1 ..

-1

~

1

1

Novozavjetn i komentari Urednici : Aleksandar Birvi~ i Stjepan Ortic

Tumacenje Pavlovih poslanica Timoteju i Titu

PAVLOVE POSLANICE TIMOTEJU 1 TITU

UVOD 1 KOMENTAR

DONALD GUTHRIE

2. izdanje

DOBRA VEST Novi Sad, Koruska 24

1990

Naslov izvornika: Tyndale New Testament Commentaries The Pastoral Epistles and iвtroduction and Commentary Ьу Donald Guthrie

Copyright @ Ьу lnter- Varsity Press, Leicester, England

Copyright za Jugoslaviju: Dobra vest, Novi Sad

Preveo . IDavor Peterlin

Lektor : :Nives Opa~ic

Korektor: Stefica Or~ic

Korice : Zivka Jak&c

Slog: Jelisaveta Pe~kai Kova~

Tehn. urednik : Branka Kova~evic

Odgovara: Stjepan Or~ic

lzdaje: Baptistitka teolo~a ~ola DOBRA VEST, Koru~a 24, Novi Sad

Stampa: Dobra vest, Novi Sad

Tira! 1000

PREDGOVOR NASEM IZDANJU

... widjelo w Вogu ludoleu propo11ijedllnia qю­liti 11jemilu. • 1. Kor.1 :21 . .

Rђetko Ьi tko u suvremenom jugoslavenakom kr~anstvu smatrao nepotrebnirn sustavno izdavanje tuma~enja Svetog pisma. Та se potreba o10Ьito osj~a na podru~ju Novog zavjeta . Onje na-11 naj~itanija knjiga, utkana u o~u nат pisrnenost, obrazovanje, umjetni~ko naslije4e, duhovne vrijednosti i · ро sеЫ razumljivo · u Ьogoslutenje i rnoral. Tako је Ьilo i pri nastanku Crlcve. O~ito­vale su .е dvije ~injenice: silazak Svetog Duha i propovijed ар.

Petra. Propovijedalo se puno,a to se ~ini i~.aoas. Rije~ је rac!ala rije~ : iz Svetog pismaje stala izvirati ~aniЬ'propovijed . Tuma­~enja Вotije rije~i su bila sastavni dio Ьogoslutenja, poЬotnosti i du!obritni~kog 'razgovora. U razdoЬiju crkvepih otaca, za vrijeme velikih nau~ite~a crkve i sve do danalnjih dana, biЬlijski komenta­ri su nezaobllazni sastojak teololke knji!evnosti. Ni. danalnju teololш literaturu ne rno!erno zamlsliti bez njih. U kulturnom svijetu se svake godine javljaju nova djela, novi nizovi komenatra.

NoYOsadska D о Ь r а " е s t .е nada da се nizom N о · v о z а v ј е t n { k о т е n t а r i • doprinijeti popunjavanju jednog neoprostivo zanemarenog podru~ja u naloj i inate siro­ma§noj teoloUcoj literaturi. lzdavat vjeruje da ~ini korak naprged u razumjevanju BiЬlije i vjerodostojnosti kriCanskog propovijeda­nja. Sama tuma~enja nisu propovijedi, nego grac!a za oЬlikovanje .

Zivot је hitriji od knjiga. Zato treba prou~avati i Sveto pismo i ђude. Ovim tuma~enjima ono ·prvo ее Ьiti" poboljlano, а samo propovijedanje viJe okrenuto BiЬliji .

К о т е n t а r i nisu predvii!eni kao nadomjestak Duha Svetog. То nitko ozbiljan ni ne rnisli. lzdava~ vjeruje da su ova tu­ma~enja rac!ena uz punu nazo~nost Duha, te da се istom prosvi­jet1jenol6u Ьiti darovani IVi koji ih budu proueavali u rnolitvi i poniznosti · bez obzira na Ьogoslovno obrazovanje i svrhu ~itanja .

Neka 8og pomogne oYOm nizu tuma~enja da fasno 1spuni svoju svrhu i bude na blagoiiOv svakom korisniku.

Aleksandar BIRVIS Novi Sad, svibnja 1983. Stjepan ORCIC

5

N о v о z а v ј е t n i k о т е n t а r i su niz zasnovan na djelima koja su najsire prihvacena u pro­testantskom svijetu. Ukoliko nije drukcije napomenuto u samoj knjizi, novozavjetni navodi su iz prijevoda Bona­venture Dude i Jerka Fucaka ("Novi Zavjet", izdanje: ''Krscanska sadasnjost" ZagreЫ, oznacen s D-F.

б

OPCI PREDGOVOR

Sve koje danas zanima podueavanje ili proueavanje Novos zavjeta mora zabrinjavati nedostataJc takvih komentara koji ne Ьi zapadali u jednu od dviju krajnosti - bilo u navodenje nepotreb­nih struenih pojedinosti, bilo u pretjeranu sa!etost od koje nета koristi. Urednilc i izdavae nadaju se da ~е ova serija donekle prido­nijeti uldanjanju spomenutog nedostatka. Njihov је cilj da stu­dentima i ozblljnim eitaocirna Novog zavjcta stave na raspolap­nje, ш umjerenu cijenu, komentare nekolicine znanstvenika, koji su, iako slobodni da svoje tekstove oЬlikuju ро vlastitom naho4e­nju, ujedinjeni u zajedniekoj telji da prornieu biЬUjsku teologiju.

Svi su komentari u prvom redu egzegetski, ра tek onda ho­rniletski , mada se valja nadati da ~е blti informativni i Jrorisni ne samo za studenta nego i za propovjednika. Кritieka pitanja oplir­no su obral!ena u uvodnim odjeђcirna , а, prema naho4enju pojodi­nih autora, i u dodatnim biljeDшna .

Komentari Novog zavjeta u ovoj seriji dosad su se temeljili na tzv. autoriziranom (Кing James) prijevodu. Mel!utim, ueinilo nат se potrebnim da se ova posljednja knjiga serije, koja izlazi oko osamnaest godina nakon prve, temelji na djelu Revised Stan­dard Version, jer oni koji se danas bave proueavanjem BiЬlije uve­like upotrebljavaju upravo taj prijevod. Nijedan prijevod, mel!u­tim, ne smatramo neP08fe!ivim, kao lto ni za jedan sreki rukopis ili skupinu rukopisa ne drfuno da је uvijek ispravna! Greke rijeet napisane su latinicom da se pomogne onirna koji ne vladaju tim je­zikџm, te da ooima koji znaju greki ultedimo napor u odgoneta­vanju о kojoj se rijeei rupravlja.

Zahvalni smo !to је zanimanje za ovu ~eriju .komentara, koja је sada i domena, bilo jednako sna!no tokom svih godina njenog objavljivanja, te da su oni i dalje korisni onima koji proueavaju BiЬliju u mnogim dijelovima svijeta.

R.V.G. TASКER

7

GLA VNE КRА TICE

AV English Authorized Version (Кing James) RV English Revised Version, 1881. RSV American ReviJed Standard Version, 1946. AbЬott.Smith G. AbЬott-Smith,Manual Greek Lexicon ofthe

Ве~еl

New Testllment, 3. izdanje, 1937. J.A.Dengel, Gnomon о/ the New Testament, vol.ix, preveo James Bryce, 1866.

Вemard J.Н.Dernard, Тhе Ptиtoral Epistln (Тhе CarnЬridge Greek Testament), 1899.

DiЬeliua Martin DiЬelius, Die PиtoralЬrie/, 3. izdanje, prolirio

Ealton

Falooner Нarrilon Нorton

James

Нanz Conzelrnann, 1955. B.S.Euton, The Ptutoral Epistle~ (S.С.М. Cornmenta· ry),1948 . Sir RoЬert Falooner , The. Ptutoral Epistles, 1937. Р .NllarriiOn, Тhе ProЬlem ofthePtutorals, 1921. R.F. Horton, Тhе Ptutoral Epistles (Тhе Century BiЬie),1911. JDJames, 'ЛЈе Genuinenes and Authonhip of the Ptиtoral Epistla, 1906.

Jeremias Joachirn Jeremias,Die Вriefe оп Тimotheш und Тitus,

Lock

М-М

(Du Neue Testam~nt Deutach), 1953 . Walter Lock, Тhе Ptutoral Epistles (Гhе International Critical Commentary), 1924. Moulton i Milligan, Vocabulary о{ the Greek New Testtmtent

Ршу Ј .Ршу, Тhе Paltol'fll Epistles, 1920. Plummer А. Plummer, Тhе Ptutoral Epistla (Тhе Expositor's

Soott BiЬle), 1888. E.F. Soott, Тhе Ptzltoral Epistla (Th.e Moffatt New Testament Commentary),1936.

Simp10n Е .К. Simp10n, Тhе Ptutoral Epistles, 1954. Spicq С Spicq · Le1 Epitm Ptzltorales (Etudes BiЬliques),

1948. White Newport White, Тhе Ptutoral Epistles (Тhе

Expositor's Greek Testament), 1910.

8

1

. 1

1

SADRZAJ

OPCI PREDGOVOR

PISCEV PREDGOVOR

UVOD lme i priroda poalanica Poalanic:e u pnoj Crkvi POIIanice u aunemenoj Crkvi ProЬiem povijesoih alшija Situacija u Crkvi Hereze koj na1aze odjeka u ovim pollaaicama DolrtriDarniproЬiem J...inriatii!ld problem ProЬiem autontva Ponaka pollaaica

KOMENТAR 1. POSLANICE ТIМОТЕЈU

КОМЕNТ AR П. POSLANICE 'ПМОТЕЈU

КОМЕNТАR POSLANICE ТПU

ООDАТАК

bpitiYaDje Нarrilono~ linristiW uJuтenata

BIШSICE

9

7

11

13 13 14 16 17 24 30 36 42 44 47

so

111

167

195 195

208

Napomena prevodioca

One koji 6е se poslutiti ovom knjigont potrebno је ovdje u· pozoriti na dvije stvari.

1. Engleski izvornik upotreЬljava ЬiЬlijskti tekst prema RSV prijevod~. i to tako da р cjelokupno uklapa u tekst kornen· tara. а da Ьi se od ovog potonjeg mogao razlu~iti. tiska р kur7.i· votн . Za tta~ prticvoo ovc kttjigc upotrebljett је tekst /1-ovoga t.;tvjc: t;a u prijevodu Вonaventure J.)ude i Jerka Fueaka. izdanje Kr~aнs­ke sad.a~njosti, Zagreb . te је Jakako. i оп uklopljen u tekst ko · tнcrttara. Meduti111. zaltvaljuju6i tttorfolo~kitt\ i sint:~ktiekittt ро· sebrюstinta engleskog. odnosoo ltrv:~tskog. jezika. tnjestinti~rю нiје bilo mogu6e tekst BiЬlijc uklopiti u tekst komeнtara bez ma­njilt izmjena u prvoш od njill . Rijeё је isklju~ivo о promjenama u dekliпacyi i konjugaciji. prottljenaщa koje. naravtю, ni u najma· нјој mjeri 11с ntijenjaju snti.sao teksta . Neka se eitalac stoga ne iz. nenaJi ako tu i tаапо naiJe na hihlijski tckst koji se в svakom slo-vu не poduJara s onim u нjcgovoj HiЬliji. . . . ..

l . Poseban su problem onih пekollko mjesta u BtbltJ· skom tekstu na kojima se engleski i na~ prijevod ne podudaraju. ра gdje autor kornentara katkad raspravlja _о ~jmovima ~oji~ 11

nakm prijevodu Biblije nema. Na tim је mJestama . u slu~aJCVJ.ma kad је bez toga nemogu6~pratiti tekst komentara , t~, op6en1to, kad se to ~inilo nutnim, upozoreno na spomenute razl1ke u poseb· nim zagradama 1 1. oznaeenima s "prim. prev."

10

+ PISCEV PREDGOVOR

Pastoralne poslanice odigrale su zna~ajnu ulogu u povijesti kr~anske Crkve i potpurю su opravdale svoje uvrttenje u novo­zavjetni kanon. Njihova privla~nost lefi u mjelavini zdravih prak­ti~nih savjeta i teolo!kih u~enja, а upravo to se pokazalo kao ne­procjenjiva vrijednost kdtanima, kako pojedincima tako i skupi· narna vjernika. Ne za~u4uje §to su opomene up~ene Timoteju i Titu u vezi s njihovim odgovomostima slu!ile kao obrazac za krl· 6ansku slu!bu te su nalle fuoku primjenu u ~eni~kim slu!Ьa-ma.

Otvarajuti komentiranje ovih· poslanica, svjestan sam telko-6a na koje 6u nailaziti. Tijekom dut.eg razdoЬlja mnogi biЬlijski stru~njaci posijali su sumnju u njihovu autenti~nost, §to је tetilo srozavanju njihova ugleda. Osje6ao sam se obaveznim da potanko preispitam te prigovore, а rezultati toga dani su, ito је ьnо mosu· 6е potpunije, u okviru prostora predvi4enog za uvod. Lingvi.sШ~ld proЬlem bio је predmet posebnog istra1ivanja. ZЬog tehnit!ke pri­rode ovog prout!avanja dobiveni rezultati navedeni sџ u dodatku.

