O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS

TA’LIM VAZIRLIGI

NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA

UNIVERSITETI

Qo’l yozma huquqida

UDK (355:371)

NAZAROV JAMSHID XOLIYOROVICH

“ Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirish omillari ”

5А111501-Chaqiriqqacha harbiy ta’lim

Magistr

akademik darajasini olish uchun yozilgan

D I S S E R T A T S I Y A

“Himoyaga ruhsat etilsin”

Magistratura bo’limi boshlig’i:

–––––––– t.f.n., dots. М.Х.Esanov

“––––” iyun 2014 yil

“Himoyaga tavsiya etilsin”

“Harbiy ta’lim” kafedrasi boshlig’i:

–––––––– p/p-k L.Х.Davirov

Ilmiy rahbar:

–––––– o’qituvchi А.Х.Saxibov

Toshkent – 2014

2

MUNDARIJA

KIRISH........................................................................................................3

I BOB. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni

shakllantirishning pedagogik asoslari ..............................................................7

1.Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirishning o’ziga xos hususiyatlari...........................................................7

2. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligiga

qo’yilgan talablar.................................................................................................12

3. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentlik qobiliyatini

tashkil etish yo’nalishlari.....................................................................................23

I bob bo’yicha xulosa..................................................................................31

II BOB. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilari kasbiy kompetentligini

shakllantirishning didaktik shart-sharoitlari……………………………….32

1.Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilari kasbiy kompetentligini

shakllantirish tizimini amalga oshirish shakllari.................................................32

2. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilari kasbiy kompetentligini

shakllantirishda axborot-metodik ta’minoti hamda uning tarkibiy qismlari.......40

3. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilari kasbiy kompetentligini

shakllantirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish....................................50

II bob bo’yicha xulosa................................................................................55

III BOB. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentlikni shakllantirishga doir tajriba-sinov ishlarining

mexanizmi……………………………………………………………………..56

1. Tajriba-sinov ishlarini tashkil etish va o’tkazish.....................................56

2.Tajriba-sinov ishlarini son va sifat tahlili.................................................70

III bob bo’yicha xulosa..............................................................................84

XULOSA....................................................................................................85

ILOVA........................................................................................................88

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YHATI.............................92

3

KIRISH

Tadqiqotning dolzarbligi: Pedagogik kasb bir paytning o’zida ham

islohatchilik, ham boshqaruvchilik kasbi hisoblanadi. Shaxs kamolotini

boshqarish uchun esa kompetent bo’lishi lozim. Shuning uchun o’qituvchini

kasbiy kompetentligi tushunchasi uning pedagogik faoliyatini amalga oshirishga

nazariy va amaliy tayyorgarligi hamda yuksak darajadagi mahoratini

ifodalaydi.O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunining

5-moddasida «Yuksak axloqiy fazilatlarga ega bo’lgan shaxslar pedagogik

faoliyat bilan shug’ullanish huquqiga ega» ekanligi ko’rsatilgan. Shunga ko’ra

bo’lajak harbiy o’qituvchilarning kasbiy kompetentligi tarkibi pedagogik

ko’nikmalar orqali namoyon bo’lishi mumkin. Kasbiy tayyorgarlik modeli

umumiydan xususiy ko’nikmalar yo’nalishida belgilanishi maqsadga muvofiq.

Ma’lumotlar va voqeylikni nazariy tahlil qila olish ko’nikmasi bilan uzviy

bog’liqlikda pedagogik fikrlash va amaliyot yurita olish ko’nikmasi umumiy

ko’nikmalar sirasiga kiradi. Bu har ikkala ko’nikmani sezgi, tajriba va nazariy

darajalarda ro’y beradigan aniq fikrlashdan mavxumlikka o’tish jarayoni asosini

tashkil qiluvchi ko’nikmalar birlashtirib turadi. Tahlilni nazariya darajasigacha

yetkaza olish ko’nikmasi – bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilariga ta’lim

berishning muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Umuman olganda, harbiy

o’qituvchining kasbiy xususiyatlar talablariga mosligi pedagogik

ko’nikmalarning pedagogik fikirlash va amaliyot yuritish bilan bog’liq

jihatlarning mosligini anglatadi. Pedagogik vazifaning umumiylik darajasiga

qaramay ilmiy asoslangan tizimini yaratish asosiy muammolardan biri

hisoblanadi. Mavzuning dolzarbligi ham aynan shundadir.

Tadqiqot ob’ekti: Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirishga tayyorlash jarayoni.

Tadqiqot predmeti: Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirish mazmuni va metodikasi.

4

Tadqiqotning maqsadi: Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirish mazmuni, metodlari, vositalarini

takomillashtirishdan iborat.

Tadqiqotning vazifalari:

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirishning o’ziga xos xususiyatlarini aniqlash, Markaziy Osiyo

mutafakkirlarining muomala madaniyatini shakllantirishga oid g’oyalarini

o’rganish.

Yangi pedagogik texnologiyalardan kelib chiqadigan bo’lsak

bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirishni

takomillashtirish, chaqiriqqacha harbiy ta’lim mutaxassislarining kasbiy

madaniyatini shakllantirish omillarini o’rganish.

Kasbiy, pedagogik-psixologik va boshqa fanlarni o’qitish jarayonida

bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish

omillarini tadbiq etish imkoniyatlarini o’rganish.

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirish yuzasidan metodik tavsiyalar ishlab chiqish va ularni amaliyotga

joriy etish.

Tadqiqotning farazlari: Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy

kompetentligini shakllantirish jarayoni shu vaqtda muvaffaqqiyatli va samarali

bo’ladiki» Agar:

-bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirishning

asosiy shartlari haqqoniy aniqlansa;

-bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish

jamiyatdagi ijtimoiy-madaniy vaziyat nazarda tutgan holda amalga oshirilsa;

-bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini shakllantirish

ilmiy-amaliy ahamiyatga ega bo’lib, uning o’ziga xos omillari, metodlari,

vositalari zamonaviylashtirilsa.

5

Adabiyotlar tahlili: U.Abdusamatovning magistrlik dissertatsiyasida

bo’lajak harbiy rahbarlarning pedagogik madaniyatini shakllantirishning o’ziga

xos xususiyatlari yoritilgan.

L.Yangiboevning magistrlik dissertatsiyasida bo’lajak harbiy rahbarlarning

kommunikativ ko’nikmalarini shakllantirish usullari bayon etilgan.

A.Irisovning magistrlik dissertatsiyasida bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchisining pedagogik texnologiyasini tarkib toptirish usullari, ya’ni

pedagogik texnologiya xaqida tushuncha, uning xususiyatlari, interfaol metod,

asosida o’qitish metodikasi bayon etilgan. Bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarining pedagogik mahoratini shakllantirishga oid masalalar bilan

A.D.Redjaboev, R.A.Hamroqulov, A.Yu.Sotvoldiev, U.S.Temirova va boshqalar

shug’ullanishgan.

R.A.Hamroqulovning ilmiy ishida bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim

o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirishda muomala

madaniyatining quyidagi qirralari, yo’nalishlari shakllantirilishi kerakligi

aniqlangan:

- harbiy pedagoglar va bo’lajak harbiy rahbarlar o’rtasidagi munosabat;

- bo’lajak harbiy rahbarlar o’rtasidagi salomlashish munosabati;

- ijtimoiy foydali mehnat jarayonidagi munosabat;

- mashg’ulotlar jarayonidagi munosabatlar;

- bo’lajak harbiy raxbarlarning xulq-atvor ko’nikmalarini shakllantirish;

- ommaviy ishlar jarayonida rasmiy munosabatning elementlarini

shakllantirish;

- hamkasblar o’rtasidagi munosabat

Bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy

kompetentligini shakllantirishda milliy qadriyatlarning ta’sir kuchi nihoyatda

katta. Ular ijtimoiy ongning muhim shakllari sifatida o’quvchilarning

ongi, xulqi, hatti–harakatlarida faoliyatlariga ta’sir etadi va o’quv jarayonida,

darsdan tashqari tarbiyaviy jarayonida o’zining qimmatini oshirishni ham

ta’minlaydi. Bundan kelib chiqqan holda magistrlik tadqiqot mavzusini

6

“Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirish

omillari” deb nomladik.

Tadqiqotda qo’llanilgan uslublarning qisqacha tavsifi:

Tanlangan manbaga oid ilmiy metodik manbalarni tahlil qilish, ilg’or

pedagogik tajribalarni o’rganish va umumlashtirish, chaqiriqqacha harbiy

ta’lim tizimida bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy

kompetentligini shakllantirish omillarini ishlab chiqish.

Tadqiqotning nazariy ahamiyati:

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligi

sifatlarini rivojlantirishning ilmiy, nazariy asoslarini yaratish:

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida innovatsion texnalogiyalar

orqali kasbiy kompetentligini shakllantirishning mezonlarini ishlab chiqish;

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirishning tarbiyalash mexanizmlari yaratiladi.

Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Oliy ta’lim muassasalarida bo’lajak

harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentlikni shakllantirishga oid ilg’or

g’oyalardan O’zbekiston Respublikasi uzluksiz talim tizimining barcha

bosqichlarida, shuninigdek kasb hunar kollejlarida kasbiy mahoratni oshirishda

ularda kasbiy bilimlarni egallashga va amaliyotga tadbiq etishda foydalanish

mumkin.

Tadqiqotning ilmiy yangiligi:

-bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirish omillariga oid bilimlarini axborot texnologiyalari asosida

rivojlantirishning nazariy asoslarini aniqlandi;

-bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarini tarbiyalash jarayonida ta’lim berish

yo’llari takomillashtirildi va unga mos mezonlar aniqlashtirildi.

Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi:

Magistrlik dissertatsiyasi kirish, 3 bob, 8 paragraf, umumiy xulosalar,

ilovalar va adabiyotlar ro’yhati bilan birgalikda 95 betdan iborat.

7

I BOB. BO’LAJAK HARBIY TA’LIM O’QITUVCHILARIDA

KASBIY KOMPETENTLIKNI SHAKLLANTIRISHNING PEDAGOGIK

ASOSLARI

1.Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirishning o’ziga xos hususiyatlari

Mamlakatimizda mustaqillik bilan boshlangan davr xalqimiz hayotining

barcha sohalarida milliy ruhimizga mos va xos bo’lgan islohotlarni amalga

oshirish uchun keng istiqbollar ochdi, Endilikda «Respublikani haqiqatdan ham,

uning milliy manfaatlaridan kelib chiqqan holda, xalqning azaliy turmush tarzi,

an’analari, urf-odatlari va ko’nikmalarini, mavjud beqiyos tabiiy boyliklarini har

tomonlama hisobga olib, yuksaltirish ommaviy bo’lib qoldi. Prezidentimiz

I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Asrlar davomida aqlu-zakovati ila bunyod etgan

boy ma’naviyati tufayli xalqimiz mag’rur yashadi, mehnat qildi, doimo hurriyat

va erk sari intildi. Ana shu milliy g’urur bugungi istiqbolimizning oltin

poydevoridir»1.

Markaziy Osiyoda maktab madrasalar o’rta asrlardayoq rivojlangan, hozirgi

Ma’mun akademiyasiga o’sha davrda asos solingani fikrimizning dalilidir.

Pedagogik tarbiyashunoslikda qadimgi Yunonistondan keyingi Markaziy

Osiyoda rivoj topgan. Chunki dunyoga mashhur Al Xorazmiy, Abu Nasr

Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi mutafakkirlar avvalo

madrasada mudarrislik qilganlar. «Ikkinchi muallim» sifatida dunyoga mashhur

Abu Nasr Forobiy pedagogik madaniyati haqida shunday deydi: «Muallim

shogirdga nisbatan o’ta hokimlikka ham, o’ta bo’shlikka ham yo’l qo’ymasligi

lozim, chunki o’ta hokimlik shogirdda muallimga nisbatan nafrat uyg’otadi,

agarda shogird muallimning bo’shligini sezsa, unda muallimga va uning ilmiga

nisbatan sovish va mensimaslik paydo bo’ladi»2. U axloqning o’n ikki tamoyili

haqida fikr yuritganda, xushfe’llik, shirinsuxanlik fazilatini alohida ulug’laydi.

