ins topluluklarmm yzg1la
TUBITAK
 
BjTAK Populer ilim Kitapla, 174
Tufe Mikrop ve ek -Jnsan Tophknn Yazg Gs, s, and Steel - e Fates of Hman Socetes
Jared amond evir: Dker nce
© 1997, 2003 2005 by Jre iond All rghts reeed. © rky Bmel e Teknolojk atrm Kuu 2001
p l . Yzl ! lzl z l l lz.
O pl ii plrz 'n sf i v dgrliisi
O pr ili pl Yy r pzkdr.
ISBN 978 975 403 271 0
l E ' pl Tek, Mik ve <elik
6. l.
Y Hzl p C!
f z Yz
p@.  wp.. 
Semih Ofset Mabaac1k Sek Yy. San Ti Ld t
 
Jared Diamond
 
Esa, Karinga, Omwa, P, Sauak, Wiwor e Ye Ge btn teki arkada$ ve
 
Yal'nn Sorusu Farkh Bolgelerde Farkh Gelen Tar
BiRiNCi KISIM nnetten Cajamarca'ya
Balangu; Qizgsne Kadar
MO 1.000 a adar Bn taarda Neler ldu?
II. Boli
Doal Br Tarh Deney
Plnezya Adalanda Tplumla Craa Nasl Bclendrd?
III Bolm
Cajamarca <atmas1
inka imparatr Aaualpa'n ispanyaa dp Kra I Carls'u Ttsa Alamamas Neden
iKiNCi KISIM
l
27
29
53
71
yecek Oretmnn Ba§lamas1 ve a   h§I 91
IV Bolm
Tfeklern, krpla ve <eln Kokenle
 
Tarihte mler Varkyd1 Kimler Degldi? 12
Yiyecek Oretiminin Ba§lamasda Etkii n Cgraf Farkhkar
VI. olim
II. olim
Bili;sizce Gel§tirilmi§ k Tarm Bitkileri
I I Bolim
Elmalar m1 Yerller mi?
Baz1 Bole Haka Niin Btkieri Evcille§trme Ba§aramad1?
IX Boim
Zebralar, Mutsuz vliikler ve Anna Karenina lkesi
Baz1 Bk Memeli Havan Trler Niin Hibir
Zaman Evcie§tiremedi?
X Bom
U <suz Bucaksz Goler ve Savrulan Baltalar 22
Nin Yiyecek retimi Fark Kaarda ark
H1zarla a.ld1?
0<0NC0 ISM Yiyecek Oretminden Tfeklere, Mkroplara ve <elge
24
Mikroplam Evrii
Yazmm Evrii
III Boi
XI Boi
Ynetin ve Oinin Evri
DORD0NC0 KISIM
XVI Boim
Dogu Asya'nm arii
VI I Bo um
Avstronezyanm enlee arii
277
307
357 
393 
395 
429
445
Avrasya Taihi le eika K1talan Taihii
arlatlma
ka Taihi
insanhk Tarn Br B Olar Geeceg 533
Japonar mdr? 561
SONSZ 2003
Teekk 62
Yal'nin Sorusu
D yamn frkh bolgeeideki frk aka iin tariin k frkh biide geli§tii epiiz biliyruz. S ucu Buzu Qa'm izleye 13.000 da dyan
az1 bogeeride etal aetere saip la kuazar sani tp-
 
1972 ylmm Teuz aymda tropik bir ada olan Yei Gie'de
deiz 1ysmda yrordu. Bir biyolog olara kuarm evri
ii iceledii yerir Yei Gie. Yali adda thi bir yerli siyasetde sz edidiii duytu, o glerde o blgede
dolayoru. Br rastla soucu o g Yali ile kz y
e doru yreteyiiz. Yali arkada yetiti. Bir saat ir
lkte yrdk e bir saat boca koutuk.
Yali isala eklee gc oa eerji saa brydi. Gzle rii parlak gzleriiz aat1rd1. Bk bir zgele
kedide sz etti aa ay zaada deri bir erak yasta
pek ok soru sord u, bk bir dikkatle diledi. Soh bete o g
lerde ei Gie'de heresi zihii egul ee bir onuyla
baladk -ok hz gelie siyasal olayar. 0 glerde, ali'i
lkesii bugk adm kullarsak, Paua Yei Gie, Birle
Mletler'i bir kara uarmca hl Australya yetii al tay1 aa a1szk rzgrla eseye balat. Yali ba
a yerli halk kedi kedilerii yeteye hazrlaaktaki rol
alatt. Bir sre sora ali kou deitirdi e bei sorguya eke
 ye balad. ei ie'de da ad atatI, yksekokul
a sora eitiie dea edeeit aa oak bilez bir
erak ard. Oce bei Yei Cie ula zeride sl bir
aa apt1 reek istedi (bu i ii ka ara ald
sora da ihal eteiti). Fark ku topluluklarm o
larca ylk bir sre iide Yei Gie 'y kedilerie asl yrt
edidiklerii alatt. Sora o baa, kedi halkmm atalarm
so o bilerce yl ie ei Gie'ye as1l geldiklerii e so
200  yl iide beyaz Arupalarm Yei Ge'yi asl srge
letirderii sordu.
ali ie bei tesil ei toplular arasdaki gerlii iki
iz de biliyoru aa ara1zdaki dostluk haas bozulada
dea ediyordu. ki yzl ce bt Yei Gieliler "hl
Yota <ada yayorlard. ai Avrupada bilercey
ce yerlerii etalde yapa aletlere brak ola tata ya
2
 
p1lma aeteri h kuayorad, erkezi bir siyasa gcn cev
esne rgtene oan kylere yarard. Beyazar ge
le, erkezi ynetii getirdier ceik bataardan, kibtten
tan gi kua erubaa, esiyeye kada eit aar
erdier; Yeni Gneier bu aar eerini heen ana. Ye
Gne'e tn u aar hesinin tou ad "kargo idi.
Beyaz srgecierin ek cou Yeni Gineieri "ik e diye
kca kcsedi. Yeni Gine'deki beyaz "efendiern - 972de
onara "efendi deniyordu- en ie yaraaz bie Yeni Gine
leren hatta Yai gibi etkii siyasetcierden daha i br hayat
yordu. a Yai ana soduu gibi ek cok beyaza da sor-
utu, en de ek cok Yeni Gineiye soru. Be de ai e
ok i biiyoruz i Yeni Gineier otaaa oarak en z Avru
pal1ar kadar zekidir. Herhade Yai o arak gzerini diki sor
a gibi bana bakta kasan bunar geciyodu. "Ne
siz beyazar bu kadar ok kargosu ar buna Yeni Gi
eye neden getrdiniz ve biz siyahar keni kargosu neen bu
adar az? diye soru.
Bu basit bir soruydu aa Yaiin ta ekiye hayat en
an ac sorusuydu. Eet ortaaa bi Yeni Gineinin hayat
azya otaaa bi Aua ya da Aerika hayat ar
arasda h b rkkar var. Bunar dda kaan
aka hayat tarza da benzer rkkar gsteriyor. B b
 yk kar gerisinde nei neener yatsa gerekir e in
san bunar cok ackca grebiecek nedener oduunu sana
iir.
Oysa Yainin basit gibi grnen sorusu yatanas gc bir
soru. 0 zaana bu sorunn yat biiyordu. Tarih uz
ana yat konusunda aaayorar; ou atk bye bi
sou soruyor be. Yai ie arazda u kouan gectii
gnden bu yana insan, tarihin e diein eriinin baka
 yner zerinde aratraar yat, yazar yaz. Yiri be
 y sonra yaz bu kitaa Yainin sorusn yataaya ca
aca
 