Nemogute је pojedina~no izraziti zahvalnost svim onim pi.J. сЩЈа koji su rni na ovom polju prethodШ i koji su pridonijeli mo­jem razuJnijevanju ovih poslanica. Ipak ima nelcih koje moram i.zdvojiti i posebno spomenuti. Od komentatora koji zagovaraju paviovsko autorstvo od o10bite su rni pom~i bili Вernard, Lock, Spicq i Simpson, dok su rni Newport, White, Horton, Parry i Jere­rnias da1i mnogo korisnih prijedloga. S druge strane, redovito sam pratio Scotta i Eastona, lc~i ne podnavaju pavlovsko autorstvo, а DiЬeliш је Ьiо koristan zЬog knjitvenih usporedЬi . Harri.lorюva knjiga Тhе Problem of Pastorals bila rni је prijeko potrebna prlli­kom obra4ivanja jezi~k.ih proЬlema, te ~ini osnovu istrdivanja iz. lot.enog u dodatku.

Islaeno se nadam da ~ ovaj kratki komentar pobuditi zani. manje i unaprijediti razuJnijevanje ovih zakljut!nih poslanica veli· kog apostola.

Donald Guthrie

11

UVOD

1. IME 1 PRIRODA POSLANICA

Ove tri poslanice imaju toliko toga zajedni~kog u stilu, nau­ci i povjjesnoj pozadini da su se uvijek smatrale jednom skupi­nom, jednako kao i velike "evan4eoske" poslanice i poslanice "iz sutanjstva".

Tek је 1703. godine D.N. Derdot upotrijeЬio za njih naziv "pastoralne", а nakon ~ega ga је Paul Anton 1753. godine popu­larizirao. Naslov је pogodan - jer se poslanice bave pastoralnirn dutnostima u smislu brige za stado i lije~enje du~. - Naziv ow­~uje Ьit sadrtaja ро kojem se one razlikuju od ostalih poslanica koje se pripisuju Pavlu. Poslanice svakako ne predstavljaju• pri­ru~nik pastoralne teologije, ali im је ve~ vrlo rano priznata korisnost za crkvenu disciplinu.

Suprotno ostalim pavlovskirn plsmirna koja su upШena crk­vama, sve tri poslanice upШene su pojedincirna, а mnoge su, o~i­to, osobne Фpomene. Me4utim, velik dio teksta poslanica narnije­njen је zajednicama u kojima su slufili Timotej i Tit . One se stoga o~enito smatraju prividno o~im poslanicama, iako se njihova priroda istinskog pisma ne smije previdjeti2 . · Apostol rnora da је prilikom svojih rnisijskih putovanja napisao rnnogo takvih pisama, odrtavajoci na taj na~in ne samo razmjenu vijesti nego i aktivno upravђaju~i mnogim kr~anskim pothvatima koje је Ьiо zapo~eo. Cinjenica da su se sa~uvale samo ove tri poslanice i da su uk1ju~e­ne u novozavjetni kanon pov~ava njihovu dokumentamu vrijed­nost, bacajoci svjetlo na prakti~ne proЬleme ranog kr~anstva. Zelimo li ispitati knjifevne zna~ajke poslanica, neke ~е zna~ajke odmah upasti u o~i . Nerna izra4enog redoslijeda, neke se teme u jednom te istom pismu razmatraju vile nego jednom bez o~itog prethodnog razmi!ljanja. Raznovrsne sa!ete doktrinarne tvrdnje pomije~e su s osobnirn zahtijevima ili crkvenim savjetirna. Ova pisma su, stoga, vrlo daleko od knjif.evnih djela. Ona su prirodni i ljudski izrazi Apostolova razrni!ljanja о budu~nosti posla za koji је dutan opunomociti druge. Ona, dakle, isto toliko otkrivaju re­akcije svog pisca na prilike s kojima se suooavao koliko i stanje .ta­damje Crkve.

13

UVOD 11. POSLANICE U PRVOJ CRКVI

Buduti da se danas Pavlu testo odrite autorstvo, nu!no је pa!ljivo razmotriti drevna svjedotanstva о vjerodostojnosti ovih poslanica. Vaђana ocjena suvremenih teorija koje nisu sklone prihvatanju pavlovskog autorstva mo1e se dati jedino imajuti na umu shv~anje prve Crkve.

Мnoge tragove ovih poslanica nalazimo u ranih apostolskih otaca - Юementa Rimskog i lgnacija, iako podaci nisu toliko tot­nl da Ьi poslu!ili kao nepoЬitan dokaz. • U Кlementovu slutaju HarisonЗ је popisao stanovit broj slitnih sintagmi i zakljutio da је pisac pastoralnih poslanica pripadao istom razdoЬlju kao i Кlе· ment, mЩjenje koje је ranije izrazio Holtzmann4. Streeter5 ide dalje ·i dokazuje da је urednlk pastoralnih poslanica posuc1ivao misli iz Кlementova pisma. Svi oni, mec1utim, pristupaju ovom tekstu sa stanoviJta nedvojbene pretpostavke, naime, da pastoral­ne poslanice pripadaju drugom stoljetu, ра zato moraju Ьiti mlac1e od Кlernentow pisma. U vezi s ovim pitanjem vrijedi uotiti Falco­nerov stav, koji nije zastupao pavlovsko autorstvo. On је izjavio: "Najvjerojatnije obja!njenje ovih sli~nosti, kako u mislima tako i u jeziku, izmec1u pastoralnih poslanica i 1. Юementove poslanice leti u tome da је Кlement6 poznavao prve poslanice u obliku kak· ve su sada." Opravdano se mo1e upozoriti i na tinjenicu da nl stru~njaci Oxfordskog dru!tva povijesne teologije nisu smatrali da se ikoji Юernentov podatak mote uzeti kao siguran dokaz knji1ev· ne ovisnosti7 • Ni na ternelju lgnacijevih podataka ne mo1e se ni~ta kona~no џklju~iti. iako Вernard tvrdi da nije vjerojatno da su frazeololke podudamosti slu~ajnes .

Polikarpovo pismo pokazuje mnogo vetu srodnost. Вer­nard9 spominje lest odjeljaka, od kojih neki kao da su nedvojbeni primjeri izravnog citiranja. Jeremias dm da to u najmanju ruku pokazuje da је Polikarpl о poznavao pastoralne poslanice, iako to ponekad opovrgavaju oni koji Pavlu odri~u autQrstvoU . 1 kod Justina Mu~enika, Herakliona, Atenagore, Teofda i Ireneja posto· је aluzijt na ova pisma, !to dokazuje da su bila opte poznata, dok је Teofd nedvojbeno vjerovao da su nada1шuta12 •

· Prethodno priznanje jednako је snamo kao za vetinu pavlo­lovskih poslanica, izuzirnaj~i Poslanicu Rimljanima i 1 Korintani-

14

i

1 1

1

1

1

t 1 1

l

l

1

l

PASTORALNE POSLANICE maiЗ. Postoje, mec1utim, druge dvije skupine dokaza, za koje se ponekad tvrdi da su sasvim protivne vanjskoj potvrdi vjerodostoj­nostiposlanica 14 .Njih је sve odbacio Marcion, а nedostaju· i u svi· cima Chester Beatty (Р46). Cini se da se razlotno mo1e pretposta­viti da su dogmatski razlozi naveli Marciona da ih odbaci. Jamest s је istaknuo da је Tertulijan 16 smatrao Marcionovo odbacivanje neobl~nim, ~to navodi na zaklju~ak da је to bila novina. U sva­kom slu~aju, Marcionu se ne Ьi svic1ale poslanice u ovom dana~­njem obliku17 . lzjave poput 1 Tim 1 ,8; 6,20 i 11 Tim 3,16, izme­c1u ostalih bile Ьi se suprotstavljale Marcionovim glavnim postav­kama. S druge strane, ako se tvrdi da su dogmatski razlozijedna­ko utjecali na ortodoksnu stranlcu da prihvati pseudonimna djela koja su odratavala tada~nju crkvenu praksu , vађа reei i to da ni u jednom ogranlcu Crkve nerna doluщa ni о kakvoj borЬi prije njiho­va jednoglasnog prihvatanja. Marcionov usamlje.ni glas, prishan­kakav је nesumnjivo Ьiо , ne smije pretegnuti nad snatnim prizna· njem ortodoksnih ranokr~anskih pisaca.

lzostanak ovih poslanica iz svitaka Chester Вeatty srnatra se vecom zaprekom njihovoj izvornosti, jer ako se mo1e dokazati da poslanice nisu mogle biti ukljutene u potpun kodeks, to nutno znati da se u Egiptu u tretem stoljeeu nlje znalo da ove poslanice pripadaju pavlovskom korpusu. Mnogi ЬiЬlijski stru~njaci srnatra­ju da zaklju~ni dio kodeksa , koji me ne postoji, ne dopu!ta uklju­~i~nje ovih poslanica. Jeremias18 , mec1utim, navodi da kodeks u­putuje na to da је prepisiva~ zЬio me redova ро stranici u dru­gom dijelu nego u prvom, i mote se dopustiti da је krivo proratu­nao prostor koji mu је bio potreban. Da mu је na kraju posla tre­balo јо~ listova, bilo Ьi neophodno da ostavi odgovarajШe stranice na po~etku prazne. То se, na talost, ne mote provjeriti,jer se nisu sa~uvali ni po~etak, ni kraj kodeksa, no ~ini se da је to u najrna­nju ruku objalnjenje proЬlerna .

Salmonov19 zakljutak, rezultat savjesnog ispitivanja vanjs· kih dokaza, ~esto је bio predmet napada, ali nikad nije opovrg­nut. " Da зе borba, dakle, mora voditi isldjutivo na polju vanjskih dokaza, pastoralne Ьi poslanice ostvuile potpunu pobjedu''. То te u znatnoj rnjeri utjecati na nde prou~avanje pseudonimije pre­ma ovim poslanicama.

15

UVOD

111. POSLANICE U SUVREMENOJ CRKVI Neprekinuta crkvena tradicija smatrala је pastoralne posla­

nice sve do devetnaestog stoljeta Pavlovim djelom, ра stoga i vje­rodostojnim. Prvi napad na Pavlovo autorstvo Ьiо је izveden kad је Scbleiermacher (1807)20 zanijekao Pavlu autorstvo 1. Timoteju na temelju stilisti~k.ih i lingvisti~kih elemenata, ~ime је postao ocem one lkole suvremenih blbli~ara .. koja postavlja pitanja vjero­dostojnosti poslanica na temelju jezi~nih podataka. Najzna~ajniji zagovornici neapostolskog autorstva svih posl.anica bili su Eich­hom (1812), koji је napisao jednu od najtemeljitijih kritika pav­lovskog autorstva, Moffat (1901), Bultmann (1930) i DiЬelius (1931), profueno izdanje 1955. Мnogi su zanijekali Pavlu autorst­vo, ali su nastojali zadrtati nekoliko izvomih fragmenata . Medu o­vima vode suvremeni predstavnici Van Soden (1893), Harrison (1921), Scott (1936), Falconer (1937) i Easton (1948), od kojih је Harrison sa svojom knjigom Тhе Ptoblem of Pastora/ Epistles nesumnjivo najutjecajniji

S druge strane, u ovom razdoЬiju kritike pavlovskog autor­stva, koje traje stoljete i pol, mnogi savjesni Ьiblijski stru~njaci podrtavali su vjerodostojnost ovih posla.iica, а medu njima su naj­istaknutiji Ellicott (1864), Вertnaud (1887), Plummer (1888), Godet (1893), Hort (1894), Bernard (1902), В. Weiss (1902), Za1m (1906), J .D. James (1906), Ramsay (1909 -П), White (1910), Вortlet (1913), Parry"(1920), Woblenberg (1923), Lock (1924), Meinertz (1931), Scblatter (1936), Spicq (1947), Jere­mias (1953) i Simpюn (1954). Cinjenica da se toliki istaknuti biЬli~ari mogu navesti kao zastupnici pavlovskog autorstva upozo­ruje na to da za prelutnu pretpostavku nekih ЬibUjskih stru~njaka о drtanju tradicionalnog stava nerna viJe nikakvih znanstvenih razloga i da svi koji ga podrtavaju moraju pribjeti dokazivanju no­vim ~injenicarna2 1 . Razli~iti nazna~ni proЬiemi Ьit te obradeni zuebno u slijedetim odjeljcima.

ProЬlemi autorstva nikli su kao posledica jednog shvatanja koje је bilo strano judejskom druttw i prvobltnoj Crkvi. Naime, pri uobli~avanju kanona nije bila presudna svetost autora nego na­dahnutost Pisrna kao takvog (Rije~ "sveti" u 11 Pet 1,21 је vjero­jatno kasnije stavljena pred siлtagmu "Вofji ljudi"). Као !to u

16

PASТOIULNE POSLANICE ~Ju~aju Mojsijevog Petoknjitja Crkva treЬa da vjeruje Petoknjitju, а ne Mojsiju- tako i ovdje rni vjerujerno Poslanici, а ne ар . Pavlu, bez obzira na sve poltovanje lto ga uЬzujemo njegow tiv~enju i djelu .