1 Karimov I.A.Barkamol avlod orzusi.-T.:Sharq,1998.-184 b 2 Abu Nasr Farobiy “Baxt saodatga erishuv yo’llari” (“Risola fi-tanbeh ola asbob as-saodat”) 17-bet

8

Ma’lumki, Abu Ali Ibn Sino dunyoda tibbiyot fanining asoschilaridan biri

sifatida mashhurdir. Lekin uning inson ruhiyati va jismoniy uyg’unligi, insonni

bir butunlikda o’rganish ta’limoti yetarli o’rganilmagan. U «yaxshi va yomon

xulqning hammasi sharoit va tarbiya, odatlanish natijasida vujudga keladi».

Inson muloqatda samimiylik, nutq tovushi, ovoz ohangi kabi ta’sir vositalariii

ruhshunos sifatida ifodalaydi. «Tabiatning insonlarga in’om etgan yana biri oliy

fazilat inson nutqidir. Inson o’zining ana shu nutqidagi tovush ohanglari orqali

o’z ifodalarini izhor etadi»-deb yozadi.

Sa’diy Sheroziy o’qituvchilarni Talabalar bilan muloqatda bo’lish

qoidalaridan xabardor bo’lishga, o’ylab, har bir so’zni o’ylab gapirishga da’vat

etadi. Aqlli odam ko’p o’ylamasdan gapirmaydi, o’z so’zi va fikrini huddi

qimmatbaho yoqut kabi dilda saqlaydi.

Buyuk ma’rifatparvar muallim mohir tadqiqotchi Abdulla Avloniy ta’lim

tizimi, o’qitishni takomillashtirish, o’qituvchi malakasini shakllantirish bo’lg’usi

o’qituvchilarni tayyorlash muammolariga mutloqo yangicha yondashgan olimdir.

U o’qituvchilarning shaxsiy fazilatlari, axloqi, odobi, bilimdonligi, ziyrakligi,

topqirligi, farosatliligi, aql zakovatliligi ta’lim va tarbiya uchun asosiy negiz

ekanligini ta’kidlab o’tadi. Ayniqsa, uning fikricha, ijodiy izlanish, o’qish va

o’qitishning yangi shakl, uslub hamda vositalarini qidirish o’qituvchilarning eng

muhim sifatlaridan biridir3.

Qadimgi Sharq, pedagogikasining ajoyib asarlaridan biri «Qobusnoma»da

ham nutq odobi va madaniyati haqida ibratli gaplar aytilgan bo’lib, ular hozirda

ham ma’lum darajada o’z ahamiyatini yo’qotmagan.

«Qobusnoma» Kaykovus tomonidan 1082-1083 yillarda yaratilgan bo’lib,

44 bobdan iborat. Uning 7 - boblari so’z odobi haqidadir. Asar muallifning

farzandiga qilgan nasihatlari sifatida yozilgan. U farzandini yoqimli, muloyim,

o’rinli so’zlashga, behuda gapirmaslikka undaydi: «Yaxshi so’zlashga o’rgan va

muloyim so’zlashdan boshqa narsani odat qilma, negaki qanday so’zni gapirigani

istasang, til shuni gapiradi. So’zni o’z joyida so’zla, joyida aytilmagan so’z, agar

3Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yoxud axloq” asari 32-bet.

9

u yaxshi so’z bo’lsa ham yomon ko’rinadi». «Kishi suxandon va notiq bo’lishi

lozim».Har bir notiq o’z nutqi ustida ko’p mashq qilishi, xalq oldida nutq

so’zlaganda yoqimli gapirishi, xalqning e’tiborini qozonishi zarur. Xalq, oldida

gapirganda so’zing go’zal bo’lsin, bu so’zni xalq qabul qilsin. Xaloyiq, sening

so’z bilan baland darajaga erishganingni bilsin, chunki kishining martabasini

so’z orqali biladilar. har kishining ahvoli o’z so’zi ostida yashiringan bo’ladi».

Kaykovus notiq so’zning ma’nolarini har tomonlama o’rgangan bo’lishi kerak,

deb hisoblaydi. Notiq xalq tilini, xalqning fikrini, ruhiyatini bilishi kerak.

«Shunday kishini notiq deymizki, uning har so’zi xalqda tushunarli bo’lsin».

So’zlaganda o’ylab, har bir fikrdan kelib chiqadigaya xulosani ko’z oldiga

keltirib gapirgan notiq pushaymon bo’lmaydi: «O’ylamasdan so’zlama, har bir

so’zni o’ylab gapir». U tildagi so’zlarni buzib so’zlamaslikka, hamma vaqt

mavjud til normalariga amal qilishga chaqiradi»-«Agar so’zni va ilmni yaxshi

bilmasang ham, hech bir so’zni buzma, to’g’ri ta’rifla, so’zni bir xil gapir».

Kishi kamtar bo’lishi kerak, o’zini xalq, orasida oddiy, kamtar tutishi lozim,

mahmadonalik qilish, ko’p gapirish donolik belgisi emas, «Ey farzand» agar sen

har qanday notiq bo’lsang ham, o’zingni bilganlardan pastroq tutgil, toki so’z

bilimdonligi vaqtida bekor bo’lib qolmagaysan. Ko’p bilgulu, oz so’zla, kam

bilsang, ko’p so’zlama, chunki aqlsiz kishi ko’p so’zlaydi, deganlarki, jim

o’tirish salomatlik sababidir. Ko’p so’zlovchi aqlli odam bo’lsa ham, xalq uni

aqlsiz deydi...»4.

Tajribalardan foydalanish va ilg’or texnologiyalarni qo’llash, zamon

talablari asosida bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy

kompetentligini shakllantirish qoidalarini hayotta tatbiq etish quyidagilarni

nazarda tutadi.

Demak, bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy

kompetentligini shakllantirishda eng avvalo muomala odobi u aloqa qiladigan

odamlar, muassasalar bilan o’z kasbiy vazifasini bajarayotganda sodir bo’ladigan

4Kaykovus “Qobusnoma” asaridan Toshkent “O’zbekiston” 1997 y. 46-47-betlar

10

axloqiy munosabatlar majmuidir. Ushbu yondashuv asosida Yevropa pedagoglari

muomala odobini shartli ravishda quyidagi guruhlarga ajratib ko’rsatadilar:

o’qituvchi bilan o’quvchilar o’rtasidagi muomala;

o’qituvchi bilan pedagogik jamoa o’rtasidagi muomala;

o’qituvchi bilan ota-onalar o’rtasidagi muomala;

o’qituvchi bilan ta’lim muassasasi rahbarlari o’rtasidagi muomala5.

Pedagogik muomala jarayonida pedagogning muomalaga o’ziga xos

moslashuvi alohida rol o’ynaydi. Bunday moslashuv deganda psixologik, nutq,

harakat va shu kabi usullar tizimi tushuniladi, mazkur tizim pedagogik

vaziyatning vazifasi va xususiyatlariga o’xshash bo’lgan muomala tuzilishini

tashkil etish, ongiga samarali tarbiyaviy ta’sir ko’rsatish uchun tanlanadi.

Pedagoglarning muomala masalalari haqidagi fikrlarini tahlil qilishimiz

natijasida chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonida muomalaning ko’rinishlarini

aniqladik. Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonidagi aloqalar tizimida harbiy

rahbarlar bilan o’quvchi-yoshlar o’rtasidagi muomala munosabatlar katta o’rin

egallaydi. Bu jarayonda o’quvchi-yoshlar insoniyatning asrlar davomida

to’plagan bilimlarini, axloqiy tajribani egallab oladi. harbiy rahbar chaqiriqqacha

harbiy ta’lim jarayonda yetakchi kishidir. Shuning uchun ham harbiy rahbar,

uning axloqiy sifatlari, xulqiga o’quvchi-yoshlar bilan muomalasiga nisbatan

alohida, yuksak talablar qo’yiladi.6

Harbiy rahbarlar harbiy hayotga endigina kirib kelayottan barkamol shaxs

sifatida shakllanadigan insonlar – o’quvchi-yoshlar bilan muomalada bo’ladi.

O’quvchi-yoshlar harbiy muomala odobini asosan harbiy rahbar timsolida anglab

oladi.

5Redjaboev A.D. Yoshlarni milliy istiqlol g’oyasi asosida harbiy vatanparvarlik ruhida tarbiyalashning

pedagogik asoslari: Ped.fanl.nomz. ...diss. – T:. 2004. – 167 bet. 6Tursunov.A. Armiya. T.:Adolat, 2003. 32 b.(Davlat va millat ramzlari). O’zbekiston Respublikasi Qurolli

Kuchlarini isloh hilish mamlakatimiz xavfsizligi va barqarorligini,xududiy yaxlitligini, uning chegaralari

dahlsizligini, fuqarolar tinchligi va osoyishtaligini ta’minlashga qaratilgan». Z.b.

11

Demak, shirin muomala har bir kishiga quvonch, bemorga malham va najot

bag’ishlaydi. Ilmiy tadqiqot ishimizda «Yoshlarni chaqiruvga qadar boshlang’ich

tayyorgarligi» fani tarkibida muomala madaniyatining nazariy va amaliy

asoslarini, uning milliy va umuminsoniy xususiyatini yoritishga harakat qilinadi.

Ma’lumki, barcha ma’naviy-axloqiy fazilatlarning poydevori, harbiy

tushunchalari, ko’nikmalari chaqiriqqacha bo’lgan yoshidan tarkib toptirilsagina,

bu poydevor barqaror bo’ladi. Harbiy rahbarlarning shaxs sifatida shakllanishida

hal qiluvchi omilga aylanadi. Zero, ma’naviy-axloqiy fazilatlar tarkibida

muomala munosabat madaniyati alohida o’rin tutadi. Ta’lim muassasasida

o’quvchi-yoshlarga uy, oila muhitidan tashqari dastlabki harbiy muomala,

munosabat muammolariga duch keladi. Shunisi xarakterliki, ta’lim muassasasida

izchil va uzviylikda ta’lim-tarbiya qonuniyatlariga asoslangan harbiy rahbar

shaxsini shakllantirish amalga oshiriladi. Ya’ni oila, mahalla, ko’cha, tarbiyaviy

ta’siridan farqli professional ta’sir ko’rsatiladi. Shuningdek, tarbiyadagi milliylik

uyg’unligiga erishiladi. Ya’ni oilada, mahallada milliy kadriyatlar, mahalliy urf-

odatlar tarbiyasi ustuvor bo’lsa, ta’lim muassasasida dastlabki umuminsoniy

kadriyatlar va harbiy bilimlar bo’yicha tushuncha, ko’nikmalarni shakllantirish

yo’nalishida ham ish olib boriladi.

Shundan kelib chiqib, ilmiy tadqiqot ishimiz predmeti doirasida bo’lajak

chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini

shakllantirishda muomala madaniyatining quyidagi qirralari, yo’nalishlari

shakllantirilishi kerakligini aniqladik:

- harbiy pedagoglar va bo’lajak harbiy rahbarlar o’rtasidagi munosabat;

- bo’lajak harbiy rahbarlar o’rtasidagi salomlashish munosabati;

- ijtimoiy foydali mehnat jarayonidagi munosabat;

- mashg’ulotlar jarayonidagi munosabatlar;

- bo’lajak harbiy raxbarlarning xulq-atvor ko’nikmalarini shakllantirish;

- ommaviy ishlar jarayonida rasmiy munosabatning elementlarini

shakllantirish;

- ham kasblar o’rtasidagi munosabat;

12

- minnatdorchilik bildirish.