Yali'nin sorusu yalmzca Yeni Ginelilerle Avrupah beyazlar ayat tarzla arasdaki rka ilgiliydi aa ada§ daaki daa pek ok kar§1h1 kapsayacak §ekilde geni§letlebilir. Av rasya kkeni, zellike §U an l Avrupada ve Dou Asyada  ya§ayan alklar ile Kuzey Aerikaya g eti§ olanlar, zengin lik ve g bak1da daya egeen olu§ durudalar f rikahlar ou da iide olak zere eki akar Avrua srgesi olaktan kurtudular aa zenginlik ve g bak1 da ok gerilerde kald1ar aas1 strayan, Kuze, Ora  ve Gey Aerika, Gey rka' yerli akla ak kendi topraklar eendisi bile deller vrupah srgeciler tarada katleildiler, bounduruk ala ald1lar atta baz1 durularda taala yok edildler
0 bak1da ada§ dyada grle e§itsizliklerle ilgili so ruu §6yle sorak gerekir: Nede §U ada Avrupah ve Asyah aklar zenginli ve g saibi de ba§kala deil? rnei e den Aerika a ve ustralya yerliler gidip Avrupahla  ve Asyaha ldreedi, egeelikeri ala alaad1, olar kkerini kaz1yaad1?
Bu soruu kolayca bir ad1 gerisie gidebiiriz. MS 1500
 ylda Avrupah srgeciler dyaya yalaya ba§larken rkh k1talardai aklar tekoloji ve siyasa rgtlee bak1- dan bk rkhhkar gsterordu Avrupada, Asyada uzey Aika bk bir blde etal aletler kullaan devletler ya da iparatorlukar vard1 bunla baz1a saa le§ei e§iie geli§t Aerika' iki yerli alk1, Aztekler  ve kalar a§a ya1a aletlere iparatorluklar ynetiyordu Aikada Sara gne bir bl deir letler kula nan kk devleler ya da §eikere bl§. Ba§ka alkla r ou iiike ura§a kabileler ya da ta§tan yap1l1§ alet ler kullaan avc/ecek toplac1 isa srleri alide ya§I  yorlard1 -buar arasda ustralya ve Yei Gnede ya§aya alklar, Bk Okyaus adalar ve Kuze, Ora ve Gney Aerika k1alar bk ble, Sara'mn gneidey-
4
 
se kk bir bolmde ya§ayan halklar da vard1 Ku§usuz MS 500 ylda gorlen bu teknljik ve siyasal rklar ada§ nyadaki e§itsizlilerin en yak nedenidir Aa dnya 500 ldaki durumuna nas1l geldi?
Yine, yaz1 tarihlere ve arkelik bulgulara dayanarak bu srnun da klayca bir ad1m gerisine gidebiliriz. Sn Buzul <a 'n snuna, yani MO 000 y1la kadar btn k1talardaki tn alklar l avc1k ve yiyecek tplac1ya geinr M 500 ylda gorlen teknlji ve siyasal rkklar gerisnde, MO 000 yyla MS 500 y1 arasda rk ana aralardaki rk halklar rk 1zda geli§im goster§ lma s1 gerei yatrdu. Avustralya ve Aerika yerlleri avce ek tlac1 larak karken, Avrasya hallar bk bol , merikada ve Sahran gneyinde ya§ayan halklar eeycesi ta, havanc1k, metal i§eme teknljisi, kara§k syasal orgtlenme evrelerine gemi§ti. Avrasyan baz1 bolge erle Amerikan br bolgesinde ya§ayan halklar brbrinden 1s1z larak yaz1y1 da bulm§lard1 a bu yeni geli§mele epsi Avrasya da ba§ka yerlere ranla daha erken bir tarih e ldu. Ornein Gney Aerika And Dalanda brnz alet erin seri retimi 500 yldan onceki yzy1larda ancak ba§lar e Avrasyan baz1 bolgeerinde 4000 y1l once ba§am1§tI. Tas yn Avrupa k§ierce S 642 ylda ik ke§fedildi amanki ta§ teknljisi, Yka Avrupan n binlerce yl once tma Ta§ <a1ndaki teknljisinden daa basitti halde ada§ dnyadaki e§itsizlikerle ilgii srmuzu §y
e srabirz: nsanlar neden rk ktaarda r h1zda geli§ Tarihin seyrni lu§turan §ey bu h1z rkladr ve beni tabm kns da i§te budur. lay1syla bu itap snuta tare ve tarioncesyle gi
a knusu yalzca bilmi ilgiendiren bir knu deil ay za ada uyglma ve siyaset asdan sn derece one. <a a da fetier, salg astlar e syk1mar yluyla mleyen §ey e§it lmayan halklar arasdaki kar§k ili§ile-
5
 
rin tarihdir. Bu frkklarm yarattg1 yankaalar, aradan
pek ok z eesine kar§m h sona erei§tir ve bun dnyanm n sorunu beerinin baz1armda h srektedir
Ornegin Aika'nm pek ok yerinde h so sre dne ini iras1ya bogu§uuyor Daha ba§ka beerdeyse i< ka §kkar ya da eria sava§a sror, h saya ok oa  yeri sar keerini ee eiri§ tiheri torarmm y etieriye kap§1yo -rnegin ta eika'nm, Meksika'nm, Perunu, Yeni Kaedonyanm, eski Soeter Birigi'nin bk bir b ie Endoezya'nm baz1 beerinde. Yeri nsa m pek ogu -rnegin Hawaii'in, Avstraya'm, Sibirya'nm  yei hak1, Aerika Bire§ik Deveteri'nde, Kanada'da, Brezi  ya' da, rjantin ve ii' de buuan yerier- soyk1ar ve hasta
kar doas1ya saca yesine aza§r ki istiac1arm toru armm say1s1 onarmkini kat kat a§I§tr Bu yzde bir i sava
§a kak1§aayacak duruda oaara kar§m haka araa konusunda her n biraz daha biineiyorar.
akar arasmda ei§te een rkkarm nzdeki ekonoik ve siyasa yas1aarmm ya sra, dise yas1aa da var zeike §U anda dnyada a§ayan 6000 dide ogu  yok oa, yerini niizce, ince ve Rusa ie son yzy1arda ok fza say1da insanm konu§ur hae edigi ba§ka birka die braka tehikesiye kar§I kar§ya. agda§ dnyadaki btn bu sorunarm kkeninde Yai'nin sorusunda izi oan tarihse y neerin rkg1 eregi yat1yor.
Yai'in sorusuna yat araadan nce biraz ara verip bye bir sorunn t§1asma kar§I 1kaarm r§erini ee aak iyi our. Baza bye bir sornun soruasma bie e§iti ne denerden doa kar§I or
Kar§I r§erde biri §U: Bir hakm ba§ka bir hak zeride nas1 stnk kurdugunu a1kaay1 ba§arsak bu o stn g hak sterek ibi oaz 1? Bu sonucu kamaz o dugunu, bun bu soucu degi§tireye a§anm bo§una bir aba oacagm1 syeek anama eez i? Bu itiraz, neden-
6
 