IV. PROBLEM POVIJESNIH POJEDINOSТI Mnogi bi>li~ari po~bno su naglalavali da povijesna pozadi­

na soamo govori protiv pavlovskog autorstva. Scott , na prirnjer, tvrdi: "К.аdа ispitamo povijesni okvir Pavlovih pisama, postaje potpuno jasno da on nije mogao biti njihov pisac"22 .

Stoga prvo nеЬа pomno ispitati podatke, а zatim razmotriti raznovrsoa predlotena rjeknja.

а) Povijesne pojedinosti ц pastol'fllnim polltmicllmll О njirna te biti goYOta redosl.ijedom kojim se jav~aju u

poslanicama.

1. 1z 1. Tim 1 ,З ~ini ае julim, Као lto •m te zamolio kad sam odrazio и Maludoniju, ortllni и E[ezu, daje Pavao ili Ыо nedavno u Efezu, ili negdje u blizini, i da је sada najvjerojatnije u Makedoniji. Ostavivli Tirnoteju da upravtja efeikom zajednicom, Pavao mu sad piJe da mu dade upute о nekim postupcirna u up­ravђaoju Crkvom. U 1. Tirnoteju ne pojavljuju ае druge povjjesne pojedinosti.

2. U uvodnom odje~ku poslanice Titu Apostol izjav~u-je: Poradi toga te ostavih па Кreti dll uredil preosta/o (1 ,S).Iz tih rije~i nutno proizJazi da је Pavao oiOЬno posjetio Кretu, i, iiko ае nije zadd.avao dovo~no duгo da Ы mopo osnovati nekoliko crЬ­va - jer аа one mogle postojati i pqe njegove posjete - cjela poslanica сЬје nallutiti da је bio vdo doЬro upoznat s teltoWn& kretskih zajednica, а to telto da је тов1о biti rezultat kratkog usputnog posjeta.

Zakljueujuti poslanicu, Apottolapominje svoju od.luku da zimu provede u NikopoUsu, i nada ае da te mu ае Тit oodje moa pridrutiti (Tit З ,12). lako nije lipmo sdje ае na1azio taj Nikopo­lis, ~ptenito ае smatra daje grad tos imena postojao u Epiru. No, ako Је to to~no. to је jedioi doЬz da је Pavao uopte Ыо u tom kraju.

З . Druga posl.anica Timoteju pruta nат najviJe povijes-

17

UVOD nih pojedinosti iz pozivanja na Onezifora u 1 ,1 7 nego kod је Ыо и Rirrш, bri!ljivo те potraiio i na!ao mote se zaklju~iti da se Pavao u vrijeme pisanja nalazio u Rimu. Baremje sigurno daje ve~ bio u Rimu , i jednako је sigurno da је sada zatvoreni.k. Spominje da se Onezifor nije stidio mojih okova (1,16), i naziva sam sebe sиi· njem ( 1,8), dok ве u ~etvrtom poglavlju jasno poziva na svoje su· 4enje (4,16). Da Ьi se shvatio neoЬi~an zahtjev da.mu se donese ogrta~ koji је ostavio u Karpovoj kuti u Troadi (4,13), ~ini se nutnim da је Troadu posjetio razmjerno kratko vrijeme prije toga. Apostol takcx1ersaop~avada Erast osta и Korintu, а Тrofima osta­vih и Miletu bo/esna (4,2), Мо је opet shvatJjivo jedino kao poda­tak koji Timotej ne zna, iz ~ega se dade zaklju~iti da su se spome­nuti dogac1aji dogodili u bliskoj proiOosti.

Odmah se postavlja pitanje mogu li se ovi povijesni podaci uklopiti u Pavlov 1ivot kako је zaЬiljeteno u Djelima. Mote se da­ti satet pregled raznovrsnih роkшаја da se to u~ini. i to s obzirom na zato~eniJtvo s kojim је n. Timoteju usko povezana. Djela spo­minju samo dva zato~eniJtva koja se mogu uzeti u obzir u ovom slu~aju , naime ono u Cezareji i u Rirnu . Posljednjih godina mnogi blbli~ari najavljuju m~nost efdkog zato~enШva, te ~е valjati razmotriti i ovu moguenost: ~

1. Cezarejsko zatoceniltvo. Ukoliko је tekst П. Tirn 1,17 vjerodostojan, jasno је da је П . Timoteju nemugu~e pripisati ijednom drugom zato~eniJtvu doli ovom u Rimu . Pokubj da se pastoralne poslanice kao cjelina povefu s cezarejskim zato~eni~t­vom moraju se odbaciti, osim u slu~aju da se ovaj stih smatra u­metkom ili isk.rivljenjem, iako u rukopisu ni za jedno ni za drugo nerna ni najmanje podloge. Potpuno odjelito od pozivanja na Rim, spominjanje Troftmove bolesti u Miletu (П. Tim 4,20) ~ini se nemogutim sa stanovШa cezarejskog zato~eniJtva , jer је Tro­fun Ьiо s Pavlom u Jeruzalemu i blo је posredan razlog njegovu hap~nju (Djela 21 ,29). Nadalje, Timotej se takoc1er pridru!io Pavlu na putu za Jeruzalem (Djela 20,4), ра ga stoga Pavao nije ostavio u Efezu .

2. E{e!ka hipoteza. Duncan2 з, koji zastupa efe§ko pori· jeklo poslanica iz sutanjstva, predlate mogu~nost pripisivanja pas­toralnih poslanica sli~nom razdoЬlju , ali se njegov prijedlog suo­~ava s mnogim Щkocarna. а) Iako motda postoji temelj za pret-

18

1

PASТORALNE POSLANICE postavku о efe§kom zato~enШvu , na osnovi postoje~ih podataka ne mote se izvesti krajnji zaklju~ak . te hipoteza stoga mora ostati na polju spekulativne teorije. Ь) Da Ьi isklju~io mogu~nost rims­kog zato~eni§tva Duncan mora zahtijevati ispravljanje teksta iz II. Tim 1,17 gdje se spominje Rim, ~to је postupak koji ~ini njegovu teoriju sumnjivom. с) Ako promatramo Pavlove poslanice kao cjelinu, crkvene upute koje se odnose na Efez ne Ьi se potpuno uklopile u razdoЬlje neposredno nakon Pavlove slut be ondje, ne· go Ьi tu trebalo smjestiti i rnisijsko putovanje na Kretu, §to, ~ini

se, Djela 20,3 1 isklju~uju24 . Nije vjerojatno da Ьi Timotej trebao tako izri~ite upute da је radio s Apostolom neporedno prije toga. d) Pavao spominje putovanje iz Efeza u Makedoniju Q. Tim l ,З) , Мо Ы se motda moglo povezati s Djelima 20: 1; a1i ako је to to~­

no , to se moralo dogoditi..nakon efe§kog zato~eni§tva koje predla­te Duncan. Nadalje , prema 1. Tim 1 ,З ., Timotej је ostao u Efezu , iako Djela 20 jasno govore da se ubrzo nakon toga pridrutio Pavlu na putu u Jeruzalem s ciljem da preda sakupђeni prilog tamo§­njim kr~anima koji su tivjeli u oskudici. lspravno је zaklju~iti da efe§ka hipoteza postavlja те proЬlerna glede pastoralnih ро~­са nego §to ih rjeb va.

З. Rimsko zatoceni!tvo. lako ima pokubja da se П. Ti-moteju pripi~ rimskom zato~eniJtw koje је spomenuto na kraju Djela, а druge dvije poslanice ranijem razdoЬlju povijesti Djela a­ppstolskih2 s , op~enito se prihva~a da ove tri poslanice imaju toli­ko dodirnih to~aka da Ьi bilo krajnje nevjerojatno razdvojiti ih na ovakav na~in . Kako је o~ito da sve tri ne mogu pripadati ovom razdoЬlju sutanjstva , takvo rje~nje nije prihva~eno .

Ь. Moguca rje!enja Budu~i da se povijesni podaci iz pastoralnih poslanica ne

mogu uvrstiti u izvjeMaj iz Djela, predlotena su tri alternativna rje­§enja. "Вeletristi~ka .. hipoteza, koju odlu~no zastupa Holz­mann2 6 , smatra sve osobne obavijesti itm.Шjenjim stedstvima ko­ja trebaju ostvariti privid vjerodostojnosti. Iz toga slijedi da Ьi se svako protuslovlje zasebno trebalo pripisati pi§~evom nesa~­nom uvidu u povijest . Ova se teorija, me4utim, mote odmah od­baciti, jer ne obja§njava i ne uzirna u obzir o~it realizam osobnih natuknica. Ро Haiтisonovim rije~ima, "One nose izvorni pavlovski

19

UVOD petat. One zvute istinito"2 7 . Щpoteza "drugog zatoteni!tva", ро kojoj је Pavao nakon povijesti iz Djela iml() razdoЬlje daljnjeg djelovanja, tradicionalno је objalnjenje osobn.ih obavijesti, te ga objerueke prihvataju gotovo svi biЬiieari koji zastupaju vjerodos· tojnost pastoraln.ih poslanica. Teorija fragmenata dr!i osoЬne obavijesti odvojenim fragmentirna koji se mogu usldaditi s bltno razlieitim situacijama povijesti zabiljetene u Djelima. То Jjeknje podrtava ve~ina on.ih koji ne mogu prihvatiti pavlovslco autorstvo, а koje је najpotpunije izloteno u Harrisonovu djelu. ОЬа potonja Jjeknja zahtijevaju pomno razmatranje. Teorija drugog rimskog zatofeniltva. Prema Djelima 28:30,31, Apostol је proveo pune dvije godine u unajmђenoj k~i. ali budu· ~~ da nilta drugo osim ovog nije reeeno, jednako је mogu6e da је Ыо osloЬoden, kao i da nije. Oni koji osporavaju Pavlovo autor· stvo eesto naglalavaju to !to Djela lute о njegovom oSiobo4enju, ali to predstavlja telkoou jedino ako se uzme da је povjesniear na· pisao cijelu Pavlovu povijest. Duncan28 је, medutim, pokazao da Djela sadne mnoge vremenske "slijepe pjege", te se stoga ne mo­te ni!ta sigurno dokazati iz njЊove tutnje о bilo eemu. U stvari, kraj"ja Ьlagost pritvora vile up~uje na osloЬodenje nego na mu· eeniJt'lo. Ako је mueeni!tvo bilo kruna pripovijesti Djela, telko se mote shvatiti za!to ga povjesnitar nije spomenuo.

Drugi razlog koji uputuje na vjerojatnost oslobodenja jesu Agripine rijeei s kojima se prokonzul Fest · oeito slofio (Djela 26,32). U svom izvje!t.aju carslcim vlastirna prokonzul nije mogao, imaju~i ovo na umu, blti nesldon Paviu, i to Ьi, slijede~i uoЬieaje· na rimska sudska pravila, vodilo k uspje!nom sudslcom postupku u razdoЬiju prije no !to је kr~anstvo stavljeno izvan zakona. Pos­lanice iz su!anjstva svjedoee о tome da је Pavao oeekivao oslobo· denje (Filemonu 22; Filipljanirna 1,25; 2,23.24)2 9 .

U prilog razdoЬlju daljnjeg djelovanja mogu se navesti odre· 4eni vanjski dokazi, iako postoje razlieita mШjenja glede njЊove vrijednosti. Neodre4ena napomena Кlementa Rimskog da је Ра· vao dolao do granica (to temuz) zapada mote znaeiti ili daje · sti· gavli u Rim · dosegao svoj cilj na zapadu, kako to tumaei На· risonЭO, ili da је dosegao zapadnu granicu carstva. Harrison3 1 ide u §irinu pobljajuti teoriju о posjetu Spanjolskoj, i to s obzirom na to da se kasnije patristieki tekstovi kqji se spominju u prilog od·

20

PASТORALNE POSLANICE lasku u Spanjolsku mogu objasniti kao dedukcije na osnovi Rim 16,2428. Medutim, teorija drugog zatoeeni~tva nezavisna је od putovanja u Spanjolsku, te se od nje gotovo mote razlueiti,jer o­na ukljueuje nastavak djelovanja na lstoku . Scblatterovoэ2 nili· ljenje da је Pavao u vrijeme pisanja poslanica iz sutanjstvaээ vet odbacio svoje putovanje u Spanjolsku najprihvatljivije је obja§nje­nje svih einjenica.

