć k a p o s t o j a l a i u s r e d n j o v e k o v n o j B o s n i , s v e d o č e na l az i k a m e ­n i h p r o j e k t i l a z a p r a ć k e p r i l i k o m a r h e o l o š k i h i s t r a ž i v a n j a n a B o b o v c u 1 2 . D a k l e , p r a ć k a se u p o t r e b l j a v a l a u I t a l i j i , B o s n i i Sr­b i j i , u z e m l j a m a s k o j i m a je D u b r o v n i k o d r ž a v a o t e s n e pos lov­ne k o n t a k t e i od k o j i h j e u v e k zaz i r ao da će u g r o z i t i n j egov op­s t a n a k . S a m i m t i m p r a ć k a j e m o r a l a d a b u d e p r i s u t n a u n ao ­r u ž a n j u d u b r o v a č k i h s t a n o v n i k a , k o j i m a j e , p r e m a n j i h o v o m r a n g u , i p r i p a d a l a , a k o j i su u s l u č a j u p o t r e b e č ini l i s a s t a v n i d e o d u b r o v a č k e v o j s k e .

Cr t ež p r a ć k e u kn j iz i ža lbe , p r e d s t a v a p r a ć k e u Codex B a l d u i n i T r e v i r e n s i s i u M i n h e n s k o m p s a l t i r u p r i k a z u j u p r a ć k u i s tog o b l i k a k o j i s e n i j e m e n j a o v e k o v i m a . O n a s e s a s t o j a l a o d j e d n o s t a v n e u p l e t e n e o m č e k o j a j e u s r e d i n i i m a l a d o d a t a k u o b l i k u k a l o t e , i z r a đ e n e od kože , i u k o j e je s t a v l j e n p r o j e k t i l od k a m e n a ili o lova . P r i l i k o m s t a v l j a n j a u d e j s t v o b a c a č p r a ć k e zav i t l ao b i j e d v a do t r i p u t a u k r u g i , u p o g o d n o m t r e n u t k u , i s p u s t i o b i j e d a n k r a j o m č e i z r u k e , a p r o j e k t i l b i p o l e t e o p r e ­ma ž e l j e n o m ci l ju . U b a c a n j u p r a ć k e n a r o č i t o su b i l i ve s t i s ta­n o v n i c i B a l e a r a i K r i t a , i m o g l i su da p o g o d e cilj na r a z d a l j i n i od 120 do 160 k o r a k a 1 3 .

P r o j e k t i l i z a p r a ć k u b i l i s u j a j a s t o g o b l k a o d k a m e n a 1 4

ili od o lova , k o j e n i j e b i l o l iveno već k o v a n o , i i m a l i su k a t k a d a u r e z a n e n a t p i s e k a o i p r o j e k t i l i p r a ć k i R i m l j a n a 1 5 .

L U K S A S T R E L A M A I T O B O L C I

N a s u p r o t z v a n i č n o m s t a v u d u b r o v a č k e v l a d e k o j a l uk , ug­l a v n o m , n i j e u v r š ć a v a l a m e đ u z v a n i č n o n a o r u ž a n j e , s t a n o v n i c i D u b r o v n i k a i n j egove t e r i t o r i j e s m a t r a l i su ga u X I V v e k u svo­j i m g l a v n i m o r u ž j e m . L u k n i j e p o t p a d a o p o d z a b r a n e o n o š e n j u o r u ž j a ; č a k i u v r e m e r a t a i z m e đ u Venec i j e i Đ e n o v e o k o os t r -va T e n e d o s a , k a d a s e D u b r o v n i k više n e g o i k a d a u X I V v e k u p l a š i o z a svo ju s l o b o d u , Veće u m o l j e n i h da lo j e p o č e t k o m avgu-s t a 1379. g o d i n e dozvo lu l u k a r i m a d a m o g u p r o d a v a t i l u k o v e k o m e h o ć e 1 . Z b o g t o g a š t o s e l u k m o g a o u v e k n o s i t i u z a se , ar-

57

h i v s k e ves t i o d k r a j a X I I I d o o t p r i l i k e t r e ć e d e c e n i j e X V v e k a g o v o r e o n j e m u k a o o n e r a z d v o j n o m p r a t i o c u d u b r o v a č k o g ži­v l ja . Z b o g t o g a u o d n o s u na d r u g e v r s t e o r u ž j a n a j b r o j n i j i su p o m e n i o l u k u u r a s p o l o ž i v i m d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a .

L u k j e p r e d s t a v l j a o p r e d m e t k o j i m j e v r š e n a t r a m p a r o b e n a p o č e t k u X I V v e k a 2 ; o n j e d a v a n u za log z a p o z a j m l j e n i n o v a c 3 , u z i m a n je k a o p l en u n a p a d i m a p l j a č k a š k i h d r u ž i n a u d u b r o v a č ­k o m za l eđu 4 , n j i m e s e n a p a d a l o 5 , k r a d e n j e i z k u ć a 6 , t e s t a m e n t a r -n o z a v e š t a v a n n a s l e d n i c i m a ili b l i s k i m o s o b a m a 7 . J e d n o m reč ju , on j e b i o s t av l j en u r a v n o p r a v n i po loža j s a d r u g i m o r u ž j e m to­g a v r e m e n a ( m a č e m , k o r d o m , b o d e ž o m i s v i m o s t a l i m o r u ž j e m k o j e j e č in i lo l i č n u s v o j i n u p o j e d i n a c a ) .

Os t a j e bez t a č n o g o d g o v o r a da l i j e l u k u X I V v e k u upo ­t r e b l j a v a n u lovu na d u b r o v a č k o j t e r i t o r i j i . O t o m e n e m a p o d a ­t a k a , al i ne b i t r e b a l o s u m n j a t i da je k o r i š ć e n i u tu s v r h u . Ve-r o v a t n o , ne u s m i s l u o r g a n i z o v a n i h lovova na p t i c e i d iv l j a č , ka­ko je p r a k t i k o v a n o u v i t e š k i m d r u š t v i m a E v r o p e 8 i Venec i j i t r e -ć e n t a 9 , a l i s i g u r n o j e da j e lov p o s t o j a o k a o j e d a n v id z a b a v e , a i j e d a n o d n a č i n a p r i b a v l j a n j a t e v r s t e h r a n e . K a o p o t v r d a z a t o m o g a o b i d a pos luž i p r i k a z s c e n e lova s a l u k o m n a j e l e n e n a s teć-ku iz T r s t e n a k o d D u b r o v n i k a (si. 18).

S t a n o v n i c i D u b r o v a č k e o p š t i n e ko j i s u l u k s m a t r a l i svo­j i m o r u ž j e m , u p r a ž n j a v a l i su i v e ž b a n j a u s t r e l j a n j u iz l u k a . I a k o o t o m e n e m a r a s p o l o ž i v i h p o d a t a k a d o k r a j a o s m e decen i j e X I V veka , o d l u k a d u b r o v a č k e v l a d e s k r a j a 1378. g o d i n e o učes tvova ­n j u i s t r e l a c a iz l u k a u v e l i k o m n a g r a d n o m paliumu, s t i m da se s t r e l c i t a k m i č e 2 . j a n u a r a 1 0 , p o t v r đ u j e da j e i r a n i j e n e g o v a n lu-dum ad archum. Od t i h p u č a n a , k o j i su se vežba l i u v e š t i n i ru­k o v a n j a l u k o m , s v a k a k o j e p r i k u p l j e n o 4 0 d o b r o v o l j a c a s t r e l a c a ko j i su , a l t e r n a t i v n o s i s t i m b r o j e m s a m o s t r e l a c a , t r e b a l o da bu­du p o s l a t i u S t o n p o č e t k o m o k t o b r a 1361. g o d i n e " . Ta v e ž b a n j a o n i su , v e r o v a t n o , mog l i d a i zvode s a m o n a o d r e đ e n i m s t re l i š t i ­ma D u b r o v n i k a — na P i l a m a i na P l o č a m a , u p r a z n i č n e d a n e i n e d e l j o m , k a k o j e b i lo p r o p i s a n o za s a m o s t r e l c e . L u k , i s to k a o i s a m o s t r e l , m o r a o j e d a b u d e n j i h o v o v l a s n i š t v o , a m e t a j e b i l a k l a s i č a n — d r v e n i k r u g s o z n a č e n i m c e n t r o m , k a o i u j e d n o m de-l u E v r o p e t o g a v r e m e n a 1 2 .

Č i t a juć i t e k s t o v e u k n j i g a m a ža lb i u D u b r o v a č k o m a r h i v u , do laz i s e do j e d n o g zan iml j i vog s a z n a n j a . U X I V v e k u , k a o š t o j e već r e č e n o , l u k j e f i g u r i r a o k a o p r e d m e t p l j a č k e i k a o sred­s tvo k o j i m s e n a p a d a . O d t r i d e s e t i h g o d i n a X V v e k a p o m e n i tak­ve v r s t e s k o r o s e s a s v i m g u b e , i l u k s e s a m o s p o r a d i č n o j av l j a 1 3 . Ulogu l u k a p r e u z e l a j e k o r d a i k o r t e l i s i j a . I z t o g a b i s l ed i lo da j e u n a p a d i m a od t a d a p r i m e n j i v a n a d r u g a t a k t i k a — l u k j e o r u ž j e o t v o r e n o g p r o s t o r a i p o g o d n e za sede , d o k j e h l a d n o oruž­j e za seču i b o d o r u ž j e b l i s k e b o r b e . Moglo b i se , t a k o đ e , u t v r d i t i

58

d a s u s t a n o v n i c i D u b r o v a č k e R e p u b l i k e na jv i še u p o t r e b l j a v a l i l uk u o n o v r e m e k a d a j e o n b i o j e d n o o d v o d e ć i h o r u ž j a u o b l a s t i m a s k o j i m a su o n i n a j č e š ć e do laz i l i u d o d i r , i iz k o j i h se o b n a v l j a l o d u b r o v a č k o ži te l j s tvo . O t u d a b i s e t a n a k l o n o s t p r e m a l u k u u j e d n o j s r e d i n i , č i j i s u g o r n j i d r u š t v e n i s lo jevi , u g l a v n o m , b i l i s l edben i c i k r i t e r i j u m a v r e d n o s t i s t a r i h r o m a n s k i h i n o v i j i h i ta-l i j a n s k i h t r a d i c i j a , m o g l a , d o n e k l e , o b j a s n i t i , i p o r e k l o m s t anov­n i š t v a D u b r o v n i k a i n j egove t e r i t o r i j e u X I V v e k u .

a) L u k

P r v e s a č u v a n e p i s a n e ves t i o d u b r o v a č k i m l u k o v i m a oba -v e š t a v a j u d a j e k r a j e m X I I I v e k a u p o t r e b l j a v a n l u k o d d r v e t a . J e d a n V r m l j a n i n o t e o j e k r a j e m f e b r u a r a 1280. g o d i n e j e d n o m d u b r o v a č k o m p o d a n i k u , i z m e đ u o s t a l o g , i » . . . armata cum duo-bus archubus de ligno«14. L u k od d r v e t a , t j . d r v e n i l u k b i o je p r e d m e t p l j a č k e i p o l o v i n o m a v g u s t a 1284. g o d i n e , k o j i su izvr­šili l j ud i ž u p a n a T v r t k a 1 5 , g o s p o d a r a P o p o v o g Po l j a 1 6 . O t i m lu­k o v i m a v iše s e n i š t a n e zna . Os t a j e bez o d g o v o r a o d k o j e v r s t e d r v e t a s u p r a v l j e n i , o d čega i m j e b i l a t e t iva , k o l i k o s u b i l i du­gačk i , k a k v e s u s t r e l e u p o t r e b l j a v a l i , ko l ik i i m j e b i o d o m e t . I p a k , m o ž e s e p r e t p o s t a v i t i s o b z i r o m na t o da su s t a r i D u b r o v ­č a n i nos i l i l u k n a s v o j i m p u t o v a n j i m a n a k o j a s u k r e t a l i n a ko­n j i m a , d a j e b i o tzv S h o r t - b o w — k r a t a k l u k , o r u ž j e kon ja ­n i k a . T a k a v l u k j e s t a r i j i t i p od e n g l e s k o g Long-bow, i b i o j e vr­l o p o g o d a n z a j a h a č e , j e r s e n j i m e l a k o r u k o v a l o sedeć i n a ko­n j u . U t o m e s u b i l i n e n a d m a š n i az i j sk i s t r e l c i . S e m t o g a , k a d a n i j e b i o u u p o t r e b i , j a h a č i su ga u z a p e t o m s t a n j u p r e b a c i v a l i p r e k o r a m e n a , t a k o d a j e l u k p o č i v a o n a l e đ i m a , a t e t i va n a gru­d i m a 1 7 .

L u k o d d r v e t a b i o j e n a j j e d n o s t a v n i j i i n a j r a š i r e n i j i t i p l u k a u o p š t e , i p r a v l j e n je od r a z n i h v r s t a d r v e t a , v e ć u zav i sno­s t i od p o d r u č j a g d e j e k o r i š ć e n . Č u v e n i l u k E n g l e z a — n a j d u ž i e v r o p s k i l uk u o p š t e ( p r e k o ili o k o 2 m e t r a ) , k o j i j e u v e d e n u na­o r u ž a n j e e n g l e s k i h v o j n i k a u p o s l e d n j o j č e t v r t i n i X I I I v e k a u v r e m e v l a d e E d u a r d a I (1272—1300) 1 8 , i z r a đ i v a n j e o d t i sov ine . I u s e v e r n o j F r a n c u s k o j , u N o r m a n d i j i , l u k o v i su p r a v l j e n i od i s t e v r s t e d r v e t a 1 9 .

D r v e n i l u k b i o j e u k a s n o m s r e d n j e m v e k u , k o l i k o j e po­z n a t o , više r a š i r e n m e đ u s e v e r n i m n a r o d i m a E v r o p e 2 0 , b e z o b z i r a da l i su ga s m a t r a l i o r u ž j e m r a t a ili lova . Ali, on j e b i o i k u l t u r ­no d o b r o s t a r i h S l o v e n a i s t a k v i m l u k o m o n i su doš l i na Bal­k a n 2 1 . U p o t r e b a l u k a o d d r v e t a u D u b r o v n i k u k r a j e m X I I I v e k a i č i n j e n i c a da su ga t a d a p r i s v a j a l i i s t a n o v n i c i d u b r o v a č k o g za­l eđa , š t o b i znač i lo da su se i o n i s luži l i t a k v i m l u k o v i m a — uka­z iva le b i na z a d r ž a v a n j e s l o v e n s k o g l u k a i u k a s n o m s r e d n j e m v e k u n a j e d n o m d e l u B a l k a n s k o g p o l u o s t r v a , o d n o s n o d a j e po -

59

t r e b n o u n e t i u k a r t u r a s p r o s t i r a n j a d r v e n o g l u k a u E v r o p i i ova n a š a p o d r u č j a .

I z r i č i t i h p o d a t a k a o u p o t r e b i l u k a od d r v e t a u D u b r o v n i k u u X I V v e k u n e m a , a l i s a s v i m je p r i h v a t l j i v o da se on i da l j e ko­r i s t i o , u p o r e d o s a d r u g i m t i p o m — r e f l e k s n i m , s l o ž e n i m l u k o m , k o j i se j a v l j a u d o k u m e n t i m a k a o archus de cornu. K a o d r v e n i l u k m o g l i b i s e s h v a t i t i svi o n i p o m e n i u d o k u m e n t i m a g d e uz archus n i j e d o d a t o o b j a š n j e n j e d a j e b i o r o ž n a t , m a d a s e p r i to­m e m o r a b i t i o b a z r i v , j e r j e s a s v i m m o g u ć n o d a u v r e m e k a d a j e r e f l ek sn i l u k p o s t a o o p š t i t i p n i j e b i l o p o t r e b e t o n a r o č i t o na­g l a šava t i .

Na da l j e z a d r ž a v a n j e u u p o t r e b i l u k a od d r v e t a u X I V , k a o i u n a r e d n o m XV v e k u , u p u ć i v a l i b i p r i k a z i t a k v i h l u k o v a na k a m e n i m n a d g r o b n i m s p o m e n i c i m a , n p r . , s p o d r u č j a H u m a , Tre-b in j a , o k o I m o t s k o g , z a t i m u Vr l ic i i t d 2 2 .

O b i č n o s e d o s t a s h e m a t s k i u k l e s a n i p r i k a z i l u k o v a n a s teć-c i m a n e u z i m a j u z a s i g u r a n izvor , j e r j e n j i h o v a v e r n o s t o r ig ina ­l u zav is i la o d u m e š n o s t i k l e s a r a , a k o n i j e b i l a m a n i r . Ali, n a t o j v r s t i s p o m e n i k a s r e ć u se i p r e d s t a v e r e f l e k s n o g l u k a 2 3 . Š t av i še , u R a d i m l j i , k o d S t o c a , na s t e ć c i m a s i s t o m f i g u r a l n o m k o m p o z i ­c i j o m , p o j a v l j u j u s e o b a t i p a l u k a 2 4 . To b i govo r i l o o m o g u ć n o s t i d a s e p r i k a z i l u k a n a s t e ć c i m a p r i h v a t e k a o d o s t a v e r o d o s t o j a n l ikovn i izvor , a t i m e i u t v r d i š i r i v r e m e n s k i r a s p o n u k o j e m je k o r i š ć e n d r v e n i l u k u n e k i m n a š i m p o d r u č j i m a . T o m e u p r i l o g iš la b i i j e d n a o d r e d b a k o t o r s k o g p r o v i d u r a od 3 . j u n a 1442. go­d i n e , d a o d r e đ e n a k a t e g o r i j a s t a n o v n i k a m o r a i m a t i l u k o d r o g a ili od d r v e t a sa 25 s t r e l a 2 5 .

Re f l eksn i , s ložen i l uk , p r a v l j e n od d r v e t a , r o g a ili k o s t i i ž i vo t in j sk ih ži la , k o j i j e b i o k u l t u r n o d o b r o n o m a d a az i j sk ih s te ­pa 2 6 , u p o t r e b l j a v a n j e u D u b r o v n i k u već o d p o č e t k a X I V v e k a . P r v i p o m e n u d o k u m e n t i m a , od 19. s e p t e m b r a 1326. g o d i n e , govo r i da j e o n u t o v r e m e već b i o p o z n a t , j e r p r e t o g a za ložio j e N i k o l a (Mikloš) , M a đ a r , l u k a r , 11 t a k v i h l u k o v a 2 7 .

Povez ivan j e p o m e n a r o ž n a t i h l u k o v a s a m a đ a r s k i m luka-r o m m o g l o b i d a p o s l u ž i k a o p u t o k a z d a s u v e š t i n u i z r ade , a ti­me i t i p l u k a d o n e l i u D u b r o v n i k u g a r s k i m a j s t o r i l u k a r i , k o j i s e j a v l j a j u u o v o m g r a d u od p r v i h g o d i n a X I V v e k a , pa u r a z m a c i ­m a t o k o m v e k a : R a d o s l a v (1311), N iko la -Mik loš (1326), J a k o b (1356—68) i Pave l (1381—1406). On i b i , p r e m a t o m e , t r e b a l o da b u d u d o n o s i o c i n e k a d a č u v e n o g l u k a M a đ a r a Osva j ača , k o j i j e , p a k , u s a m o j U g a r s k o j , p r e s t a o d a b u d e r a t n o o r u ž j e j o š p r e na­j e z d e M o n g o l a u X I I I v e k u , al i s e z a d r ž a o k a o o r u ž j e n o m a d a s t o č a r a i lova 2 8 . S o b z i r o m na to da l u k u D u b r o v n i k u n i j e b i o z v a n i č n o o r u ž j e , p r i h v a t l j i v o j e d a s u a m b u l a n t n i u g a r s k i l u k a r i , u p o t r a z i za b o l j i m u s l o v i m a ž ivo ta , s t ig l i i do D u b r o v n i k a i po ­čeli d a r a d e l u k o v e , či j i ob l ic i n i s u b i l i n e p o z n a t i D u b r o v č a n i m a . U to v r e m e r e f l eksn i l ukov i b i l i su u u p o t r e b i u s r e d n j o v e k o v n o j

60

Srb i j i , o č e m u s v e d o č e n j i h o v e p r e d s t a v e na f r e s k a m a u S t a r o m N a g o r i č i n u , u c r k v i sv. D i m i t r i j a u Peć i i u G r a č a n i c i , s l i k a n i m u p r v e t r i decen i j e X I V v e k a , a sa S r b i j o m t o g a v r e m e n a D u b r o v č a n i s u i m a l i č e s t e k o n t a k t e . S e m toga r e f l e k s n e l u k o v e nosi l i su v i zan t i j sk i s t r e l c i 2 9 , S a r a c e n i u N a p u l j s k o j Kra l j ev in i 3 0 , a on i su s l a t i i u n e k e t v r đ a v e u A l b a n i j u (Drač , Va lona ) i u Ro-m a n i j u 3 1 . D u b r o v n i k j e , p a k , i m a o t r g o v a č k e veze i s j u ž n i m i n a j j u ž n i j i m o b l a s t i m a B a l k a n s k o g i A p e n i n s k o g p o l u o s t r v a .

I z r i č i t i p o m e n i r o ž n a t o g l u k a , l u k a »rožanca« Drž ićeva do­ba 3 2 , v e o m a s u r e t k i u d o k u m e n t i m a . S e m već n a v e d e n o g p o d a t k a iz 1326. g o d i n e , archus de cornu j a v l j a se j o š 1342. 3 3 i 1348. godi­n e 4 3 . M e đ u t i m , t a k a v t i p l u k a b i o j e s i g u r n o z a s t u p l j e n i j i n e g o š to o b a v e š t a v a j u izvor i . U d r u g o j p o l o v i n i v e k a l u k a r i su n a b a v ­ljal i i p o s e d o v a l i r o g o v e 3 5 , pa p r e m a t o m e r a d i l i su r e f l e k s n e lu­kove . O u p o t r e b i r e f l e k s n o g l u k a svedoč i i s h e m a t s k i p r i k a z t o g t i p a l u k a n a k a m e n o m n a d g r o b n o m s p o m e n i k u i z T r s t e n a k o d D u b r o v n i k a (5/. 18).

U d e v e t o j decen i j i X I V v e k a p r a v l j e n i su r e f l eksn i l ukov i ko j i su , u m e s t o r o g o m , o b l a g a n i k o š t a n i m p l o č i c a m a 3 6 . T a k v i lu­kov i b i l i su k v a l i t e t n i j i i b l iž i s t a r i m u g a r s k i m l u k o v i m a 3 7 .

U D u b r o v n i k u se izg leda , u p o t r e b l j a v a o p r e t e ž n o , r o g za i z r a d u r e f l e k s n i h l u k o v a . O n j e m u i m a v iše p o m e n a n e g o o ko­s t i . L u k a r i s u s e ko r i s t i l i g o v e đ i m r o g o v i m a , k o j e s u k u p o v a l i n e p r e r a đ e n e u d ž a k o v i m a (» . . . unum saccum de cornibus bovi-n i s« ) 3 8 , i to u v e l i k i m k o l i č i n a m a . T a k o j e , n p r . , u j e d n o j bakar­s k o j r a d i o n i c i b i l o 1400. g o d i n e 100 o b r a đ e n i h , 70 p o l u o b r a đ e n i h i 30 n e d i r n u t i h r ogova 3 9 .

Re f l eksn i l u k j e u XV v e k u , k o l i k o se m o ž e z a k l j u č i t i na o s n o v u p r e t e ž n o l i k o v n i h i zvora , j e r p i s a n i g o v o r e o l u k u bez o z n a k e o d čega j e n a p r a v l j e n , p o s t a o v l a d a j u ć e o r u ž j e n a Bal­k a n u . U S r b i j i i B o s n i on je p r i p a d a o t u r s k o j v a r i j a n t i , a p re t ­p o s t a v l j a m da j e t a k a v b i o r e f l ek sn i l u k i u D u b r o v n i k u . J e d a n p o m e n iz 1445. g o d i n e m a đ a r s k o g l u k a »archus ongarus« — u p o s e d u j e d n o g D u b r o v č a n i n a 4 0 , s vedoč io b i d a s e t a j luk razli­k o v a o od u o b i č a j e n i h t i p o v a l u k a u p o t r e b l j a v a n i h u to v r e m e u D u b r o v n i k u . T u r s k a v a r i j a n t a r e f l ek snog l u k a b i l a j e p o z n a t a i u Venec i j i , i t a m o su se t a k v i l u k o v i zval i »alla turca«41.

K a t k a d a su l u k o v i u D u b r o v n i k u b i l i i u k r a š e n i . T o k o m 1373. g o d i n e u k r a š e n a su d v a t a k v a l u k a (» . . . arcus unus fulci-tus«)n, na o s n o v u čega se s a z n a j e da je to b i lo p r i m e n j i v a n o i u o v o m g r a d u k a o i u E v r o p i i na I s t o k u . N e m a iz r ič i t ih p o m e n a k o j e s l i kao l u k o v e , m a d a i n d i r e k t a n p o d a t a k ko j i s e o d n o s i n a d o z v o l u d a t u 1379. g o d i n e s l i k a r u A u g u s t i n u d a m o ž e d a izloži o k o c r k v e sv. L o v r i j e n c a , P e t r a i A n d r i j e svo je m a l e š k r i n j e , šti­t o v e i alia arma*3, m o g a o bi da u p u t i da su l u k o v e u k r a š a v a l i

61

s l i ka r i . U E n g l e s k o j u X I V v e k u b o j e n i l u k o v i b i l i su s k u p l j i od tzv. »belih« l u k o v a (18 d.: 12 d.) 4 4 , a v e ć u c e n u i m a l i su i u Du­b r o v n i k u . J e d a n o b i č a n l uk k o š t a o j e n a j v i š e 3 p e r p e r e 4 5 , d o k j e za j e d a n archus fulcitus o z n a č e n a v r e d n o s t od 3 d u k a t a 4 6 .

Te t ive z a o b a t i p a l u k a m o g l e s u d a b u d u ž i v o t i n j s k o g ili b i l j n o g p o r e k l a , o d n o s n o i z r a đ e n e od c r e v a s i t ne s t o k e , svi le ili od u p l e t e n i h v l a k a n a n e k e b i l j ke , a u n a s k u d e l j e .

N a j r a š i r e n i j a v r s t a t e t ive z a l u k u o p š t e b i l a j e o d u p l e t e ­n o g k o n o p c a , t a k v e s u t e t i ve i m a l i e n g l e s k i l u k o v i X I V v e k a 4 7 . One su se k o r i s t i l e i u D u b r o v n i k u , i n a j v i š e su ih i z rađ iva l i k r o ­j a č i , k o j i su r a d i l i t e t ive za s a m o s t r e l e 4 3 . U n j i h o v i m r a d i o n i c a ­m a b i l o j e t i h t e t i va u z n a t n o m b r o j u , p a su , n p r . 1373. g o d i n e , š eg r t i u k r a l i i z r a d i o n i c e Mi los l ava k r o j a č a 32 t e t i ve za luk 4 9 . K r o j a č i su , izg leda , p r a v i l i t e t i ve t o k o m X I V v e k a , j e r p r i m a n j e u o p š t i n s k u s l u ž b u K o n s t a n č a (Constancius, Constagus), m a g i s t r a asartiarum ili filacanapo, u o s m o j decen i j i X I V v e k a 5 0 , b i l o j e , u g l a v n o m , z b o g i z r a d e u ž a d i z a b r o d o v e . P r e m a j e d n o j o d l u c i M a l o g veća i z 1419. g o d i n e s a z n a j e s e da j e t a d a n o r m i r a n a c e n a j e d n e t a k v e t e t ive i znos i l a 1,5 g r o š 5 1 .

U D u b r o v n i k u su se u p o t r e b l j a v a l e i t e t ive n a p r a v l j e n e i od ž i v o t i n j s k i h c r eva , k a o i u Venec i j i t o g a v r e m e n a 5 2 . O t o m e b i svedoč i lo n e k o l i k o d o k u m e n a t a o d j u n a m e s e c a 1318. g o d i n e , ko j i g o v o r e o G a r i b o n u , s i n u p o k o j n o g s e r Marchioni iz Venec i j e ko j i j e n a b a v l j a o n a sve s t r a n e c r e v a s i t n e s t o k e i , n a j z a d , u d r u ­žio s e s a B o n d i j e m , s i n o m T o m a z i n a , t a k o đ e , V e n e c i j a n c e m n a 5 g o d i n a r a d i i z r a d e t a k v i h t e t i va » .. . in arte cordarum bovum et vaccarum et aliarum quarumcumque bestiarumi3. M e đ u t i m , o n e su b i l e n e p r a k t i č n e j e r su l abav i l e i r a s t e z a l e se na v laz i 5 4 .

Te t ive za l u k o v e l u k a r i su k u p o v a l i b i l o od n j i h o v i h izra­đ ivača , od d u ć a n d ž i j a k o j i su u s v o j i m r a d n j a m a i m a l i r aznovr ­sn i a s o r t i m a n r o b e ili o d p o s r e d n i k a . J e d a n o d g l a v n i h s n a b d e -vača t e t i v a m a d u b r o v a č k i h l u k a r a k r a j e m X I V v e k a b i o j e vla­s te l in B e n k o G u n d u l i ć 5 5 . I u p r v i m d e c e n i j a m a XV v e k a p r o d a ­va le su se t e t ive za l u k u r a d n j a m a t r g o v a c a ; p r i l i k o m p o p i s a s t v a r i j e d n o g d u b r o v a č k o g t r g o v c a u Z v o r n i k u , 1424. g o d i n e , na­š lo se u n j egovo j r a d n j i 47 t e t i v a za l uk 5 6 .

K a d a n i s u b i l i u u p o t r e b i l ukov i o b a t i pa , d r v e n i i r ožna -t i , o s t a v l j a n i su u n e z a p e t o m s t a n j u , da b i se s a č u v a l a t e t i va k o j a j e g u b i l a s n a g u a k o b i s t a l n o b i l a n a p e t a 5 7 . Z a t o s u se , ob i ­č n o , uz l u k nos i l e i r e z e r v n e t e t i ve , u F r a n c u s k o j , n p r . , po t r i 5 8 . U s r e d n j o v e k o v n o j S r b i j i r e z e r v n a t e t i va vezivala se za luk 5 9 . Ne r a s p o l a ž e m p o d a c i m a k o j i b i o b a v e š t a v a l i k a k o s e p r a k t i k o v a l o u D u b r o v n i k u t r e ć e n t a , al i u s v a k o m s l u č a j u m o r a l a je p o s t o j a ­t i p o n e k a d o d a t n a t e t iva . I n a č e , n e z a p e t l u k č u v a n j e u s a n d u ­ku o d n o s n o u j e d n o m k o v č e g u više l u k o v a : » . . . capsa I cum archis«60.

62

b) S 1 1 e 1 e

U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a s k r a j a X I I I i iz X I V v e k a s t r e l e se o z n a č a v a j u n a z i v i m a sagitta ili fricia, frega. 0 n j iho ­v o m izg ledu n e m a p o t r e b n i h p o d a t a k a , n a v o d e s e bez o p i s a . S o b z i r o m n a t o d a s u d u b r o v a č k i l u k o v i t i p o l o š k i b i l i b l i s k i lu­k o v i m a B o s n e i S r b i j e t o g a v r e m e n a , m o ž e s e p r e t p o s t a v i t i da b i s e i ob l ik s t r e l a m o g a o , d o n e k l e , r e k o n s t r u i s a t i a n a l o g i j o m s a s t r e l a m a t i h p o d r u č j a .

G . Š k r i v a n i ć j e u t v r d i o n a o s n o v u a r h e o l o š k i h n a l a z a i p r e d s t a v a s t r e l a na f r e s k a m a , da su o n e u s r e d n j o v e k o v n o j S r b i j i b i l e d u g e 7 0 d o 8 0 c m , v r h i m j e , p r e t e ž n o , b i o l i s n a t o g ili r o m b o i d n o g o b l i k a , i m a l e su p e r a za s i g u r n o s n i le t , k a o i u r e z n a k r a j u d r š k e u k o j i j e s t a v l j a n a t e t i v a p r i l i k o m o d a p i n j a -n j a s t r e l e . Ta j u r e z m o g a o j e d a b u d e n a č i n j e n n a s a m o j dršc i ili j e , p a k , b i o n a d o d a t n o m d e l u o d k o s t i . K v a l i t e t n i j e s t r e l e b i l e s u u k r a š e n e g e o m e t r i j s k i m m o t i v i m a 6 1 .

R o m b o i d n i o b l i k v r h a s t r e l e , s a v a r i j a n t a m a , o r i j e n t a l n o g j e p o r e k l a . To j e n a j r a š i r e n i j i t i p t u r s k i h s t r e l a , a b i o j e svo j ina i s t a r i h M a đ a r a 6 2 . B io je p o z n a t i S l o v e n i m a , i s m a t r a se da su g a o n i p r euze l i o d M a đ a r a 6 3 . R o m b o i d n i v r h s t r e l e u v e k j e s a t r n o m k o j i m se uv lač i u d r š k u . S p o j t r n a i d r š k e o b m o t a n j e b i l j n i m v l a k n i m a ili u s k i m k o ž n i m o p u t a m a d a b i s e sp r eč i l o i s p a d a n j e v r h a .

N a s u p r o t t a k v i m o b l i c i m a s t r e l a u u p o t r e b i u s r e d n j o v e ­k o v n o j S rb i j i , u k l e s a n e p r e d s t a v e s t r e l a n a b o s a n s k o - h e r c e g o v a č -k i m s t e ć c i m a i m a j u , p r e t e ž n o , o b l i k l a s t a v i č i n o g r e p a (dva boč­na zaš i l j ena p r o d u ž e n j a ) 6 4 (si . 19), d o k s e r e d e j a v l j a t r oug la -s t i v r h 6 5 .

V r h u o b l i k u l a s t a v i č i n o g r e p a s t av l j a s e na d r š k u tul-c e m . U p r a v o ta j n a č i n o d v a j a o j e u s r e d n j e m v e k u o r i j e n t a l n e od e v r o p s k i h t i p o v a s t r e l a i z a t o se t a k a v t i p s t r e l a m o ž e smat ­r a t i u o b i č a j e n i m u z a p a d n o j E v r o p i . On se j a v l j a na p r e k r i v a č u iz B a j e a , u F r a n c u s k o j 6 6 , E n g l e s k o j 6 7 , Č e š k o j 6 8 , a b i o je u o p š t o j u p o t r e b i i u I t a l i j i u X I I i X I V v e k u 6 9 (si. 20). U Vizan t i j i je b i o p o z n a t t a k a v t i p s t r e l a , al i s t r n o m u m e s t o t u l ca 7 0 .

Po lazeć i od r eg i j e r a s p r o s t r a n j e n ja s t r e l a sa v r h o m u ob­l i ku l a s t a v i č i n o g r e p a i k o m p o n e n a t a u t i c a j e k o j i su s t i h pod­r u č j a dolaz i l i u D u b r o v n i k , k o n k r e t n o h e r c e g o v a č k o g i i t a l i j an-skog , m o ž e se p r e t p o s t a v i t i da j e on b i o z a s t u p l j e n i j i u s r edn jove -k o v n o m D u b r o v n i k u n e g o r o m b o i d n i v r h . N a s t e ć k u i z T r s t e n a , k o d D u b r o v n i k a , p r i k a z a n j e , t a k o đ e , t a k a v v r h s t r e l e (si. 18). R o m b o i d n i v r h s a t r n o m m o g u ć n o d a j e p r i m l j e n u D u b r o v n i k u t e k s a j a č i m p r o d o r o m t u r s k i h u t i c a j a n a m a t e r i j a l n u k u l t u r u u o p š t e t o k o m X V v e k a .

D r u g i t i p s t r e l e u u p o t r e b i u D u b r o v n i k u t r e ć e n t a , bk> je n a m e n j e n za v e ž b a n j e u s t r e l j a n j u i z l u k a . V r h t i h s t r e l a m o r a o

63

j e d a b u d e t u p . P r e t p o s t a v l j a m d a s u s e s t r e l e i s t o zvale balganelle, k a k o s u n a p o č e t k u X I V v e k a n a z i v a n e t u p e s t r e l e z a v e ž b a n j a iz s a m o s t r e l a . Ta j t e r m i n p r e u z e t je iz Venec i j e i na la ­z i se u j e d n o j o d l u c i m l e t a č k o g Ve l ikog veća iz 1319. g o d i n e . On do laz i od i t a l i j a n s k e r eč i bolzone k o j a o z n a č a v a u o p š t e s t r e l u či j i j e v r h t u p i , i m a , o b i č n o , j a j a s t i ili l o p t a s t i ob l ik 7 1 . V r h s t re ­l e u o b l i k u l o p t e u k l e s a n j e na s t e ć k u u A r a n đ e l o v u k o d Treb i -n j a i n a k a m e n o j p loč i n a s r e d n j o v e k o v n o j n e k r o p o l i K r u š e v o k o d M o s t a r a ( X I V — X V vek ) 7 2 .

U D u b r o v n i k u su b i l e p o z n a t e i zapa l j i ve s t r e l e . Polovi­n o m a v g u s t a 1401. g o d i n e b i o j e o p t u ž e n K a r o l i z D r a č a , o t p a d ­n i k o d r e d a M a l e b r a ć e , d a j e u d o g o v o r u s a j o š j e d n i m o t p a d ­n i k o m o d F r a n j e v a c a h t e o t a k v o m s t r e l o m d a zapa l i s a m o s t a n M a l e b r a ć e u D u b r o v n i k u . S t a v l j e n n a t o r t u r u o n j e t v r d i o : » . . . ignis non erat in sagita«73. Zapa l j i ve s t r e l e b i l e su o b i č n e s t r e l e n a k o j e j e n a m o t a v a n a b i t u m e n s k a m a t e r i j a ili s m o l a , a z a t i m b i se p r e b a c a n j a zapa l i l e . B i l e su p o z n a t e i u s r e d n j o v e ­k o v n o j S r b i j i 7 4 .

R a d i o s i g u r a n j a p r a v c a l e t a s r e d n j o v e k o v n e s t r e l e i m a l e s u n a k r a j u d r š k e z a l e p l j e n a p e r a , k o j a s u m o g l a d a b u d u o d p a u n o v o g r e p a ili o d d r u g i h p t i c a 7 5 . N j i h o v b r o j j e v a r i r a o o d 2 do 5 p e r a 7 6 . U Venec i j i s t r e l e su i m a l e t r i p e r a 7 7 , a u s r e d n j o ­v e k o v n o j S r b i j i i zg leda s a m o dva , k o l i k o s e m o ž e zak l juč i t i n a o s n o v u n j i h o v i h p r i k a z a n a f r e s k a m a . N e p o z n a t o j e k o l i k o p e r a s u i m a l e d r š k e d u b r o v a č k i h s t r e l a u X I V v e k u , a l i n e t r e b a s u m ­n j a t i da su o n a p o s t o j a l a , i a k o o t o m e n e m a p o m e n a u v r e m e n u k o j e n a s i n t e r e s u j e . P r v i r a s p o l o ž i v p o d a t a k j e i z 1439. g o d i n e : » . . . et frecias trecentas inpenatas et feratas ab arco«78.

U d o k u m e n t i m a od k r a j a X I I I i u X I V v e k u n e m a t a k o -đ e p o d a t a k a o izg ledu u r e z a n a k r a j u d r š k e s t r e l e .

O d a p i n j a n j e s t r e l a i z l u k a v r š i lo s e tzv. m e d i t e r a n s k i m n a č i n o m k o j i j e u p o t r e b l j a v a n u s r e d n j o v e k o v n o j E v r o p i , a p rv i su ga poče l i p r i m e n j i v a t i n a r o d i s e v e r n o g , pa z a t i m i j u ž n o g S r e d o z e m l j a . S t r e l a se p o s t a v l j a l a s leve s t r a n e l u k a i o d a p i -n j a l a n a t a j n a č i n š t o j e t e t i va p o v l a č e n a v r h o v i m a p r v a dva ili t r i p r s t a , p r i č e m u j e s t r e l a d r ž a n a i z m e đ u p r v a d v a p r s t a 7 9 . D a b i s e zaš t i t i l a leva r u k a o d t r z a n j a t e t ive n o š e n a j e r u k a v i c a o d č v r s t e kože , a p r e k o zg l avka n a v l a č i l a s e p o s e b n a m a n š e t a , od m e t a l a , kože , s l o n o v a č e , r o g a , k o s t i , a k o j a j e č e s t o b i l a u k r a š e ­n a t e h n i k o m g r a v i r a n j a . S r e d n j o v e k o v n i naz iv b i o j e bracer. O n e su se nos i l e u s v i m e p o h a m a i u sv im z e m l j a m a g d e je l u k u p o t r e b l j a v a n 8 0 . P r e m a t o m e o n e su b i l e p r i m e n j i v a n e i u s red-n j o v e k o v n o m D u b r o v n i k u , ali n i j e m o g u ć n o n j i h o v e p o m e n e u d o k u m e n t i m a r az luč i t i n a š t i t n i k e leve r u k e s t r e l a c a , o d o k l o p a za r u k e k o j i se i s to t a k o zvao u X I V v e k u 8 1 . I p a k , p o m e n »unam brageriam« 1377. g o d i n e 8 2 , m o g a o b i p r e da s e o d n o s i na op re ­m u s t r e l a c a n e g o n a o k l o p z a r u k e .

64

Može se p r e t p o s t a v i t i da su u D u b r o v n i k u n o š e n e u X I V v e k u i z a š t i t n e r u k a v i c e , i a k o j e p r v i r a s p o l o ž i v i p o d a t a k ko j i k o n k r e t n o o t o m e g o v o r i i z 1418. g o d i n e . On je p o v e z a n sa do-d e l j i v a n j e m n a g r a d a s t r e l c i m a i z l u k a k o j i su u č e s t v o v a l i u paliumu. Te r u k a v i c e b i l e su od k o ž e d i v o k o z e 8 3 .

V e r o v a t n o ć e o s t a t i b e z o d r e đ e n o g o d g o v o r a k o j e sve i z r a đ i v a o s t r e l e u D u b r o v n i k u d o o s m e d e c e n i j e X I V v e k a , k a d p o č i n j u d a s e j a v l j a j u m a j s t o r i s t r e l a r i . D o tog v r e m e n a m o ž e se p r e t p o s t a v i t i da je u n j i h o v o j i z r a d i u č e s t v o v a l o dve ili t r i vr­s t e z a n a t l i j a , j e r s e s t r e l a s a s t o j a l a od t r i de l a — g v o z d e n o g v r h a , d r v e n e d r š k e i p e r a za s i g u r n o s n i le t . Ali, m o g u ć n o j e da su k a t k a d a s t r e l e p r a v i l i i s a m i l u k a r i .

S k l o n a s a m p o m i s l i d a s u v r h o v e s t r e l a , p r e t e ž n o , kova l i kovač i , k a o i u Venec i j i k r a j e m X I I I veka 8 4 . O n i se k a o izrađi ­vač i v r h o v a p o m i n j u j o š 1453. g o d i n e 8 5 , i a k o j e t a d a već b i l o u D u b r o v n i k u m a j s t o r a s t r e l a r a .

D r v e n e d r š k e z a s t r e l e r ad i l i su , p o svoj p r i l i c i , d r v o d e -l je , k o j i su k a t k a d a p r a v i l i i d r š k e za s t r e l e s a m o s t r e l a . D r š k e v e r e t o n a r a đ e n e s u o d j a s e n o v o g d r v e t a 8 6 , p a j e m o g u ć n o d a j e o n o k o r i š ć e n o i za d r š k e s t r e l a za luk . K . J i r e č e k i znos i da j e d r v o za s t r e l e d o b a v l j a n o iz P o p o v o g Po l j a i iz Ćekl ića u C r n o j G o r i 8 7 .

Od o s m e decen i j e X I V v e k a u D u b r o v n i k u s e j a v l j a j u k a o p o s e b n e z a n a t l i j e s t r e l a r i . D o k r a j a v e k a b i lo i h j e t r o j e : T v r t k o S t a n i š i ć , ko j i se n a v o d i u d o k u m e n t i m a k a o sagittarius88, s t r e -la r 8 9 , a friciis90, a sagittis91, faciens sagittas92, z a t i m P e t k o s t re -l a r 9 3 i P r i p k o s t r e l a r 9 4 . R a s p o l o ž i v i p o d a c i o n j i m a ne g o v o r e o n j i h o v o j d e l a t n o s t i k a o i z r a đ i v a č a s t r e l a , a l i n j i h o v a p o j a v a u a r h i v s k i m l i s t i n a m a u k a z u j e , t a k o đ e , n a p o v e ć a n i n t e r e s z a l u k u o p š t e . P o č e t k o m 1398. g o d i n e , k a o š t o j e već r a n i j e n a p o m e ­n u t o , o d o b r e n o j e o d l u k o m M a l o g veća p l a ć a n j e n a j m a z a k u ć u S t r a n c u B o g e t i ć u i z R u d i n a , m a j s t o r u za s t r e l e i d r u g e d rvo-de l j ske r a d o v e 9 5 . O d t a d a d u b r o v a č k a v l a d a i m a l a j e u v e k p o je­d n o g m a j s t o r a s t r e l a r a u o p š t i n s k o j s lužb i ili u p o l u s l u ž b e n o m o d n o s u , p l a ć a j u ć i s a m o n a j a m z a r a d i o n i c u 9 6 .

c ) T o b o l c i z a l u k i s t r e l e

Z a p i n j a n j e r e f l e k s n o g l u k a b i l o j e s ložen i je n e g o l u k a o d d r v e t a . K a d a n i j e u z a p e t o m s t a n j u on se o b r ć e i ppelazi u j e d a n s k o r o k r u ž a n ili e l i p sa s t i ob l ik . Z a d o v o đ e n j e r e f l ek snog l u k a u po loža j za d e j s t v o , t r e b a l o j e o b r n u t i n j egove e l a s t i čne d r v e n e k r a k e (si. 21), a to je z a h t e v a l o ve l i ku s n a g u i v e š t i n u . P r i t o m e su s e k o r i s t i l e o b e r u k e i n o g e . Z b o g t o g a su s e r e f l eksn i l u k o v i u o č i b i t k e ili u o p š t e k a d a su n jegov i nos ioc i bi l i u p o k r e ­t u , nos i l i z a p e t i u p o s e b n i m t o r b a m a za l uk 9 7 . U o b i č a j e n a f o r m a t i h t o r b i p o d s e ć a l a j e na p r o s t r a n e f i šeke u k o j e s e s m e š t a l a po­lov ina d u ž i n e l u k a .

5 DUBROVAČKO ORUŽJE 65

Ref l eksn i l u k b i o j e p o r e k l o m s I s t o k a , t e j e o t u d a i u p o ­t r e b a t o r b e z a l uk b i l a s v o j s t v e n a t i m n a r o d i m a . M e đ u t i m , o n a je b i l a p o z n a t a i u E v r o p i i , v e r o v a t n o , da je b i l a s v u d a pr i su­t n a gde se k o r i s t i o r e f l ek sn i l u k . T a k o se na l az i p r i k a z a n a u ilu­m i n i r a n o m č e š k o m r u k o p i s u k r a l j a V e n c e s l a v a I V (oko 1400) 9 3 , a p o z n a t a je već n j e n a š i r o k a u p o t r e b a u s r e d n j o v e k o v n o j Sr­b i j i i n j e n e p r e d s t a v e na f r e s k a m a u m a n a s t i r i m a iz X I V i XV veka 9 9 , (si. 30).