t· a1klm sonu bul eme biririne k§rm gi-
, l bir eiime dyyor. Trihsel mn ne i§e yr
c1 konusu klmn endisinden py bir onudur
k ou ez sonu errm y d eedie§irek
ei o sonu dei§irmeye §m m hizme
< §e u yzden psiooglr ierin ve evzlerin
nlmy §r oplums rihiler soyml n §r doorr hsr nedenerini nmy
Bu r§rmlr m inyei evz soykm
kl h gserme deidir. Tm ersine onr zinir
e nedeneri nyr u ziniri rm iserler.
iirz §U: Yi'nin sorusunu ee lm Avrup mer
bir rih y§m endiiinden benimsemi§ Av
'y yelmi§ olmuyor muuz d§ dnyd Avru
ve Avrup§mI§ erin snn ul eme
n1s p m§ olmuyor muuz? u sn yz
a son bir yz geii i ogusu ei mi gnmzde
Joy'n Gneydou Asyn snle zen geride
zere dei mi? As bu i ounlu Avrup §d n h onu edinee. Avrur ie Avru
olmynr rsdi r§ ii§iler zerinde durmk
o Avru omyn r hlr rsdi r§ ileri ineeyeeiz -zelie Ai'd Shr' gnende
Gneyou Asydi Enonezy'di Yeni Gine'dei
l ve bu geerin yeri hl sdi ili§ieri.
vup eni hl yelme §6yle dursun onr kr
i eme eerinin ounun b§ yererde y§yn insn
rfdn gei§irimi§ dh sonr Avrup'y §I§
ler olduunu greeiz
Ve n iirz: "ygr gibi "uygr dou§u gibi
zlerden sni uygr bir §emi§ bie vee op
l musuzmu§ son 13.000  ydr rihin ge§imi ins
uluuun b rd buunmu§ nlm mor mu? sld en sne§mi§ opumr v/eek op
7
 
bilelerden "daha ii oldugu, ya da avcyecek toplc1 toplum lara z hayat tarz1 brak1 emire daya devlet lma a§ama sa e<menin "eli§ei tesil etigi, ya da insanlan mutlulu guna katk1da bulundugu ibi bir varsada bulunmuyorum. Hayat1 eria Birle§ik Devletleri kentlerle Yeni Gine ky leri arasda e<irmi§ biri olarak benim izlenimie re uyar g szm ona nietleri var da, yok da. Ornegin, avcecek toplac1 toplumlan eleriyle kar§1la§t1d1gda nz sa nai lkelerinin vaanda§a daha ii sagk izmeti ayorlar, on lar i<in cinayeen me tehlikes daha az, daa uzun ya§aa §ansla var ama te yanda e§-dost ve bk aile daya§mas1 ibi toplumsal desteklerden <ok az yararayorlar. san toplu luklardaki bu cogra frkla icelemei neeni ?elirli bir insan toplulugunu br ba§kas1yla kar§1la§tp onu klere <1 karmak degil, yalzca tarhte nelerin olup bittigii anlamak.
Yali'nin sorusuna yat vermek i<in yeni bir kitap yazaya erek var m1 Biz yatI zaten bilmiyor muyuz Oyleyse bu kitap da nen nesi
 
Bugn at toplumunda rk1ha ar1 odlar1 a1a di
e girn simlr var. a pk o at1h (blki d b o
;u) kndi ndilri al1karda ya da bilinaltlarda
a1lamala abul tm srror. Japonya'da v p
" baka ld bu tr a1lamalar l a1k a1, i zr di
cdn iri srlo. Hatta itimli byaz Ariahlar, Av
alar v Avustralyahlar, stralya yrlilri sz ons ol
< I unda yrlilrin knisind bir ilklli olu dnsind
c Kusuz byazlaran rh grnorlar. Avrupa smr
lii nmin ayata alabimi yrlilrin bgn yaayan
ular p o, byaz Avustralya toplmunda konomik dan baa omakta gilk kiyor.
an11 gibi grnn bir baa sav da u: stralyaya g
byz gmnlr brada okazar, sanalmi, siyasal a mrzilmi, morati, mtal alt ullanan, yk imin dayanan bir toplm yarattlar btn bunla top to
>LI bir yzl iind bard1lar, oysa yrli al buraa n az
4000 ylr mtal kllanmadn av1/k topla1 kabillr
d ya1yord. nsan toplluklar glimi konusnda iki
<> var1 ar1m1zda, vr olla iis iin d ayy1, t
iili b vr yaayan altayd1. stralyan yrli
la Avrpa toplml arasai r, lkar nil
ki rktan aynala1 sylmk iin bunn daa i
at aramaya grk var m1y1?
u tr rk1 a1kmalara kar1 1yorsa bnla yalza i
c bulumzdan il, ay zamana ynh oluklaran sanlr arasaki tnolojik rhhklarla paralllik gst
zk rkhhar varh air limiz salam kat
. sla biraz sonra aklayaa1m gibi a1m1za Yontma
T ' yaayan alklar ortalama olara bli sana lkaran z bak1man gri olmak yl rsn aa
c. Siz taf gl ama, stralya gln byz g
lrin ykara sz iln tki stnlklr saip oka bir sanayi topluu kr olma orunun kndirin -
9
 