Bu fazilatlar bevosita harbiy rahbarlarning axloqiy faoliyati namunasi

asosida tarkib toptiriladi. Lekin harbiy rahbarlarning muomala madaniyati

tarbiya jarayonining asosiy ta’sir vositasi bo’lishi pedagogik mahoratdir.

Yuqoridagilarni bo’lg’usi harbiy rahbarlarning o’zi yaxshi bilib olmog’i lozim.

Ana shu qadimiy madaniyat ma’naviy xazina, jahonga mashhur o’zbekona

insonparvarlik, mehmondo’stlik, vatanparvarlik kabi milliy qadriyatlar zamirida

muloqat, muomala fazilati alohida o’rin tutadi. Insoniy muomalaning ijtimoiy

ahamiyati beqiyos bo’lib, tarixiy, milliy va umuminsoniy xususiyatga egadir.

Muomala madaniyatini axloqiy, estetik va iqtisodiy tarbiya tarkibida bir

butunlikda o’rganish bilan birga, alohida ilmiy muammo, kasb mahorati sifatida

tadqiq qilish uning ijtimoiy ahamiyatini orttiradi. Pedagogik muomala masalasi

ham o’ziga xos hususiyatga ega bo’lib, dunyo olimlari tomonidan ma’lum

darajada o’rganilgan.

Lekin mustaqil O’zbekistonda chaqiriqqacha harbiy ta’lim-tarbiya

jarayonini insonparvarlashtirish, demokratlashtirish mustaqil fikrlaydigan yosh

avlodni erkin rivojlantirishniig pedagogik tizimi yaratilmagan. Zero-harbiy

pedagogik muomala nazariyasi va amaliyoti chaqiriqqacha harbiy ta’lim-tarbiya

jarayonini insonparvarlashtirish metodologiyasiga asoslanishi davr talabidir.

2.Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining kasbiy kompetentligiga

qo’yilgan talablar

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonining vazifasi chaqiriqqacha bo’lgan

yoshlarni jamiyat talablarini o’zida aks ettiruvchi ijtimoiy buyurtma asosida

milliy armiya safiga tayyorlashdan iborat. Chaqiriqqacha harbiy ta’lim

jarayonida yoshlar ajdodlar tomonidan to’plangan bilim, odob, urf-odat,

madaniyat va mehnat, harbiy bilim ko’nikmalarini o’zlashtirishi, hayotiy tajriba

asosida jamiyatda o’zining munosib o’rnini egallashi, salohiyati va

dunyoqarashining shakllanishida harbiy pedagog shaxsi, uning kasbiy mahorati

muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan birga, yoshlarda davr talabidan kelib

chiquvchi yangi masala va muammolarni echish uchun zarur bo’ladigan

13

sifatlarni shakllantirish harbiy pedagogik faoliyat sohasining ustuvor vazifasi

hisoblanadi. Buning uchun avvalo harbiy pedagogning o’zida yangicha bilim

berish, o’zgarib boruvchi mehnat va hayot sharoitlariga muvofiq ijodiy faoliyat

bilan shug’ullana olish ko’nikmalari tarkib topgan bo’lishi lozim. Shu nuqtai–

nazardan Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov “Tarbiyachilarning o’ziga

zamonaviy bilim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga

solib bo’lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. Mening fikrimcha,

ta’lim – tarbiya tizimini o’zgartirishdagi asosiy muammo shu erda. O’qituvchi

o’quvchilarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy

bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi

kerak”7.- deb ta’kidlaydi.

Shaxs kadrlar tayyorlash milliy modelining muhim tarkibiy qismi, kadrlar

tayyorlash tizimining bosh sub’ekti va ob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining

iste’molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida belgilab berilgan. Bu esa

respublikamizda shaxsga yo’naltirilgan ta’limning yo’lga qo’yilishi uchun zarur

asoslarni yaratib berdi.

Shaxsga yo’naltirilgan o’qitish avvalo ta’limning paradigmasini

o’zgartiradi. Shu paytga qadar mavjud ta’lim tizimida o’qitish ustuvor sanalgan

bo’lsa, ayni paytda jamiyatning axborotlashuvi davrida ustuvorlik – o’qishga

o’rgatishga yo’naltirilgan. Zamonaviy pedagog kadrlar yangi mavqega ega

bo’lib, uning vazifasi eng avvalo yoshlarni mustaqil bilim olish faoliyatini

tashkil etishga, bilimlarni mustaqil egallashga va ularni amaliyotda qo’llash

malakalarini shakllantirishga qaratilmog’i lozim. Pedagog bunday maqsadlarda,

o’qitishning metodlari, texnologiyalarini shunday tanlash kerakki, ular yoshlarga

nafaqat tayyor bilimlarni o’zlashtirishlarida, balki bilimlarni turli manbalardan

mustaqil egallashlari, o’zlarida shaxsiy nuqtai nazarning shakllanishi, uni

asoslashi va erishilgan bilimlardan yangi bilimlar olishlarida foydalanish

malakalariga ega bo’lishlari lozim8.

7 Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T., 1997. 7-bet. 8 Muslimov.N.A. harbiy ta’lim o’qituvchisini kasbiy shakllantirishning nazariy-metodik asoslari: Ped. fanl.

dokt. ... diss. T.: 2007. – 349 b

14

Kadrlar tayyorlashga ijtimoiy buyurtma, mutaxassisning shaxsiy va kasbiy

sifatlari hamda amaliy kasbiy kompetentligini ta’minlashning tarkibi va

mazmunini tahlil qilgan holda zamonaviy pedagogni shakllantirishga

qo’yiladigan talablar hamda ushbu talablar tuzilmasini aks ettiruvchi model

ishlab chiqildi. Bunda biz pedagog shaxsini amaliy kasbiy kompetentlikka ega,

yuksak darajada madaniyatli, yondash fanlar sohalarini tahlil eta oladigan,

tarbiyalash va o’qitish metodlarini puxta egallagan va mutaxassisligi bo’yicha

amaliy faoliyat yurita oladigan, maxsus tayyorgarlikka ega bo’lgan mutaxassis

sifatida tavsifladik.

Zamonaviy pedagog shaxsi modeli ta’lim tizimini modernizatsiyalash va

taraqqiy ettirish borasida yuzaga keladigan vazifalarning muvaffaqiyatli hal

etilishini ta’minlovchi, ma’lum sifatlarni ta’riflovchi hamda mutaxassisning o’z-

o’zini rivojlantirib borishini aks ettiruvchi tamoyillarni belgilashga xizmat

qiladi9.

Pedagog shaxsiga qo’yiladigan talablar asosida uning modelini ishlab

chiqishda oliy ta’limning Davlat ta’lim standartlarida belgilab berilgan quyidagi

holatlar asos uchun qabul qilindi10:

pedagogning faoliyat sohalari: ta’lim; boshqaruv.

pedagogning faoliyat turlari: o’quv; metodik; tarbiyaviy; tashkiliy;

ilmiy (rahbarlik); kadrlar bilan ishlash; tadbirkorlik; ekspertlik va boshqalar.

pedagog faoliyat yurituvchi muassasalar: maktagacha ta’lim; umumiy

o’rta ta’lim; o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi; oliy ta’lim; oliy ta’limdan keyingi

ta’lim; maktabdan tashqari ta’lim; ta’limni boshqarish organlari.

Pedagog shaxsiga qo’yiladigan talablar mazmuni asoslandi va ularning har

biriga tavsif berildi.

Pedagog kadrlarga qo’yiladigan ijtimoiy buyurtma

9 Aminov A.H. Umumiy o’rta ta’lim pedagog hodimlari malakasini oshirish tizimini takomillashtirishning

nazariy-amaliy masalalari: Ped.fan.nomz. ... diss.- T:. 2004.-156-bet. 10 Musurmonova.O. Yuqori sinf o’quvchilarini ma’naviy madaniyati shakllantirishning pedagogik asoslari:

Pedagogika fanlari doktori ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dis.-T.:1993.-289 b

15

Davlat va jamiyat rivojining har bir bosqichi shaxs, jamiyat va davlatning

ijtimoiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, ma’naviy-ma’rifiy va madaniy

ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda ta’lim tizimi oldiga muayyan ijtimoiy

buyurtmalarni qo’yadi.

O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni va Kadrlar

tayyorlash milliy dasturida har tomonlama kamol topgan, ta’lim va kasb-hunar

dasturlarini ongli ravishda tanlagan va puxta o’zlashtirgan, ijtimoiy-siyosiy,

huquqiy, psixologik-pedagogik bilimlarga ega, jamiyat, davlat va oila oldidagi

o’z javobgarligini his etadigan fuqarolarni tarbiyalash bilan bog’liq ijtimoiy

buyurtmalar belgilab berilgan11.

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmon, qaror va asarlarida

jamiyatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, mafkuraviy, ma’naviy-

ma’rifiy o’zgarishlar, huquqiy-demokratik jamiyat qurish tamoyillari o’z aksini

topgan. Jumladan, “Milliy g’oya: asosiy tushuncha va tamoyillar” nomli risolada

ta’lim tizimi oldiga quyidagi buyurtmalar qo’yilgan:

yoshlarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash va ma’rifiy ishlarning samarali

shakllari va usullarini ishlab chiqish va joriy etish;

yangi pedagogik va axborot texnologiyalari, tayyorgarlikning modul

tizimidan foydalangan holda o’qitish samaradorligini oshirish;

xalqning boy ma’naviy va intellektual merosi va umumbashariy qad-

riyatlar asosida ta’limning insonparvarlik yo’nalishini ta’minlash;

o’quv-uslubiy majmualarning hamda ta’lim jarayoni didaktik va axborot

ta’minotining yangi avlodini ishlab chiqish va joriy etish;

o’quv jarayonini yuqori sifatli o’quv adabiyotlari va ilg’or pedagogik

texnologiyalar bilan ta’minlashni amalga oshirish;

milliy mustaqillik printsiplari va xalqning boy intellektual merosi hamda

umumbashariy qadriyatlar ustuvorligi asosida ta’limning barcha darajalari va

bo’g’inlarida yoshlarning ma’naviy va axloqiy sifatlarini rivojlantirish;

11 O’zbekiston Respublikasining “ Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining

poydevori. – T:. Sharq nashriyot-matbaa kontserni, 1997. 20-bet

16

yoshlar ongi va qalbiga milliy g’oya va mafkurani singdirish, ta’lim

muassasalarida mafkuraviy tarbiyani bugungi kun darajasiga ko’tarish;

ta’lim berishning barcha darajalarida ta’lim oluvchilarning huquqiy,

iqtisodiy, ekologik va sanitariya-gigienik ta’limi hamda tarbiyasini

takomillashtirish;

yuqori malakali pedagogik kadrlar tayyorlash, ta’lim tizimining kadrlar

salohiyatini tubdan yaxshilash, pedagoglarning kasbiy nufuzini oshirish, ta’lim

muassasalarini maxsus tayyorlangan malakali pedagog kadrlar bilan ta’minlash,

ularning faoliyatida raqobatga asoslangan muhitni vujudga keltirish;

pedagog kadrlarning mafkura borasidagi bilimlarini chuqurlashtirish.

Jamiyatda kechayotgan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy o’zgarishlar

evolyutsion tarzda ta’lim tizimining yangi mazmun kasb etishini ta’minladi,

ilg’or g’oyalarni o’zida namoyon etuvchi ta’limiy qadriyatlar shakllandi.

Umuminsoniy, ma’naviy-axloqiy, kasbiy ahamiyatli qadriyatlar pedagog

shaxsini tarbiyalashga xizmat qilishi, uning qadr-qimmatini oshirishi, shaxs

omilining ta’lim-tarbiya jarayonlarining yetakchi sub’ekti va ob’ekti sifatida tan

olinishini ta’minlashi, unda ijodiy fikrlash, shuningdek, ijtimoiy faollik

ko’nikmalarini shakllantirishga yordam berishi bilan ahamiyatlidir. Binobarin,

barkamol shaxs va malakali mutaxassisni tarbiyalab voyaga yetkazishga bo’lgan

ehtiyoj rivojlanayotgan hamda yangicha ijtimoiy munosabatlar qaror topayotgan

mavjud sharoitda yanada dolzarb xususiyat kasb etadi.