O s t a j e o t v o r e n o p i t a n j e da l i su u D u b r o v n i k u u X I V i u X V v e k u i s t o k o r i š ć e n e t o r b e z a luk . Z a t o b o l c e u o p š t e s r e ć u s e t r i naz iva : pharetra, armata i carcasso {carcaxusY>1. I a k o bi u s r e d n j o v e k o v n o m l a t i n i t e t u f a r e t r a i k a r k a s o t r e b a l o d a b u d u s i n o n i m i t o r b e z a s t r e l e 1 0 0 , i zg leda d a j e ova j p o s l e d n j i t e r m i n m o g a o da o z n a č a v a i t o r b u za l uk 1 0 1 . N a i m e , t a k o b i s e d a l o p r o t u m a č i t i n j e g o v o j a v l j a n j e u t e k s t o v i m a : » . . . et I carcassium cum uno archo«102. »... mio carcazo con areno«103. K a r k a s o se , m e đ u t i m , u r a s p o l o ž i v o j g r a đ i p o m i n j e i u vezi sa s t r e l a m a 1 0 4 . I n a č e , o n s e v r l o r e t k o j av l j a , t a k o d a s e m o ž e p o m i s l i t i d a j e l uk n o š e n i s l o b o d a n , p r e b a č e n p r e k o levog r a m e n a , k a k o s e s r eće n a n a š i m f r e s k a m a .

T o r b a za l u k n o s i l a s e o k a č e n a s leve s t r a n e b e d r a s t r e l ca j e d n i m u s k i m k a i š e m . M o ž d a s e n a t o o d n o s i j e d a n t e k s t i z 1382. g o d i n e : » . . . Petrus (arcerius) promisit et convenit . .. dare . . . usaue ad decem dies proxime venturos decem arcus bonos et sufficientes et ad probam, fulcitos sagittis, carcasiis et aliis opor­tunist.

S t r e l e su , o b i č n o , n o š e n e u t o b o l c u , s p e c i j a l n o j v r s t i to r ­b e , k o j a j e v i s i la o p o j a s u s a d e s n e s t r a n e b e d r a s t r e l ca . T o b o l a c se u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a n a z i v a pharetra: » . . . unum arc-um cum pharetra et sagittis«106 ili carcasso: » . . . carcassia XXIII fulcita sagittis«107. B io je p o z n a t i s l o v e n s k i naz iv tu l , i s r eće se od o s m e decen i j e X I V v e k a k a o »tolo«m i »tulus«im. Z n a č e n j e t o b o l c a i m a o j e k a t k a d a i iz raz » a r m a t a « , p o d k o j m se , o b i č n o , p o d r a z u m e v a l o o r u ž j e u o p š t e , o r u ž n a o p r e m a , r a t n o b r o d o v l j e , v o j s k a i s i . 1 1 0 U s m i s l u t o b o l c a on se i z r i č i to j a v l j a 1373. godi­n e : » . . . archo uno cum le armate plene de frege«m. M e đ u t i m , o s t a l i p o m e n a r m a t e u vezi s l u k o m n i s u s a s v i m j a s n i . On i se s p o r a d i č n o j a v l j a j u od 1280. do 1376. g o d i n e 1 1 2 , i č in i mi se da b i m o g l i u o p š t e d a o z n a č a v a j u p r i b o r p o t r e b a n j e d n o m s t r e l c u — t o r b a z a t e t ive , z a s t r e l e , t o r b a z a luk , u s k i ka i šev i n a k o j e j e z a k a č i n j a n t a j p r i b o r . U t o m s l u č a j u a r m a t a b i o d g o v a r a l a zna­t n o k a s n i j e m t e r m i n u p r i p o j a s n i c e , p o d k o j i m s e p o d r a z u m e v a ­l o sve š t o j e n o s i o čovek n a o r u ž a n p u š k o m (f išekl i je , ze j t ln ice , b a r u t n i c e , a r b i j e ) .

O izg ledu d u b r o v a č k i h t o b o l a c a n e m a p o m e n a . M e đ u t i m , a n a l o g i j o m s t o b o l c e m k o j i j e p r i k a z a n na s t e ć k u i z D o n j e

66

Zgošće 1 1 3 (si . 22), o n i m a na f r e s k a m a iz X I V v e k a u m a n a s t i r i ­m a s r e d n j o v e k o v n e S r b i j e 1 1 4 a ko j i p o t i p u o d g o v a r a j u s t a r i m u g a r s k i m 1 1 5 i m e d i t e r a n s k i m t o b o l c i m a 1 1 6 — u g l a v n o m va l jčas -tog o b l i k a s p o k l o p c e m i n a č i n j e n i od n e k e č v r s t e m a t e r i j e , ve-r o v a t n o d r v e t a , k o j a j e o b l o ž e n a k o ž o m ili t k a n i n o m — m o ž e se p r e t p o s t a v i t i da su t a k o izg leda l i i d u b r o v a č k i t o b o l c i .

O b r o j u s t r e l a u t o b o l c u D u b r o v č a n a X I V v e k a ne b i se m o g l o r eć i n i š t a o d r e đ e n i j e . G o d i n e 1371. n a v o d i se da j e u to­b o l c u b i lo 1 6 s t r e l a 1 1 7 . P o l o v i n o m X V v e k a p o m i n j e s e t o b o l a c sa 30 s t r e l a 1 1 8 . U Venec i j i je n o š e n o od 20 do 100 s t r e l a 1 1 9 , u za­v i snos t i o d ve l ič ine t o b o l c a .

I zg l eda da su s t r e l e u D u b r o v n i k u u X I V i XV v e k u noše ­ne i b e z t o b o l c a . U n i zu t u ž b i z b o g p l j a č k i , n a v o d i se da je o t e t l u k s a s t r e l a m a 1 2 0 . V r l o v e r o v a t n o d a s u s e o n e p r o v l a č i l e k r o z j e d a n t a n a k k a i š k o j i s e o p a s i v a o p r e k o k u k o v a s t r e l c a , a k a k o j e p r i k a z a n o n a sl ici H a n s a M e m l i n g a (1435—1494) »Mučen i čka s m r t sv. U r s u l e « 1 2 1 .

O i z r a đ i v a č i m a t o b o l c a , t o r b e za l u k i a r m a t e n e m a p o d a ­t a k a u d o k u m e n t i m a . I z o b a v e z e P e t r a l u k a r a od 1382. g o d i n e da će d a t i l u k o v e s n a b d e v e n e s t r e l a m a , carcasiis et aliis opor-tunis122, s led i lo bi da su l u k a r i i z rađ iva l i i te t o r b e , k a o i sve o s t a l o š t o j e iš lo uz luk .

S A M O S T R E L S A S T R E L A M A •

S a m o s t r e l — balista, balistra d u b r o v a č k i h s p o m e n i k a , p r i p a d a o j e z v a n i č n o m n a o r u ž a n j u D u b r o v a č k e o p š t i n e , i n jego­vo n a b a v l j a n j e i i z r a d a na laz i l i su se p o d k o n t r o l o m d r ž a v e . On j e u X I V v e k u p r e d s t a v l j a o u D u b r o v n i k u , k a o i u E v r o p i t og d o b a , d o m i n a n t n o o r u ž j e 1 , i u p p t r e b l j a v a n je u t v r đ a v a m a i na b r o ­d o v i m a .

O s n a b d e v a n j u d u b r o v a č k e t v r đ a v e s a m o s t r e l i m a n e m a iz r ič i tog p o m e n a u d o k u m e n t i m a , m a d a j e j a s n o d a s e p r e t e ž n i d e o r a s p o l o ž i v i h p o d a t a k a o s a m o s t r e l u o d n o s i , u p r a v o , n a p r i ­b a v l j a n j e , č u v a n j e i n j i h o v u o p r a v k u , ko j i b i se , u s l u č a j u o p a s ­n o s t i , m o g l i s m e s t i t i n a d u b r o v a č k e z id ine .

U t v r đ a v a m a s a m o s t r e l c i sa r u č n i m i g r a d s k i m s a m o s t r e ­l i m a na laz i l i su se iza tzv. b a l i s t r a r i j a ( b a l i s t r a r i a e , fr. a r b a l e t r i e -r e ) , u s k i h o t v o r a u z i d i n a m a t v r đ a v e ili na g o r n j e m p l a t o u 2 , k o j i su o m o g u ć a v a l i da s a m o s t r e l a c b u d e zaš t i ćen , a i s t o v r e m e ­n o d a i m a v i d n o p o l j e z a i zbac ivan j e s t r e l a . T e b a l i s t r a r i j e po-m i n j u se u D u b r o v n i k u 1285. g o d in e 3 , a n e k o l i k o o d r e d b i iz d r u g e p o l o v i n e X I V veka l o c i r a j u i h n a ku l i p r i s t a n i š t a 4 i n a s p o l j n o m g r a d s k o m z idu od r i b a r n i c e i k l a n i c e do sv. L u k e 5 .

5* 67

S a m o s t r e l j e b i o v r l o v a ž n o o r u ž j e u s k l o p u n a o r u ž a n j a t v r đ a v a S t o n a , t a č n i j e r e č e n o g r a d a S t o n a s a t v r đ a v o m Vel ik i K a š t i o , M a l o g S t o n a s a t v r đ a v o m K o r u n o m i t v r đ a v o m Pozvizd n a v e l i k o m z i d u k o j i s e p r o t e z a o u z p r e v l a k u , o d j e d n o g d o d r u ­gog k r a j a za l iva .

S t o n j e b i o i s t u r e n a t a č k a D u b r o v a č k e o p š t i n e i d o k r a j a X I V v e k a n i j e p o s t o j a l a k o p n e n a veza i z m e đ u n j e g a i D u b r o v ­n i k a . Z a t o j e d u b r o v a č k a v l a d a u v e k v o d i l a r a č u n a d a S t o n b u d e d o b r o s n a b d e v e n o r u ž j e m . N a r o č i t o su čes t i p o m e n i o s l a n j u sa-m o s t r e l a u S t o n k a d m u j e p r e t i l a n e k a o p a s n o s t s k o p n a : 1361. g o d i n e — 3 s a m o s t r e l a 6 , 1382 — 30 s a m o s t r e l a 7 , 1386. — 20 s a m o s t r e l a 8 , 1396. — 12 s a m o s t r e l a 9 , i 1398. g o d i n e — 12 s a m o ­s t r e l a 1 0 .

N e m a p o d a t a k a da l i su s a m o s t i e l i u laz i l i i u n a o r u ž a n j e o s t r v a k o j a s u p r i p a d a l a D u b r o v n i k u . J e d i n i p o d a t a k o t o m e j e o d l u k a M a l o g veća o d 26. m a r t a 1390. g o d i n e d a s e k a n c e l a r u na Š i p a n u p o š a l j e , r a d i o d b r a n e , 10 š t i t ova , 6 s a m o s t r e l a i san­d u k v e r e t o n a 1 1 .

S a m o s t r e l i , k a o i o s t a l o o r u ž j e k o j e se n a l az i l o u S t o n u , (a i s t o se o d n o s i na S i p a n ) b i l i su u k a n c e l a r a , i on i su , p r i m a ­j u ć i d u ž n o s t , p r a v i l i p o p i s t og o r u ž j a , k a o i sv ih d r u g i h s tva r i č i je je č u v a n j e do laz i lo u n j i h o v u n a d l e ž n o s t 1 2 . U D u b r o v n i k u , p a k , s a m o s t r e l i su se na laz i l i u o p š t i n s k o m s k l a d i š t u — arsena-tus, cammera comunis, i o n j i m a su vodi l i r a č u n a i z a b r a n i nad ­zo rn ic i i z r e d o v a v la s t e l e .

B r o d o v i sv ih n o s i v o s t i , r a t n i i t r g o v a č k i , p o č e v od d r i j e v a d o ga l i ja , m o r a l i s u i m a t i u v e k s a m o s t r e l e , či j i j e b r o j var i ­r a o u z a v i s n o s t i od ve l i č ine b r o d a i n j egove n a m e n e . O b a v e z n o s n a b d e v a n j e b r o d o v a s a m o s t r e l i m a n a j v e r o v a t n i j e j e p r e u z e t o i z Venec i j e , g d e se p o m i n j e 1288. g o d i n e 1 2 a .

S v a k i b r o d i z n a d 2 0 m i l i j a r i n o s i v o s t i m o r a o j e , b i l o g d e da p lov i , da i m a 4 s a m o s t r e l a 1 3 , a i s p o d te n o s i v o s t i 2 1 4 . T a k o đ e , b i lo j e o d r e đ e n o , k r a j e m n o v e m b r a 1345. g o d i n e u v r e m e m l e t a -č k o - u g a r s k o g r a t a , d a s v a k a k o n d u r a p r e k o 6 0 m i l i j a r i , k o j a p lo ­v i u k o n z e r v i s a j o š t r i i s t e k o n d u r e ka Venec i j i , m o r a i m a t i 10 s a m o s t r e l a 1 5 .

B r o d o v i k o j i s u p lovi l i t r g o v a č k i m p o s l o m p o z a j m l j i v a l i su s a m o s t r e l e iz o p š t i n s k e o r u ž n i c e 1 6 , i p r e m a o d r e d b i iz 1346. g o d i n e m o r a l i s u n a m e s t o p o z a j m l j e n i h v r a t i t i n o v e 1 7 . U d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a t a o d l u k a j e u b l a ž e n a , s t i m š t o s e z a poza j ­m l j e n i s a m o s t r e l d a v a o za log u o p š t i n i , a u s l u č a j u da se izgu­b i ili p o l o m i , p l a ć a l a s e n j e g o v a v r e d n o s t o p š t i n i 1 8 .

S a m o s t r e l e , p a k , n a b r o d o v i m a k o j i s u p lovi l i p o n a l o g u d u b r o v a č k e v l a d e , d a v a l a j e O p š t i n a bez za loga . N j i h s u u p o t r e ­b l j ava l i s a m o s t r e l c i , k o j e su u d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a na laz i l i , o b i č n o , i z a b r a n i p r e d s t a v n i c i v l ade , i t i s a m o s t r e l c i b i l i su p o d p l a t o m , či ja j e v i s ina v a r i r a l a u o d n o s u n a z a d a t a k ko j i j e t r e -

68

ba lo b r o d d a izvrš i , ili o d z a v i s n o s t i d a l i j e t o b i l o v r e m e kak­vog r a t a . Od svega t o g a zav i s io j e i n j i h o v b r o j na d r i j evu 1 9 , b a r ­k i 2 0 , b r i g a n t i n u 1 2 ili ga l i j i 2 2 .

S a m o s t r e l c i u t v r đ a v a m a i na b r o d o v i m a b i l i su na sa­m o m p o č e t k u X I V v e k a s t r a n c i 2 3 , v e r o v a t n o , Đ e n o v l j a n i , k o j i s u bi l i n a j č u v e n i j i s a m o s t r e l c i u k a s n o m s r e d n j e m v e k u . N e m o ž e se u t v r d i t i da l i j e t a k o o s t a l o sve do k r a j a m l e t a č k e v l a s t i u D u b r o v n i k u , a l i č i n j en i ca da j e k r a j e m m a r t a 1346. g o d i n e do -n e t a u r e d b a da se popisu svi s a m o s t r e l c i i da se n a r e d i da m o ­r a j u ići n a s t r e l j a n j e s v a k o g p r a z n i k a , u k a z i v a l a b i d a j e t a d a u D u b r o v n i k u već p o s t o j a o z n a t a n b r o j d o m a ć i h s a m o s t r e l a c a , j e r t e š k o d a b i v l a d a i z d a v a l a n a r e d b e z a s t r a n c e n a j a m n i k e .

P o č e t k o m 1359. g o d i n e o s n o v a n e su p o s e b n e d e c e n e sa­m o s t r e l a c a , o r g a n i z o v a n e n a p r i n c i p u s t a l e š k e p r i p a d n o s t i : v las­t e l a j e i m a l a svo je , a p u č a n i svo je d e c e n e , Na če lu d e c e n a b i o j e s t a r e š i n a , k o j i j e o d g o v a r a o z a r e d o v n o d o l a ž e n j e č l a n o v a n j egove g r u p e n a v e ž b a n j a .

U d e c e n e s a m o s t r e l a c a b i l i su u k l j u č e n i p u n o l e t n i m u š k a r ­ci od 16 do 40 g o d i n a ž ivo ta 2 4 , i on i su p r e d s t a v l j a l i k a d a r , o b u ­čen u r u k o v a n j u s a m o s t r e l o m , k o j i j e u s i s t e m u o d b r a n e d r ž a v e b io v o j n i k s a m o s t r e l a c u t v r đ a v a m a i na b r o d o v i m a .

T i p u n o l e t n i m u š k a r c i i z D u b r o v n i k a i sa d u b r o v a č k o g p o d r u č j a , b i l i s u o b a v e z n i d a p r o v e d u o d r e đ e n o v r e m e , o b i č n o 15 d a n a , u n e k o m od d u b r o v a č k i h i s t o n s k i h u t v r đ e n j a , a za to v r e m e p r i m a l i s u p l a t u 2 5 .

P o š t o j e s a m o s t r e l p r i p a d a o o r u ž j u p o d k o n t r o l o m drža­ve, a to znač i da a k o se n a đ e s a m o s t r e l bez v l a s n i k a o t o m e se m o r a o b a v e s t i t i knez 2 6 , o n j e b i o u z n a t n o m a n j o j m e r i o r u ž j e p o j e d i n a c a (nego, n p r . , m a č , k o r d a , l u k ) , i n j e g a su j e d i n o m o ­ra l i p o s e d o v a t i č l anov i d e c e n a s a m o s t r e l a c a . Z b o g t o g a s a s v i m su n e z n a t n i p p m e n i s a m o s t r e l a u p r i v a t n o - p r a v n i m s p i s i m a u D u b r o v a č k o j a r h i v i . On i se , u g l a v n o m , o d n o s e n a t e s t a m e n t a r n o z a v e š t a v a n j e s a m o s t r e l a , u g l a v n o m j e d n o g . S a m o u j e d n o m slu­ča ju p o m i n j u s e t r i s a m o s t r e l a 2 7 . T a k o đ e , m a l o b r o j n i su i p o d a c i o d a v a n j u s a m o s t r e l a u za log za p o z a j m l j e n i n o v a c 2 8 .

M o g u ć n o d a j e o g r a n i č e n o s t n j egove u p o t r e b e , k a o l i čnog o r u ž j a , b i l a i r e z u l t a t n e k e z a b r a n e , k a k v a n a m j e , n p r . , p o z n a t a iz Venec i j e iz 1306. g o d i n e , i u k o j o j je p o d k a z n o m b i l o o d r e ­đ e n o d a m a j s t o r i z a i z r a d u s a m o s t r e l a s m e j u , d i r e k t n o ili indi ­r e k t n o , d a p r o d a j u n a j v i š e d v a s a m o s t r e l a j e d n o j o s o b i 2 9 .

a ) S a m o s t r e l i

D u b r o v a č k a a r h i v s k a g r a đ a n e p r u ž a ob i l j e k o n k r e t n i h p o d a Laka o t i p o v i m a i v r s t a m a s a m o s t r e l a u p o t r e b l j a v a n i h u D u b r o v n i k u . On i se , n a j č e š ć e , n a v o d e s a m o u o p š t e n i m t e r m i -

69

n o m »balista«. I p a k , p o j e d i n a č n i o d r e đ e n i p o m e n i i z n a t a n b r o j d o k u m e n a t a u k o j i m a se, n a i n d i r e k t a n n a č i n , u k a z u j e n a oso-b e n o s t i s a m o s t r e l a , o m o g u ć a v a j u u v i d u r azvo j t og o r u ž j a u D u b r o v n i k u X I V v e k a .

Do 1358. g o d i n e D u b r o v n i k j e p o t p u n o b i o o r i j e n t i s a n u p o g l e d u s a m o s t r e l a n a Venec i j u . P r i s u s t v o t r o j i c e m l e t a č k i h m a j s t o r a za s a m o s t r e l e u p r v e če t i r i decen i j e u o v o m g r a d u 0 , i a k o j e , š t o s e t i če s n a b d e v a n j a g r a d a t i m o r u ž j e m b i l o v i še s i m b o l i č n o i , v e r o v a t n o s e svod i lo n a n u ž n e i n t e r v e n c i j e n a ne is ­p r a v n i m s a m o s t r e l i m a , p o t v r d a j e d a s u t i s a m o s t r e l i m o r a l i o d g o v a r a t i t i p u s a m o s t r e l a k o j i j e n j i m a b i o p o z n a t , a t o znač i v e n e c i j a n s k i m .

D e l i m i č n o s a č u v a n e r a s p o l o ž i v e o d l u k e d u b r o v a č k i h veća , n e d o s t a j u za g o d i n e 1307—1310, 1316—1317, 1321, 1334, 1335, 1337—1342. i 1353—1355, u k a z u j u da su D u b r o v č a n i k u p o v a l i u Venec i j i z n a t n e ko l i č ine s a m o s t r e l a u v r e m e k a d a j e g r a d u pre­t i la o p a s n o s t spo l j a . T a k o j e k u p l j e n o :

1317. — 100 s a m o s t r e l a 3 1

1348. — 100 s a m o s t r e l a 3 2

1348. — 100 s a m o s t r e l a 3 3 .

T i h 300 s a m o s t r e l a D u b r o v č a n i su u Venec i j i k u p i l i d i rek­t n o o d m l e t a č k e o p š t i n e 3 4 ili o d m l e t a č k i h m a j s t o r a z a s a m o ­s t r e l e sa d o z v o l o m v l a d e . U s l u č a j u da ih u n j i h ne n a đ u u do­v o l j n o m b r o j u , p r o d a v a n i s u i m i z o p š t i n s k e o r u ž n i c e 3 5 . D r u g i m r e c i m a t a k u p o v i n a p o t v r đ u j e već izne t i p o d a t a k d a s u s a m o s t r e ­l i u D u b r o v n i k u do k r a j a š e s t e d e c e n i j e X I V v e k a b i l i i s t i k a o i u Venec i j i .

P a i p r v i h g o d i n a p o s l e p r e s t a n k a v e n e c i j a n s k e u p r a v e , D u b r o v č a n i s u j o š uvek , k a d a j e b i lo p o t r e b n o , k u p o v a h s a m o -s te le u Venec i j i . U j u l u 1361. g o d i n e o d l u č e n o je u V e l i k o m ve­ću da se k u p i 100 k o m p l e t n i h s a m o s t r e l a 3 6 , a to znač i da se u p o ­t r e b a v e n e c i j a n s k i h s a m o s t r e l a u D u b r o v n i k u m o ž e p r o d u ž i t i i n a p r v e g o d i n e s e d m e decen i j e X I V v e k a .

D i r e k t n o s n a b d e v a n j e s a m o s t r e l i m a u Venec i j i p r e s t a j e s o s m o m d e c e n i j o m X I V v e k a , od k a d a se u D u b r o v n i k u , u opš-t i n s k o j s lužb i , s t a l n o n a l a z i o b a r p o j e d a n m a j s t o r z a s a m o s t r e ­le . M e đ u t i m , t i m e ne p r e s t a j u veze s i t a l i j a n s k i m g r a d o v i m a . M a j s t o r i z a s a m o s t r e l e ko j i od t o g a v r e m e n a b o r a v e u D u b r o v ­n i k u , g d e p o p r a v l j a j u o p š t i n s k e s a m o s t r e l e i i z r a đ u j u n o v e za o p š t i n u , dolazi l i su iz Venec i j e 3 7 , P e r u đ e 3 8 , B a r l e t e 3 9 i iz A n k o n e 1 0 . I z u z e t a k p r e d s t a v l j a m a g i s t a r M a r t i n , s in p o k o j n o g S t j e p a n a , k o j i j e b i o i z Z a d r a 4 1 . N e o s p o r n o j e d a s u s a m o s t r e l i k o j e s u on i i z r ađ iva l i t i p o l o š k i o d g o v a r a l i i t a l i j a n s k i m s a m o s t r e l i m a i z is­t og v r e m e n a . To p o t v r đ u j e i č i n j en i ca da su ih izvozili u Vene­c i ju i Apu l i j u 4 2 . U d r u g o j p o l o v i n i 1380. g o d i n e d u b r o v a č k a vla-

70

d a o t k u p i l a j e 5 0 n e i s p r a v n i h s a m o s t r e l a k o j i s u s e na laz i l i n a đ e n o v l j a n s k o j ga l i j i 4 3 . T o j e b i l a k o l i č i n a k o j a j e o d g o v a r a l a jed­n o g o d i š n j e m o t k u p u n o v i h s a m o s t r e l a z a o p š t i n u 4 4 .

Svi n a v e d e n i p o d a c i n e d v o s m i s l e n o g o v o r e d a s u s a m o -s t re l i , u p o t r e b l j a v a n i i i z r a đ i v a n i u D u b r o v n i k u t o k o m č i t avog veka , b i l i i s t i k a o i u I t a l i j i t r e ć e n t a .

O s n o v n a d v a t i p a s a m o s t r e l a u p o t r e b l j a v a n i h u I t a l i j i i u D u b r o v n i k u , b i l i su r u č n i (si. 23) i t v r đ a v s k i , g r a d s k i s a m o s t r e l i (sl.24). Raz l i ka m e đ u n j i m a b i l a j e s a m o u n j i h o v i m d imenz i j a ­ma i m e h a n i z m u za n a t e z a n j e t e t ive .

U n u n t a r t e o s n o v n e p o d e l e p o s t o j a l e s u r a z l i k e m e đ u sa-m o s t r e l i m a k o j e s u s e o d n o s i l e n a v r s t u m a t e r i j a l a o d k o j e g j e n a č i n j e n luk , i na n a č i n na k o j e se v r š i lo n a t e z a n j e t e t ive .

O b a t i p a s a m o s t r e l a , r u č n i i t v r đ a v s k i , s a s t o j a l i su se od d r v e n o g d rža l j a , k o j i se zvao u s r e d n j e m v e k u tenerius*5 i m o ­r a o se i z r a đ i v a t i od k v a l i t e t n o g d r v e t a 4 6 . U d r ž a l j e se ug l av l j i vao o k r u g l i l u k — archus rotondus — j e d n i m k l i n o m , scanellum, s l e p l j e n i m ili sprojenim ž i l a m a sa l u k o m 4 7 . U č v r š ć i v a n j e l u k a sa d r ž a l j e m , k o j e j e m o g l o d a u s l e d i t e k p o š t o j e s a m o s t r e l b i o p r o d a t , b i lo j e p o s r e d s t v o m ž i v o t i n j s k e žile k o j a j e p r o l a z i l a k r o z d v a n a s u p r o t p o s t a v l j e n a k r u ž n a o t v o r a n a g o r n j e m d e l u d rža l j a , i t o g d e j e b i o k l i n 4 8 . N a o b a k r a j a l u k a na l az i l a s e p o j e d n a pli­t k a k a n e l u r a u k o j u je s t a v l j e n a t e t i va — corda, k o j a se završa ­va l a o m č a m a .

N a k r a j u d rža l j a , t a m o gde j e ug l av l j en luk , na l az i l a s e već o d t r e ć e d e c e n i j e X I I I v e k a j e d n a v r s t a g v o z d e n e uzeng i j e , s t r e m e n a , s p o j e n a s a d r ž a l j e m i l u k o m g u s t o o b m o t a n i m k a n a -p o m . To je tzv. staffa, stapha*9, u k o j u je s a m o s t r e l a c s t a v l j a o n o g u p r i l i k o m n a t e z a n j a t e t i ve k u k o m .

U j e d n o m u d u b l j e n j u d r ža l j a , o t p r i l i k e n a dve t r e ć i n e n j egove d u ž i n e , po lazeć i o d n j egovog k r a j a , b i l a j e s m e š t e n a je­d n a v r s t a k o t u r a , d i s k a — o r a h , nux, noće, k o j i je b i o od je len­s k o g r o g a ili k o s t i i i m a o j e , izgleda, i j e d a n d e o od m e t a l a 5 0 . O r a h j e i m a o d v a u d u b l j e n j a : h o r i z o n t a l n o , u k o j e s e s t av l j a l a t e t i va i , v e r t i k a l n o , n a k o j e s e o s l a n j a o k r a j d r š k e s t r e l e . O n j e b i o u vezi s o b a r a č o m k o j a se p o m i n j e k a o clavis51. O b a r a č a je b i l a u o b l i k u k o l e n a s t e d v o k r a k e p o l u g e od gvožđa ; j e d a n n j e n k r a k n a l a z i o se u d r ža l j u , d o k j e d r u g i b i o v id l j iv sa n j egove z a d n j e s t r a n e . U s t a n j u m i r o v a n j a u n u t r a š n j i k r a k o b a r a č a dr­žao je o r a h u z a p e t o m s t a n j u , a k a d a se s a m o s t r e l s t av l j ao u d e j s t v o , p o š t o je t e t i va b i l a n a t e g n u t a i p o l o ž e n a u u d u b l j e n j e n a o r a h u , p r i t i s k o m s p o l j n o g k r a k a o b a r a č e k a d rža l j i u n u t r a š ­n j i k r a k j e o b r t a o o r a h i t i m e s e o t p u š t a l a t e t i va 5 2 .

P r v i i n a j s t a r i j i s r e d n j o v e k o v n i s a m o s t r e l i i z X I I v e k a i m a l i s u l u k o v e n a p r a v l j e n e o d d r v e t a . T a k v i l u k o v i z a d r ž a v a j u se u I t a l i j i i t o k o m ce log X I I I veka 5 3 , u p o r e d o s l u k o m k o j i je

71

b i o n a č i n j e n o d k o s t i i l i o d r o g a 5 4 , a k o j i s e s m a t r a k u l t u r n i m d o b r o m I s t o k a , d o n e t i m u E v r o p u o d k r s t a š a 5 5 . L u k o v i o d r o g a češće se j a v l j a j u od d r u g e p o l o v i n e X I I I veka 5 6 , a l i j o š i u pr ­v i m decen i j a m a X I V v e k a i z r a đ i v a n i s u u Venec i j i l u k o v i o d d r v e t a , ( d o k u m e n t i z 1316. g o d i n e g d e s e n a v o d i da j e t e š k o na­ći s a m o s t r e l e sa r o ž n a t i m l u k o m »qui non operantur«)51.

S a m o s t r e l s l u k o m od d r v e t a i z r ič i to se p o m i n j e u D u b ­r o v n i k u s a m o j e d a n p u t , 1320. g o d i n e 5 8 . M e đ u t i m , izg leda d a j e o n b i o d u ž e u u p o t r e b i , b a r u p r v o j p o l o v i n i v e k a , š t o b i se m o g l o p r e t p o s t a v i t i n a o s n o v u n e n a v o đ e n j a o d čega j e n a p r a v l j e n l u k uz m n o g e p o m e n e s a m o s t r e l a u d o k u m e n t i m a . U E n g l e s k o j , n p r . , d r v e n i l u k i m a o j e p r e v a g u n a d r o ž n a t i m d o d u b o k o u X I V ve-k u : 1372—74. p o m i n j e se u j e d n o m i n v e n t a r u 69 s a m o s t r e l a od k o j i h je 9 i m a l o r o ž n a t e , a 61 d r v e n e l u k o v e 5 9 .

D r v e n i l u k o v i u p o t r e b l j a v a n i su- za r u č n e i za t v r đ a v s k e s a m o s t r e l e , k a k o p ro iz i l az i i z j e d n o g v e n e c i j a n s k o g d o k u m e n t a s p o č e t k a 1294. g o d i n e 6 0 .

K o n k r e t n i p o m e n i s a m o s t r e l a s l u k o m o d r o g a su , t a k o đ e , s a s v i m izuze tn i u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a . Dva r a s p o l o ž i v a p o d a t k a o d n o s e se na k u p o v i n u balistas de cornu od Đ u l i j a n a , m a j s t o r a za s a m o s t r e l e , 1379. g o d i n e 6 1 , i na o d l u k u Veća u m o l j e -n i h p o č e t k o m 1381. g o d i n e da se o p r a v e svi s a m o s t r e l i corneas e l nervalas comunis i magnam balistom de cornu62, t j . da se p o p r a ­ve svi r u č n i i j e d a n t v r đ a v s k i s a m o s t r e l k o j i i m a j u r o ž n a t e l u k o v e .

P r e m a k a p a t o l a r u v e n e c i j a n s k i h m a j s t o r a z a s a m o s t r e l e , r ogov i su sme l i da b u d u s a m o od k o z o r o g a — de cornibus stambicorum63, d o k j e b i l a z a b r a n j e n a u p o t r e b a r o g o v a o d j a r ­ca — de cornum de beco6*.

T e š k o j e n e š t o o d r e đ e n i j e r eć i o t k a d a s u u p o t r e b l j a v a n i u D u b r o v n i k u s a m o s t r e l i s a r o ž n a t i m l u k o m , j e r , k a o š t o j e već n a v e d e n o , p o m e n i s a m o s t r e l a u d o k u m e n t i m a su , p r e t e ž n o , bez o b j a š n j e n j a . T a k o đ e , o s t a j e bez o d g o v o r a i t o da l i su venec i j an ­sk i s a m o s t r e l i , k o j i su p r i s t i z a l i u D u b r o v n i k z a k l j u č n o sa p r v o m g o d i n o m s e d m e decen i j e , b i l i s l u k o m o d d r v e t a ili o d roga , ili su b i l e z a s t u p l j e n e o b e v r s t e .

O b e v r s t e l u k a , d r v e n i i r o ž n a t i , s a s t o j a l i su se od delo-va k o j i su se zval i »fusti«. U Venec i j i je b i l o p r o p i s a n o 1303. g o d i n e d a m a j s t o r i z a s a m o s t r e l e s m e j u d a p r a v e s a m o l u k o v e ko j i su se s a s t o j a l i od d v e ili t r i f u s t e 6 5 . T e r m i n Justus, i n ače , u s r e d n j o v e k o v n o m l a t i n s k o m o z n a č a v a k o m a d d r v e t a , d r v o , gre­du 6 6 , a u s a v r e m e n o j i t a l i j a n s k o j s t r u č n o j l i t e r a t u r i o o r u ž j u je naz iv za d r ž a l j e s a m o s t r e l a 6 7 . M e đ u t i m , u z a n a t s k o j t e r m i n o l o g i ­j i v e n e c i j a n s k i h m a j s t o r a za s a m o s t r e l e s k r a j a X I I I i i z X I V veka , o n j e i m a o z n a č e n j e l u k a 6 8 , t j . d e lova o d k o j i h s e s a s to ­j i l uk 6 9 .

72

G. M o n t i c o l o , t u m a č e ć i d e v e t o pog lav l j e k a p i t o l a r a veneci -j w r V i h m a j s t o r a z a s a m o s t r e l e , g d e j e i d a t o o b j a š n j e n j e d a j e fusrus s i n o n i m za luk , i gde se o d r e đ u j e da fus t i t r e b a o b r a đ i v a t i s a p u n o m , a n e Vodom 7 0 , p r e t p o s t a v i o j e d a fus t i z n a č e r o ž n a t e ta lkove, j e r se i u p r e t h o d n i m p o g l a v l j i m a govo r i s a m o o t a k v i m i i ikov ima za s a m o s t r e l e , a ne o d r v e n i m ili č e l i č n i m . S e m toga o n s m a t r a d a s a m a o d r e d b a j a s n o u k a z u j e d a s e p r a n j e m r o g a s a p u n o m d o b i j a n j egova veća sav i t l j ivos t 7 1 . M e đ u t i m , i z j e d n o g pi­s m a u p u ć e n o g v e n e c i j a n s k o m p r e d s t a v n i k u u S e n j , k r a j e m sep te ­m b r a 1309. g o d i n e , u k o j e m se n a v o d i da se u Sen j ša l je P i j e t r o , m a j s t o r za s a m o s t r e l e : »pro fadendo fustes de nasd pro nostro comuni«72, j a s n o p ro iz i l az i da su fus t i b i l i od d r v e t a »nasso« , ko je s e u p o t r e b l j a v a l o p r i i z r a d i s a m o s t r e l a 7 3 .

T e r m i n f u s t u s j a v l j a s e u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a tek o d s e d m e decen i j e X I V v e k a , o d k a d a s e p o č e l a r azv i j a t i i p r o ­i zvodn ja s a m o s t r e l a , i o z n a č a v a s p e c i j a l n o s e č e n o , ili s p e c i j a l n o g o b l i k a j a s e n o v o d r v o — de bonis fustis pro bàlistis de Ugno taxi7*. F u s t i su n a b a v l j a n i u v e l i k i m k o l i č i n a m a : k r a j e m m a j a 1363. g o d i n e Ve l iko veće od luč i l o je da se p o š a l j e po 400 fustis balistrarum75, u o k t o b r u 1381. g o d i n e i s p o r u č e n o je m a g i s t r u M a r t i n u , m a j s t o r u za s a m o s t r e l e , 1100 fus t i 7 6 , a u n o v e m b r u i s t e g o d i n e d o n e t o je u D u b r o v n i k j o š 1000 fus t i k o j i su bi l i i s t e ve­l ič ine k a o on i i s p o r u č e n i m a g i s t r u M a r t i n u 7 7 .

Raspo lož iv i d o k u m e n t i i z p o s l e d n j i h d e c e n i j a X I V v e k a ne g o v o r e o d a k l e su se fus t i n a b a v l j a l i . U o d l u c i Ve l ikog veća od 29. o k t o b r a 1382. g o d i n e s a m o se o z n a č a v a : »si magister Marti-nus, balistarius noster sallariatus, ibit aliquo anno, que ipse stabit ad nostrum solarium, pro fuldendo se fustibus et stabit uno mense in dido viagio.. . « 7 8 . T v r t k o s t r e l a r sa s v o j i m k o m p a ­n j o n o m d o p r e m i o je m a g i s t r u M a r t i n u fus t i »ad pontem portus Ragusii« z a n e z n a t n u s u m u od 30 g r o š a za b a r k u 7 9 , š to b i u p u ć i ­va lo da su fus t i sečen i u k r a j u k o j i n i j e m n o g o u d a l j e n od Du­b r o v n i k a , i g d e se p r i s t i z a l o m o r e m . T a č n i j e o b j a š n j e n j e o obla­s t i m a o d a k l e s e D u b r o v n i k s n a b d e v a o f u s t i m a d a j u d o k u m e n t i iz t r e ć e i č e t v r t e decen i j e XV v e k a . On i u p u ć u j u na Senj i oko­l i nu 8 0 o d a k l e s e D u b r o v n i k u o p š t e s n a b d e v a o p o t r e b n i m drve -Lom u d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a 8 1 . D r u g a o b l a s t b i l a j e o k o l i n a K o t o r a 8 2 , v e r o v a t n o R i s a n k o j i j e l i f e rovao d r v o i z a s a m Koto r - 3 , a t r e ć a se na l az i l a u »Albani j i« 8 4 , t a č n i j e o k o B o j a n e , D r i m a , Š k u m b e 8 5 .

Sečen j e fus t i z a h t e v a l o j e o d r e đ e n u s p r e m n o s t . T o s u r ad i l i ili s a m i m a j s t o r i z a s a m o s t r e l e , već p o m e n u t i P i j e t r o i z Venec i j e , m a g i s t e r M a r t i n i z D u b r o v n i k a i L u k a , m a j s t o r za s a m o ­s t r e l e u D u b r o v n i k u u č e t v r t o j decen i j i XV v e k a 8 6 , ili p a k m a j ­s t o r i s t r e l a r i , T v r t k o i P r i p k o 8 7 . U k o l i k o su fus t i n a b a v i l e d r u g e o s o b e , m a j s t o r i z a s a m o s t r e l e m o r a l i s u d a u t v r d e d a l i odgova-

73

r a j u za i z r a d u l u k o v a za s a m o s t r e l e . U p r o t i v n o m , d a v a n i su za i z r a d u s t e p e n i c a za gal i je »schalinas gallearum«, k a k o se doz-n a j e i z j e d n e o d l u k e M a l o g veća s k r a j a j u n a 1431. g o d i n e 8 8 .

Može se p r e t p o s t a v i t i da su fus t i i z p o s l e d n j i h decen i j a X I V v e k a služi l i m a j s t o r i m a z a i z r a d u s ložen ih l u k o v a z a s a m o ­s t r e l e , t a č n i j e , l u k o v a k o j i su b i l i s a s t a v l j e n i od k o s t i ili r o g a , d r v e t a , ži la i d r u g i h p o t r e b n i h d o d a t a k a . T a k v e l u k o v e r a d i o j e 1382. g o d i n e m a g i s t r u M a r t i n u Pave l M a đ a r , l u k a r 8 9 . Lep i p r i -m e r c i s loženog l u k a n a l a z e s e n a t r i s a m o s t r e l a i z d r u g e polovi ­ne XV v e k a u zb i rc i O d e s k a l k i u R i m u 9 0 .

U d u b r o v a č k o m s k l a d i š t u o r u ž j a na l az i l e su se 1381. go­d i n e i baliste nervate91. N i j e s a s v i m j a s n o š t a se p o d t i m p o d r a -z u m e v a l o , ili j e r e č o s l o ž e n o m l u k u za s a m o s t r e l e či j i j e j e d a n d e o ob ložen k o ž o m , ili p a k , k a k o je to a n a l o g n o »caples de nerfs« s h v a t i o J . H e w i t t , o s a m o s t r e l i m a sa t e t i v a m a od ž ivo t in j ­s k e ž i le 9 2 .

U i n v e n t a r u iz B o l o n j e , t a k o đ e iz 1381. g o d i n e , n a v e d e n i su i s t i t a k v i s a m o s t r e l i , r u č n i i t v r đ a v s k i i , š t av i še , d a t o je ob ja ­šn j en j e da je ž i la ab equo93.

K o l i k o j e p o z n a t o i z d o k u m e n a t a t e t i ve z a l u k o v e s a m o ­s t r e l a b i le su od k a n a p a , t j . od u p l e t e n i h v l a k a n a »de canipo et non de Uno«9*. V e r o v a t n o do su se k a n a p i od u p l e t e n i h v l a k a n a k o n o p l j e u p o t r e b l j a v a l i i u D u b r o v n i k u . J e d i n i r a spo lož iv i p o d a ­t ak i z X I V v e k a o t e t i v a m a s a m o s t r e l a s a m o n a v o d i o d l u k u Ve­ća u m o l j e n i h i z 1378. g o d i n e da se p i še đ e n o v l j a n s k o j o p š t i n i da p o š a l j e u D u b r o v n i k 100 libri boni fili pro cordis balistarum95.

Drža l j e sa l u k o m i u z e n g i j o m b i lo j e , u s u š t i n i , i s to k o d r u č n i h i t v r đ a v s k i h s a m o s t r e l a , r a z l i k a je p o č i v a l a s a m o u nji­h o v i m d r u g č i j i m d i m e n z i j a m a . T i m z a j e d n i č k i m e l e m e n t i m a p r i ­d r u ž u j e se i o r a h . U j e d n o m d e p o z i t u m a g i s t r a S i m o n a iz Vi l la N o v a , ko j i j e b i o k r a t k o v r e m e n a s a m o m p o č e t k u o s m e decen i j e u s lužb i m a j s t o r a za o p š t i n s k e s a m o s t r e l e u D u b r o v n i k u , na laz i ­lo se »nuces XX de torno« i »nuces LXIV de balistris I pe-dius«96. P o d v o j e n o s t i z m e đ u o r a h a za r u č n e i t v r đ a v s k e s a m o ­s t r e l e o b j a š n j e n a j e u d r u g o m p o p i s u n j e g o v i h s t va r i , gde j e za o r a h e za t v r đ a v s k e s a m o s t r e l e n a v e d e n o da su ve l ik i — »XIV nose grosse de torno«97.

Glavna , p a k , r a z l i k a i z m e đ u t a dva t i p a s a m o s t r e l a b i l a je u n a p r a v a m a za n a t e z a n j e t e t i v e i n j e n o s t a v l j a n j e u udub l j e --<je u o r a h u . U s t v a r i , ta r a z l i k a n e m i n o v n o je pov lač i l a za sobo r r i r a z l i k u u d i m e n z i j a m a , a t i m e i u j a č i n i h i c a .

K o d n a j s t a r i j i h r u č n i h s a m o s t r e l a n a t e z a n j e t e t i ve v r š i lo s e r u k o m . S a m o s t r e l a c j e p o s t a v l j a o j e d n u ili o b e n o g e na luk , a v r h (»glava«) d r ž a l j a s t a v l j a n a j e n a z e m l j u 9 8 . Te t iva j e p o l a g a n a u j e d a n u r e z na d r ža l j u , i n j e n o o t p u š t a n j e o b a v l j a o j e s a m o s t r e ­l ac p r s t i m a i l i d r v e n o m k u k o m 9 9 , (si . 25). S n a g a h i c a i z t a k v i h s a m o s t r e l a n i j e b i l a veća od s n a g e s t r e l e i z b a č e n e i z l u k a .

74

U s a v r š e n i j i n a č i n n a t e z a n j a t e t ive , b i o j e g v o z d e n o m ku­k o m . On j e u s l e d i o p a r a l e l n o s u s a v r š a v a n j e m s a m o s t r e l a ko j i j e d o b i o o r a h u u r e z na d rža l j i . G v o z d e n a k u k a razv i l a se i z po-m e n u t e d r v e n e h v a t a l j k e k o j a j e dozvo l j ava l a s a m o s t r e l c u d a j a č e z a t e g n e t e t i vu , a p r i t o m e da ne oz led i r u k u . U s t r u č n o j l i t e r a tu ­r i s m a t r a se da j e k u k a b i l a p r v o b i t n o j e d n o k r a k a (si. 26b) , a za­t i m da j e d o b i l a i d r u g i k r a k (si. 26c) . Ta k u k a p r i k a č i n j a l a s e za p o j a s s a m o s t r e l c a i n j e n a d u ž i n a b i l a j e p r o p o r c i o n a l n a s a m o -s t r e l u k o j e m j e p r i p a d a l a .

P r i l i k o m n a t e z a n j a t e t ive s a m o s t r e l s e v r h o m p o s t a v l j a o n a z e m l j u , p r e d n j a n j e g o v a s t r a n a b i l a j e o k r e n u t a k a s t r e l cu . On j e s t a v l j a o n o g u u u z e n g i j u , k o j a se j av l j a z a j e d n o sa o v o m n a p r a v o m , i u p o v i j e n o m p o l o ž a j u n a t e z a o je k u k o m t e t i vu . D a b i o d a p e o s t r e l u , s t r e l a c s e u s p r a v l j a o , p o d i ž u ć i p r i t o m e s a m o s t r e l d o svog d e s n o g o b r a z a , i o n d a j e p r i t i s k o m d e s n o m ru­k o m n a o b a r a č u , o t p u š t a o t e t i vu 1 0 0 .

N a t e z a n j e t e t ive k u k o m — crochus — b i lo je već u u p o t r e ­bi u Venec i j i u t r e ć o j decen i j i X I I I v e k a 1 0 1 i o s t a l o je k a o na j r a ­š i ren i j i n a č i n i u X I V v e k u 1 0 2 . K u k a se p o m i n j e u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a p o č e v od 1321. g o d i n e 1 0 3 , pa n a d a l j e 1 0 4 , a p o s l e d n j i r a spo lož iv i p o d a t a k iz t o g v e k a je i z 1398. g o d i n e 1 0 5 .

