S E E I N G T H I N G S D I F F E R E N T LY

Scenario Planning

de pensioenmarkt in 2020

onderzoek naar de toekomst van de nederlandse pensioenmarkt

inhoud

voorwoord 3

inleiding 4

de pensioenmarkt anno 2009 5

drie pijlers 5

consolidaties en ‘ontzaffing’ 5

pensioenregister, algemene pensioen instelling (api)

en verplichtstellingen 6

scenario planning 8

verantwoording methode 8

trends en ontwikkelingen in de pensioenmarkt 9

trends 9

prioritering trends en ontwikkelingen 11

scenariomatrix 11

de vier scenario’s 13

scenario 1: verplichte pensioentoezegging 13

scenario 2: optimale individuele keuzevrijheid 14

scenario 3: staatspensioen 15

scenario 4: gemoderniseerde tweede pijler 16

strategische mogelijkheden 18

scenario 1: verplichte pensioentoezegging 18

scenario 2: optimale individuele keuzevrijheid 18

scenario 3: staatspensioen 19

scenario 4: gemoderniseerde tweede pijler 19

samenvatting 20

conclusie 21

dankbetuiging 22

literatuurlijst 23

3

voorwoord

Onzekerheid over de toekomst is een gegeven waar de mensheid al eeuwenlang mee bezig is. Goden,

orakels en zigeuners geven ons heden geen houvast, maar de behoefte om de toekomst te kennen en

hierop te anticiperen is nu zeker zo groot als vroeger. De onzekerheden in de markt zijn nog nooit zo groot

geweest. De wereld verandert snel, maar het is onduidelijk hoe precies.

Vooruligtgeenvoorspellingvandetoekomst.OokAtosConsultingheeftdiewijsheidnietinpacht.Watwelvooruligtiseenweergavevanhoedetoekomstzichzoukunnenontwikkelenenwelkegevolgendiehebbenvoordeoudedagsvoorzieningenhoedezegeorganiseerdmoetworden.

Hetonderzoekisuitgevoerdmet2020alstijdshorizon.Hetbeschrijftderelevanteaspectenvandepensioenmarkt.ErwordtstilgestaanbijdeAOW,hetaldannietverplichtstellenvanpensioenopbouw,depensioenleeftijd,fiscaleregelingenenhettoezicht.Werichtenonsinditonderzoeknietzozeeropdetoekomstigepensioenregeling,alswelophoedemarktzichzalontwikkelenalsgevolgvanalleveranderingendieaanstaandezijnvooronderanderedeconcurrentieverhoudingen,verhoudingmet(ex-)deelnemers,werkgeversennieuwetoetreders.

Eengrootaantalpensioenexpertsvanuitdewetenschap,belangenorganisaties,toezichthouderenmarktpartijenheeftaanditonderzoekmeegewerkt.Wijzijndezepartijenbijzonderdankbaarvoorhunvisieenopinie.WijwillenugraagalslezerattenderenopdeandereScenarioPlanningwhitepapersvanAtosConsulting,dieindezelfdereeksvoordefinanciëlemarktzijnverschenenenzijntevindenopwww.scenario-planning.nl.

4

inleiding

Nognooiteerderwasdepensioenmarktzovaakinhetnieuwsalsnu.Helaasisdezeaandachtnietaltijdhetgevolgvanpositieveberichten.Endatisjammer!Depensioenmarktzoujuistvakerpositiefnaarvorenmoetenkomen,omdathetverbondenismetdetoekomst,onzetoekomst.

Maarhoezietdetoekomstigepensioenmarkteruit?Kunnenwewelietszeggenoverdetoekomstofmoetenwewachtenopwateroponsafkomt?Datlaatstelijktonsgeenoptie.Alsdepensioenmarktergensbelangaanhecht,ishetdetoekomst.Indezeturbulentetijdenvormendekredietcrisis,dekkingsgraden,vergrijzing,individualiseringendeoverheiddeonzekerefactoren.Hetisdusvangrootbelangomjuistnurekeningtehoudenmetdemogelijketoekomstomoptijdintekunnenspelenopveranderingen.

Ominzichttekrijgenindeontwikkelingendieindetoekomstgevolgenhebbenvoordepensioenmarkt,zullenindezewhitepapermiddelsdeScenarioPlanningmethodeviermogelijkescenario’saanuwordenvoorgelegd.Uithetonderzoekisgeblekendatdemeestextremeontwikkelingenverwachtwordenophetgebiedvanoverheidsingrijpenenindividualisering.Wijnemenumeeinextremegedachtegangendieleidentotsomsondenkbarewerelden,maarervoorzorgendatideeëneninzichtenontstaanwaarvanudachtdatdezenooiteenrolzoudenspelen.

Dewhitepaperstartmeteenkorteintroductievandepensioenmarkt.Daarnalatenwijviaearly warning indicatorenziendathetontstaanvanbepaaldewereldenzichlaataankondigen.Devierwereldenwordendieperuitgewerktaandehandvaneenanalysevandevijfkenmerkenvanhethuidigestelselvoordeoudedagsvoorziening(AOW,verplichtstelling,pensioenleeftijd,fiscaleregelingenentoezicht).Vervolgensbeschrijvenwijmogelijkestrategieëndiedepensioenmarktkanhelpenteanticiperenopaanstaandeontwikkelingen.

Alsgevolgvandedooronsgeschetstetrendsdiehedenwordenversterktdoorhetdalendevertrouwen,zaldepensioenmarktenonspensioenstelseldekomendejareningrijpendveranderen.DeAOWis,inzijnhuidigevorm,inallescenario’sonhoudbaar,deverplichtstellingzalopdelangetermijnverdwijnenenmarktwerkingkaneensteedsgrotererolgaanspeleninonzeoudedagsvoorziening.

5

de pensioenmarkt 2009

drie pijlers

HetNederlandsepensioenstelselisgebaseerdopdriepijlers.Deeerstepijler,AOW,garandeertiedereeneenbasispensioen.Detweedepijler,decollectievepensioenregelingen,wordtalssecundairearbeidsvoorwaardeafgeslotenviadewerkgever.Hetpensioenwordtopgebouwdbijeenpensioenfondsofpensioenverzekeraar,waaraandewerkgever,dewerknemer,ofbeidenpremiebetalen.Dezemarktwordtgedomineerddoorpensioenfondsen.Pensioenverzekeraarsnemenslechts12%vandezepijlerinbeslag1.Dederdepijler,devrijwilligepensioenregelingen,sluitenmensenindividueelafmeteenpensioenverzekeraar.Dezepijlerisbedoeldvoorzelfstandigenofanderendiegeenaanspraakkunnenmakenopdetweedepijlerenvoorwerknemersvoorwiedeeerstetweepijlersonvoldoendepensioenopleveren.Particulierepensioenverzekeraarsdominerenindederdepijler.

consolidaties en ‘ontzaffing’

DeNederlandsepensioenmarktiséénvandegrootsteinEuropa,meteenvermogenvanongeveer€700miljard(aanhetbeginvandecrisis).HoeweldeNederlandsepensioenfondsenharddoordecrisiszijngetroffen,lijkenzijdestormtochbetertehebbendoorstaandanvergelijkbareinstellingeninveelanderelanden.Omdatdekostenvanbeheerenbeleggingenperdeelnemerhoogzijnvoorkleinepensioenfondsen,zijnrond350Nederlandse(ondernemings-)pensioen-fondsensinds2000gestopt(Figuur1).KleineenmiddelgroteondernemingspensioenfondsenzoekensteedsvakerdeaansluitingbijgrotepensioenuitvoeringsorganisatiesalsAZL,SyntrusAchmea,APGGroep,TKPenMNServicesofmenbesluitdepensioenregelingomtezettenineenverzekerderegelingbijeenvandeNederlandsepensioenverzekeraars2.Dealgemeneverwachtingisdaternogveelschaalvoordeeltebehalenvaltendatdezeconsolidatietrenddekomendejarenverder

1200

1000

800

600

400

200

01997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Q2

Ondernemingspensioen- en spaarfondsen

Bedrijfstakpensioen-fondsen

Beroepspensioenfondsen

figuur 1: ontwikkeling aantal pensioenfondsen sinds 1997

1.BenchmarkVerantwoordBeleggendoorNederlandsePensioenfondsenenPensioenverzekeraars2008,VBDO,2008.

2.HetNederlandseFinanciëleStelsel,Eenonderzoeknaarhuidigeentoekomstigetrends,DNB,www.dnb.nl,geraadpleegdop11augustus2009.

6

doorzalzetten.MomenteelisereenwetsvoorstelinbehandelingdiedemogelijkheidintroduceertomondernemingspensioenfondsensamentevoegentoteenzogenaamdeMulti-OPFwateenalternatiefkanzijnvoordehierbovengenoemdeopties3.Pensioenfondsenbinnendetweedepijler(ditomvatbedrijfstakpensioenfondsen,ondernemingspensioen-fondsenenberoepspensioenfondsen)bestedenopgroteschaalenbinnendegehelewaardeketenhunactiviteitenuit.Debelangrijksteuitbestedinggebiedenzijnvermogensbeheer,(her)verzekeringenpensioen-beheer.Bedrijfstakpensioenfondsenhebbenhunuitvoeringsbedrijfafgesplitst(hetzogenaamde‘ontzaffen’).VoorbeeldenhiervanzijnhetABPmethetuitvoeringsbedrijfAPGenhetPensioenfondsZorgenWelzijnmethetuitvoeringsbedrijfPGGM.Hetuitvoeringsbedrijfwordtverantwoordelijkvoordeadministratie,hetvermogensbeheer,dedienstverleningendecommunicatievanhetpensioenfondsenkandezedienstenookvooranderepensioenfondsenuitvoeren4.In2009heeft82%vandeNederlandsepensioenfondsendebeheeractiviteitenuitbesteedenheeft88%meerdan30%vanhaarvermogensbeheer-activiteitenuitbesteed5.