Davlat ta’lim standarti ta’limning zarur, yetarli darajada hamda o’quv

yuklamalar hajmiga qo’yiladigan asosiy davlat talablari hamda kadrlar

tayyorlash sifatini baholashni belgilab beruvchi mezon bo’lib, u “Ta’lim

to’g’risida”gi Qonun, Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, O’zbekiston

Respublikasi Prezidentining farmon, qaror va asarlarida belgilab berilgan

vazifalar hamda pedagog shaxsini shakllantirishda umuminsoniy, ma’naviy-

axloqiy, kasbiy ahamiyatli qadriyatlarni o’zida mujassamlashtiradi. Shuningdek,

davlat ta’lim standartlarida kasbiy bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish,

bo’lajak mutaxassislar kasbiy shakllanish jarayonining sub’ekti sifatida ishtirok

17

etishining pedagogik shart-sharoitlari, mexanizm, metod va texnologiyalari

belgilab berilgan.

Harbiy pedagogning shaxsiy sifatlari quyidagilardan iborat:

- Yoshlarning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “O’zbekiston

Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosatining asoslari to’g’risida”gi va

“Ta’lim to’g’risida”gi “Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat

to’g’risida”gi hamda “Mudofaa to’g’risida”gi Qonunlari, “Kadrlar tayyorlash

milliy dasturi” mazmun va mohiyatini anglab yetish, yoshlar faoliyatiga oid

Prezident farmonlari va hukumat qarorlari, insonning boshqa insonga, jamiyatga,

atrof-muhitga munosabatini belgilovchi huquqiy va ma’naviy mezonlarni o’zida

mujassamlashtiruvchi davlat siyosatining dolzarb masalalari haqidagi bilimlarni

o’zlashtirishini ta’minlash uchun pedagoglar siyosiy-huquqiy bilim va

madaniyatga ega bo’lishlari lozim 12.

- Yoshlarda vatanga muhabbat, yuksak ma’naviyat, milliy g’urur va milliy

iftixor, axloqiy fazilatlar, globallashuv sharoitida milliy o’zlikni anglash,

ma’naviy kamolotga intilish tuyg’ularini shakllantira olish uchun pedagog

yuksak ma’naviy kamolotga ega bo’lishi talab etiladi;

- Yoshlarni yot va zararli ta’sirlardan himoya qilish, ularni hayotga, yon-

atrofda yuz berayotgan voqea-hodisalarga dahldorlik hissi bilan yashashga

o’rgatish, iymon-e’tiqodli, barkamol insonlar etib tarbiyalash, ular qalbida

sog’lom hayot tarziga intilishni, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat-

ehtirom tuyg’ularini shakllantirish, o’z fikrini bayon qila olish, ilmiy asoslay

bilishi uchun pedagog mafkuraviy immunitet va g’oyaviy kurashchanlik, diniy

ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asoslarini puxta

egallagan bo’lishi kerak;

- Pedagoglar O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan

vijdon va diniy e’tiqod erkinligi masalalarini, respublikamizdagi barcha millatlar

va dinlarga mansub kishilarning tinchligi va ravnaqini ta’minlashda diniy

12 O’zbekiston Respublikasining “Umumiy harbiy majburiyat va harbiy hizmat to’g’risida”gi Qonuni.

O’zbekiston Respublikasi Qonunlari. – T:. Adolat, 436-11-son. 2002.-5-bet

18

bag’rikenglikning o’rni va ahamiyatini bilishi, dinning xalqimiz ma’naviyatiga,

insonning poklanishida, jamiyatni ruhiy-axloqiy jihatdan sog’lomlashtirish

borasida islom dinining ijobiy ta’sirini targ’ib qilish ko’nikmalari, yoshlarni

yaxshilikka, ezgu ishlarga chorlash, yoshlarda shakllantira olish malakalari bilan

bog’liq diniy bag’rikenglik (tolerantlik) madaniyatiga ega bo’lishi lozim;

- Pedagoglar yoshlarda yuksak ma’naviyat va ekologik madaniyat

uyg’unligi, tabiat va jamiyatda kechayotgan jarayon va hodisalarni yaxlit

tasavvur qila olish, tabiat va jamiyat rivojlanishi haqidagi bilimlarni egallash

hamda ulardan zamonaviy ilmiy asoslarda foydalana olishi, global ekologik

xavflar, atrof-muhit muhofazasi bilan shug’ullanuvchi davlat va nodavlat

tashkilotlari, jamiyatning ekologik barqaror va garmonik rivojlanishini

ta’minlash bilan bog’liq bilim, ko’nikma va malakalarni o’zida

mujassamlashtiruvchi ekologik bilim va madaniyatga ega bo’lishi lozim;

- Pedagoglar sog’lom hayot tarzini yuritish bo’yicha ilmiy tasavvur va

e’tiqodga ega bo’lish, har bir millat, har bir xalq o’z nasl-nasabini, kelajak

avlodini asrab-avaylashi, uning qadrini bilish, har qanday millatning ravnaqi,

umumbashariyat tarixida tutgan o’rni, mavqei va shuhrati bevosita o’z

farzandlarining aqliy va jismoniy etukligiga bog’liqligini idrok eta olish,

sharqona axloq-odob va umumbashariy g’oyalar ruhida kamol topgan insonni

tarbiyalay olish bilan bog’liq sog’lom turmush tarzi va jismoniy madaniyatga ega

bo’lishi lozim;

- Pedagog yoshlarda iqtisodiy islohotlarning ma’naviy asoslari, iqtisodni

erkinlashtirish, bozor iqtisodining o’ziga xosligi, demografiya va iqtisodiy

siyosat, intellektual mulk va uni baholash, oila byudjeti va uning iqtisodiy

asoslari, sug’urta va soliq tizimining ijtimoiy mohiyati, O’zbekistonda iqtisodiy

yangilanish, rivojlanish va taraqqiyot yo’lida butun dunyo bilan o’zaro manfaatli

iqtisodiy aloqalarga erishish, yoshlarda mulkdorlik tuyg’usini shakllantirish,

jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining kelib chiqish sabablari va uni bartaraf

etish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash yo’llarini, tabiiy va inson

19

resurslaridan oqilona foydalanish bilan bog’liq iqtisodiy bilim, ko’nikma va

malakalarni shakllantira olishi talab etiladi.

Kasbiy sifatlar quyidagilardan iborat:

- pedagog kasbiy faoliyatni samarali tashkil etishga undovchi rag’bat, yangi

bilimlarni o’zlashtirishga intilish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan

foydalangan holda yangi axborotlarni olish, ilg’or tajribalarni o’rganish ehtiyoji,

yuqori pedagogik mahorat darajasiga, pedagogik faoliyatda muvaffaqiyatga

erishishni ko’zlash, yoshlar va ularning ota-onalari bilan muloqot qila olish,

pedagogik jamoadagi barcha kasbdoshlari tomonidan tan olinishga, ilmiy-texnik

taraqqiyotning asosiy yo’nalishlarini bilishga intilish, zamonaviy texnika va

texnologiyalar, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash bilan bog’liq motivatsion

sifatlarga ega bo’lishi lozim;

- pedagog eruditsiya, sezgirlik, ziyraklik, kuzatuvchanlik, pedagogik

tasavvur, tashxis qilish, bashoratlash, ijodkorlik, pedagogik fikrlash (pedagogik

dalil, hodisa, jarayon hamda tizimlarni tahlil qila olish; pedagogik vaziyatlarda

ijodiy, moslashuvchan, tanqidiy, tizimli, harakatchan, tezkor fikrlay olish),

zamonaviy texnika hamda texnologiyalar orasidagi umumiylik, tipiklik hamda

xususiylikni bilish bilan bog’liq intellektual salohiyatga ega bo’lishi lozim;

- pedagog o’zaro muloqotda chidam va sabotlilik, pedagogik faoliyatni

amalga oshirish, pedagogik maqsadlarga erishish, o’z faoliyatining ahamiyatini

oshirish, o’zligini rivojlantirish, loyihalashtirilgan pedagogik jarayonlarni amalga

oshirishdagi qat’iyatlilikni o’zida mujassamlashtiruvchi irodaviy sifatlariga ega

bo’lishi lozim;

- pedagog yoshlarning o’y-kechinmalari, quvonch va tashvishlarini tushuna

olish, hamfikrlik, mamnunlik, bolajonlik, ochiqlik hissiyoti, yoshlarning yosh-

fiziologik va psixologik xususiyatlarini e’tiborga olish, shuningdek, ruhiy

muhitni boshqara olish bilan bog’liq hissiy sifatlarga ega bo’lishi lozim;

- pedagog axborotlarni yig’ish, saqlash, qayta ishlash va undan maqsadli

foydalanish usullarini egallash, kasbiy faoliyatda asosli mustaqil qarorlarni qabul

qila olish, raqobatbardosh kasbiy tayyorgarlikka ega bo’lish, yangi bilimlarni

20

mustaqil egallay bilish, o’z ustida ishlashi va o’z mehnatini ilmiy asosda tashkil

qila olish, o’zini kasbiy-axloqiy jihatdan tutish, egallagan ko’nikma va

malakalarni yangi, nostandart vaziyatlarda qo’llay olish, yangi axborotlar ichida

tez yo’nalish olish, pedagogik qobiliyatlarni namoyon qilish, loyihalash va

rejalashtirish bilan bog’liq amaliy ko’nikmalarga ega bo’lishi lozim;

- pedagog kasbiy faoliyatini va o’z-o’zini tahlil qilish, baholash; faoliyati,

individual muloqot metodini ijtimoiy-kasbiy sohadagi tajribalar bilan qiyoslay

olish; ijodiy jarayonda refleksiya qila olish, o’z individualligining rivojlanishi,

kasbiy faoliyati va xulqidagi shaxsiy sifat hamda kamchiliklarini anglay olish,

kasbiy kamolotga erishish bilan bog’liq o’z-o’zini boshqara olish ko’nikma va

malakalariga ega bo’lishi lozim.

Amaliy kasbiy kompetentlik sifatlari quyidagilardan iborat:

- Pedagogik-psixologik tayyorgarlik, mashg’ulotlarni tashkil qilish va

o’tkazish mahorati pedagog ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llaniladigan o’qitish

shakllarining pedagogik-psixologik asoslari; psixodiagnostika usullaridan

foydalanish; o’qitish shakllarida o’qitish metodlari va vositalaridan o’rinli

foydalana olish; ta’lim mazmuni, metodlari, vositalari va shakllarining

uyg’unligi, uzviyligini ta’minlay olish; pedagogik va axborot-kommunikatsiya

texnologiyalarini qo’llashning nazariy va amaliy asoslarini egallagan bo’lishi

lozim. Pedagog ma’ruza, seminar, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlariga

qo’yiladigan didaktik talablarni; didaktik maqsadlar asosida mashg’ulotning har

bir bosqichi uchun reproduktiv o’quv topshiriqlarini ishlab chiqish; fanlararo,

mavzulararo bog’lanishni amalga oshirishni bilishi lozim.

- Tarbiyalashning usul va vositalarini egallaganlik ma’naviy-ma’rifiy

ishlarni tashkil etishda pedagog ilmiy-nazariy, ma’naviy-ma’rifiy, madaniy

qadriyatlardan samarali foydalanish malakasiga ega bo’lish, o’qitish jarayonida

yoshlar ongiga milliy g’oyani singdirishning mazmuni, vositalari, metodlari va

shakllarini bilishi; yoshlarni jamoaga birlashtirish, ularning bo’sh vaqtini

mazmunli tashkil etish, bajarilgan ishni baholay olish, ta’lim muassasalarida

21

tashkil etiladigan ma’naviy-ma’rifiy ishlarning shakllarini, pedagogik etika

me’yorlarini bilishi talab etiladi.