Raspo lož iv i p o d a c i ne o m o g u ć a v a j u da se u t v r d i da l i j e u p i t a n j u b i l a k u k a s j e d n i m k r a k o m , k a k v a j e k o r i š ć e n a u sred­n jo j E v r o p i j o š na p r e l a z u i z X I V u XV vek 1 0 6 , ili s a d v a k r a k a . Men i se , m e đ u t i m , č in i , d a j e u p o t r e b a j e d n o k r a k e ili d v o k r a k e k u k e b i l a u s l o v l j e n a s n a g o m h i ca , o d n o s n o j a č i n o m l u k a s a m o ­s t r e l a , p a s u se , p r e m a t o m e , i o b a o b l i k a m o g l a k o r i s t i t i t o k o m celog X I V veka .

U d o k u m e n t i m a se p o m i n j u s a m o s t r e l i »ad unum pedem« i «ad duos pedes«107. A. Ange lucc i je p r v i s m a t r a o da ti i z raz i oz­n a č a v a j u ve l ič inu uzeng i j e u k o j u se s t av l j a j e d n a ili o b e n o g e p r i l i k o m n a t e z a n j a t e t i ve 1 0 8 . T u p r e t p o s t a v k u d o p u n i o j e R . P a y n e Ga l lwey o b j a š n j a v a j u ć i da se »ad unum pedem« o d n o s i na m a l e s a m o s t r e l e z a č i je n a t e z a n j e t e t ive d o v o l j n a j e s n a g a j e d n e n o g e s a m o s t r e l c a s t a v l j e n a u uzeng i ju , d o k bi »ad duos pedes« b i l a o z n a k a z a veće s a m o s t r e l e , k o d k o j i h s e m o r a l a p r i m e n i t i s n a g a dve n o g e d a b i s e o s t v a r i l a že l j ena j a č i n a h i c a m . D r u g i m r e c i m a to b i znač i lo da j e , u s t v a r i , zavis i lo od j a č i n e l u k a da l i će sa-m o s t r e l a c m o r a t i da s e k o r i s t i j e d n o m ili s o b e n o g e p r i l i k o m n a t e z a n j a t e t ive , o č e m u svedoč i j e d a n p o d a t a k iz 1278. g o d i n e : »... balestas de juste ad unum pedem110, s a m o s t r e l i s l u k o m za j e d n u n o g u . U s k l a d u s j a č i n o m l u k a b i l a je u u p o t r e b i k u k a s j e d n i m ili s a d v a k r a k a .

T e s n o p o v e z a n o sa s n a g o m l u k a i o b l i k o m k u k e b i l a j e i ve l i č ina o r a h a . U p o m e n u t o m d e p o z i t u i z 1371. g o d i n e m a g i s t r a S i m o n a i z Vi l la N o v e n a v o d i s e 64 o r a h a za s a m o s t r e l e za j e d n u n o g u (/ pedibus)111.

75

N a o s n o v u i zne t ih p o d a t a k a m o ž e s e u t v r d i t i d a s u s e ruč ­n i s a m o s t r e l i del i l i na j a č e i s l ab i j e , š t o je b i l o p o v e z a n o s jači ­n o m l u k a , v e l i č i n o m o r a h a , o b l i k o m k u k e z a n a t e z a n j e t e t i ve i u p o t r e b o m j e d n e ili o b e n o g e s a m o s t r e l c a p r i l i k o m n a t e z a n j a t e t ive .

N e k a v r s t a k u k e t r e b a l o b i da b u d e i »baldinerius« k o j i se s r eće u dva d u b r o v a č k a d o k u m e n t a . U j e d n o m , s k r a j a m a j a 1368. g o d i n e , p o m i n j e s e j e d a n B r i n d i ž a n i n k o j i j e p o z a j m i o no­v a c o d d u b r o v a č k o g k a n c e l a r a T e o d o r a S k o l m a f o đ e i o s t a v i o m u u za log i »2 balistas cum IIII baldineriis«m. D r u g i p o d a t a k s po­č e t k a j u n a 1372. g o d i n e govo r i o o t k u p u d v a s a m o s t r e l a cum baldineriis k o j e su o te l i M l e č a n i m a n e k i l jud i iz M o l u n t a 1 1 3 . Ter­m i n n i j e j a s a n i s a s v i m s e r e t k o s r e ć e 1 1 4 . M o g u ć n o , j e d a j e o n i d e n t i č a n s t e r m i n o m »bandrerium«, k o j i se s r e ć e s r e d i n o m X I V v e k a u vezi sa s a m o s t r e l i m a , a ko j i , i nače , o z n a č a v a k o ž n i k a i š ko j i j e R i m l j a n i m a s luž io za b a c a n j e k o p l j a i k o ž n i ka i š , r e m e n u o p š t e 1 1 5 .

P r i m e r ko j i j e i zneo D u C a n g e k a o o b j a š n j e n j e t o g t e r m i ­na u k a z u j e da se r a d i o n e k o j n a p r a v i za z a t e z a n j e t e t ive : 1358. g o d i n e n a r e đ e n o j e j e d n o m sluzi d a z a t e g n e t e t i v u r u k o m . Među­t i m , on to n i j e h t e o da u č i n i »sed bandrerium accepit, et eam tetendii«"6. P r e t p o s t a v l j a m da je u p i t a n j u b i l a n a p r a v a za zate­zan j e t e t ive k o j a j e č in i l a p r e l a z o d k u k e k a s a v r š e n i j i m n a p r a ­v a m a 1 1 7 . O n a j e p r i m e n j i v a n a k o d s a m o s t r e l a s a s l a b i j i m l u k o m i i m a l a j e o g r a n i č e n u p r i m e n u 1 1 8 .

Ako j e t o t a č n o , o n d a b i s e p r i k a z b a n d r e r i u m a ili b a l d i n e -r i u s a m o g a o o t k r i t i u j e d n o m f r a n u s k o m r u k o p i s u s k r a j a X I V veka . T a n a p r a v a s a s t o j a l a s e o d m a l e k o t u r a č e , n a č i j e m s e j ed­n o m k r a j u na l az i l a n e k a v r s t a gvozdene h v a t a l j k e za t e t i vu , a p r e k o k o t u r a č e b i o j e o b m o t a n k o ž n i r e m e n . K o t u r a č a s e p o k r e ­ta la z u p č a n i k o m i k u k o m k o j a g a j e z a u s t a v l j a l a 1 1 9 . Kožn i r e m e n i m a o j e n a j e d n o m k r a j u p r s t e n k o j i s e z a k a č i n j a o z a gvozden i t r n n a d r ž a l j u s a m o s t r e l a i , n a t a j n a č i n , t a n a p r a v a b i l a j e spo­j e n a s a s a m o s t r e l o m p r i l i k o m n a t e z a n j a t e t ive . N a n j e g o v o m dru ­g o m k r a j u b i l a j e s av i j ena p o l u g a , k o j a se , v e r o v a t n o , p r o v l a č i l a k r o z k a i š s a m o s t r e l c a . S a m p r i n c i p z a t e z a n j e t e t i ve o d v i j a o s e p r o v l a č e n j e m r e m e n a p r e k o k o t u r a č e , a p r i t o m e s e s a m o s t r e l a c , i m a j u ć i n o g u u uzeng i j i , u s p r a v l j a o 1 2 0 (si. 27).

Dal j i k o r a k u u s a v r š a v a n j u n a p r a v e za z a t e z a n j e t e t ive b i la je tzv. »leva«. S a m o s t r e l i »de leva« p o m i n j u se u o d l u c i V e ć a u m o l j e n i h k r a j e m d e c e m b r a 1382. g o d i n e 1 2 1 , a s a m a n a p r a v a b i l a je u u p o t r e b i u I t a l i j i , i u n a s , u T r o g i r u , j o š u d r u g o j po lov in i X I I I v e k a 1 2 2 . O n a s e u svo jo j s a v r š e n i j o j v a r i j a n t i , k o j a n a m j e p o z n a t a iz XV v e k a zva la i »kozja n o g a « , i s a s t o j a l a se od j e d n e p o l u g e s a dva k r a k a k o j o m j e u p r a v l j a o s a m o s t r e l a c . T a d v a k r a ­k a z a k a č i n j a l a s u s e z a t e t i v u , d o k s e d v a p o v i j e n a n a s t a v k a po-

76

luge n a s l a n j a l a n a dva i s p u s t a n a b o č n i m s t r a n a m a d rža l j a , ne-niže o d o r a h a 1 2 3 (si. 28). N a p r a v a j e , t a k o đ e b i l a p r i k a č e n a

za ka i š s a m o s t r e l c a i m o g l a se n o s i t i o d v o j e n o od s a m o s t r e l a , ili p a k na s a m o s t r e l u i z a k a č i n j a t i z a ka i š t e k s t a v l j a n j e m s a m o s t r e -.a u d e j s t v o .

S a m o s t r e l de leva u p o t r e b l j a v a n je u D u b r o v n i k u i počet ­k o m XV veka 1 2 4 , a z a t i m ga z a m e n j u j u s av r šen i j i m e h a n i z m i : »a tornetto vitis«125 i »mullinellus«1'26.

T v r đ a v s k i s a m o s t r e l i naz iva l i su se u D u b r o v n i k u »baliste grosse«127, »baliste a torno«, ili »de torno« i »magna balista«1". Naziv »a« ili »de torno« o d n o s i o se na m e h a n i z a m za za t ezan je te t ive , d o d a t na k r a j u d r ž a l j a s a m o s t r e l a i k o j i se zvao u I ta l i j i , t a k o đ e , »torno«119, a u F r a n c u s k o j »a tour«m. Ta j m e h a n i z a m sa­s t o j a o s e o d j e d n e d o s t a s ložene n a p r a v e k o j a j e i m a l a d e o s a p o l u g o m i dve r u č i c e , u k o j i se s t av l j ao k r a j s a m o s t r e l a . Na k ra ­c i m a r u č i c a b i l a s u n a m o t a n a u ž a d k o j a s e u v e r t i k a l n o m p r a v c u p r o d u ž a v a l a d o d r u g o g de l a n a p r a v e k o j i j e i m a o dve p o v i j e n e k u k e , z a z a t e z a n j e t e t i ve , i n a d o n j e m k r a j u d v a o t v o r a k r o z k o j a se p r o v l a č i l o i vez iva lo uže (si . 29) . P o k r e t a n j e m r u č i c a uže se o b m o t a v a l o o k o n j e n e p o l u g e , a k u k e su n a t e z a l e t e t i vu .

O v a k v a n a p r a v a , s a m o r a z u m l j i v o u p r i m i t i v n o j f o r m i , sre­će se u Venec i j i već u t r e ć o j decen i j i X I I I veka 1 3 4 . Na d a n a š n j o j n a š o j t e r i t o r i j i j a v l j a se p r v i p u t u T r o g i r u p o č e t k o m 1267. g o d i n e 1 3 2 .

P rv i p o m e n s a m o s t r e l a a torno u D u b r o v n i k u je od 15. m a j a 1361. g o d i n e , k a d su s e d v e t a k v e baliste na laz i l e m e đ u o r u ž j e m n a m e n j e n o m S t o n u . T o znač i d a s u g r a d s k i s a m o s t r e l i bi l i p o z n a t i i u u p o t r e b i p r e t o g d a t u m a , a l i za s a d a j e n e m o g u -ć n o u t v r d i t i k a d su poče l i da s e p r i m e n j u j u u D u b r o v n i k u . V r l o v e r o v a t n o d a s u b i l i s v r s t a n i p o d o p š t e i m e b a l i s t a , k a o i r a z n e v r s t e r u č n i h s a m o s t r e l a .

P o m e n i baliste a torno 1369, 1371, 1376. 1387. g o d i n e u k a z u j u da su o n e b i le u D u b r o v n i k u u n e p r e k i d n o j u p o t r e b i . O n e su u laz i le u i n v e n t a r s t a l n o g n a o r u ž a n j a S t o n a i D u b r o v n i k a . P o č e t k o m XV v e k a i da l j e su se na l az i l e u S t o n u . I s t o v r e m e n o , k o r i š ć e n e su i na b r o d o v i m a 1 3 5 .

T v r đ a v s k i s a m o s t r e l i i m a l i su svo je p o s t o l j e k o j e se u Ve­nec i j i k r a j e m X I I I v e k a p o m i n j e : » .. . baliste a torno cum suis postamentis«n\ U D u b r o v n i k u izg leda da su se ta p o s t o l j a zvala »scagni«, a k o se t a k o s h v a t a »scagni pro balistis« k o j e su navede ­ne u s p i s k u s t v a r i u S t o n u 1376. g o d i n e 1 3 5 .

K o d s a m o s t r e l a a torno m e h a n i z a m za za t ezan j e i o t p u š t a ­n j e t e t i ve b i o j e p o s e b a n deo , o d v o j e n od s a m o g s a m o s t r e l a , i s t a v l j a n j e n a n j e g a p r i l i k o m p r i p r e m e z a d e j s t v o . T o s e j a s n o v id i i z p o p i s a s t v a r i m a g i s t r a S i m o n a de Vi l la N o v a : » . . . tornuo I de tirando balistas«116 i iz p o p i s a o r u ž j a u D u b r o v n i k u iz 1387. g o d i n e , k a d su o d v o j e n o n a v e d e n i baliste grosse i torni pro bali­

li

stis grossis. Ta j m e h a n i z a m z a h t e v a o je i p o s e b a n o r a h , k a o š t o je već n a v e d e n o , i o n i su se zval i u D u b r o v n i k u »nuces de torno«, o d n o s n o »nose grosse de torno«.

Baliste a torno k o r i š ć e n e su u z n a t n o m a n j o j m e r i u Du­b r o v n i k u n e g o d r u g i t i pov i s a m o s t r e l a . U d e p o z i t u s t v a r i m a g i s t ­r a S i m o n a d e Vi l la N o v a n e s r a z m e r a n j e o d n o s i z m e đ u o r a h a ko­je je r a d i o za g r a d s k e i r u č n e s a m o s t r e l e : 20 za t o r n o , a 64 za ru­č n e s a m o s t r e l e . Ta j o d n o s v id i se i iz s p i s k a o r u ž j a u S t o n u 1376. g o d i n e , k a d je b i l o 18 r u č n i h s a m o s t r e l a i svega 2 g r a d s k a .

T a b r o j n a n e s r a z m e r a s a s v i m j e l og ična k a d s e i m a u v i d u da su baliste a torno b i l e , i sk l juč ivo , n a m e n j e n e za g r a d s k e zidi­ne , d o k su r u č n i s a m o s t r e l i u laz i l i u o b a v e z n o n a o r u ž a n j e g r ađa -n a - s a m o s t r e l a c a i sv ih v r s t a b r o d o v a D u b r o v a č k e R e p u b l i k e 1 3 7 .

b ) S t r e l e

S t r e l e za s a m o s t r e l e j a v l j a j u se u d u b r o v a č k i m d o k u m e n ­t i m a s a n e k o l i k o naz iva :

1. quareli, quadrelli — 1317 1 3 8 , 1321 1 3 9

2. falsador — 1317 1 4 0 , 1335 1 4 1 , 1346 1 4 2

3. veretoni — 1348, 1361 — 1398 1 4 3 , i u XV v e k u . V r e m e j a v l j a n j a ov ih n a z i v a u k a z u j e da n i j e u p i t a n j u uo­

b i č a j e n o , z a k a s n i s r e d n j i vek , m e š a n j e t e r m i n a , već d a s e r a d i o r a z n i m v r s t a m a s t r e l a k o j e su i z b a c i v a n e i z s a m o s t r e l a . Pa ra ­lele se m o g u n a ć i za to u n e š t o o p š i r n i j i m i t a l i j a n s k i m doku­m e n t i m a iz X I I I i i z p r v e p o l o v i n e X I V v e k a .

P o č e t k o m X I I I v e k a s t r e l e z a s a m o s t r e l e naz iva l e s u s e »sagitte«m, i s to k a o i s t r e l e za l uk , i s a s v i m je m o g u ć n o da se o d n j i h n i s u u o p š t e r az l i kova l e , j e r n i h i t a c i z s a m o s t r e l a n i je b i o j a č i od h i c a i z l u k a . Ne r a s p o l a ž e m d o k u m e n t i m a i z ko j ih bi se m o g l o s a z n a t i d o k l e su sagitte b i l e u u p o t r e b i .

N o v i t i p s t r e l a , quadrelli, quareli već je b i o p o z n a t 1271. g o d i n e , k a d a j e b i l o p r o p i s a n o d a v e n e c i j a n s k i kovač i s m e j u d a i z r a đ u j u s a m o od o d r e đ e n o g g v o ž đ a 100 k v a d r e l i t ež ih od 60 li­b r i 1 4 3 ( o d n o s n o 28,620 g ) 1 4 ( . Š e s t g o d i n a k a s n i j e , 1277. k a d su ta­kve s t r e l e p o s i a t e i z N a p u l j s k e K r a l j e v i n e za V a l o n u , već su se r a z l i kova l e p r e m a n o s i v o s t i s a m o s t r e l a z a k o j e s u b i l e n a m e n j e ­n e , i n a v o d e se k a o »quarrelli ad cornum vel ad levam seu ad duos pedes vel ad stregnam«, a z a t i m s l ede u p o p i s u s a m o s t r e l i s i s t i m o b j a š n j e n j i m a 1 4 7 .

Raz l i ka m e đ u t i m s t r e l a m a p o č i v a l a j e u tež ini n j i h o v o g g v o z d e n o g v r h a , a k o j a j e t a č n o b i l a p r o p i s a n a 1295. g o d i n e za v e n e c i j a n s k e k o v a č e . K v a d r e l i za s a m o s t r e l e de strova m o r a l i su da teže 35 ili 38 l i b r i 1000 k o m a d a 1 4 8 , a za s a m o s t r e l e »za dve no ­ge« 58 ili 60 l i b r i 1 4 9 . D a k l e , na s a m o m p o č e t k u o s m e decen i j e X I I I v e k a v e r o v a t n o j e v r h k v a d r e l i , t e ž a k 28,6 g , u p o t r e b l j a v a n

78

za sve s a m o s t r e l e , da b i u d r u g o j p o l o v i n i i s t e d e c e n i j e već b i o k l a s i f i kovan p r e m a j a č i n i l u k a , a t i m e i h i c a s a m o s t r e l a . Polovi­n o m p o s l e d n j e decen i j e t og v e k a on j e tež io za s a m o s t r e l e s uze-n g i j o m (de strova?) i z m e đ u 16,695 g i 18,126 g, a za teže s a m o -i t re le , p r i č i j e m s u s e n a t e z a n j u t e t i ve k o r i s t i l e o b e noge , izme-

27,466 i 28,620 g. S a m o s t r e l i i s t e j a č i n e h i ca , bez o b z i r a d a l i s u i m a l i l u k

od r o g a ili d r v e t a , ko r i s t i l i su s e i s t i m k v a d r e l i m a , k a k o s e v id i i z o d l u k e m l e t a č k o g Ve l ikog veća s k r a j a j u l a 1288. g o d i n e : » .. . bcdistam J de cornu vel ligno cum L quadrellis vel pluribus et croco . . .«150.

K v a d r e l i se u D u b r o v n i k u p o m i n j u s a m o t r i p u t a : U a p r i l u 1303. g o d i n e O p š t i n a j e t r e b a l o da n a b a v i k v a r e l e u Venec i j i r a d i p o p u n e svo j e o r u ž n i c e 1 5 0 a ; k r a j e m n o v e m b r a 1317. g o d i n e k a d s u V e n e c i j a n c i p r o d a l i D u b r o v č a n i m a 1000 t a k v i h već u p o t r e b l j e n i h s t r e l a 1 5 1 — a to je b i l o v r e m e r a t a S r b i j e i D u b r o v n i k a — i s re­d i n o m m a r t a 1321. g o d i n e k a d j e , v e r o v a t n o , o d t i h v e n e c i j a n s k i h s t r e la , p o z a j m l j e n o i z O p š t i n e j e d n o m d u b r o v a č k o m v l a s t e l i n u »unam casellam de quadrellis usatis«, k o j a je s a d r ž a v a l a 450 tak­vih s t r e l a č i je s u d r š k e n a p r a v l j e n e o d j a s e n o v o g d r v e t a 1 5 2 .

U s t r u č n o j l i t e r a t u r i s k r a j a X I X v e k a d a t o j e o b j a š n j e n j e da su quadrelli i m a l i t r o b r i d a n ili č e t v o r o b r i d a n v r h , m a n j e ili više zaš i l j en . Ta j v r h n a t i c a o se na d r v e n u d r š k u i c e l o k u p n a du­ž ina s t r e l e iznos i la j e 30 ili 40 c m 1 5 3 . Ta j o p i s o d g o v a r a d o c n i j i m v e r e t o n i m a , ko j i su u z n a t n o m b r o j u z a s t u p l j e n i u e v r o p s k i m m u ­z e j i m a i , v r lo v e r o v a t n o , da j e na o s n o v u n j i h i d a t . Z a t o , m i s l i m d a o s t a j e o t v o r e n o p i t a n j e k a k o s u k v a d r e l i izg ledal i .

K v a d r e l i s e p o m i n j u j o š u č e t v r t o j decen i j i X I V veka , k a d a su s la t i za D r a č 1 5 4 i za K o r o n i M o d o n 1 5 5 .

D r u g a v r s t a s t r e l e za s a m o s t r e l e k o j a s e r a z l i k o v a l a od kva-d r e l a b i l i s u f a l s a to r i 1 5 6 . D a s t r e l e s a t a d v a naz iva n i s u b i l e i s te , z a k l j u č u j e m o n a o s n o v u n a b r a j a n j a s t r e l a z a s a m o s t r e l e o d r e đ e ­n i h 1333. g o d i n e za t v r đ a v e K o r o n i M o d o n u V e n e c i j a n s k o j R o m a n i j i : »...XIIm inter veretones, falsatores, et quarellos«[51. O izg ledu s t r e l a — f a l s a t o r a se t a k o đ e , n i š t a za s a d a ne zna .

U d o k u m e n t i m a m e n i p r i s t u p a č n i m f a l s a t o r i se j a v l j a j u u Venec i j i u p o s l e d n j o j decen i j i X I I I v e k a , i b i l i su t a m o is t i za s a m o s t r e l e sa d r v e n i m i r o ž n a t i m l u k o m 1 5 8 . U D u b r o v n i k su o n i p r i s t ig l i 1317. g o d i n e iz Venec i j e , i to 5000 k o m a d a 1 5 9 . V e r o v a t n o da su i z t o g k o n t i n g e n t a b i l i f a l s a to r i ko j i se p o m i n j u 1335. godi­n e p r i l i k o m p l j a č k e j e d n e d u b r o v a č k e b a r k e n a o b a l i V a l o n e 1 6 0 , k a o i on i k o j i su se na laz i l i 1346. u o p š t i n s k o m s k l a d i š t u o r u ž j a 1 6 1 .

U s a m o j Venec i j i , po s v e m u s u d e ć i , u p o t r e b a f a l s a t o r a p r e s t a j e u č e t v r t o j decen i j i X I V v e k a u v o đ e n j e m n o v o g t i p a s t re ­l a — v e r e t o n a . I z j e d n o g d o k u m e n t a o d 3 . f e b r u a r a 1331. g o d i n e , u k o j e m s e n a b r a j a š t a sve t r e b a d a i m a s a m o s t r e l a c , j a s n o p ro i -

79

zilazi d a s u s e v e r e t o n i t e k poče l i d a k o r i s t e , j e r j e n a v e d e n o : » . .. et habere XXV falsatores sive veretonos«161. Od t o g v r e m e n a k a o s t r e l e z a s a m o s t r e l p o m i n j u s e s a m o v e r e t o n i 1 6 3 .

V e r e t o n i su p o č e l i da se u p o t r e b l j a v a j u u D u b r o v n i k u to­k o m d r u g e p o l o v i n e 1348. g o d i n e k a d su p r i s t i g l i i z Venec i j e , gde ih je k u p i l a d u b r o v a č k a o p š t i n a , u ve l iko j ko l i č in i 100 san­d u k a 1 6 4 .

P rv i , p a k , p o m e n v e r e t o n a u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a j e od 5 . m a j a 1361. g o d i n e u s p i s k u o r u ž j a k o j e j e t r e b a l o pos la ­t i u S t o n 1 6 5 . N j i h o v n a r e d n i p o m e n j e od 5 . j a n u a r a 1362. godi­n e 1 6 6 . To su , s i g u r n o , b i l i i s t i v e r e t o n i k o j i su d o n e t i i z Venec i j e .

U o b e d u b r o v a č k e ves t i t e r m i n v e r e t o n p r i m e n j e n j e k a o s k u p n i naz iv za s t r e l e k o j e su u p o t r e b l j a v a n e za r u č n e i t v rđav -s k e s a m o s t r e l e i z a s p i n g a r d e . S t i če s e u t i s a k na o s n o v u t o g a da u D u b r o v n i k u u to v r e m e j o š n i j e b i lo i z d i f e r e n c i r a n o s t r e l j i vo za ove t r i v r s t e b a c a č k o g o r u ž j a , a t o s e m o ž e t u m a č i t i da j e t a k o b i lo i u Venec i j i j o š 1348. g o d i n e k a d a j e t a m o v e r e t o n e k u p i l a d u b r o v a č k a v l a d a .

R a z g r a n i č a v a n j e i z m e đ u v e r e t o n a za r u č n e i t v r đ a v s k e sa­m o s t r e l e u s l e d i l o j e t o k o m s e d m e d e c e n i j e X I V v e k a . O t o m e do-z n a j e m o iz u g o v o r a k o j i j e s k l o p l j e n 6 . s e p t e m b r a 1369. g o d i n e i z m e đ u j e d n o g d r v o d e l j e i dvo j i ce p l e m i ć a , k o j i su b i l i o b a v e z n i d a s e s t a r a j u z a o p š t i n s k e s a m o s t r e l e , r a d i i z r a d e d r š k i z a s t r e l e . U u g o v o r u j e p r e c i z i r a n o da ta j d r v o d e l j a t r e b a da i z r ad i 45.000 d r š k i od j a s e n o v o g d r v e t a , d u g a č k e 1 p a l m u (— 23,1 c m ) za obič­ne s a m o s t r e l e i 5.000 d r š k i , i s t e d u ž i n e »pro balistis de torno«, i t o p r e m a u z o r k u ko j i se na l az i u k a n c e l a r i j i 1 6 7 .

P o d v o j e n o s t d r š k i za v e r e t o n e r u č n i h i t v r đ a v s k i h s a m o -s t r e l a u deb l j in i , n o r m a l n o j e m o r a l a d a b u d e u s l o v l j e n a t e ž i n o m s a m o g g v o z d e n o g v r h a , d a b i s e o d r ž a l a p o t r e b n a r a v n o t e ž a . D a su u p i t a n j u b i l i nov i t i pov i , d r u g a č i j i od v e r e t o n a iz 1348. godi­ne do t a d a n e u p o t r e b l j a v a n i u D u b r o v n i k u , svedoč i o b a v e z a po-m e n u t o g d r v o d e l j e da će ih r a d i t i »ad mensuram que est in cance-llaria«.

U v o đ e n j e v e r e t o n a u u p o t r e b u u I t a l i j i p o k l a p a se s poče­c i m a u s a v r š a v a n j a o k l o p a d o d a v a n j e m već ih m e t a l n i h p l o č a n a p a n c i r n u k o š u l j u , a n j i h o v a p r i m e n a u D u b r o v n i k u od s e d m e de­cen i j e s p o j a v o m već z a s e b n i h m e t a l n i h de lova o k l o p a . P r e m a t o m e i v r h o v i s t r e l a k o j i m a se s u p r o t s t a v l j a n e p r i j a t e l j u i m a l i su o d g o v a r a j u ć u m o ć p r o b o j n o s t i , a t o znač i d a s u m o r a l i b i t i od re ­đ e n e m a s i v n o s t i . V e r o v a t n o da u t o j tež in i v r h a i leži j e d n a od g l a v n i h r a z l i k a i z m e đ u k v a d r e l a , f a l s a t o r a i v e r e t o n a . S v a k a od t i h s t r e l a b i l a j e o b l i k o v a n a p r e m a t i p u o r u ž j a k o j e m j e t r e b a l o da se s u p r o t s t a v i i iz k o j e g je i z b a c i v a n a .

P o j a v a r a z g r a n i č a v a n j a v e r e t o n a u D u b r o v n k u b i l a j e , sva­k a k o , o d j e k i s tog t a k v o g z b i v a n j a u I t a l i j i , v r l o v e r o v a t n o u Đe-

80

novi , či j i su s t a n o v n i c i , u p r a v o , bi l i n a j a m n i c i — s a m o s t r e l c i po celoj E v r o p i , i g d e se l og i čno m o r a l o mi s l i t i na u s a v r š a v a n j e o r u ž j a k o j e im j e d ó n e l o s l avu . P o s t o j e p o d a c i i z deve te decen i j e X I V v e k a da s e D u b r o v n i k u g l e d a o u t o m p o g l e d u na Đ e n o v u : k u p u j u s e đ e n o v l j a n s k i s a m o s t r e l i , m a g i s t a r M a r t i n i z r a đ u j e uzen-gije za s a m o s t r e l e p r e m a đ e n o v l j a n s k o m u z o r u 1 6 8 , a d u b r o v a č k a v l a d a r a z m a t r a m o g u ć n o s t da s e p r i m e u s l u ž b u đ e n o v l j a n s k i ko­vači v r h o v a s t r e l a za s a m o s t r e l e 1 6 9 .

Ako s e s u m i r a iz loženo s ledi d a v e r e t o n i n a m e n j e n i p o s e b ­no za r u č n e , a p o s e b n o za t v r đ a v s k e s a m o s t r e l e , p r e d s t a v l j a j u u s e d m o j decen i j i X I V v e k a nov i t i p s t r e l a u D u b r o v n i k u . O t o m e svedoč i i o d l u k a Ve l ikog veća , d o n e t a 18. a p r i l a 1364. g o d i n e , da s e p r o n a đ e j e d a n m a j s t o r ko j i zna d a p r a v i v r h o v e v e r e t o n a 1 7 0 . Ova ves t n a v o d i n a p o m i s a o d a d u b r o v a č k i k o v a č i n i s u b i l i v ični t o m p o s l u ; 100 k v a d r e l i , 5000 f a l s a t o r a i 100 s a n d u k a v e r e t o n a b i l o j e p o s l a t o i z Venec i j e ; a suv i še ozb i l j n ih r a t n i h s u k o b a n i j e b i lo u p r o t e k l o m p e r i o d u da bi sve p r i s t i g l e s t r e l e o t i š l e u ne­p o v r a t .

O izg ledu d u b r o v a č k i h v e r e t o n a n e m a p o m e n a u d o k u m e n ­t i m a . Mar l j iv i i s t r a ž i v a č s a m o s t r e l a R . P a y n e Gal lwey d a o j e u svo jo j kn j iz i o o v o m o r u ž j u s l iku 12 t i p o v a s t r e l a za s a m o s t r e l e , k o j e de l i na v o j n e i za r a z n e v r s t e lova . Os t a j e za s a d a bez o d g o v o r a da l i su svi , ili n e k i od p r i k a z a n i h s t r e l a , ko r i š ćen i i u D u b r o v n i k u . U j e d n o m n a l a z u s t r e l a u t v r đ a v i S o k o l u K o n a v -l ima , z a s t u p l j e n a su 4 t i p a s t r e l a od k o j i h su dva , s v a k a k o , b i l i v e r e t o n i (si. 30), j e r s u p o t p u n o i n d e n t i č n i p o t i p u , a l i m a n j i , v e r e t o n i m a k o j i su u v e l i k o m b r o j u n a đ e n i p r i l i k o m a r h e o l o š k i h r a d o v a na b e o g r a d s k o j t v r đ a v i (si. 31), k a o i o n i m k o j i se čuva­ju u V o j n o m m u z e j u u B e o g r a d u . Te s t r e l e i m a j u m a s i v a n četvo-r o b r i d n i v r h , č i j a j e ve l i č ina i t e ž ina v a r i r a l a p r e m a n a m e n i ve­r e t o n a z a p o j e d i n e v r s t e s a m o s t r e l a .

K r a j e v i d r š k i v e r e t o n a b i l i su bez u r e z a za t e t ivu , ko j i s e s r e ć u n a s t r e l a m a z a luk . S t r e l e s a r a v n i m z a v r š e t k o m i m a j u p r a v i l n i j i i s i g u r n i j i le t 1 7 1 , t a k o da se m o g u s m a t r a t i v i š im s tup­n j e m u r a z v o j u s t r e l a .

O b i č n o s u s e n a k r a j e v i m a d r š k i v e r e t o n a na laz i l a p e r a k o j a su o s i g u r a v a l a p r a v a c l e t a s t r e l a . O t u d a i iz raz »impennare« koj i s e u p o t r e b l j a v a k a d a su u p i t a n j u ne s a m o p e r a , već i t v d a h a r t i j a ili p l oč i ce od b a k r a i gvožđa k o j e su , t a k o đ e , s tavl jane, na ve r e tone 1 7 2 .

U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a o t i m d o d a c i m a na d r š c i ve­r e t o n a n e m a p o m e n a . N a v o d e s e s a m o v e r e t o n i »solidati e t . . . non solidati«m, č i j e z n a č e n j e n i j e b a š s a s v i m j a s n o . Da l i ču ta -n j e i zvora t r e b a s h v a t i t i k a o m o g u ć n o s t da u D u b r o v n i k u , u pos-l e d n j i m d e c e n i j a m a X I V veka , n i j e p r a k t i k o v a n o s t a v l j a n j e p e r a na k r a j e v e d r š k i v e r e t o n a . O t o m e p o s t o j e p o d a c i i z XV veka ,

6 DUBROVAČKO ORUŽJE 81

k a d a j e u p o t r e b l j a v a n a t v r d a h a r t i j a , k o j a s e lep i la t u t k a l o m u z d r š k u 1 7 4 i g v o z d e n e p loč i ce — capsam unam veretonorum ferren-dorum115.

S a m o s t r e l c i su nos i l i v e r e t o n e u t o r b a m a — unum car-cassium veretonorum, i to se p o m i n j e 1381. g o d i n e 1 7 6 . U t o b o l c u se, o b i č n o na l az i l o 25 s t r e l a k a k o o b a v e š t a v a n e k o l i k o venec i jan­s k i h d o k u m e n a t a s k r a j a X I I I i iz č e t v r t e decen i j e X I V veka 1 7 7 .

S e m p o b r o j a n i h v r s t a s t r e l a z a s a m o s t r e l e , n a m e n j e n i h z a r a t u D u b r o v n i k u , u p o t r e b l j a v a n a je za v e ž b a n j e u s t r e l j a n j u iz s a m o s t r e l a j e d n a p o s e b n a v r s t a , k o j a s e s r eće u j e d n o m d o k u ­m e n t u iz 1312. g o d i n e p o d n a z i v o m »balcanella«m. T e r m i n je p r e u z e t iz Venec i j e i s r eće se u j e d n o j o d l u c i m l e t a č k o g Ve l ikog veća iz 1319. g o d i n e . On dolaz i od i t a l i j a n s k e reči»bolzone« k o j a o z n a č a v a s t r e l u čiji j e v r h t u p , i o b i č n o i m a j a j a s t i ili l o p t a s t i ob l ik . D r š k e t i h s t r e l a b i le su k r a t k e i i m a l e su r .alepljen k a r t o n za s i g u r n o s n i le t . T a k v e s t r e l e k o r i š ć e n e su i za i s p r o b a v a n j e iz­d rž l j ivos t i i k v a l i t e t a n o v i h o k l o p a .

Ni je n a m p o z n a t o da l i se naz iv balganella o d r ž a o i u kas ­n i j i m p e r i o d i m a , j e r ga n i s a m više s r e t a l a u d o k u m e n t i m a . Izg­l eda d a j e z a m e n j e n t e r m i n o m v e r e t o n i , k a k o p ro iz i l az i i z jed­n o g d o k u m e n t a iz 1433. g o d i n e — veretone de zara — s t r e l e za n a g r a d n e u t a k m i c e .

D u b r o v a č k a a r h i v s k a g r a đ a ne p r u ž a o b a v e š t c n j e o i zg ledu t ih s t r e l a , a t a k o đ e se ne zna da l i su u D u b r o v n i k u p o s t o j a l i p r o p i s i o j e d n o o b r a z n o s t i s t r e l a za s a m o s t r e l e k o j e su s luži le za v e ž b a n j a , k a k v e su , n p r . , i zdava la s t r e l j a č k a u d r u ž e n j a u N e m a -č k o j 1 7 9 .

M a j s t o r i za s a m o s t r e l e i z rađ iva l i su u D u b r o v n i k u s a m o s a m o s t r e l e , k a t k a d u z p o m o ć k o v a č a ko j i s u i m r ad i l i uzeng i j e , o b a r a č e i d r u g e g v o z d e n e d e l o v e 1 8 0 i l u k a r a , k o j i su im p o n e k a d r ad i l i ili p o m a g a l i p r i i z r ad i l u k o v a 1 8 1 . Te t ive za s a m o s t r e l e , k a o i za l u k o v e , r a d i l i su k r o j a č i , i to j e d n a o d r e đ e n a g r u p a t i h zana­t l i j a k o j a s e s r e ć e o d s e d m e decen i j e X I V veka , u p r a v o k a d n i j e b i lo u D u b r o v n i k u m a j s t o r a za s a m o s t r e l e . Ti k r o j a č i bi l i su u n e k o j v r s t i p o l u s l u ž b e n o g o d n o s a s O p š t i n o m . To su b i l i : N iko­la 1 8 2 , n j egov š e g r t Đ o r đ e (Georg ius ) , k o j i j e p o s l e N i k o l i n e s m r t i p r e u z e o n j e g o v u r a d i o n i c u i n j egove obaveze 1 8 3 , I v a n č e , b r a t Đor-đa 1 8 4 , N a l j e š k o k r o j a č 1 8 5 i Mi laš R a d o s l a v i ć , k r o j a č ko j i je u sep­t e m b r u 1386. g o d i n e o t i š a o u S r b i j u k o d k n e z a L a z a r a da mu slu­ži »de arte balistariorum et bombardarum«m. T e k u n o v e m b r u 1433. g o d i n e d o š a o je u D u b r o v n i k spec i j a l i zovan i m a j s t o r a sar-tis et canapis de filo pro balistis et cordonis balistarum«n''.

Svi s a m o s t r e l i k o j i su i z r a đ i v a n i u D u b r o v n i k u p o d l e g a l i s u i s p i t i v a n j u k o j e s u obav l j a l i i z a b r a n i n a d z o r n i c i z a s t a r a n j e o k o s a m o s t r e l a 1 8 8 .

I z r a d o m v e r e t o n a , o d n o s n o k o v a n j e m v r h a , j e r d r š k e s u r ad i l e d r v o d e l j e , t r e b a l o j e d a s e b a v e z a t o o d r e đ e n i m a j s t o r i

82

kovač i — magister qui sciat facere jerre verettonorum, ili faber magister veretonorum. D u b r o v a č k a v l a d a je u d v a m a h a , 1364. i 1380. g o d i n e , p o k u š a l a da n a đ e t a k v e k o v a č e 1 8 9 , a l i u o d l u k a m a Malog i Ve l ikog veća n e m a p o m e n a o n j i h o v o m p r i m a n j u u slu­žbu . I p a k , v e r e t o n i su k o v a n i u D u b r o v n i k u i , u o d l u c i Veća u m o l j e n i h o d 1379. g o d i n e , n j i h o v a i z r a d a p a d a l a j e n a r a č u n do­b i t i k o v n i c e novca 1 9 0 . To su , n a j v e r o v a t n i j e , r ad i l i d u b r o v a č k i ko­vači , u n i v e r z a l n i m a j s t o r i k a d a j e b i l a u p i t a n j u i z r a d a j e d n o s t a ­vni jeg o r u ž j a o d gvožđa . G r u p i t i h svezna juć ih m a j s t o r a p r i p a d a o je i m a g i s t a r M a r t i n i z S r e m s k e Mi t rov ice , p o t k i v a č , gvožđa r , ko­v a č 1 9 1 , ko j i j e 10. j a n u a r a 1393. g o d i n e z a p o č e o da k u j e 20.000 v e r e t o n a z a d u b r o v a č k u O p š t i n u 1 9 2 .

R A T N E S P R A V E

D u b r o v a č k i s p o m e n i c i i z X I V v e k a o r a t n i m s p r a v a m a v r lo su š t u r i i o g r a n i č a v a j u se na m a l i b r o j o d l u k a d u b r o v a č k i h veća , k o j a su v e ć i n o m i z n o š e n a u l a p i d a r n o m o b l i k u , bez p o t r e b n i h ob­j a š n j e n j a z a n j i h o v o b o l j e r a z u m e v a n j e . V e r o v a t n o p o s h v a t a n j u t a d a š n j i h D u b r o v č a n a to i n i j e b i l o p o t r e b n o , j e r se r a d i l o o s t v a r i m a k o j e su n j i m a b i l e p o z n a t e . S o b z i r o m na to izgled i na-m e n a d u b r o v a č k i h r a t n i h s p r a v a t r e ć e n t a m o ž e s e s h v a t i t i s a m o uz p o m o ć s t r a n i h i zvo ra i z i s tog d o b a , p r e t e ž n o , i z i t a l i j a n s k i h h r o n i k a , ko j i su o p š i r n i j i i p o t p u n i j i u p r u ž a n j u p o d a t a k a o ovoi v r s t i s r e d n j o v e k o v n o g o r u ž j a . I t a l i j a n s k e h r o n i k e n a r o č i t o p r ed ­s t av l j a ju za n a š e p r o u č a v a n j e d r a g o c e n izvor , j e r se u r a t n i m veš-t i n a m a D u b r o v n i k o s l a n j a o d o b r i m d e l o m n a i t a l i j a n s k e u z o r e .

Sve v r s t e b a c a č k i h s p r a v a , t j . r a t n e s p r a v e i z k o j i h j e izba­c i v a n o k a m e n j e , ve l ike s t r e l e , n a z i v a n e su u D u b r o v n i k u o p i t i m i m e n o m »machina«1. Ta j l a t i n s k i t e r m i n u i s t o m z n a č e n j u u p o ­t r e b l j a v a o se i u I t a l i j i 2 . D r u g i l a t i n s k i naz iv za r a t n e s p r a v e u o p -š te , »ingenium«, ne j a v l j a se u d u b r o v a č k i m i zvo r ima , d o k on p r e o v l a d a v a u F r a n c u s k o j i u Š p a n i j i — engin3, los engenos4.

U o p š t i m c r t a m a D u b r o v č a n i su deli l i b a c a č k e s p r a v e na ve l ike i m a l e (» . . . machinas . . . magnas et .. . parvas«)5. Ali, k a d se r a d i l o o n j i h o v o j i z r ad i , p o p r a v c i ili p o s t a v l j a n j u na o d r e đ e n a m e s t a , t a d a s u n a v o đ e n a n j i h o v a i m e n a . P r e m a p o m e n i m a u ar­h i v s k i m s p i s i m a u D u b r o v n i k u X I V v e k a k o r i š ć e n e su t r i v r s t e b a c a č k i h s p r a v a : s p i n g a r d e , m a n g a n i i t r a b u k i . P r o j e k t i l i za spin-g a r d e b i le su t e š k e g v o z d e n e s t r e l e (ve re ton i ) . I z m a n g a n a i t ra-b u k a , p a k , i z b a c i v a n o j e k a m e n j e , č i ja j e ve l i č ina zavis i la od di­m e n z i j a s a m e s p r a v e .

U d u b r o v a č k i m i z v o r i m a n i s a m n a i š l a na p o s e b a n za jedni ­čk i naz iv za o p s a d n e s p r a v e , a u i t a l i j a n s k i m s r e d n j o v e k o v n i m

6 83

h r o n i k a m a o n e se p o m i n j u k a o »lignea castella«6, »hedeficii de combater« ili »edificii de legname«1. U D u b r o v n i k u , p a k , j a v l j a j u se sa s v o j i m p o j e d i n a č n i m i m e n i m a : b u t e f r e d i i b e r d e s k e . Raz­log t r e b a t r až i t i u č in jen ic i da su o p s a d n e s p r a v e u D u b r o v n i k u u X I V v e k u izgubi le svo je p r v o b i t n o z n a č e n j e , i da se j a v l j a j u u m o d i f i k o v a n o m o b l i k u i s a i z m e n j e n o m n a m e n o m 8 .

Ni za j e d n u od r a t n i h s p r a v a , k o r i š ć e n i h u D u b r o v n i k u u X I V v e k u , n i je s a č u v a n n j i h o v s l o v e n s k i naz iv . Z b o g t o g a su u t e k s t u z a d r ž a n a i m e n a p o d k o j i m a s e j a v l j a j u u d o k u m e n t i m a , j e r b i s v a k a k o m b i n a c i j a b i l a p r o i z v o l j n a s o b z i r o m na t o da ne­m a m o p o t v r d u u o n d a š n j i m s r p s k o h r v a t s k i m t e k s t o v i m a .

a ) S p i n g a r d a

S p i n g a r d a i z X I V v e k a j e s a v e l i k i m t v r đ a v s k i m s a m o s t r e -lom j e d i n i d i r e k t n i n a s l e d n i k a n t i č k i h b a c a č k i h s p r a v a , p o k r e t a -n i h s n a g o m u p l e t e n i h k o n o p a c a o d ži la, o d a k l e i i m e k o j e i m j e d a t o u nov i j e v r e m e — n e u r o b a l i s t i č k e s p r a v e 9 .

S p i n g a r d a j e b i l a v r s t a ve l ikog s a m o s t r e l a p o s t a v l j e n o g n a p o s e b n o p o s t o l j e i z k o j e g su i z b a c i v a n e s t r e l e (ve re ton i ) , zapal j i ­ve s t r e l e , o l o v n e i k a m e n e k u g l e . O n a j e i m a l a d r v e n o d r ž a l j e s a ž l e b o m z a p r o j e k t i l e . K r o z o t v o r n a b o č n i m s t r a n a m a p r e d n j e g de la d r ž a l j a b i o j e p r o v u č e n m a s i v n i d r v e n i luk , z a č i je j e k ra j e ­ve z a k a č e n a t e t i va — corda10. P r e m a v r h u d rža l j a , na j e d n o j t r e ­ć ini ili po lov in i n j egove d u ž i n e , na l az i l a se u j e d n o m u d u b l j e n j u j e d n a v r s t a k o t u r a , tzv. o r a h . On se u d u b r o v a č k i m s p o m e n i c i m a n a v o d i k a o »le noce«n, a u i n v e n t a r u o r u ž j a O p š t i n e P e r u đ e po -m i n j e se 1375. g o d i n e k a o »artificium siue nux spingarde«n. O r a h j e m o g a o d a b u d e i z r a đ e n o d d r v e t a ili gvožđa 1 3 . Ta j o r a h - k o t u r b io j e d e l i m i č n o p o k r e t a n , i m a o j e h o r i z o n t a l n o u d u b l j e n j e z a s t a v l j a n j e z a t e g n u t e t e t ive , č i j im j e o t p u š t a n j e m i zbac ivan p r o j e ­k t i l . Z a t e z a n j e s e v r š i lo r u č i c a m a iza o r a h a n a k r a j e v i m a d rža l j a , t j . n a n j e g o v i m b o č n i m s t r a n a m a , s p o j e n i m u p l e t e n i m k o n o p c i ­ma s t e t i v o m (si . 32). N i j e p o z n a t o č i m e se v r š i lo n a t e z a n j e te t i ­ve k a d a se s t av l j a l a s p i n g a r d a u d e j s t v o . U an t i c i je p r i m e n j i v a n na­roč i t i č e k r k z a s r o d n e b a c a č k e s p r a v e 1 4 . A . K i r p i č n i k o v p o m i n j e z a t e z a n j e t e t i va s r e d n j o v e k o v n i h b a l i s t a u Rus i j i s n a g o m ve l ikog b r o j a l jud i , t j . d a s u j e d v a n j i h p e d e s e t o r i c a m o g l a d a z a t e g n u t e t i vu 1 5 .