Euzebije izvje§tava da је Pavao Ыо poslan na nastavak slut­be propovijedanja nakon prve obrane, prije nego §to је zamio ti­vot muteniekom smrtu u Rimu34 . Ovaj Ьi izvje§taj, medutim, mogao Ьiti primjer pueke egzegeze na temelju osobn.ih obavijesti iz П. Timoteju, i nije vjerojatno da ima neku vrijednost'kao izdvo­jeno svjedoeanstvo. On је ipak vrijedan,jer pokazuje kako su se u ~etvrtom stolje~u tumatile povijesne pojedinosti iz pastoralnih poslanica. Nakon Euzebijevog vremena, kao obja§njenj~ prihvata· la se teorija oslobo4enja, ра iako је Haпison poblja na temelju tvrdnje da su kasniji pisci ponavljali raniju gre~uзs, tradicionalan stav motda sadrti vik istine nego §to Haпison dopu!ta. Potpuna odsutnost izri~itog ranijeg prihvatanja nije sama ро sebl dokaz da se hipoteza smatra neodrtivom, ali odsutnost svakog protudokaza ostavђa mogucnost oslobo4enja otvorenom. Zbog toga se ovi po­vijesni podaci ne mogu suprotstavljati vjerodostojnosti sve dok takva mogu~nost postoji. Teorija fragmenata. Harrison , ipak , smatra daje tradicionalna teo­rija neodrtiva iz drugih razloga; naime, u tom slutaju povijest Ьi se ponavђala u punom smislu rije~j36. Pavao ponovno posje~uje Troadu s Timotejem i TeofJ.Iom, ponovno odlazi u Milet,jo~jed­nom mu azijski Zidovi pritinjaju te§ko~e . opet ga progoni isti A­leksandar koji ga је progonio sve do Rima , i ponovno је zatvoren s istim ljudima s kojima је nedavno bio zatvoren: Lukom, Markom, Timotejem, Demom, Tihikom, od kojih potonje u оЬа slueaja §а. ђе u Efez.

Nije, me4utim, neoЬitno ~to је ponovno posjetio Troadu i Milet i ~to se ponovno susreo s mnogim od svojih ranijih prijatelja, ako је drugi put oti!ao na Istok nakon pwt~ja na slobodu. Bilo Ьi mnogo neoЬi~nije da se to nije zbilo. Sto se pak ti~e Aleksand· ra, nema razloga za poistovjetivanje Aleksandra iz 11 . Tim 4 s bu.' du~im fidovskim govomikom u nemirima u Efezu , niti se iz II.

21

UVOD Tim 437 mof.e naslutiti da је kova~ vrtio svoje subverzivno djelova­nje u to vrijeme 01 Rimu. Zbog toga su ti podaci previJe nesiguran temelj za teoriju о ponavljanju povijesti.

Нarrison, medutim, upravo na nevjerojatnosti takva ponav­ljanja gradi svoju teoriju fragmenata, zajedno s navodnim unutra!· njim suprotnostima osobnih obavijesti 11 Tim 438. Је 1i vjerojat· no, prigovara on, da је Pavao dao Timoteju to~ne upute kako da se ddl apostoloskog u~enja i da ga је zatim poturivao da lto br!e do4e zЬog blizine A~stolova odlaska? Ako to sve~ano i dojmlji· vo. opraJtanje shvatimo ozbiljno, on је morao znati da Timotej fJZi~ki nete moti izvrliti te naloge dok ne bude prekasno. А ako naloge trebarno shvatiti ozbiljno, oni nas primoravaju na to da pretpostavimo kalco se u tom oproltenju Pavao prelutno ogradio, lto Ьi opraltanje шnо dobrog dijela dojmljivosti i dirljivosti39 .

Nije 1i Harrison ipak pogrelno shvatio ~hu 11. Timoteju? U uspo· redЬi s 1. Timoteju i Titu, ovdje ima iznenadujute rnalo uputa ko· је se ti~ crlcve. Poslanica poglavito sadr!j osobne savjete i ohrab· renja Timoteju, i sva mjesta koja se odnose na crkveno uredenje toliko su optenita da nije uopte telko pretpostaviti da Ьi se Pavao njima dulje pozabavio, s obzirom na to da је, i!ini se, Ьiо svjestan da to lako mof.e Ьiti njegov posljednji susret s Timotejem. Ako је oakon uvodnog ispitivanja do poi!etka sudskog postupka trebalo proti stanovito vrijeme, Pavao se motda nadao da te Timotej na vrijeme•o st~i do njega. Ukoliko раЈс ne stigne, Timotej te posje­dovati ovaj posljednji dragocjeni spis svojeg ljuЬljenog u~itelja . Cak i kad Ьi ovo rjelenje lilavalo oproltajni pozdrav dirljivosti, treba li so ovaj slu~aj prosu4ivati na temelju unaprijed stvorene predodfЬe о dirljivosti? Nije li mofda i ta predodfba pogrelno shvatena?

Harrison ipak dr!i da se ovaj slui!aj ne mofe objasniti na za. dovoljavajuti na~in. te pokulava razraditi svoju teoriju da se sve osobne obavijesti pastoralnih poslanica mogu uklopiti u izvjeltaj zapisan u Djelima, iako za razli~ita mjesta i vremena. Njegov izvorni redQslijed izgleda ovako:

1. Tit З ,12-15 . Uputeno iz Makedonije Titu koji se na-lazi u Korintu, neposredno nakon Pavlova o~trog pisma tamo~­njoj crkvi. Pavao nala!e Titu da nastavi prema Epiru.

2. П. Tirn 4,1З-15 .20 .21а. Ponovno iz Makedonije na-

22

i Ј.

PASTORALNE POSLANJCE kon posjeta Troadi, kao lt,o se spominje u 11. Kor 2,121 dalje. Ti· motej se treba sastati s njirn prije zime.

З . П . Tirn 4,16-ISa . Napisano u Cezareji nakon Pavlove prve obrane.

4. 11 . Tirn 4,9-12,22Ь. Pavao је u Rimu i poziva Tirnote-ja da mu se pridrufi.

5. 11 . Tirn 1 ,16-18; З,10.11; 4,1 ,2а ; 5Ь-8 , 19,21Ь-22а. Dijelovi posljednjeg Pav1ovog pisma Timoteju .

Kasnije је Harrison srnanjio broj fragmenata na tri, povezu. juti 2. i 4 . te З. ј 5. te је kao mjesto· pisanja prvog fragmenta odre­dio Nikopol, а drugoga Rirn42 . Valja prirnijetiti da u vezi s ovim fragmentirna ne postoji jednoglasno slaganje me4u zastupnicima ove teorije, kao l to te pokazati usporedba McGiffertove, Falcone­rove ј Eastonove sheme s Harriso!)ovom43 . Harrisonova teorђa krajnje је nevjerojatna iz slijedetih razloga:

1. Proturije~i јој razЬijenost tzv. fragmenata . Tellco је vidjeti kaJcav је bio postupak kojim se urednik 11. Ћmoteju slu1io pri pokulaju da sa~uva ove izvorne fragmente za potomstvo. Tel· ko da ih је mogao vi1e isprernijelati nego lto је to o~ito u~inio u ~etvrtom poglavlju, i!ak i da је bio potpuno nekriti~an i da mu је nedostajao ne samo povijesni uvid nego i zdrav razum. lpak ostaje i! injenica da i!etvrto poglavlje ne zvu~i poput slu~ajne zbrljotine i moralo Ьi se stoga pretpostaviti, na osnovu Marrisonove tvrdnje, da је urednik uradio svoj posao nadljudski dobro i odstranio sva­ku sumnju о zbrkanosti sve dok kritika devetnaestog i dvadesetog stoljeta nije otkrila nered44 . '

2 . Oi!uvanje ovih nepovezanih fragmenata predstavlja drugi proЬiem, jer su oni najvetirn dijelom fragrnenti koji oЬi~no ne privlai!e posebnu patnju. Cak i da је neki od prvih kr56ana koji se bavio sabiranjem starina slui!ajno otkrio, а uz to i visoko cije­nio, izvorne Pavlove ostatke, svejedno Ьi valjalo imati prikJadan motiv za njihovo tako nepravUno uklju~ivanje u poslanice Titu u U. Timoteju. То, medutim, Harrison i ostali zastupnici teorije fragmenata ne ~ine na zadovol]avaj\Юi na~in . Nije dostatno ustvr­diti da је urednik pavlinist sastavio poslanice da Ьi sa~uvao frag­mente, а da је drugdje dodao fragrnente postojetih koncepata ро· slanica da Ьi роја~~о njihov autoritet i osigurao njihovo prihva­~anje . То se mofe ustvrditi jedino ako se mogu navesti prikladne

23

UVOD uspored~e ~ tog razdoblja kao dokaz da је to Ыо uoЫ~ajen pos­tupak ranokr!tansko knjitevnosti. Me4цtim, .tak..-e se usporedЬe ne щogu na6i.

З. Као proces povijesnog istra!ivanja, Нaпisonova teori-ja fragmenata izloten~ је kritici, jer se temelji na nedokazanoj а priori. pretpostavci da Djela sadrte potpunu Pavlovu povijest. Znanstveno nije opravdano promijenfti karakter povijesnog doka­za (kao !to to teorija frasmenata uspjelno eini s osobnim obavi­jeitirna iz putoralnih poslanica) zato lto se ne slate s drugim prih­vatenim povijesnim podacima.

V. CRКVENA SIТUACUA Oni koji opovrpvaju Pavlovo autontvo oЬi~no smatraju

da је cdcvena situaclja kako se opisuje u pastoralnim poslanicama vrlo sliena onoj iz ranog drugog stoђe6a, te је zato crkvena struk­tura previle razvijena da Ы pripadala Pavlovom vremenu. Каd Ьi dokazi iiU u korilt ovoj tvrdnji, bilo Ьl, naravno, nemogu6e odrt.a­ti vjerodostojnost piama, ali iatrdivanje podataka pokazuje upra­vo suprotno. Prfje neao lto se pozabavimo podacima iz pastoral­nih poslanica treba primijetiti da је potpuno pogre!no smatrati Poslanice prirutnicima za vo4enje crkve u smis1u u kojem su se upotreЬljavali kasniji prirutnfci, i to zato lto se u poslanicarna go­tovo uo~e ne mogu nati upute u vezi sa upravljanjem, odnosima s vlastima i Ьogoslutenjem. Cjelokupno crkveno ueenje (1. Timo­teju 3,1-13; 5,3-22 i Tit 1,5-~) sadrti otprilike tek desetinu sadr­!aja pastoralnih poslanica, а i to se vik odnosi na osoЬije, nego na slutЬu. Ovo. se stanoviJte na prikladan naein mof.e izraziti ovako:

1. Spominju se slu!Ьe biskupa (episkopos), starje§ine (presbytetOs) i 4akona. 1 u 1. Timoteju i Titu od biskupa se traf.e odre4ene kvalitete zdravog karaktera, ali valja primijetiti da one nisu ni ро eemu iznimne. Zapravo zaeu4uje daje tako niske krite­rije uo~e trebalo posebno navoditi. Znatajno је da se od biskupa u оЬје poslanice zahtђeva sposobnost pou~avanja, a1i to nije viJe nego lto Ы se ~ekivalo od odgovornijih ~lanova crkve. Samo 1. Tirnoteju sadrti upute za izbor 4akona, ali se ni!ta ne govori о nji­hovim dutnostima.

2. U оЬје poslanice izrazi "starje§ina" i "biskup" kao da se upotrebђavaju neizmjenieno. Tit 115-7 ja.sno potvr4uje da se о-

24

1

Ј

~

1

PASТORALNE POSLAМCE va dva izraza upotrebljavaju za iste ђude, i novozavjetni struenjaci danas uglavnom prihva6aju ovu tinjenicu45 . U tom se· slu~aju iz. raz "Ыskup" ne Ьi u pastoralnim poslanicama mogao upotreblja­vati u kasnijem smislu hijerarhijskog episkopata. U ovim pismima stvarno nema ni~ega lto Ы govorilo da је biskup sam upravђao za­jednicom, niti da је svaka zajednica Ьila ograni~ena da ima jednog biskupa. lstina је da se о biskupu uvijek govori u jednini, а о star­je!inama u mnof.ini. Me4utim, ova upotrebajedninetreba se shva­titi u generi~kom srnislu, tj. da se odnosi na Ьiskupe kao posebnu skupinu, i iz ovog se detalja ne mote ni!ta zakljutiti. .

З. U 1. Timoteju 5,3-16 posebno se spominje skupina poznata kao "udovice". Ovaj ulomak govori jedino о. tome kako valja voditi popis, kamo treba upisivati udovice ako trebaju pot· poru crkve. Ovo јо§ nije dovoljan dokaz da је rijet о zasebnom re­du .

Na temelju ovih podataka stvorena su dva opretna zakljut­ka. Tradicionalno је shva6anje da u crkvenoj situaciji, kako је opi· suju pastoralne poslanice, nema ni!ta lto Ьi iziskivalo njihovo smjeitanje u vrijeme nakon Pavla. S druge strane stoji shva6anje koje drte kako oni koji smatraju pastoralne poslanice potpuno iz. rniiljenim, tako i oni koji vjeruju u izvorne fragmenfe, daje crkve­no uredenje previ~ razvijeno da Ьi se moglo pripisati crkvi sredine prvog stolje6a. Harrison ovako izra!ava potonje shvacanje: "Crk· veno ure4enje i atmosfera pretpostavljeni u ovim poslanicama predstavljaju stupanj razvoja vi& od onog za koji imamo ikakve dokaze iz vremena Pavlova tivota ili apostolskog razdoЬlja, ali su potpuno u skladu s razdoЬijem kojem ih pripisuje liberalna kriti· ka46 . Ako је Harrisonova tvrdnja totna, to Ьi Ьiо jak razlog za odbacivanje autentitnosti, ali mof.e li se ovo stanovilte dokazati?