Demarktvooruitvoeringsbedrijvenwordtgedomineerddooreenbeperktaantalspelers.Dezeuitvoeringsbedrijvenzijndeafgelopenjarendoorfusiesenovernamessteedsgrotergeworden.Indezemarktconcurrerendeverzekeraarsende‘ontzafde’uitvoeringsbedrijvensterkmetelkaar.Debelangrijksteconsolidatiesvandeafgelopenjarenzijn:> PVFAchmea–Interpolis(2005)> ABP–Loyalis(2005)> AZL–ING(2006)> ASW–Cordares(2006)> Aegon–Optas(2007)> APG–Cordares(2008)

pensioenregister, algemene pensioen instelling (api) en verplichtstellingen

PensioenregisterOp1januari2011moethetpensioenregisteroperationeelzijn.ElkeNederlanderkandanviaééndrukopdeknopzienwelkepensioenaansprakenhijheeftenbijwelkpensioenfondsdieaansprakenliggen.IneersteinstantiegeldtditalleenvoordeAOWenhetarbeidsgerelateerdepensioen.Ineenlaterstadiumwordenhierwellichtandereoudedagsvoorzieningen,zoalsderdepijlerproducten,aantoegevoegd.Hetpensioenregistergeeftdaarmeeinvullingaaneenallanggekoesterdewensvandepolitiek,maarookvandeConsumentenbondenhetVerbondvanVerzekeraars.DankzijeeninitiatiefvandeTweedeKamerisdetotstandkomingvanhetpensioenregisternuwettelijkverankerdindePensioenwet.Omdaaraanuitvoeringtegeven,hebbendepensioenkoepels,waaronderhetVerbondvanVerzekeraarsendeSocialeVerzekeringsbank,indezomervan2007deStichtingPensioenregisteropgericht.

Algemene Pensioen Instelling (API)DeAlgemenePensioenInstelling(API)isdeNederlandsevariantvangrensoverschrijdendepensioenfondsen.HetiseenuitwerkingvandeEuropesePensioenfondsenRichtlijn(EG2003/41/EG)vanuiteenNederlandsperspectief6.Hetbedienenvandeelnemersbuitendeeigenlidstaatwasvoorpensioenfondsenvoordekomstvanderichtlijnnietmogelijk.DeAPIsteltdepensioenfondsenondermeerinstaatmetanderefondsensamentewerkenzonderdatdeafzonderlijkevermogensinelkaaropgaan.Hierdoorkunnenzijenerzijdsschaalvoordelenbehalenterwijlzijanderzijdshuneigenpensioenregelingmethuneigenafgescheidenvermogenhouden.BuitenlandselidstatenzoalsBelgië,LuxemburgenIerlandhebbenaleeninternationaalvehikel(IORP)opgericht.Uitonderzoekblijktdat30%vandeNederlandseondernemingspensioenfondsenoverweegtzichaan

3.DeVice-PresidentvandeRaadvanStaten,Advies_Raad_van_State_wetsvoorstel_inzake_Multi-opf,3juli2009.

4.HetNederlandseFinanciëleStelsel,Eenonderzoeknaarhuidigeentoekomstigetrends,DNB,www.dnb.nl,geraadpleegdop11augustus2009.

5.Ibidem

6.Wikipedia,AlgemenePensioenInstelling,www.wikipedia.nl,geraadpleegdop27september2009.

7

tesluitenbijeenAPIzodradezeinNederlandwordtgeïntroduceerd7.NederlandzaldeAPIgefaseerdgaaninvoeren.Indeeerstefasekomtereenafgezwaktevormwaarinalleenpensioenenmeteenzogehetenzuiverepremieregelingwordenondergebracht.DezebeperkteversievandeAPIheeteenpremiepensioeninstelling(PPI).Detweedefasemoethetmogelijkmakendatondernemingspensioenfondsen(OPF’en)opintensievewijzekunnensamenwerken.Hierdoorkunnendebestuurlijkelastendekostenbeheersbaarblijven.Erkaneengrootoverkoepelendpensioenfondsontstaandiedeverschillendeonderliggendebegrensdepensioenregelingenbedient.Ditwordtookweleenmulti-OPFgenoemd.IndederdefasezaluiteindelijkeenechteAPImogelijkworden8.

DeAPIzalgrotegevolgenhebbenvoorhetconcurrentielandschapinNederlandomdatdeAPI’sdooriedereenkunnenwordenopgericht,ookdoorbankenenverzekeraars.MinisterDonnerheeftaangegevendatzodradeAPIvolledigisgeïntroduceerd,deverplichtedeelnameaanbedrijfstakpensioenfondsen(ditisgroteverplichtstelling)zalwordenheroverwogen.Dehuidigegrotebedrijfstakpensioenfondsenzullenzichdekomendejarendanookmoetengaanvoorbereidenopeenvoorhennieuwfenomeen:marktwerkingenconcurrentie9.

Grote versus kleine verplichtstellingHetNederlandsepensioenstelselkenteengroteeneenkleineverplichtstelling.Dezeverplichtstellingenhebbeneengroteimpactopdeconcurrentieverhoudingenindepensioenmarkt.Deverschillendescenario’sdiewijindezewhitepaperuitwerken,hebbenimpactopdezeverplichtstellingen.Omdezeredenlichtenwijhieronderdeessentiesvandeverplichtstellingentoe.

InNederlandkandeministervanSocialeZakenenWerkgelegenheideenpensioenregelingvooreenhelebedrijfstakverplichtstellen,wanneerrepresentatieveorganisatiesdaaromvragen.Ookdeniet-georganiseerdewerkgeverszijnopdiemaniergehoudenvoorhunwerknemersbijtedragenaanhetbedrijfstakpensioenfonds.Demeerderheidvandewerknemersbouwtpensioenopineenregeling,diedoordezegroteverplichtstellingisopgelegd.Deprimairedoelstellingenvandegroteverplichtstellingzijnhetstimulerenvanspaargedrag,hetvoorkomenvan‘wittevlekken’enhetvoorkomenvanconcurrentieoparbeidskosten.Degroteverplichtstellingissteedsvakeronderwerpvandiscussieomdatdezeeengebrekaankeuzevrijheidvooreenindividuengebrekaanconcurrentieeneen‘levelplayingfield’tussenpensioenfondsenenverzekeraarszouveroorzaken.

Dekleineverplichtstellingbepaaltdatwerknemersverplichtmoetendeelnemenineendoordewerkgeveraangebodenpensioenregeling.Eenbelangrijkbezwaardattegendekleineverplichtstellingwordtingebrachtisdatdoordeverplichtesolidariteitineenregelingweinigruimtevoorindividuelekeuzevrijheidis.DeVVDbepleitmomenteelhetbeperkenvandekleineverplichtstellingtothetpremieloondatookvoorsocialeverzekeringengeldt(momenteel€45.000,-).

7.StichtingvoorOndernemingspensioenfondsen,PositionPaper,DeAlgemenePensioeninstelling,29februari2008.

8.Ibidem

9.Ibidem

8

verantwoording methode

DemethodiekdiewijkiezenvoorhetScenarioPlanningonderzoeknaardepensioenmarktvan2020isgebaseerdopKeesvanderHeijden.VanderHeijdenonderscheidtzesstappen(Figuur2).IndeeerstestapwordtdescopevoordeScenarioPlanningvastgesteld.Voordetweedestap,hetidentificerenvantrends,hebbenwijveertieninterviewsmetexpertsuitdepensioenmarktgesproken.Debelangrijkstetrendszijninkaartgebrachtenopbasisvanhetwaardeoordeelvandiversegeïnterviewdengeplotindetrendimpactmatrix,waarbijdetrendsbeoordeeldzijnopimpactenonzekerheid.Detweetrendsmetdegrootsteimpactengrootsteonzekerheidvormendeassenvanhetscenarioraamwerk.Metbehulpvanhetscenarioraamwerkkunnendetweeassenindevierdestapvertaaldwordennaarvierscenario’s.Instapvijfzijndeverschillendesamenhangendeengeloofwaardigebeschrijvingenvanmogelijkeenwaarschijnlijke

toekomstengetoetstbijverschillendepartijen.Deearly warning indicatorszijninstapzesbepaald,zodatdesymptomenwaaropgeletmoetwordenomteanticiperenopderichtingwaardemarktzichinontwikkeldzijngewaarborgd.Delaatstestapishetvaststellenvandestrategiediehetmeestrobuustisomstandtehoudenindemeestescenario’s.Wijhebbendezevoorpensioenfondsen,-administrateursen-verzekeraarsgeanalyseerd.

scenario planning

ScenarioPlanningiseenmethodiekdieisontwikkeldindejaren’60.Demethodiekfocustzichophetbeterkunnenomgaanmetenkunneninspelenopeenonzekeretoekomst.Demethodiekissteedsverderontwikkeldvaneentheoretisch‘denkinstrument’toteenpraktische‘toepassingstechniek’omkennisbinnenorganisatiestevergroten,strategieënteontwikkelenenrisico’stemanagen.Doormiddelvandemethodiekwordteenviertalscenario’sontwikkeld.Dezebestaanuitsamenhangendeengeloofwaardigebeschrijvingenvanmogelijkeenwaarschijnlijketoekomstwereldenendewegernaartoe.Zemoetenrealistischzijn,maarbehoudenaltijdenigeonzekerheid.Eenbelangrijkeaannamebijscenario-ontwikkelingisdatdetoekomstonvoorspelbaarenonzekeris.Voorspellenmetbehulpvanextrapolatiesenkwantitatieveanalysesisdaaromonmogelijk.Demethodelaatstrategischeoptiesdefiniërendiehetmogelijkmakenomvoorbereidtezijnopwatmogelijkgaatkomen.