T e r m i n s p i n g a r d a j e s r e d n j o v e k o v n i . O n p o t i č e o d g e r m a n ­s k e r eč i » sp r in t z« 1 6 , o d n o s n o od f r a n a č k o g »sp r ingan« — skoči ­t i 1 7 , i u o b l i k u s p i n g a r d a j a v l j a se u l a t i n s k i m i i t a l i j a n s k i m iz­v o r i m a , k a o s p r i n g a l d u e n g l e s k i m 1 8 , a u f r a n c u s k i m i z v o r i m a po­m i n j e s e e s p r i n g a l e 1 9 . P rv i z a s a d a p o z n a t i p o m e n i su i z d r u g e p o l o v i n e X I I I v e k a : 1258 2 0 i s p o č e t k o m X I V v e k a : 1304. g o d i n e u r i m o v a n o j h r o n i c i o b ic i n a : Mons -en Pue l l e 2 1 , 1324. u r i m o v a ­n o j p e s m i o s u k o b u u Mecu 2 2 , 1325. u pove l j i E d u a r d a I I 2 3 , 1334. u h r o n i c i E s t e 2 4 i t d .

84

N a n a š o j t e r i t o r i j i s p i n g a r d a s e p r v i p u t p o m i n j e 1345. go­d ine k a d a j e Venec i j a , u o k v i r u svo j ih n a s t o j a n j a da p o k o r i Za­d a r , p o s l a l a u N i n 4 s p i n g a r d e s p o t r e b n i m p o s t o l j e m 2 5 . N a r e d n o p o m i n j a n j e s p i n g a r d e j e i z 1346. g o d i n e . A n o n i m n i op i s ivač mle ­t a č k e o p s a d e Z a d r a , p r i č a j u ć i o b o r b a m a u 1346. god in i , n a v o d i n a n e k o l i k o m e s t a d a s u Z a d r a n i u p o t r e b l j a v a l i s p i n g a r d e k o j e s u pos t av l j a l i o k o g r a d a g d e j e b i o s l ab i j e u č v r š ć e n 2 6 , n a ku la ­m a 2 7 , z i d i n a m a 2 8 , a ko r i s t i l i su se n j i m a i na o t v o r e n o m p o l j u p r i l i k o m o k r u ž i v a n j a m l e t a č k e b a s t i d e 1 . j u l a 1346 2 9 .

P r v i p o m e n s p i n g a r d e u D u b r o v n i k u j e 22. n o v e m b r a 1351. g o d i n e k a d a j e s k l o p l j e n u g o v o r i z m e đ u p r e d s t a v n i k a Ma­log veća S a v i n a B o n d i ć a , D iva G u n d u l i ć a i N i k o l e T e v t o n c a (Ni-colaus Teotonicus) m a g i s t r a s p i n g a r d i , o i z r ad i j e d n e s p i n g a r d e z a O p š t i n u . P o s a o j e z a p o č e t i s tog d a n a k a d a j e s k l o p l j e n ugovor 3 0 .

V r l o v e r o v a t n o da j e t a s p i n g a r d a p o s l a t a u S t o n 15. m a j a 1361. g o d i n e 3 1 , u v r e m e r a t a sa V o j i s l a v o m V o j i n o v i ć e m , k o j i j e p r e t e n d o v a o n a S t o n k a o n a s t o n s k o m e s t o h u m s k i h k n e z o v a 3 2 . U j e s e n t e i s t e g o d i n e , d o k j e j o š t r a j a o r a t , i z r a đ e n e su u S t o n u j o š dve s p i n g a r d e 3 3 . J e d n a o d t e t r i s p i n g a r d e p o s l a t a j e p o č e t k o m j a n u a r a 1362, g o d i n e B a l š i ć e v o m k a š t e l a n u B u d v e P o v r š k u 3 4 , ko j i ju j e t r a ž i o od d u b r o v a č k e v l a d e j o š u j u l u 1361. g o d i n e 3 5 , a d r u ­ge dve , p o m i n j u se u t v r đ a v i S t o n 1376. g o d i n e 3 6 .

Može se p r t p o s t a v i t i , i a k o za to n e m a d i r e k t n i h p o t v r d a u i z v o r i m a , d a s u 1378. g o d i n e i z r a đ e n e j o š dve s p i n g a r d e . N a t o b i u p u ć i v a o p o d a t a k o 4 s p i n g a r d e u t v r đ a v a m a Ve l ikog i M a l o g S to ­n a u v r e m e r a t a s a b o s a n s k i m k r a l j e m S t e f a n o m O s t o j o m 1402—1404. g o d i n e 3 8 . N a i m e , po l azeć i o d t o g a d a s u D u b r o v č a n i d o 1378. g o d i n e r a s p p l a g a l i s a m o s a dve s p i n g a r d e , ove d r u g e dve m o g l e s u b i t i n a p r a v l j e n e j e d i n o z a v r e m e r a t a 1378—1380, k a d a j e b i la j e d n a o d n a j o p a s n i j i h s i t u a c i j a z a o p s t a n a k D u b r o ­v n i k a u d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a . J e r , D u b r o v č a n i su s a m o u r a t n i m g o d i n a m a , i u o p š t e u k r i t i č n i m p o l i t i č k i m s i t u a c i j a m a , mis l i l i na t e š k o n a o r u ž a n j e i t a d a i zdava l i n a r e d b e za n j i h o v u iz­r a d u ili o p r a v k u 3 7 . S a t i m b i s e m o g l a p o v e z a t i o d l u k a V e ć a u m o -l j en ih o d 27. a v g u s t a 1378. g o d i n e d a s e d o v e d e m a j s t o r z a r a t n e s p r a v e iz K o t o r a 3 8 .

S u m i r a j u ć i ove p o d a t k e , i zg leda d a D u b r o v n i k n i j e i m a o više o d če t i r i s p i n g a r d e . P e t a s p i n g a r d a b i l a j e k o d b u d v a n s k o g k a š t e l a n a Po v r š k a , i n j u su D u b r o v č a n i un i š t i l i p o s l e n j egove s m r t i 1364. g o d i n e 3 9 .

Pos le r a t a 1378—1381. s p i n g a r d e su , v e r o v a t n o , p o v u č e n e iz S t o n a , a n a l o g n o d r u g o m o r u ž j u k o j e j e i z S t o n a s l a t o u Dub­r o v n i k , k a k o s led i iz o d l u k e Veća u m o l j e n i h iz 1362. 4 0 i 1367. go­d ine 4 1 . O n e s e p o m i n j u p o n o v n o 1387. g o d i n e m e đ u c e l o k u p n i m n a o r u ž a n j e m D u b r o v a č k e R e p u b l i k e 4 2 . N a n j i h s e p o n o v n o mis l i l o 1392. k a d T u r c i n i s u b i l i suv i še u d a l j e n i o d D u b r o v n i k a 4 3 .

85

Izuzev N i k o l e T e v t o n c a i m a j s t o r a za r a t n e s p r a v e ko j i j e p o z v a n i z K o t o r a , i z r ađ ivač i d u b r o v a č k i h s p i n g a r d i b i l i su l jud i r a z n i h z a n i m a n j a , kovač i , k r o j a č i i l j ud i bez z a n i m a n j a . Na ža­los t , n e m a m o p o d a t a k a o d r v o d e l j a m a ko j i su m o r a l i da učes tvu­j u p r i i z r ad i ove b a c a č k e r a t n e s p r a v e . M o g u ć e d a j e j e d a n o d n j ih b i o Sergu l , d r v o d e l j a , ko j i j e p o s l a t z a j e d n o s a s p i n g a r d o m P o v r š k u u B u d v u 4 4 .

P o s l e d n j e g d a n a u m e s e c u s e p t e m b r u 1361. g o d i n e odlu­k o m Vel ikog veća p o s l a t i su u S t o n M a r k u l i n Guče t i ć i P r i p k o k o v a č sa p l a t o m od 10 p e r p e r a za s v a k o g od n j ih 4 5 . I a k o se u to j o d l u c i ne n a v o d i r a z log n j i h o v o g s l a n j a u S t o n , j a s n o j e da su p o s l a t i r a d i s p i n g a r d i . N a i m e , 16. j u l a 1362. g o d i n e P r i p k o k o v a č p o n o v n o je p o s l a t u S t o n s i z r i č i t om o d r e d b o m »pro spingar-dis«46, a M e n č e P e t r a M e n č e t i ć a o s t a v i o je t e s t a m e n t o m od 20. m a j a 1363. g o d i n e 9 g r o š e v a » . . . a Pir eho favro che sa di spingarde«*1.

T a k o đ e , n e m a n i k a k v e s u m n j e d a s e i M a r k u l i n G u č e t i ć ba­vio i z r a d o m s p i n g a r d i . U v r e m e r a t a i z m e đ u Venec i j e i Đ e n o v e o k o o s t r v a T e n e d o s a , u k o j e m se na s t r a n i Đ e n o v e n a š a o i Du­b r o v n i k , M a r k u l i n j e u s v o j s t v u p o z n a v a o c a s p i n g a r d i p o n o v n o a k t i v i r a n i p o s l a t u S t o n 1. d e c e m b r a 1378. g o d i n e . Veće u m o -l j en ih o d r e d i l o m u j e t a d a p l a t u o d 3 0 p e r p e r a , p o d u s l o v o m d a t a m o t r e b a da o b a v l j a sve p o s l o v e k o j e p o z n a j e i da m o ž e da u đ e u s t o n s k u t v r đ a v u da b i se b r i n u o za b o m b a r d e i s p i n g a r d e sve d o k t r a j e r a t s a V e n e c i j o m 4 8 . Ta j p o s a o M a r k u l i n j e u s p e š n o o b a v i o i d u b r o v a č k a v l a d a ga n a g r a đ u j e 15. m a j a 1380. g o d i n e sa d v a s t a r i a ž i t a 4 9 (oko 140 kg u v r e d n o s t i 10 p e r p e r a 5 0 ) . On p red ­s t av l j a t i p i č n o g s r e d n j o v e k o v n o g u n i v e r z a l n o g m a j s t o r a koj i n e m a svo ju o d r e đ e n u p ro fe s i j u .

T r e ć a o s o b a k o j a j e u č e s t v o v a l a u i z r a d i s p i n g a r d i u S t o n u b i o j e Đ o r đ e (Georg ius ) k r o j a č . O n j e u p u ć e n u S t o n z a j e d n o s a P r i p k o m k o v a č e m 16. j u l a 1362.- g o d i n e 5 1 . N j e g o v a d u ž n o s t s a s to ­j a l a se u i z r a d i i p o p r a v c i t e t i va za l uk , k a o i k o n o p a c a ko j i su spa ja l i r u č i c e s t e t i v o m . K r a j e m 1363. g o d i n e Đ o r đ e je u s v o j s t v u j e d n e v r s t e s l u ž b e n i k a d u b r o v a č k e o p š t i n e b i o p o n o v n o u k l j u č e n u o p r a v k u s p i n g a r d i 5 2 . U t o m p o s l u n j e g a n a s l e đ u j e n j egov b r a t I v a n č e k r o j a č , ko j i se s t a r a o o d u b r o v a č k i m s p i n g a r d a m a 1392. g o d i n e 5 3 .

P r o j e k t i l i z a d u b r o v a č k e s p i n g a r d e bile su s t r e l e s a teš­k i m , m a s i v n i m v r h o m , n a z v a n e v e r e t o n i , i s to k a o i s t r e l e za sa-m o s t r e l e . U vezi s a s p i n g a r d a m a o n e se n e k o l i k o p u t a p o m i n j u .

V e r e t o n i s p i n g a r d i b i l i su , u o snov i , r az l i č i t i od v e r e t o n a s a m o s t r e l a , i i m a h su svoj r a z v o j n i p u t , č i je e t a p e m o g u da s e n a s l u t e na o s n o v u r a s p o l o ž i v a d v a p o p i s a o r u ž j a . U s p i s k u oru­žja k o j e j e b i lo o d r e đ e n o z a o d b r a n u S t o n a , o d 15. m a j a 1361. g o d i n e , n a v o d e se p o r e d s p i n g a r d e i ve l ik ih g r a d s k i h s a m o s t r e l a , dva s a n d u k a sa v e r e t o n i m a : » . . . casse II de verettonis«54. T a k o -

86

đe , i u poš i l j c i P o v r š k u (5. j a n u a r a 1362) p r o j e k i l i za s p i n g a i d u o z n a č e n i su s a m o k a o v e r e t o n i : » . . . I spingardam cum aliquibus veretonis«55. M e đ u t i m , u p o p i s u s t v a r i i o r u ž j a k o j e se na l az i lo u S t o n u 11 . j u n a 1376. g o d i n e , već s e j a v l j a i zvesna i zd i fe renc i ra -n o s t i z m e đ u s t r e l a za s a m o s t r e l e i s p i n g a r d e : »I capsa de vereto-nibus« i »I mastelli de (pro) sagittis pro spingardis«56. Ta r a z l i k a j e s a s v i m j a s n a u p o p i s u o r u ž j a D u b r o v n i k a i z 1387. g o d i n e ka­da su o d v o j e n o n a v e d e n i v e r e t o n i za baliste a torno, s a m o s t r e l e sa u z e n g i j o m i s p i n g a r d e — veretones spingardarum37.

U p o r e đ i v a n j e m ov ih p o d a t a k a d o š l o b i s e d o z a k l j u č k a d a j e u v r e m e n s k o m r a s p o n u o d p o č e t k a s e d m e d o p o l o v i n e o s m e decen i j e X I V v e k a u s l ed i l o u s a v r š a v a n j e s t r e l a za s p i n g a r d e i n j i h o v o o d v a j a n j e o d v e r e t o n a s a m o s t r e l a . D r u g i m r e c i m a , t o b i m o g l o d a z n a č i d a s e n a k o r i š ć e n j e s p i n g a r d i , k a o r a t n i h s p r a ­va , p o č e l o m i s l i t i u D u b r o v n i k u t e k 1361. g o d i n e , z b o g čega su z a n j i h b i le n a m e n j e n e s t r e l e s a m o s t r e l a .

K a d a s e t a č n o o d i g r a l o r a z g r a n i č a v a n j e i z m e đ u v e r e t o n a s p i n g a r d i i s a m o s t r e l a , n e z n a se . M o g u ć n o j e p r e t p o s t a v i t i d a j e o n o u s l ed i l o u s e d m o j decen i j i X I V v e k a , k a d a j e i z v r š e n o i raz­g r a n i č a v a n j e i z m e đ u s t r e l a za r u č n e i g r a d s k e s a m o s t r e l e . Ako je p r o n a đ e n m a j s t o r »qui sciat facere ferra verrettonorum« i do­v e d e n u D u b r o v n i k , k a k v a j e b i l a žel ja Ve l ikog veća i z n e s e n a na s edn i c i od 8 . a p r i l a 1364. g o d i n e 5 8 , o n d a b i t o b i lo n j egovo de lo .

P o č e t k o m XV v e k a s p i n g a r d a u s v o j s t v u b a c a č k e s p r a v e po ­vlač i s e i z u p o t r e b e . S a č u v a n j e s a m o n j e n naz iv k o j i j e u p r v o j p o l o v i n i t og v e k a p r e n e t n a p o s e b n u v r s t u l a k i h t o p o v a 5 9 , i s to k a o š t o j e u Rus i j i b i o s luča j s a t e r m i n o m p r a š t a , k o j i j e d o po­lov ine X V v e k a o z n a č a v a o r a t n u s p r a v u , a o d t a d a v a t r e n o o ru ­ž je 6 0 . U p r a v o t a i d e n t i č n o s t n a z i v a z a dve v r s t e r az l i č i tog o r u ž j a , p o j a v a k o j a j e u o p š t e t i p i č n a z a s r e d n j i v e k g d e j e d a n naz iv m o ­že s a d a da z n a č i j e d n o , a z a t i m d r u g o , d o v o d i u z a b u n u p o n e k e i sp i t i vače r a n o g v a t r e n o g o r u ž j a i , s p i n g a r d u X I V v e k a , i z raz i tog p r e d s t a v n i k a b a c a č k e r a t n e s p r a v e , u b r a j a j u u p r v e t o p o v e i z is­t og veka 6 1 . Ana l ize d o k u m e n a t a i s a v r e m e n i h f r a n c u s k i h i engles­k i h h r o n i k a k o j e j e n a č i n i o J . H e w i t t j o š I860 6 2 , z a t i m A . Ange lucc i u i t a l i j a n s k i m a r h i v a m a 1869. 6 3 i p o z n a t i e n g l e s k i is-t o r i č a r T . F . T o u t u e n g l e s k i m a r h i v a m a 1911. g o d i n e 6 4 , s a s v i m j a s n o s u p o k a z a l i š t o j e b i l a s p i n g a r d a u X I V v e k u .

b ) T r a b u k o

N a j v e ć a b a c a č k a r a t n a s p r a v a u s r e d n j e m v e k u b i l a j e t ra ­b u k o (trebuchet, triboc i td . ) , k o j i je p r e d s t a v l j a o n o v i n u u od­n o s u n a r a t n e s p r a v e a n t i k e , p o š t o s e k o r i s t i o b a l i s t i č k i m svoj ­s t v i m a p r a ć k e . P r o j e k t i l , k o j i s e n a l a z i o u l ež i š tu p r a ć k e n a m e š t e -n e n a d u ž e m k r a j u j e d n e p o l u g e , o k r e t a o s e o k o svo je o s o v i n e d o k l e god n i j e b i o o s l o b o đ e n s u p r o t n i k r a ć i k r a j t e i s t e p o l u g e ,

87

na k o j e m se n a l a z i o ve l ik i t e r e t . P r o j e k t i l j e t a d a p o l e t a o i z ležiš­t a i s n a ž n o u d a r a o n a p r i l i č n o m o d s t o j a n j u 6 5 . O n o j e m o g l o d a b u d e i do 300 j a r d i ( oko 274 m) i to s p r o j e k t i l o m od 300 fun t i ( oko 136 k g ) 6 6 . P r v o b i t n o se o s l o b a đ a n j e p r o j e k t i l a v r š i l o l jud­s k o m s n a g o m , a z a t i m j e z a m e n j i v a n o p o l u m e h a n i č k o m (si. 33). Za r u k o v a n j e t r a b u k o m b i l a j e p o t r e b n a ve l ika s p r e t n o s t i is­k u s t v o 6 7 .

P r e m a F . L o t u t r a b u k o se j a v l j a 886. g o d i n e u n o r m a n s k o j o p s a d i Pa r i za 6 8 , d o k R . P a y n e Ga l lwey iznos i da su ga uve l i u op ­s a d n e o p e r a c i j e F r a n c i u X I I v e k u 6 9 . P r e m a j e d n o j h r o n i c i n e m a -č k i c a r O t o I V p r v i p u t j e p r i m e n i o »varva r sk i« t r a b u k o 1212. g o d i n e p r i o p s a d i j e d n o g u t v r đ e n j a u I t a l i j i 7 0 .

O k o p o l o v i n e X I I I v e k a t r a b u k o j e p o t p u n o z a m e n i o j o š d o t a d a u p o t r e b l j a v a n e a n t i č k e k a t a p u l t e , z ahva l j u juć i , u p r a v o , snaz i svog h ica 7 1 , š t o j e p o s t a l o p o t r e b a z a r u š e n j e m u s a v r š e n i h t v r đ a v a 7 2 . E g i d i o C o l l o n a d a j u ć i u s v o m d e l u >De r e g i m i n e p r in -c i p u m « i z 1280. g o d i n e t a č n e o p i s e t r a b u k a ko j i de l i na če t i r i t i p a , n a p i s a o j e d a j e t o n a j e f i k a s n i j a o p s a d n a s p r a v a n j egovog v r e m e n a 7 3 . P r e d n o s t t r a b u k a n a d d r u g i m r a t n i m s p r a v a m a b i l a j e u n j e g o v o m l a k o m k o n s t r u i s a n j u , t a k o d a s e m o g a o i z r a d i t i n a l icu m e s t a , p r e d o p s a đ e n o m t v r đ a v o m a k o j e u b l iz in i b i lo š u m e 7 4 .

P o m e n i t r a b u k a u s r e d n j o v e k o v n i m i z v o r i m a s u m n o g o b r o j ­n i . I z n j i h s e s a z n a j e d a s e o n k o r i s t i o n e s a m o p r i o p s a d a m a g r a d o v a i s p r e d z id ina t v r đ a v a , već i na b r o d o v i m a 7 5 . K a o p r o j e k ­t i l s luž i lo je k a m e n j e 7 6 , »g rčka v a t r a « i c r k n u t e ž ivo t in j e 7 7 .

J e d a n od n a j p r e c i z n i j i h o p i s a p r i m e n e , b r z i n e g r a đ e n j a i d a n o n o ć n o g d e j s t v a t r a b u k a u b o r b a m a z a o p s a đ e n i g r a d , os ta ­vio j e a n o n i m n i h r o n i č a r o p s a d e Z a d r a i z 1345/46. g o d i n e , k a d su se t i m r a t n i m s p r a v a m a ko r i s t i l i i V e n e c i j a n c i i Z a d r a n i , i n a k o p n u i n a m o r u 7 8 . M e đ u t i m s p r a v a m a i s t i ca l a s u s e dva ve­l ika m l e t a č k a t r a b u k a , s m e š t e n a n a b a s t i d i , k o j a s u b a c a l a u g r a d k a m e n j e t e š k o do 3.000 l i b r a 7 9 ( p r e k o 1000 kg) .

T a na jv i še p r i m e n j i v a n a r a t n a s p r a v a u X I V v e k u b i l a j e p o z n a t a i u D u b r o v n i k u . M e đ u t i m , s a č u v a n je s a m o j e d a n d i rek­t n i p o m e n . T r i d e s e t o g s e p t e m b r a 1301. g o d i n e o d l u č e n o j e u M a l o m v e ć u d a s e J u n i u s Skoč i l i ca , M i h o Sk lav i Luč i ć , M a r i n P e t r o n i ć i S lavo R a s t i ć p o s t a r a j u o k o z a v r š e t k a j e d n o g t r a b u k a ko j i j e p o n o v n o b i o z a p o č e t 8 0 .

V e r o v a t n o d a t a j p o m e n n i j e p o v e z a n s a r a t o m s a s r p s k i m k r a l j e m S t e f a n o m U r o š e m I I , k a d a s u D u b r o v č a n i p o j a č a v a l i g r a d s k a u t v r đ e n j a 8 1 , t e n e b i b i l o m o g u ć n o u t v r d i t i d a s u t r a b u k i k o r i š ć e n i i u D u b r o v n i k u .

I z r a d i t r a b u k a p o n o v n o se p r i s t u p i l o u 1350 i 1351. godi­n i d o k j e t r a j a o v e n e c i j a n s k o - đ e n o v l j a n s k i s u k o b . Ali, u od lu­k a m a Ve l ikog veća od 18. n o v e m b r a 1350. 8 2 i 7 . d e c e m b r a 1351. g o d i n e 8 3 o n i s e n e p o m i n j u p o d p r a v i m i m e n o m , već k a o »velike s p r a v e « . T a d j e i z r a đ e n o 3 t r a b u k a . Dozvo lu da s e t i p o m e n i

88

m o g u i z j ednač i t i sa t r a b u k o m , p r u ž a f o r m u l a c i j a : » . . . quod ibi habemus machinas nostras magnas« u m l e t a č k o j o d l u c i od 15. n o v e m b r a 1345. g o d i n e , u vezi s o p s a d o m Z a d r a 8 4 , u k o j o j su , k a o š to j e već i zne to , t r a b u k i b i le g l av n e r a t n e s p r a v e .

Može s e p r e t p o s t a v i t i d a p o s l e 1351. g o d i n e t r a b u k i n i s u više i z r a đ i v a n i u D u b r o v n i k u . V e r o v a t n o da k o n f i g u r a c i j a zeml j i ­š t a i s a m po loža j D u b r o v n i k a n i j e b i o p o g o d a n z a t a k o g l o m a z n e s p r a v e . N j i h z a m e n j u j u s p i n g a r d e i m a n g a n i .

c ) M a n g a n

T o j e b i l a m a n j a v a r i j a n t a t r a b u k a 8 5 , s i s t i m s i s t e m o m p o l u g a k o d k o j i h j e k o r i š ć e n a Z e m l j i n a g r a v i t a c i o n a t eža (si. 34). O t u d a se i j a v l j a u i z v o r i m a n j i h o v o i d e n t i f i k o v a n j e 8 6 . To su b i le m a l e r a t n e s p r a v e — machine parve — d u b r o v a č k i h s p o m e n i k a , z a r a z l i k u o d ve l ik ih , t r a b u k a .

S m a t r a s e d a s u p r v o b i t n i m a n g a n i , b a c a č i k a m e n a , p r e d ­s tav l ja l i d o k r a j a X I I v e k a u s a v r š e n i j e n a s l e d n i k e a n t i č k i h k a t a ­p u l t a , o d n o s n o o n a g e r a k o j i s e p o m i n j u u k a s n i m r i m s k i m izvo­r i m a . Taj t i p s p r a v e i m a o j e d r v e n u r u č k u k o j o m j e b a c a n p r o ­j e k t i l , a b i o j e p o k r e t a n s n a g o m u p l e t e n i h k o n o p a c a 8 7 . O n s e j av l j a u Vizan t i j i , n a s l e d n i c i I s t o č n o g R i m s k o g C a r s t v a i č u v a r u h e l e n s k i h t r a d i c i j a p o d r a z n i m i m e n i m a , a l i z a j e d n i č k o i m e z a sve s p r a v e , k o j e su b a c a l e k a m e n j e , b i l o je manganon. I p a k , iz­d v a j a o se t e ž a k t i p m a n g a n a ko j i se u i z v o r i m a naz iva tetrarea ili petrarea, i l ak š i — alakation®.

P o s r e d s t v o m Vizan t i j e i A r a p a , gde su , t a k o đ e , b i l a u u p o ­t r e b i d v a t i p a m a n g a n a , v e r o v a t n o , p o r e k l o m i z K i n e , m a n g a n i su d a v n o p r e X I I v e k a d o p r l i do m e d i t e r a n s k o g sve ta , u I t a l i ju i Š p a n i j u 8 9 . U Š p a n i j i su t e r a t n e s p r a v e u p o z n a l i N o r m a n i ( IX vek) i p r e n e l i da l j e na seve r E v r o p e 9 0 .

U v o đ e n j e m , m e đ u t i m , u z a p a d n o j E v r o p i , tzv. f r a n a č k o g s i s t e m a p o l u g e u m e s t o d o t a d a u p o t r e b l j a v a n i h u p l e t e n i h ko­n o p a c a , ko j i s e r a š i r i o k r a j e m X I I veka 9 1 , do laz i d o k v a l i t e t n i h p r o m e n a u s i s t e m u d e j s t v a m a n g a n a . O t u d a s e m a n g a n i , m a n g a -ne le , p o č i n j u d a n a z i v a j u l a k š i m t i p o m k a m e n o b a c a č k i h s p r a v a , a petrarea, u s t va r i , t r a b u k o , t ež im 9 2 .

U s a v r š e n i » f r anačk i s i s t e m p o l u g a « z a p a d n e E v r o p e p r o d r o je u V i z a n t i j u i m e đ u a r a p s k i svet , i k r e n u o je ka I s t o k u , u Per-s i ju i K i n u . Već p o l o v i n o m X I I I v e k a on se j av l j a u Mongo l i j i 9 3 .

K a o l a k š e b a c a č k e s p r a v e m a n g a n i s u s e m o g l i k o r i s t i t i k a o i n j i h o v p r e d a k o n a g e r , ne s a m o u o p s a d n i m o p e r a c i j a m a , već i na z i d i n a m a t v r đ a v a , n a d k a p i j a m a g r a d o v a i na b r o d o v i ­m a 9 4 . T a k o đ e , m a n g a n i m a s e m o g a o g a đ a t i i b r o d . Z a t o D u b r o v ­č a n i n a r e đ u j u z a p o v e d n i c i m a d u b r o v a č k e m o r n a r i c e u r a t u p r o -

89

t iv K o t o r a , 25 . a v g u s t a 1361. g o d i n e , d a s e n e p r i b l i ž u j u suv i še K o t o r u d a i h n e b i p o g o d i l i m a n g a n i 9 5 .

P r v i p o m e n m a n g a n a u D u b r o v n i k u j e 10. a v g u s t a 1302. g o d i n e k a d a su u M a l o m v e ć u i z a b r a n a š e s t o r i c a i z r e d o v a v las te­l e r a d i i z d a v a n j a n o v c a z a m a n g a n e 9 6 . O d t a d a , p a s k o r o d o k r a j a X I V v e k a na i l az i se u a r h i v s k i m s p i s i m a na ves t i o s t a l n o m po­s t o j a n j u m a n g a n a u o v o m g r a d u .

N a r e d n i p o m e n m a n g a n a j e u m a r t u 1346. g o d i n e , k a d j e p r a v l j e n »zbog n o v e o p a s n o s t i k o j a s e s a d a p r i b l i ž a v a « 9 7 . O n j e t r e b a l o d a b r a n i l u k u 9 8 .

O d a v g u s t a 1349. p a d o d e c e m b r a 1351. g o d i n e i z r a đ e n j c u D u b r o v n i k u z n a t a n b r o j m a n g a n a »ad conservationem civitatis Ragusii". I zuzev u d v a s l u č a j a k a d se p o m i n j u 4 m a l e r a t n e m a ­š ine 1 * , a z a t i m 8 i s t i h t a k v i h s p r a v a 1 0 1 , u o s t a l i m n a l o z i m a za iz­r a d u , m a n g a n i s u n a v o đ e n i u m n o ž i n i , t a k o d a j e n e m o g u ć n o u t v r d i t i k o l i k o i h j e b i l o . O n i su , v e r o v a t n o , b i l i de lo m a j s t o r a g r a d i t e l j a i z Venec i j e , k o g a j e s e p t e m b r a 1349. g o d i n e t r e b a l o da p r o n a đ e G r u b e G r u b e š i ć 1 0 2 .

P o n o v n a d e l a t n o s t o k o m a n g a n a u s l ed i l a j e , izg leda , u ra t ­n i m g o d i n a m a 1361. i 1362, š t o s e m o ž e p r e t p o s t a v i t i na o s n o v u u p u t s t v a d u b r o v a č k e v l a d e , o d a p r i l a 1361, n e k o m Đ u r i (Qorci) da u Mes in i p o t r a ž i d o b r o g g r a d i t e l j a ga l i j a i m a n g a n a , i da sk lo­p i s n j i m u g o v o r o d o l a s k u u D u b r o v n i k na d u ž e v r e m e . T a d su p r e p o r u č e n i k a o d o b r i m a j s t o r i N i k o l a B a d o l a t i i n j egov o t a c P i j e r o i B e r t u č o K a l e n a d o sa b r a t o m 1 0 3 .

P o s l e d n j i p o m e n m a n g a n a u D u b r o v n i k u j e o d o k t o b r a 1387. g o d i n e , k a d j e t r e b a l o p r i k u p i t i c e l o k u p n o n a o r u ž a n j e Dub­r o v n i k a — o r u ž j e , b o m b a r d e i m a n g a n e i s k l o n i t i i h na s i g u r n o m e s t o r a d i č u v a n j a 1 0 4 .

M a n g a n i , k a o i t r a b u k i , r a đ e n i s u o d d r v e t a k o j e s u Dub­r o v č a n i d o b a v l j a l i u N e r e t v i 1 0 5 . Može se p r e t p o s t a v i t i da su os­n o v n u k o n s t r u k c i j u m a n g a n a i z r ađ iva l e d r v o d e l j e , a m a g i s t r i z a r a t n e s p r a v e p r a v i l i s u s a m o n j e n m e h a n z a m . T a k o su , n p r . , po ­s l a t i a p r i l a 1363. g o d i n e dvo j i ca d r v o d e l j a P o v r š k u u B u d v u na m e s e c d a n a , z a j e d n o s a d e l o v i m a z a m a n g a n k o j i j e i z r a đ i v a n , k a o i 500 l ib r i gvožđa 1 0 6 . N e k o l i k o d a n a k a s n i j e p o s l a t o je i »mantum assarie« z a t u s p r a v u 1 0 7 . To j e , v e r o v a t n o , b i o i s t i m a n g a n k o j i su t r e b a l o da zapa l e , 1364. g o d i n e , č l a n o v i d u b r o v a č k e ga l i je k o j i s u o t i š l i u B u d v u p o p o r o d i c u P o v r š k a , d a n e b i t a s p r a v a dopa ­la u r u k e K o t o r a n i m a 1 0 8 .

90

I I Z A Š T I T N O O R U Ž J E

Š T I T

U X I V v e k u u D u b r o v n i k u u p o t r e b l j a v a l a su se d v a g l avna t i p a š t i t a k o j i se n a v o d e u d o k u m e n t i m a k a o scutum (scudo) i pavesius. P o r e d n j i h p o m i n j u se j o š : rotella, buccularius i targa, ali u z n a t n o m a n j o j m e r i .

Scutum j e k r o z sav vek b i o i z raz i to o r u ž j e p o j e d i n c a . Po-sedova l i su ga p u č a n i r az l i č i tog e k o n o m s k o g s t a n j a , a i s t o t a k o i v l a s t e l a , č e s t o po v iše k o m a d a : 3, 4, 5, 6, 7 i 8 1 . Oni ih p o m i ­n j u u s v o j i m t e s t a m e n t i m a , z a v e š t a v a j u ć i ih s v o j i m nas l edn ic i -ma i p r i j a t e l j i m a . M e đ u t i m , scutum je v r l o r e t k o d a v a n u za­log za p o z a j m l j e n novac- , a n i s a m n a i š l a n i na j e d a n p o d a t a k d a j e n o š e n n a m n o g o b r o j n i m p u t o v a n j i m a k o j e s u D u b r o v č a n i t a k o r a d o č ini l i .

Raz log ovoj p o j a v i , n a j v e r o v a t n i j e , t r e b a t r až i t i u č in jen ic i da i a k o je scutum b i o l i čno o r u ž j e , on j e , u s u š t i n i , u l az io u o b a v e z n o n a o r u ž a n j e sv ih p u n o l e t n i h m u š k a r a c a D u b r o v n i k a i n j egove t e r i t o r i j e k o j i s u obav l j a l i s t r a ž a r s k u d u ž n o s t . U r e d b o m iz 1301. g o d i n e svi s t a n o v n i c i d u b r o v a č k i h o s t r v a m o r a l i su , po­r e d d r u g o g o r u ž j a , da i m a j u i scutum1. On j e b i o p r o p i s a n o o r u ž j e i za d n e v n u s t r a ž u i » g o s p a r e noći« u D u b r o v n i k u 1 , k a o i za s e l j ake na p o l u o s t r v u Pe l j e šcu 5 . I zg l eda da su ga u z a se i m a l i i D u b r o v č a n i n a s t a n j e n i u k o l o n i j a m a na B a l k a n u , k a k o b i p ro iz i l az i lo iz j e d n e t u ž b e o svađ i k o j a je n a s t a l a u R u d n i k u , u S rb i j i 6 .

Do 1345. g o d i n e scutum j e , t a k o đ e , b i o o b a v e z n o o r u ž j e m o r n a r a na b r o d o v i m a i s p o d i i z n a d 20 mi l i j a r i n o s i v o s t i 7 , a 1345. g o d i n e m o r a l i s u g a p o s e d o v a t i i n a j a m n i c i n a k o n d u r a m a i z n a d 60 m i l i j a r i , k o j e su u k o n z e r v i (4 k o n d u r e z a j e d n o ) p lov i le ka Ve­neciji*. Zbog t o g a u d o k u m e n t i m a se na i laz i da su o t e t i i š t i tov i p r i l i k o m p l j a čk i b r o d o v a 9 .

91

M e đ u t i m , od 1345. g o d i n e scutum, či j i j e s i n o n i m bio clipeus10, t e r m i n ko j i se r e t k o s r e ć e u d o k u m e n t i m a 1 1 , u s t u p a o j e m e s t o u z v a n i č n o m n a o r u ž a n j u D u b r o v n i k a o d r e đ e n o m z a b r o d o v e i t v r đ a v e , j e d n o m d r u g o m t i p u š t i t a -pavez i , a l i o s t a j u ć i p r i t o m e , i p a k , z a s t u p l j e n m e đ u o p š t i n s k i m o r u ž j e m . K a d a j e u m a r t u 1363. g o d i n e v l a d a t r až i l a d a n j e n i p r e d s t a v n i c i n a đ u jed­n o g ili d v a š t i t a r a ko j i b i doš l i u D u b r o v n i k f o r m u l a c i j a j e b i l a ad faciendam clipeos vel papensesn. U m a j u i s t e g o d i n e o d l u k a je g las i l a s a m o da se p o s t a r a j u pro uno magistro clipeorumn.

O s k u t u m u k a o d r ž a v n o m o r u ž j u n e m a više p o m e n a sve d o m a r t a 1390. g o d i n e . T a d a j e p o z a j m l j e n o i z o p š t i n s k o g skla­d i š t a 8 t a k v i h š t i t o v a p a t r o n u b r o d a k o j i j e p l o v i o za Sicili ju 1 ". D a k l e , u p r o t e k l o m p e r i o d u od 1345. g o d i n e scutum j e o s t a o o r u ž j e s t r a ž e , a l i u s i s t e m u k o p n e n e o d b r a n e , g d e su d o m i n i r a l i s a m o s t r e l i , i k a o o r u ž j e m o r n a r a , f i gu r i r a l a j e paveza .

P r i d a v a n j e m većeg z n a č a j a p e š a d i j i o d p o č e t k a X V veka , k o j e j e u s l ed i l o k a o p o s l e d i c a če šć ih s u k o b a s a s u s e d i m a i z ko­p n e n o g za leđa , scutum p o n o v n o d o b i j a p u n o p r a v n o m e s t o u z v a n i č n o m n a o r u ž a n j u D u b r o v n i k a 1 5 . R a z g r a n i č e n j e u p o t r e b e iz­m e đ u s k u t u m a i p a v e z a v id i s e i z j e d n e o d l u k e V e ć a u m o l j e n i h od 15. f e b r u a r a 1432. g o d i n e da se n a b a v e per nostre galee de pavesi.. . ed scudi per homeni da pie16. U t v r đ a v a m a , p a k , z b o g sve veće p r i m e n e v a t r e n o g o r u ž j a , p u š a k a i t o p o v a , č i m e s e u m a ­n j ivao znača j s a m o s t r e l a , i a k o j e on p r e d s t a v l j a o i da l j e g l a v n o o r u ž j e e p o h e , b i l o je v i še scutuma n e g o paveza . U t v r đ a v i S o k o l , u K o n a v l i m a , b i l o je 1438. g o d i n e 5 ve l ik ih p a v e z a i 10 r u č n i h s k u t u m a 1 7 , a u S t o n u , u V e l i k o m K a š t e l u i u K o r o n i , b i l o je 1440. g o d i n e 20 ve l ik ih p a v e z a i 60 r u č n i h š t i t ova , d o k je u t v r đ a v i Po-zvizd, k o j a je b r a n i l a p r i l a z s m o r a , s luča j b i o o b r n u t — 110 ve l ik ih p a v e z a i 30 m a l i h š t i t ova . 1 8

Obl ik d u b r o v a č k o g s k u t u m a i z X I V v e k a n i j e p o z n a t ; o n se ne p o m i n j e n i u j e d n o m d o k u m e n t u i z t o g v r e m e n a , a l i n e k e ind ic i j e k o j e b i d e l i m i č n o u k a z i v a l e na n j egov izgled, s r e ć u se u a k t i m a s k r a j a X I I I i iz t r e ć e d e c e n i j e XV v e k a .

U t e s t a m e n t u M a r i n a J u n i j a B u n i ć a iz 1299. g o d i n e n a v e d e n o je 5 š t i t o v a i j e d a n scutum ferratum19, d a k l e š t i t ob ložen g v o z d e n i m p l o č i c a m a ili g v o z d e n i m o k o v i m a . U o b a v e z i š t i t a r a i s l i k a r a R a d a š i n a J u n č i ć a i R a d i ć a iz 1427. g o d i n e n a z n a č e n o je d a t r e b a d a i z r a d e z a O p š t i n u 200 š t i t o v a ( s c u t u m ) o d d o b r o g d r v e t a , k o j i ć e b i t i ob ložen i k o ž o m (pe l l ibus) m a g a r c a , k o n j a ili m a z g e , u k r a š e n i b o j a m a i i n s i g n i j a m a sv. V l a h a 2 0 .

U r e š a v a n j u izg leda d u b r o v a č k o g š t i t a — scutum, ovoga p u t a p o m a ž e j e d a n l i kovn i izvor . T o j e š t i t n a O r l a n d o v o m s t u b u u D u b r o v n i k u , iz 1419. g o d i n e , k o j i se , zbog s a m e s i m b o l i k e ko ju i m a ta j s t u b , m o ž e s m a t r a t i z a t i p i č a n š t i t ko j i j e b i o u u p o t r e b i m e đ u s t a n o v n i š t v o m D u b r o v n i k a u p r v i m g o d i n a m a X V v e k a .

92

O r l a n d o v š t i t j e u o b l i k u b a d e m a sa b l ago z a o b l j e n i m ivi­c a m a i b l a g o m k o n v e k s n o š ć u . D u ž i n a m u j e p r i b l i ž n o o k o 80—85 c m . N jegova s p o l j n a ivica o j a č a n a j e t r a k o m , v e r o v a t n o o d gvoz­da , a n j u p r a t i i s t a t a k v a u n u t r a š n j a t r a k a o d k o j e po laz i o k v i r o d u k r a s n i h g o t i č k i h m o t i v a s a t r o l i s t o m . S r e d i n o m š t i t a , d o p o l o v i n e n j egove d u ž i n e , p r o t e ž e s e j o š j e d n a t r a k a s k r u ž n i m z a v r š e t k o m 2 0 (si . 35).

Ta j t i p š t i t a n a s l e d n i k j e tzv. n o r m a n s k o g š t i t a k o j i j e do­b i o i m e p o p o k r i v a č u iz Ba jea , g d e j e n a j č e š ć e p r i k a z a n . Njego­v o p o r e k l o n i j e s i g u r n o , p r e t p o s t a v l j a s e d a j e g e r m a n s k o 2 1 , me ­đ u t i m , o n s e č e s t o j a v l j a n a m e d i t e r a n s k i m s p o m e n i c i m a ku l tu ­r e 2 2 t a k o d a b i b i lo m o g u ć n o nać i t r a g n j e g o v o m p o s t o j a n j u u p r e d n j o a z i j s k i m , ili č a k i u a z i j s k i m k u l t u r a m a 2 3 .

O d X I d o X I I I v e k a o n j e b i o v r l o r a š i r e n u v e l i k o m de lu E v r o p e , d a b i m u se, z a t i m , o g r a n i č i l a u p o t r e b a n a z a p a d n i d e o e v r o p s k o g d e l a S r e d o z e m l j a . On se č e s t o j a v l j a u i t a l i j a n s k i m l i k o v n i m i z v o r i m a , g d e i m a , k a t k a d , v iše ili m a n j e z a o b l j e n u g o r n j u ivicu i , v iše ili m a n j e , zaš i l j en v r h , t a k o da se s r e ć e ne s a m o u o b l i k u b a d e m a , već i j a j e t a , ova la . T r i t a k v a o r i g i n a l n a š t i t a iz X I V v e k a n a l a z e se u I n s b r u k u , u ko l ekc i j i F e r d i n a n d e a (oko 1320) 2 4 , u m u z e j u B a r d i n i u F i r e n c i , k r a j X I V veka 2 5 , (si. 36) i u V i c t o r i a a n d A lb e r t m u z e j u u L o n d o n u , k a s n i X I V vek 2 6 .

B a d e m a s t i š t i t j a v l j a se i na s p o m e n i c i m a k u l t u r e X I I I i X I V v e k a u D a l m a c i j i . Na a n t i f o n a r i j u »F« iz F r a n j e v a č k o g s a m o ­s t a n a u Z a d r u , X I I I vek , na fol. 3 v in ic i ja l A p r i k a z a n a su dva v o j n i k a n a H r i s t o v o m g r o b u . Vojn ic i i m a j u u r u k a m a š t i t o v e ba­d e m a s t o g o b l i k a . I s t i t a k a v š t i t n o s i i sv. K r š e v a n , p r e d s t a v l j e n na re l je fu sv. Mihov i la , o k o 1389. na p o r t a l u c r k v e sv. Mihov i l a u Z a d r u . Vo jn i c i k a o n o s i o c i b a d e m a s t o g š t i t a j a v l j a j u se i na c r t e ž u »Uskr snuće« u K o s i r i ć e v o m k o d e k s u , kraj X I V i p o č e t a k XV v e k a , k o j i se č u v a u s a m o s t a n u f r a n j e v a c a u Š i b e n i k u 2 6 3 .

V . D e n k s t e i n , ko j i s e s p e c i j a l n o b a v i o p r o u č a v a n j e m pa-veze, z apaz io j e da se b a d e m a s t i ili ova ln i ( ja jas t i ) š t i t ov i javl ja­j u n a j č e š ć e u i t a l i j a n s k i m l i k o v n i m i z v o r i m a na s l i k a m a na ko­j i m a su p r i k a z a n i p e š a c i , k o n j a n i c i i nos ioc i o k l o p a ( a r m o u r --bea r e r ) . I š t i t ov i p e š a d i j e i k o n j a n i k a b i l i su i d e n t i č n o g o b l i k a , a l i su s e r az l ikova l i po vel ič in i . K o n j a n i c i su i m a l i š t i t o v e m a ­n j e ili s r e d n j e ve l ič ine , d o k su š t i t ov i p e š a d i j e b i l i ve l ik i i zakla­n ja l i s u s k o r o ce lu n j i h o v u f iguru 2 7 .

Ako b i s m o D e n k s t e i n o v e p e š a k e i n o s i o c e o k l o p a nazva l i n j i h o v i m p r a v i m i m e n o m — g r a d s k i s t r a ž a r i i z a spa l i vo jn ic i , o p e t s t r a ž a r i , n a H r i s t o v o m g r o b u , a k o n j a n i k e iden t i f ikova l i sa v l a s t e l o m , s a z n a j e m o da su u I t a l i j i u X I V v e k u š t i t — scutum n o s i l e i s t e k a t e g o r i j e s t a n o v n i š t v a k a o i u D u b r o v n i k u u i s to v r e m e . P r e m a t o m e scutum je i u I t a l i j i b i o o r u ž j e g r a d s ­ke s t r a ž e , p l e m s t v a i , u o p š t e , o s o b a k o j e n i s u b i l e u i z raz i to j

93

v o j n o j o rgan i zac i j i . T o i s to , s u d e ć i p r e m a m a l o b r o j n i m l i k o v n i m i z v o r i m a , m o g l o b i se izreć i i za D a l m a c i j u t r e ć e n t a .