rilmesini hak etediklerini XV Bol'de goreceiz. Ayca ya k zamanlara kadar -Avustralya ve Yeni Gine yerlieri gibi teknjik a1dan lkel kal1§ halkar, kendierine frsat tand1- ·da sana teknljilerini genellike k orenrar.
Bili§sel psiklglar rk cra bolgelerden gelen aa bu gn ay lede ya§ayan halklar arasdaki zek rkla rtaya ymak iin ek k aba harcad1lar. Ozelikle sa da beyaz Amerika siklg Afrika kokenli Amerikan zecie rinin Avrua okenli beyaz Amerikaara gore zek ba1 an du§tan geri ldula n ardr gostereye a§1yr. ysa k i bilindii gibi birbiriyle kar§Ua§tlan halklar ara sa lusal evre ve eiti lanaka bak1an bk rkklar var. Bu lgu teknlji rkklar zek rkkla dan dduu vasay11 saa iki kat zrla§tyr. Bi rincisi, yeti§kin insanar larak ble bizi bili§sel yeteneiiz cuklukta ya§a111z tlusal evreden oylesine etkileniyr ki onceden var lan geeik rlar etkilerini saptaak gle §iyr. incisi ili§sel yeteneiizi olen tester (ornein zek testleri) daha kltrel bilgileriizi oler du§tan gelen sa zek ne demekse nu deil. <culuktai evrenin ve oreni mi§ bigilerin zek esti snula zerindei tat1§as1z etkieri  yznden bugne kdar siklglar btn aalara kar§ beyaz layan aka zeklara varsalan genetik bzuk luu inand1c1 biie saaay1 ba§aramam1§r
Bu tatI§a u en 33 yl Yei Ginelilerle birlite, n lar kendi bzulma1§ tplularda a§m§ lan bana azandrd11 bak1§ a1s1yla deerleniriyrum. eni Ginelilerle a§aya ba§ad11m ilk gnden beri nlar talaa lara, rtalaa bir Avrua ya da erikaya gore aha zeki, daha uyak daha d§avurucu evrelerindeki nesneler ve insanlar la daha ilgili lala beni he etkiledi Ornein amad1la bir evrenin harias1 zihinlerinde canlandra gibi, zihnin i§
le§inin baz1 yonlerini yans1tt11 d§nlebiecek i§leri t1- lardan k daha beceriyrlar. Elbete Batlar culuktan
IO
 
1,alyrk egitimini dk i§erde kendieri bu egitimi or- 1t·<ei iin b§h mrr. Bu yzden de uzk koer · entere een ku yz ormemi§ Yeni Gineier Bh "' p ornr. Bunun tm tersine en de sk rmnrd ineiere birikteyken nr ne kdr t orndg- e rkdym; Yeni Gineierin cukuktn beri y I (onegin sk rmnrd eiter bumk y d bir ku- , pk ibi) bsit i§eri i beceremiyru.
n ineierin Avruhrdn d zeki dugu undki limin neden dgru biecegine ii§kin ii §ey soyee- ,l. Birincisi Avur binerce dr mekezi kmeti l ukuk sstemi n kbk nfusu tumrd y§ . Bu tr tumrd kbhk nfusu yerere oz (i bi) bu§ICI s stkr b§hc om nedenidi cin dr degidi ve sv§ i s degi ender oren > di. Bu§ICI ve odrc stkrdn kurtun Avru ll gu iin zmnd oteki om nedeneri bi teike
ln yr ve nr enerini yeni ku§kr ktrmy l ediyrrd. Bun cnh rk dgn Bth bebekerin u§CI ve odrc sthk ttr zek ve t§- <r ener bkmdn ns urs sunr rrr.
en Gineier kbk nfusu tumrd ei§en bu§ICI kr oremeyecegi kdr serek nsu tumrd d e. Bn k§hk cinyet bitmek bimez kbie sv§- z ecek bum srun ib nedenerden d ee
se Yeni ineier rsd o r k ykseti. nekse Yeni Gn tumrd zeki insnr bu om
eeinden kendierini krum shg d z zeki n lkine ore d ysekti. s eenekse Avru tum lnd s stkr y tg rkhkr osteren cn ypr zek e ibir iisi ktu vcut kimys bgh enetik diene iisi vrd. Ornegin kn rubu B nr kn rubu n ore iege d dykh . ni Yeni Ginede zek eneri dg seiimde k d
1
 
kat bir bi<imde etkili olmutu, oysa kalabahk nfuslu, siyasa
a<1an karak toplumlarda dogal se<ilide vcut kiyas1 da-
a etkiliydi
Bu enetik nedenin ya sra Yeni Ginelilerin Batlardan da-
a zeki olma olas1hg bir ikinc nedeni daa var. Gnmz-
de Avrupah ve erikah <ocuklar zamanlar <ogunu edil-
en bir ekilde televzyon, radyo ve sineayla oyalanarak e<i-
riyorlar Ortalama bir Amerikan evnde televzyon nde yedi
saa a<1k durur Bunun tersine eleneksel eni Gineli <ocula-
edilen egence olanakla erekten de yoktur, onun yerine
uyak kaldkla zaman emen emen epsini etken olarak
aka ocuklara ya da klerle konumak ya da oamak
ibi bir eyler yaparak eirirler cuk eliimiyle ilili
neredeyse btn aratrmalarda ziinsel eliim i<in ocukluk-
taki uya ve etkinliklerin ne kadar nemli oldugu vurular ve
<ocuklukta az uyalmhg ziinse eliimi degiirilemez ir
bi<imde yavalat1g1 er<eginin alt <iziir Bu etkiyle elbete Ye-
ni Ginelilerde rlen stn dzeydeki ortalama ziinsel ileve
enetik olmayan r ge eklenmektedir.
Yani, ziinsel yetenek bak1mdan eni Gineliler belki de
Bathlara re enetik olarak daa stnler ve kukusuz un
sanai toplumarda yetien <ocuklar i<in sz konusu olan e-
limiligin kt etkilerinden kutulu olak ii ir ansa da
saipler Hi< kukunuz olmas, eni Gineilerin ali'nin soru-
suna yat olailecek erani ir zek zrleri olduguna dair
iir pucu yok Bu iki etken, yani enetik etken ile ocukluk-
taki eliim etkeni, eni Gnelileri ahlardan aran etkenler
oldugu ibi ay zamanda avcecek toplac toplumlar ve
teknolojik ak1mdan lkel kalm1 eki toplumlar elerini e-
nel olarak teknolojik a<1dan elimi toplumlar elerinden
aran etkenler de olabilir Doas1yla a aa1 duran aha-
elmi rk varsam ters evirip dzeltmek erekiyor Acaa
ni<in Avrupahlar enetik anss1zhklara ve (<ag1m1zda) elimi-
ligin ukuya yer rakmayan zararlara kar sonunda daa
12
 