1 Scenario agendaStel de scenario vast1. Wat is de aanleiding, doel en scope?

2 Identificatie trendsIdentificeren van de belangrijkste trends2. Identificeer de relevante trends die de industrie beïnvloeden

3 TrendimpactmatrixStel de trendimpactmatrix vast3. Wat is de impact en de waarschijnlijkheid van de trends?

4 Scenario frameworkDefinieer de scenario framework4. Bepalen assenstelsel en vormgeven scenario’s

5 Scenario logicaDefinieer de scenario logica5. Toets door deskundigen op consistentie van de scenario’s

6 Finaliseren scenario’sFinaliseer de scenario’s6. Bepaal early warning indicators

7 Vaststellen strategieVaststellen van de strategie7. Vind de strategie die robuust is bij de meeste scenario’s

figuur 2: scenario planning methodiek

9

trends en ontwikkelingen in de pensioenmarkt

Uitdeskresearcheninterviewsmetpensioenexpertsiseengrootaantalontwikkelingenentrendsnaarvorengekomen.Dezezijndooronssamengevoegdenteruggebrachttottwintiggeclusterdetrends.DeclusteringhebbenwijconformhetDEPEST-modeluitgevoerdenwordthiernatoegelicht.HetDEPEST-modelmoetzoveelmogelijkblindevlekkeninhetdenkenvoorkomendoortekijkennaarcategorieënwaarbinnentrendszoudenkunnenplaatsvinden.Decategorieënzijn:Demografie,Economie,Politiek,Environment,SocialCultureenTechnologie.Hetmodelsteltonseveneensinstaatverschillendekantenvaneentrendtebelichten.Sommigetrendshebbennamelijkmeerdereeffectenenzijnsterkmetelkaarverbonden.

Doelvanhetoverzichtvantrendsisnietomvolledigencorrecttezijn;detrendszijnimmersopiniesvanexpertsuitverschillendeinvalshoekenophetvakgebied.Bijelkaargevendetrendsweerwaardepensioenmarktanno2009wakkervanligt.

trends

Demografisch1. Ontgroening2. Vergrijzing

Ontgroeningishetsteedskleineraandeeljongerenindebevolking,terwijlvergrijzingduidtopeensteedsgroteraantalouderen.DezetweetrendszijnopditmomentbeidewaartenemeninNederlandenversterkenelkaar.Ditheeftvelegevolgenvoorhetpensioenstelselenligtaandebasisvaneengrootaantalanderetrends,dienogbesprokenworden.DoorvergrijzingenontgroeningishetwaarschijnlijkdatdeAOWindehuidigevormnietlangeristehandhaven.Destijgendelevensverwachting,dedalendebevolkingsgroeieneenkortere‘actieveperiode’vandewerkzamebevolkingleidentothogereAOW-kosten.Maatregelenomdezekostentebeperkenwordenondermeergezochtinhetverhogenvandepensioengerechtigdeleeftijd,verhogingvandeAOW-premie,fiscaliserenvandeAOW-uitkeringenofhetversoberenvandeAOW.

EconomischFusies en verbreding werkveld3. Consolidatievanpensioenadministrateurs4. Afnamevanhetaantalpensioenfondsen5. Bedrijfslevenwordtinternationaler6. Financiële(enaanpalende)instellingengroeienqua

werkgebiednaarelkaartoe

‘Economiesofscale’wordtsteedsbelangrijkervoorhetvoortbestaanvanpensioenfondsen.Hetaantalpensioenfondsenisvanruim850in2001gedaaldnaarruim600in200810.Ookhetaantalpensioenuitvoeringsorganisatiesdaaltinhoogtempo.HetmeestrecentevoorbeeldhiervanishetopgaanvandeeigenuitvoeringsorganisatievanSBZinSyntrusAchmea.DaarnaastisereenontwikkelingzichtbaarwaarbijeensteedsgroterdeelvanhetNederlandsebedrijfsleveninbuitenlandsehandenkomt.DooreventueleontwikkelingenophetgebiedvanwetgevingkandittotgevolghebbendatNederlanderspensioeninanderelandengaanopbouwenen/ofdaterbuitenlandsepensioenfondsenactiefwordenopdeNederlandsemarkt.Dezetrendiseenverbredingvanhetwerkgebiedvanpensioenfondsenenzorgtervoordatfinanciëleinstellingensteedsdichternaarelkaartoegroeienquawerkzaamheden.

Risicomanagement7. Verschuivingvanhetrisicovanpensioenfondsnaar

deelnemer8. Toenemenderisicoaversieenroepomtransparantie

bijpensioeninstellingen

Doordehuidigeontwikkelingenindemarktishetnietonwaarschijnlijkdatpensioenfondsensteedsminderrisicozullennemen.Derecentesterkekoersdalingenendeproblemendieditoplevertvoordedekkingsgradenlijkenteresulterenineensterkerrisicomijdendgedragdoorpensioenfondseneneenwensommeerinzichtteverkrijgenindebeleggingenvandeelnemers.Eenaanverwantetrendishetverschuivenvanhetrisicovanhetpensioenfondsnaardedeelnemer,hierbijwordtnietmeerdeuiteindelijkebenefitgegarandeerddoorhetpensioenfondsmaarbepaaltdedeelnemerzelfwathij/zijkrijgtdoormiddelvandeeigencontributie.

10.DeNederlandscheBank,www.dnb.nl,geraadpleegdop27september.

10

PolitiekToenemende invloed Europa9. ToenemendeEuropeseintegratie10.OpkomstEuropesepensioenfondsendoor

EuropeseIORP-wetgeving

DemogelijkheidomeenAlgemenePensioenInstellingopterichtenbestaatalsindsdeEuropese(IORP)pensioenrichtlijnuit2003.InanderelandenzoalsIerland,LuxemburgenBelgiëzijnalalgemenepensioeninstellingenopgericht.Echter,hetlijktdoordevelelokaleregelgevingeentrendtezijndiepasverderindetoekomstvanbelangwordt.

(Toenemende) invloed Nederlandse overheid11.Toenemendeeisenbetreffendetransparantie

vastgelegdinwet-enregelgeving12.Beperkingdoorwet-enregelgevingopactiviteiten

vanpensioenfondsenwordtminder13.Toenemendeonzekerheidovergrootteeersteen

tweedepijler14.Toenemendedrukomhuidigeentoekomstige

generatiestebelastenombetaalbaarheidtegaranderen.MogelijkhogerepensioenleeftijdenversoberingAOW

Inhetkadervandehuidigemarktontwikkelingenalsgevolgvandefinanciëlecrisisligthetindelijnderverwachtingdatdeoverheidintoenemendematezalvragenomtransparantieindefinanciëlesector.HetvergrotenvandetransparantiewaseenvandespeerpuntenindenieuwePensioenwetenzaldekomendejarenextraaandachtkrijgenvandetoezichthoudersDNBenAFM.

Environment15.VerderetoenameMaatschappelijkVerantwoord

Ondernemen

Inmaart2007werdineenuitzendingvanZembladebeleggingspraktijkenvandepensioenfondsenaandekaakgesteld.Erwerdvastgestelddatpensioenfondsenookbelegdeninwapenbedrijven,milieuvervuilendebedrijvenenkinderarbeid.Decommotieleiddeindatnajaartoteenhandleidingvoorduurzaambeleggen,opgestelddoordegezamenlijkepensioenkoepels.

Verwachtwordtdatdoorderoepommeertransparantieookhetinzichtindeaandelenportefeuillesgroterwordtwaardoorookderoepomverantwoordbeleggentoezalnemen.

Sociaal CultureelIndividualisering16.Steedssterkerwordendeindividualisering17.Beïnvloedingvandeuitvoeringvanhet

pensioensysteemviadearbeidsmarkt(onderanderedoordemografischeveranderingenenkorteredienstverbanden)

Deindividualiseringvandemaatschappijzalnaarverwachtingookdoorzettenindewijzewaaropmethetpensioenomgegaanwordt.Deelnemerswensennietlangeronderdeeltezijnvaneencollectiefwaarbinnenoverhuninlegbeschiktwordt,maarwillenzelfbepalenhoezehunpensioenaanwenden.

Afname pensioenbewustzijn18.AfnamepensioenbewustzijnDecomplexematerie,denadrukophetlevenvandaagdedagenindividualiseringzorgenervoordathetpensioenbewustzijnsteedsverderdaalt.Vooralonderjongerenwetenonvoldoendepensioengerechtigdenhoeveelzijen/ofhunpartneropbouwen.

Technologisch19.Toenemendefocusopeenefficiëntebackoffice20.Toenamegebruikinternet

Hetinternetwordtsteedsbelangrijkervoordesamenleving.Nahetinternetbankierenzullenookdepensioenfondsensteedsvakerinternetalsmiddelgebruikenomhundeelnemerstebereiken.Enkelepensioenfondsenhebbenaleen“mijn…”-paginawaaropdeelnemersdeuniformepensioenoverzichtenkunneninzienendestandvaneventueleactieskunnenvolgen.Verwachtwordtdatindetoekomstdedienstverleningviainternetsterkzaltoenemen.