N a j r a n i j i p r i k a z b a d e m a s t o g š t i t a n a n a š o j t e r i t o r i j i na­laz i se u c r k v i sv . M i h a j l a u S t o n u , a u X I I I i u X I V v e k u sli­k a n j e u m a n a s t i r i m a na t e r i t o r i j i d a n a š n j e S r b i j e i M a k e d o ­n i j e . Da p o m e n e m o t a k v e š t i t o v e u O h r i d u , u M a t e j i ć u , Nerez i -m a , Lesnovu , D e č a n i m a . T i š t i tov i , k a o i o n i na l i k o v n i m spo­m e n i c i m a i z I t a l i j e , u k r a š e n i su ili p r e d s t a v a m a , f i g u r a m a , k o j e b i t r e b a l o d a o d g o v a r a j u h e r a l d i č k i m z n a c i m a , ili o r n a m e n t a ! -n i m u k r a s i m a , k o j i su s ledi l i s t i l s k a s t r u j a n j a u u m e t n o s t i d o b a i p o d r u č j a g d e su n a s t a l i , ili p a k i m a j u g v o z d e n e t r a k e k o j e su , i s t o v r e m e n o , b i l e u k r a s i p o j a č a n j e š t i t a . N i n a j e d n o m m e n i p o z n a t o m p r i k a z u t a k v i h š t i t ova , t j . š t i t o v a u p o s e d u p l e m s t v a i p u č a n a , n i j e n a c r t a n g r b v l a d a r a ili k o m u n e .

Ako b i s e s m e l o i z t o g a da i z v u k u zak l jučc i , o s l a n j a j u ć i se p r i t o m e na već n a v e d e n i d o k u m e n t s k r a j a X I I I i dva do­k u m e n t a i z p r v e p o l o v i n e XV v e k a , o n i b i g las i l i : scutum d u b ­r o v a č k e v la s t e l e ili p u č a n a b i o j e u k r a š e n b i l o n j i h o v i m p r a v i m ili v e š t a č k i s t v o r e n i m g r b o v i m a ( n p r . v r s t a g r b o v a n a nad­g r o b n i m p l o č a m a p u č a n a ) i u k r a s n i m m o t i v i m a . J e d i n o š t i tov i t o g t i p a k o j i su ulazi l i u z v a n i č n o n a o r u ž a n j e O p š t i n e s m e l i su d a i m a j u in s ign i j e sv. V l a h a , z a š t i t n i k a g r a d a . I n a č e , deko r i s a -n j e š t i t o v a j e s t a r a p o j a v a . J o š i z V I v e k a p o s t o j e ves t i d a s u o n i bi l i o m i l j e n p r e d m e t za u k r a š a v a n j e z l a t a r a , a u XI v e k u s r e ć u s e p r v i t r a g o v i u k r a š a v a n j a š t i t o v a r a z n i m zas t r a šu ju ­ć i m f i g u r a m a , u č e m u se n a z i r u p o č e c i h e r a l d i k e , ko j i u p u ć u j u n a o r i j e n t a l n o p o r e k l o 2 8 .

M e đ u s a m i m š t i t o v i m a — scutum u D u b r o v n i k u p o s t o ­j a l e su p a k r az l ike , i b i le su p o z n a t e če t i r i v r s t e :

1. O b i č a n š t i t — scutum, k o j i se j a v l j a u d o k u m e n t i m a s a m o p o d t i m n a z i v o m b e z d r u g i h o b j a š n j e n j a . T o j e š t i t o ko­j e m j e do s a d a b i lo g o v o r a i ko j i s e m o ž e s m a t r a t i t i p i č n i m šti­t o m D u b r o v n i k a i n j egovog p o d r u č j a , o d n o s n o s t a n o v n i k a v a n v o j n i h f o r m a c i j a . O n j e p r i p a d a o i n v e n t a r u k u l t u r n i h d o b a r a z a p a d n o g M e d i t e r a n a .

2. Mal i š t i t — scutum parvum, p o m i n j e se u d o k u m e n t i m a s a m o j e d a n p u t , 1368. g o d i n e , u o p o r u c i v l a s t e l i n a N i k a Mlasko-n ića 2 9 . M o g u ć n o d a j e o n o d g o v a r a o m a n j i m š t i t o v i m a k o j e s u nos i l i i t a l i j a n s k i p l e m i ć i .

3. K a r a v a n s k i š t i t — scutum de caravana. Dva t a k v a š t i t a na laz i l a su s e m e đ u s t v a r i m a i o r u ž j e m M a r i n a de M a s s i , ko j i s u p o č e t k o m 1325. g o d i n e p r e d a t i n j egovo j žen i 3 0 . T a k v i š t i t ov i r a đ e n i su u Venec i j i , p o m i n j u se u k a p i t u l a r u s l i k a r a iz p o s l e d n j i h d e c e n i j a X I I I v e k a , a G . M o n t i c o l o s m a t r a da su b i l i n a m e n j e n i t r g o v i n i z a » m a n j e c iv i l i zovane n a r o d e « 3 1 . P r e ć e b i t i d a s u t o b i l i š t i tov i k o j e s u nos i l i č l anov i k a r a v a n a , o d a k l e im i naz iv . R a đ e n i su od k v a l i t e t n o g d r v e t a , k a o i scutum, al i

94

su o b l a g a n i n e š t a v l j e n o m k o ž o m (pele) i suš i l i su se u l e tn j i in m e s e c i m a , dva , a u z i m s k i m t r i d a n a , d o k je za š t i t ove o b l o ž e n e s t a v l j e n o m k o ž o m b i l o p r o p i s a n o t r i , o d n o s n o če t i r i d a n a 3 2 .

4 . B o s a n s k i š t i t , j a v l j a se u dva d o k u m e n t a iz p r v e po lo­v ine X I V v e k a . U d e c e m b r u 1335. g o d i n e p o d n e t a j e t u ž b a d a je za v r e m e p o ž a r a u K a š t e l u u k r a d e n i s p o d luže z v o n a unurn scutum bosinensem33. D r u g i p o d a t a k n a l a z i se u t e s t a m e n t u Ni­ko le Ser ize , k o j i je u m r o u k u ž n o j , 1348. god in i , i z a v e š t a o dva š t i t a de Bosna34.

B o s a n s k i š t i tov i , ili š t i t ov i r a đ e n i n a b o s a n s k i n a č i n , n i s u do s a d a o b j a š n j e n i 3 5 , a o n j i m a je i z r ečena p r e t p o s t a v k a da su u p i t a n j u b i le , bez s u m n j e , spec i f ične t i p o l o š k e o s o b e n o s t i ili p o s e b n e k a r a k t e r i s t i k e , z a n a t s k e i l i u m e t n i č k e 3 6 .

Po lazeć i o d č in jen ice d a š t i t n i j e b i o s a m o o d b r a m b e n o o r u ž j e već da j e u f e u d a l n o m d r u š t v u i m a o i s i m b o l i č k i k a r a k ­t e r i p r e d s t a v l j a o p o i s t o v e ć e n j e sa v l a d a r o m ili d r ž a v o m (npr . , j a v l j a n j e h e r a l d i č k i h š t i t o v a na p e č a t i m a v l a d a r a i z n a č a j n i h f euda l aca , k a s n i j e i s i tn i j eg p l e m s t v a , ili š t i t a s t a p o l j a na nad­g r o b n i m p l o č a m a 3 7 ) m o g l o b i s e r e š e n j e , izgleda, tzv. b o s a n s k o g š t i t a i z p r v e p o l o v i n e X I V veka , n a ć i u o b l i k u š t i t a k o j i se ja ­vl ja n a b o s a n s k i m p e č a t i m a i z t og v r e m e n a . T o j e m a l i t r oug la -s t i š t i t , ko j i j e b i o o p š t e z a s t u p l j e n o b l i k š t i t a u E v r o p i , izu­zev m e d i t e r a n s k i h z e m a l j a , i j av l j a se od p o l o v i n e X I I veka 3 8 , da b i t o k o m X I I I v e k a b i o o p š t e p r i h v a ć e n i z a s t u p l j e n u evro­p s k o j h e r a l d i c i 3 9 .

M i s l i m d a b i t a k a v t i p š t i t a , u k o l i k o n i j e p r e n e s e n m o t i v s e v r o p s k i h p e č a t a , t r e b a l o da o z n a č a v a š t i t u u p o t r e b i u n a o ­r u ž a n j u v o j s k e b o s a n s k i h b a n o v a , a k a s n i j e i k r a l j e v a , i to na p r o s t o r u c e n t r a l n e B o s n e , u n j i h o v o m s e d i š t u . T i š t i t ov i m o g l i su da p r i s t i ž u u B o s n u iz o b l a s t i gde su u p o t r e b l j a v a n i , na jve-r o v a t n i j e , i z U g a r s k e , k o j a j e , u o p š t e , u t i c a l a n a n a o r u ž a n j e t og de l a B o s n e . Ne i s k l j u č u j e m m o g u ć n o s t da su i r a đ e n i u B o s n i .

T r o u g l a s t i m a l i š t i t ov i p r e d s t a v l j e n i s u n a p e č a t i m a b a n a M a t i j e N i n o s l a v a (1232—1250), P a v l a S u b i ć a (1299—1312) i ba­na S t j e p a n a I I K o t r o m a n i ć a (1314—1353). J a v l j a j u se, z a t i m , i n a p e č a t i m a k r a l j a T v r t k a I 4 0 .

Spec i f i čnos t š t i t a p r e d s t a v l j e n o g na p e č a t i m a s k r a j a X I I I i i z p r v e p o l o v i n e X I V veka , u o d n o s u na e v r o p s k e t roug la -s t e š t i t ove iz i s tog v r e m e n a , og l eda se s a m o u b l a g o p o v i j e n o j ivici (si. 37), u k o l i k o n i j e s l uča jn i p o t e z i z r ađ ivača , d o k se povi-j e n e b o č n e s t r a n e j a v l j a j u i na e v r o p s k i m š t i t o v i m a već u X I I I v e k u 4 1 . To n i j e s r co l ik ob l ik , k a k o ga n a z i v a P . <\nđelić 4 2 , ko j i se , t a k o đ e , u p o t r e b l j a v a o u E v r o p i , al i r e d e , i ko j i je i m a o ti­p i č a n ob l ik s r c a .

U k o l i k o j e ova p r e t p o s t a v k a t a č n a , o n d a j e t a k a v t i p š t i t a b i o n e u o b i č a j e n za D u b r o v č a n e . U D u b r o v n i k u , a v e r o v a t n o i u

95

n jegovog na jb l i žeg k o p n e n o g s u s e d a u H e r c e g o v i n i , u p o t r e b l j a ­v a n je b a d e m a s t i š t i t , u s r p s k o j k r a l j e v s k o j vo j sc i , a m o ž d a i u o p š t c »s lovenski« o k r u g l i š t i t , p o r e d b a d e m a s t o g . U I t a l i j i , t a k o đ e , b a d e m a s t i š t i t . P r e m a t o m e t r o u g l a s t i š t i t z a D u b r o v č a ­ne b i o j e »bosansk i« š t i t ili š t i t i z B o s n e .

Z v a n i č n i vo jn i š t i t d u b r o v a č k e o p š t i n e , k o j i j e m o r a o d a i m a i u D u b r o v n i k u , k a o i u I t a l i j i , m a l a n e ins ign i j e K o m u n e 4 3

b i o j e od 1345. g o d i n e p a v e s a (pavesius). On j e u p o t r e b l j a v a n u t v r đ a v a m a i na b r o d o v i m a , a o s n o v n a n a m e n a mu j e b i l a da zaš t i t i s a m o s t r e l c e u o p š t e , a n a r o č i t o d o k su p r i p r e m a l i s a m o -s t r e l z a o d a p i n j a n j e s t r e l e 4 4 . P a v e z u su nos i l i vo jn ic i k o j i su p ra ­t i l i na k o p n u s a m o s t r e l c e ili b i l i uz n j i h u t v r đ a v a m a i na b ro­d o v i m a 4 5 . Z b o g t o g a su se o n i zval i pavesarius.

Paveza j e b i l a ve l ik i p r a v o u g a o n i š t i t , b l a g o k o n v e k s a n , n a s l e d n i k r i m s k o g š t i t a i s t og ob l i ka 4 6 , ko j i j e svo je s r edn joveko-v n o i m e , izg leda , d o b i o po g r a d u Pav i j i u s e v e r n o j I t a l i j i , k a k o je to o b j a š n j e n o u a n o n i m n o j h r o n i c i o s lavi t og g r a d a , k o j u je n a p i s a o n e k i P a v e ž a n i n , z a p o s l e n u p a p s k o j k u r i j i u A v i n j o n u o k o 1330. g o d i n e 4 7 .

P rv i p o m e n paveze na l az i se u I s t o r i j i B o l o n j e od C h e r u ­b in i C h i r a r d a c c i j a u d o k u m e n t u iz 1229. g o d i n e , i u k o j e m se n a v o d e s t v a r i i o r u ž j e p o t r e b n e za t v r đ a v u : . . . victualibus, ba-listis, sagittamentis, pavensibus48. U p o t r e b a p a v e z e u p r v o j po lo­v in i X I I I v e k a p o s v e d o č e n a je i u o p i s u o p s a d e V i t e r b a 1243. g o d i n e k a d s e n e m a č k i c a r F r i e d r i c h I I , z a p o č i n j u ć i n a p a d , za­k l o n i o sub grandi clipeo, non triangulo sed quadrato*9. Po jed i ­n a č n e ves t i o p o s t o j a n j u paveze , k a o n p r . u F i r e n c i u s e d m o j de­cen i j i d u ć e n t a 5 0 , u k a z u j u n a u p o t r e b u t o g t i p a š t i t a , a l i n j e g o v a š i r a p r i m e n a n a s t a j e t e k k r a j e m X I I I v e k a . K a o p o t v r d a m o ž e da pos luž i i o d l u k a v e n e c i j a n s k o g Ve l ikog veća od j u l a 1280. go­d i n e k o j o m j e p r o p i s a n o o r u ž j e k o j e m o r a d a i m a s v a k i m o r n a r s a p l a t o m od 50 do 100 l ib r i , i g d e se ne n a v o d i p a v e z a v e ć s c u t u m , i a k o se p o m i n j u s a m o s t r e l i 5 1 . M e đ u t i m , već u k a p e l i A r e n e u Pa­dov i Đ o t o v a a l e g o r i č n a f i gu ra s n a g e (For tezza ) , k o j a j e dovr še ­na o k o 1305. g o d i n e , d r ž i u r u c i ve l i ku p a v e z u sa u b o d e n i m vr­h o v i m a s t r e l a z a s a m o s t r e l e , k a o o z n a k o m n j e n e n a m e n e (si. 38).

P r e t p o s t a v l j a s e da j e u t e r m i n o l o š k o m p o g l e d u p r e t e č a , al i i i s t o v r e m e n i k paveze b i o tabolacius, k o j i se p o m i n j e u Sta­t u t u F i r e n c e od 1259. g o d i n e 5 2 , k a o i . u u p u t s t v i m a za v o j n e for­m a c i j e f i r e n t i n s k e k o m u n e i z 1260. g o d i n e 5 3 . S a m t e r m i n p o t i č e od l a t i n s k e r eč i tabula — d a s k a , p loča , a u p r e n o s n o m z n a č e n j u š t i t u o b l i k u p loče , o d n o s n o p r a v o u g a o n i š t i t 5 3 a . D r u g i s i n o n i m za p a v e z u b i o je targone5*.

U d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a i z X I V v e k a n a l a z e se s a m o t e r m i n i p a v e z a i i s k v a r e n i o b l i k od tabolaciusa: tobolacius (1378)'5, ko j i se 1418. g o d i n e j a v l j a u i s p r a v n o j o r t og ra f i j i k a o tavolaco™. T a k o đ e , u XV v e k u , p o m i n j e se i t a r g o n e 5 7 .

96

K a o š t o j e n a v e d e n o , p a v e z e su se već na laz i l e u zvanič-r.om n a o r u ž a n j u D u b r o v a č k e o p š t i n e k r a j e m n o v e m b r a 1345. go­d ine , k a d a j e p r o p i s a n o o d l u k o m V e ć a u m o l j e n i h d a n a s v a k o j «:onduri i znad 60 m i l i j a r i n o s i v o s t i , k o j a p lov i u k o n z e r v i sa

v a č k o m r o b o m ka Venec i j i , m o r a b i t i 1 0 paveza , k o j e su si­g u r n o b i le n a m e n j e n e z a z a š t i t u č e t v o r i c e s a m o s t r e l a c a , n a j a m ­n i k a , k o j i s u se , t a k o đ e , na laz i l i n a b r o d u , d o k j e 1 6 o b i č n i h n a j a m n i k a i m a l o š t i t o v e — scutum51. N a r e d n i p o m e n paveze od 8 . a v g u s t a 1346. g o d i n e , p o v e z a n i ovog p u t a sa b r o d o v i m a , o o t v r đ u j e d a j e p a v e z a b i l a o r u ž j e O p š t i n e . O n a s e č u v a l a s a d r u g i m o r u ž j e m u o p č t i n s k o m s k l a d i š t u — Cammera comunis*9.

Paveze se, i nače , n e š t o r a n i j e s r e ć u u j e d n o m d o k u m e n t u : 1 - m a j a 1330. g o d i n e t r i I t a l i j a n a n a p u t u z a Sv. S r đ založi l i s u u D u b r o v n i k u svo je o r u ž j e : m a č e v e , noževe , k o p l j a , š l e m o v e i 3 paveze 6 0 , k o j e j e o d g o v a r a l o o b a v e z n o m n a o r u ž a n j u pešaka-na-j a m n i k a f i r e n t i n s k e k o m u n e 6 1 .

P r i m e n a p a v e z e u n a o r u ž a n j u n a m e n j e n o m za t v r đ a v e i b r o d o v e u D u b r o v n i k u v r e m e n s k i se p o k l a p a sa v e s t i m a o u p o ­t r eb i paveze u D r a č u 6 2 , T r o g i r u 6 3 , na H v a r u 6 4 , P a g u 6 5 , u S k r a d i n u 6 6 . S t iče se u t i s a k k a o da su r a t o v i 1345/46 . i 1349/50. n a t e r a l i Ve­nec i ju da s n a b d e svo je p o d l o ž n e g r a d o v e (izuzev D r a č a ) i o v o m v r s t o m š t i t o v a ko j i su u t o v r e m e j o š u v e k p r e d s t a v l j a l i , b a r z a i s t o č n u o b a l u J a d r a n a , n o v o z a š t i t n o o r u ž j e . U p r a v o s e p t e m b r a 1349. g o d i n e o d l u č e n o j e u d u b r o v a č k o m M a l o m v e ć u da se k u p i u Venec i j i 100 paveza . 6 7

Do j u l a 1361. g o d i n e n e m a ves t i u d o k u m e n t i m a o paveza-m a , a o n d a se o p e t j a v l j a j u u v r e m e r a t a sa V o j i s l a v o m Voj inovi -ć e m . Ve l iko veće t a d j e o d r e d i l o da se k u p i u Venec i j i 100 pave­za 6 8 . To je b i l a i p o s l e d n j a k u p o v i n a ove v r s t e š t i t o v a u Venec i j i . Od k r a j a s e d m e decen i j e , ili n e š t o r a n i j e , u D u b r o v n i k u se s t a l n o na laz io j e d a n m a j s t o r pavesarius69, t a k o d a j e o d t o g v r e m e n a D u b r o v a č k a o p š t i n a b i l a n j i m a d o b r o s n a b d e v e n a . U u g o v o r u ko­j i j e s a p r e d s t a v n i c i m a O p š t i n e s k l o p i o p o č e t k o m j a n u a r a 1371. g o d i n e m a j s t o r z a paveze F r a n č e s k o i z B o l o n j e , i n a č e s t a n o v n i k Venec i je , p r e c i z i r a n o j e d a g o d i š n j e m o r a d a i z r ad i z a O p š t i n u 150 k o m p l e t n i h paveza 7 0 .

Ob l ik d u b r o v a č k i h p a v e z a o d g o v a r a o j e i t a l i j a n s k o m , n e s a m o š t o su ih r ad i l i š t i t a r i i z I t a l i j e , već š t o su ih on i t a m o i izvozil i 7 1 . U n e k o l i k o i t a l i j a n s k i h l i k o v n i h i zvora s k r a j a X I V v e k a s r eće s e p r e d s t a v l j e n a paveza , m a d a s u n j e n i p r i k a z i r e t k i , j e r n j en i nos ioc i n i s u č e s t o b i l i o b j e k t u s l i k a r s t v u ili u s k u l p t u r i . U S a n G i m i g n a n o n a f resci R a s p e ć e , k o j u j e r a d i o s i j en sk i s l i k a r B e r n a o k o 1380. g o d i n e , d v a v o j n i k a p e š a k a i m a j u b l a g o konvek ­sn i , s k o r o p r a v o u g a o n i š t i t s a b l a g o p o v i j e n i m s t r a n a m a i d u ž o m g o r n j o m s t r a n o m n e g o š t o j e n jo j p a r a l e l n a d o n j a , d a k l e , o b l i k k o j i p o d s e ć a na t r a p e z , i ko j i j e b i o d u g a č a k o k o 1 m e t a r . Pa­veze i s tog o b l i k a i ve l ič ine m o g u se v ide t i u s cen i b i t k e u Pizi ,

7 DUBROVAČKO ORUŽJE 97

k o j u j e r a d i o S p i n e l l o A r e n t i n o 1391. g o d i n e . J e d a n lep p r i m e r a k paveze ( t a rgone ) s k r a j a X I V v e k a na laz i se u M u z e j u Đ a r d i n i u F i r e n z i 7 2 (5/. 39).

D u b r o v a č k e p a v e z e m o r a l e s u d a b u d u r a đ e n e o d kva l i te t ­n o g d r v e t a , k o j e je č e s t o , u v e l i k i m k o l i č i n a m a i u d v e m a veliči­n a m a , p r i s t i z a l o iz o b l a s t i o k o D r i m a 7 3 , Ulc in ja 7 4 , D r a č a 7 5 , i Lješa ' - . D r v e n i k o s t u r j e p r e s v l a č e n d o b r o m , s t a v l j e n o m k o ž o m o d k o n j a , i b i o j e s n a b d e v e n s v i m p o t r e b n i m r e m e n i m a , g v o z d e n i m ploča­ma i o b o j e n i m s l i k a m a 7 7 .

Ve l i č ina paveze zavis i la j e o d n j e n e n a m e n e , t a k o d a s u p o s t o j a l e če t i r i v r s t e p a v e z e :

1 . paveze u o b i č a j e n o g o b l i k a , 2 . paveze za s t r a ž a r s k a m e s t a , 3. paveze za gal i je , i 4 . m a l e paveze . Od te n j i h o v e ve l ič ine zavis i la j e i n j i h o v a cena . N a j s k u p ­

lje su b i le paveze za s t r a ž a r s k a m e s t a (4 = 4,5 d u k a t a ) , za n j i m a su s ledi le paveze u o b i č a j e n o g t i pa , 1 d u k a t po k o m a d u , z a t i m su do laz i l e m a l e paveze (4 = 3 d u k a t a ) , a na j j e f t i n i j e su b i le pa­veze n a m e n j e n e za ga l i je ( 1 7 = 1 1 d u k a t a i 10 g r o š a ) 7 8 .

D o k r a j a X I V v e k a paveze s u b i le n a m e n j e n e z a b r o d o v e 7 9

i t v r đ a v e u S t o n u 8 0 , D u b r o v n i k u 8 1 , a od 1390. i za o s t r v o S i p a n 8 3 . K a o i z raz i to o r u ž j e v o j n i h f o r m a c i j a , o n e se r e t k o p o m i n j u u po-s e d u p o j e d i n a c a 8 3 .

P o r e d š t i t o v a — scutum i pavesius — u d o k u m e n t i m a se na i l az i na j o š t r i t i p a o d b r a m b e n o g o ruž j a , na targe, rotelle i buccularius.

T a r g a se p o m i n j e s a m o u dva d o k u m e n t a i z d r u g e polovi­ne X I V veka , t a č n i j e 1363. i 1372. g o d i n e . U o b a s luča j a n j u su ima l i p l e m i ć i — N i k o l a A n d r i j e S o r k o č e v i ć 8 4 i I l i j a B u n d i ć (He-l ias de B o n d a ) 8 5 .

U to v r e m e t a r g a , i nače , p o z n a t a j o š u X I I I v e k u , p r ed ­s t av l j a l a j e j o š u v e k iz raz i t i š t i t kon j i ce , o d n o s n o p l e m s t v a , i i m a l a j e g r u b p r a v o u g a o n i ob l i k , k o n k a v a n , z a r a z l i k u o d d r u g i h v r s t a š t i t o v a k o j i s u b i l i s a s p o l j n e s t r a n e k o n v e k s n i . K a o oruž­je b o r b e o n a i ščezava k r a j e m X I V v e k a da b i u XV v e k u , u bi­z a r n i m o b l i c i m a , p o s t a l a o r u ž j e t u r n i r a i p a r a d a 8 6 .

P r i k a z t a r g e i z p e r i o d a d o k j e j o š b i l a o r u ž j e , č in i m i s e d a b i b i o n a n a d g r o b n o j p loč i i z T r s t e n a k o d D u b r o v n i k a , g d e j e u r e z a n š t i t p r a v o u g a o n o g o b l i k a s u n u t a r p o v i j e n o m g o r n j o m i d o n j o m s t r a n o m , š t o b i t r e b a l o d a u k a z u j e n a n j e g o v u k o n k a v -n o s t . Na p o v r š i n i š t i t a n a l a z i s e p r e d s t a v a ž ivo t in je u r a m p a n t s t a v u (5/. 1) i s t e , k o j a se s r eće u g r b u Ba l š i ća . P r e d s t a v a t a k v o g t i p a t a r g e d a t i r a ova j v l a s t e l i n s k i n a d g r o b n i s p o m e n i k n a j k a s n i j e u p r v u č e t v r t i n u XV v e k a , j e r p o s l e t o g a t a r g a dob i j a u s e k na g o r n j o j s t r a n i , n a ko j i s e o s l a n j a l o k o p l j e 8 7 . T o j e p o z n a t i t i p tzv.

98

u g a r s k e t a r g e , g l a v n o g o r u ž j a n a e v r o p s k i m v i t e š k i m t u r n i r i m a , a č i ja se p r e d s t a v a č e s t o s r e ć e na h e r c e g o v a č k i m s t e ć c i m a .

M a l a t a r g a — targeta, n a m e n j e n a , i sk l juč ivo , za d j o s t r e i p o m p e 8 8 , n a v o d i s e s a m o u t e s t a m e n t u P a s k v e , s i na A n d r e j e Ma­r i j inog sa K o l o č e p a 1363. g o d i n e 8 9 .

P o s e b a n t i p š t i t a b i l e su rotelle, k o j e se u D u b r o v n i k u po-m i n j u j o š 1285. g o d i n e u s lužb i o d b r a n e od u d a r c a m a č e m pri l i ­k o m j e d n o g u l i č n o g r a z r a č u n a v a n j a u g r a d u 9 0 . U i s to v r e m e o n e su se u p o t r e b l j a v a l e i u T r o g i r u 9 1 , a r a đ e n e su u Venec i j i , g d e su o b l a g a n e s t a v l j e n o m i n e š t a v l j e n o m k o ž o m 9 2 .

U X I V v e k u r o t e l e se r e t k o p o m i n j u u d u b r o v a č k i m doku­m e n t i m a , i to s a m o 1348. 9 3 i 1363. g o d i n e 9 4 . K r a j e m X I V veka , izgleda, p o v e ć a l a se p o t r a ž n j a za n j i m a i o n e se i z r a đ u j u u Du­b r o v n i k u 9 5 .

R o t e l a j e b i l a m a l i o k r u g l i š t i t o d d r v e t a , o b l o ž e n k o ž o m ili g v o z d e n i m p l o č i c a m a , k o n v e k s a n sa s p o l j n e s t r a n e i i m a o j e , k a t k a d , u m b o u s r e d i n i . S u n u t r a š n j e s t r a n e na laz i l e su se k o ž n e t r a k e , k r o z k o j e se p r o v l a č i l a r u k a , i k o ž n a d r š k a za h v a t a n j e 9 1 .

V r l o s l i čna ro t e l i ( ru te l i ) b i la j e v r s t a š t i t a n a z v a n a buccu-larius, k o j a se u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a j a v l j a n e k o l i k o p u t a sa r a z n i m i m e n i m a : buchulir (1363) 9 7 , buchelerius (1366 9 8 , 1370 9 9) i bucliera (1389) 1 0 0 . On je i m a o u s r e d i n i j e d a n o š t a r gvozden i ši­l jak ko j i n i je d o z v o l j a v a o p r o t i v n i k u da se suv i še p r ib l i ž i nos io ­c u t a k v o g š t i t a 1 0 1 .

R o t e l a i buccularius b i l i su o r u ž j e l ične za š t i t e , s r a č u n a t o n a p o j e d i n a č n u b o r b u , a d a p r i t o m e n e p r e d s t a v l j a j u s a m o pas i ­van z a k l o n , već d a s e v e š t i m r u k o v a n j e m n j i m a m o ž e o t k l o n i t i u d a ­r a c m a č a ili mu p a r i r a t i . U I ta l i j i i F r a n c u s k o j n o š e n i su o k a č e n i k u k o m o p o j a s u 1 0 2 . Čes to su b i l i l epo d e k o r i s a n i , pa su s luži l i i k a o u k r a s 1 0 3 .

P o m e n i r u t e l e i bucculariusa u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a vezu ju ih sa p u č a n i m a — m o r n a r i m a , k a m e n a r i m a , t r g o v c i m a i v l a s n i c i m a b r o d o v a .

U r a z v o j u s r e d n j o v e k o v n o g o k l o p a , p o d č i m e se p o d r a z u -m e v a j u svi o n i de lov i z a š t i t n e o d e ć e ko j i su se u to v r e m e po jav­l j ival i ili m o d i f i k o v a l i da b i p o č e t k o m XV v e k a p r e r a s l i u o k l o p u p u n o m s m i s l u t e reć i , p o s t o j a l a s u t r i p r e l o m n a p e r i o d a : d o b a p l e t e n i h ver iž ica (1066 — o k o 1250), u v o đ e n j e m e t a l n i h p l o č a (oko 1250 — o k o 1330) i r a n i p l o č a s t i o k l o p (oko 1330 — o k o 1410) 1 . B r z i n a i e f i k a s n o s t p r i m e n e n o v i h o t k r i ć a zavis i l i su od o b l a s t i i , u t o m p o g l e d u , r az l ikova l i su se i s t o č n i d e o E v r o p e i , d o n e k l e , S k a n d i n a v i j a , g d e j e p o d u t i c a j i m a Azije p o s t o j a o kon-

O K L O P

r 99

t i n u i t e t p l o č a s t i h š t i t n i k a za t e lo ; p loč ice , su b i l e p o v e z a n e kož­n i m r e m e n i m a ili l j u s k a s t o p o r e d a n e 2 , i z a p a d n i d e o E v r o p e gde , p o s l e p r o p a s t i R i m s k o g C a r s t v a , t e k o k o s r e d i n e X I I I v e k a , ula­ze u o p š t u u p o t r e b u m e t a l n i de lov i za z a š t i t u n o g u , k o l e n a , lak-tova , a z a t i m i z a š t i t n i de lov i za g r u d i i l eđa , ko j i su do t l e , izgle­da , r a đ e n i o d kože 3 .

O d k r a j a X I I I v e k a m e đ u n a r o d n i znača j dob i l i s u c e n t r i za i z r a d u o k l o p a u s e v e r n o j I t a l i j i , L o m b a r d i j i , a na če lu se na­lazio M i l a n o . N j i h o v i p r o i z v o d i b i l i su t r a ž e n i u E v r o p i 4 i m o ž e s e p r e t p o s t a v i t i , p o š t o ne p o s t o j e s t u d i j e o i t a l i j a n s k o m o k l o p u i z X I V veka , da su e v r o p s k i o p k l o p i i z t og v r e m e n a eng le sk i , f r a n c u s k i , pa d o n e k l e i n e m a č k i — bi l i p o r e k l o m s j u g a 5 . P o d u t i c a j e m s e v e r n e I t a l i j e r azv i j ao se i o k l o p u D u b r o v n i k u tre-ć e n t a .

N a o s n o v u d u b r o v a č k i h a r h i v s k i h p o d a t a k a m o ž e s e u tvr ­d i t i d a j e p o s t o j a l a r a z l i k a i z m e đ u de lova o k l o p a ko j i s u p r i pa ­da l i z v a n i č n o m n a o r u ž a n j u D u b r o v a č k e o p š t i n e i o n i h k o j i su se na laz i l i u p o s e d u p o j e d i n a c a i k o j i su b i l i r a z n o v r s n i j i i b r o j n i j i .

O k l o p , k a o z v a n i č n o o r u ž j e D u b r o v n i k a , s a s t o j a o s e o d 1317. g o d i n e , od k a d a p o s t o j e o t o m e ves t i , p a do k r a j a X I V ve­ka s a m o iz t r i de l a : 1 . z a š t i t n o g de l a za g r u d i ko j i se zvao cora-tia, coracia, coraga, a či j i je s i n o n i m b i l a lorica u d r u g o j p o l o v i n i v e k a 6 , 2) z a š t i t n o g o k o v r a t n i k a — collare, collarium i 3) p o k r i v a ­ča za g l avu — arma de testa, capellus, capellinus. S a m o u jed­n o m d o k u m e n t u , i to iz 1349. g o d i n e , p o m i n j u se i z a š t i t n e ru­kav ice — guantf.

Te de love o k l o p a D u b r o v n i k j e u p r v o j p o l o v i n i v e k a na­b a v l j a o u Venec i j i : 1317 — »veliki b r o j « k o r a č a 8 , 1348 — 91 ko-r a č u 9 i 1349 — 150 k o r a č a s o k o v r a t n i c i m a , r u k a v i c a m a i kaciga­m a 1 0 . N e m o g u ć n o j e u t v r d i t i d a l i s u t e n a b a v k e u v e k b i l e pove­z a n e sa v r a ć a n j e m s t a r i h n e u p o t r e b l j i v i h o k l o p a u v e n e c i j a n s k i a r s e n a l , k a k o se i z r ič i to n a v o d i u r e š e n j u m l e t a č k e v l a d e iz 1348. g o d i n e : »Et etiam possint Ubere de hine extrahere et cemduci facere Ragusii curatias LXXXXI, qua cambiaverint hie cum to-tidem de suis coratiis veteribus, conduetis de Ragusio Venetias«11.

O d s r e d i n e X I V v e k a D u b r o v n i k s e o r i j e n t i s a o n a sops tve -ne i zvore i od t a d a s t a l n o se na l az io u o p š t i n s k o j s lužb i b a r po j e d a n m a j s t o r z a o k l o p e 1 2 , p o r e d n e k o l i c i n e o k l o p a r a ko j i s u b i l i g r a d s k e z a n a t l i j e , k a t k a d , i u p o l u s l u ž b e n o m o d n o s u sa O p š t i n o i n k o j a i m j e d a v a l a n o v a c z a n a j a m r a d i o n i c e 1 3 . T i g r a d s k i ok lopa-r i už iva l i su i zves t an ug led , č i m j e Veće u m o l j e n i h m o r a l o u j u l u 1381. g o d i n e d a s k r e n e p a ž n j u p o s l a n i c i m a B a l š e I I B a l š i ć a d a m o g u da k u p e o k l o p e a coracariis comunis Ragussi et non a ci-vibus14. O b e k a t e g o r i j e z a n a t l i j a s a s v i m su p o d m i r i v a l i p o t r e b e u d e l o v i m a o k l o p a O p š t i n e i s t a n o v n i k a D u b r o v a č k e R e p u b l i k e .

100

O d l u k o m Veća u m o l j e n i h od 14. a v g u s t a 1366. g o d i n e b i o ie z a b r a n j e n u v o z i izvoz sv ih de lova o k l o p a , a ne s a m o o n i h ko­j i su p r i p a d a l i o p š t i n s k o m n a o r u ž a n j u , i t o s e p o d j e d n a k o o d n o ­silo i na D u b r o v č a n e i na s t r a n c e . J e d i n o j e p o j e d i n a c m o g a o u n e t i u D u b r o v n i k o k l o p za sebe , a l i j e o t o m e m o r a o da b u d e o b a v e š t e n k n e z i M a l o veće k o j e je d a v a l o dozvo lu o i s k r c a v a n j u tog o r u ž j a . S l o b o d a n izvoz b i o j e t a d a dozvo l j en s a m o dvoj ic i du­b r o v a č k i h o p š t i n s k i h o p l o p a r a , k a o i S r b i m a i B o s a n c i m a ko j i su d o n e l i u D u b r o v n i k n a o p r a v k u p o j e d i n e d e lo v e o k l o p a 1 5 .

T e v l a d i n e m e r e z a z a š t i t u d u b r o v a č k e p r o i z v o d n j e o k l o p a i s p r e č a v a n j a p r e k o m e r n i h u v o z a de lova z a š t i t n e odeće , k a o i o g r a n i č a v a n j a n e d o z v o l j e n o g izvoza, b i l e su u to v r e m e , ve rova t -no , j o š p o t r e b n e . Već od d e v e t e d e c e n i j e X I V v e k a na i l az i s e u d o k u m e n t i m a na s l an je o r u ž j a u Apu l i j u 1 6 , S a n S e p o l k r o u Tos-k a n i 1 7 i u U l c i n j 1 8 . U p o s l e d n j o j decen i j i v e k a O p š t i n a je b i l a ta­k o d o b r o s n a b d e v e n a o k l o p i m a d a j e m o g l a d a p o z a j m i k o r č u ­l a n s k o j o p š t i n i 3 0 k o m p l e t n i h o k l o p a 1 9 .

Uvoz o k l o p a p o n o v i o s e j e d i n o u v r e m e r a t a i z m e đ u Vene­cije i Đ e n o v e o k o o s t r v a T e n e d o s a 1378—1381. g o d i n e , k a d a j e d u b r o v a č k a v l a d a k u p i l a od p o s a d e đ e n o v l j a n s k e ga l i je i i z Đe­n o v e z n a t n e ko l i č ine k o r a č a , k a c i g a i o k o v r a t n i k a n a m e n j e n i h za ga l i je 2 0 .

Delovi o k l o p a k o j i su se na laz i l i u o p š t i n s k o m s k l a d i š t u o r u ž j a , O p š t i n a j e d a v a l a z a p o s t o j e ć e k o p n e n e v o j n e f o r m a c i j e i za b r o d o v e . Do s r e d i n e v e k a svi k o j i su p r i p a d a l i » k o p n e n i m s n a g a m a « , a b i l i su o b a v e z n i da p o s e d u j u n e k i d e o o k l o p a , dob i -ja l i su ga uz n a p l a t u . I zg l eda da su od 1349. g o d i n e , a m o ž d a i n e š t o r a n i j e a k o j e t o p o v e z a n o s a d e c e n a m a , k o r a č u o tkup l j i ­val i s a m o p l e m i ć i . M e đ u t i m , 12. s e p t e m b r a 1349. u o d l u c i M a l o g veća da se k u p i u Venec i j i 150 k o r a č a s k a c i g a m a , r u k a v i c a m a i o k o v r a t n i c i m a , n a z n a č e n o j e da s e t o p o d e l i m e đ u v l a s t e lu i pu-č a n e p r e m a n j i h o v i m m o g u ć n o s t i m a 2 2 .

I z d r u g e p o l o v i n e v e k a ves t i o o p š t i n s k i m d e l o v i m a ok lo­p a u k a z u j u s a m o n a n j i h o v o p o s t o j a n j e u t v r đ a v a m a S t o n a : 1361 — 30 k o r a č a , 30 o k o v r a t n i k a i 30 kac iga 2 3 , 1376 — k o r a č e i kac i ­ge 2 4 , 1382 — 100 k o r a č a i 100 k a c i g a 2 4 a , 1386 — 30 k o r a č a 2 5 , 1396 — 6 k o r a č a i 6 g v o z d e n i h š e š i r a u s v a k o j od t r i s t o n s k e t v r đ a v e 2 0 . I z o d l u k e M a l o g veća od 7 . d e c e m b r a 1402. g o d i n e s a z n a j e s e da su k o r a č e i gvozden i še š i r i b i l i n a m e n j e n i za s a m o s t r e l c e u S to­n u 2 7 , i n j i h su o n i dob i j a l i da n o s e d o k im j e t r a j a l a o b a v e z a da b u d u u t v r đ a v i .

N a o s n o v u u r e d b i o n a o r u ž a n j u b r o d o v a s led i d a j e o d 1313. g o d i n a n a s v a k o m b r o d u o d i i znad 2 0 mi l i j a r i n o s i v o s t i m o r a l o b i t i 10 k o m p l e t n i h k o r a č a , a p o s e b n o za s v a k o g m o r n a r a kac iga 2 8 . Go­d i n e 1336. t a u r e d b a n e š t o j e i z m e n j e n a , s t i m š t o s u n a b r o d o ­v i m a i s p o d 20 m i l i j a r i p a t r o n i m o r n a r i m o r a l i i m a t i kac igu 2 9 , a i znad te n o s i v o s t i b r o d a 5 k o m p l e t n i h k o r a č a i za s v a k o g m o r n a -

101

r a po kac iga 3 6 . U r a t n o j 1345. god in i d o d a t a j e j o š j e d n a n o v a od­r e d b a da s v a k a k o n d u r a k o j a i m a i z n a d 60 m i l i j a r a i p lov i sa t r g o v a č k o m r o b o m u k o n z e r v i za Venec i ju , m o r a b i t i s n a b d e v e -na sa 20 k o r a č a , š t o je b i lo p o d e l j e n o m e đ u 16 n a j a m n i k a i 4 sa-m o s t r e l a c a , i sa 32 g v o z d e n a š e š i r a za n j ih i 12 m o r n a r a 3 1 . Odlu­k o m Malog veća od 8 . a v g u s t a 1346. g o d i n e r e g u l i s a n a j e poza j ­m i c a de lova o k l o p a za b r o d o v e i z o p š t i n s k o g s k l a d i š t a o r u ž j a na t a j n a č i n , š t o j e u m e s t o p o z a j m l j e n o g v r a ć e n o n o v o o r u ž j e 3 2 .

N e k o l i k o d o k u m e n a t a i z d r u g e p o l o v i n e X I V v e k a obave -š t a v a j u o p o s t o j a n j u k o r a č a , k a c i g a i , k a t k a d , i o k o v r a t n i k a na b r o d o v i m a 3 \ T o o ruž j e j e i da l j e p o z a j m l j i v a n o od O p š t i n e , al i se s a d a za n j ega p o l a g a o zalog, a a k o se o š t e t i m o r a l o se da t i na p o p r a v k u 3 4 .

O izg ledu k o r a č a , o k o v r a t n i k a i k a c i g a k o j e su p r i p a d a l e z v a n i č n o m n a o r u ž a n j u D u b r o v a č k e R e p u b l i k e , n e m a u o p š t e ni­k a k v i h p o d a t a k a u d o k u m e n t i m a . Može se p r i m i t i s a m o k a o či­n jen ica , s o b z i r o m na izvore s n a b d e v a n j a i izvoze u I t a l i j i , da su t i o p š t i n s k i de lovi o k l o p a o d g o v a r a l i t i p o l o š k i i s t im t a k v i m de-l o v i m a o k l o p a u Venec i j i , Đenov i , F i r enc i i u d r u g i m i t a l i j a n s k i m k o m u n a m a gde su ima l i i s tu n a m e n u . A u p r a v o o k o r a č a m a , oko-v r a t n i c i m a , a d o n e k l e i o k a c i g a m a mi l ic i je i p o s a d a b r o d o v a u I t a l i j i n a j m a n j e s e zna .

O d e l o v i m a o k l o p a k o j e su p o s e d o v a l i p u č a n i i v l a s t e l a u D u b r o v n i k u u X I V v e k u n e š t o v iše se s a z n a j e iz r a s p o l o ž i v i h do­k u m e n a t a , i a k o su i t i p o m e n i , u o snov i , š t u r i , i u o d n o s u na ves t i i z o b j a v l j e n i h i n v e n t a r a , r a č u n a f e u d a l a c a z a p a d n e E v r o p e , s a d r ž a j n o s i r o m a š n i .

Č i ta juć i d u b r o v a č k e d o k u m e n t e o o k l o p i m a s t i če se u t i s a k d a o k l o p , k a o p o j a m v i t e š k e z a š t i t n e odeće k a s n o g s r e d n j e g ve­k a , n i j e u o p š t e p o s t o j a o u D u b r o v n i k u t r e ć e n t a . S a s v i m d r u k č i j e d r u š t v e n e i e k o n o m s k e o r i j e n t a c i j e us lov l j ava le su n o š e n j e o n i h de lova z a š t i t n e o d e ć e ko j i su o d g o v a r a l i vo jno j o rgan izac i j i Du­b r o v n i k a i p o t r e b a m a t r g o v a c a , bez o b z i r a da l i su to bi l i ple­m i ć i ili p u č a n i , ko j i su p lovi l i m o r e m ili s e k r e t a l i b a l k a n s k i m p u t e v i m a .

a ) Z a š t i t n i d e l o v i o d e ć e •

Pancerija

U celoj E v r o p i u X I V v e k u j o š u v e k se n o s i l a p a n c i r n a ko­šu l j a s a d u g i m ili k r a t k i m r u k a v i m a , i z r a đ e n a o d s p o j e n i h gvoz­d e n i h a lk i , k a o o s n o v n a z a š t i t a t e l a (si. 40) . N j e n r a z v o j n i p u t u t o m v e k u s a s t o j a o s e s a m o o d n j e n o g s k r a ć i v a n j a , t a k o d a j e kra­j e m v e k a d o p i r a l a d o b u t i n a .

U s a v r š e n o s t u p r o i z v o d n j i p a n c i r n i h k o š u l j a p o s t i g n u t a je u I t a l i j i već u X I I I v e k u ; m e š a n j e m b a k a r n e i gvozdene žice,

102

d o b i j a l a se ne s a m o veča e l a s t i č n o s t , već i e s t e t s k i e feka t , a pri-m e n o m b o j a p a n c i r n e k o š u l j e p o s t o j a l e s u c r v e n e , ze lene , c r n e i p lave 3 5 . P r e m a o b l i k u ver iž ica , o d n o s n o n a č i n u z a k i v a n j a t i h a lk i p r i n j i h o v o m s p a j a n j u , b i lo j e , k a k o s e s a z n a j e i z j e d n o g r a č u n a p r i n č e v a S a v o j a iz 1375. g o d i n e , p a n c i r n i h k o š u l j a de mallia plata . . . e t rotonda36, sa s p l j o š t e n i m i o b l i m a l k a m a .

O k r u g l e a lke n a i z m e n i č n o s p o j e n e češće s e j a v l j a j u na ve­n e c i j a n s k i m l i k o v n i m o s t v a r e n j i m a X I V v e k a , n p r . , ve r ižn i oko-v r a t n i c i s t r a ž e n a p o k r i v a č u Z l a t n e p a l e , r a d P a v l a V e n e c i j a n c a i p o m o ć n i k a , u Bazi l ic i sv. M a r k a , p a n c i r n e k o š u l j e k o n j a n i k a na sl ici »Raspeće i p r o r o c i « n e p o z n a t o g v e n e c i j a n s k o g s l i ka ra iz X I V veka , ver ižn i o k o v r a t n i c i s t r a ž e u scen i »Vask resen je« , m i n i j a t u r a An t i fona r i j a , p o č e t a k X I V veka , m s . V, 131 u M u z e j u K o r e r u Venec i j i .