«,·ol{ kargy shipe? Acb Yeni Gineie niin benim st u; innd11m ze snnd tenji b- \ e d1?
( ei 1m Yi'nin ssnn te yt deidi. K- 1.c·y vrd yyn sd yyg bi y ge n §d1 t s iiminin szde yc1 etie r ys s1c nemi i iime insn ytc11 erjisini zt Bei de t y yeede mesim wl r deien iim mesimse deimeyen tpi lere ge dh f sn bm1 geetii I de s iime ins hytt bime iin ten { an dh ytc1 my z n edisine s1c pms1 sc giysie bms1 geei ys tpiede n insn dh bsit bi b e giysisiz ide ede- d b sV tesine eiee y snc biiiz:  y yeede insn zn 1dn d ee m znd d iin n ytc1 1 k zmn d. iden yyg benimsenmi ms b t
mn d ite iceendiinde yetesizii ty 1- l ede geceimiz gibi Kzey Apd yyn h in y d As yg nemi hibi t nn te ns1 As'n dh s1c bgeeinde n geimeei tm teee yz1 met snii gibi) <> bimeeine eeen c bi bgede y1y m eni Dny'd tb y bgee insn deni gn s gibiydi. mein yeiei sd yz1 nr yzc Mesid Yenge Dnencesinin gneinde ayn tp! d Yeni Dnyd en esi meii rezi Gney Aein tpi bgesi n et y l bi yedeydi Yeni Dnyn MS biinci bind snt gbiim b1mdn sn b bmdn sn gene r en geimi tpm b eien si My tpm i Yctn bgesinde e Gtemd y1y.
13
 
Yine ali'ye verebecek <c br yamt da, k kuru
ou blgelerde, dzlklerdek rak yataklar el l-
buraarda verl br ta ge <aph sulaa sste
tidi sulaa sste de erkeze br brkras
oa kurulaayaca1dr. Bu a<kaa bahca dayaa1
iline lk paratrukar ve yaz1 ssteer, Frat ve
I )ice Vadler <e aa Bereketl Hlal le sr'dak Nil a- isinde rtaya <k las1 ger<edr. Su yet ssteler
nyan baz baka bgeerdek erkeze syasa r-
eeyle de ky gb grr; bu yerler arasda
inista' e gey ucudak dus ads 'dek agt- Vdis le Sa ad, Orta Aerka'dak Maya dzlkler, Pe- y1s <ller var.
Osa ayrt1h arkejk ceeeler kara1k sulaa ss- en erkezle brkrasler raya <1yla brlkte
, <1k1da <k sra gelt gsteryr. a bu de-
etir k syasal erkezlee erag baka br edede r-
k daa sra kara1k sulaa ssteler kurul- sa laak sala1tr. a bu blgeerdek syasa
kezleede cek el geleler <br vadler-
ya da kara1k sulaa ssteleryle br lgs saptaaa1-
1. re, Bereketl Hlal'de yecek ret ve ky ayat
lklerdek rak yataklarda de dalarda ve teeerde
at. Bereketl Ha daardak kyerde yecek
i balad1kta aa1 yuka 3000 yl srasa kada Nl disde kltre br duraklaa de yaa1t1. erka iek Devletler geybatsdak rak yataka su-
sulu aa ve kara1k tplulara beklk eteye balad1
bu tr tpuar teel utura geeler <u ska'da tal edld Avustralya' geydusudak r- yataklarda ta yapaya kable tula ya1yrdu.
ine de baka trl br a<1klaa daa vardr, bua gre v-
alar baka alka drelere ya da la egeek- i ata aaara aak salaya ays1z etkeler sralamr
14
 
-ozellikle Avrupa'nm silahla, bula§ICI hastakla, elik aletle aul rnleri ar. Bu tr bir a1klaa dgru ii ile ye br a1klaar, nk bunlar Avrupalrm fethlerinde eeten de gruan etkili ldugu a1ka orlen etenerdir unla birlikte bu varsa1 eksiktir nk alca snucu gruan etkileen en ak nedenleri talar, la erilere een (ba§lan1 dende) bir a1klaa sunar. Neenler rnin ilk haasm1 ara§traa ag1r bi: Peki, niin ri larm a a erikan erilerinin egil de snuna silahlar, gen irplar ve eik vrupalar aa d§t?
vrupa'nm Yeni Dna'y ethinde rl naan neener in nin i halkasm1 saptaa knusuna l alm1sa da ra bir bece lara kalaktadr. rika oninsanlarm en n sree evrile§tigi 1tar anatik larak agda§ insan de lk ke rada rtaa 1k1§tr, s1ta ve shua ibi lilere o hastalarm vrupa k§ierin olne a ; er ras1dr. Uun srede kaal1§ bir ilk la stnl g·i n herhani br onei varsa, niin silahar ve elik ikin a'da bulunad1 da Avrupa' fethete bolee rikaara ialarm ikrplarma nasip lad1? Peki strala erinin ta§tan apl1§ aetler ullana doneini eride b1 a1§, avc1k/iecek tpla1c1g1 evresini a§aa1§ la nele a1klaacag1?
na ne dag1l1§ insan tpluluklarmm kar§1la§tla an dgan srular ba§lan1ta tarihileri ve cgraaca · e§ul eti. Bu r a§alarm agda§ orneklerinden en Ls n Tnbee'nin 2 ciltli Study ofHistor (Tarih tras1) ad ap1tr. Tnbee oellikle 22'si kuraar 9 Avrasa lan eli§i§ 23 uargm i dinaiklerile ili §t. Tarihonces ve daha basit kuaar laan p arla pek ililenei§ti Osa agda§ dnaai e§tsilik oeni a tarihoncesine daar. Buen de bee, in srusu ibi bir sru srad1 a a beni tarihin enel aak ordg ele ugra§ad. Dna tarihi eine
15
 
 yaz1lm1§ mevcut oteki kitaplarda Avrasya'n sn 5000 yldaki kuazar ve ileri uygarhkla zernde duruldu daa k; K lmb oncesi Aerikan yerli alklar uygarhklara az yer verili, dnyan geri kala da Avrasyah uygarhklara sn za manlardaki ili§kieri a1sdan ele ald1, nun d§da pek tar tI§1lmad1. Tynbeenin giri§iminden bu yana dnya oleinde ta risel nedensellik sentezleri, a§ edilmez gibi gornen bir srun  yaratt11 iin u tariiler arasda gozden d§t.
§itli bilim dallara mensup uzmanlar kendi alanlayla il gili kresel sentezler rtaya kydular. <evrebilimci craac1- lar, kltrel insanbilimciler, bitki ve aanlar evcille§tirilme si lgusunu inceleyen biylglar ula§ICI astahklar tarii na s etkilediini inceleyen bilim adamla ozellikle yararh katk1 larda bulundular. Bu ah§malar bilmecenin baz1 bolmlerine dikkat ekti ama bu ah§malarla, bize gereken bk sentezin eksik paralar ancak baz1la tamamlanm1§ ldu.
Yan, Yalinin srusunun genel larak kabul eilen bir yatI  yk. Ote yandan en yak nedenlere dayanan alamalar k a1k: Baz1 alklar silala, mikrpla elii ve kendilerine si  yasa ve eknmik g kazandran oteki §eyeri ba§ka alklara gore daa erken geli§tirdier; baz1 alklar bu g kaynaklara asla saip lamad1. a en geride yatan nedenlere dayah bir a1klama ornein eden Avrasyan baz1 bolgelerinde brnz aletler erken rtaya 1kt da Yeni Dnyada aa ge 1kt ve ancak bolgesel larak gorld, vustralya yerlilerinde i go rlmedi bilinmiyr
Bugn bu tr temel aklamalar eksiklii byk bir d§n sel b§luk yaratr nk tariin genel seyri boylece izilme mi§ larak kahyr. Bundan daa da onemlisi alksal b§luun dldurulmam1§ larak kalmas1dr. 1ka rk1 lan ya da lma  yan erkes rkh uluslar tarite rk geli§tiini iliyr Bu gnk Amerika Birle§ik Devletleri Avrupa biimledii bir tplum ve bu tplum Amerikan yerlilerinin elinen ahnm§ tp raklarda a§yr, Afrikadan Saran ende erikaya
16
 