- Mustaqil va ijodiy ishlarni tashkil etish pedagog yoshlarda mustaqil va

ijodiy fikrlash ko’nikmalarini tarkib toptirishning ijtimoiy-pedagogik zarurati va

nazariy asoslarini bilishi; iqtidorli yoshlarni aniqlash diagnostikasini, mustaqil

ta’limning tashkiliy va o’quv-metodik ta’minotini yaratish yo’llarini bilishi,

o’quv materiali mazmuni asosida vosita, metod va shakllarini samarali tanlash va

uyg’unlashtira olishi lozim.

- O’zlashtirish monitoringini amalga oshirishga tayyorlik pedagog

yoshlarning bilimlarini ob’ektiv baholash mexanizmlarini ishlab chiqish, ularni

mukammal ravishda reyting nazoratda qo’llashga qaratilgan didaktik vositalar

majmuasini ishlab chiqish malakasiga ega bo’lish; yoshlarning bilimlarini

ob’ektiv baholash mexanizmlarini bilishi va ularni mukammal ravishda reyting

nazoratida qo’llash, standart testlarni ishlab chiqish va qo’llay olish malakasiga

ega bo’lish; reyting tizimi topshiriqlarini reproduktiv va produktiv, qisman

izlanishli va ijodiy darajada tuzish va qo’llay olish; o’quv materialining didaktik

tahlili asosida o’zlashtirishi talab etiladigan o’quv elementlari, material hajmini

belgilash va shu asosda ta’lim mazmunini takomillashtirish yuzasidan takliflar

ishlab chiqish; mashg’ulotlarda yoshlarning bilish faoliyatini faollashtirish uchun

muammoli savollar majmuasini tuza olish; yozma ishlar, og’zaki savol-javoblar,

amaliy ish natijalarini tahlil qilish, aniqlangan xato va kamchiliklar asosida

ta’lim jarayoniga tegishli tuzatishlar kirita olish; o’quv faoliyatini tashkil etish,

boshqarish va natijasiga baho berish asosida mashg’ulotlar samaradorligini

oshirish yo’llarini ishlab chiqa olishi lozim.

- AKTdan foydalanish pedagoglar informatika va axborot texnologiyalari

asoslari, axborotlarni saqlash, qayta ishlash, tarqatish va namoyish qilishni

bilishi, Microsoft Office dasturlari, jumladan Windows operatsion tizimida

ishlay olishi, Microsoft Excel dasturiy muhitida jadvalli ma’lumotlarni qayta

ishlash texnologiyasi, Internetning asosiy imkoniyatlari, Internetda axborot

maydonlarini saralovchi Web saytlari haqida ma’lumotlar, Internetdan ma’lumot

22

olish va ma’lumotlar kiritish texnologiyalarini bilishi, elektron pochta va undan

foydalanish texnologiyalarini, dasturiy ta’minotning asosiy turlarini bilishi va

foydalana olishi, fanlardan maxsus taqdimotlar va elektron resurslar tayyorlashi

va qo’llay olishi, ta’lim jarayonida amaliy masalalarni echishda axborot

texnologiyalarini qo’llash; masofaviy ta’lim elektron o’quv-metodik bazasini

yaratish va undan foydalana olishi lozim.

- Xorijiy tillarni o’zlashtirish xorijiy tilda turli janrdagi (teleko’rsatuv, radio

eshittirish, e’lonlar, yangiliklar va h.) audio va video matnlarni eshitib, asosiy

ma’nosini tushunib muhokama qila olish; har qanday og’zaki nutqni tinglab

tushunish; xorijiy tilda turli hujjatli va badiiy filmlar, tele suhbatlar, tokshoular,

spektakllarni tushuna olish; kasbiy va shaxsiy qiziqishiga doir ma’ruzalar,

prezentatsiyalar, nutqlarni tushuna olish. Qisqa oddiy qaydlarni va axborotlarni

yoza olish, shaxsiy xususiyatga ega murakkab bo’lmagan xatlar yoza olish,

so’rovnoma, ma’lumot daftarlarini to’ldira olish, tarjimai hol yozish, e’lon va

maktublar tuza olish, grammatik va leksik xatolarsiz qisqa bayon va insholar

yozish, e-mail, Internet forumlariga xatlar yozish; yozma nutqda matn janriga

hamda maqsadiga muvofiq rasmiy yoki norasmiy uslubni tanlash; tanish

mavzular bo’yicha ma’ruza annotatsiyalari, tezislar yozish.

- O’z-o’zini kasbiy rivojlantirish pedagog ta’lim beradigan fanlari turkumini

ilmiy-nazariy jihatdan o’zlashtirgan bo’lishi, rivojlanish tarixi, fanda erishilgan

yutuqlar, muammolar, ilmiy-tadqiqot va izlanishlar natijalaridan xabardor

bo’lish; axborot madaniyatini egallaganlik; xorijiy tillarni o’zlashtirganlik;

darsliklar, o’quv qo’llanmalari, o’quv-metodik adabiyotlarni tahlil qilish, ulardan

ta’lim-tarbiya jarayonida samarali va o’z o’rnida foydalana olish. Fanning

maqsadi, vazifalari, predmeti va ob’yekti, asosiy metodlari; fanga qo’yiladigan

asosiy talablar; umumiy yuklama hajmi va uning taqsimoti; fan bo’yicha

tayyorgarlik ko’rayotgan bo’lajak mutaxassisga qo’yiladigan umumiy malaka

talablari; ilmiy-metodik ishlarni amalga oshirish, kasbiy faoliyat jarayonini

tashkil etish va boshqarish; fan taraqqiyotining axborot va kommunikatsiya

texnologiyalariga bog’liqligi; foydalaniladigan asosiy adabiyotlar; fan bo’yicha

23

kasbiy kompetentlik darajasi; fanning o’quv rejasidagi boshqa fanlar bilan

gorizontal va vertikal uzviyligi ta’minlanganligi; fanni taraqqiy etish

muammolari va yechimlari.

Taklif etilayotgan model chaqiriqqacha harbiy ta’lim tizimini

modernizatsiyalashning zamonaviy bosqichda harbiy pedagog shaxsiga

qo’yilayotgan talablarni o’zida aks ettiradi.

3. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentlik

qobiliyatini tashkil etish yo’nalishlari

«Axborot-kommunikativ kompetentlik» tushunchasini turli nuqtai nazardan,

kasbiy kompetentlikning tarkibiy qismi sifatida ham, shaxsning axborot

madaniyatining tarkibiy qismi sifatida ham baholash mumkin. Ahamiyatli

belgilar sirasiga axborot texnologiyalari asoslarini bilish, kompyuterdan zaruriy

texnik vosita sifatida foydalanish, ta’lim makoni sub’ektlarining faol ijtimoiy

pozitsiyasi va motivatsiyasining ifodalanganligi, axborotni izlash, tahlil qilish va

foydalanishga oid bilim, ko’nikma va malakalarning jami kiritiladi. Odatda,

muayyan kompetentlikni shakllantirish muammolarini tadqiq qilishda axborot-

kommunikativ kompetentlik egallaganligining uchta darajasi farqlanadi:

- bazaviy (tayanch) – bu darajada kompyuter savodxonligi uchun zarur

bo’lgan tayanch bilim, ko’nikma va malakalar shakllangan; kasbiy faoliyatni

tashkil etishda AKT dan minimal foydalanish (elektron ko’rinishdagi axborotni

yaratish, tahrir, saqlash, nusxa ko’chirish va ko’chirishning umumiy usullarini

egallash, taqdimot texnologiyalari vositasida axborotni taqdim qilish, Internet

tarmog’ida axborotni qidirish ko’nikmalarini egallash va x.k., tarmoqda o’zaro

hamkorlikning muammo xarakteriga tobora mos keladigan va uni tobora optimal

usullar bilan hal qilish imkonini beradigan usulini (yoki ularning

kombinatsiyasini) tanlash);

- texnologik (bu darajada AKT amaliy faoliyatning instrumentiga (quroliga)

aylanadi (Internet-resurslar potentsialini, ularning interaktivligi va axborotliligini

maqsadli nuqtai nazaridan baholash; global kompyuter tarmog’i resurslari va

24

dasturiy vositalarini asosiy texnologik, iqtisodiy, ergonomik va texnik talablarni

hisobga olgan holda tahlil; Internet global tarmog’ida dasturiy-texnologik va

axborot ta’minotini taqdim qilish sifati, vosita va shakllarini tahlil qilish);

- amaliy (professional) darajada kasbiy faoliyatni amalga oshirish uchun

yangi vositalarni yaratish va ulardan ta’lim-tarbiyaviy jarayonlarda samarali

foydalanish malakasiga ega bo’lishi13.

Axborot-kommunikativ kompetentlikning uch darajali modeliga mos holda

pedagogda:

- bazaviy daraja – pedagogning vazifalaridan kelib chiqib AKT vositalarida

ta’lim-tarbiya maqsadlariga erishish uchun zarur bilim, malaka va ko’nikmalar

invarianti;

- texnologik daraja – AKT o’zlashtirish va pedagoglik faoliyatiga

ixtisoslashtirilgan, kasbiy faoliyatni amalga oshirish metodikasi va mazmuni

talablariga muvofiq ishlab chiqilgan, texnologiya hamda resurslarni joriy

qilishga tayyorlik;

- pedagogik (psixologik-pedagogik, metodik, ijodiy) daraja –kasbiy faoliyat

maqsadlariga mos elektron vositalarini ishlab chiqish, AKT vositalaridan

shaxsning ma’naviy kamolotini ta’minlash bo’yicha vazifalarni hal qilishda

foydalanishni farqlash mumkin.

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonlarida zamonaviy axborot

texnologiyalaridan foydalanish jarayoni nafaqat ta’lim-tarbiyaning tashkiliy

shakllari va metodlari o’zgarishiga, balki yangi metodlarni ham shakllanishiga

olib keladi.

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonlarining samarali o’tishi va undan

kutilgan natijalarni berishi bu jarayonda muayyan talab va shartlarga amal qilish

lozimligini taqozo etadi. Quyidagi shartlarga qat’iy amal qilish tadbirlarni

o’tkazishda axborot-kommunikatsiya texnologiyalardan foydalanish jarayonining

samaradorligini ta’minlaydi:

13 Aripov M.M., Imomov T.A. Informatika. Axborot texnologiyalari. 1-qism. – T.: O’zMU, 2001. – 342 b.

25

- har bir ta’lim-tarbiyaviy tadbirni uyushtirishdan ko’zlangan aniq maqsadni

belgilash;

- erishiladigan natijani bashoratlash;

- ta’lim-tarbiyaning maqsadi, vazifalari hamda natijalarini nazariy jihatdan

asoslash;

- kasbiy faoliyatni tashkillashtirishda zamonaviy texnologiyalardan

foydalanish loyihasini yaratish;

- foydalanishi rejalashtirilgan texnologiyalarni natijani kafolatlashga

safarbar qilish;

- kasbiy faoliyatni intensiv asos, ya’ni, maksimal ilmiy aniqlik, kam resurs

sarflab samarali natijaga erishish asosiga qurish;

- ta’lim-tarbiyaviy jarayonni boshqariluvchi jarayonga aylantirish;

- ta’lim-tarbiya jarayonida samarali shakl, metod va vositalardan

foydalanishga alohida e’tibor berish;

- tarbiyaviy jarayonda tarbiyalanuvchilar va tarbiyachilar o’rtasida ijodiy

hamkorlikni qaror toptirishga erishish;

- tarbiyalanuvchilarning faolliklarini oshirish;

- ta’lim-tarbiya maqsadiga erishilishdagi natijaviylikni tahlil etib borish,

ekspert baholash.