U D u b r o v n i k u se p a n c i r n a k o š u l j a j a v l j a u p o s l e d n j e dve decen i j e X I I I v e k a (1280, 1295. i 1299) 3 7 , a p o m e n »unam pance-riam cum capirone«, ko j i se o d n o s i na n j e n u k u p o v i n u u D r a č u , a z a t i m p r o d a j u u T r a n i 1280. g o d i n e 3 8 , t r e b a s h v a t i t i u p u n o m s r e d n j o v e k o v n o m z n a č e n j u : p a n c i r n a o d e ć a s a v e r i ž n i m p o k r i ­v a č e m za g lavu , ko j i je s n j o m č in io j e d n u c e l i n u (si. 41) . U to v r e m e , k r a j e m X I I I v e k a , p a n c i r n u k o š u l j u p o s e d o v a l i su u Du­b r o v n i k u v l a s t e l a i p u č a n i .

Sve do 1370. g o d i n e u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a s p o r a d i č ­no se na i l az i na t e r m i n panceriai7a. M e đ u t i m , n j e g o v o p o n o v n o ja­v l j an je od o s m e decen i j e X I V v e k a ne b i m o r a l o da s e o d n o s i iz­r i č i t o n a p a n c i r n u k o š u l j u , j e r panceria j e n e k a k o u p r a v o o d tog v r e m e n a p o č e l a da znač i i z a š t i t n i d e o za t r b u h i g o r n j i d e o bu­t i na , z a š t i t n u s u k n j u k o j a se s a s t o j a l a od 3 do 6 p loč ica , u p o -r e d o s j a v l j a n j e m n e z a v i s n o g o k l o p a za g r u d i . U k a s n o m X I V v e k u o n a s e j a v l j a u o b l i k u h o r i z o n t a l n o p o l o ž e n i h m e t a l n i h t r a k a , j e d n e p r e k o d r u g e , s p o j e n i h k v a č i c a m a i č a v l i m a za gru­d n i o k l o p 3 9 .

V e r o v a t n o k a o z a š t i t n i o k l o p z a t r b u h t r e b a l o b i p r i m i t i ves t o p a n c e r i od 10. s e p t e m b r a 1372. g o d i n e , k a d a je d u b r o v a ­č k a v l a d a n a r e d i l a d a s e p r i k u p i n o v a c m e đ u D u b r o v č a n i m a na­s t a n j e n i m u P r i z r e n u za p l a ć a n j e če t i r i k o r a č e sine panceria, k o j e su p o k l o n j e n e Đ u r đ u I B a l š i ć u k a d a j e zauzeo Pr izren 4 " . S a s v i m j e m o g u ć n o d a i s to z n a č e n j e d o d a t o g de la u z g r u d n i o k l o p i m a j u i dva p o m e n a iz 1390. i 1391. g o d i n e p a n c e r i j e od gvožđa 4 1 , k a o i iz 1397. p a n c e r i j e od če l ika 4 2 .

I p a k , n e p o s t o j i n i k a k a v d o k a z n i m a t e r i j a l n i z a n i p r o t i v i zne t ih p r e t p o s t a v k i . S o b z i r o m na to da se p a n c i r n a k o š u l j a v id i i na O r l a n d o v o m s t u b u u D u b r o v n i k u , k o j i je iz 1419. go­d i n e , l og ično je da je u p o t r e b l j a v a n a i u X I V v e k u . P o d a c i o p a n c e r i j i u r a s p o l o ž i v i m d o k u m e n t i m a , izuzev j e d n o g 4 3 , o d n o s e s e n a n j e n o za l agan j e z a p o z a j m l j e n i n o v a c 4 4 . P o š t o s u t e pance ­r i j e p o s e d o v a l i o b u ć a r i , k r o j a č i , l j ud i bez o z n a k e p ro fe s i j e , da-

103

kle , s i r o m a š n i j i s loj d u b r o v a č k o g d r u š t v a , dozvo l j eno j e d a s e p r e t p o s t a v i d a t e p o m e n e t r e b a r a z u m e t i k a o p a n c i r n e k o š u l j e . M e đ u t i m , t i p o d a c i su , u o snov i , m a l o b r o j n i , te a k o se i o d n o s e n a p a n c i r n u k o š u l j u , d o k a z s u d a j e o n a m a l o k o r i š ć e n a . Pan-c i r n a k o š u l j a , t a k o đ e n e p o m i n j e s e m e đ u o p š t i n s k i m n a o r u ž a ­n j e m , n i t i s e n a v o d i u p r o p i s u c e l o k u p n o g n a o r u ž a n j a D u b r o v a č ­ke R e p u b l i k e iz 1387. g o d i n e .

P r e m a r a s p o l o ž i v i m d o k u m e n t i m a s led i d a s e i z r a d o m p a n c i r n i h k o š u l j a u D u b r o v n i k u n i s u bav i l i m a j s t o r i za oklo­p e . S i m p t o m a t i č n o j e d a s e r a d s a m e t a l n i m v e r i ž i c a m a n e po­m i n j e u s t a t u t u f i r e n t i n s k i h o k l o p a i z 1321. g o d i n e , k a d a j e upo­t r e b a p a n c i r n e k o š u l j e b i l a u p u n o m j e k u . N a v o đ e n j e u j e d n o m d u b r o v a č k o m d o k u m e n t u iz 1388. g o d i n e R a d o a n a pancerio45, m o ž d a b i m o g a o d a u k a ž e d a s u s e i z r a d o m p a n c i r n i h k o š u l j a i , u o p š t e , i z r a d o m de lova o d e ć e o d m e t a l n i h ver iž ica , bav i l e pose ­b n e zana t l i j e .

Korača

Glavn i z a š t i t n i p o k r i v a č te la u D u b r o v n i k u , k a k o p o j e d i n a c a , t a k o i o n i h ko j i su dob i j a l i o r u ž j e iz o p š t i n s k o g s k l a d i š t a , b i l a j e coracia, či j i j e s i n o n i m m o g l a da b u d e lorica. O n a j e , u s t va r i , sa k a c i g o m i k a t k a d i sa o k o v r a t n i k o m p red ­s t av l j a l a d u b r o v a č k i o k l o p X I V v e k a . P rv i p i s a n i p o m e n i o n jo j n a l a z e se u t e s t a m e n t i m a D r a g o j a B u č i n č i ć a (de Buc igno lo ) 1295. g o d i n e : » .. . coraciam I« i M a r i n a J u n i j a B u n i ć a 1299. g o d i n e »Item habeo... coragam unam«46. T e r m i n lorica, m e đ u t i m , s r eće s e n e š t o r a n i j e , p o l o v i n o m j u l a 1281. g o d i n e v r a ć e n e s u dve l o r i k e s a j o š n e k i m d e l o v i m a o k l o p a v l a s n i k u k o j i j e b i o i z A n k o n e 4 7 .

Naz iv coracia u p u ć u j e na p r v o b i t n i m a t e r i j a l od k o j e g j e r a đ e n a , na corio — k o ž u 4 7 a . T e r m i n se s r e ć e 1260. g o d i n e u u r ed ­bi o n a o r u ž a n j u k o n j a n i k a f i r e n t i n s k e k o m u n e : »Item quod qui-libet habens equum.. . debeat portare et habere in praesenti exercitu. .. panceriam sive asbergum... lamerias vel corazas«4*. N a r e d n i p o m e n u s t a t u t u P a d o v e iz 1281. g o d i n e , u o d e l j k u o k a z n a m a za n o š e n j e z a š t i t n o g o r u ž j a : »Qui portaverit arma ad defensionem condemnetur pro Banzeria vel corazia . . .« 4 9 , d o k a z s u n j e n e š i r o k e u p o t r e b e .

K o r a č a d r u g e p o l o v i n e X I I I v e k a t r e b a l o b i d a o z n a č a v a z a š t i t n o o d e l o u o b l i k u p o n č a , k o j e j e b i l o n a p r a v l j e n o od ko­že, t k a n i n e ili od kože k o j a j e s u n u t r a š n j e s t r a n e b i l a o j a č a n a m e t a l n i m p l o č a m a , p o r e d a n i m u v e r t i k a l n o m n izu , i p r i č v r š ć e n i m č a v l i m a , č i je su g lav ice b i l e v id l j ive s a s p o l j n e s t r a n e o d e ć e 5 0 . K a o p r i m e r k o r a č e i z d r u g e p o l o v i n e X I I I v e k a u z i m a s e f igura z a s p a l o g s t r a ž a r a u O b l a s n o m m u z e j u u H a n o v e r u ( t r eća četvr­t i n a X I I I v e k a ) , s t a t u a sv. M a u r i c i j u s a u k a t e d r a l i u M a g d e b u r -

104

gu ( d a t i r a n a o k o 1250, a l i , v e r o v a t n i j e , s k r a j a X I I I v e k a ) 5 1 (si . 42). T a k v a k o r a č a n o s i l a s e p r e k o p a n c i r n e k o š u l j e ili p a k i s p o d g o d n j e h a l j i n e surcotte.

O v a k a v t i p k o r a č e z a d r ž a o se i u X I V v e k u , o č e m u m o ­ž e d a svedoč i m a l a s t a t u a r a t n i k a u N a r o d n o m m u z e j u B a r g e l l o u F i r e n c i , d a t i r a n a u p r v o j p o l o v i n i X I V v e k a 5 2 (si . 43) .

Š t av i še , r a z v o j t og t i p a z a š t i t n e o d e ć e , k o j i s e p r e p o z n a j e po g l a v i c a m a č a v a l a na o d e l u od t k a n i n e ili kože , i k o j i s e ja­vl ja i u k o m b i n a c i j i sa g v o z d e n o m p l o č o m za o j a č a v a n j e s rediš ­n jeg de l a g r u d i , v o d i o j e k a u s a v r š e n o m o k l o p u X V v e k a . K a o e t a p e n a t o m p u t u m o g u s e n a v e s t i p r e d s t a v a o k l o p a n a k a m e ­n o j s t a t u i na g r o b u u p a r o h i j s k o j c r k v i u B o p f i n g e n u , o k o 1350. i n a l a z o k l o p a od g v o z d e n i h p l o č a u Vi sb i ju , Š v e d s k a , na m e s t u b i t k e iz 1361. g o d i n e 5 3 .

N i j e i zvesno da l i j e o v a k a v t i p k o r a č e u p o t r e b l j a v a n u D u b r o v n i k u u X I V v e k u . P r e d s t a v a o k l o p l j e n o g k o n j a n i k a n a r e l i k v i j a r u r u k e sv. K r š e v a n a (si . 44) u r i zn ic i c r k v e sv. S t o š i j e u Z a d r u , a k o j i j e o z n a č e n k a o d o m a ć i r a d X I V v e k a , m o g l a b i d a u p u t i 1 n a m o g u ć n o s t d a j e t a k a v t i p k o r a č e b i o p o z n a t i n a i s t o č n o j o b a l i J a d r a n a .

O s t a j e b e z o d g o v o r a d a l i s e m o ž d a n a o v u v r s t u k o r a č e o d n o s i t e r m i n lameria, lamera, k o j i se s r e ć e u i t a l i j a n s k i m do­k u m e n t i m a od 1260. g o d i n e 5 4 , a o k l o p lamiera b i o je p o z n a t u F i r e n c i i 1355. g o d i n e 5 5 . U s v a k o m s l u č a j u lameria je b i l a d r u g i t i p o k l o p a n e g o k o r a č a , o č e m u svedoč i i p a r a l e l n o n j e n o na­v o đ e n j e u d o k u m e n t i m a s k o r a č o m . T a k o đ e , i u j e d n o m d u b r o ­v a č k o m d o k u m e n t u iz 1281. p o m e n u t e su z a j e d n o loricas dua*, i duas lamerias55*.

M e d i t e r a n s k i sve t v i še j e , m e đ u t i m , u p o t r e b l j a v a o k o r a č u k o j a j e u s v o m o s n o v n o m o b l i k u l ič i la n a n a p r e d p o m e n u t i zaš­t i t n i d e o odeće , a l i k o j a j e i p a k b i l a d r u k č i j a u k o n s t r u k t i v n o m p o g l e d u . O n a s e s a s t o j a l a o d n i za p l o č i c a o d g v o ž đ a ili če l ika , p o r e d a n i h u v i d u k r l j u š t i , c r e p a na k r o v u , s u n u t r a š n j e s t r a n e t k a n i n e ili kože , o b i č n o , surcottea, k o j a j e , o p e t , i m a l a k r o j p r e ­m a r a z v o j u t e i s t e c iv i lne o d e ć e . S a s p o l j n e s t r a n e t k a n i n e ili k o ž e b i l e su v id l j ive g lav ice čava la , k a l a j i s a n e , a k a t k a d i pozla­ćene , k o j e su , r a s p o r e đ e n e u v e r t i k a l n o m ili h o r i z o n t a l n o m n izu , d o p r i n o s i l e r a s k o š n o m izg ledu t e z a š t i t n e o d e ć e . T a k o , n p r . , 1352. g o d i n e u p o t r e b l j e n o j e z a dve k o m p l e t n e k o r a č e , n a m e -n j e n e f r a n c u s k o m p r e s t o l o n a s l e d n i k u 6 miliers de clous dont le 3 miliers sont au croissant et les autres sont roons dorez^.

T a k v a k o r a č a j e , u s t v a r i , n a s l e d n i k a n t i č k i h t r a d i c i j a . N j e n p u t r a z v o j a v o d i o j e o d h e l e n i s t i č k e cataphractae, p r e k o j o n s k e G r č k e i At ike , d a l j e na z a p a d do E t r u r a c a i r i m s k e lo-r ice squamate. P o s r e d s t v o m R i m l j a n a o n a j e p o n o v n o p r e n e t a na B l i s k i i s t o k i u s v o m r i m s k o m o b l i k u j a v l j a se u k a s n i j e m

105

v i z a n t i j s k o m slikarstvu 3 " ' . M e đ u t i m , n e b i t r e b a l o z b o g t o g a sma­t r a t i da ta j t i p o k l o p a n i j e p r o d u ž i o da živi i u s t v a r n o s t i na te­r i t o r i j i n e k a d a š n j e g R i m s k o g C a r s t v a u s r e d n j e m veku . Ut icaj i V izan t i j e na i t a l i j a n s k u u m e t n o s t i n e k e v e š t i n e m o g l i su da ožive ili p o d s t a k n u u p o t r e b u r i m s k o g g r u d n o g o k l o p a . Uosta­l o m , a n t i č k e t r a d i c i j e b i l e su , m a n j e v iše , s t a l n o p r i s u t n e n a A p e n i n s k o m p o l u o s t r v u , d a p o d s e t i m o : i z o b l a s t i o r u ž a r s t v a n a t i p m a č a - s p a t e , na k a c i g u - b a r b u t u o k o j o j će b i t i r eč i . N o r m a l ­n o j e d a s u s e t o k o m v r e m e n a d e š a v a l e m o d i f i k a c i j e k o d ko-r a č e , al i o s n o v n a k o n s t r u k c i j a m e t a l n i h p loč i ca j e o s t a l a . I z a t o , k a d a se o d b a c e svi i k o n o g r a f s k i n a s l e đ e n i de t a l j i p r e d s t a v e »ok-l o p n i k a « na f r e s k a m a u m a n a s t i r i m a u S rb i j i , M a k e d o n i j i , C r n o j Gor i , m o g u , u z p o z n a v a n j e i s t o v r e m e n o g r a z v o j a o k l o p a n a Me­d i t e r a n u , da p o s l u ž e i k a o d o k a z n i m a t e r i j a l .

I z t oga s ledi da su d u b r o v a č k e k o r a č e i z X I I I v e k a , ko je su , s v a k a k o , l ičile n a k o r a č e , v e r o v a t n o , o d kože , k o j e n o s e t r i r a t n i k a n a z a p a d n o m p o r t a l u k a t e d r a l e u T r o g i r u , de lu m a j s t o ­ra R a d o v a n a iz 1240. g o d i n e (si. 45) , p r o d u ž i l e da p o s t o j e u X I V v e k u u t o m i s t o m o b l i k u , ko j i j e b i o u s k l a đ e n sa r a z v o j e m ci­vi lne m o d e . K a o u p o r e đ e n j e z a izgled t a d a š n j i h d u b r o v a č k i h k o r a č a , m o g u da p o s l u ž e n a j b o l j e p r i m e r i i z D e č a n a k o j e su i t a k o s l ika l i »grčki s l ikar i« sa S r đ o m na če lu (si . 46—48) .

K a d a se surcotte od t r e ć e d e c e n i j e X I V v e k a s k r a t i o , po ­s t a l a j e v id l j iva d o n j a iv ica k o r a č e , k o j a s e s a s t o j a l a od n i za ver­t i k a l n i h p loča . Re l je fna n a d g r o b n a p l o č a S i r J o h n d e C r e k e , o k o 1325 — 30. u W e s t l e y W a t e r l e s s , C a m b r i d g e s h i r e (si. 49) u z i m a se k a o p r i m e r n o š e n j a t a k v e k o r a č e , k o j a s e u t a d a š n j i m f rancu­s k i m i e n g l e s k i m t e k s t o v i m a j av l j a k a o cote a plates, hauberk of plates, ili j e d n o s t a v n o plates58. Bez d o d a t n i h de lova o k l o p l j e n o g v i teza f e u d a l n e E n g l e s k e d o n j a iv ica k o r a č e vidi se i s p o d sur-cottea na f r e s k a m a sv. J e v s t a t i j e , sv. A l e k s a n d r a , sv. T e o d o r a S t ra -t i l a t a , sv. Mine , sv. Are ta , sv. P r o k o p i j a u D e č a n i m a .

C. B la i r je p r i m e t i o , p o m i n j u ć i cote a plates da se z b o g n o š e n j a surcottea p r e k o n j e ne m o ž e d o b i t i a d e k v a t n a i de j a o k o n s t r u k c i j i c e l o k u p n e o p r e m e 5 9 . R e š e n j e p r u ž a j u p r e d s t a v e ko­r a č a n a f r e s k a m a , k o j e s u p r i k a z a n e bez g o r n j e h a l j i n e . K a o p r i ­m e r i n a v o d e s e o p e t f r e ske i z D e č a n a , k o j e u k a z u j u n a d v a na­č i n a r a s p o r e d a p loč ica , o d n o s n o dva t i p a k o r a č a .

P r e d s t a v e sve t aca b e z g o r n j e h a l j i n e , s a m o u k o r a c i , uz , r a z u m e se, o d b a c i v a n j e i k o n o g r a f s k i n u ž n i h r u b o v a p o p u t s ima-t i o n a , u k r a s a za r a m e n a ko j i l iče na r i m s k e e p o l e t e i r u k a v a , po­k a z u j u d a s e k o r a č a s a s t o j a l a o d n iza p r a v o u g a o n i h p loč i ca i s te ve l ič ine , p r e s v u č e n i h t k a n i n o m i sa v id l j iv im s p o j n i m č a v l i m a , k o j e su b i le p r i č v r š ć e n e za o s n o v u i n a i z m e n i č n o p o s t a v l j e n e , np r . , na k o r a c i sv. T r o f i m a (si. 46 i 47) ili p a k s i m e t r i č n o — sv. V i k t o r (si. 48 i 46). Te k o r a č e d o p i r a l e su do b u t i n a , i o b l a č e n e su p r e k o d o n j e h a l j i n e s a d u g i m r u k a v i m a .

106

Drug i r a s p o r e d p loč i ca k o r a č a v id i s e n a p r e d s t a v a m a voj ­n i k a u s c e n a m a k a d sv. Đ o r đ a v o d e u t a m n i c u (sl. 47), S t r a ž a r i na g r o b u H r i s t o v o m , (5/. 40) H r i s t o s p i j e žuč , Josif t r až i te lo H r i s t o v o , R u g a n j e H r i s t o s u , P o g u b l j e n j e sv. Đ o r đ a . U o v o m s l u č a j u k o r a č a , k o j a j e ima la , p r e t e ž n o , o v a l n i izrez o k o v r a t a , b i la j e s a s t a v l j e n a d o i s p o d s t r u k a o d p r e t e ž n o k v a d r a t n i h p loč ica , n a i z m e n i č n o ili s i m e t r i č n o p o s t a v l j e n i h i , d u g i h , p r a v o u g a o n i h p loč ica , k o j e su o b r a z o v a l e j e d a n ili dva r e d a i s p o d s t r u k a i d o p i r u ć i p o n o v n o do b u t i n a . M o ž d a se tu r a d i l o već o p a n c e r i j i ?

Čini m i s e d a n e b i t r e b a l o s u m n j a t i d a s u dve t a k v e v r s t e k o r a č a p o s t o j a l e i u D u b r o v n i k u u X I V v e k u , p r i č e m u b i , vero-v a t n o , d r u g a v a r i j a n t a o d g o v a r a l a k o r a č a m a i z o p š t i n s k o g n a o r u ­žan ja . O n a se m o ž e p r e p o z n a t i u scen i š i b a n j a sv. T r i p u n a na m e t a l n o m r e l i k v i j a r u sv. T r i p u n a u i s t o i m e n o j k a t e d r a l i u Ko to ­ru i z X I V v e k a .

K o r a č a j e , po p r a v i l u , o b u h v a t a l a ce lo te lo , g r u d i i l eđa , t r b u h i k r s t a , al i n i je s a s v i m izvesno na ko j i se n a č i n i g d e sve spa j a l a . N a R a d o v a n o m p o r t a l u k o r a č e s u o t v o r e n e n a p r e d n j e m d o n j e m de lu , d o k s e n a n e k i m o d p o m e n u t i h p r e d s t a v a n a fre­s k a m a u D e č a n i m a (sv. T r o f i m , sv. Đ o r đ e ( ? ) , sv. D i m i t r i j e (?), S t r a ž a r i na H r i s t o v o m g r o b u , Josif t r až i te lo H r i s t o v o ) v ide oja­č a n e r u b n e ivice k o j e , k a o d a u k a z u j u n a o b i č n o s p a j a n j e k o r a č e .

K o r a č e s a s t a v l j e n e od dva de la b i le su p o z n a t e u D u b r o v ­n i k u već o d p r v i h decen i j a X I V veka , p a p r e m a t o m e o n e s u i p r e t oga b i le u u p o t r e b i u I t a l i j i , o d a k l e su i d o n o š e n e u D u b r o v ­n ik . Z a o z n a č a v a n j e t a k v i h k o r a č a p o s t o j a l a s u dva t e r m i n a : coratie fornite, k o j e se p o m i n j u m e đ u o b a v e z n i m n a o r u ž a n j e m p o s a d e b r o d o v a 1313 6 0 i 1336 6 1 , i unius par de coraciis, k o j i se po-m i n j e k r a j e m o k t o b r a 1335. g o d i n e p r i l i k o m p r o d a j e t a k v e ko­r a č e n a j a v n o j d r a ž b i 6 2 . Ovaj p o s l e d n j i iz raz o d g o v a r a p o m e n h n a »/ peire des plates couvertes de vert velvet« u i n v e n t a r u p o s e d a H u m p h e r v de B o h u n iz 1322. ili u i n v e n t a r u d r ž a v n e b l a g a j n e Ro-g e r E a r l of M a r c h iz 1330: »un peire de plates couvertz d un drap d or, une peire des plates covertz de rouge samyt«63.

U s t a t u t u f i r e n t i n s k i h m a j s t o r a o k l o p a r a iz 1321. g o d i n e iz r ič i to se o d r e đ u j e da »magistri dicte artis omnes coraczas quas fecerint ad ciarnerios sive ad gangaros vel costuras . . a to znač i da su se d v a de l a k o r a č a s p a j a l a š a r k a m a , k o p č a m a ili ša­v o v i m a (ž lebov ima) (?) . N a l a z p loč i ca k o r a č a u Š v a j c a r s k o j , na m e -s t u d v o r c a K u s s n a c h ko j i j e r a z o r e n 1352. g o d i n e , p o k a z u j u d a su se k o r a č e s p a j a l e na levoj ili d e s n o j b o č n o j s t r a n i i na i s to j s t r a n i r a m e n a 6 5 , u p r a v o , o n a k o k a k o p o k a z u j u o j a č a n j a n a pr i ­k a z i m a k o r a č a u D e č a n i m a .

K o r a č e u p r i v a t n o m p o s e d u D u b r o v č a n a u p r v o j po lov in i X I V v e k a n a b a v l j a n e su po svoj p r i l i c i u I t a l i j i . J e d a n p o p i s o ruž­ja i z 1327. g o d i n e , m e đ u k o j i m a su n a v e d e n e i k o r a č e , d a j e c e n u u f i r e n t i n s k i m f l o r i n i m a 6 6 . S i g u r n o j e da j e k o r a č a , k o j a j e p r o -

107

d a t a za j e d a n d u k a t u o k t o b r u 1349. g o d i n e , b i l a k u p l j e n a u Ve­nec i j i , j e r j e n j e n v l a s n i k b i o M l e č a n i n 6 7 .

U p o t r e b a k o r a č a s a s t a v l j e n i h o d p l o č i c a n a s t a v l j e n a j e u D u b r o v n i k u i u d r u g o j p o l o v i n i X I V v e k a . U već c i t i r a n o j u r e d ­bi o z a b r a n i izvoza z a š t i t n o g o r u ž j a iz 1366. g o d i n e , p o m e n u t i su svi p r o i z v o d i de lamis de ferro p o r e d laborerium de maia... et de corio6S. C . B l a i r i znos i da su se t a k v e k o r a č e z a d r ž a v a l e do ot­p r i l i k e o s m e d e c e n i j e X I V v e k a 6 9 u D u b r o v n i k u , m e đ u t i m , o n e su se na l az i l e u o p š t i n s k o m n a o r u ž a n j u do s r e d i n e XV v e k a 7 u . U k o m b i n a c i j i s a p u n i m g r u d n i m o k l o p o m , s a d a k a o p a n c e r i j a , ko­r a č a s e v id i n a p o l i p t i h u k o j i j e r a d i o L o v r o D o b r i č e v i ć M a r i n o v , ( p o m i n j e se i z m e đ u 1444—1478) u r izn ic i D o m i n i k a n s k o g s a m o s t a ­na u D u b r o v n i k u (si. 50).

S k r a j a X I V ili s p o č e t k a XV v e k a p r i k a z a n a j e t a k v a ko­r a č a n a već t o l i k o p u t a p o m i n j a n o m s t e ć k u i z T r s t e n a k o d Du­b r o v n i k a . N a f igur i čučećeg s t r e l c a j a s n o s e r a s p o z n a j u ho r i zon ­t a l n o i v e r t i k a l n o p o r e d a n e p loč i ce k o r a č e (5/. 18). Na i s t i n a č i n r a s p o r e đ e n e p loč i ce t a k v i h k o r a č a s r e ć u s e i n a n i zu f i g u r a l n i h p r i k a z a n a h e r c e g o v a č k i m s t e ć c i m a i z X V v e k a , i k a o d a po tv r ­đ u j u j o š u v e k n j i h o v u p r i m e n u u d u b r o v a č k o m z a l e đ u 7 1 .

N i j e m o g u ć n o u t v r d i t i d a l i s u sve k o r a č e u p o s e d u p u č a n a i v l a s t e l e u D u b r o v n i k u u X I V v e k u b i l e p r e s v u č e n e t k a n i n o m . M o ž d a j e m e đ u n j i m a b i lo i k o r a č a s p l o č i c a m a o b l o ž e n i m ko­ž o m . Iz r i č i t i p o m e n i o u p o t r e b i t k a n i n e s r e ć u se u t e s t a m e n t u v l a s t e l i na Diva , s i n a M a t e j e Đ u r đ e v i ć a , 1360. g o d i n e : »Item habeo in domo unam coraciam in asamito«11 i 1368. g o d i n e , k a d a su d v o j i c a p u č a n a p o s e d o v a l a k o r a č e »copertam samito«n i »cum samito«14. N a o s n o v u t a t r i p o m e n a s t i če s e u t i s a k d a j e s a m i t , č v r s t a r a s k o š n a sv i l ena t k a n i n a 7 5 , b i l a o m i l j e n a u D u b r o v n i k u u s e d m o j decen i j i X I V v e k a . N j e n a u p o t r e b a u i s t e s v r h e , n p r . , u E n g l e s k o j , p o z n a t a j e v e ć u p r v i m d e c e n i j a m a X I V v e k a 7 6 .

K o r a č e k o j e s u p r i p a d a l e o p š t i n s k o m n a o r u ž a n j u b i l e s u o b l a g a n e t k a n i n a m a . I z u g o v o r a m a g i s t r a Đ o v a n i j a , s i n a p o k o j ­n o g P j e r a V e n t u r o i z F a b r i j a n a , k o j i j e s k l o p l j e n s a D u b r o v a č ­k o m o p š t i n o m p o č e t k o m s e p t e m b r a 1403. g o d i n e , s a z n a j e s e d a s u g v o z d e n e p loč i ce k o r a č a , n a m e n j e n e z a m o r n a r e , b i l e p r v o k a l a j i s a n e , a z a t i m p r e s v u č e n e f u s t a n o m o j a č a n i m p l a t n o m , d o k su o s t a l e k o r a č e b i l e sa fustanei telle brochetarum71.

O k o 1340. g o d i n e j a v l j a se u r a z v o j u z a p a d n o - e v r o p s k e ko­r a č e t e n d e n c i j a ka n j e n o m o b l i k o v a n j u od j e d n e p loče , k a o i u o s a m o s t a l j e n j u g r u d n o g o k l o p a . T a p o j a v a če šća j e o d o s m e , de­v e t e d e c e n i j e 7 8 . P o m e n duas loricas nigras, k o j e su b i l e svo j ina v l a s t e l i n a F o s k a L u k a r e v i ć a , 1368. g o d i n e 7 9 , d o k a z su o p o s t o j a n j u u D u b r o v n i k u i z a s e b n o g g r u d n o g o k l o p a , n e p r e s v u č e n o g t k a n i ­n o m , već b r u n i r a n o g , p r i č e m u j e d o b i j e n c r n i t o n 8 0 .

P o j a v a z a s e b n o g g r u d n o g o k l o p a z n a č i l a j e p r e k r e t n i c u u r a z v o j u o k l o p a , i o b l i k t a k v e k o r a č e , sa ili b e z s r e d i š n j e g r e b r a ,

108

koji se j a v l j a o k o 1380. g o d i n e (si. 51) z a d r ž a o se i u XV v e k u 8 1 . T a k a v g r u d n i o k l o p p r i k a z a n j e i na O r l a n d o v o m s t u b u (5/. 52) . Pod n a z i v o m pectorales ferri n a v o d i se u p o p i s u de lova o k l o p a ko je j e p o s e d o v a o B e n k o G u n d u l i ć p o č e t k o m 1399. g o d i n e , a ko­j e su , k a k o se m o ž e z a k l j u č i t i na o s n o v u n a v e d e n i h c e n a u f iren­t i n s k i m f o l a r i m a , n a b a v l j e n e u F i r e n c i 8 2 .

V r e m e đ e n o v l j a n s k o - m l e t a č k o g r a t a o k o o s t r v a T e n e d o s a iznelo j e na v ide lo p o s t o j a n j e u D u b r o v n i k u p o s e b n i h k o r a č a za m o r n a r e . O n e su u o k t o b r u i n o v e m b r u 1378. g o d i n e k u p l j e n e od Đ e n o v l j a n a 8 3 i , n i s a m s a s v i m s i g u r n a d a s u p r e t o g a b i le u p o t r e b ­l j avane u D u b r o v n i k u . U o p š t e ta j r a t u n e o je z n a t n e n o v i n e u d u b r o v a č k o n a o r u ž a n j e , o d n o s n o s l e d u j u ć i m e n t a l i t e t d u b r o v a č ­k e v l a d e t o g a d o b a , n a t e r a o i h d a u s a v r š e i u p o t p u n e i n v e n t a r svoga o r u ž j a .

Može s e s a m o p r e t p o s t a v i t i d a s u k o r a č e n a m e n j e n e m o r ­n a r i m a n a b r o d o v i m a o d g o v a r a l e t i p o l o š k i k o r a č a m a i s t e n a m e -ne iz p r v i h d e c e n i j a XV v e k a , n a z v a n i m t a b a r , a š t o j e , u suš t i ­n i , o d g o v a r a l o v r s t i b r i g a n t i n a 8 4 .

P r e u p o t r e b e k o r a č e s u m o r a l e d a p o d l e g n u p r o b i i t o o r u ž j e m n a k o j e j e t r e b a l o d a b u d u o t p o r n e . U r e d b e o t o m is­p r o b a v a n j u p o z n a t e su iz 1340. g o d i n e , u F r a n c u s k o j 8 5 i u I ta l i ­j i . P r i t o m e se r az l i kova l a , k a k o se d o z n a j e i z đ e n o v l j a n s k o g M o r n a r i č k o g z a k o n a iz 1341. g o d i n e »media proba« i »proba«. Za »media proba« u p o t r e b l j a v a n je r u č n i s a m o s t r e l , a za »proba« t v r đ a v s k i s a m o s t r e l 8 6 . O i s p r o b a v a n j u d u b r o v a č k i h k o r a č a saču­v a o se s a m o j e d a n p o d a t a k i z 1398. g o d i n e , gde j e n a v e d e n a »me­dia proba«*1.

P o r e d k o r a č e u D u b r o v n i k u je b i l a p o z n a t a i k o r a č i n a , ko­ja se p o m i n j e u n e k o l i k o d o k u m e n a t a iz 1348. 8 8 i 1363. g o d i n e 8 9 . N j u su t a d a p o s e d o v a l i p u č a n i i v l a s t e l a , a k a o n j e n i z r a đ i v a č p o z n a t j e b i o P j e r o i z M i l a n a 9 0 .

K o r a č i n a — coragina, choragina u d u b r o v a č k i m s p o m e n i ­c i m a — b i l a j e v r s t a k r a t k e k o r a č e , i s t i h k o n s t r u k t i v n i h osobe-n o s t i . O n a j e j e d v a p r e l a z i l a p r e k o s t r u k a , i m a l a j e izrez o k o v r a t a , i b i l a je bez r u k a v a .

U p o t r e b a k o r a č i n e u I t a l i j i p o č i n j e , p r e m a A. Lens i , po ­č e t k o m X I I I veka 9 1 . S i g u r n a p o t v r d a o n j e n o j š i ro j p r i m e n i na­lazi se u U r e d b i o o rgan izac i j i v o j s k e F i r e n c e 1260. g o d i n e : »Item quilibet pedes civitatis Florentiae teneatur et debeat portare et habere in praesenti exercitu panceriam sive corictum cum mani-cis ferreis aut manicas de ferro cum coraczinis .. .91

K o r a č i n a j e b i l a u I ta l i j i , p r v e n s t v e n o , z a š t i t n a o d e ć a za g r u d i p e š a k a i s t r e l a c a k o j i su b i l i l a k š e n a o r u ž a n i . S k o r o svi b o r c i n a slici D o m e n i k a M o r o n e ( P i n a k o t e k a B r e r a ) , k o j a p r ed ­s t av l j a s u k o b na t r g u u M a n t o v i 1328. g o d i n e , n o s e k o r a č i n u . O n a se v id i i na j e d n o j od šes t s l ika f r e sko c i k l u s a u c r k v i S a n t a

109

C r o c e u F i r enc i , de lo Agnolo d i T a d d e o G a d d i iz p r v e p o l o v i n e X I V v e k a (si. 53). O b o r c i m a o b u č e n i m u k o r a č i n e p r i č a i Dani-ele d i Ch inazzo , h r o n i č a r r a t a i z m e đ u Venec i j e i Đ e n o v e . U o p i s u p o k r e t a V e n e c i j a n a c a ka M e s t r i ( jul 1378) kaže da su Venec i j an -ci p o s l a l i : »wn gran guerier chiamado Nichuolo de Galiano, de la parte de Lucha, con un suo compagno chiamado el Becho da Fixa cum IIIe conpagni con choracine armadi fina suie ungie de pie ...«•"

S o b z i r o m na t o da j e k o r a č i n a p r e d s t a v l j a l a v r l o e las t i ­č a n g r u d n i o k l o p , ko j i j e o m o g u ć a v a o s l o b o d n e p o k r e t e , o n a j e b i l a v r s t a g o r n j e o d e ć e n o š e n e i po g r a d u , i s t oga je č e s t o i m a l a p loč ice p r e s v u č e n e r a s k o š n i m t k a n i n a m a .

M a l o b r o j n i p o m e n i k o r a č i n e u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a , m o ž d a , u k a z u j u d a ona , n a s u p r o t I t a l i j i , n i j e b i l a o p š t e p r ihva ­ć e n a u D u b r o v n i k u t r e ć e n t a . O izg ledu k o r a č i n e u p o t r e b l j a v a n e na n a š o j t e r i t o r i j i u p r v o j po lov in i X I V veka , m o ž e d a p o s l u ž e i ovoga p u t a dve n j e n e p r e d s t a v e iz D e č a n a na f r e s k a m a sv. Ni-k i t e i sv. N e s t o r a (si. 54).

¡1. . . Okovratnici

Od 1349. g o d i n e uz k o r a č e iz o p š t i n s k o g n a o r u ž a n j a Du­b r o v n i k a p o č i n j u da se j a v l j a j u o k o v r a t n i c i — collarie, i o n i fi­g u r i r a j u i u p o p i s u o r u ž j a D u b r o v a č k e R e p u b l i k e iz 1387. godi­n e 9 4 . O n j i h o v o m izg ledu n e m a p o m e n a u d o k u m e n t i m a .

N a s u p r o t to j p o j a v i d a j e o k o v r a t n i k b io o b a v e z a n d e o z a š t i t n e o d e ć e v o j n i k a D u b r o v a č k e R e p u b l i k e , k o l a r i se u p r iva t ­n o m p o s e d u p u č a n a i v l a s t e l a u D u b r o v n i k u r e t k o p o m i n j u u r a s p o l o ž i v i m d o k u m e n t i m a . To s e m o ž e d v o j a k o s h v a t i t i : ili n i s u u p o t r e b l j a v a n i , ili, p a k , n i j e b i lo p o t r e b e da se češće n a v o d e u k a n c e l a r i j s k i m i n o t a r s k i m s p i s i m a .

P o m e n i o k o v r a t n i k a (ko la ra ) u p r i v a t n o m p o s e d u su d v o j a k i u o d n o s u n a o b l i k m a t e r i j a l a o d k o j e g s u r a đ e n i . P r v a s a č u v a n a p i s a n a ves t iz 1299. g o d i n e u t e s t a m e n t u M a r i n a J u n i j a B u n i ć a , u k a z u j e na k r a g n u r a đ e n u od p l e t e n i h ver iž ica : »Item habeo . . . duas colaria de malia«95. Za n j o m s lede t r i p o m e n a , iz 1325, 1327. i 1330. g o d i n e u k o j i m a se o k o v r a t n i c i n a v o d e uz k o r a č e , bez ob­j a š n j e n j a 9 6 . U p o s l e d n j a t r i p o d a t k a iz 1354. 1372. i 1390. g o d i n e o p e t s e p o m i n j u o k o v r a t n i c i o d ver iž ica 9 7 .

O k o v r a t n i c i od ver iž ica u p o t r e b l j a v a n i su u E v r o p i t o k o m ce log X I V v e k a i , o b i č n o , j a v l j a j u s e k a o u s p r a v n e k r a g n e o k o v r a t a , s p o j e n e ili o d v o j e n e o d p a n c i r n e košu l j e . N j i h o v a d r u g a v a r i j a n t a b i l a j e , u s t va r i , n a s t a v a k v e r i žn o g p o k r i v a č a za g lavu ko j i j e p o k r i v a o i d e o r a m e n a 9 8 .

U s p r a v n a ve r i žna k r a g n a vidi s e na O r l a n d o v o m s t u b u u D u b r o v n i k u (5/. 52), na p r e d s t a v i V u k a , s ina S t j e p a n a K o t r o m a n i -

110

£a na r a c i sv. Š i m u n a u Z a d r u (1377—1380); n j u i m a i k o n j a n i k p r i k a z a n na r e l i kv i j a ru - šk r in j i c i sv. Zoi la u r iznic i s a m o s t a n a sv. Mar i j e u Z a d r u ( X I I I — X I V vek ) , k a o i k o n j a n i k p r i k a z a n na ru­ci sv. K r š e v a n a ( X I V vek) u Z a d r u (5/. 44). I s t i t a k a v ve r i žn i k o l a r nos i R a l p h d e K n e v y n t o n , n a s v o m n a d g r o b n o m s p o m e n i k u u Aveley, Es sex , i z 1370. g o d i n e . Ta j e d n o o b r a z n o s t o k o v r a t n i k a od m e t a l n i h ver iž ica m o g l a b i d a znač i d a j e t a k a v t i p o k o v r a t n i k a b io p o z n a t i u u p o t r e b i u D u b r o v n i k u u X I V v e k u .

M e đ u t i m , na n e k o l i k o f r e s a k a u m a n a s t i r i m a s r e d n j o v e -kovne S r b i j e , u S t a r o m N a g o r i č i n u , L e s n o v u , M a t e j i ć u , a na roč i ­to u D e č a n i m a , s r e ć e se i d r u g i t i p v e r i žn o g ili p l o č a s t o g o k o v r a t ­n i k a ko j i , u o b l i k u š i r o k e p o l o ž e n e k r a g n e , o b u h v a t a i d e o r a m e ­na . Ta j o k o v r a t n i k i m a is t i ob l ik , k a o i p r o d u ž e t a k v e r i žn o g po­k r i v a č a g lave , al i j a s n o se vidi da j e u s v i m s l u č a j e v i m a o d v o j e n d e o (5/. 47). T a k a v ver ižn i o k o v r a t n i k j av l j a se i u H r v o j e v o m mi­sa lu . O s t a j e za s a d a bez o d g o v o r a da n i j e m o ž d a i t a k a v t i p ve-r ižne k r a g n e b i o p o z n a t u D u b r o v n i k u .

Š t a se, m e đ u t i m , p o d r a z u m e v a l o p o d collarium u d u b r o ­v a č k o m o p š t i n s k o m n a o r u ž a n j u , i u t r i n a v e d e n a p o m e n a oko­v r a t n i k a s a k o r a č o m ? K a o m o g u ć n o s t n a v o d i m p r e t p o s t a v k u d a su te k r a g n e u s t va r i , b i le i s t e m e t a l n e p loč ice , p r e s v u č e n e k a o i k o d k o r a č a , k o j e su u j e d n o s t r u k o m n izu o k r u ž i v a l e v r a t , i b i le n a s t a v a k s a m e k o r a č e — collarium de ferro n a v o d i se k a o t e r m i n 1284. g o d i n e 9 8 3 . N a t u p o m i s a o n a v o d e p r e d s t a v e t a k v i h o k o v r a t ­n i k a na f r e s k a m a u c r k v i sv. K l i m e n t a u O h r i d u (sv. M e r k u r i j e ) , u G r a ć a n i c i (sv. A r t e m i j e , sv. J e v s t a t i j a , S t r a ž a na g r o b u H r i s t o -v o m ) , u S t a r o m N a g o r i č i n u ( n e p o z n a t i r a t n i k , s t r a ž a r i ) , u L e s n o v u (sv. Georg i j e , sv. P r o k o p i j e ) , u Psač i (sv. M e r k u r i j e , sv. T e o d o r S t r a t i l a t ) . K a d a b u d e p o z n a t r azvo j i t a l i j a n s k e k o r a č e u X I V ve­k u d o b i ć e s e o d g o v o r , al i v r e d n o j e n a p o m e n u t i d a s e u p r a v o t a k v i o k o v r a t n i c i n a l a z e na k o r a č i n a m a , d a t i r a n i m u k r a j XV v e k a (u A r m e r i a Rea le u T o r i n u ) 9 9 i r a n i X V I vek ( M e t r o p o l i t e n m u z e j u N j u j o r k u 1 0 0 ) .

Oklop za ruke

K a o o s n o v n i z a š t i t n i d e o z a r u k u s t a n o v n i k a D u b r o v n i k a u X I V v e k u j a v l j a j u se r u k a v i od p l e t e n i h ver iž ica — maniche de mallism, maia102, maglaWi, p o z n a t i h i u p r o š l i m v e k o v i m a . P o m e n i počev od 1335, pa do 1400. g o d i n e , vezan i za n j i h o v o p o l a g a n j e k a o za loga za p o z a j m l j e n i n o v a c ili n a v o đ e n i u t e s t a m e n t i m a , svedoče o n j i h o v o j k o n t i n u i r a n o j u p o t r e b i . R u k a v e od ver iž ica r ad i l i su d u b r o v a č k i m a j s t o r i za o k l o p e 1 0 4 i o n i su ih s i g u r n o i u D u b r o v n i k u , k a o i u I t a l i j i I 0 4 a p r o d a v a l i k a o p a r .

P r e k o v e r i ž no g r u k a v a m o g a o j e da se n o s i i m e t a l n i š t i t ­n i k za r u k e ko j i s e u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a n a v o d i k a o

111

brageriario (1325) 1 0 5 , braciarum (1330) 1 0 6 , bragera (1348) 1 0 7 , braga-lium (1352) 1 0 8 , bragar (1363) 1 0 9 , bragira (1363) 1 1 0 , braceria (1372, 1373, 1399) 1 1 1 . P o j a m brachialium, bracciale o b u h v a t i o je u X I V v e k u k o m p l e t a n o k l o p z a r u k u , k o j i s e s a s t o j a o o d d v e p loče , u k l j u č u j u ć i tu i š t i t n i k za r a m e n a 1 1 2 .

Razvo jn i p u t o k l o p a z a r u k u o d v i j a o s e n a ta j n a č i n š t o se u d r u g o j po lov in i X I I I v e k a p r v o p o j a v i l a p l o č a u o b l i k u d i s k a k o j a je š t i t i l a l a k a t , a o p š t i j u p r i m e n u d o b i j a u p r v o j deceni j i X I V veka 1 1 3 .

O d p o č e t k a t r e ć e decen i j e X I V v e k a ili n e š t o r a n i j e , poče ­la je u p o t r e b a dve p l o č e u o b l i k u o l u k a , za d o n j i i g o r n j i d e o r u k e , i p l o č e za l a k a t u o b l i k u ča še . Ti m e t a l n i de lovi s t av l j an i su na p a n c i r n u k o š u l j u 1 1 4 , a u D u b r o v n i k u v e r o v a t n i j e na r u k a v e o d p l e t e n i h ver iž ica . Z a i l u s t r a c i j u t a k v o g o k l o p a z a r u k u m o ­ž e pos luž i t i već p o m e n u t a s t a t u a r a t n i k a u N a r o d n o m m u z e j u B a r g e l l o u F i r enc i (si. 43), d o k se u s a m l j e n o k l o p za l a k a t r a s p o ­zna j e n a , t a k o đ e , već c i t i r a n o m p r i k a z u k o n j a n i k a n a p o z l a ć e n o m s r e b r n o m r e l i kv i j a ru , r u c i sv. K r š e v a n a , u r iznic i s t o l n e c r k v e sv. S toš i j e u Z a d r u iz X I V v e k a (si. 44).

N e k a k o u i s to v r e m e ili n e š t o k a s n i j e , j a v l j a se o k l o p za r u k e ko j i s e s a s t o j i o d p o dve s a s t a v l j e n e c e v a s t e p l o č e z a d o n j i i g o r n j i d e o r u k e . U n e š t o s a v r š e n i j o j f o r m i o k l o p za d e o r u k e od l a k t a do š a k e v id i se na O r l a n d o v o m s t u b u u D u b r o v n i k u (5/. 52). O k l o p z a r u k u o d l a k t a d o r a m e n a i m a o j e s u n u t r a š n j e s t r a n e , za o b e p loče o k o p a z u h a , izrez sa s p o j e v i m a - r e m e n i m a i k o p č e 1 1 5 .