U obradЫ ovog ptistupa sa stanovilta crkvenog razvoja na­brojat се se i ispitati razlozi koji su naveli neke stru~njake da od­bace prvo stoђece kao vrijeme pisanja pastoralnih poslanica na temelju kasnije i razvijenije organizacђe koja se u poslanicama odratava.

(а) Smlltra se da Pavla nije Zf!nimoo nacin vodenja crkve Ova ideja, prisutna u novozavjetnoj kritici od vremena В. Baura, temelji se na pretpostavci da su velike evangelizatorske poslaџice u prvom redu mjerilo Pavlova pristupa. Budoci da ni u jednoj od

25

UVOD njih on ne pokazuje ni najrnanje zanimanje za ustrojstvo crkve , to zna~i da on о tome uo~e nije ra.zmi!ljao. Zapravo је obrnuto. On је odredio vrtenje karizmatske slutЬe unut.ar korintske zajednice. Postoje, me4utim, jaki dokazi da је Pavao zapravo razmUljao о crkvenom ustrojstvu gdje su to zahtijevale okolnosti. Ukoliko po­datak iz Djela 14,23 - gdje se kafe da su Pavao i Barnaba rukopo­lofil.i starje!ine u svim jumogalatskim crkvama koje su bile osno­vane na prvom misijskom putovanju - nije anakronizam, kao !to to tvrdi Easton•47 , apostoli mora da su uvi4ali potrebu za susta­vom starje!ina na samom po~etku misije me4u poganima, bar u nekim zajednicama. Cini se da је jedini razlog shv~anju ovog od­jeljka kao anakronizma taj !to on ne podrtava teoriju da se sustav stalje!ina razvio kasnije da Ьi se, izme4u ostalog, zadovoljila pot­reba za ~uvarima i prenosiocima tradicije. Me4utim, samo nekri­ti~ne i neznanstvene metode mogu dopustiti takve promjene do­kaza u interesu unaprijed stvorene teorije.

Shvatanje da је Pavao prihvatao ust.anovljene dumosti unu­tar crkve nadalje potvr4uje ~injenica da spominje Ьiskupe i 4ako­ne u fdipskoj ·~kvi (Filipljanima Џ), koji su usputno spomenuti poslije oЬi~nih vjerniJca41 . Ne mo!e se ustanoviti је li Pavao Ьiо u nekoj vezi, i u kakvoj, s njihovim imenovanjem, ali to barem nije nezamislivo, jer је Apostol osnovao tu crlcvu i ona је bila u vezi s njim, kako se vidi iz Poslanice Filipljanima. Easton, pak, smat.ra da u ovom stihu (Fil 1,1) rije~ episkopoi ne mo!e ozna~avati up­raviteђa - stalje§inu u kasnijem smislu rije~ . nego је to skupna ri­je~ koja se odnosi na slutbenike bez obzira na slu1bu ili polot.aj. Takvo shvatanje me4utim, previ§e nalikuje modifakaciji dokaza u interesu teorije da Ьi zaslutilo ozbiljnije razmatranje. Мо1е se sa­mo re~i ako је motiv pisanju pisama Filipljanima bila Pavlova telja da izrazi zahvalnost za poslan dar, tad Ьi Pavao svakako u naslov i uvod ukJju~io i slutЬenike koji · su nesumnjivo bili odgovorni za sabiranje. Ni u kojoj drugoj Pavlovoj poslanici ne pojavljuje se ta situacija, i time bi se mogla objasniti ~injenica da se u pozdravu drugirn crkvama ne spominju crkveni slu1benici. Usporedi, me-4utim, 'Rejasnu aluziju na "one nad nama" u 1. Solunjanima 5,1249 •

Drugi pravac zaklju~ivanja poiazi od Ef 4,11, gdje se medu slvf.barna spominju "pastiri i u~itelji" , ~to opisuje jednu slutbu, а

26

t

1 '·

PASTORALNE POSLANICE ne dvjje. O~ito su u vrijeme pisanja ove poslanice postojale iazno_ vrsne dumosti, iako Ьi to moglo pridonijeti onima kOji, poput Eastona, smatraju Poslanicu Efetanima kasnijim nepavlovskim djelom.

Postoje, dakle, znatni d6kazi koji pokazuju da је 'Pavao mis­lio na crlcveno ustrojstvo. Cini se da је Ьiо dostatno savitljiv u svom pristupu i da је dopu!tao svaki sistem koji је odgovarao lo­kalnim uvjetima i koji је potjecao od Svetog Duha. Najja~i protu­dokaz shva~anju da је Pavao bio nezainteresiran za crkveno ustroj­stvo nalazi se u njegovim rije~ima efe!kim starjelinjarna (Djela 20 ,28)5 0 . ''Pazite na sebe i na sve stado u kojim vas Duh Sveti po­stavi nadglednicima, da pasete Crkvu Вotju, koju ste~e krvlju svo­jom". Ovo је potvrda da је Sveti D~ ustanovio efe!ki starje§inski sustav i posredna potvrda da је takav sustav funkcionirao stanovi­to vrijeme prije nego ~to је stigao Timotej i preuzeo svoje dutnos­ti. Nadalje, zna~ajno је da se Pavao obrata tim stalje!inarna kao Ьiskupima ( episkopoi).

(Ь) Smatra se da postoralne pos/anjce pretpostavljaju sustav up­ravitelja- starje/ina koji пе Ьi mogao funkcionirati и apostolsko doba Easton obja§njava temelj svoje kritike ovako: "Stalje§ine su, ро defmiciji, rovari i tuma~i tradicije ; oni, me4utim, nisu mogli djelovati dok sama tradicija nije bila ustanovђena, dok 'vjera' zaista njje bila 1ednom zauvijek prenesena svetima'. Nђе li Eastonova defmicija "stalje~ine" preuska? Iako је starje!inski sustav nesumnjivo izgrac1en ро hebrejskom uzoru, kao !to Easton jasno pokazuje, to ipak nije opravdanje za pretpostavku da је kr~ansko shv~anje .&lutЬi bilo ograni~eno svojim hebrejskim podrijetlom. Cak i ako је Eastonova ograni~ena defmicija valjana, to ne zna~i da sustav nije mogao funkcionirati sve dok tradicija nije bila ustanovljena, jer је isto tako postojaJa potreba da se sa~uva tradicija koja se razvija. O~enito se priznaje da u pastoral­nim poslanicama postoje stanoviti dokazi shva~anja da su lokalne vode trebaJe Ьiti prenosioci tradicije (npr. ll. Timoteju 2,2; Tit 1,9), а Timoteju је upu~eno vi§e uputa da ~uva "istinu" koju је primio kao zalog ili povjereno dobro, no to su toliko temeljni zahtjevi za svaku crkvu koja 1eli pretivjeti da se ne smije ~uditi

27

UVOD tto to Pavao 1p0mlnje kao zahtjev и budutnost.

(с) . . Smlltra se Щl/t crk'ЮUZ organjzacija vec uspostavljena, а za ·,о је пџЬw d4/t ~ apostolskog doba pюteklo stanovito vrijem~. Glavni dokaz koji se navodi u korist ovom smjeru kritike jest 1. Tirnoteju 3,6, gdje se izri~ito lcaU da biskup ne smije Ьiti novo· obr~nik (neophuto1). Na prvi se pogled mote u~initi da takva odredba isklju~uje crlcw koju је tek рrђе nekoliko godina osno­vao -postol Pavao, no takav zaklju~ak nije nuf.an. Crkva u Efezu vjerojatno је jedna od najvetih etkava koje је Pavao osnovao, jer је u tom gradu proveo tri godine, i nakon nekoliko narednih go­dina ondje је bilo mnogo kr~ana koji su upraYO dolli do spomaje vjere te drugih koji su bili krltani od po~etka. OЬi~na је razЬOri· tost stajala iza uakraavanja prava prvima da budu izabrani za b~­kuplku slutbu, all nije potrebno zamilljati one koji su imali to pravo kao ~asne atarce s dugim pripravni~kim statem. Као i u svim pririutivnim zajednicama, i na za~etku crkve moraju se podu­zeti stanovtte mjere da Ьi se odabrali neld ~lanovi za posebne od· gowmosti. Вrojeani rast crkve omogutio је stroti izbor zbog !ire baze iz koje se bira. U 1. Tirn 3,6, dakle, Apostol upozorava jedi· no protiv prebrzog promaknuta.

Motda је Ьema~ajno da se u uputama Titu ne spominju "neofiti", а razlog motda leti u tome lto је kretska crkva nastala mnogo kasnije nego efelka, ра. Ы stoga takva zabrana bila neprik· ladna. Ne smije se previdjeti ni ~injenica da је postojao starje!ins· ki sustav, koji је, prema Djelima 20, svakako funkcionirao u Efe­zu i koji је motda zarnislio i sam Apostol, а kojije stupio na sna­gu neposredno nakon njegova odlaska.

Као dokaz u korist potpunije razvijene crkve navodi se i po­stojanje tzv. udovi~kog reda. Medutim, ako 1. Tirn S. i shvatirno kao opis usebno udovil!kog "reda", lto је krajnje proЬlernati~no , nета podataka о tome kad је takav .red nastao5 1 , ра Ьi se ovaj u­lomak mopo upotrђeЬiti kao dokaz za kasnije vrijeme nastanka pastoralnih poslanica jedino onda ako Ьi se pojavili takvi podaci. Ро o~em priznanju ni jedan drugi novozavjetni tekst ne podupi· re ideju о takvom tenskom redu, ali postoji vjerojatnost da su 1е· ne vet,rano slutile ро zajednicama. Каq mogut dokaz za to uzima se Feba, koja se 1p0mlnje kao "diakonesa" (Rim 16,1), iako rђе~

28

t

1' 1 1

У'

.1

1

1

PASТORALNE POSLA.NICE koja је ovdje upotrijeЬijena vjerojatno ozna~uje slutЬu o~enito i ne odnosi se na poseban reds 2.

(d) Smatra эе da su dutnosti Timoteja i Тita srodne dutnostimtl blskupa lgnacijeva tipa U vt'!zi s ovim shva~anjem Easton We: "U Tirnoteju i Titu mote­mo otkriti lganicijevske Ыskupe u svemu, osim u nazivu.'..s 3 On nadalje tuma~i odsutnost samog naziva namjernim izostavljanjem od strane pastora, koji је previJe zaduЬijen u anakronizam pavlov­skog pisma. Cinjenice na kojima temeђi svoju pretpostaтku jesu:

1. Tirnotej i Tit su prilikom rukopolaganja primili dar autoriteta, 2. oni su ро polot.aju· vi!i od ostalih staJje!ina, jer su im dutnosti odgovornije; З. oni trebaju irnenovati starjeline i rje­!avati sve tutbe protiv starje!ina (ova posJjednja to~ka osoЬito se spominje u vezi s Timotejem); 4. oni su odgovorni za pou~avanje i disciplinu . Easton tvrdi da su sve te dutnosti bile osobine biskupa Ignacђeva tipa, i u tome nesumnjiYO irna pravo. Medutirn, kada zaklju~uje da zЬog toga Tirnotej а i Tit moraju Ьiti Ьiskupi istog ignacijskog tipa, kriv је za поп sequitur, jer ove dutnosti da Ьi se ostvarile . ne zahtђevaju monarhi~ld episkopat . Njih su mogli jed­nako tako obavljati apostolski predstavniciS 4, kao ito је Timotej predstavljen u Djelirna, а obojica, Tit i Timotej, u drugim pavlov· skim poslanicama.

Ovakav smjer zaklju~ivanja, rnedutirn, podlђe1e ozbiljnijirn primjedbama. Prvo , pisac Ьi zacijelo, spominju~i slutbu i dutnos­ti Ыskupa, razjasnio da u svakoj crkvi samo jedan ~ovjek treba obavljati ovu slutbu , jer Ьi tada oalozi imali mnogo v~e zna~enje za crkvu drugog stoljeta. Drugo, on Ьi tako4er izostavio "Ьislcup" ne prave~i razlike prema "starjelinama .. 55 . Tr~e. svakako Ьi dao neke odredЬe . za nastavljanje njihove slu!Ьe (reda) all toga uo~e nета.