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonida zamonaviy axborot

texnologiyalarini qo’llash tarbiya metodlarning samaradorligini oshirishga,

o’qituvchilar mehnat faoliyatining o’zgarishiga, ularning ish metodlarini

takomillashishiga, pedagogik tizimlarning tarkibiy o’zgarishiga olib keladi. Bu

esa chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonini axborotlashtirishni tashkil etish va

boshqarishda o’ziga xos vazifalarni qo’yadi.

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonini zamonaviy axborot texnologiyalari

asosida samarali tashkil etish:

- o’quv materiallarni ishlab chiquvchi jamoa tarkibiga pedagoglar,

kompyuter dasturchilar, tegishli mutaxassislarning birlashuvini;

- ular o’rtasida vazifalarning taqsimlanishini;

26

- chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonini tashkil qilishni takomillashtirish va

mazkur faoliyatning samaradorligini monitoring etishni taqozo etadi.

Zamonaviy texnologiyalar asosidagi chaqiriqqacha harbiy ta’lim faoliyat:

- chaqiriqqacha harbiy ta’lim faoliyatning texnologik asosini tez rivojlanishi

bilan bog’liq ravishda o’quv mashg’ulotlarni o’tkazish bilan bog’liq murakkab

jarayonni yengillashuvini;

- o’quv mashg’ulotlarni o’tkazishda pedagogning maxsus malakalarini

shakllanishini.

O’quv mashg’ulotlarni zamonaviy axborot texnologiyalari vositalari asosida

tashkillashtirishdan maqsadni belgilashda dastlab quyidagi omillar aniqlanishi

lozim:

- zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishning

maqsadi;

- tadbirning maqsadiga erishishda qo’llaniladigan texnologiyalar;

- axborot materiallarini taqdim etish usullari;

- mashg’ulot o’tkazish metodlari;

- taqdim etiladigan muhokamali topshiriqlarining turlari;

- munozara va bahslarni tashkil etish yo’llari;

- o’zaro aloqa usullari va muloqot. Bularning barchasini o’quv

mashulotlarni tayyorlashga mas’ullar–pedagoglar va texnologiyalar bo’yicha

mutaxassislar hamkorlikda amalga oshiradilar14.

O’quv mashg’ulotlarni o’tkazish uchun texnologiyalarni tanlashda eng

samarali yo’llardan biri – bu multimediali yondashuvdir. Chaqiriqqacha harbiy

ta’lim jarayonida mashg’ulotlarni samarali tashkil etish uchun texnologiyalarni

tanlashda quyidagi muhim omillarga:

- Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonida yangi texnologiyalardan

foydalanib tarbiyaning maqsadlariga erishishni ta’minlashning muhimligi;

14 Begimqulov U.Sh. Pedagogik ta’limda zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etishning ilmiy-nazariy asoslari. – T.: Fan, 2007. – 160 b.

27

- eng zamonaviy texnologiyalar bilan bir qatorda, an’anaviy texnologiyalar

ham samara berishi mumkinligi;

- o’quv mashg’ulotlarning samaradorligi natijalari axborot

texnologiyalarining turiga qarab emas, balki mashg’ulotni avvaldan ishlab

chiqish, ularni qiziqarli olib borish sifatiga bog’liqligi;

- texnologiyalarni tanlashda talabalarning shaxsiy xususiyatlariga,

tarbiyaviy faoliyat sohasining o’ziga xos tomonlariga e’tibor qaratish lozimligini

alohida ta’kidlash zarur.

O’quv mashg’ulotlariga tayyorgarlik ko’rishda o’qituvchi mavzu

doirasidagi eng so’nggi ma’lumotlarga ega bo’lishi maqsadga muvofiq. Mavzu

bo’yicha ma’lumotlar to’plashda ilmiy adabiyotlardan, Internet tarmog’idan

foydalanish, mutaxassislar bilan suhbatlashish kerak. Lekin hozirgi vaqtda aholi

orasida, Internet tarmog’i nisbatan eng ishonchli manba, degan yolg’on tasavvur

mavjudligini e’tibordan chetda qoldirmaslik kerak. Shuning uchun mashg’ulot

ishtirokchilariga Internet eng ishonchli axborot manbai sifatida emas, balki

tezkor manba sifatida baholanishini alohida ta’kidlash kerak. Bugungi kundagi

eng ko’p aldovlar aynan Internet tarmog’i orqali ro’y berayotganini misol qilib

o’z fikrini tasdiqlashi mumkin. Bunda Internetning ilmiy yo’nalishlardagi o’rni

e’tirof etiladi. Shuningdek, kundalik ommaviy axborot vositalari,

teleradiokanallardagi ma’lumotlardan o’rinli foydalanish zarur.

Elektron taqdimot – slaydlardan mashg’ulotlarda namoyish va

ko’rgazmali material sifatida foydalanish bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim

o’qituvchisiga keng imkoniyatlar yaratib beradi. Beriladigan axborot

materialining elektron taqdimotda animatsiyalar shaklida berilishi

o’tkazilayotgan mashg’ulotlarning o’zlashtirilishini engillashtiradi va

ko’rgazmalilikni oshiradi. Namoyish slaydlarini talabalarga tarqatma materiallar

sifatida ham tarqatish mumkin.

Slaydlarga nisbatan talabalar o’zlarining fikrlarini bayon etishlari mumkin

va bu orqali ular olib borilayotgan mavzu bo’yicha xulosalar va savollarni

shakllantirish malakalariga ega bo’ladilar.

28

Bo’lajak chaqiriqqacha harbiy ta’lim o’qituvchisiga bunday metodika yangi

axborotlarni ko’payib borishi, talabalarning tayyorgarlik darajasini o’zgarishi

bilan ma’lum bir mavzuga mo’ljallangan slaydni takomillashtirib borish

imkoniyatini beradi.

Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayoniga zamonaviy axborot-

kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, eng avvalo, pedagogik-psixologik

talablarga javob berishi kerak. Chaqiriqqacha harbiy ta’lim jarayonida pedagogik

va psixologik talablarga mos texnologiyalardan foydalanishni tashkil etish uchun

quyidagi omillar muhim hisoblanadi:

- taqdim etilayotgan axborot resurslari ishonchli, tegishli sohaning hozirgi

zamon holatiga mos, tizimli va ketma-ket, ko’rgazmali, amaliyot bilan

bog’langan bo’lishi;

- taqdimot materiallari ilmiyligi va qabul qilinishi osonligining o’zaro

optimal variantida berilishi;

- taqdimot materiallarining bayon etilishi talabaga yo’naltirilgan bo’lishi

kerak.

Berilayotgan axborotlar mashg’ulot mavzusining mazmuniga mos bo’lishi

bilan birga talabalarda zarur ko’nikma hamda malakalarni shakllantirishni

ta’minlovchi topshiriqlar va vazifalardan tashkil topishi, talabalar o’zlashtirishi

lozim bo’lgan axborotlar hajmini aniqlashi, ma’lum bir mantiqiy tizimda taqdim

etilishi, uzviylik va uzluksizlik tamoyillariga mos kelishi, nihoyat, tizimlilik

tamoyiliga javob bera olishi zarur. Shuningdek, axborotlarning talabalar

tayyorgarlik darajasiga mos bo’lishi maqsadga muvofiq sanaladi.

Zamonaviy axborot texnologiyalarining vositalari qatoriga: kompyuter,

skaner, videokamera, LCD proektor, interaktiv elektron doska, faks modem,

telefon, elektron pochta, multimedia vositalari, Internet va Intranet tarmoqalari,

mobil aloqa tizimlari, ma’lumotlar omborini boshqarish tizimlari, sun’iy intelekt

tizimlarini kiritish mumkin.

Axborot va kommunikatsiya texnologiyalari vositalari muayyan amallarni

ongli, muntazam, rejali amalga oshirishda o’zlashtiriladi. O’quv mashg’ulotlarni

29

o’tkazishda foydalanishi mumkin bo’lgan vositalarni quyidagicha guruhlash

mumkin:

Multimedia - mashg’ulotlarda axborotning turli xil ko’rinishlari: rangli

grafika, matn va grafikda dinamik effektlar, ovozlarning chiqishi va sintezlangan

musiqalar, annimatsiya, shuningdek to’laqonli videokliplar, xatto

videofilmlardan foydalanilishini ta’minlaydi.

Interaktiv doska – bu kompyuterdagi tasvirlarni proektor orqali namoyish

etadigan sensorli ekrandir. Maxsus dasturiy ta’minot matn, rasm, video va audio

ma’lumotlar va ob’ektlar, hamda Internet-resurslar bilan ishlash va ular ustiga

yozuv va izohlar tushirish imkonini beradi.

Videoanjuman – uzoqlashtirilgan foydalanuvchi guruhlari orasida (raqamli

videolzuv lki oqimli video ko’rinishida ma’lumotlarni almashinish) yig’ilish va

munozaralar o’tkazish jarayonini ta’minlaydi.

Audioanjuman – tarmoq texnologiyasi tizimi va telefondan foydalangan

holda turli geografik nuqtalarda joylashgan bir qancha shaxslarning

ma’lumotlarni ovozli – raqamli ko’rinishda almashinish jarayonini ta’minlaydi.

Elektron axborot resurslarini tarqalishi bo’yicha ikki guruhga ajratish

mumkin:

- jismoniy tashuvchilar orqali tarqatish (kompakt disk, DVD disk va Flash

driver orqali);

- kompyuter tarmog’i orqali tarqatish (lokal yoki korporativ tarmoqlar).

O’quv mashg’ulotlari o’tadigan xona to’g’ri tanlanishi kerak. Mashg’ulot

o’tishi belgilangan xona ko’rimsiz bo’lmasligi lozim. Agar mashg’ulot o’tadigan

xona zamonaviy texnologiyalar vositalari bilan jihozlanmagan bo’lsa, bu

talabalarning ruhiyatiga salbiy ta’sir ko’rsatadi va o’qituvchi targ’ib qilayotgan

g’oyalarga ishonch bilan qarash paydo bo’lmaydi. O’quv mashg’ulotga

mo’ljallangan xonalar qanchalik fanga doir ko’rgazmali jihozlar bilan jihozlansa,

talabalarda ham g’urur, faxrlanish tuyg’ulari paydo bo’ladi hamda o’tkaziladigan

mashg’ulotning samaradorligi ortadi. Bu xonalarni jihozlashda mavzuga doir

o’quv plakatlari, tarqatma materiallariga e’tibor qaratish lozim bo’ladi.

30

O’quv mashg’uloti samaradorligini oshiradigan eng asosiy jihatlardan biri

ko’rgazmali vositalardan unumli foydalanish.

Zamonaviy axborot texnologiyalari muhitida tarbiya mazmunini

takomillashganlik darajasi bu yuksak ma’naviyatli shaxs talablarga javob bera

oladigan barkamol avlodni tarbiyalash muhim shartlaridan biri hisoblanadi.

Axborotlashgan jamiyatda tarbiya mazmuni deganda egallanishi talab etiladigan

ilmiy bilimlar, amaliy ko’nikma va malakalar, shuningdek, dunyoqarashni

shakllantirishga qaratilgan tarbiyaviy g’oyalar tizimi tushunilib, uning tarkib

topishiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi:

- jamiyat ehtiyojlari;

- milliy meros, buyuk allomalar va etuk olimlarining zamonaviy

metodologik qarashlari;

- umuminsoniy qadriyatlar;

- ilmiy-texnik taraqqiyot;

- chaqiriqqacha harbiy ta’lim tizimining o’zida yuzaga keluvchi, ta’lim

sifati, zamonaviyligi hamda ommaviyligini ta’minlashga qaratilgan ehtiyojlar.

O’quv mashg’ulotlarini tashkil etishda zamonaviy axborot-kommunikatsiya

texnologiyalarini joriy etish o’tkazilgan mashg’ulot sifatini tashxis qilmay turib,

undagi jarayonlarni samarali boshqarish, ta’lim-tarbiya maqsadiga erishishda bir

qancha murakkabliklar vujudga keladi. O’quv mashg’ulotini o’tkazish

jarayonlarida talabalarning kasbiy kamoloti darajasini belgilangan mezonlar va

yondashuvlar orqali aniqlashda axborot texnologiyalariga asoslangan tizimni

tashkil etish, ularning ta’lim-tarbiya maqsadlariga mosligini nazorat qilish bu

boradagi muammolarni yechish imkoniyatini yaratadi.