O k o 1340. uz tu k o n s t r u k c i j u j a v l j a se i p l o č a s t i š t i t n i k za r a m e n a , ko j i p o k r i v a n e s a m o r a m e , već i m i š i c u r u k e 1 1 6 . Ta j ob­lik j o š se s r eće na O r l a n d o v o m s t u b u (si. 52). P a r a l e l n o s t a k v i m t i p o m š t i t n i k a r a m e n a p o s t o j a l a j e i d r u g a v r s t a z a z a š t i t u t og de la r u k u , k o j a j e , u s t va r i , p r e d s t a v l j a l a n a s t a v a k k o r a č e sa­s t a v l j e n e od p loč i ca (na laz u V i sb i ju ) 1 1 7 . V r l o v e r o v a t n o da se t a j t i p o k l o p a z a r a m e n a m o ž e p r e p o z n a t i u s a s v i m k r a t k i m r u k a v i ­ma t i p a k i m o n o , na v o j n i c i m a i s v e c i m a o b u č e n i m u k o r a č e na n a š i m f r e s k a m a .

P l o č a s t i š t i t n i k r a m e n a p r a t i o j e i š t i t n i k za l a k a t ko j i se o k o 1360. g o d i n e s a s t o j a o od j e d n e š i r o k e p loče u o b l i k u l a k t a , u o k v i r e n e s g o r n j e i d o n j e s t r a n e , sa j e d n o m ili dve p l o č e 1 1 8 . K a o p r i m e r t a k v e z a š t i t e l a k a t a m o ž e o p e t d a pos luž i O r l a n d o v s t u b (si. 52). U i s t o v r e m e z a v r š e t a k p loče za l a k a t d o b i o j e , u m e s t o d i s k o i d n o g , s r co l ik i ob l ik , k o j i se n a z i v a o i t a l i j a n s k i t i p 1 1 9 . U ne­š t o r azv i j en i jo j f o r m i n a l a z i se na O r l a n d o v o m s t u b u (si. 52).

K a o p r i m e r u s a v r š e n o g o k l o p a z a d o n j i d e o r u k e i l a k a t s k r a j a X I V v e k a m o ž e da pos luž i t a j d e o z a š t i t n e o d e ć e na ok lo­pu s e v e r n o i t a l i j a n s k o g p o r e k l a , o k o 1390, u C h u r b u r g u , J u ž n i Ti­ro l (si. 55).

112

-.119

Rukavice

I s t o k a o i o k l o p z a r u k e z a š t i t n e r u k a v i c e n i s u p r i p a d a l e i n v e n t a r u z v a n i č n o g n a o r u ž a n j a D u b r o v n i k a u X I V v e k u . O n e s e u t o m k o n t e k s t u p o m i n j u 1349. g o d i n e , k a d a su , n a b a v l j e n e u Veneci j i , p o d e l j e n e v la s t e l i i p u č a n i m a 1 2 0 , k a o i 1359. u vezi sa s n a b d e v a n j e m d u b r o v a č k i h p o s l a n i k a 1 2 1 , š t o b i m o g l o d a s e p r o ­t u m a č i d a j e O p š t i n a p o s e d o v a l a z a š t i t n e r u k a v i c e , a l i o n e n i s u b i le n a m e n j e n e z a d u b r o v a č k e v o j n e f o r m a c i j e .

P o d a c i u d o k u m e n t i m a o z a š t i t n i m r u k a v i c a m a u p r iva t ­n o m p o s e d u D u b r o v č a n a , i a k o m a l o b r o j n i , u k a z u j u d a s u s e o n e u D u b r o v n i k u k o r i s t i l e , a to p o t v r đ u j e i p o m e n » r u k a v i c a od gvoz­da« u z a b a r n i izvoza o r u ž j a od 1366. g o d i n e 1 2 2 .

P r v a ves t o »gvozden im r u k a v i c a m a « — » . . . unam pance-riam cum duabus guantis de ferro« i o r u k a v i c a m a bez b l iže oz­nake , k o j e su n a v e d e n e u vezi s k o r a č o m , na l az i se u t e s t a m e n t u M a r i n a J u n i j a B u n i ć a iz 1299. g o d i n e 1 2 3 . Oč ig l edno je da su u pi­t a n j u b i l e dve v r s t e r u k a v i c a .

R u k a v i c e bez d o d a t n o g o b j a š n j e n j a n a j v e r o v a t n i j e s u b i l e r u k a v i c e i z r a đ e n e o d ver iž ica , p o z n a t i h već o d p o s l e d n j i h deceni ­j a X I I veka . O n e su , u s t v a r i , b i l e n a s t a v a k r u k a v a p a n c i r n e ko­šu l j e i i m a l e su o b l i k s k i j a š k i h r u k a v i c a s o d v o j e n i m p a l c e m (5/. 41, 42). B i le su r a s e č e n e na d l a n u i m o g l e su se l a k o s k i n u t i s r u k e . T a k v e r u k a v i c e o s t a l e su u u p o t r e b i do t r e ć e decen i j e X I V ve­ka , a p o n e g d e se s r e ć u i k a s n i j e 1 2 4 . S a s v i m je m o g u ć n o da su na s a m o m k r a j u X I I I v e k a već b i l e o d v o j e n e o d p a n c i r n e k o š u l j e , j e r s e u B u n i ć e v o m t e s t a m e n t u n a v o d e p o s e b n o o d p a n c i r n e ko ­šu l j e . Može se p r e t p o s t a v i t i da se na v e r i ž n e r u k a v i c e o d n o s i i ves t s k r a j a a v g u s t a 1330. g o d i n e o z a l a g a n j u k o r a č e sa o k o v r a t -n i k o m i dve r u k a v i c e 1 2 5 .

»Rukav ice o d gvožđa« , k o j e s e p o č i n j u d a u p o t r e b l j a v a j u u p o s l e d n j o j decen i j i X I I I v e k a , s a s t o j a l e su se od c r e p a s t o po ­r e d a n i h p r a v o u g a o n i h g v o z d e n i h p loč i ca n a n e k u o s n o v u o d kože ili t k a n i n e . P loč ice s u b i l e p r e s v u č e n e k a l a j o m ili b a k r o m k o j i j e s p r e č a v a o n j i h o v o r đ a n j e . Ta j t i p r u k a v i c a s r e ć e s e n a m n o g i m l i k o v n i m i z v o r i m a iz p r v e t r i decen i j e X I V veka 1 2 6 , a u n e š t o m o ­d i f i c i r a n o m o b l i k u , sa o d v o j e n i m p l o č i c a m a za p r s t e i š i r o m ho­r i z o n t a l n o m p l o č i c o m n a g o r n j e m d e l u š a k e , o s t a j u u u p o t r e b i d o , o t p r i l i k e , o s m e decen i j e i s tog v e k a 1 2 7 . T o m t i p u p r i p a d a l e su , po svo jo j p r i l i c i , r u k a v i c e k o j e su se , uz o s t a l e de love o k l o p e , na laz i l e u za logu k o d P j e r a iz Mi l ana , m a j s t o r a za o k l o p e , 1363. g o d i n e 1 2 8 . M o g u ć n o j e da su i s te t a k v e b i l e i r u k a v i c e k o j e j e iz­r a d i o V i d o , m a j s t o r za o k l o p e , i č i j ih j e p e t p a r i , d o z v o l o m Ma­log veća i z 1383. g o d i n e , m o g a o da izveze i z D u b r o v n i k a 1 2 9 . Na to m e n a v o d i u p o t r e b a t e r m i n a guantus.

N a r e d n a d v a p o m e n a u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a o »ru­k a v i c a m a o d gvožđa« p r i p a d a j u p o s l e d n j i m d e c e n i j a m a X I V ve-

8 DUBROVAČKO ORUŽJE 113

k a . T e r m i n k o j i m a se o n e s a d a o z n a č a v a j u — ciroteche de ferro — 1 3 0 k a o i da u k a z u j e na r a z l i k u i z m e đ u n j i h i guanti.

S r e d i n o m X I V v e k a u v e d e n e s u r u k a v i c e k o j e s u i m a l e sa­m o j e d n u g v o z d e n u p l o č u k o j a j e š t i t i l a g o r n j i d e o i b o č n e s t r a ­ne š a k e i b i l a o b l i k o v a n a p r e m a t o m d e l u r u k e (5/. 56). P r s t i i pa ­l ac , p a k , b i l i s u za š t i ć en i m a l i m o b l i m p l o č i c a m a p r i č v r š ć e n i m n a k o ž n u o s n o v u . T u k o n s t r u k c i j u povez iva l a j e o b i č n a k o ž n a r u k a ­v ica k o j a j e b i l a s u n u t r a š n j e s t r a n e š a k e 1 3 1 . N e k o l i k o . t a k v i h ru­kav ica , ( s k r a j a X I V veka) s a č u v a l o se u i t a l i j a n s k i m m u z e j i m a 1 3 2 , a m e đ u n a j l e p š e u b r a j a j u s e r u k a v i c e uz o k l o p , d a t i r a n o k o 1390. g o d i n e u C h u r b u r g u (5/. 55) i E d u a r d a »Crnog P r inca« u k e n t e r b e -r i j s k o j k a t e d r a l i 1 3 3 .

Oklop za noge

Delovi o k l o p a za n o g u ko j i su t a k o đ e u X I V v e k u doživl ja­va l i k o r e n i t e p r o m e n é , o d j e d n o s t a v n i h v e r i ž n i h č a r a p a , k a k v e s e j o š u v e k v ide n a m a l o j s t a t u i r a t n i k a u N a r o d n o m m u z e j u Bar -gel lo u F i r e n c i iz p r v e p o l o v i n e X I V v e k a (si. 43), do p o t p u n o f o r m i r a n o g m e t a l n o g o k l o p a s a d e l o v i m a z a b u t i n e , k o l e n o , l i s to­ve i s t o p a l a , r e t k o se p o m i n j u u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a . Da l i t e s p o r a d i č n e ves t i z n a č e da on i n i s u b i l i u o p š t o j u p o t r e b i ? Č in jen ica j e , m e đ u t i m , da s e o k l o p i za b u t i n e i l i s tove n a v o d e 1366. g o d i n e u z a b r a n i izvoza i u v o z a z a š t i t n o g o r u ž j a u D u b r o v ­n ik 1 3 4 , š t o s e m o ž e t u m a č i t i da su i m a l i š i r u p r i m e n u , a n j i h su i z rađ iva l i i d u b r o v a č k i m a j s t o r i z a o k l o p e od s e d m e decen i j e X I V v e k a 1 3 5 .

N i j e d a n d e o o k l o p a z a n o g e n e n a v o d i s e m e đ u opš t in -s k i m n a o r u ž a n j e m , p a , s h o d n o t o m e , n e b i g a t r e b a l o u b r o j i t i m e đ u z v a n i č n o o r u ž j e R e p u b l i k e . V e r o v a t n o z a t o n i j e p o m e n u t u p o p i s u t og o r u ž j a iz 1387. g o d i n e .

O p o j e d i n i m d e l o v i m a o k l o p a za n o g e , p o z n a t i m u Du­b r o v n i k u t r e ć e n t a , s a z n a j e se , u g l a v n o m , i z t e s t a m e n t a D u b r o v ­č a n a . U n j i m a se n a b r a j a j u o k l o p i za n o g u od k o l e n a do gležnje­va i za b u t i n e . O k l o p za k o l e n o n i j e u o p š t e s p o m e n u t .

P r v i p o m e n o k l o p a za n o g u od k o l e n a do g ležn jeva u du­b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a b i o b i o d 23 . m a r t a 1323. g o d i n e , u k o ­l iko se t e r m i n schancheria o d n o s i na schineria k o j a to znač i , a n e n a schiencheria, k o j a j e o z n a č a v a l a o k l o p z a l eđa 1 3 6 . P o d a t a k s e o d n o s i n a r a n i j a t r a ž e n j a k r a l j a S t e f a n a D e č a n s k o g d a m u D u b r o v č a n i p o š a l j u »CC panzeria, CCL schancherias et CC baci-nellos«137.

S i g u r n a ves t i z X I V v e k a o t o m de lu o k l o p a za n o g u na la­zi se u t e s t a m e n t u v l a s t e l i n a Cherua G r a d i ć a iz 1347. ( m o ž d a i 1348.) g o d i n e : » . . . I par de gambiere de ferro«m. S r e d n j o v e k o v -no l a t i n s k i t e r m i n gambiera, ko j i se p r v i p u t p o m i n j e u i nven ta -

114

ru t v r đ a v e R o b b i o 1203. g o d i n e , 1 3 9 v e r o v a t n o , u z n a č e n j u ver ižm'h č a r a p a 1 4 0 , t r e b a l o b i a n a l o g n o sa »jamber« u e n g l e s k i m t e k s t o v i m a iz p r v i h g o d i n a X I V v e k a 1 4 1 — »Item deux peires de jambers de ferr«142 — da se o d n o s i na z a š t i t n i m e t a l n i d e o za n o g u od kole-n a d o g ležnjeva . P r v o b i t n o j e m e t a l n a p l o č a b i l a p r i č v r š ć e n a z a Earapu od ver iž ica , i to na p r e d n j o j s t r a n i t o g d e l à n o g e , a s re­će se već s r e d i n o m X I I I v e k a , n a p r . p r e d s t a v a Go l i j a t a u Macie-j o w s k i b ib l i j i u M o r g a n o v o j b ib l i o t ec i u N j u j o r k u 1 4 3 (5/. 57) . Tak­va z a š t i t n a p l o č a v id i s e na s t a t u i C a n G r a n d e ( u m r o 1329. godi­ne) u s p o m e n i č k o m k o m p l e k s u A r c h e degl i Sca l ige r i u V e r o n i 1 1 4 .

Već od 1300. g o d i n e ili n e š t o k a s n i j e , j a v l j a se gambiera ko ja o b u h v a t a t a j s av d e o n o g e . O n a s e s a s t o j a l a o d dve p l o č e , p r e d n j e i z a d n j e , s p o j e n e ili k a i š e v i m a ili k o p č a m a , i j a v l j a se na č i t a v o m n i z u n a d g r o b n i h s p o m e n i k a u F r a n c u s k o j i Špan i j i od d r u g e decen i j e X I V v e k a 1 4 5 (si. 56). K a i š e v i m a , k o j i su se na­lazili sa s p o l j n e i u n u t r a š n j e s t r a n e n o g e , s p o j e n e su i g a m b i j e r e na O r l a n d o v o m s t u b u u D u b r o v n i k u (si. 58).

S i n o n i m za g a m b i j e r u j e schineriam. O n e su se , i s t o v r e m e ­n o , u p o t r e b l j a v a l e u D u b r o v n i k u . U već t o l i k o p u t a n a v o đ e n o j z a b r a n i i z 1366. g o d i n e k a o s a s t a v n i d e o o k l o p a za n o g u p o m e n u -ta je gamberiaw, a dve g o d i n e r a n i j e u t e s t a m e n t u P j e r a iz Mila­n a , m a j s t o r a za o k l o p e n a v o d i se »schinal« i »schineri«m.

U z a b r a n i iz 1366. g o d i n e p o m e n u t je i o k l o p za b u t i n e — cosseria1*9. On se j a v l j a u s k l o p u z a š t i t n e o d e ć e o k o d v a d e s e t i h g o d i n a X I V v e k a , al i t a d a j e , p o svoj p r i l i c i , b i o p r a v l j e n o d kože . N jegova o p š t i j a p r i m e n a p o č i n j e o k o s r e d i n e v e k a 1 5 0 i , o b i č n o , p r i k a z a n j e s a v id l j i v im g l a v i c a m a č a v a l a k o j e u k a z u j u d a j e b i o s a s t a v l j e n o d s p o j e n i h m e t a l n i h p loč ica . 1 5 1 T a k a v o k l o p z a b u t i n e n o s i k o n j a n i k p r i k a z a n n a r u c i sv. K r š e v a n a u Z a d r u (si. 44).

N a r e d n i p o m e n o k l o p a za b u t i n e na l az i s e u o d l u c i M a l o g veća od 5 . f e b r u a r a 1382. g o d i n e da Vid , m a j s t o r za o k l o p e , mo­že da izveze iz D u b r o v n i k a i »paria III I cossaliorum«152. U to vre-me u z a p a d n o j E v r o p i već su i z r a đ i v a n i o k l o p i za b u t i n u i z j e d n e m e t a l n e p loče , k o j i se j a v l j a j u u l i k o v n i m i z v o r i m a o k o 1370. go­d i n e 1 5 3 . J e d a n s a č u v a n p r i m e r a k t a k v o g o k l o p a , o d n o s n o o k l o p a za ce lu n o g u , na l az i se u M u z e j u u Š a r t r u . On je p r i p a d a o Š a r l u V I k a d a j e b i o f r a n c u s k i p r e s t o l o n a s l e d n i k . O k l o p j e mi ­l a n s k e p r o i z v o d n j e i d a t i r a n je u v r e m e o k o 1382. g o d i n e 1 5 4 (si. 59).

O k l o p i za b u t i n e p o n o v n o se p o m i n j u u D u b r o v n i k u k r a ­j e m X I V v e k a : 1399. m e đ u d e l o v i m a o k l o p a k o j e j e B e n k o Gun-du l i ć , po svoj p r i l i c i , k u p i o u F i r enc i 1 5 5 , i 1400. g o d i n e u t e s t a ­m e n t u Vida , m a j s t o r a z a o k l o p e 1 5 6 .

I z r i č i t i h p o m e n a o k l o p n o g d e l à za k o l e n o n i s a m n a i š l a u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a i z X I V v e k a . J e d i n a m e n i p o z n a t a ve s t o t o m e je iz 1281. g o d i n e » . . . par unum genucleriis«, a ti š t i t n i c i k o l ena p r i p a d a l i s u j e d n o m s t a n o v n i k u A n k o n e 1 5 6 a . I z t o g a

I* 115

b i s e m o g l o izvući n iz p r e t p o s t a v k i : d a n i s u u p o t r e b l j a v a n i , d a su r a đ e n i od kože ili da su u X I V v e k u j e d n o s t a v n o bi l i uk lop l j e ­n i p o d naz iv gamberia. U i l u s t r o v a n o m m a t e r i j a l u , k o j i mi j e na r a s p o l a g a n j u , š t i t n i k k o l e n a o d kože m o ž e s e n a s l u t i t i n a f resci .sv. J e v s t a t i j e u D e č a n i m a , i on i m a m e t a l n e r u b o v e . Na p r e d s t a v i k o n j a n i k a na k a z e t i sv. Zoi la u r izn ic i s a m o s t a n a sv. M a r i j e u Z a d r u on se j a v l j a u v e ć e m d i s k o i d n o m o b l i k u i p o k r i ­va č a š i c u i b o č n e s t r a n e k o l e n a (si. 60). U to j f o r m i p o z n a t je iz p o s l e d n j i h d e c e n i j a X I I I veka 1 5 7 , i s r e ć e se do s r e d i n e X I V ve-k a 1 5 8 . U već r a z v i j e n i j e m p o l u s f e r i č n o m o b l i k u p r i k a z a n je š t i t ­n i k k o l e n a u D e č a n i m a na f resci : sv. D i m i t r i j e o b a r a k o p l j e m b u g a r s k o g c a r a K a l o j a n a i na k o n j a n i k u na r u c i sv. Krševa -na — r e l i k v i j a r u u sv. S toš i j i u Z a d r u (si. 44). P o t p u n o ob­l i k o v a n o k l o p za k o l e n o i m a O r l a n d o u D u b r o v n i k u (5/. 35, 52).

U D u b r o v a č k o m a r h i v u n e m a , t a k o đ e , ves t i o o k l o p n i m c i p e l a m a . O n e , n a j v e r o v a t n i j e , n i s u u o p š t e u p o t r e b l j a v a n e , n e m a i h n i n a O r l a n d o v o m s t u b u . T o j e b i l a o d e ć a i z raz i t ih v i t ezova .

b ) Z a š t i t n i p o k r i v a č z a g l a v u

K a o n a j s t a r i j i t i p z a š t i t n o g p o k r i v a č a za g l avu u D u b r o v ­n i k u t r e ć e n t a t r e b a l o b i s m a t r a t i v r s t u k a c i g e k o j a s e n a v o d i p o d t e r m i n o m »arma de testa« u u r e d b i od 19. j u l a 1313. g o d i n e (po­n o v l j e n a 1336) u z o b a v e z n o o r u ž j e m o r n a r a n a b r o d o v i m a (kon-d u r a , b a r k a , d r i j evo) sa i i z n a d 20 m i l i j a r a n o s i v o s t i 1 5 9 . Arma de testa p o n o v n o se p o m i n j e u z a k o n u iz 1336. g o d i n e o n a o r u ž a n j u m o r n a r a na b a r k a m a i d r i j e v i m a , k o j i p r e n o s e t r g o v a č k u r o b u i i m a j u n o s i v o s t i s p o d 20 m i l i j a r a 1 6 0 . O o v o m z a š t i t n o m p o k r i v a č u za g l a v u n e m a više p o m e n a u r a s p o l o ž i v i m d o k u m e n t i m a k o j i s e o d n o s e n a n a o r u ž a n j e p o s a d e b r o d o v a , v o j n i k a i s t a n o v n i k a Du­b r o v n i k a .

M e đ u t i m , u dozvol i M a l o g veća od 5 . f e b r u a r a 1383. godi ­n e , d a t o j V i d u , m a j s t o r u z a o k l o p e , d a m o ž e d a izveze d e lo v e o k l o p a , p o m e n u t e su »arma capitalia VIII«161. U i t a l i j a n s k o j ver­ziji s r e ć e se i u t e s t a m e n t u V i d a o k l o p a r a 1400. g o d i n e : »Item agio in stagon XII arme de testa cum le malglie«162. P o s t a v l j a se p i t a n j e d a l i s e ovi p o m e n i i z k a s n o g X I V v e k a o d n o s e n a i s t u v r s t u z a š t i t n o g p o k r i v a č a za g lavu , u p o t r e b i j a v a n u u p r v e če t i r i d e c e n i j e X I V v e k a , ili j e t o , m o ž d a , t a d a b i o o p š t i naz iv z a dve ili v iše v r s t a k a c i g a p o z n a t i h u D u b r o v n i k u . S k l o n a s a m v iše ovo j d r u g o j v a r i j a n t i , j e r se u d o k u m e n t i m a , u k o j i m a se n a v o d i op-š t i n s k o n a o r u ž a n j e , o b i č n o , t a č n o i s k a z u j e naz iv o r u ž j a . Z a t o b i se sa d o s t a v e r o v a t n o ć e m o g l o p r e t p o s t a v i t i da je arma de testa z a š t i t n i p o k r i v a č g lave m o r n a r a i z p r v e p o l o v i n e X I V v e k a b i l a j e d n a o d r e đ e n a v r s t a kac ige , o k o j o j s e n a ž a l o s t , ne z n a n i š t a .

Š t a se p o d r a z u m e v a l o p o d p o j m o m arma de testa m o ž e se , o p e t , s a m o p r e t p o s t a v i t i . M o g u ć n o d a s e o n o d n o s i o n a m a l u

116

n a b r a n u k a p u k o j a s e n o s i l a i s p o d ili i z n a d v e r i žn o g p o k r i v a č a g lave i k o j a j e i m a l a š t i t n i k e za u š i k o j i su se vezival i i s p o d b r a d e . Te , k a s n i j e n a z v a n e u s t r u č n o j l i t e r a t u r i »a rming -cap« , »ca lo t te d ' a r m e « , v ide s e n a s t a t u a m a n a z a p a d n o j s t r a n i Wel l s k a t e d r a l e (oko 1230—1240) 1 6 3 , a p r e p o z n a j u se i na g l a v a m a vojn i ­ka na R a d o v a n o m p o r t a l u u T r o g i r u (si . 45) . O n e su o b l i k o m ličile na c iv i lne k a p e iz t o g p e r i o d a , k o j a se , n p r . , v id i i u s cen i P i la t p e r e r u k e u D e č a n i m a , s a m o š to s u o n e k o j e s u p r i p a d a l e z a š t i t n o j o d e ć i b i l e i z r a đ e n e o d p l e t e n i h g v o z d e n i h ve-r iž ica ili od k o ž e 1 6 4 .

Cervelerija

D r u g i t i p z a š t i t n o g p o k r i v a č a za g l avu u D u b r o v n i k u b i l a j e cervelleria (cervellerium), k o j a se p o d t i m i m e n o m , o d n o s n o k a o gervilera, n a v o d i u t e s t a m e n t u B o g a v č a K o b i l a č i ć a 1363. go­d ine 1 6 5 , a u s a s v i m n e u b i č a j e n o m o b l i k u — celebrerium — u d v a d o k u m e n t a iz 1325. 1 6 6 i u j e d n o m iz 1330. g o d i n e 1 6 7 .

P r e m a d o s a d a š n j i m i s t r a ž i v a n j i m a c e r v e l e r i j a j e b i l a ka­p a p o l u s f e r i č n o g o b l i k a , o d g v o ž đ a ili če l ika , k o j a j e p o k r i v a l a s a m o t e m e glave , o d a k l e j o j i i t a l i j a n s k i naz iv k o j i j e p o s t a o o p š t i u s r e d n j o v e k o v n o j z a p a d n o j E v r o p i . N o š e n a j e i s p o d veri­ž n o g p o k r i v a č a g lava ili i z n a d n j e g a (si . 41 ,42) k a o p o d l o g a za š l e m ili b a s i n e t 1 6 8 . C . B l a i r s m a t r a d a j e , v e r o v a t n o , u p o t r e b l j a v a n a p o č e t k o m X I I I v e k a , k a d a s e s r eće u l i k o v n i m i z v o r i m a z a p a d ­ne E v r o p e , a p o p u l a r n o s t j e s t e k l a p o s l e 1220. g o d i n e 1 6 9 .

P r e m a , m e đ u t i m , p r i č a n j u d o m i n i k a n c a f ra F r a n č e s k a P i p i n i j a u n j egovo j h r o n i c i , k o j a o b u h v a t a p e r i o d od 1176. do 1314. g o d i n e , c e r v e l e r i j a j e u v e d e n a u d r u g o j p o l o v i n i X I I v e k a u v r e m e F r i d r i h a I B a r b a r o s e , v e r o v a t n o , u p e r i o d u n j e g o v i h p o h o d a n a I t a l i j u 1 7 0 . S a s v i m j e m o g u ć n o p r e t p o s t a v i t i d a n j e n u z o r t r e b a t r a ž i t i n a I s t o k u , g d e s e p l i t k o k a l o t a s t i m e t a l n i po­k r i v a č za g l avu s r eće u Pe r s i j i p r e n j e n o g j a v l j a n j a u E v r o p i , n p r . , n a z i d n o m s l i k a r s t v u g r a d s k e p e ć i n e S o r e u q i z V I I I v e k a 1 7 1 , o b l i k t i h k a p a p o d s e ć a n a k a p i c e k o j e s e v ide n a g l a v a m a devo-j a k a p o r e d v l a d a r a ( s a s a n i d s k i k r a l j ili t u r k e s t a n s k i knez) u pe­ć in i I A jan t a 1 7 2 . U t o m s l u č a j u u l o g u p r e n o s i o c a m o g l i su da ima­j u k r s t a š i .

I s p o d ve r i žn o g p o k r i v a č a g lava ce rve l e r i j a j e n o š e n a d o o k o 1330. g o d i n e 1 7 3 , d o k s e n j e n a n a m e n a p o d m e t a č a z a š l e m d u ž e z a d r ž a l a . N a j r a n i j e o k o 1260, a češće o k o 1300. g o d i n e o n a j e d o b i l a š t i t n i k z a v r a t o d m e t a l n i h ve r iž ica , k o j i s e zakač i -n j a o u z n j e n o b o d 1 7 4 . K a o p r i m e r m o ž e d a p o s l u ž i c e rve l e r i j a da­t i r a n a u X I V v e k u ko l ekc i j i O d e s k a l k i u R i m u 1 7 5 , čij i o b o d i m a p e r f o r i r a n e r u p i c e za p r i č v r š ć i v a n j e v e r i ž n o g š t i t n i k a (si . 61).

M e đ u t i m , i zg leda d a j e već o d d r u g e p o l o v i n e X I I I v e k a ce rve l e r i j a n o š e n a i k a o s a m o s t a l n i p o k r i v a č za g lavu . T a k o , n p r . , u

117

s t a t u t u F e r a r e i z 1279. g o d i n e o d r e đ e n o j e d a s v a k i č u v a r t v r đ a v e m o r a da i m a » . . . cappellam ferream, vel bacinellum, sive bo~ nam cervellieram116. O p o s t o j a n j u ce rve l e r i j e k a o z a s e b n o g zaš-š t i t n o g p o k r i v a č a g lave u p r v o j p o l o v i n i X I V v e k a s i g u r n u po ­t v r d u p r u ž a u r e d b a iz 1341. g o d i n e o n a o r u ž a n j u m o r n a r a u Đe-nov i , g d e j e o z n a č e n o d a c o m i t i s v a k e n a o r u ž a n e gal i je m o r a j u p o s e d o v a t i p o r e d k o r a č a i g v o z d e n o g o k o v r a t n i k a , i cerveleria de proba«lv, c e r v e l e r i j u k o j a j e p r e u p o t r e b e m o r a l a da pod ­legne o b a v e z n o m i s p r o b a v a n j u h i c e m iz s a m o s t r e l a , k a o i k o r a -če , kac ige , d a k l e , o n i de lov i z a š t i t n e o d e ć e , k o j i su iz loženi de js -t v u o r u ž j a n e p r i j a t e l j a i k o j i š t i t e n a j g l a v n i j e l j u d s k e o r g a n e .

P o š i l j k e iz Venec i j e 1339. g o d i n e za k n e z a N e l e p i ć a sv ih t a d a p o s t o j e ć i h de lova o k l o p a sa 39 »cerveler«m i 1348. g o d i n e za P a g 20 k o r a č a i 20 ce rve le r i j a 1 7 9 , p o t v r đ u j u i zne to m i š l j e n j e da j e ce rve l e r i j a n o š e n a i n e z a v i s n o od š l e m a ili k a k v e d r u g e v r s t e ka­cige . O n a se u a l t e r n a c i j i sa š l e m o m i b a s i n e t o m , i to k a o »cerve-lliera grossa«, n a v o d i u s t a t u t u f i r e n t i n s k e Compagnie del popolo 1355. g o d i n e 1 8 0 , a s a m o sa b a s i n e t o m u u r e d b i o n a o r u ž a n j u pe-š a k a i s a m o s t r e l a c a u Venec i j i 1364, u F i r e n c i 1369, u L u k i 1374. g o d i n e 1 8 1 .

P r i k a z i ce rve le r i j e , k a o z a s e b n e kac ige , m o g u se n a ć i u H r o n i c i sv. Den i sa , o k o 1330. u B r i t a n s k o m m u z e j u 1 8 2 , u i l umin i ­r a n o m r u k o p i s u A p o k a l i p s e , o k o 1320, u M e t r o p o l i t e n m u z e j u u N j u j o r k u 1 8 3 (si . 62) .

Po lazeć i o d i z n e t i h č in j en i ca d a j e ce rve l e r i j a m o g l a d a b u d e i z a s e b a n z a š t i t n i p o k r i v a č za g lavu , p o d a c i i z d u b r o v a č k o g a r h i v a t a k o đ e b i m o g l i d a n a t o u k a z u . U s v a t r i , već n a v e d e n a d o k u m e n t a iz 1325. i 1330. g o d i n e , c e r v e l e r i j a f i gu r i r a k a o zase­b a n p r e d m e t , a to se n a r o č i t o j a s n o oč i tu j e u s k l o p u n a b r a j a n j a o r u ž j a k o j e su založi l i t r i i t a l i j a n s k a n a j a m n i k a u D u b r o v n i k u 1330. g o d i n e » . . . pro signo sex spatas, III cutellos, IIII lanceas, III pavesas, V celebreria«m. N j e n a n a m e n a p o s e b n o g z a š t i t n o g p o k r i v a č a za g l avu n e d v o s m i s l e n a je u o p o r u c i iz 1363. g o d i n e u k o j o j s e o d o r u ž j a s a m o n a v o d e m a č i c e rve l e r i j a 1 8 5 . N a t o u k a z u ­ju i z n a t n e ko l i č ine c e r v e l e r i j a n a v e d e n e u i n v e n t a r u iz 1367. i tal i-j a n s k o g t r g o v c a F r a n č e s k a M a r k a D a t i n a u A v i n j o n u 1 8 5 a .

Ce rve le r i j a se u D u b r o v n i k u p o m i n j e s a m o u p o s e d u puča ­n a , a s p o r a d i č n i p o m e n i m o g l i b i d a u k a z u d a n i j e i m a l a š i r u p r i m e n u .

Bačinelo

U r e d b a o o b a v e z n o m n a o r u ž a n j u s t a n o v n i k a d u b r o v a č k i h o s t r v a , k o j a j e i z d a t a 1301, a o b n o v l j e n a 1335. g o d i n e 1 8 6 , i zne la j e na v ide lo t r e ć u v r s t u z a š t i t n o g p o k r i v a č a za g l avu — baginellum, o k o m e n i s a m n a š l a p o m e n a u m e n i p r i s t u p a č n i m s t u d i j a m a o o k l o p u .

118

119

B a č i n e l o je b i o p o z n a t u I t a l i j i u p o s l e d n j i m d e c e n i j a m a X I I I v e k a , n e p o z n a t o j e k a d a j e u š a o u u p o t r e b u . O n s e p o m i n j e u s t a t u t u F e r a r e iz 1279 1 8 7 , a 1280. g o d i n e p r i p a d a o je o b a v e z n o m n a o r u ž a n j u m o r n a r a n a v e n e c i j a n s k i m b r o d o v i m a s a p l a t o m o d 50 m l e t a č k i h l ib r i , a sa d o d a t o m m a s k o m za l ice (... bacinellum cum mascara) za o n e sa p l a t o m od 60 do 65 l i b r i ' 8 8 .

N a r e d n i p o m e n b a č i n e l a u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a , o d 28. m a r t a 1323. g o d i n e , p o k a z u j e da je on u p o t r e b l j a v a n i u s red-n j o v e k o v n o j S r b i j i . N a i m e , p o v o d o m i s p r a v k e g r a n i c e u Žup i , Š u m e t u i D u b r o v a č k o j Ri jec i k a d a j e d u b r o v a č k a o p š t i n a n u d i l a k r a l j u S t e f a n u D e č a n s k o m 2000 p e r p e r a ili d e lo v e o k l o p a k o j e j e r a n i j e t r a ž i o , p o m e n u t o j e i 200 b a č i n e l a 1 8 9 .

P o s l e d n j i p o d a t a k o p o s t o j a n j u b a č i n e l a u D u b r o v n i k u na­lazi se u ugovo ru , od 28. n o v e m b r a 1371. g o d i n e k o j i j e sk lop­l jen i z m e đ u M a r k a , s i n a N i k o l e l e k a r a , i Đ a n i n a , m a j s t o r a za ok­lope d a m u i z rad i , i z m e đ u os t a log , i j e d a n b a č i n e l o ' 9 0 . U p r a v o ova j p o d a t a k m o g a o b i d a u k a ž e d a j e b a č i n e l o b i o u s t a l n o j u p o t r e b i u D u b r o v n i k u X I V veka , a l i da n i j e i m a o š i r u p r i m e n u .

L e k s i č k i u z e t o b a č i n e l o b i t r e b a l o d a b u d e m a n j a va r i j an ­t a b a s i n e t a , al i o n j e g o v o m izg ledu ne m o ž e se n i š t a o d r e đ e n i j e reć i . K a o p r e t p o s t a v k u i z n o s i m dve m o g u ć n o s t i : a ) k u p a s t i p l i t k i š l e m do uš i j u , p r i k a z a n n p r . , u S t . N a g o r i č i n u i u D e č a n i m a k o j i se d a t i r a n u k a s n i X I I I vek , v id i i na re l je fu š p a n s k o g v i t eza iz m a n a s t i r a u P o b l e t u 9 1 1 (si. 63); b) p l i t k a v a r i j a n t a bas i ­n e t a s k u g l a s t o m k a l o t o m , k o j a se s o b e s t r a n e p o v i j a i p o k r i v a u š i 1 9 2 . J e d a n t a k a v b a s i n e t , n e m a č k o g p o r e k l a , na l az i s e u M e t r o -p o l i t e n m u z e j u u N j u j o r k u . N j e m u s l i čna k a c i g a n a đ e n a j e pr i l i ­k o m a r h e o l o š k i h i s k o p a v a n j a t v r đ a v e M a g l a j 1 9 3 u B o s n i , s a m o š to j e , v e r o v a t n o , n e š t o m l a đ e g d a t u m a .

Basinet

Č e t v r t a v r s t a k a c i g e k o j a j e b i l a p o z n a t a u D u b r o v n i k u j e basinet, k o j u , svi k o j i su p i sa l i o š l e m o v i m a , s m a t r a j u za n a j p o ­p u l a r n i j u k a c i g u s r e d n j e g v e k a . O n j e b i o k u p a s t o g o b l i k a , s a k o s i m b o č n i m i v i c a m a , k o j e s u s e t o k o m X I V v e k a s p u š t a l e k a r a m e n i m a . S r e ć e s e u E n g l e s k o j , F r a n c u s k o j , N e m a č k o j , Č e š k o j , na ž ivop i su s r e d n j o v e k o v n e S r b i j e , a m n o g i b a s i n e t i r a đ e n i u I t a l i j i č u v a j u se u i t a l i j a n s k i m i s v e t s k i m m u z e j i m a . J e d a n basi­n e t na l az i se u Z e m a l j s k o m m u z e j u u S a r a j e v u 1 9 4 , a n e k o l i k o ih je n a đ e n o i u t v r đ a v i M a g l a j 1 9 5 .

Ta j b a s i n e t , k o j i j e i s t i s n u o i z u p o t r e b e p r a v i v i t e š k i š l em, u D u b r o v n i k u k a o da n i j e b i o u u p o t r e b i , b a r se ne p o m i n j e u d o k u m e n t i m a . J e d i n a ves t o n j e m u na laz i se u t e s t a m e n t u P j e r a i z Mi l ana , m a j s t o r a za o k l o p e , 1363. g o d i n e , P j e r j e d o b i o bas i ­n e t k a o d e o za loga z a p o z a j m l j e n i n o v a c n e k o m N i k u d e B u b a 1 9 6 .

Barbuta

N a s u p r o t p o m a n j k a n j u ves t i o b a s i n e t u č e s t o se na i laz i u d o k u m e n t i m a na p o m e n e barbute, k a c i g e o k o j o j su i z r e č e n a raz­l ič i ta m i š l j e n j a . A . Ange lucc i s m a t r a d a j e t o v r s t a r a t n o g š l e m a , p o t p u n o z a t v o r e n o g , od gvožđa ili če l ika , bez c i m e r a i k r e s t e , a sa v i z i r o m i š t i t n i k o m b r a d e i v r a t a 1 9 7 . A. L e n s i i znos i da je sa­s v i m u v e r e n da se r a d i o m e š a n j u t e r m i n a — b a r b u t a i b a s i n e t , p o š t o svi d a t i op i s i b a r b u t e o d g o v a r a j u b a s i n e t u . R a z l i k a n a s t a j e , p o n j e m u , t e k k r a j e m X I V v e k a k a d a naz iv b a r b u t a o z n a č a v a je­d n o s t a v n u k a l o t u b a s i n e t a , t a k o m o d i f i k o v a n u d a o s t a v l j a o tvo­r e n o l ice, a z a š t i ću j e v r a t , z a t i l j ak i o b r a z e , i k o j a p o n e k a d i m a k o n t u r e a n t i č k o g š l e m a 1 9 8 . C . B l a i r n a v o d i d a s e t e r m i n p r v o s re­će u I ta l i j i , s r e d i n o m X I V veka , i da se izg leda od t a d a o d n o s i n a j e d n u s p e c i j a l n u f o r m u b a s i n e t a , a l i d a i d e n t i t e t b a r b u t e X I V v e k a m o r a z a s a d a d a o s t a n e t a j n a 1 9 9 . G . C . S t o n e m i s l i o j e d a s e b a r b u t a j a v l j a u XV v e k u i da s a s v i m liči na g r č k e š l e m o v e 2 0 0 I n a j z a d , M . Le lo i r u k a z u j e d a j e d o X I V v e k a b a r b u t a b i l a j e d n a v r s t a k a p u l j a č e za s v e t o v n j a k e , k a l u đ e r e i v o j n a l ica, a z a t i m da j e naz iv p r e n e t n a j e d n u k a c i g u k o j a j e o s t a v l j a l a l ice o t k r i v e n o p o p u t g r č k i h h o p l i t a 2 0 1 .

Na jv i š e n e j a s n o ć e o b a r b u t i X I V v e k a u n e t o j e s a p o d a c i ­m a i z i n v e n t a r a de lova o k l o p a i z s e d m e decen i j e X I V v e k a i tal i-j a n s k o g t r g o v c a F r a n č e s k a M a r k a D a t i n a u Av in jonu . I z t i h poda­t a k a p ro iz i l az i lo b i da su b a r b u t e b i le , u s t v a r i , ve r i žn i p o k r i v a č i za g lavu , k o j i su č a k n o š e n e z a j e d n o sa p a n c i r n o m k o š u l j o m : »III barbute di magla d'accaio nomi ottonate, fatte d'uno choretto, di bello modo, non tropo grosse. Lb. X, s. XVII«. O n e su s l a t e iz M i l a n a u Av in jon u v e l i k i m k o l i č i n a m a u b a l a m a , t a k o da R. B r u n s m a t r a d a s e t o m o ž e o b j a s n i t i s a m o t i m e d a j e r e č o p r e d ­m e t i m a ko j i s e m o g u sav i j a t i . S e m t o g a cene n a v e d e n e z a b a r b u ­t e v r l o su m a l e u o d n o s u na d r u g e z a š t i t n e p o k r i v a č e za glavu'0 2'"1. M e đ u t i m , p o d a c i i z D u b r o v a č k o g a r h i v a , k a o i p a r c i j a l n i p o m e n i i z i t a l i j a n s k i h h r o n i k a i a r h i v a , ne b i m o g l i da p o t v r d e z a k l j u č k e ili p r e t p o s t a v k e k o j i s e n a m e ć u n a o s n o v u D a t i n o v i h t r g o v a č k i h k n j i g a .

P rv i , m e n i p o z n a t p o m e n b a r b u t e j e o d 20. o k t o b r a 1333. god ine k a d a j e v i tez P a l m a n , n a j a m n i k k r a l j a D u š a n a , p r e u z e o u D u b r o v n i k u za loženo o r u ž j e n e k o g n a j a m n i k a s r p s k o g k r a l j a . Me­đu t i m o r u ž j e m n a v o d e se i »tres barbutas cum mallis«202. Za t o m vešću , k o j a i s t o v r e m e n o u k a z u j e n a r a n i j u u p o t r e b u b a r b u t e n e g o š t o j e g o d i n a n j e n o g p r e u z i m a n j a i z za loga , s l ede p o m e n i b a r b u t e u h r o n i c i Đ o v a n i j a V i l an i j a iz č e t v r t e decen i j e X I V v e k a u k o j o j je p o m i n j e k a o k a c i g u k o n j a n i k a ( . . . 5000 huomini a cavallo con barbute), p e š a k a (... e più di sessanta mila pedoni... quasi tutti a r m a t i a corazze e barbute come cavalieri) i g r a đ a n a (.. .et più di 10.000 cittadini armati a corazze e barbute come cavalieri)™. U

120

p e t o j decen i j i X I V v e k a b a r b u t a s e p o m i n j e u p o p i s u n a o r u ž a n j a t v r đ a v e Verče l i u s e v e r n o j I t a l i j i (1340) 2 0 4 i u d v e ve l ike p o š i l j k e o r u ž j a za c a r a D u š a n a , 1345 — 300 b a r b u t a 2 0 5 i 1347. g o d i n e — 500 b a r b u t a 2 0 6 .

Svi t i p o d a c i n e o s p o r a n su d o k a z da j e u p r v o j p o l o v i n i X I V v e k a u Venec i j i i u s e v e r n o j I t a l i j i b a r b u t a b i l a o d r e đ e n a v r s t a š l e m a . S a č u v a n i p r i m e r c i i z X V v e k a , k o j i s k o r o p o t p u n o p o d s e ć a j u na g r č k e š l e m o v e (si . 65, 66), m o g u se n a ć i i u l i k o v n i m i z v o r i m a i z X I V v e k a , np r . , n a k a m e n o j s k u l p t u r i P u e t r a P r e c i o s a na k a t e d r a l i u P a m p l o n a (Špan i j a ) i z o k o 1325. g o d i n e j e d a n r a t n i k n o s i š l e m k o j i i m a e l e m e n t e p o z n a t e z a b a r b u t u i z n a r e d n o g v e k a 2 0 7 (si . 67). P . M a r t i n n a v o d i d a j e d a n o d s t r a ž a r a n a H r i s -t o v o m g r o b u , p r i k a z a n i h u c r k v i u N i e d e r h a s l a c h (Donja R a j n a ) u j u ž n o j N e m a č k o j , o k o 1360. i 1370, n o s i b a r b u t u 2 0 8 . U g l e d a n j e na a n t i č k e t r a d i c i j e p o n o v n o je d o š l o do izraza i u ovoj t i p i č n o i t a l i j a n s k o j v r s t i kac ige .

I z r i č i t i p o m e n i b a r b u t e u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a , izu­zev n a v e d e n o g p o d a t k a iz 1333. p o č i n j u sa 1352. g o d i n o m 2 0 9 i t r a ­j u d o k r a j a X V v e k a . B a r b u t e s u p o s e d o v a l i p l e m i ć i 2 1 0 , m a d a s e češće j a v l j a j u u d o k u m e n t i m a u p o s e d u p u č a n a 2 1 1 . I z r a đ i v a l i su ih d u b r o v a č k i m a j s t o r i za o k l o p e , a c e n a za j e d n u b a r b u t u izno­si la je 1371. g o d i n e 4 d u k a t a 2 1 2 . U d v a d o k u m e n t a n a v o d i se ba r ­b u t a s a s v o j i m v e r i ž n i m o k o v r a t n i k o m , 1371 . 2 1 3 i 1394 2 1 4 . Na o s n o ­v u u g o v o r a s k l o p l j e n o g i z m e đ u d u b r o v a č k o g z l a t a r a K o l e B r i n d i -ž a n i n a i Rafa G u č e t i ć a p o l o v i n o m 1394. g o d i n e , s a z n a j e se da su b a r b u t e b i le u k r a š a v a n e certis divisis et laboreriis argenti, p r i č e m u j e z a j e d n u če l i čnu b a r b u t u u p o t r e b l j e n o 3,5 l i b r e s r e b r a 2 1 ' ( oko 1148 g r a m a ) .

B a r b u t e s e n e p o m i n j u u n a o r u ž a n j u d u b r o v a č k e o p š t i n e . P o r e d već n a v e d e n e arme de testa s p o m i n j u se j o š gvozden i šeš i r i i cappelli, k o j i se j a v l j a j u p r v i p u t 1349. g o d i n e , k a d a su n a b a v ­l jeni u Venec i j i 2 1 6 , z a t i m od 1361. m e đ u n a o r u ž a n j e m n a m e n j e -n i m za S t o n 2 1 7 , a od 1378. g o d i n e i m e đ u o r u ž j e m za b r o d o v e ( k o k e i ga l i j e ) 2 1 8 .