\· a getirilmi§ milyonlarca sah Arikal torunla < adyor. Bugnk Avrua milyolarca Aerikan
le oara ap getirmi§ Sahra'n gneindeki siyah a biimlendirii bir toplum eil.
I oucar alabildiine orantsz: merika'n Avustral- \'il a'n % 5'ini Avrupalar ethederken, vrupa'n 1 1 PJ da erikan yerlileri straya yerlieri ya a Ai hetmi§ eil. Bugnk dnya son erece orants1z so a bicilenmi§ durmda. Bu yzen de bu sonular de- ece ac1klaala olma, kimin rastlant1 sonucu hangi " azand1, bir rastlant1 sonucu bikac bin l nce hangi aptla ilgili ayrtardan daha temel neenlere daya mala oma. I hi seinin insanlar dou§tan gelen frkkla yan-
H var saak insana mantk grnor. Elbette ba§a- yanda bunu sylemenin hi de kibarca olmad11 bize er. Dou§tan gelen frkkla gsterme sava olan ara§trmaara ilgil yazar okuyorz, te yndn bu in eede teknik hatalar buluduunu ei sen kar§ yaz1 a okuyoruz. Gndeli hayatm1zda ftilere yenik d§m§ a, etiherden ya da kle d§amdan yzllarca sonra mun alt s11 olu§turaya devam ettiklerini goruz. da biyolojik kusurlardan deil toplumsal engelleren ve e§itsizliinden kaynaland11 syleniyor bize.
e neyse, u konu zerinde §nek zorundaz. nsan- durumardaki apa1k ve dei§mez frkl1kla grp du- z. MS 500 lda dnyadaki e§itsizliklerle ilgii biyolo- akaman kesinlile yan§ oduunu sylorlar bize, a doru ac1klaman ne olduunu sylemorlar. Biz tarihin e seiyle igii inand1c, ayrt zerinde anla§maya va § bir ac1klama buuncaya kaar insanlar cou, rkc1 biyo- acklman yine e en doru ac1klama olabileceinden anmaya eva eecekler. Bu beni bu kitab1 yazmaya gcl neden gibi gro bana
17
 
Gazetecler yazarlardan koca bir kitab1 br tek cmleye zet lemesn isterer her zaman. §te bu ktap in o cmle §U: "Ta rh frk haklar n frk ynde geli§t ama bu evrse fr laran dola byle oldu, o hallar biyolojik frkklardan dol deil.
Ku§kusuz evre coraas ve byo-coraan toplumla r geli§ini etkiled d§nces yen del, esi. Yne e §U gnler tarhilern yz vemediler br gr§; yan§ ya a a st bulunuyor ya da evresel belrlenmciik olarak karkarle§ trilior, bu da omazsa btn dnyadaki frkla anlaaya a§ma konusu ok g br konu olara raf kald1yor. Oysa tarh zerinde coraan baz1 etkiler elbette var; yat verl esi gereke soru e orana etks olduu ve trihn genel serinin coraayla akla a1klanamayacar.
Bu soruara yeni bir gzle bakman tam zama, nk i sa taryle hi<bir l§kisi yokmu§ gib grnen bilim dallar bize saladkla yen bilger bulunuyor elimize Bu bim dal la arasda her §eyden nce geetik var olekler biyoloji var, tm rnlerine ve onlar yaba atalara uygulanan bi  yo-coraa var; bu bilim dallara ek olarak_ evc haanara
ve onlar yaban ataara uyguanan dara§sa ekoloji var; nsanlarda grlen mkropar ile b mikropar haanarda grlen akrabalayla igenen moeler byoloj var; insanlar da gren sag hastaklar bil var; san geneti var; dil bilim, btn anakaraarda ve ba§ca adalarda yaplan az1bi limse ara§trmalar, tenooji, yaz1 ve sasal rgtlenme tarihle r konusunda a§maar var.
Bu kadar fr bm dalar var Yali'nin sorusuna yat verme amalayn muhtemel br yazar in sorunlar olu§tur maktadr. Yazr konuyla il§kili gel§elerde br senteze gide bmesi n yukaaki btn bilm dalla konusuna blgsi ol a. Her bir ktan tarihinen ve tarhncesinden ay biim de senteze gidme. Ktab konusu tarihir ama bu konuya bi sn ykl§lcktr -zellike evrme biyoloji ve jeolo-
18
 
j gib tarihsel blmler a1sdan. Yazar, avc/yecek topla1c1 oplumlardan tutun da 1mz uza a1 toplumlara kadar eitl toplumlar lk elen eneimler arac11la anlamar.
u koullar lk bata ok azar br ap1t gerektrmeker Aa bu tr bir akla1m aa batan baas1za azg1r, ·k as1l sorun bnsel br sentez reteblme sorunur. 0 an btn zorluklara kar azar tek olmas gerek eter. Bu tek azar da ka1lmaz olara pek ok blim da I at malzeme zmseek n al er ecek ve pek ok slektaan ol gstericlik steecektr.
972'de Yal bana bu soru sormaan nce bu bilm dala- 1 braa nelmitm. nnem retmen ve dilblmcdr; bm ocuk astakla uzma br oktorur. Ben e ken babam1 rnek alarak oktor olmak amac1la okuorum. aaa ed a1mdaken tutkul br ku gzlemcs olmu . u zen nversteek son 1a oktor olma kon a k karam1 4eitrp boloe gemem zor olma unla brlkte niverste llara a aa ncek oku mda da temel oaak dl tar ve az1 etm alm1tm. Foo doktoras1 apmaa karar verkten sonra ble oktora >gam lk la nereese lblmc olmak n fen b ini brakyordum.
6 e oktoram1 tamama11 gnen bu ana blmsel a abala k alan arasa blnd: Br anda mole ( zolo, te ana evrimsel bolo ve bo-coraa var c . itab amac1 bak1an esapta olmaan br a puan evmsel bolo laboratuvar blmlernen r n ullanma zoruna olan tarsel br bilmr. Bu ene esne nsank tarn ele arken blmsel br akla1m <e nusuna glkler tadm.958 le 962 lla a vrpa a, 2. zl vrupa tar znen aat L arca altst edlm vrupalar arasa aamak H o daa cdi olara tarn gelmne nedenler zncr • I at1 dnmee nlenr.
19
 