11

prioritering trends en ontwikkelingen

Detrendszijntijdensinterviewsengedurendewerksessiesmetexpertsgewaardeerdophunrelatievevoorspelbaarheidenimpact.Met“onzekerheid”bedoelenwedematewaarinwemomenteelkunnenvaststellenofeentrendindetoekomstzaldoorzettenenwelkeffectdetrendopdepensioenmarktin2020heeft.Met“impact”bedoelenwedematevanveranderingindepensioenmarktin2020alsgevolgvandetrend.Hetresultaatisweergegeveninonderstaandtrendimpactmatrixwaarinde20belangrijkstetrendszijnweergegeven(figuur3).scenarioraamwerk

Uitalletrendszijndetweetrendsgekozendienietalleenzeeronzekerzijn,maarookdehoogsteimpacthebbenopdebedrijfsvoeringenmarktpositievanpensioenfondsen,pensioenuitvoeringsorganisatiesenpensioenverzekeraars,dezogeheten‘kernonzekerheden’.

Uitdeanalyseblijktdatdeinvloedvandeoverheidendealdannietverdertoenemendeindividualiseringdetweebelangrijkstetrendszijn.Aanelkuiteindevandeasstaatdemeestextremevormvandetrend.Voordetrendoverheidsingrijpenheeftditgeleidtotdeas:deoverheidgrijptvollediginversusvolledigemarktwerking.Detrendindividualiseringheeftgeleidtotdeas:extremeindividualiseringversussterkcollectivismeensolidariteit.Indefiguuroppagina12zijnhetassenstelselendevierwereldenweergegeven.

Collectiviseringwordtgekenmerktdoordeverbondenheidvanindividuen.Hetwelzijnvanhetcollectiefisbelangrijkerdandebelangenvanhetindividu.Individualismewordtjuistgekenmerktdoorhetbelangvanhetindividualsonafhankelijkeentiteit.Hetideedatanderenzeggenschaphebbenoverdeinvullingwordttegengesprokendoorindividualisten.Individualistenorganiserenzichalleenincollectievenindiendatvoordeelvoorhetindividuoplevertennietvanuiteensolidariteitsgedachte.

figuur 3: trendimpactmatrix pensioenmarkt

Impact

Onzekerheid

+

-

- +

1

2

5

6

7

8

10

13

12

11

9

4

1614

18

20

19 17

3

15

1-2

3-8

9-14

15

16-18

19-20

Demografisch

Economisch

Politiek-Juridisch

Environment

Sociaal-Cultureel

Technologisch

Kritiek gebied

12

Overheidsingrijpenwordtgekenmerktdooreencontrolerendeeninvloedrijkeoverheid.Deoverheidbepaaltnietalleenwatermoetgebeuren,maarookhoedatgebeurt.Indevrijemarktisdeoverheidechterslechtsminimaalaanwezig.Zijzalkadersstellenomdevrijemarktteondersteunen(doorbijvoorbeeld

toezichtenwetgevingophetgebiedvaneigendom,kartelvorming,etc.)maarlaatderestaandevrijemarktover.

Inhetvolgendehoofdstukwordendevierwereldennadertoegelicht.

figuur 4: het scenarioraamwerk

overheidsingrijpen marktwerking

individualiseringcollectivisering

De overheid wil het financiële risico voor de verzorging van de oude dag sterker neerleggen bij het individu. Tegelijkertijd wil de overheid wel zekerstellen dat werknemers naast de AOW ook een pensioen via hun werkgever opbouwen. De

financieel analfabeet moet daarbij een zekere mate van bescherming genieten.

verplichte pensioentoezegging

De pensioenvoorziening wordt zowel in de opbouwfase als in de uitkeringsfase volledig afgestemd op de

individuele wensen en behoeften van de deelnemer. Er is sprake van optimale keuzevrijheid. De overheid legt geen regels meer op, maar biedt tegelijkertijd ook geen basisvoorziening meer. Pensioen is de

verantwoordelijkheid van het inidvidu.

optimale individuele keuzevrijheid

Uit onderzoek blijkt dat de gemiddelde Nederlander “financieel analfabeet” is. De overheid wil deze

mensen beschermen en garanderen dat zij daadwerkelijk voldoende pensioen ontvangen om

van hun oude dag te genieten.

staatspensioen

Binnen de kaders van het huidige collectieve pensioenstelsel ontstaat er meer keuzevrijheid voor werkgevers. De oudedagsvoorziening wordt in zijn

geheel duurder.

gemoderniseerde tweede pijler

13

de vier scenario’s

Indithoofdstukwordenviertoekomstscenario’svoor2020toegelichtenwordtaangegevenhoedepensioenmarktzichkanvoorbereidenophetontstaanvandegeschetstewerelden.Bijelkscenariowordenearly warning indicatorengegeven.Ditzijn(markt)gebeurtenissendievroegtijdig“waarschuwen”dateenbetreffendscenarioontstaat.

Daarnaastwordtbijelkscenarioenkeleverschillendefacettenvandehuidigeoudedagsvoorzieningbelichtenwordtberedeneerdhoedezezichzullenontwikkelen.WatgebeurtermetdeAOW?Deverplichtstelling?Wordenerbelastingmaatregelengetroffenomdeoudedagsvoorzieningtestimuleren?Ookdeleeftijdwaaropiemandvanzijnoudedagmaggaangenietenenhettoezichtindenieuwemarktkomenaanbod.

scenario 1: verplichte pensioentoezegging

Voorditscenariogeldtdatdezealleenontstaatalsdeoverheidingrijpt–bijvoorbeeldbijaanhoudendefinanciëlecrisisengebrekaanindexatie–maaralleenindatgevalalsookdeindividualiseringtoeneemt.Dathangtsamenmettoenemendpensioenbewustzijnenverminderingvansolidariteit.

De wereld: gestuurd individualisme Derolvandeoverheidindezeindividualistischemaatschappijiseropgerichtdekeuzevrijheidvanhetindividutemaximaliserentothetpuntdatanderenhierdoorwordenbeperkt.Dithoudtindatdeoverheidvasthoudtaanhetideevaneenkleinecollectievesocialezekerheid.Eenparallelleontwikkelingindezewereldisdesteedssterkerwordendeindividualiseringvandesamenleving.Deburgerswillenmeerzeggenschapoverhoeenwaarvoorzehunpensioenopbouwenenookindeuitkeringsfasewillenzijzelfkunnenbeslissenhoezedepensioengeldenbesteden.

Gevolgen AOW wordt versoberdDeAOWwordtomgevormdtoteenversoberderegeling.HetniveauvandeAOWisminimaalenalleenvoordiegenen,diewegensdoordeoverheidstriktomschrevenomstandigheden,nietofnietvolledigaanhetarbeidsproceshebbenkunnendeelnemen.Deoverheidvindthetbelangrijkdatelkindividueenbijdrageaandeoudedagsvoorzieningkrijgt.

Verplichtstelling voor individuele werknemers om te sparenDeoverheidwildatelkewerknemerzelfzijnpensioenopbouwt.Eenverplichtpercentagevanhetloonmoetdoordewerkgevernamenshetindividuineenexternepensioenregelinggestortworden.Degroteverplichtstellingisvervalleneniederewerknemerisvrijtekiezenbijwelkpensioenfondsofpensioenverzekeraarhijofzijzichwilaansluiten.Hetenigewatdeoverheidbepaaltishetminimumpercentagevanhetinkomendatgestortdienttewordenendathetgeldineenpensioenregelingwordtingelegdwaarvandeopbrengstpasnapensioneringbeschikbaarkomt.Ditminimumpercentageisverplichtgesteldomzodeoudedagsvoorzieningopeenbepaaldniveauveiligtestellen.Naastditpercentageheeftelkindividuhetrechtextrapensioenoptebouwen.

Pensioenleeftijd: variabel maar pas vanaf 67DeminimumleeftijdvanafwanneereraanspraakgemaaktmagwordenopdeversoberdeAOWenophetpensioendatopgebouwdisopbasisvandeverplichtstellingisnaar67jaargegaan.Indienerbinnendepensioenregelingenmeerpensioenisopgebouwddanverplichtdanmagditalleenondervoorwaardenwordengebruiktvoorvroegtijdigpensioen.Menmoetkunnenaantonendatmenovervoldoendeinkomenbeschiktominhetlevensonderhoudtekunnenvoorzien.Hetisnietverplichtomopje67emetpensioentegaan,maareenkeuze.Alsjeblijftwerkenkrijgjenoggeenpensioenuitgekeerd,maarwordterwelmeerpensioenopgebouwd,datopeenlatertijdstipaangewendkanworden.Bijhetbereikenvandepensioengerechtigdeleeftijdwordtereenkeuzegemaaktofdegespaarde

early warning indicatoren1. Roep uit maatschappij om meer overheidsingrijpen op

gebied van sturing2. Toenemend pensioenbewustzijn leidt tot verdere

individualisering 3. Minder solidariteit tussen de generaties

14

geldenineenvastbedragpermaanduitgekeerdworden,ofdateendeelaangewendwordtvianaturapakketten,dieonderstriktevoorwaardenvandeoverheidmogelijkzijngemaaktophetgebiedvanwonenenzorg.

Fiscale regelingenDeversoberdeAOWwordtopgebrachtdoordewerkendebevolkingendoordeuitkeringsgerechtigden.IedereNederlanderdiewerktofeenuitkeringontvangtdraagtnaarverhoudingvanhetinkomenbijaandeAOW.DebijdrageaandeAOWstoptnadatmenmetpensioenisgegaan.Hetverplichtepercentagevanpensioenopbouwkandoordewerkgevertegengunstigefiscaletarievenaangebodenworden.Deindividuelewerknemerkanerookvoorkiezeneenextrapercentagevanzijnloonineenpensioenregelingtestorten,hoewelhiereenplafondaanisgesteld.Ookdezeextrastortingenwordendoordeoverheiddoormiddelvanbelastingvoordelengestimuleerd.