ScottS6 ukratko opisuje Tirnotejev i Titov polotaj ovim ri· je~ima : "Njihova је uloga jednostavno u tome da slu!e kao veza izmec1u Pavla i' budute crkve, predaju~i ono §to su ~uli od njega povjerljivim ђudima koji ~ opet pou~iti druge ... (П Tirn 2,2). Ovo је pravedna tvrdnja ~ovjeka koji ne podrtava Pavlovo autor~­vo, ali koji u naslovnicima ovih pisama ne vidi ni!ta §to ne Ьi bilo u skladu s Pavlovom situacijom. Као potkrepa ovome mote se na-

29

UVOD vesЦ Loctoю milljenje: " ... llllipmolt u vezi s to~nim polof.a­jem lto su р zauzima1i Timotej i Tit i nesigurnost 1t.o se ti~e od-110sa epЬkopoi i presiJutero_i, te potreЬe z.a vo4enjem Ьogo!tovlja u kojem.aadjeluju IID1Ikarci i f.ene, potpuno аа razlieiti od situacl­je koju osl.ikavaju lgnacijeva pisma te uputuju na vrijeme prije po­tetka druA ltoljeta".57 Slifan z.aklju~ak daje Clog, koji kaf.e:

· ''Uslrojstvo·cdcve ne nadi18zi ohire prilika lf8da kao lto је Efez Ш misij*os podru~a poput Кrete, gdje је krltanstvo ukortjenje-110 ~ nekoliko·aodina i ono Ьi odgoYU'IIo svakom vremeou iz­me&J 60. i 1 ОО. socf.joe ро Кristu,lto ma~i da ne proturijeei pav­lonkom autoпnu.s•

Preostaje da aЬeremo dokaze z.a etkvenu situaciju koji ~ine poz.adinu putoralnЉ poslanica Ьdа ih prihvatamo k.ao izvoma PavloVa piama. U vrijeme qfhon pisaoja vet је poltojao ustaljen aastav uunja koji аа apostoli potvrdili, а koji је Ьiо predan poseb­nim apostolddm predltmlicima tj. optenito crkvenim starjelina­ma. Crheni llu!Ьenici postmjali аа se ordinacijom, pri ~emu је polapnje ruJcu limЬolizinlo prenolenje poseboog dara z.a obav­ljanje te du!Ьe. U аЬата аа poltojale raznovnne slu1.Ьe, i sna!-110 аа se nqlalanle monlne ocllike mь k.andidata za slu!Ьu. Ta­ko einjenice о ak~. • o..m putoralnih podanica. ne daju sa­mo aliku сrЬе koja se uredoo i mimo razvija5 ' nego pokazuje Apostola u OIOЬitom njet1u Ьо graditeђa crkve. Ni;je rije~ о to­me da је u nojim posljednjim godinama oljetk> jaku sklo110st pre· ma pravovjemosti i organizaciji, nево је d8o oltroumne upute za 0110 vrijeme kada otevici apostoli budu nestaJi, а Вof;ji se Duh bu­de shWo drugim sredstvima d8 u~ravlja svojim narodom.

Vl. НEREZE КОЈЕ SE ODR.dAV AJU U IOSLANICAМA · Odnos prema k:rmm ueenjima koja su bila prolirena u vrije­

me pisanja pastoralnih podanic:a od prvorazrednog је zna~enja za njiЬovo proufavanje, jer аа ta uUпja nesumnjivo jedan od uzroka pisanja posl.anica. Мnogi struenjaci drf.e da su hereze .koje se uotavaju u poslanicama srodne onima koje su se lirile na potet.ku drugog stoljeta, i zato putoralne poslanice mora da su iz tog raz­dobђa, ра ta.ko niti ne potje~u od Pavla. Ponovno mot.emo пaves­ti Eastona kao predstavnika tog shvaWija: "Ova z.ajedni~ka svrha nih triju pisama, t.estina opomena i promilђena upozorenja upu-

30

PASTORALNE POSLANICE ~uju па to da se Ьitka nije vodila protiv apstraktnog zastranjenja ni protiv VUe Ш manje a.kadems.kih lutanja nekolicine .pojedinaca (usporedi 1 Tim 1,4}. Кr~~anstvu је zaprijetila suvisla i mоспа he­reza, koja је bila to opas.nija zato ~to је tvrdila da posjeduje оЬја· vu boZзns.kih stvari, dublju od one koju izlэle crkva (Tit 1,16; II Tim З ,7; 1 Tim 1,7 itd)60 . Юju<5na fraza ove tvrdnje"jest "suvis­la i mо~па hereza", jer, a.ko se to mote potkrijepiti, to Ьi o<5ito predstavђalo nadgradnju kakva se ne mote па~i nigdje drugdje u apostolsko doba. Me<!utim, potkrepljuju li unutra~ji dokazi ova­kav za.klju~a.k? Slijede~i pregled obraduje sva.ku poslanicu zaseb­no, а zatim se poku!avaju sэleti osnovne zna~ajke dokaza da Ы se otkrilo mofe li se па~i ikakva dosljednost.

U 1 Tim 1 )-7 Pavao kэle Timoteju da zapovijedi "nekima neka ne пau<5avaju drugih nauka i neka se ne zanose beskrajniщ bajkama i rodoslovljima". Ove osobe o<5ito su zudjelfl da budu u­~itelji Za.kona, а da ga nisu shva~ale. О rije<5i "rodoslovlja" пuюgо se raspravlja , ali se ~ini da је Hortov za.klju~a.k iz ovog ulomJca6 Ј -

da su hereze iz pastoralnih poslanica ufe povezane s heЬrejskim legendama nego s gr~kom spekulativnom rnisli • prilitno prihvalji­vo obja.~jenje razbacanih <5injenica koje nam stoje па raspolaga­nju62. Zanirnanje za Za.kon u ovom ulomku potvrduje ovaj zak­lju~ak63 .

Slijedeci podata.k iz 1. Timoteju jest nejasna пatuknica о o­nima koji su dozivjeli brodolom vjere, а od kojih su posebno spo­menuti Himenej i Aleksandar ( 1,19 ,20}. Ovo se vjerojatno treba povezati s odjeljkom и 11. Timoteju 2,17 i dalje, gdje se spominje <5ovjek koji se zove Himenej, а koji је zastranio od istine tvrde~i da se uskrsnuce ve~ dogodilo. Medutim, u ovom potonjem slu~aju njegovo је ime spomenuto s Filetom, а ne s Aleksandrom. U prvom је odjeljku jasno da su spomenute osobe pravile Apostolu znatne i opasne proЬleme, jer se govori о poduzimanju tako o~t­rog postupka kao !to је "predati Sotoni" (vidi biljeiOcu za 1. Tim Ј ,20). Easton64 pretpostavlja da ll. Timoteju mora prethoditi 1. Timoteju, ра zato smatra postupak prema Himeneju iz 1. Timote­ju dokazom za sve netolorantnђi duh crkve. Vjerojatno је, mec1u­tim, da u П . Timoteju Pavao sa.mo spominje ove ljude kao primjer bezbotnog brЬljanja. U tom se slu<5aju ne mofe donijeti nikakav vremenski za.klju<5a.k na temelju njihovog usputnog spominjanja.

31

UVOD Eastonova Ы hipoteza zahtђevala protjecanje 1.!\atnog vremenskog razdoЬlja izme4u tih dviju .poslaШca, а to је vrlo nevjerojatno.

U 1. Timoteju 4 ,1·5 nalazimo zanimljiv podatak koji govori о "doktrinama о .demon.irna", а posebno spominje isposni~ke О· Ьtеаје kao lto su bezbra~nost i odbljaЩe hrane. Potonju pojavu nalazimo i drugdje u Paviovim aluzijarna о krivom u~enju, jer је hereza iz Kolosa o~ito sadrtavala sasvirn odredene odredbe u vezi s hranom (Коl 2,16. 20-22), eak је i u crkvi u Rimu bilo nekih koji nisu pravilno shvatali pitanje hrane (Rim 14). U pism~ Koto: lanirna, pak, nema ni jedne aluzije na bezbotnost. Bud\161 da su ove Pavlove rђeei viJe proroeke nego povijesne, s pravom mof.e· mo pretpostaviti, kao !to predlaf.e Вernard65 , da ovaj obl~aj јо! nђе u1ao u crk\'enu pr~. U tom slueaju Pavao samo upozorava Timoteja na rn<>gu6e pravce razvoja, koje је jasno predvidao i koji su .е ve~ J1I08li Zarnijetiti izvan kr&eanske zajednice. Zna se; na primjer, da је najstrot.a esenska sekta prak~icirala bez~raenost66 .. Zanimljivo је uooiti da Pavao u 1. TimotC]U 4,3-5 daJe krltansld

odaovor na odbljanje hrane, ali ne i na bezbra~nost. Razlog mof.· da le!i u tome lto је i on sam f.ivio u bezbraenosti, a1i ga nije htio

nametnutl svim laltanlma. Jedina mjesta·gdje se nesumnjivo govori о krivom u/:\enju је·

su 6,3-5, gdje se ponavlja upozorenje protiv prepirke i raspra~, ~е 6,20, usk.o povezane s prvim, ali koje povezuje ЬezЬotno brЬlJanJe s rijeei anJitheseis, о. kojoj ~ mnogo raspravlja. Potonja se rijee eesto pojavljuje u gnosticizmu drugog stolje~. a1i је sasvirn nejas· no nalazili li se u bilo kakvoj vezi s Marcionovim "Antitheses". Easton primjeroje: ''Svaki је govornik bio oprernljen moo!tvom aлtitheses kao dђelom svoje svaldddnjice'467 , i ovaj tekst ne mo­ra govoriti nilta viJe od toga.

U 11. Timoteju naglasak је poлovno, osim u Himenejevu slueaju koji је ~ spomenut, na neЬitnim raspravama (2,14.16. 23). Apostol nastavlja s opisom posljednjih dала, znaeajka kojih 6е blti oni koji imllju оЬIЩе poЬotnosti, ali snage su se njezine odnkli (3,5). Na sliean naeiл predvida vrijeme kada ~е ljudi f.iv. jeti u pof.udarna i f.eljeti da ueitelji govore ono §to godi лjihovim u§ima (4,3). Ova apokaliptieka predvidanja, medutim, ne mogu pru!lti dovoljлo podataka da Ы se odredila priroda tada!njih skre­tanja, koje Pavla osoblto briлu. Doditno razmatranje ovih raspra·

32

t

PASTORAIJVE POSLANICE va u osobnijoj , drugoj, poslanici Timoteju pokazuje da se apostol boji da njegov namjesnik ne posveti previ.!e paf.nje ovim tricama, а on sam rnisli da Ьi bilo najbolje da se tovjek na njih uo~e niti ne osvr~e.

Stih iz Tita 1 ,10 znaeajan је jer spomiлje prazлorjetne iz obrezanja, §to manje-vi§e jasno govori da је posrijedi hereza f.idov­skog porijekla. То shva~anje podupiru fidovski rnitovi, koji se kas­nije izrieito spom.inju (1 ,14), u usporedЬi sa slitnom a1i neodrede­nijom aluzijom iz 1. Tirnoteju 1 ,4. lsprazni i beskorisni razgovori kasnije se spomiлju u 3 ;Ј ј povezani su s rodoslovljirna i sukoblma oko Zakona (usp 1. Tirn 1,7 .8) . lz ovih se podataka vidi da su se na Кreti pojavili neki oЬlici f.idovskih hereza, potpuno spekulativ· ni i nevaf.ni.

lako su izmedu efe~ih i kretskih krivih u~enja nesurnлjivo postojale manje razlike, glavnije zлatajke kao da su irn zajednit­ke, i s punim opravdanjem mof.e ih se smatrati odvojenim izraiaji· ma tadaШjih o~ih kretaлja . Na temelju razmotrenih podataka naredne tiajeruce mogu se dodati u saf.etO!f1 obliku: 1. Utehje је bilo opasno, vi.!e zbog svoje nevaf.nosti nego zbog neispravnosti. 2. Ono је vodilo u dva suprotna srnjera: s jedne strane u isposni§t. vo (1. Tirn 4,14), а s druge strane vjerojatno u razuzdanost (§to se mote zakljutiti iz 1. Tim.S ,2). З. lmalo је mnoge zidovske zna~aj­ke, kao ~to se vidi iz Titu 1,10.14;1. Tirn.1,7; Titu 3;Ј. 4 . P.osto· jalo је nekakvo sveobuhvatno zanimanje za rodoslov1ja.

Treba razmotriti dva proЬlema koja proizlaze iz ovih poda­taka. Prvo, u kakvom se odnosu nalazi ovo krivo utenje i griostici· zam drugog stolje~a? Drugo , је li Pavlov natin postupaлja prema krivim u~iteljima u skladu s njegovirn pristupom kolo~oj herezi? Kad Ьi odgovor na prvo pitanje pokazao лeporecivu vezu s razvije· nirn gлosticizmom, to Ьi Ьiо od.lueaл dokaz protiv Pavlovog autorstva, §to Ьi isto tako Ьiо ј nijeean odgovor na drugo pitanje. Zbog toga su ova ispitivaлja od neprocjenjivog znaeenja .