Son 33 ldr evrim biyologu olarak yrttgm alan ah§
mala dolas1yla ok e§itli insan topluluklayla yak ili§kim
oldu. Benim uzmanh alam ku§lar erimdir, bu konuyu Gey erka, Gney rika, Endoneya, Australya e
ellikle Yen Gne'de ara§trd1m. Bu blelerdek yerl alklar
la birlikte ya§ayarak teknolojik bak1mdan ilkel kalm1§ toplum
lar broguu tad1m, acecek toplac1 toplumlardan
tutun da ii kablelere son amanlara dek ta§tan yap1lma
aletler kullanan bak1 topuluklara kadar. Bylece okuazar
insanlar oguna tuaf elen o uzak tarincesine z ayat
tarzla benim ayatm en can paras1 olu§turdu. Yeni C ne, dnyadaki karalar yzlmnn kk bir paras1 olu§turmasa kar§ bununa i orant olmayan bir biimde ok e§itli insanlar bard1g1 bir yedir. Dnyadaki 6000 il den 1000 tanesi Yen Gine'de ya§ar. Yeni Gine'deki ku§a e rine ara§trma yaparken, dile kar§I ilim yenide alelendi ku§ trlerinin alar bu eni Gne illerinin emen emen I 00
tanesindeki kar§klar listesini 1karma ereksinimi bunda etkili olu.
Btn bu ilierin sonunda son kitab1m, insan riminin i
kyesi The Thd Chimpanzee (Onc empanze) 1kt orta
 ya. "Fatilik ans1 ad XIV Blm, rupalar merikan  yerlileriyle kar§la§masdan dogan sonular karanmaya a
§1l1g1 blmdr. Bu kitab1 tamamlad1ktan sonra alklar tarincesi dnemde birbirleriyle kar§la§mala kadar ba§ka
aga§ kar§la§malan da benzer sorulara yol atg1 rk et tim. XIV Blm'de yatlamaya a§g1m sorunun aslda 972  ylda ali'nin bana sormu§ oldugu soru oldugunu r
dm, tek rk dnyan ba§ka bir besine aktalm1§ olmas1y . Bylece sonunda, pek ok arkada§ yardmyla li'nin me rak1 derme iri§imine bulunacag1m -kenimnkini de.
Bu kitab blmleri drt rupta topland1. "nnetten aja
marcaya ad . Ks1m'a blm bulunuyor. . Blme 7 milyon yl nce mymunaran rka§tg1m1 amnan a§-
20
 
a 13.000 yl eki so Buzul <ag1'n sonua kadar cok bi yoluluk yap1larak isa evrimi ve tarihi alatyor. a isa atalarm1z ilk yrtla Arika'dan teki k1talara yay1ld1klar reegiz, enellikle "uyarg doguu te- i icie oa edile olaylar balamada heme e d- drumunu·kavayabilmemiz icin bu erekli. Alad1g1m1 1. e baz1 ktalarda insang eliimi aka k1talardakiden c L e alad1
m izi so 13000 y1l icinde ktalardaki cevre koulla- ii nas1l etkiledigini rp anlamaya hazryor, unu imemiz icin adalardaki cevre koullar daha kck I ilimi ve yzlcm icinde tarihi a etkiedigini )y Polinezyalar atala yala1k 3200  yl ne Bk < > us yald1klarda cevre oulla ac1sdan k frk- stere adalarla kar1ltlar irka c bi y icinde Poli bu tek ata tolulugundan k ceitlili steren • .tc a aveek topla1 kabilelerden tuun da ilk impa- ara kadar frk karde toplumlar dogdu. Tek merkez- r bir yama, toplumlar so Buzul <ag1'ndan bu ya- 1talarda daha uzun srede, daha bk lcekte, daha 10· r bicimde tek merkezde as1l yada ve av- ( opl1 kailelerde imparatorlukara kadar ceitli nas1l oraya 91ktg1 steren ir rnek olabilir
de rk k1talar halkar ilk kez kar1 kar1ya  usu ele a tarihteki kar1lamalar en a1ks \ lerin r taklar yazd1klara dayalarak atyor: Son bag1msz nka Kra Atahualpan, Pe- Cjamara kentinde, btn ordular z nnde I izarro ile sanyol tihlerin kck cetesi taradan yks Bu ykde Pizarro'un Atahualpa'y1 as1 saglayan e yak nedenlerin neler oldugunu I"' Avrupalar yerli merikan toplumla eeme almalarda da ay neenler etkili oldu Bu etken- spanyollar mikropla, atla, okuazara,
21
 
I i r. Yyecek etm bu bka k mekezden baz1 bolgelee a- 1, cak s1a, bazaa daha ge alma 1zla aasdak a yaatan oeml b etkenn kta ekselen yo l taya 1ki: Avasya n ocelkle du-bat, Aeka ka oncelkle kuzey-gey eksen (X Bolm)
oylece III Bolm'de Avupa yel Aekay fetn · ak edenle anlatlm1 ldu V Bolmde de bu nedenle e gesndek lk eden la ecek etyle lks a 1y 3 Ks1mda ("ecek Oetmden Tfeklee Mk aa ve <ele XI XIII IV Bolmle) kalabak n u tplumada gole (XI Bolm) mkpla emde ayaak nedele zcn k hakas1ya s alkala aa da lk ayt1layla cele Avasya tfele ve elken yap1la slahla olddnde k daha zla sa eka yels ve Avasya lmayan san Avasya pla taafda oldd Buu tesne e yada upa hle bekleye pek az odc mkp vad1 ya da yktu kp de tkuu bu kada etszd? te bu da e s mlekle bylj aatala sula syada mkplala yecek etm taya 1k11 aas ba kuma kusuda ze 11k ttacakt
-
a yay1mas1 klaylatmada caa yad11 - 1 g 11a 1kalmasda yad1mc1 lu
az1 du la ey teklj de dudu (III om) el lan su udu: Acaba teknljk yelkle
23
 