ToezichtHettoezichtopdeuitvoeringvandepensioenregelingenisbelegdbijdeAFM.DeNederlandseBankbeperktzichtotfinancieeltoezichtopdepensioenfondsenenpensioenverzekeraars.DeversoberdeAOWisbelegdbijeenoverheidsinstantie.Dezeistijdensdeopbouwfaseookverantwoordelijkvoorhetvastleggenvandeniet-werkzameperiodesvanindividuenencontroleertofdezeperiodesinaanmerkingkomenvoorAOW-uitkeringbijpensionering.

scenario 2: optimale individuele keuzevrijheid

De wereld: volledige individuele keuzevrijheid Deconsumentendemarktpartijenhebbenerbijdeoverheidopaangedrongendatdeindividuelekeuzebinneneenvrijemarkthetbesteinallebelangenvoorziet.Omdathetdoordeoverheidgereguleerdestelselrondomsocialezekerheidnietlangerbetaalbaarisvoordeoverheid,heeftzijgehoorgegevenaandezeoproepenbeslotenomvrijemarktwerkingvoorallefacettenvandemaatschappijdoortevoeren.Ditbetekentdatnadevolledigeverzelfstandigingvan

denutsbedrijvenendezorgookanderecollectievevoorzieningen,alshetpensioen,doordemarktgereguleerdzullenworden.Doorhetterugtrekkenvandeoverheidendaarmeedewet-enregelgeving,ishettevensmogelijkgewordenomsocialevoorzieningeninternationaalaantebiedenwatverregaandeinternationaliseringvandezemarkttengevolgeheeftgehad.

GevolgenAOW verdwijntDeoverheidzietvoorzichzelfgeendirecterolmeerindeoudedagsvoorziening.DeAOWwordtafgeschaftenerisgeenverplichtingvooringezetenenomenigevormvanoudedagsvoorzieningtetreffen;ditwordtovergelatenaandeeigenverantwoordelijkheidvaniederindividu.Indirectzorgtdeoverheidwelvoorstimulansendoormiddelvanbelastingvoordelenencommunicatie.

Geen enkele verplichting tot opbouwen pensioenZoweldegroteverplichtstellingalsdekleineverplichtstellingverdwijnen.Degenendieietswillenregelenvoorhunoudedagkunnenzelfeendeelvanhetinkomensparenen/ofbeleggen,aldannietincombinatiemeteenlevensverzekeringofbankspaarproduct.Pensioenwordteenbelangrijkearbeidsvoorwaarde.Werknemerszijnveelbewustervandepensioenregelingendegevolgenhiervanvoorlater,omdatzijvolledigzelfverantwoordelijkzijnvoordezeopbouw.

FinancialPlanningwordtbelangrijkenpensioenwordtgeïntegreerdineentotaalpakketaanfinanciëleproducten,waarookhypotheek,vermogensbeheer,schadeenzorginonderwordengebracht.Ditwordtsteedsafgestemdopdebehoeftenvandeconsumentenzijnveranderendelevensomstandigheden.Deeigen

early warning indicatoren1. Mondiger worden van consumenten die hogere eisen

stellen aan kwaliteit en transparantie2. Toenemende weerstand tegen inmenging overheid bij

consumenten en verzekeraars 3. Toenemend pensioenbewustzijn wat leidt tot verdere

individualisering4. Minder solidariteit tussen de generaties

15

risico’s,pensioen-envermogensopbouwkunnenonlinewordeningezien.Hetwegvallenvandeoverheidalstoezichthouderkanbetekenendatverzekeraarstoetredingseiseninbouwenvoorhunregelingen.Alswehetalleenoverouderdomspensioenhebben,heefthetvoordeverzekeraarvoordelenommensenmeteenlagelevensverwachtinginhunregelingoptenemen.Ditzoudeconsequentiehebbendatmensenmeteenslechtegezondheidofongezondelevensstijlminderpremiehoeventebetalendanzeergezondemensen.

Pensioenleeftijd: werken tot aan de leeftijd dat men pensioen kan veroorlovenDepensioenleeftijdwordtvollediglosgelatenengekoppeldaanhetopgebouwdepensioenvermogen.Iedereenmagblijvendoorwerkenzolangmenwilofkan.Ditbetekentookdatiedereenervoorkankiezenhelemaalgeenmaatregelentetreffen,methetrisicogeeninkomstentehebbenalsmenmetpensioenwil,ofnietmeerinstaatistewerken.Ditzalvoorveelmenseneenschrikbeeldzijn,zekeralsdeeersteechtearmoedezichaftekentonderdeeerstegeneratiedieditlottreft.

Fiscale regelingen: stimulering voor keuze pensioenopbouwPensioenregelingenwordenfiscaalgefaciliteerddoormiddelvandeomkeerregel.Tijdensdeopbouwfasekanerbelastingvrijgespaardworden,maartijdensdeuitkeringiserwelbelastingverschuldigd.Hiervoorwordteenzelfdesysteemgehanteerdalsdeloonbelasting:hoemeerpensioen,hoemeerbelasting.Ditterbevorderingvandepensioenopbouw.

Toezicht wordt internationaalVanwegehetwegvallenvannationaleregelgevingzijnbuitenlandsepartijentoegetredentotdeNederlandsemarkt.Alsgevolghiervanenvanwegehetfeitdatmindermenseneenpensioenopbouwen,gaanNederlandsepartijenzichophetbuitenlandrichten.DeNederlandsemarktistekleinvoorhengewordenomvoldoendeschaalvoordelentebehalen.Hettoezichtzalopinternationaalniveauplaatsvinden,bijvoorbeelddooreenEuropesetoezichthouder.Hetbelangvantransparantiezaldenoodzaakvoor(internationaal)toezichtafdwingen.

Nieuwe vormen van oudedagsvoorziening: nieuwe collectiviteitenSommigeconsumentenzullenervoorkiezenomeennieuwevormvancollectiviteittecreërenmetgelijkgestemden.Zeontdekkendateencollectieveregelinggoedkoperisdaneenindividueleregelingvanwegerisicospreidingenschaalvoordelen.Omgoedkoperuittezijn,groeperengelijkgestemdenzichin‘communities’,diegezamenlijkeenregelingbeginnenbijeenverzekeraarofpensioenfonds,ofeeneigenfondsoprichten.Ookinternationaleonlinecommunitieslenenzichhiergoedvoor,omdatmenzonogmeervolumeendusschaalvoordeelkanbehalen.EnkelevoorbeeldenvannieuwecollectiviteitenzijncommunitiesbestaandeuitZZP’ers,gamers,ensportclubs.

scenario 3: staatspensioen

De wereld: zwaar overheidsingrijpen Destaatgrijptzwaarinophetgebiedvandesocialevoorzieningen.Zorg,onderwijs,nutsvoorzieningen,oudedagsvoorziening:alleskomtonderinvloedvandeoverheid.Eerdereprivatiseringenwordenteruggedraaidomdatdeoverheidconstateertdatvrijemarktwerkinghetcollectievegedachtegoedindewegstaat.Daarmeereageertdeoverheidopdewensvandemaatschappij,diezichtegendeindividualiseringvandesocialezekerheidkeert.InditscenarioschuiftdeNederlandsesociaaldemocratischeverzorgingsstaatopinderichtingvanhetScandinavischemodel.Maatschappijkenmerkeninditscenariozijnonderandereeensterkeinkomensnivellering,hogearbeidsparticipatiewaarbijhetmannelijkkostwinnersmodelplaatsmaaktvoorhettweeverdienermodelenhetstimulerenvanhet(vroeg)krijgenvankinderen.

early warning indicatoren1. Meerjarig afstel van indexatie van pensioenen door

pensioenfondsen waardoor overheid zal ingrijpen2. Roep uit maatschappij om meer overheidsingrijpen om

sociale zekerheid veilig te stellen3. Herontdekking van het collectieve gedachtegoed in

verschillende facetten van de maatschappij

16

GevolgenAOW wordt staatspensioenDeStaatverstrekteenstaatspensioenvanoverheidswegeomeeneindemakenaanalleonzekerheid.UitonderzoekblijktdateenkwartvandeNederlanderweinigvanfinanciëlezakenafweet11.10%noemtzichzelfzelfs“financieelanalfabeet”.Nogeens27%kangeenfinanciëleinschattingmaken.Gepensioneerdenkrijgenhierdoordegarantiedaternaeenlevenlanghardwerkenvoldoendepensioenwordtontvangenomindedagelijkseonderhoudskostentevoorzien.Inditscenariozijndehuidigeeersteentweedepijlervollediggecollectiviseerd.DeAOWalszodanigkomtdaardoortevervallenenwordtvervangendooreenstaatspensioen.

Verplichtstelling voor iedere werkende in NederlandOmdepensioenenbetaalbaartehoudeniseenaantalmaatregelengetroffen.Destaatstimuleertinhogematedeelnameaanhetarbeidsprocesomhetstaatspensioenbetaalbaartehouden.Pensioenwordtweereenregelingzoalsdieoorspronkelijkbedoeldis:voormensendienaeenlevenlanghardwerkendoorouderdomnietlangerdeelnemenaanhetarbeidsprocesenrechthebbenopeenbasisoudedagsvoorziening.

Perberoepsgroep/sectoriseenmaximalekapitaaltoezeggingvastgesteld,waaropeenwerknemeringevalvan‘eenlevenlang’werkenaanspraakkanmaken.EenNederlanderbouwtgedurendezijnarbeidzamelevenverplichtpensioenopnaarverhoudingvanhetaantaljarendathijineenbepaaldesectorwerkzaamisgeweest.

Naastdezegroteverplichtstelling,tolereertdeoverheideenkleineindividueleopbouwwatdoorfiscaleregelsisgemaximaliseerd.