31

I BOB BO’YICHA XULOSA

Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov “Tarbiyachilarning o’ziga

zamonaviy bilim berish, ularning ma’lumotini, malakasini oshirish kabi paysalga

solib bo’lmaydigan dolzarb masalaga duch kelmoqdamiz. Mening fikrimcha,

ta’lim – tarbiya tizimini o’zgartirishdagi asosiy muammo shu erda. O’qituvchi

o’quvchilarimizga zamonaviy bilim bersin, deb talab qilamiz. Ammo zamonaviy

bilim berish uchun, avvalo, murabbiyning o’zi ana shunday bilimga ega bo’lishi

kerak”15.- deb ta’kidlaydi.

Ushbu fikrlardan xulosa chiqargan holda bo’lajak harbiy ta’lim

o’qituvchilarining kasbiy kompetentligini shakllantirishda quyidagi bir qator

ko’nikmalarga ega bo’lishi lozimligi belgilab olindi.

1. Bo’lg’usi harbiy rahbarlar o’z faoliyati jarayonida ibrat, namuna

ko’rsatish bilan yoshlarning harbiy faolligini, his-tuyg’usini, hatti-harakatini

rivojlantirishi va ta’sir eta olishi muhimligi aniqlandi;

2. Har bir mashg’ulot uchun material tanlash, uni murakkablashtirish va

oldingi hamda keyingilari bilan aloqasini ta’minlashni nazarda tutish, mashg’ulot

o’yin,mehnat topshiriqlari va shu kabilarni chaqiriqqacha bo’lgan yoshlarning

yosh imkoniyatlari,ularni tarbiyalash va rivojlantirish istiqbollarini hisobga olish

tizimi aniqlandi;

3. Harbiy pedagogik jarayonni harbiy rahbarlar jamoasi va alohida

chaqiriqqacha bo’lgan yoshlar bilan ishlashni qamrab olib, ta’limiy-tarbiyaviy

vositalar majmuidan foydalangan holda rejalashtirildi;

4. O’z ish o’rnini tashkil etish, zarur qo’llanma va hujjatlarni tayyorlash,

ularni berilgan talablar asosida yuritishi belgilab berildi.

15 Karimov I.A. Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T., 1997. 7-

32

II BOB. BO’LAJAK HARBIY TA’LIM O’QITUVCHILARI KASBIY

KOMPETENTLIGINI SHAKLLANTIRISHNING DIDAKTIK

SHART-SHAROITLARI

1. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilari kasbiy kompetentligini

shakllantirish tizimini amalga oshirish shakllari

Tayanch kompetentlik tartibini belgilashda kasbiy pedagogik ta’limning

asosiy maqsadlariga muvofiq ijtimoiy va shaxsiy tajribaning mohiyati, ijtimoiy

jamiyatda kasbiy faoliyatni tashkil etish jarayonida hayotiy ko’nikmalarni

egallashga imkon beruvchi asosiy turlar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu

nuqtai nazardan ular quyidagi kompetentlik turlariga bulinadi:

1. Yaxlit-mazmunli kompetentlik. Bu talabaning qadriyatli yo’nalishlari

bilan bog’liq, uning ijtimoiy borliqni his eta bilishi va tushunish qobiliyati,

mustaqil hayot yo’lini topa olishi, o’zining ijtimoiy jamiyatdagi roli va o’rnini

anglab etishi, harakatlarni tashkil etishda aniq maqsadni belgilash hamda qaror

qabul qilish malakasi, dunyoqarashi bilan bog’liq kompetentlik, u talaba uchun

o’quv va boshqa vaziyatlarda o’zini aniqlash mexanizmini ta’minlaydi.

Talabaning individual ta’lim yo’nalishi va uning hayotiy faoliyatining umumiy

dasturi ana shu kompetentlikka bog’liq.

2.Ijtimoiy-madaniy kompetentlik. Talaba chuqur o’zlashtirishi zarur

bo’lgan bilim va faoliyat tajribasining doirasi bo’lib, milliy va umuminsoniy

madaniyatlar xususiyatlari, inson va insoniyat hayotining ma’naviy-axloqiy

asoslari, oilaviy va ijtimoiy an’analarning madaniy asoslari, inson hayotida fan

va dinning roli, ularning moddiy borliqqa ta’siri, turmush va dam olish

borasidagi bilimlar, masalan, bo’sh vaqtni samarali tashkil etish usullarini bilishi.

3.O’quv-bilish kompetentligi, bu talabaning o’rganilayotgan aniq ob’ektlar

bilan bog’liq mantiqiy, metodologik va ijtimoiy faoliyati elementlaridan iborat

bo’lgan mustaqil fikrlash kompetentliklarining to’plami bo’lib, unga maqsadni

33

ko’ra bilish, faoliyatni rejalashtirish, uning mazmunini tahlil qilish, refleksiya,

faoliyatga shaxsiy baho berish borasidagi bilim va malakalari kiradi.

O’rganilayotgan ob’ektlarga nisbatan talabalarni kreativ ko’nikmalari, ya’ni

bilimlarni bevosita borliqdan olish, nostandart vaziyatlarda muammoni hal

etishning harakat usullari va evristik metodlarini egallaydi.

4.Axborot olish kompetentligi. Audio-video ko’rsatuv vositalari va axborot

texnologiyalari yordamida mustaqil izlanish, tahlil qilish va zarur axborotlarni

tanlab olish, ularni tahlil etish, o’zgartirish, saqlash va uzatish mahorati

shakllantiriladi. Ushbu kompetentlik talabaning o’quv fanlari asoslarini muhim

axborotlar asosida o’zlashtirishini ta’minlaydi.

5.Kommunikativ kompetentlik. Ta’lim oluvchilar bilan o’zaro

munosabatlar, ularning usullari, muloqot jarayonida ustuvor o’rin tutuvchi tilni

o’zlashtirish, guruhlarda ishlash ko’nikmalari, jamoada turli xil manaviy-marifiy

tadbirlarni tashkil qilish va o’tkazishni bilishni o’z ichiga oladi.

6.Ijtimoiy-faoliyatli kompetentlik fuqarolik (fuqaro, kuzatuvchi, saylovchi,

vakil vazifasini bajaruvchi), ijtimoiy-mehnat sohasi (iste’molchi, xaridor, mijoz,

ishlab chiqaruvchi huquqlari), oilaviy munosabatlar va majburiyatlar, iqtisod va

huquq masalalari, kasbiy, shuningdek, shaxsiy mavqeini aniqlash borasidagi

bilim va tajribalarni egallash(xususan, mehnat bozoridagi mavjud vaziyatni tahlil

qilish, shaxsiy va ijtimoiy manfaatlarni ko’zlab, harakat qilish mahorati, mehnat

hamda fuqarolik munosabatlarining odobini bilish)ni anglatadi.

7.Shaxsning o’z-o’zini takomillashtirish kompetentligi ma’naviy,

motivatsion, intellektual va amaliy jihatdan o’z-o’zini rivojlantirish, irodaviy va

xissiy jihatdan o’z-o’zini boshqara olish qaratilgan.

Talaba shaxsiy manfaatlari va imkoniyatlariga ko’ra faoliyat usullarini

egallaydi, bu unga o’zida zamonaviy mutaxassisga xos bo’lgan shaxsiy va kasbiy

sifatlarini rivojlantirish, texnik tafakkurini, madaniyati va hulqini

shakllantirishga yordam beradi.

34

Kasbiy kampetentning rivojlanishi – bu ijodiy rivojlanish, pedagog atrofda

o’zgarishlarga tez moslasha olish va boshqarish, tez kirishish qobiliyati,

jarayonning ijtimoiy – iqtisodiy va ma’naviy rivojlanishi pedagogning kasbiy

darajasiga bog’liq.

Ma’lumotlarning zamonaviy tizimida bo’lgan o’zgarishlar, o’qituvchining

malaka oshirishga va o’zining kasbiy kobiliyatlarini oshirishga majbur qiladi, bu

degani o’zining kasbiy kompetentini oshirishiga majburligidir. Zamonaviy

ma’lumotning asosiy maqsadi jamiyatning, davlatning, shaxsning zamonaviy

tarbiyalarga mos bo’lishi, har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalash.

Harbiy ta’lim o’qituvchisini kasbiy kompetentligini shakllantirishda

pedagogik hamda texnik–texnologik muammoli vaziyatni pedagogik jarayonni

hosil qilishga imkon beruvchi, sharoitlarning to’plami sifatida qayd etiladi.

Pedagogik sharoitlar mazkur jarayonni yuzaga keltiribgina qolmay, balki uning

mavjud holatini ham belgilaydi.

Harbiy ta’lim o’qituvchisini kasbiy kompetentligini shakllantirish

bosqichma-bosqich, pedagogik turkum fanlarining integratsiyasi, ya’ni didaktik

sintezni va fanlararo aloqadorlik darajasida faoliyatida pedagogik hamda

muammoli - vaziyatli topshiriqlarni echish orqali amalga oshiriladi.

Harbiy ta’lim o’qituvchisi darsga tayyorlanayotganda har xil metod va

usullarni qo’llab yangi materialni qanday bayon qilishni o’ylaydi. U

o’quvchilarning individual xususiyatlarini, ularning tajribasi, jismoniy

rivojlanishi va mehnat unumdorligiga ta’sir qiladigan boshqa faktorlarni hisobga

olgan holda ish ob’ektlarini tanlaydi. Ma’lumki, hozirgi zamon ishlab chiqarishi

juda tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. harbiy qurollar, texnologik protsesslar

uzluksiz takomillashib bormoqda. Bu ma’lum darajada harbiy ta’limda o’z aksini

topishi kerak. Demak, bo’lajak o’qituvchilar fan va texnika soxasidagi

taraqqiyotni uzluksiz kuzatib borishi, ulardan ta’lim oluvchilarni tushunarli

shaklda xabardor qilib turishi va o’z mahorati ustida ishlashi kerak.

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining ta’lim va tarbiya berishida,

mahorat turlariga quyidagilarni kiritishimiz mumkin:

35

- ta’lim berish mahorati;

- ta’limning zamonaviy usullarini qo’llay olish mahorati;

- tarbiyalay olish mahorati;

- inson omilini ta’minlovchi fazilati;

- bilimlarni holisona baholash va nazorat qila olish mahorati;

harbiy ta’lim o’qituvchisi pedagogik faoliyatini nazorat qilishda quyidagi

jihatlarga:

a) ta’lim – tarbiya ishining aniq maqsadga yo’naltirilganligini, ilmiy

jihatdan asoslanganligini hamda uning mazmunini to’g’ri tanlanganligini

aniqlash;

b) mehnat va kasbiy faoliyatning natijasi sifatini aniqlash, rivojlanish

bosqichlari, taraqqiyot darajasini belgilash hamda istiqboldagi yo’nalishlarini

yoritish;

Bitiruvchilarning kasbiy tayyorgarligi darajasiga qo’yiluvchi talablar nuqtai

nazaridan kompetentlik talabalarning muayyan vaziyatlarda bilim, malaka va

faoliyat usullari to’plamini maqsadga muvofiq qo’llash qobiliyatini anglatadi.

Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida ta’limning har bir bosqichi uchun

ta’lim bloklari va o’quv fanlari darajasida tayanch kompetentlik aniqlanadi.

Tayanch kompetentlik tartibini belgilashda kasbiy pedagogik ta’limning asosiy

maqsadlariga muvofiq ijtimoiy hamda shaxsiy tajribaning mohiyati, ijtimoiy

jamiyatda kasbiy faoliyatni tashkil etish jarayonida hayotiy kasb etadi. Ushbu

nuqtai nazardan tayanch kompetentlik: yaxlit – mazmunli, ijtimoiy – madaniy,

o’quv – bilish, axborot olish, kommunikativ, ijtimoiy faoliyatli, shaxsning o’z–

o’zini takomillashtirish turlariga bo’linadi.