V e r o v a t n o b i t e r m i n cappellus o s t a o bez o b j a š n j e n j a da se s l u č a j n o n i s u i zgubi le k a p e l i na j e d n o j gal i j i 1381. g o d i n e . Za t a j n e s t a n a k b i o j e o d g o v o r a n p i s a r (scriba) ga l i je i on j e m o r a o da p r u ž i j e m s t v o z a t e n e s t a l e kac ige , d o k s t v a r n e r e š i M a l o veće . Aleks i je K a l o j u r đ e v i ć , d u b r o v a č k i z l a t a r , b io j e v e r o v n i k , i d u b ­r o v a č k i k a n c e l a r n a p i s a o j e , »de decem et novem barbutis perdi-tis«m. Z a h v a l j u j u ć i t o j u p o t r e b i s i n o n i m a m o ž e se u t v r d i t i da su se b a r b u t e na l az i l e u o p š t i n s k o m n a o r u ž a n j u od 1349. g o d i n e , da su u p o t r e b l j a v a n e u t v r đ a v a m a i na b r o d o v i m a , i da je n j i h o v z v a n i č a n naz iv b i o cappellus. P o d t i m i m e n o m s r e ć u se i u po­p i s u n a o r u ž a n j a D u b r o v a č k e R e p u b l i k e 1387. g o d i n e 2 2 0 .

B a r b u t a j e u D u b r o v n i k u d r u g e p o l o v i n e X I V v e k a b i l a gla­v n a i o p š t e n o š e n a kac iga . U u r e d b i o z a b r a n i izvoza i u v o z a raz-

121

n i h de lova o k l o p a o d 14. a v g u s t a 1366. g o d i n e m e đ u r a z n i m de­f o v i m a o k l o p a , ko j i s u t a d a p o s t o j a l i u D u b r o v n i k u j e d i n o j e o d k a c i g a n a v e d e n a b a r b u t a 2 2 1 .

I z j e d n a č a v a n j e t e r m i n a b a r b u t a i cappellus o m o g u ć e n o je d a s e u t v r d e j o š n e k e p o j e d i n o s t i o b a r b u t i . P o r e d u o b i č a j e n i h d i m e n z i j a , b i lo je i m a l i h b a r b u t a : — unam cappellinam p o m i n j e se 1367. g o d i n e u t e s t a m e n t u I v a n a , b r o d s k o g d r v o d e l j e 2 2 2 , 1381. g o d i n e , t a k v e b a r b u t e d o n e t e su , v e r o v a t n o , i z Đ e n o v e za D u b r o ­v a č k u o p š t i n u 2 2 3 , a t r i m a l e b a r b u t e p o s e d o v a o j e p o č e t k o m 1399. g o d i n e B e n k o G u n d u l i ć , k o j i i h j e , izg leda , n a b a v i o u F i r e n c i 2 ' 4 .

P o r e d b a r b u t a r a đ e n i h u D u b r o v n i k u i n a b a v l j a n i h iz Ve­nec i j e , u v r e m e v e n e c i j a n s k o - đ e n o v l j a n s k o g r a t a o k o o s t r v a Te-n e d o s a , D u b r o v n i k je k u p o v a o b a r b u t e i u Đ e n o v i 2 2 5 . U o d l u c i Ve­ća u m o l j e n i h od 4 . o k t o b r a 1378. g o d i n e da se p i š e u Đ e n o v u r a d i poš i l j ke k o r a č a i k a p e l u s a za ga l i je , n a z n a č e n o j e da 200 t i h ka­c iga t r e b a da b u d u š i r e od o n i h p o s l a t i h , a d r u g i h 200 b o l j e 2 2 6 .

O v o m o d l u k o m d o z n a j e se , i s t o v r e m e n o , o p o d e l i b a r b u t a na o n e , n a m e n j e n e za m o r n a r e , i b a r b u t a k o j e su nos i l i vo jn ic i u t v r đ a v a m a . T a p o d v o j e n o s t o d t a d a j e b i l a s t a l n o p r i s u t n a u du­b r o v a č k o m o p š t i n s k o m n a o r u ž a n j u i m o ž e se p r a t i t i i u XV v e k u 2 2 7 .

Gvozdeni šešir

P o s l e d n j a š e s t a v r s t a z a š t i t n o g p o k r i v a č a za g l avu u Dub­r o v n i k u u X I V v e k u b i o je gvozden i šeš i r — cappellus de ferro, k o j i je b i o p o z n a t u an t i c i , a u n a o r u ž a n j u s r e d n j o v e k o v n e E v r o ­pe p o n o v n o u l az i k r a j e m X I I v e k a 2 2 8 . U X I V v e k u on j e b i o u o p š t o j u p o t r e b i u E v r o p i o č e m u s v e d o č e l i kovn i p r i k a z i iz En­g le ske 2 2 9 , F r a n c u s k e 2 3 0 , Š p a n i j e 2 3 1 , N e m a č k e 2 3 2 , Češke 2 3 3 . P r e t e ž n o s u ga nos i l i vo jn ic i , p e š a c i , s t r a ž e , m a d a su se n j i m e ko r i s t i l i i vite­zovi , pa i k r a l j ev i 2 3 4 .

O u p o t r e b i g v o z d e n i h š e š i r a u I t a l i j i ne m o ž e se s k o r o n i š t a reč i . S a č u v a n j e s a m o j e d a n p r i m e r a k s k r a j a X I V ili p o č e t k a XV v e k a u M u z e j u B a r d i n i u F i r enc i 2 3 5 , a u do s a d a o b j a v l j e n i m d o k u m e n t i m a j a v l j a se u s t a t u t u F e r a r e iz 1279. g o d i n e 2 3 6 , i u t v r đ a v i Verče l i 1346 2 3 7 . P r i k a z a n j e , t a k o đ e , n a n e k o l i k o s l i ka i z s r e d i n e X I V veka 2 3 8 . N a s u p r o t p o m e n i m a d r u g i h v r s t a p o k r i v a č a z a g lavu , izg leda k a o d a j e i m a o s p o r e d n o z n a č e n j e .

U p o t r e b a g v o z d e n o g šeš i r a u D u b r o v n i k u u X I V v e k u ta­k o đ e j e , p r e m a s a č u v a n i m d o k u m e n t i m a b i la , man je -v i še , spo ra ­d i č n a i v r e m e n s k i s e m o g u izdvoj i t i dve faze. P r v a j e o b u h v a t a l a r a s p o n i z m e đ u 1306—1335. k a d a se gvozden i šeš i r i j a v l j a j u u po -s e d u p o j e d i n a c a , p u č a n a i v l a s t e l e 2 3 9 . S a s v i m j e m o g u ć n o d a s u o n i n a b a v l j a n i u Venec i j i ili u F i r e n c i , k a o i o s t a l i de lov i o k l o p a u to v r e m e .

122

O o b l i k u t i h d u b r o v a č k i h z a š t i t n i h p o k r i v a č a za g l a v u ne­m a p o d a t a k a u d o k u m e n t i m a , o n i s e s a m o j e d n o s t a v n o n a v o d e . J e d i n o j e p a ž n j e v r e d a n p o m e n o g v o z d e n o m š e š i r u p o k r i v e n i m k o ž o m , k o j i s e n a l a z i o m e đ u s t v a r i m a Diva G u č e t i ć a k o j i j e u m r o u A n k o n i , i k o j e su p o s l e n j egove s m r t i p o s l a t e iz A n k o n e u Du­b r o v n i k 2 4 0 . T a ve s t j e , k o l i k o m i j e p o z n a t o p r v a j e t a k v e v r s t e , m a d a s e s r e ć u p o m e n i o d r u g i m v r s t a m a k a c i g a p r e s v u č e n i h ko­ž o m . T a k o , n p r . m e đ u s t v a r i m a k o j e s u s e na l az i l e k o d j e d n o g D u b r o v č a n a 1281. g o d i n e , a k o j e su p r i p a d a l e j e d n o m s t a n o v n i k u A n k o n e , p o m i n j u se i » . .. elmos duos de corio«241. U i n v e n t a r u p o k r e t n i n a H u m p h r e y d e B o h u n i z 1322. g o d i n e n a v o d e s e / / bacynettes, lun covert de quir, lautre bourni, a u i n v e n t a r u t v r đ a ­ve D o v e r iz 1361. g o d i n e j a v l j a j u se capels de nerfs2*2.

U p r v o j p o l o v i n i X I V v e k a s r e ć u se p r i k a z i g v o z d e n i h še­š i r a i na f r e s k a m a u m a n a s t i r i m a u S t u d e n i c i (1314), S t . N a g o r i -č i n u (1318) i L e s n o v u (1349). S o b z i r o m na to da je S r b i j a u to v r e m e n a b a v l j a l a de love o k l o p a u Venec i j i , a 1329. g o d i n e p o s l a t o j e i z Venec i j e , p o s r e d s t v o m K o t o r a n i n a T o m e , s i na P a v l a Tomi -n o g p r e k o D u b r o v n i k a 5 0 g v o z d e n i h š e š i r a s a v e r i ž n o m n a v l a k o m — cum venteriis243, k o j a je š t i t i l a g l avu i v r a t o s t av l j a j uć i s lobo­d n e s a m o oči , n o s i u s t a (si . 56, 57) — dozvo l j eno je na o s n o v u p r e d s t a v a n a f r e s k a m a u t v r d i t i izgled i d u b r o v a č k i h g v o z d e n i h šeš i r a .

Na f r e s k a m a se gvozden i še š i r i j a v l j a j u u t r i o s n o v n a o b l i k a :

1 . P o l u p l i t k a z a o b l j e n a k a l o t a s a v e ć i m o b o d o m , k o j a se , uz s l i k a r s k e d o d a t k e , j a s n o v id i u scen i P u t na G o l g o t u u S t . Na-g o r i č i n u (si. 68). Ta j o b l i k s r eće se u već p o m e n u t o j Maciejovvski Bib l i j i , o k o 1250 2 4 4 (si. 57), a m o ž e se u o č i t i i na slici Agno lo di T a d d e o G a d d i , iz s r e d i n e X I V v e k a u c r k v i S a n t a G r o c e u Firen­c i (si . 53). S u k r a s n i m d o d a t k o m s r e d i n o m k a l o t e t a k a v šeš i r n o s i i v i tez p r a t i l a c V i l j e m a Osva jača , p r i k a z a n na m i n i j a t u r i u Leges Regum Angliae ad. tem. Ed. II, k o j i je n a p i s a n o k o 1310. g o d i n e 2 4 5 .

2 . K u p a s t a k a l o t a k o j a p o d s e ć a n a k a l o t u b a s i n e t a , i sko­v a n a i z j e d n o g k o m a d a , s a u ž i m i , n a d o l e , s p u š t e n i m o b o d o m , p r i k a z a n a j e u S t u d e n i c i z a j e d n o sa v e r i ž n o m n a v l a k o m za g lavu (si. 69). D o n e k l e s l i čan t i p š e š i r a n a c r t a n j e u r u k o p i s u Wal t e -ra de M i l m e t e , 1326. ili 1327, De officiis r e g u m u b i b l i o t e c i C h r i s t C h u r c h u O k s f o r d u (si. 70), k a o i na de lu o l t a r a , r a n i X I V vek, k o j i se na l az i u U m e t n i č k o m m u z e j u K a t a l o n i j e (de Be l l a s Ar tes de C a t a l u n a ) u B a r s e l o n i 2 4 6 (si . 71) . P r e m a C. B l a i r u gvozden i še­š i r i sa v i s o k o m k a l o t o m , k a t k a d i s o b l i k o m b a s i n e t a , č e s t o su p r i k a z i v a n i u z a p a d n o e v r o p s k i m l i k o v n i m i z v o r i m a o k o 1320. g o d i n e 2 4 7 .

123

3 . P o l u v i s o k a z a o b l j e n a k a l o t a s o b o d o m s p u š t e n i m n a d o -le i v e r i ž n o m n a v l a k o m za g lavu , z a s t u p l j e n a je u L e s n o v u (si. 72). K a r a k t e r i s t i k a t i h g v o z d e n i h š e š i r a j e d a i m a j u ili s r e d i n o m k a l o t e ili u z o b o d g v o z d e n u t r a k u . S k o r o p o t p u n o s l i čan gvozden i šeš i r sa v e r t i k a l n o m g v o z d e n o m t r a k o m p r i k a z a n je u kn j iz i A. D e m m i n a n a o s n o v u i l u m i n i r a n o g r u k o p i s a i z j e d n e p r i v a t n e z b i r k e u B e č u ; šeš i r j e d a t i r a n u XV vek 2 4 8 . Na v r h u k a l o t e gvoz­d e n i h š e š i r a i z L e s n o v a p r i k a z a n i su u k r a s n i d o d a c i , r o z e t e i n e k e v r s t e c i m e r a , k o j i se j a v l j a j u u d r u g o j č e t v r t i n i X I V v e k a i na g v o z d e n i m š e š i r i m a u e n g l e s k i m l i k o v n i m i z v o r i m a i u knj ižev­n i m d e l i m a 2 4 9 .

I z ov ih p r i m e r a vidi se da su gvozden i šeš i r i u p o m e n u t e t r i v a r i j a n t e n o š e n i u p r v o j po lov in i X I V v e k a u o b l a s t i m a gde se j a v l j a j u t i p o l o š k e s r o d n o s t i i k o d d r u g i h v r s t a o r u ž j a , a to zna­či da su t a k v i m o g l i b i t i n o š e n i u i s t o v r e m e i u D u b r o v n i k u . Po­š t o su i d u b r o v a č k i i s r p s k i gvozden i šeš i r i b i l i , n a j v e r o v a t n i j e , r a đ e n i u Venec i j i ili u F i r e n c i , o v a k v i gvozden i šeš i r i m o g l i b i se o z n a č i t i i t a l i j a n s k i m .

Pos l e 1335. g o d i n e u d u b r o v a č k i m d o k u m e n t i m a n e m a više p o d a t a k a k o j i b i u k a z i v a l i d a s u n a s t a v i l i p o j e d i n c i d a n o s e gvoz­d e n e še š i r e . N a r e d n i p o m e n i o n j i m a o d n o s e s e n a o p š t i n s k o n ao ­r u ž a n j e .

I z p r v e faze u p o t r e b e g v o z d e n i h š e š i r a u D u b r o v n i k u u s a m ­l jen j e p o d a t a k o o b a v e z n o m p o s e d o v a n j u t e v r s t e k a c i g e na kon-d u r a m a i z n a d 60 m i l i j a r a n o s i v o s t i , k o j e su p lov i l e u k o n z e r v i sa t r g o v a č k o m r o b o m z a V e n e c i j u r a t n e 1345. g o d i n e . I z o d l u k e V e ć a u m o l j e n i h p ro iz i l az i d a s u g v o z d e n e šeš i r e m o r a l i d a n o s e m o r n a r i , v o j n i c i - n a j a m n i c i i s a m o s t r e l c i - n a j a m n i c i 2 5 0 .

P o n o v n i p o m e n i g v o z d e n i h š e š i r a u d u b r o v a č k i m d o k u m e n ­t i m a p o č i n j u sa 1378. g o d i n o m i , izg leda , da su vezan i za b o r a v a k u D u b r o v n i k u m a j s t o r a za o k l o p e P e t r a K a t a l o n c a i z B a r s e l o n e . O n j e m u se zna da j e p r v i h d a n a s e p t e m b r a 1378. g o d i n e d o b i o od O p š t i n e n a j g lavni j i a l a t za r a d 2 5 1 , a u o p š t i n s k u s l u ž b u p r i m ­l jen je k r a j e m a v g u s t a 1379. g o d i n e k a o m a g i s t e r corazariutn e t cappellorum ferreorum252. S a s v i m je m o g u ć n o da se on n a l a z i o U D u b r o v n i k u i p r e s e p t e m b r a 1378. g o d i n e , j e r p r a k s a d u b r o v a č k e v l a d e b i l a j e da , a k o m a j s t o r a o r u ž a r a n i j e d i r e k t n o pozva l a , z a s a l a r i j a t e u z i m a j u se o n e z a n a t l i j e ko j i su već r ad i l i u D u b r o v ­n i k u i u či j i kva l i t e t r a d a je b i l a s i g u r n a , i od k o j i h je k a t k a d , o t k u p l j i v a l a o r u ž j e z a o p š t i n s k o n a o r u ž a n j e , k a o š t o j e , n p r . b i o s luča j s a m a g i s t r o m M a r t i n o m Z a d r a n i n o m , m a j s t o r o m z a s a m o -s t r e l e . N a t u m i s a o n a v o d i i o b j a v a o p š t i n s k o g g l a s n i k a , k r a j e m s e p t e m b r a 1378. g o d i n e , da svi on i k o j i i m a j u o p š t i n s k e k o r a č e i g v o z d e n e š e š i r e m o r a j u da ih d o n e s u u O p š t i n u 2 5 3 .

U s v a k o m s luča ju v e n e c i j a n s k o - đ e n o v l j a n s k i r a t , 1378. — 1381, i zneo j e na v ide lo i ova j d e o z a š t i t n e o p r e m e . S a s v i m j e

124

m o g u ć n o d a s u g v o z d e n e š e š i r e t a d a i m a l i đ e n o v l j a n s k i s a m o s t r e l -c i đ e n o v l j a n s k e a r m a d e k o j a se na l az i l a u D u b r o v n i k u , a D u b r o v ­čan i s u i h t a d a p r i h v a t a l i p o s v o m s t a r o m ob i ča ju , uve r iv š i s e u n j i h o v u k o r i s n o s t .

S a 1378. g o d i n o m p o č e l a b i d r u g a faza u p o t r e b e g v o z d e n i h š e š i r a u D u b r o v n i k u , a l i s a d a s a m o u o k v i r u o p š t i n s k o g n a o r u ­žan j a . P o š t o on i n i s u t a d a j o š p r e d s t a v l j a l i s t a n d a r d n o n a o r u ž a ­n j e , ne j a v l j a j u se u p o p i s u iz 1387. g o d i n e . Za to ih je v l a d a t re ­t i r a l a k a o o r u ž j e o k o j e m se m i s l i s a m o k a d a se za t o u k a ž e po ­t r e b a . T o j e b i o v e n e c i j a n s k o - đ e n o v l j a n s k i r a t , a n a r e d n i p o m e n i g v o z d e n i h š e š i r a u d o k u m e n t i m a iz 1388 2 5 4 , i 1392. 2 5 5 i 1396. godi­n e 2 5 6 p o k l a p a j u se s p r o d o r i m a T u r a k a u B o s n u i Ze tu . D r u g i m r e c i m a , gvozden i šeš i r , j e d n o s t a v a n za i z r a d u , l ak za n o š e n j e , a v e r o v a t n o p o t v r đ e n k a o s i g u r n a z a š t i t a , n a š a o j e svo je m e s t o k a o z a š t i t n i p o k r i v a č g lave m o r n a r a na b r o d o v i m a i p o s a d e u t v rđa ­v a m a u S t o n u .

M o g u ć n o j e d a s u t i gvozden i šeš i r i t i p o l o š k i o d g o v a r a l i to j v r s t i kac ige k o j a j e p r i k a z a n a n a m i n i j a t u r a m a Vel ike h r o n i -ke F r a n c u s k e , o k o 1370, u N a r o d n o j b i b l i o t e c i u P a r i z u 2 5 7 i na mi­n i j a t u r a m a u b ib l i j i č e š k o g k r a l j a V e n c i s l a v a IV, k r a j e m X I V v e k a u N a r o d n o j b i b l i o t e c i u B e č u 2 5 8 . U o b a r u k o p i s a j a v l j a se i s t i t i p š e š i r a — k u p a s t a k a l o t a s a n a g l a š e n i m s r e d i š n j i m r e b r o m i , š i r i , n a d o l e s p u š t e n o b o d , t a k o đ e , s a s r e d i š n j i m r e b r o m (si. 56).

125

III V A T R E N O O R U Ž J E

B O M B A R D A

D o s a d a š n j a i s t r a ž i v a n j a p o j a v e v a t r e n o g o r u ž j a u D u b r o v ­n i k u 1 u k a z a l a s u d a j e o s m a d e c e n i j a X I V v e k a o k v i r n i p e r i o d u k o j e m se t o p o v i - b o m b a r d e j a v l j a j u i i z r a đ u j u u o v o m g r a d u 2 . Nji­hovo p o s t o j a n j e i zne lo j e n a v ide lo p r v a o z b i l j n a p r e t n j a nezavi­s n o s t i D u b r o v n i k a , n e p r i j a t e l j s t v o sa V e n e c i j o m u o k v i r u đenov-l j ansko- m l e t a č k o g r a t a n a L e v a n t u zbog o s t r v a T e n e d o s a , a k o j e j e s r e d i n o m 1378. g o d i n e i m a l o već o d r e đ e n e k o n t u r e . U p r v o j po lov in i a v g u s t a p r o š l e s u p o r e d D u b r o v n i k a d o b r o n a o r u ž a n e m l e t a č k e ga l i je V e t o r a P i zan i j a i već 13. a v g u s t a 1378. g o d i n e zau­zele su K o t o r 3 .

M e r e k o j e su u to v r e m e p r e d u z i m a n e za o d b r a n u S t o n a i D u b r o v n i k a p o k a z u j u d a j e s i t u a c i j a b i l a v r l o n a p e t a . O n a j e u m n o g o č e m u b i l a s l i čna a t m o s f e r i k o j a j e v l a d a l a u D u b r o v n i k u u v r e m e r a t a sa V o j i s l a v o m V o j i n o v i ć e m i , u o p š t e , k a d a j e Du­b r o v n i k u p r e t i l a n e k a o p a s n o s t spo l j a . D u b r o v n i k s e t a d a u v e k g r o z n i č a v o s p r e m a o z a o đ b r a n u i p o k l a n j a o p o s e b n u p a ž n j u s v o m f o n d u n a o r u ž a n j a . S t i če s e u t i s a k , ko j i j e već više p u t a n a g l a š e n , da s e u p r a v o s a m o u v r e m e o p a s n o s t i t o o r u ž j e o b n a v l j a l o . Su­k o b s a V e n e c i j o m , o v o g a p u t a š i r o k i h r a z m e r a , b i o j e v r l o pogo­d a n t r e n u t a k z a u v o đ e n j e v a t r e n o g o r u ž j a 4 .

U p o t r e b a v a t r e n o g o r u ž j a — m e t a l n i h cevi već ih i m a n j i h d i m e n z i j a — p o s v e d o č e n a je u z a p a d n o j E v r o p i od d r u g e če tv r t i ­n e X I V v e k a ( E n g l e s k a , F r a n c u s k a , I t a l i j a , Š v e d s k a ) , m a d a j e ovaj n o v , v e o m a z n a č a j a n i z u m za i s t o r i j u r a t n e v e š t i n e i r azvo j d r u š t v a u o p š t e m o g a o da b u d e i n e š t o s t a r i j i i da seže u p r v e de­cen i je i s tog veka 5 . T o p r v o v a t r e n o o r u ž j e n i j e i m a l o n e k o g većeg z n a č a j a i i s h o d b i t k e zavis io j e o d d r u g i h f a k t o r a . E k l a t a n t a n p r i m e r j e p r i m e n a e n g l e s k i h t o p o v a »ribaudequins« u b ic i k o d Kres i j a , za k o j e f r a n c u s k i h r o n i č a r J . F r o i s s a r t (1333. il i 1337—

127

1400) k a ž e da su č ini l i v iše b u k e n e g o zla . On i su s luži l i da po -p l a š e đ e n o v l j a n s k e s a m o s t r e l c e u s lužb i f r a n c u s k o g k r a l j a 6 i f r a n c u s k u k o n j i c u , k a k o n a v o d i s a v r e m e n i k b i t k e I t a l i j a n Đova-n i V i l an i 7 .

N a s u p r o t t o m e u v r e m e n u k o j e n a s i n t e r e s u j e , d e j s t v o to­p o v a b i l o j e već d a l e k o z n a č a j n i j e . M n o g o b r o j n i s u č in ioc i k o j i s u d o t oga dovel i . Z a p r o t e k l i h č e t r d e s e t a k g o d i n a v a t r e n o oruž­je se u s a v r š a v a l o u s k l a d u sa p r o g r e s o m r a t n e t e h n i k e i p o t r e b a t a d a š n j e g d r u š t v a ( s togod i šn j i r a t i z m e đ u N e m a č k e i F r a n c u s k e , s n a ž e n j e s e v e r n o i j u ž n o n e m a č k i h g r a d o v a , p r i v r e d n i p o l e t itali-j a n s k i h g r a d o v a ) . N a g o m i l a n o p r a k t i č n o i s k u s t v o i n o v i z a h t e v i u v o đ e n j u r a t a u s lov l j ava l i su p o b o l j š a n j e već ih g v o z d e n i h cevi i p o t p u n i j e i s k o r i š ć a v a n j e s n a g e b a r u t a z a š t o e f ikasn i j e r u š e n j e z i dova o p s e d n u t i h g r a d o v a i s t v a r a n j e b r e š a 8 . U to v r e m e v a t r e n o o r u ž j e i m a l o j e na jveć i s t e p e n u s a v r š e n o s t i u I t a l i j i , k o j a se u b r a ­j a l a u n a j n a p r e d n i j e z e m l j e t a d a š n j e E v r o p e . M n o g o b r o j n e i t ah -j a n s k e h r o n i k e p u n e s u p o d a t a k a o već e f i k a s n o m d e j s t v u v a t r e ­n o g o r u ž j a . Ta d r u g a faza u r a z v o j u v a t r e n o g o r u ž j a i m a l a j e već svoj p u n o b l i k u o s m o j decen i j i X I V v e k a 9 . T a d a se p o m i n j u i liv-n i ce t o p o v a u A u g s b u r g u (1370) i u Venec i j i (1376) 1 0 .

P rv i s i g u r n i p o d a t a k o p o s t o j a n j u t o p o v a u D u b r o v n i k u o d n o s i s e n a o d l u k u V e ć a u m o l j e n i h o d 7 . s e p t e m b r a 1378. godi­n e , k o j o m s e d o z v o l j a v a m a j s t o r i m a k o v a č i m a d a i z r a d e j e d n u b o m b a r d u z a T r o g i r 1 1 . P e t n a e s t d a n a k a s n i j e t o i s to veće dozvo­lilo j e R a t k u , p r o t o v e s t i j a r u b o s a n s k o g k r a l j a T v r t k a , d a d a t a j ­n o i z r a d i t i j e d n u b o m b a r d u o t r o š k u d u b r o v a č k e o p š t i n e 1 2 . Tog i s tog m e s e c a s e p t e m b r a d u b r o v a č k i b e d e m i b i l i s u v e ć d o b r o s n a b d e v e n i t o p o v i m a . I z o d l u k e V e ć a u m o l j e n i h o d 24. s e p t e m ­b r a o u p o t r e b i a r t i l j e r i j e u s l u č a j u p r i b l i ž a v a n j a m l e t a č k e f lo te D u b r o v n i k u , a n a r o č i t o a k o b u d e p r o l a z i l a i z m e đ u o s t r v a L o k r u -ma i g r a d a , s a z n a j e se za 7 b o m b a r d i k o j e su se na laz i l e na od­r e đ e n i m p o l o ž a j i m a p r e m a L o k r u m u , i z a d r u g e b o m b a r d e k o j e s u s e na laz i l e n a o s t a l i m m e s t i m a 1 3 . Može s e p r e t p o s t a v i t i d a s e p o d p o j m o m »alie bombarde« p o d r a z u m e v a l o j o š 22 t o p a , a k o je t e g o d i n e j o š važ i la o d r e d b a o d o k t o b r a 1366. g o d i n e p o k o j o j j e p o s t o j a l o za č u v a n j e g r a d a 29 m e s t a — posite custodie civitatis1*.

I z t r i n a v e d e n e ves t i j a s n o p ro iz laz i da j e u s e p t e m b r u 1378. g o d i n e D u b r o v n i k b i o o d l i č n o s n a b d e v e n t o p o v i m a d o k j e b i o u m o g u ć n o s t i da ih u s t u p a i d r u g i m a , i da su se o n i iz rađ i ­val i u s a m o m g r a d u . P r e m a p r i č a n j u N i k o l e R a n j i n e j e d a n o d t i h t o p o v a s t av l j en je u d e j s t v o i o š t e t i o j e d n u m l e t a č k u ga l i ju p r i ­l i k o m p r o l a s k a v e n e c i j a n s k e a r m a t e p o r e d D u b r o v n i k a 1 5 .

O to j p r v o j , a s v a k a k o i n a j v e ć o j i z r ad i b o m b a r d i u Du­b r o v n i k u n e m a d i r e k t n i h ves t i u d o k u m e n t i m a , a l i p o d a c i o b o m -b a r d a m a i z p r v i h d a n a s e p t e m b r a 1378. g o d i n e u k a z u j u d a j e o n a m o r a l a d a b u d e p r e t oga . V e r o v a t n o d a s u v a t r e n o o r u ž j e r ad i l i , u p r v o v r e m e , p o j e d i n i kovač i s a m o i n i c i j a t i v n o , pa ga j e v l a d a o l -

128

kup l j iva la , a n a l o g n o s l u č a j e v i m a o t k u p a s a m o s t r e l a 1 6 . K a d a j e Du­b r o v n i k p o č e o d a p r e d u z i m a o p s e ž n e m e r e z a o d b r a n u g r a d a o d e v e n t u a l n o g n a p a d a m l e t a č k i h ga l i j a k o j e s u p lov i l e z a K o t o r , t a i z r ada m o r a l a j e b i t i i n t enz ivn i j a . N a r e d n i p o d u h v a t b io j e , ve ro -v a t n o , k r a j e m 1378. g o d i n e , j e r se u o d l u c i Veća u m o l j e n i h od 9 . r e b r u a r a 1379. g o d i n e n a r e đ u j e da s e n a s t a v i s i z r a d o m b o m b a r -d i 1 7 . P o s l e t e f e b r u a r s k e a k c i j e n e m a p o d a t a k a o b i lo k a k v o m p r a v l j e n j u t o p o v a d o 16. m a r t a 1380. g o d i n e k a d j e i z d a t a n a r e d ­ba da s e i z r a d e k l i nov i za b o m b a r d e 1 8 . P o s l e d n j i p o m e n i z tog r a t ­nog p e r i o d a j e o d 13. a v g u s t a 1380. k a d j e Veće u m o l j e n i h od­lučilo d a s e b o m b a r d e r a d e k a k o t o z a h t e v a j u n a d z o r n i c i n a d t o p o v i m a 1 9 .

K o n c e n t r a c i j a ves t i o i z r a d i b o m b a r d i , k a o i u č e s t a l o s t n j i ­hovog j a v l j a n j a u i z v o r i m a , u p u ć u j u na to da se j e s e n 1378. go­d ine i , u o p š t e , v r e m e t r a j a n j a r a t a s a V e n e c i j o m , m o ž e označ i t i kao p e r i o d u k o j e m j e i z r a đ e n o na jv i še b o m b a r d i . Š t av i še , m o ­g u ć n o j e t v r d i t i da j e u t o m v r e m e n s k o m r a s p o n u b i l a g l a v n a i o s n o v n a p r o i z v o d n j a v a t r e n o g o r u ž j a u o p š t e u X I V v e k u , i da j e t ad s t v o r e n g l avn i f o n d b o m b a r d i k o j i m a j e p o s l e r a s p o l a g a l a d u b r o v a č k a v l a d a p r e m a s v o m n a h o đ e n j u . 2 0

P o n o v n i , a i p o s l e d n j i p o m e n o i z r ad i b o m b a r d i u X I V ve­ku, o d j a n u a r a 1393. g o d i n e 2 1 , t a k o đ e j e b i o p o v e z a n s a po l i t i č ­k o m s i t u a c i j o m , p r o d o r o m T u r a k a u o b l a s t i Đ u r đ a S t r a c i m i r o v i -ća. D u b r o v a č k o r e a g o v a n j e n a t e d o g a đ a j e b i l a j e o d l u k a d a s e p r i s t u p i i z r ad i d v e ve l ike b o m b a r d e , k o j e s u u t o v r e m e p r e d ­s tav l ja le na jveć i d o m e t u v a t r e n o m o r u ž j u . 2 2

B o m b a r d e k o j e su r a đ e n e u D u b r o v n i k u t i p o l o š k i su si­g u r n o o d g o v a r a l e b o m b a r d a m a I t a l i j e i z i s tog p e r i o d a , k o j e s u se, k a k o n a v o d i h r o n i č a r r a t a i z m e đ u Venec i j e i Đ e n o v e Dan i j e l e di K i n a c o , de l i le na male-pigole, s r e d n j e - m e f a n e , velike-grande i grosse i najveće-grossz 's ime 2 3 . R a s p o l o ž i v a d u b r o v a č k a g r a đ a u k a z u j e n a p o s t o j a n j e s a m o p r v e t r i v r s t e , d o k o n a j v e ć i m t o p o v i m a n e m a p o m e n a .

P o d o p š t i m n a z i v o m b u m b a r d a ili b o m b a r d a , k a k o s u to­pov i n a z i v a n i u d o k u m e n t i m a , 2 4 p o t r e b n o j e p o d r a z u m e t i t o p o v e ob ičn ih , s t a n d a r d n i h d i m e n z i j a k o j e su u b r a j a n e u »srednje« to­pove . S a č u v a n i p r i m e r c i u E v r o p i t a k v i h t o p o v a d u g a č k i su d o 1 m, a p r o m e r cevi i znos i im o k o 20 c m 2 5 . O t p r i l i k e p r i b l i ž n i h d i m e n z i j a su i t o p o v i n a đ e n i u K u p r e s u , T e p č i ć p o l j u k o d Zeni­ce, u K l j u č u i u S a m o b o r u na Dr in i , s a d a u Z e m a l j s k o m m u z e j u u S a r a j e v u 2 6 . S o b z i r o m na n i v o b o s a n s k o g z a n a t s t v a u p o s l e d n j e dve decen i j e X I V veka , m o ž e s e s a s v i m u z e t i k a o č in j en i ca d a s u t e b o m b a r d e de lo D u b r o v č a n a 2 7 . U t o m s l u č a j u o n e b i p r e d s t a v ­l ja le j e d i n o d o d a n a s s a č u v a n o d u b r o v a č k o o r u ž j e i z X I V v e k a (si. 73—74).

K a t k a d a s u b o m b a r d e t i h d i m e n z i j a i m a l e j e d n u v e r t i k a l n u k u k u k o j o m s u p r i č v r š ć i v a n e n a č v r s t u p o d l o g u p r i l i k o m opa-

I DUBROVAČKO ORUŽJE 129

l j ivan ja . To su tzv. bombarde cum crochis k o j e su u o k t o b r u 1382. g o d i n e p o s l a t e u S t o n . 2 8 P r e d s t a v u o n j i h o v o m izg ledu p r u ­ža ju t o p n a đ e n u Š v e d s k o j , n e m a č k o g p o r e k l a , s k r a j a X I V v e k a , a k o j i se na l az i u N a r o d n o m m u z e j u u S t o k h o l m u 2 9 (5/. 75), i ne­š t o d r u k č i j e g izg leda t o p sa k u k o m iz M u z e j a u G d a n j s k u , k o j i je d a t i r a n u d r u g u p o l o v i n u X I V v e k a 3 0 (si. 76).

D r u g a v r s t a b o m b a r d i k o j a j e r a đ e n a u D u b r o v n i k u , b i le su m a l e b o m b a r d e — bombarde parve, či j i se o b l i k n i j e r az l iko­v a o o d o b l i k a već ih t o p o v a . N j i h o v a d u ž i n a , o d n o s n o d u ž i n a sa­č u v a n i h p r i m e r a k a k r e ć e s e d o 4 0 c m 3 1 . T e m a l e b o m b a r d e p r e d s t a v l j a l e s u v r s t u r u č n o g v a t r e n o g o r u ž j a , p r e t e č e pu ­š a k a 3 2 . O n e se p r v i p u t p o m i n j u u D u b r o v n i k u 6 . m a j a 1391. go­d i n e k a d a s u p o z a j m l j e n e Đ u r đ u S t r a c i m i r o v i ć u , g o s p o d a r u Ze te . F o r m u l a c i j a u o d l u c i o d a v a n j u u z a j a m » .. . tres de bombardis nostris de parvis .. .« 3 3 svedoč i o n j i h o v o m p o s t o j a n j u i p r e po -m e n u t o g d a t u m a . N a r e d n i n j i h o v p o m e n j e o d 7 . m a j a 1397. go­d ine , k a d j e d a t a m a l a b o m b a r d a z a n a o r u ž a v a n j e j e d n e t rgovač ­k e l ađe 3 4 .

T r e ć a v r s t a b o m b a r d i b i l e s u ve l ike b o m b a r d e , k o j e s e iz­r i č i to t a k o ne n a v o d e u d o k u m e n t i m a , al i o č i j e m se p o s t o j a n j u z a k l j u č u j e na o s n o v u n a l o g a s p o č e t k a 1393. g o d i n e da se i z r a d e j e d n a b o m b a r d a k o j a će i zbac iva t i k u g l e od 200, i d r u g a od 300 l ib r i 3 5 , o d n o s n o od 71,6 kg i od 107,4 kg . To j e , u i s t o v r e m e , i p r v i p i s a n i p o m e n o i z r ad i kug l i u o p š t e u D u b r o v n i k u , a p o s e b n o ve l ik ih k a m e n i h , č i j a j e p o j a v a u E v r o p i k a r a k t e r i s t i č n a za po-s l edn je decen i j e X I V veka , i t a d a š n j e t e n d e n c i j e u v o đ e n j u r a t a 3 6 .

K a o š t o n e m a ves t i o i z r ad i kug l i , n i t i od čega su o n e b i le n a p r a v l j e n e , m a d a n e b i t r e b a l o s u m n j a t i d a s u b i l e o d k a m e n a i da su ih r ad i l i k a m e n o r e s c i , k a o i u p r v o j p o l o v i n i XV veka , n e m a p o d a t a k a n i o p r o i z v o d n j i b a r u t a . P r v i s a č u v a n i p o m e n o salitri j e o d 19. a v g u s t a 1378. g o d i n e , k a d j e Veće u m o l j e n i h od­r e d i l o da se p o š a l j e N i k š a de Ginocha s o r u ž a n i m b r o d o m u Apu-l i ju r a d i k u p o v i n e i d o p r e m e s a l i t r e u D u b r o v n i k 3 7 . Do k r a j a X I V v e k a salitra se i da l j e k u p o v a l a u Apul i j i 3 8 , š t o j e n a s t a v l j e n o i u n a r e d n o m v e k u . 3 9 O s t a j e bez p o d a t a k a o d a k l e j e n a b a v l j a n s u m ­p o r i u g a l j . U XV v e k u s u m p o r j e , n a j č e š ć e , k u p o v a n u Ankon i -t a n s k o j M a r k i 4 0 , a uga l j j e p r a v l j e n u g r a d u od d r v e t a v r b e 4 1 . Š t o s e u o p š t e t i če b a r u t a , p o z n a t o j e j e d i n o d a j e k r a j e m 1397. go­d i n e b a r u t b i o p r e m e š t e n i z vo l t i sv. S p a s a u o p š t i n s k e vo l t e k o d S p o n z e 4 2 .

O d p r v o g p o m e n a z v a n i č n o g p o s t o j a n j a v a t r e n o g o r u ž j a u D u b r o v n i k u , n j e g o v a p r o i z v o d n j a , r a s p o d e l a i u p o t r e b a na laz i l e su se p o d k o n t r o l o m d r ž a v e , i t o za v r e m e venec i j ansko -đenov-l j a n s k o g r a t a o n j e m u se s t a r a l o Veće u m o l j e n i h , a u v r e m e mi ­r a Ve l iko s a M a l i m v e ć e m . I zv r š ioc i o d l u k a , p a k , b i l i s u p o s e b n i n a d z o r n i c i n a d t o p o v i m a (officiales super bombardis), b i r a n i iz r e d o v a v l a s t e l e 4 3 .

130

B o m b a r d e s u b i l e , k a d j e D u b r o v n i k u p r e t i l a n e k a o p a s ­n o s t spo l j a , s m e š t e n e n a t v r đ a v s k i m z i d i n a m a 4 4 . I n a č e , na l az i l e su se u s k l o p u o p š t i n s k o g s k l a d i š t a o r u ž j a , na p o s e b n o m , pr i ­k l a d n o m m e s t u , gde s u b i l e z a š t i ć e n e 4 5 .

I z o p š t i n s k o g a r s e n a l a b o m b a r d e s u p o z a j m l j i v a n e po je ­d i n c i m a , al i s a m o s a d o z v o l o m n a d l e ž n i h o r g a n a 4 6 . O n e s u n a r o ­č i to d a v a n e z a p o t r e b e t r g o v a č k i h b r o d o v a k o j i s u p lovi l i p o na­logu O p š t i n e 4 7 . U v r e m e n s k o m r a s p o n u od 1379. do 1397. g o d i n e p o z a j m l j e n o je u tu s v r h u 11 b o m b a r d i 4 8 .

O p š t i n s k e b o m b a r d e p o z a j m l j i v a n e s u p o d o d r e đ e n i m us lo-v i m a . Za t o p se p o l a g a o »dobar« za log u O p š t i n i » p r e m a običa­j u « 4 9 ; on j e m o g a o da b u d e u v is in i v r e d n o s t i t o p a 5 0 ili već i 1 ' . Ako se t o p ne v r a t i , i zgubi ili p o k v a r i , p o z a j m l j i v a č i su b i l i duž­n i d a p l a t e n j e g o v u v r e d n o s t 5 2 ili d a d a j u n o v u b o m b a r d u 5 3 . Za­log se p o l a g a o u o p š t i n s k o j b l a g a j n i 5 4 .

K r a j e m X I V v e k a p r o i z v o d n j a v a t r e n o g o r u ž j a j o š u v e k j e p r e d s t a v l j a l a n o v z a n a t i , i z r ađ ivač i t i h p r v i h t o p o v a u D u b r o v ­n i k u n i s u i m a l i o d r e đ e n u p r o f e s i o n a l n u f i z ionomi ju . Z b o g toga s e m e đ u n j i m a s r e ć u p r i p a d n i c i z a n a t a , n a j b l i ž i h to j n o v o j ve-š t in i . N a p r v o m m e s t u t o s u b i l i kovač i .

P rv i p i s a n i p o d a t a k o p o s t o j a n j u v a t r e n o g o r u ž j a u Du­b r o v n i k u (7. s e p t e m b a r 1378.) 5 5 i s t o v r e m e n o je i p rv i p o m e n o k o v a č i m a k a o n j e g o v i m i z r a đ i v a č i m a . T i k o v a č i t o p o v a o s t a l i s u a n o n i m n i , i a k o se m o ž e s m a t r a t i da su on i b i l i j e d i n i i g lavni t v o r c i p r v o g v a t r e n o g o r u ž j a u v r e m e n s k o m r a s p o n u od 1378. do 1381. g o d i n e , k a d j e b i l a i n a j i n t e n z i v n i j a i z r a d a t o p o v a . P o š t o j e t o b i lo v r e m e r a t a , a b o m b a r d e n o v o o r u ž j e , m o g u ć n o j e d a su b i l i i z m e n j e n i p r i n c i p i k o j i su važi l i u m i r u da se z n a š t a ko od o r u ž a r a r a d i i k a k o r a d i za d r ž a v u . 5 6

D r u g a g r u p a z a n a t l i j a k o j a j e b i l a u k l j u č e n a u r a d o k o v a t r e n o g o r u ž j a b i l i su k r o j a č i — s a r t o r i . P rv i d i r e k t a n p o m e n o t o j n j i h o v o j d e l a t n o s t i j e od 17. a v g u s t a 1379. g o d i n e , k a d a j e I v a n č e k r o j a č d o b i o , r e š e n j e m M a l o g veća , n a j a m z a k u ć u p o d u s l o v o m da s luži O p š t i n i in bombarais et coráis balistrarunf. B o m b a r d a m a se b a v i o i k r o j a č N a l j e š k o J u r š i ć , ko j i je do 1 . no­v e m b r a 1382. g o d i n e p r o v e o izvesno v r e m e u S t o n u , p o p r a v l j a j u ­ć i t e t i ve s a m o s t r e l a i b o m b a r d e 5 8 . M e đ u k r o j a č i m a z a p o s l e n i m o k o b o m b a r d i n a l a z i o se i Mi laš R a d o s l a v i ć , ko j i j e 13. s e p t e m ­b r a s k l o n i o u g o v o r s a p r e d s t a v n i k o m k n e z a L a z a r a d a ć e ići n a g o d i n u d a n a u S r b i j u i t a m o s luž i t i k n e z u bene et fidelitcr de arte balistariorum et bombardarum59.

D e l a t n o s t k r o j a č a o k o b o m b a r d i n i j e j a s n a , a k o s e n e p re t ­p o s t a v i d a s u s e on i bav i l i i z r a d o m u ž a d i z a o b m o t a v a n j e t o p o v a da b i se on i zaš t i t i l i od k i š e i r đ e 6 0 .

P o r e d k o v a č a i k r o j a č a p r i i z r ad i v a t r e n o g o r u ž j a učes tvo­val i su i on i u n i v e r z a l n i m a j s t o r i , t i p i čn i za s r e d n j i vek , č i je se p ro fe s i j e n e m o g u o d r e d i t i . T o j e , p r e svega , b i o M a r k u l i n Guće-

131

t i ć k o m e j e Veće u m o l j e n i h dode l i l o 1 . d e c e m b r a 1378. g o d i n e 30 p e r p e r a da s luži u S t o n u u s v i m s l u ž b a m a k o j e p o z n a j e i ad operandum cum bombardis et spingardis61. Z a n j e g o v o z a l a g a n j e u S t o n u — aptando et faciendo aptari bombardas i s p i n g a r d e — n a g r a đ e n j e p o l o v i n o m m a j a 1380. g o d i n e s a dva s t a r i j a ž i ta 6 2 .

N o v a faza u r a z v o j u d u b r o v a č k e a r t i l j e r i j e k o j a j e p o č e l a u p o s l e d n j o j decen i j i X I V v e k a izne la j e na v ide lo i i m e p r v o g p o z n a t o g k o v a č a t o p o v a . U g o v o r p r e d s t a v n i k a v l a d e s a M a r t i n o m M a đ a r o m , i z S r e m . M i t r o v i c e , g v o ž đ a r o m , p o t k i v a č e m k o n j a i ve­t e r i n a r o m , s k l o p l j e n 20. j a n u a r a 1393. g o d i n e r a d i i z r a d e dve b o m -b a r d e od k o j i h će j e d n a b i t i z a k u g l e od 200, a d r u g a za k u g l e od 300 l ib r i 6 3 , — o z n a č a v a p o č e t a k n o v e e t a p e u o d n o s u na i z r a đ i v a č e t o p o v a u D u b r o v n i k u . Sa t i m u g o v o r o m p r e k i n u t o j e s a n o n i m n o -šću d i r e k t n i h k o v a č a t o p o v a i n e o z n a č e n i m p r o i z v o d i m a , i o t a d a svak i n o v o p r i m l j e n i m a j s t o r b o m b a r d i j e r i n j egovo de lo b i l i su u v o đ e n i u z v a n i č n e kn j ige k a n c e l a r i j e . M a r t i n M a đ a r o s t a ć e u ana­l i m a i s t o r i j e r a z v o j a v a t r e n o g o r u ž j a u D u b r o v n i k u k a o p r v i po­z n a t i i z r a đ i v a č t o p o v a u X I V v e k u .