Pensioenleeftijd verbonden aan levensverwachtingIn2007wasdelevensverwachtingbijgeboorte78jaarvoormannenen82jaarvoorvrouwen.Vrouwenlevendusbijna4jaarlangerdanmannen.In2020isdelevensverwachtingbijgeboortegestegennaarafgerond

80jaarvoormannenen83jaarvoorvrouwen12.Hetwordtdoordestaatnietlangergetolereerddatmensenmaar40jaarhoeventewerkenomdaarnagemiddeldnog18jaartelevenzondereenactievebijdrageaandemaatschappijteleveren.Bijdeinvoeringvanhetstaatspensioenishierrekeningmeegehouden.Depensioengerechtigdeleeftijdstijgtmetdegemiddeldelevensverwachtingenisafhankelijkvandeberoepssector.

Staatspensioen wordt volledig gefiscaliseerdHetstaatspensioenwordtgefinancierduitdebijdragenvandewerkendebevolking.Ditisnietlangereenpremiewaarbijjevoorjeeigenpensioenspaart,maareenbijdrageindealgemenepotbestemdvoorhetstaatspensioen.Depensioenpremieisdaarmeegefiscaliseerdenwordtverrekendalseenpensioenbelasting.

ToezichtAangeziendeoudedagvoorzieningvooreengrootdeelisbelegdbijdeoverheid,iserslechtsvooreenkleineverzekeringsmarkttoezichtnoodzakelijk.DitisbelegdbijdeAFM,diestrengeeisensteltaantransparantieencommunicatierichtingdeelnemersoverrisico’senopgebouwdepremievanpensioenproducten.

scenario 4: gemoderniseerde tweede pijler

De wereld: maatschappij is zelfregulerendHetmaatschappelijkdebatwordtmeerdanooitgevoerdenisonderdeelgewordenvandesamenlevingenvanelkindividu.Topinkomensenbonusseninhetbedrijfslevenwordendoorinvloedenvanuitdegehelebevolkingaanbandengelegd.Maatschappelijkverantwoordondernemenisdenorm,zowelopsociaalalsmilieuvlak.Initiatievenophetgebiedvansocialezekerheidwordendoordemaatschappijopgepaktenviahetbedrijfsleventotstandgebracht.Voorheennamdeoverheidhierinhetinitiatief,maardatisverledentijd.Desamenlevingneemthetvanhaaroverenheeftdaarmeedeverantwoordelijkheidvoorhetwelzijnvanallebevolkingslagen,onafhankelijkvangeloof,huidskleurofleeftijd.

11.CentrumvoorVerzekeringsstatistiek,Consumentenmonitor2008,augustus2008,p.10.

12.StatLine,CentraalBureauvoordeStatistiek,www.statline.nl,geraadpleegdop1oktober2009.

17

GevolgenAOW verdwijntDeAOWisnietmeeraandeorde.Teneersteomdatdeoverheidnietmeerinstaatisditnogtefinancieren,tentweedeomdatdesocialepartnersenpensioenpartijeneensterkedrukopgelegdkrijgenvanuitdesamenlevingomdieverantwoordelijkheidopzichtenemen.Deoverheidhoudthaartakenenverantwoordelijkhedenbeperkt,zekernudemarktinzietdathetgrootstedeelhiervanbijhenzelfligt.Wet-enregelgevingzijneropgerichtomrandvoorwaardentescheppenwaarbinnendemarktendemaatschappijzelfdesocialevoorzieningen,endusookdeoudedagsvoorziening,kunnenregelen.Voordiegenendiebuitenhunschuldomnietkunnenwerkenwordteenminimalevormvanvoorzieningopgetuigd,betaalduitderegulierebelastingen.Verplichtstelling komt voort uit sociale drukErisgeenverplichtstellingvanuitdeoverheidmeer,maardedrukuitdemaatschappijisdestegroter.Eennieuwevormvancollectievebeschikbarepremieregelingenontstaat.Hierbijspaarthetcollectiefvooreenbeschikbarepremie.Depremieisgelijkvooralledeelnemersdieineenbepaaldjaarmetpensioengaan.Naasteenuitkeringvandepremieingeldnemennieuwevormenvannatura-uitkeringenzowelinvormalsinaantalsterktoe.Bijdestartvandeuitkeringsfasekangekozenwordeneendeelvandebeschikbarepremietebestedenaannaturaproductenen-dienstenzoals(aangepaste)zorg,wonen,communicatiemiddelenenmobiliteitofomeenmaandelijksegeldbijdragevoorderestvanhetleven,ofeencombinatiedaarvan.

Dezeregelingenwordenaangebodenviadewerkgevers.Desocialepartnerszijnverantwoordelijkvoorhetopzettenvandezeregelingenendaarmeewordtdepensioenregelingéénvandebelangrijkstearbeidsvoorwaardenvoorwerknemersbijdekeuzevooreenwerkgever.Dewerkgeversconcurrerenopdearbeidsmarktdoormiddelvanhunpensioenregeling.HierbijzijnMVOentransparantiebelangrijkekenmerken.Deelnameaaneenregelingisinprincipevrijwillig,echterdoordesocialedrukzaliederewerknemerookdaadwerkelijkdeelnemenaaneenpensioenregeling.Hetwordtdoordemaatschappijsimpelwegnietlangergetolereerddatjegeenpensioenopbouwt.Naastdedeelnameindezesociaalverplichteregelingiserookdemogelijkheidextrapensioenoptebouwenalsjemeerverdient.

Pensioenleeftijd vrijwillig omhoogDeverhogingvandepensioenleeftijdnaar67jaar(endekoppelingaandegemiddeldelevensverwachting)wordtbreedindemaatschappijgeaccepteerd.Collectievenmetdeelnemersuitveelverschillendegeneratiesvoerendeboventoon.Pensioenzekerheidgaatverderdangeld,hetgaatomdezekerheidvaneenonbezorgdeoudedag.

Fiscale regelingenDeoudedagsvoorzieningisgemigreerdvandriepijlersnaaréénenkelepijler:eenuitgebreideengemoderniseerdetweedepijler.Deoverheidstimuleertdenieuwecollectievebeschikbarepremieregelingendoormiddelvanaantrekkelijkebelastingmaatregelen.

Toezicht door en voor de marktVanuitdemarktzijnprofessioneleentransparantestandaardenafgedwongenbijzowelpensioenpartijenalssocialepartnersenismaatschappelijkverantwoordondernemennieteentrend,maareenstandaardonderdeelvandebedrijfsvoering.Toezichtopnalevingvandezestandaardenvanuitdeoverheidisnietmeernodig.Ditisbelegdbijeenonafhankelijkinstituut,opgerichtopverzoekvandebetrokkenmarktpartijen.

early warning indicatoren1. Mondiger worden van consumenten die hogere eisen

stellen aan kwaliteit en transparantie2. Toenemende weerstand tegen inmenging overheid bij

consumenten en bedrijfsleven3. Herontdekking van het collectieve gedachtegoed in

verschillende facetten van de maatschappij

18

strategische mogelijkheden

Indithoofdstukwordtstilgestaanbijdestrategischemogelijkhedenvoordepensioenfondsenenpensioenverzekeraarsin2020zoalsbeschrevenindescenario’s.Destrategischemogelijkhedengevenaanhoedepartijenzichkunnenontwikkelenomteanticiperenopdeverschillendescenario’sendemogelijkhedenbinnendiescenario’svoltebenutten.

scenario 1: verplichte pensioentoezegging

Pensioenfondsen/pensioenuitvoeringsorganisatiesDepensioenfondsenkrijgentemakenmeteennieuwemarktwaarbijdegroteverplichtstellingverdwijntenvervangenwordtdooreenkleineverplichtstelling.Ditbetekentdathetvoorwerkgeversnietlangerverplichtisbijeenbedrijfstakpensioenfondsderegelingaantebiedenwattotgevolgheeftdatermeerconcurrentieontstaattussendeverschillendeaanbiedersvanpensioenregelingen.Voorpensioenfondsenwordthetdaaromsteedsbelangrijkertewerkenaaneengoedevertrouwensrelatiemetzowelwerkgeversalswerknemers.Tegelijkertijdisookdekeuzevoorhettyperegelingzelfnietmeervanzelfsprekendwatzalleidentoteensteedsgroteraantalverschillenderegelingen.Pensioenuitvoeringsorganisatieskrijgentemakenmetsteedsmeerverschillenderegelingenenklanten,diezezokosteneffectiefmogelijkmoetenutvoeren.Dekleinerepensioenuitvoeringsorganisatieskunnendecompetitienietmeeraanenfuserenofwordenovergenomen.In2020isdemarktverdeeldtussenvijfpensioenuitvoeringsorganisatiesdieallemaaleenstrategievanCustomerExcellence(eenefficiëntebackofficeenklantfocus)hanterenwaardoorzekostenefficiënt,multichannelenmulticlientkunnenopereren.

VerzekeraarsDeverzekeraarszijnbeteringerichtomzichaantepassenaaneenmarktwaarinveelverschillendeproductenaangebodenkunnenworden.Deverzekeraarskunnendaaromtenkostevanvooraldebedrijfstakpensioenfondsenaanmarktaandeelwinnendoorditvoordeeloptimaaltebenutten.Daarnaastdienenzijdeconcurrentieaantegaanmettoetredendelevensverzekeraarsdiezichmeergaanrichtenopdepensioenmarkt.