Harbiy ta’lim o’qituvchisining kasbiy shakllanishi quyidagi tarzda namoyon

bo’ladi: pedagogik tizim, jarayon va natija. Ijtimoiy qoidalar kasbiy shakllanish

darajasini baholashda muhim asoslar sifatida aks etadi va ular, o’z navbatida,

Davlat ta’lim standarti mazmunida qayd etiladi. Ta’lim tizimi faoliyatini

baholashda uning samaradorligi hamda pedagogik tizim rivoji bilan bog’liq

asosiy ko’rsatkichlarini ajratib ko’rsatish mumkin.

36

Aynan ana shu ko’rsatkichlar o’qituvchining kasbiy shakllanish darajasini

baholash mantiqini asoslab beradi. Ma’ruzalar va amaliy mashg’ulotlarning

harbiy ta’lim o’qituvchilarini kasbiy shakllantirishdagi didaktik imkoniyatlariga

ega ekanligi barchaga ma’lum. Ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarning ko’proq

pedagogik ongning nazariy darajasini rivojlantirishga yo’naltirilganligi aksariyat

hollarda ko’pincha, talabalarning bilimlari og’zaki xususiyatga ega bo’lishiga

olib keladi.Harbiy ta’lim o’qituvchilarini kasbiy kompetentligini shakllantirishda

mustaqil ta’lim jarayonini tashkil qilish muhim o’rin tutadi.

Talabaning mustaqil ishi uning auditoriyada va undan tashqarida, o’qituvchi

rahbarligida yoki o’qituvchi ishtirokisiz amalga oshiriladigan mustaqil ish

majmuini anglatadi. Mustaqil ish qanday sharoitlarda amalga oshiriladi:

1.Bevosita auditoriyada - ma’ruza amaliy mashg’ulot, yoki seminar ishlari

bo’iicha vazifalar berish jarayonida;

2.O’qituvchi bilan dars jadvalidan tashqari paytlardagi bevosita muloqot

chog’ida maslahatlar berishda, ijodiy muloqotlar jarayonida, yakka topshiriq

bajarishda va boshqalar.

3.Axborot resurs markazida, uyda, talabalar uylarida, kafedralarda talaba

tomonidan o’quv yoki ijodiy topshiriqlarni bajarish jarayonida.

Mustaqil ish bo’yicha test savollari, topshiriqlar va mashqlar ustida ishlash

asosan mustaqil bajariladi. Bu ish natijalari esa auditoriyada (amaliy va

laboratoriya) mashg’ulotlarida o’qituvchi rahbarligida tahlil qilinadi va

baholanadi.

Topshiriqlarni bajarish jarayonida talabalarda sababiy - tashkiliy (o’quv

faoliyatani mustaqil tashkil etishning qadriyatli yo’nalishlari, bilim, malaka va

ko’nikmalari), mazmunli-protsessual (o’quv faoliyatining mohiyatini bilish va bu

faoliyat muvaffaqiyatli bo’lishini belgalovchi shaxsiy sifatlarni rivojlantirish) va

tekshirish-baholash (mustaqil bilim olishgda zarur sanalgan shaxs sifatlarini o’zi

baholash) kabi ko’nikmalarning shakllanishi mustaqil bilim olish jarayonida

majmuaviy ravishda shakllanib boradi.

37

Mustaqil bilim olishga tayyorgarlikning tashkiliy asoslari:

pedagogik- psixologik, texnik - texnologik tushunchalar hisoblanadi.

Pedagogik-psixologik va texnik-texnologik tushuncha (kategoriya)lar sababiy va

tekshirish-baholash tarkibiy qismlarining rivojlanishiga faol ta’sir ko’rsatadilar.

Demak, mustaqil bilim olishga tayerlash jarayonida talabalarda nazariy

(tushunchali) fikrlash qobiliyatini rivojlantirish zarur.

Mustaqil ta’limni tashkil etish shakllari ta’lim jarayonining har bir

bosqichida namoyon bo’lsada, harbiy ta’lim yo’nalishidagi talabalarning

auditoriyadagi va auditoriyadan tashqaridagi mustaqil ta’lim olish

jarayonlaridagi shakllarini ilmiy asoslashga harakat qildik.

a) auditoriyada tashkil etiladigan mustaqil ta’lim shakllari:

1a-shakl - ma’ruza tinglash va bayon etilganlarni daftarga qayd etish;

2a-shakl –ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarni bajarish;

3a-shakl - texnik modellashtirish va loyixalash.

v) auditoriyadan tashqarida tashkil etiladigan mustaqil ta’lim shakllari:

1v-shakl - o’quv adabiyotlari bilan ishlash;

2v-shakl - nazorat ishlariga tayyorlanish; .

– harbiy ta’lim fanlaridan ma’ruzani tinglash, uni daftarda qayd etish

jarayonida ma’ruza manbalari varaqning bir tarafiga, ikkinchi tarafiga joy

qoldirilgan holda yoziladi.

Ikkinchi tarafiga esa talaba tomonidan chiqarilgan xulosalar, texnik

echimlar, mulohazalar, ularda paydo bo’lgan savollar, savollarga javob

variantlari, faktlar va xar xil belgilar qo’yishni tavsiya etiladi. Bu maqsadda

ba’zan keng hoshiyalar qoldiriladi.

Ma’ruza tinglash – intellektual faoliyatning murakkab turidir. Uning

muvaffaqiyati birinchidan, umumiy «tinglay olish» bilan, ikkinchidan, daftarga

yozib borish bilan bir vaqtda materialni o’zlashtirib borish bilan bog’liqdir.

Ma’ruzani yozib olish – undagi asosiy jihatlarga e’tibor qaratishga, ma’ruza

jarayonida eshitilgan ma’lumotlarni o’ylab ko’rishga, o’qituvchi tomonidan

38

izohlanayotgan material ketma-ketligini mantiqiy nuqtai-nazardan tushunishga

yordam beradi.

1a – shakl - Amaliy mashg’ulotlar bajarish; Amaliy mashg’ulotlar talabada

texnik bilimni mustahkamlashga, ularni yangi vaziyatga ko’chirib, amaliy masala

hamda vaziyatlarni hal qilish uchun umum-pedagogik tushunchalar va asosiy

pedagogik malakalarni rivojlantirishga qaratilgan.

v) auditoriyadan tashqarida tashkil etiladigan mustaqil ta’lim

shakllari:

1v - shakl – O’quv adabiyotlari bilan ishlash - auditoriyadan tashqarida

o’quv adabiyoti bilan ishlash mustaqil ta’lim olishning eng asosiy shakllaridan

biri hisoblanadi. O’quv adabiyoti bilan ishlash juda oson va qulay usul

hisoblanadi. O’quv adabiyotlari bilan ishlashni barcha ta’lim oluvchilar yaxshi

o’zlashtirgan bo’lishlari lozim. O’quv adabiyotlari deganda, darsliklar, o’quv

qo’llanmalar, texnik adabiyotlar, ma’lumotlar yo’riqnomalar va hokazolarni

tushunish mumkin.

2v – shakl - Ma’ruza tayyorlash - Oliy ta’lim muassasalarida o’qitish

jarayonida ta’lim berishning turli shakl va metodlaridan foydalanilmoqda.

Ta’limning asosiy shakli esa ma’ruza hisoblanadi. Ma’ruza tayyorlash ancha

murakkab va ko’p mehnat talab qiladigan ishdir. Bo’lajak harbiy ta’lim bakalavr

o’qituvchilari «YoChQBT metodikasi» fanida, pedagogik amaliyot jarayonida

ma’ruza tayyorlashlariga to’g’ri keladi.

3v – shakl - Masofaviy ta’lim texnologiyasi - masofaviy ta’lim

texnologiyasi an’anaviy ta’lim tizimini amalga oshirishda duch kelingan

muammolarni hal etish yoki shart–sharoit ushbu jarayonni taqozo qilganda

qo’llaniladi. Bu jarayon zamonaviy texnoloniyalardan ta’lim samaradorligini

oshirishda foydalanishga zamin yaratadi.

«Masofaviy ta’lim» tushunchasi fanga o’tgan asr 90 – yillarida kirib kelgan.

Ingliz tilida «Masofaviy ta’lim» (distant education) «Masofada o’qitish» (distant

learning) kabi variantlarda ham qo’llaniladi. Ta’lim jarayonlarini

39

telekomunikatsiyalardan foydalangan holda tashkil etishni esa (tele training) deb

yuritiladi.

«Masofaviy ta’lim» tushunchasi-ta’lim o’quv axborotlarini oluvchiga

masofada turib, etkazib berishni ta’minlovchi (sun’iy yo’ldosh, televidenie,

kompyuter tarmoqlari va boshqalar orqali) yangi axborot texnologiyalaridan

foydalanishga asoslangan maxsus ta’lim xizmatlari to’plami sifatida e’tirof

etilgan.

Masofaviy ta’lim afzalliklari:

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarining mustaqil bilim olishlari - kasbiy-

pedagogik takomillashish uchun zarur bo’lgan idrok etish faoliyati maqsadga

muvofiq, muntazam jarayondir.

Funktsional mazmunda - bu psixologik-pedagogik bilimlar bilan bog’liq

idrok etish faoliyati turlaridan biridir. Nihoyat pedagogika o’quv yurtlari

talabalarining mustaqil bilim olishlari - bo’lajak o’qituvchi shaxsini har

tomonlama va to’la rivojlantirish masalasini hal etishning zarur shartidir.

Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchisi bakalavrlarni pedagogik mustaqil bilim

olishga tayyorlash muammosini o’rganishda ularni faqat qo’shimcha, yanada

chuqurroq pedagogik bilimlar olishga, buning uchun - zarur bo’lgan amaliy

bilimlarini, malaka va ko’nikmalarini takomillashtirishga emas, balki shaxsning

ma’lum sifatlarini shakllantirishga, ularni rivojlantirishga yo’naltirish muhim -

bo’lajak o’qituvchi bakalavrlarni pedagogik mustaqil bilim olishlari g’oyasi

aynan ana shundan iboratdir.

Hamma ko’rsatilgan vazifalar birgalikda amalga oshiriladi. Kunduzgi va

o’qish jarayonlarini tashkil etish o’quv va o’qishdan tashqari: umumauditoriyali

(frontal), guruhli va individual. Shu jumladan ulardan birgalikda foydalanish.

O’qitish jarayonini, shu jumladan mustaqil bilim olishni muvaffaqiyatli

amalga oshirishda axborotlar turli vositalari, ayniqsa kompyuterli axborotlar

xizmat qiladi. O’qitish auditorlik va mustaqil bilim olish bilan (mustaqil) amalga

oshiriladi.

40

2. Bo’lajak harbiy ta’lim o’qituvchilarida kasbiy kompetentligini

shakllantirishda axborot-metodik ta’minoti hamda uning tarkibiy qismlari

Harbiy ta’lim o’qituvchilarini tayyorlashda ularning kasbiy kompetentligini

shakllantirishda axborot – metodik ta’minot muhim axamiyat kasb etadi.

Axborot texnologiyalaridan masofaviy ta’lim tizimi hamda o’qitish vositalaridan

samarali foydalanishi ta’lim sifati va samaradorligigi oshirishda bo’lajak

o’qituvchilarning kasbiy kompetentligini shakllantirishda asosiy omillardan

xisoblanadi. Masofaviy ta’lim tizimi an’anaviy ta’lim tizimini amalga oshirishda

muammolarga duch kelingan yoki shart — sharoit ushbu jarayonni taqozo

qilganda qo’llaniladi. Bu jarayon ma’lum muhitda ta’lim samaradorligini

oshirishga zamo