(а). Odnos krivog utenja i gnosticizma drugog stoljeea Da Ьi se pokazala vremenska usporednost, iznose se slijede~e zna­eajke koje su zajednitke gnosticizmu i herezi naznatenoj u pasto· ralлim poslanicama:

1. Gnosticizam је u blti Ьiо dualizapl. Predlagao је razli·

33

UYOD ~ite sisteme, svrha kojih је bila da premoste provaliju ~ettu ~­ga i ·zlog. svijetao P1od tahog dvojstva .vidioo se u ~tom ~~t­vu, na primjer u zabwd stupanja u brak, 1 ottnm ogtanl~enJuna uzimanja nekih vrsta hraneo

20

Prisutna је bila sklonost prema alego~anju Starog zavjeta, iako је Marcion, koji stvamo nije bio gnostik u potpunom smislu, sasvim odbacio Stari zavjet · о о •

з. Gnosti~ka је kristologija uglavnom bila do~etist1~~ -0na је poricala mogutnost utjelovljenja, zЬog vjere da Је rnateПJa ро sebl zla. lz istog razloga nijekala је ~varnost ~~snut~o

4. Postoje brojni podaci о duhu neiskrenost1 1, u kraJ·

njim slu~ajevima , о zvjerstvirna. . Iz ovoga Ьi se nesumnjivo mogla obraniti pretpostavka da su

pastoralne poslank:e odgovor na opasna skretanja poput navede­nih. Каdа se, na primjer, 1сШ da је Кrist "jedini posrednik izme-4u Вор ,i ljudi" (1. Tim 2,5), to Ьi Ьiо dobar krltanski odgovor na teoriju Ьelkona~nih ernanacija u razvijenijim gnosti~kim susta­vima. Ova Ьi tmtnja, me4utim, jednako dobro odgovarala svakoj druaoj situadji u Јсојој ., Кristov jedinstven posrednit!ki polotaj stavlja u pitanje, i nije nutno prildanjati ., gnosticiz.mu u potrazi za njegovim najranijim primjerima. То mora da је Ьiа jedna od najstarijih Jcriza ktiWllke apologetike.

Moglo Ьi se, раЈс, smatrati,lc.ao lto Easton68 zapravo pred­IШ, da 11. Timoteju 3,15-17 predstavlja motda, ukor zbog odba­civanja starozavjetnih spisa, а Tit 1,14 i 1. Tim. 1,7 zЬog alegori­ziranja Pisma. Sklonost prerna ovom potonjem blla је vrlo raspros­tranjena i pnsutna u hebrejskoj spekulativnoj misli prvog stolje~. dok prva tvrdnja ne mora irnati nikakve veze s tendencijom od­bacivanja pisma (vidi blljelku uz 11. Tim.3,15-17)o Кtistologija pastoralnih pollaRica svakako Ьi bila korisna za pobijanje doketiz­ma, ali izravno ne Jcorisnija od bilo Јсоје Pavlove poslanlce ili,lto se toga ti~e, bilo Јсоје druge novozavjetne lcnjige u Јсојој је dostat­no izlouna nauka о Кristovoj osobl. Poricanje usktsnuta је, me· ttutim, mnogo sigurnija dodirna to~~o о о о о

Neiskrenost i zvjerstva gnostika pokazuJU zapanJUJutu slie-nost sa zlom Јсоје su lirili krivi ueitelji iz 'Pastoralnih poslanica, ali klju~no је pitanje ne prouzro~uju 1i sli~ne pogrelke uvijek sli~­ne posljedice, jer ako је tako (а postoje" jaki razlozi da se u to vje-

34

PASTORA.LNE POSLANICE ru4e ), sli~nost posljedica ne. mote se uzimati kao dokaz za jedinst­veno porijeklo о

Vidi se, dakle, da је jedino lto se s pravom mote tvrditi to da se krivi u~itelji,spomenuti u pastoralnim poslanicama,nalaze u nekom dalekom srodstvu s gnosticimao Nikako se na zadovoljava­juei naein ne mote dokazati da se pisac zapravo suprotstavlja raz­vijenom obHku gnosticizma. S odredenim pravom mote se srnatra­ti da podaci uput uju na po~etni оЬНk takva gnosticizma, аН se ne mote tvrditi nШа vile od toga. Komentatori poput В. Weissa, Di­beliusa, Woblenberga i Goguela , od kojih bi neki smatrali supro­tan zakljueak prirnjerenijim njihovom optenitom shvatanju, ipak iskreno priznaju da је nemoguce herezu iz pastoralnih poslanica poistovjetiti s gnosticizmom69 . Ovom priznanju treba dodati od­bacivanje ideje da pastoralne poslaQice upu~uju na rnarcionizam, shvaeanje koje је prvi iznio F.Co Baur, a1i na koje је Easton70

dao vrlo dobar odgovor, unato~ tome lto sam opeenito prihvaea aluzije na gnosticizam.

(Ь} Pi!cev stav prema krivom ucenju Као dokaz protiv Pavlovog autorstva eesto se uzirna na~in na koji pisac savjetuje svojim zamjenicima da se bore protiv krivih u~ite­lja, i to zato ~to u slut aju Kololana Pavao navodno pobija herezu , а ovdje је pisac ukorava. Takva se promjena stava smatra doka­ZOJ11 о postojanju uma slabljeg od Apostolovao 1 Тimoteju i Titu J,!pucena је naredba da se o~tro postave prema uzro~nicima nepri­lika (lo Tirn. l ,З; П о Tim.2,14; Tit 1 ,13)0 Bi li se, me4utim, Pavao usprotivio takvom postupku? Te§ko da Ы se Apostolov stav u toj situacji mogao procijeniti na temelju njegova pisrna Kololanirna, jer tamo daje upute crkvi kao cjelini, crkvi koju , uz put govoreti, nije posjetio , i zЬog toga se potrudio da iznese u~enje о prirodi zastranjenja s Jcojim se valja sukobiti. U pastoralnim poslanicarna , mettutim, upute Јсоје su upravђene Pavlovim posebnim predstav­nicima predstavђaju savjct kako da oni sami postupc. Је li vjcro­jatno da је i njima trebalo izlo1iti Pavl~vu metodu pobijanja? Te~­ko је zamisliti da se Apostol nikada nije morao suo~iti s takvih krivim u~iteljima dok su Timotej i Tit bili s njim.

Scott7 1 sumnja da se · pisac ikada stvarno upoznao s here­zom koju osu<1uje . On se zadovoђava time da je0 0ismjehuje kao

35

UVOD "Ьeskorisno brЬljanje", "ЬаЫје prite", "raJc-ranu" i "bajke".

Вezna~ajnost ovog utenja .Ьila је. tolik<? ot!ita da је Apostol savjetovao karanje, а plodovi su ЬШ dovoljno Ьezna~ajni da osude sustav iz kojeg su proizalli.

VJI. OOКТRINARNI PROIЦ.EM Protivnici vjerodostojnosti uvijek su, ali s I'IZli~itim inteztte·

tom, upoz.oravalJ na teololke razlike izmec1u ovih poslanica i dro· gih Pavlovih poslanica. Ovo је svakako jedan od· najzna~ajnijih c:!imЬenika me4u sve veam brojem podatalca koji govore protiv Pavlova autontva, ра zato zaslutuje najvero pdnju.

Ni najveti kritic:!ari vjerodostojnosti ne mogu poreti pavlov· sku osnovu teologije putoпlnih poslanica. Cak ае i radikalna tu· bfn&eiUk.a ltola slu!ila ovom· ~injenicom u svojim pokulajima da Ьо pozadinu Novos zavjeta nametne ideju p<)lemike izmec1u Pe\­ra i Pavla. Stosa је uputno pot!eti s nabrajanjem usporednih Pivlo· vih teЬtova koji l.zrШvaju isti na~in razmilljanja. Scott to jeqro­vito iznoli ovako: pisac "U;iavljuje da је Кrist sеЬе predao radi na­leg otlcupljenja, da budemo opravdani ne nalom pravednoleu, ne· ао vjerom u Кrilta, da nu је 8og svojom milolal pozvao prije neco lto је nutao avijet i da ano odrec1eni za vjet!ni tivot u koji vet ada mofemo uti. То nilu telt povdni odjecl Pavlova na~ina razmilljanja • .., 2 • ZЬog top ае svaki pokulaj procjenjivanja va!nos­ti navodnih nepavlovskih doktrinamih elemenata mora ispitati u svjetlu ove pavlovslce pozadine. Zajedni~ka teololka pozadina ne mof.e ае, naravno, uzeti kao · presudan dok.az u korist _pavlovskom autorstvu, jer jedno .ekundarno djelo mote ~roizati iz iste ltol~ i posjedovati z.nac:!ajke njezinog izvomog porijekl.a. Tako oni kOJi nijec:!u autentic:!nost uzimaju kao postulat postojanje odanog sljed­Ьenilca velikog Apostola, ~oji је pisao da Ьi svom, kasnijem, vre­menu prenio uc:!iteljevo u~enje. Va!no је pitanje, mec1utim, zahti­jevaju 1i podaci takvu pretpostakvu. Da Ьi se odgovorilo na ovo pi· tanje, potrebno је ispitati razlike izme4u drogih Pavlovih poslani· са i pastoralnih poslanica.

Prema Scottovim rijeeima, pi!c:!ev "religiozni stav је razlic:!it od Pavlova stava i mote se izraziti karakteristienom rijec:!ju euse­

Ыa, u kojoj se, mote se reti, ogleda cjelokupno uc:!enje pastoralnih posl.-oica ••7 з. Drogim rijetima, pretpostavlja se da је pisac zabri·

36

PASTORALNE POSLANICE nutiji za religiju nego za teolog.iju, za pravovjernost nego za for­mativnu kr~anslru misao. Doba spekulativnog razmOOjanja . је proilo. Zaista, Easton ide t.ako daleko da tvrdi kako је "gnostici­zam nautio Pastora da bude nepovjerljiv prema svakoj spekulativ­noj mis1i ·koja pridonosi raspravljanju' f7 4 • Denney је surnnjao u Pavlovo autorstvo, jer mu se tinilo da је "sv. Pavao Ыо nadahnut, а pisac ovih poslanica ponekad је samo pravovjeran "7 5 • 1 pak је 1i to pravo vjerovanje, ili "zdrava nauka", koja u tolikoj mjeri proti­ma pastoralne poslanice potpuno izvan dosega nadah.nutog Apos­tola? Је 1i pouzdano da apostol Pavao nikad ne Ьi napustio svoj formativni na~in razmi!ljanja da Ьi obratio patnju o~uvanju nau­ke? Юјu~ proЬlema motda leti prije u istinskom shvatanju Pavlove teolo§ce vizije, nego u suhoj usporedЬi dviju skupina poslanica. Tobotnji nepavlovsкi elementi, koje , mec1utim, takoc1er valja ispitati jesu :·

1. Prema Eastonu, shv~anjc Boga је djelomi~no tidovs­ko, а djelonti~no helenisti~ko. Izrazi poput "besmrtan" i "nevid· ljiv" su helenistitki, ali је ve6ina drugih izraza koji se koriste kao Botji epitetijudaistitka .. Kralj kraljeva i gospoda.r gospodara",76 •

ProЬiem nije toliko u tome !to se upotreЬljavaju izrazi koji se ne mogu nati u drogim Pavlovim poslanicama, nego u tome ~to ne­dostaje shvatanje Boga koje se smatra najkarakteristitnijim za Pavla, tj. njegovo ot!instvo . Tako Easton primjetuje: " Ali najistin· skiji kr~ naziv, 'Otac', pojavljuje se jedino u uvodnUn pozd­ravnim frazama; Bog је uvijek nekako dalek". Ulomci poput 1. Tim.l,l7 i 6,1 5.16 svakako u. titaoca izazivaju sna!an dojam Воt­је nedostupne velitanstvenosti, ali se ne mof.e tvrditi da ta udalje­oost postoji u svakom slueaju. Dva naredna odjeljka pro!ima tef­nja za velitanjem Boga i osjetaj svetog,strahopottovanja, ali pravu ravnotem omogutuju odjeljci koji Воgа predstavljaju kao Spasi­telja (1. Tim 1,1; 2,3; 4,10 ; Tit 1 ,З; 2,10; 3,4) koji t.eli da se svi spasu (1. Tim. 2,4), tije djelo spasenja proizJazi iz dobrote i Ьlа· gosti (fit 3,4), ~ije nakane proizlize iz milosti (11. Tim lf) ;usp. Tit 2,1 1), koji је poslao Pavla da propovijeda Evanc1elje (1. Tim Џ; П. Tim Џ; Tit 1 ,З, itd.) i koji u Kristu sebe dade z~ nas, da nas otkupi od rvakoga beuzkonja i ocisti sebl Narod izaЬrrmi /wji revnuje q/w dobrih djela. (Тit 2,14) Nitko ne mof.e s pravom predbaciti piscu da ove rijeei izratavaju Botju zastrdujutu uda-

37

UVOD ђenost. Ako se izostanak naziva "Otac" iz teksta svake poslanice smatra te§kocom, treba imati na umu da se on u 1. Korin~anima (vidi 8,6; 15,24) i Rimljanima (6,4; 15,6; ali usp. 8 ,15) pojavljuje samo na dva mjesta.