Deverzekeraarszullenvooralindefrontofficeopererendoorverschillendeproductenenmaatwerkadviezenaantebieden.Deuitvoeringvanderegelingenzalzoveelmogelijkuitbesteedwordenaanpensioenuitvoeringsorganisatiesomzodekostentebeperken.

scenario 2: optimale individuele keuzevrijheid

Pensioenfondsen/pensioenuitvoeringsorganisatiesDoorhetwegvallenvanverplichtstellingenmoetendebedrijfstakpensioenfondsenenhunuitvoerings-organisatieszichomvormentotcommerciëlepartijendieineen‘levelplayingfield’concurrerenmetpensioen-verzekeraars.InternationalepartijenzullendeNederlandsemarktpenetreren.DezepartijenwerkenvaakvanuiteenCustomerExcellencestrategieenzijndaarominstaattegenlagerekostenenmetmeerflexibiliteithundienstenaantebieden.Individueleregelingenliggenverdervande‘corebusiness’vandepensioenfondsenaf.DefocusindeontwikkelingzalhierbijliggenopOperationalExcellenceenStraightThroughProcessing.Transparantie,gemakenlagekostenzijnredenenomeenregelingbijeenpensioenfondsondertebrengen.OpbasisvandeOperationalExcellencekanvolumevananderepartijengeïnsourcedwordenomzonogmeertekunnenprofiterenvanschaalvoordelen.DesamenwerkingmetverzekeraarskanwordengezochtomdeEuropesemarkttebenaderen,waarbijdeverzekeraarszichvooralrichtenopdefrontoffice,de‘buitenkant’vanderegelingen,salesenmarketing,endepensioenuitvoeringsorganisatieopdeadministratie.ErzullenwaarschijnlijkslechtsenkelegroteEuropesespelersoverblijvenopdeEuropesemarkt.

VerzekeraarsDeverzekeraarshebbentemakenmetdezelfdemarktomstandigheden(toenemendeconcurrentieeninternationaletoetreders)alsdepensioenfondsen.Veelgroteverzekeraarszijnechteralonderdeelvaneeninternationaalconcernenhebbendaardooreenbetereuitgangspositiedandepensioenfondsen.Verzekeraarshebbenveelalmeerervaringmetmaatwerkenhetadministrerenvanveelverschillenderegelingen.Ookzijnzijbedrevenerinsalesenmarketing,endaardoorklantgerichter.

19

Debackofficemoetsterkwordenversimpeldzodatdezeeventueeluitbesteedkanworden.Ditwordteenvoudigerdoordatcomplexeregelgevingvanuitdeoverheidverdwijnt.Aandevoorkantzalsterkwordengeïnvesteerdinmarketingencontactmetdeklant.Deuitdagingvoorhetkunnenaanbiedenvaneenverscheidenheidaan(commerciële)productenligtinhetkunnencombinerenvanmodulairetechnischeproducten(masscustomization).

scenario 3: staatspensioen

Pensioenfondsen/pensioenuitvoeringsorganisatiesVoorpensioenfondsenisgeenplaatsmeerindezemarkt.EeninstantiealsbijvoorbeelddeSocialeVerzekeringsbankneemthunroloverenverzorgthetstaatspensioen.Decollectievegeldendiebelegdzijnbijpensioenfondsenwordenovergeheveldnaardenieuweinstantiewaarmeeeeneindekomtaanhetbestaansrechtvandepensioenfondsen.Pensioenuitvoeringsorganisatieszullenookopgaanindezenieuwepensioeninstantie.Eenalternatievetoekomstvoorpensioenuitvoeringsorganisatiesinditscenarioisdatdeoverheidbeslistomdeuitvoeringteverdelenovereenkleinaantaluitvoeringsorganisaties,diedeuitvoeringdannamensdepensioeninstantieoppakken.Voordepensioenfondsenzaleenexit-strategieontwikkeldworden.Deopgebouwdegeldenwordeninéénkeeraandeoverheidovergedragen.Decommunicatiestrategievanuitdeoverheidoverdeinvoeringvanhetstaatspensioenmoetbegeleidwordendooreenintensievecommunicatievanuithetpensioenfondsnaardeelnemersenmedewerkersomdeopheffingzosoepelmogelijktelatenverlopen.

VerzekeraarsOokvoordeverzekeraarsvalteengrootdeelvandemarktweg.Deoudedagsvoorzieningkandoorhetoverheidsingrijpennogmaareenbeperktonderdeelvanhetproductpakketzijn.Doorhetwegvallenvanenigfiscaalvoordeelbeperktdemarktzichtoteenaantalnichesaandebovenkantvandemarkt.Doordeversoberingvandeoudedagsvoorzieningligthetindelijnderverwachtingdatdemeergefortuneerdenzichsterkerbeziggaanhoudenmetvermogensopbouw,

primairviabanken,maarookverzekeraarszullenhierproductenvoorgaanontwikkelen.DezeproductenzullenwordengecombineerdmetuitgebreidfinancieeladviesenverzekeraarszullensamenmethundistributeursFinancial(Life)Planningaanbiedenwaarbijdeklantdemogelijkhedenvandeverzekeringsoplossingenenbancaireoplossingenafkanwegen.

scenario 4: gemoderniseerde tweede pijler

Pensioenfondsen/pensioenuitvoeringsorganisatiesInhetscenariovandegemoderniseerdetweedepijlerwordthetvoordepensioenfondsenbelangrijkomintespelenindebehoeftesvandedeelnemersindemarkt.Zezullenhunpakkettengaanuitbreidenmetuitkeringeninnatura.Hiervoorkunnenzijbijvoorbeeldsamenwerkingsverbandenaangaanmetanderepartijen,diedeuitkeringeninnaturagaanverzorgen,zoalszorginstellingenofwoningcorporaties.DaarnaastzullendepensioenfondsendetakenenverantwoordelijkhedenrondomdeAOWvandestaatovergedragenkrijgen.OuderendiehunlevenlangbijgedragenhebbenaandeAOWwillenditterugzienvloeienviadepensioenfondseninhunnieuwerol.Doorhetwegvallenvanverplichtstellingenmoetendebedrijfstakpensioenfondsenenhunuitvoeringsorganisatieszichomvormentotcommerciëlepartijendieineen‘levelplayingfield’concurrerenmetpensioenverzekeraars.

VerzekeraarsOokverzekeraarszullencreatieverommoetengaanmethetaanboddatzedeconsumentenbieden.Ookvoorhenwordthetbelangrijkomnieuwevormenvanpensioenuitkeringenaantebieden.Doorhunruimeervaringmetmarketingenverkoopzullenzijhierinwellichtinhetvoordeelzijntenopzichtevandepensioenfondsen.Zezullenechtermoetenlettenopdekosten,waarbijpensioenfondsendoorhungroottenogsteedsinhetvoordeelzijn.Ookdoorhetaangaanvansamenwerkingsverbandenzijndepensioenfondsendoorhungroottewaarschijnlijkinhetvoordeel.Doordegroterenadrukindesamenlevingopsolidariteitencollectiviteitzijnonderlingeencoöperatieveverzekeraarsinhetvoordeelbovendepuurbeursgenoteerdeverzekeraars.

20

samenvatting

InonderstaandschemawordtkortdeScenarioPlanningwhitepapersamengevat.Zowordtvanuitdehuidigesituatie,viadeearly warning indicatoren,elkscenariovoor2020samengevat.Vervolgens

Assen Assen Assen Assen

> Individualisering> Overheidsingrijpen

> Individualisering> Marktwerking

> Collectivisering> Overheidsingrijpen

> Collectivisering> Marktwerking

Early Warning Indicatoren Early Warning Indicatoren Early Warning Indicatoren Early Warning Indicatoren

> Roep uit maatschappij om meer overheidsingrijpen op gebied van sturing

> Toenemend pensioenbe-wustzijn wat leidt tot verdere individualisering

> Minder solidariteit tussen de generaties

> Mondige consumenten stellen hogere eisen aan kwaliteit en transparantie

> Toenemende weerstand tegen inmenging overheid bij consumenten en verzeke-raars

> Toenemend pensioenbe-wustzijn wat leidt tot verdere individualisering

> Minder solidariteit tussen de generaties

> Meerjarig afstel van indexatie van pensioenen door pensioenfondsen waardoor overheid zal ingrijpen

> Roep uit maatschappij om meer overheidsingrijpen om sociale zekerheid veilig te stellen

> Herontdekking van het collectieve gedachtegoed in verschillende facetten van de maatschappij

> Mondiger worden van consumenten die hogere eisen stellen aan kwaliteit en transparantie

> Toenemende weerstand tegen inmenging overheid bij consumenten en bedrijfs-leven

> Herontdekking van het collectieve gedachtegoed in verschillende facetten van de maatschappij

Verplichte Pensioentoezegging

Optimale individuele keuzevrijheid

Staatspensioen Gemoderniseerde tweede pijler

Kenmerken Kenmerken Kenmerken Kenmerken

AOW Versoberde AOW AOW verdwijnt AOW wordt staatspensioen AOW verdwijnt

Verplicht­stelling

Verplichtstelling voor individuele werknemers om te sparen

Geen enkele verplichting tot opbouwen pensioen

Verplichtstelling voor elke werkende in Nederland

Verplichtstelling komt voort uit sociale druk

Pensioen­leeftijd

Variabel, maar pas vanaf 67 Werken tot aan de leeftijd waarop men pensioen kan veroorloven

Pensioenleeftijd verbonden aan levensverwachting

Pensioenleeftijd vrijwillig omhoog

Fiscalisering Voordelige fiscale regelingen bij verplichte of extra pensioenop-bouw via werkgever

Stimulering voor keuze pensi-oenopbouw

Staatspensioen wordt volledig gefiscaliseerd

Stimulering van nieuwe collectieve beschikbare pre-mieregelingen door attractieve belastingmaatregelen

Toezicht Toezicht op de pensioenregelin-gen belegd bij de AFM

Toezicht wordt internationaal Alleen voor een beperkte verze-keringsmarkt is toezicht nodig. Dit is belegd bij de AFM.