bizim tarihin seyrini anlama aba1z1 boa 1karacak kadar az
say1da dahe ve pek ok say1da zgn kltrel etkene i ba-
dr? Aslda daha sonra greceimiz gii, size tuhaf gelecek
ama bu ok say1daki kltrel etken dnyadaki teknolojik geli-
me rneklerini anlaam1z1 zorlatrmaz kolaylatrr. Yiyecek
retimi iilerin gereksinimlerinden zlas1 retmelerine
olanak salad11 iin ii toplumlar kendi yiyeceklerini ret-
ekle uramyan zamanla teknoloji gelitireye arabi
len tam zaman zanatkrla esleyebilir duruma gelmitir.
Yaz1c1la ve mucitleri esledii gibi yecek retimle ii-
ler siyasetileri de beslemitir (XI Blm). Yerleik olmayan
avcecek toplac1 kabileler bir oranda eitlikidir, kabilenin
siyasal alan srlar1 kabilenin kendi topraklar sr1
ve komu kabilelerle deien ittiklar belirer. Yiyecek reten
 youn ve yerleik nfuslar ortaya 1kmas1yla birlikte eerin,
krallar ya sra brokrasi de boy gstermitir. Bk ve ka-
laak lkeleri ynetek iin nas1l brokrasiye gerek varsa
daii ordular besleek baka yerlere keif lola gndermek
ve fetih savala dzenlemek iin de vard1.
4. Ks1m'da (Be Blmde Devrilem" XV XVI VII,
XVII I. Blmler) 2. e 3. Ks1mdan 1kaan dersler tek
tek ktalara ve az1 nemli adalara uygulayor. Blmde
ustralyan ve daha nceleri tek kta halinde ustralyayla
bitiik olan Yeni Ginenin tarihi inceleniyor. En asit teknoloji-
lere sahip oan yak zamanlar insan topluluklar yaad11
ve yecek retiminin yerel olarak balamad11 tek k1ta olan
ustraan durumu insan toplulukarda k1talararas1 rk-
klarla ilgili kuramar sanms1 iin nemi bir rnek olu-
turuyor. Kou Yeni Ginedeki halkar ou yecek retimi-
ne geerken Avustralya yerlierinin neden acyiyecek topla-
c1 olarak kald1ka greceiz.
XVI. e VII. Blmlerde ustralya ve Yeni Ginedeki ge-
limeler, Dou Asya'y ve Bk Okyanus adalar1 kapsaya-
cak ekilde btn bir blge perspekti iine yerletiriliyor
24
 
• eek rtiminin ba§lamas1 tarincsi dnmd i-
U yla, kltrel zeliklerle ya da her isiyle lgili -
'J U arektlere yol at. Bu hartlrden bir Qin'in
I ce bugn bildimz haliyle siyasal ve kltrl Qin ol-
t1. Br ba§kas1 btn Gnydou Tropik Asya bl-
_ ac1/eck topla1c1lar yerini Gney Qn k-
ern almas1yla sonuland1. Yne br ba§ka harektle
w ya gen§lemeye ba§lad1, Filipner dk e Endonz-
, i ar yrni k1ta nsanla ald1 en uza Polinezya
L ar gittiler ama Australya'da ve Yni Gin'nin b-
\ mnde koloni kramad1lar. Dnya tarih rncisi
> sya halklayla Pask hallar ar§1la§mas1 ki
c I emldir: Bu kar§1la§malar bgn dnya usunun
· ou§turan v ekonomi gcn gider daha ok mer
lkeler bi9imlendirdi; ayca nyan ba§ka yerle-
aar tarihlrni alamam1za yard1mc1 olan apa91k
· ortaya 91kmasda etkl oldu.
XV . lmde, III. Blmd anlatlan Avrupalarla Ame-
, 1 I,.' er halla arasdak at1§ma sorununa br kz daha
. Yni Dnya il Bat Avrasya tarihnin 13000Yl
01C'l bk orana birbiinden ba1ms1z iki zun tarihsel
s br sonucu olarak Avrupaar rika'Y tht
steriyor. Bu i eri arasdaki rk k1talar arasda
, e§lebiecek bitki ve havanlar mkroplar, ilk yerl§i
a zama, k1ta ekseninin yn, 9vrsel engllr gi-
,1 klar amgas1 ta§yo.
ak Aka'n Sahra alt1 blgesinn tarih (XIX B
I ) nya tarhyle kar§1tklar gstr gb 9arp1c1
er d gstriyor. Avrualar Afrikaar il kar§
I g§ biimlrni blrlyn tknlr rikan yerlle-
· §a§mi9imini d blirld. Aa Afrika btn bu t-
" ak1mdan Amrikadan rky1. S0nu9 olarak, Afri-
l\,1 rualarca ti Sahra'n gny blgsnd, Ai
1 ny u d§da yayg ya da uzun mrl yer§i
25
 
me yol amad1. Afrika iinde bk ns hareketleri, Bantu  yalmac1g1 daha kac1 nemdeydi. Cajamarca'da, Dogu As  ya'da Pasik adalarda, Avustralya ve Yeni Gine'de rol oyna  yan ay etkenlerin pek ogunun bu yalmac1g1 tetikledigi an la§yor.
Bu blmlerde btn k1talar son 13.000  y1lk tarihini an latmay1 ba§ard1g1m ibi bir vehim iinde degilim. Hi ku§ku  yo ki btn yatla erekten anlasak bile -anlamouz ek bir kitapta bunu ba§armak olanaks1z. En i olas1kla bu kitap, ali'nin sorusunun bk oanda yatI olduguna inand1g1m e§itli evresel etkenler mag1 zler nne serior. Bu et kenlerin saptanmas1, a1lanmadan kalm1§ §eylerin ne 1kma s1 sagyor, bunla anlamak da elecek ku§alara d§er.
"nsank Tarihinin Bir Bii Olara Gelecegi ba§k Son de§'te Avrasya'n e§itli bleleri arasdaki rklar evrey le baglant1 olmayan kltrel etkenle, bireylerin rol ibi so runlar da iinde olmak zere tamamlanmam1§ mozaigin baz1 parala ortaya konuyor. Belki de zlmemi§ olan bu sorunla r en nelisi insank tarihinin evrimsel biyoloji eoloi ik limbilim ibi tarihsel bilim olarak kabul edilen bilimlerle e§it dzeyde tarihsel bir bilim olarak kabul rmesini sagamaktr. nsank tarihi ara§trmala srasda erekten de sorunlarla kar§la§1yor, ama tarihsel bilim olaak kabul edilenler iin de benzer lklerin baz1la sz konusudur. Bu yzden de bu ba§ka alanlar baz1lada eli§tirilen yntemle insank tarihi alanda da i§e yarayabilir.
Umam §imdiye kada siz ourla bir hayas1z dedigi ibi, tarihin "bibiri arda elen igren olaylardan olu§mad1ga inandra ba§arm1§1md. Gerekten de tarihin belirli seyirle ri var ve bunla a1klamaya a§mak ok bleci oldugu kada yarar da.
26