Toezicht voor en door de markt

Strategieën (keuzes) Strategieën (keuzes) Strategieën (keuzes) Strategieën (keuzes)

Pensioenfondsen/Pensioen­uitvoeringsorganisaties:> Meegaan in groei aantal

regelingen of de markt verlaten

> Concurrentie aangaan met toetredende partijen

> Werken aan (vertrouwens-)band met werkgevers of werknemers

Verzekeraars:> Concurrentie aangaan met

bedrijfstakpensioenfondsen en toetredende levensverze-keraars

Pensioenfondsen/Pensioen­uitvoeringsorganisaties:> Concurreren op prijs, trans-

parantie en gemak> Concurrentie aangaan

met internationale partijen (eventueel samen met ver-zekeraars)

Verzekeraars:> Concurreren op maatwerk,

marketing en communicatie> Relatie met internationaal

moederconcern versterken

Pensioenfondsen/Pensioen­uitvoeringsorganisaties:> Rol spelen bij de oprichting

van het staatspensioen of de markt verlaten

Verzekeraars:> Richten op de gefortuneerde

mensen> Herpositioneren richting het

bankwezen

Pensioenfondsen/Pensioen­uitvoeringsorganisaties:> Verschuiving naar meer in

natura uitkeringen> Al dan niet overnemen van

AOW-taken en verantwoor-delijkheden van de Staat

Verzekeraars:> Nieuwe/ innovatieve vormen

van pensioenuitkeringen aanbieden

wordendeconsequentiesvoordepensioenfondsenenpensioenverzekeraarsgegevenvoorelkscenario.Tenslottezijndestrategieënvoordepensioenfondsenenpensioenverzekeraarsinelkscenarioweergegeven.

21

conclusie

DegemiddeldeNederlanderheeftnauwelijksvertrouwenineengoedpensioenvoorlater.DatgeldtookvoordeAOW.Slechts11procentvandeNederlandseberoepsbevolkinggeeftinseptember2008aanveelvertrouwentehebbenineengoedpensioenvoorlater.Inmei2007wasditnog22procent.Deverwachtingis,medegeziendehuidigeeconomischeomstandigheden,dathetvertrouwenindetoekomst(nog)lagerwordt.

Alsgevolgvandedooronsgeschetstetrends,diezichnogsterkermanifesterenonderhetdalendevertrouwen,zaldepensioenmarktenhetpensioenstelseldekomendejareningrijpendveranderen.Deverplichtstellingzalbovendienopdelangetermijnniethoudbaarzijnenmarktwerkingkaneensteedsgrotererolgaanspeleninonzeoudedagsvoorziening.Omhetpensioenstelselbetaalbaartehoudenéneenantwoordtegevenopderoepomtransparantie,efficiencyendewijzewaaropdepensioenopbouwenoudedagvoorzieninggestaltemoetenkrijgen,zullenaanbiedershunkoersmoetenwijzigen.

Elkscenariovereisteenanderestrategieenrolvanpensioenfondsenenpensioenverzekeraars.Zijstaanhierbijvoordeuitdaginghundienstverleningteoptimaliserendoordezetegendelaagstmogelijke

uitvoeringskostenviameerderekanalenaftestemmenopdespecifiekebehoeftenvanverschillendedoelgroepen.Uitdagingenvoorpensioenuitvoeringsorganisatiesenpensioenverzekeraars:> Optimale bedieningvandeelnemers,werkgevers

engepensioneerdenterealiseren,> Over meerdere kanalen(multi-channeling)> Nieuweregelingenenklantenintegreren(multi-

productenmulti-cliënt)> Waarbijgedifferentieerdmoetwordenin

dienstverleningperregeling(multi-labeling)> Ditallestegendelaagst mogelijke

uitvoeringskosten

Welkevandeindezewhitepaperbeschrevenscenario’suiteindelijkzalontstaan,isniettevoorspellen.Omklaartezijnvoordetoekomstzullenmarktpartijenzichmoetenvoorbereidendoorhunstrategieaftestemmenopdeovereenkomstenindescenario’swaarbijeenstrategiegebaseerdopCustomerExcellenceeenrandvoorwaardeisinallescenario’s.Menzaleenzeerklantgerichte,flexibele,voorkantmoeteninrichtenincombinatiemetmaximaalefficiënt(lowcost)ingerichteadministratieprocessen.

figuur 5: customer excellence: strategische uitgangspunten voor pensioenverzekeraars en -uitvoerders

customer

> De klant(behoefte) staat centraal

> De organisatie is gericht op maximale klanttevredenheid en

klantloyaliteit

> De klant kan producten samentellen geheel conform de eigen

wensen

> Een snelle en betrouwbare levering met goede service staan voorop

> De klant bepaalt via welk communicatiekanaal, op welk tijdstip en

vanaf welke locatie de interactie plaatsvindt

> De organisatie heeft een integraal klantbeeld en klantbenadering

> De organisatie onderkent en anticipeert op events in de

levenscyclus van een klant

> De organisatie richt zich op maximale toegevoegde waarde voor de

klant

excellence

> De productie heeft het meest efficiënte proces met

minimale uitval (o.a. Straight Through Processing

> De producten zijn modulair opgebouwd uit herbruikbare

standaard componenten (mass customization)

> Korte doorlooptijden van producten/diensten

> Met standaard componenten (white labeling) is het

mogelijk om meerdere varianten van hetzelfde product

(multi label) samen te stellen

> Via verschillende kanalen (multi channel) vermarkten van

producten

> Korte time to market van productontwikkeling

22

dankbetuiging

Ditonderzoeknaartoekomstscenario’sindepensioenmarktistotstandgekomenmethulpvaneengrootaantalexpertsvanuitdewetenschap,belangenorganisaties,toezichthouderenmarktpartijen.Hierbijwillenwegraaginhetbijzonderonderstaandepersonenhartelijkdankenvoorhunbijdrageaanhetonderzoek:

> DeheerP.J.C.Borgdorff,PensioenfondsZorgenWelzijn> Deheerprof.dr.L.Bovenberg,Netspar> DeheerK.P.Derks,CNVJongeren> DeheerH.Herbert,VerbondvanVerzekeraars> DeheerF.vandenKerkhof,APG> DeheerM.vanLeeuwen,VerbondvanVerzekeraars> DeheerG.Riemen,VerenigingvanBedrijfstakpensioenfondsen> DeheerTh.Roos,DeNederlandscheBank> DeheerP.Sijm,Nationale-Nederlanden> DeheerR.Upperman,StichtingvoorOndernemingspensioenfondsen> DeheerA.Vogelpoel,Nationale-Nederlanden

auteurs

Devolgendeauteurshebbenbijgedragenaandetotstandkomingvandezewhitepaper:> StephanLinnenbankRM–PartnerFinancialSector,verantwoordelijkvoordepensioenmarkt> MirandavanEckeveld–ExecutiveBusinessConsultant> RichardKlaasenBos–ExecutiveBusinessConsultant> MarjolaRintjema–ExecutiveBusinessConsultant> KristadenUijl–BusinessConsultant

over atos conulting

AtosConsultingiseentoonaangevende,internationalebusiness-enIT-consultancyorganisatiemetwereldwijdmeerdan2.500gedrevenprofessionals,vanwieercirca950inNederlandwerken.AtosConsultingisdepartnervoorklantendiezoekennaareffectieveoplossingenophetgebiedvanrendement,organisatie,processenencontrol.Zijbiedtdiepgaandekennisvanbranchespecifieke,primaireprocessenevanondersteunendeprocessen,zoalsFinance,HRMenIT.IndiennodigbiedtAtosConsultingookinterimmanagementofneemtzijprocessenover.DaarbijneemtAtosConsultingeenonafhankelijkepositiein,adviseertzijdeskundigenwerktnauwsamen–voorenetklanten.AtosConsultingiseenzelfstandigonderdeelvanAtosOrigin,degrootstebeursgenoteerdeEuropeseIT-dienstverlener(omzetruim5,4miljardeuro),waarruim50.000mensenwerken,vanwiecirca9.000inNederland.AtosOriginstelthaarklanten–top500-ondernemingen–instaathunvisieomtezetteninresultatendoorstrategischeadvisering,systeemintegratieenmanagedoperations.

Bezoekvoormeerinformatieoveronzewerkwijze,klantenenresultaten:www.atosconsulting.nl

23

literatuurlijst

BerndJanSikken,ChiemiHayashi,NicholasDavis,HeliOlkkonen,The future of pensions and healthcare in a rapidly ageing World: Scenarios to 2030,www.mercer.com.Wikipedia,AlgemenePensioenInstelling,www.wikipedia.nl,geraadpleegdop27september2009.MarijnMulders,75 Managementmodellen,Wolters-Noordhoff,2007.“EuropesePensioeninstellingen”,Banking Review,oktober2008.www.pensioenbewustzijn.nlgeraadpleegdop30september2009.AtosConsulting,WhitePaper,De Levenmarkt in 2020,www.atosconsulting.com/papers,2009.VanderHeijden,K.,The Art of Strategic Conversation,JohnWileyandSonsLtd,2004.Sociaal-EconomischeRaad,www.ser.nl,geraadpleegdop1oktober2009.RenM|Matrix,UitgeholdPensioenvertrouwenvraagtomeenmeerdoortastendeaanpak,2009.

Atos ConsultingPapendorpseweg 933528 BJ Utrecht

Tel.: +31 (0)88 265 88 88

info.consulting@atosorigin.comwww.atosconsulting.nlwww.scenario-planning.nl

Atos, Atos inclusief het symbool met de vis, Atos Origin

inclusief het symbool met de vis, Atos Consulting en

het symbool met de vis op zichzelf zijn geregistreerde

handelsmerken van Atos Origin S.A. November 2009.

©2009AtosOrigin.