2. lzostalo је Pavlovo u~enje о vjernikovom misti~nom jedinstvu s Кristom.Izraz "u Кristu" , toliko karakteristi~an za Pavla, pojavljuje se ~dam puta u 11. Tim. (1 ,1.9.13; 2,1.10; 3,15.15) i dvaput u 1. Tim.(l,l4; 3,1З), ali ni u jednom od ovih slu~ajeva u misti~nom zna~enju (kako tvrdi Easton). Medutim, podrobnije prou~avanje ovih stihova ne potvrdujc Eastonove tvrd­nje, jer tamo gdje se о osobinama govori kao о osobinama "u Кristu" svakako је zna~enje duЬlje nego da se samo reklo da su ''kr~e"". Te§ko se mo!e prirnijetiti ikakva razlika u pristu­pu i.Une4u П . Tim. 1,1З и vjeri .i /jиbavi и Isusи Kristи i Kol .l ,4 valи vjeru_ и Kristи /susu. Nadalje, ako је "u Кristu" uglavnom si· nonim za ''krttanski" iz pastoralnih poslanica, mora se tako shva­eati i na drugim mjestima pavlovsk.ih djela (npr. sveti u Кristu u Kolosima, Kel.l ,2). To~no је da se u pavlovskim djelima ono naj· ~lte korШi p'ri opisu osoba, a.ne osobina, ali tamo gdje se odno­si na 010bine vrlo је vjerojatno da је izraz upotrijeb~en s nekim misti~nim elementom. Uzmimo primjer iz 11. Tim.l :Ј. milosti ko· ја пат је dJl111l и Kristи Isшu prije vremena Jljekovjefnih, gdje se ~ini da је smisao da је milost <iana prije stvaranja svijeta onima koji su u Кristu, tj. u misti~nom jeiinstvu s njim (vidi komentar ad /ос). Easton osak~uje izraz i li'.ava ga njegove dubine, tuma­~eti ga kao milost "koja nат је osigurana od vje~nosti ~injeni· сот Кristova postojanja' <7 8 ,

З. Ozbiljniju te§kotu predstavlja ~injenica da se Sveti Duh rijetko spominje. Ova doktrina, iako ju је Pastor prihvatio , "znatШa mu је vrlo ·malo" (ka!e Easton7 9). Od tri mjesta gdje se Sveti Duh spominje sasvim odijeljeno od ljudskog duha (П Tim. 1,14; Tit.З,S i 1. Tim.4,1), Easton prva dva smatra citatima (tj. iz drugih novozavjetnih spisa), а tre~i uoЬIOajemm na~inom izra­!avanja kad se navodi proro~anstvoso. Medutim, pozvati se na ci· tat kada је na~in izra!avanja tako Ьlizak Pavlovom na~inu razm~­ljanja ~ini se poput izbjegavanja blti problema8 1 • Ni u jednom od navedenih stihova nета ni~ta ~to Pavao ne Ы mogao zapisati. Ako se izostanak spominjanja daljnjeg djelovanja Duha smatra nepav-

3X

ј 1

1

! т

l

PASTORALNE POSLANICE lovskom zna~ajkom, treba imati na umu da se Duh u svim Pavlo­vim ranijim poslanicama ne spominje ravnomjerno ,jer se u slu~a­ju Poslanice Kolo~nima Duh spominje samo jednom (va.fи ljиbav и Dиhu; 1 ,8), u 11 Solunjanima samo jednom (kroz posvecenje Duha; 2,13), а u Filemonu nijednom.

4. Tvrdi se da se u pastoralnim poslanicama nje~ "vjera" (pistis} korjstj na nepavlovskj na~in. ј da је uo~ljjvo da se ne u­potreЬljava onako kako је Pavao ina~e upotrebljava. Kod Pavla pistis obl~no ozna~uje kvalitetu trajnog povjerenja u Krista i pre­rasla је osnovno 'zna~enje "vjernostj"_ Medutim, u pastoralnim је poslanicama potonje zna~enje naj~e~e . zajedno s objektjvnim zna~enjem kad је rije~ upotrjjebljena s ~lanom u smislu "sveu­kupnost jstina koje treba vjerovatj''~~ 2 • U pastoralnim se poslani• сата devet do trjdeset trj mjesta gdje se ta rjje~ pojavђuje mote protuma~iti objektivnim zna~enjem s Clanom (1. Tim.l,l9; 3,9 ; 4 ,1.6 ; 5,8 ; 6 ,10.1 2.21 ј 11 Tim ·З ,8) , ali to samo ро sebl ne pred­stavlja veliku t~o~u uzmu li se u obzir usporednj pavlovski teks· tovt, kao ~to su Fi1 .1 ,27 ; Kol.2,7 ; Ef.4,5 itd . U mnogim drugim slu~ajevima "vjera" је povezana s drugim vrlinama kao ~to su "lju­bav" (11 . Jjm.1,13; 2,22 ; З,lО ; 1. Tim.1 ,5.14 ; 2,15 ; 4 ,12; 6 ,11) ј "nada" (Tjt .1 ,2). Ako Ьi se htjelo uporno tvrditj da se u ovim slu­~ajevima vjera smatra prije plodom spasenja nego korijenom iz kojeg ni~н druge vrline,s з obllje dokaza kao opravdanje takvog shva~anja rije~i pistis u ranijim Pavlovim djelima pru! jt ~е prouta­vanje tekstova kao §to sU 1. Kor. 12,9; 11 . Kor. 8,7 ; Gal.5,22 ; Ef.6,23; 1. Sol.l ,З ; З ,6 ; 1. SоЦ ,3.4 . i Filemonu 5 , а veliki Pavlov slavopoj iz 1. Kor .1 З stavlja ђubav u okviru triju najve~ih vrlina iz. nad vjere. Za neke stihove, kao ho su 1. Tim..S ,12, gdje pistis zna­~i "zavjet" (neki komentatori dodali Ьi i Tit.2,10,gdje ona o~ito znaci "vjernost", i 11. Tim 4 ,7), ne mogu se lako na~i usporedni tekstovi u drugim Pavlovim djelima, ali oni su sporedni s obzjrom na naj~e~e naCine upotrebe rije~i pistis u pastoralnim poslanica-ma.

Svejedno , valja ispitati tvrdnju da se pistis ne upotreЬljava u "najpavlovskijem" obliku . Tako Easton primje~uje : "najpavlovs­kjji oЬiik upotrebe rije~i vjera u smislu opravdavaju~eg na~ela ne mo!e se nacj u pastoralnim poslanicama''~~ 4 · lstina је da se vjera ne spominje u klju~nom odjeljku о opravdanju (Jjt З ,5·7), ali ne

39

UVOD motemo zaklju~iti da је takva vjera isklju~ena. Prva poslanica Kor. 6,11 z.apravo pre<istavlja usporedan tekst .u kojem se isti glagol u­potreЫjava а da se vjera ne spominje (usp. bilje!ku uz Tit.З,S). S ovim u vezi uputno је primijetiti da Apostol upotreЬljava glagol dikaioo u teolo§kom smislu "opravdati" i1i "u~initi pravednim" jedino u R.imljanima i Galatanima, dvjema poslanicama posvece­nim osoЬito toj temi. Prema Eastonovoj kriti~koj tvrdnji, sve os­tale pavlovske poslanice bile Ьi jednako manjkave, iako se, narav­no, javlja pojam spasenja vjerom. Prema opeem shvatanju, nedos­t.aje velika pavlovska antitez.a izmellu vjere i djela, iako se Tit 3,5 te!ko mote shvatiti druk~ije, §to је ~injenica koju sam Easton prelutno prihvaca kada priznaje da su re~enice u Ьiti pavlovske, ali kontek.st "upucuje na pomalo preusiljen poku!aj da se primije­ni pavlovski na~in izratavanja'<S 5 • Uzim\iuei dokaz kao cjelinu, na~in na koji se pistis upotreЫjava u pastoralnim poslanicama ne mote se smatrati nepremostivom zaprekom njihovoj vjerodostoj­nosti, iako nedostaju veliki oblici koje је Pavao ranije upotreЬlja-vao.

5. sn~an је prigovor upucen u vezi s upotrebom rijeti "rnilost" (c1uuis) u pastoralnim poslanicama. Scott је izratava na slijedeci natin: ''Dok pisac shv~a spuenje kao besplatan Вotji dar, оо dopu§ta ~ovjekovu sшadnju . On opisuje milost koja djelu­je posredstvom obrazovnog procesa (Тit 2,11.12). Milost koja nam је udijeljtna kao dar ро Кrist~: omogueuje nam da ovladamo svim niskim teljama i slijedimo put J))botnosti'<8 6 • Ni!ta ne mote Ьiti pavlovskije od Tit.3,7 opravda"; njegovom milo!Cи, §to se do­slovno ponavlja u Rim.3,24. Easton, mellutim, tvrdi da izraz iz Tita znal!i ' !sila", za razliku od teksta u Rimljanima, gdje ozna~u­je besplatnu i nezaslu!enu nak.lonost ; ovaje razlika ipak potpuno proizvoljna. luaz iz Tita o~itao predstavlja antitezu S. stihu "ne ро djelima lto ih u pravednosti mi u~inismo", а u tom slutaju kontekst zahtijeva zna~enje naklonosti, а ne siJe.

То su najznatajniji doktrinami proЫemi koji se navode pro­tiv Pavlova autorstva pastoralnih poslanica. Treba ipak spomenuti i neke droge momente.

1 . Zastupnici teorije fragmenata izratavaju poprili~nu sumnju u vezi sa svojim urednikom - pavlinistom, jer moraju drtati ех hypothesi da је on dobro poznavao autenШ~ne pavlovske pos-

40

l 1

PASТORALNE POSLANICE lanice, i to zapravo u tolikoj mjeri da mu је um morao Ыti natop­ljen Pavlovom mi~ju (Harrison). Mellutim, razlike izmellu Pavlove teologije i teologije pastoralnih poslanica primoravaju zastupnike ove ideje da priznaju kako "ovaj Pavlov u~enik nije uspio shvatiti Pavla, i to samo u jednom pogledu"87 • Drugim rije~ima, mjesta· za koja se mogu pronaci usporedni pavlovski tekstovi predstavlja­ju dokaz о odjecima Pavlove misli u umu nekog drogog, dok su pavlinistove vlastite misli izra!ene ondje gdje se jasno mogu razab­rati odstupanja. Takva se teorija svakako mo!e izvesti, i zapravo је nu!na ako se mogu dokazati nepavlovski elementi. Ako se, раЈс , ti elementi zadovoljavajuce protuma~e. treba da budu primjereni Pavlovom natinu milljenja i izratavanja. Mnogo је vjerodostojnija hipoteza koja ih shvata kao odstupanja jednom na~inu milljenja , nego kao mje!avinu dvaju.

2. Druga zna~ajnos : koju valja razmotriti jest pitanje: Mo!emo li z.amisliti da Pavao \.•potreЬljava ukalupђenu nauku. Ni­je li tako ~esto nagla!avanje "zdrave nauke", "1stine", "pologa" itd. u pastoralnirn poslanicarna strano stvarala~kom umu velikog Apostola? Као da se ~ovjek od kojeg је prva crkva nasUjedila neke od svojih najuzmenijih dokrinamih misli spustio na krajnje nes­vojstvenu brigu za o~uvanje tradicije, ali zaklju~iti da se to nije moglo dogoditi zna~i uzeti ne!to zdravo za gotovo.' Jedina ~inje­nica koju imamo jest da Apostol iskazuje malu brigu takvoj tra­diciji u ostalim svojim poslanicama, а mnogo v~u u pastoralnim poslanicama. lpak, iz te ~injenice ne proizlazi da druk~ije okol­nosti, osoЫto spoznaja da је njegovo djelo gotovo dovr§eno, nisu mogle dovesti do druk~ijeg pristupa. Osim toga, mnogo је vjero­jatnije da се se utvrllena frazeologija pojaviti u pismima upueenim bli.skim osobnim suradnicirna, nego raznovrsnim zajednicarna.

Ј о§ jedan vid istog proЬlerna jesu navodi ~ liturgijskih formula kao lto su pet formulacija: .. Vjerodostojna је rije~" i kr!tanski hvalospojev u 1. Tim3,16. Ne samo daje ovakav tip na­voda potpuno nepoznat u drugim pavlovskim djelima nego se ka­te i da је kori§tenje takvih ustaljenih fraza dokaz о kasnijoj i raz­vijenoj crkvi, ра se poslanice smje!taju u razdoЬlje kada је kr!tan­ska nauka bila svedena na ustaljene fraze koje su imale samo kate­hetsku ulogu. ProЬlem stvarno le!i u tome је li stvarala~ki usmje­reni Pavao mogao citirati tada!nje formule ,jer nerna razloga pret-

41

UVOD postaviti da se takve formule nisu koristile vec vrlo rano u povijes­ti Crkve.

Ako se smatra da Apostola nije zanimalo odrШvanje nau­ke , nemogute је, naravno, zamisliti da Ьi on mogao citirati tadu­nje formule. Мо1е li se, me4utim, zamisliti da Pavla nije zanimalo oeuvanje nauke? Odgovor na to pitanje daje Sabatierova tvrdnja lcoja se ~esto navodi: ''Pavao је najprije bio apostol, а tek onda teolog. Njemu је potreba za o~vanjem Ьila vunija od potrebe za novinom' .. 8. Apostol Ьi Ьiо k.rajnje kratkovidan kad Ьi pro­pustio prenijeti, ako ne i stvoriti, neka djelotvoma sredstva !irenja istina lcoje је оо sam pomogao formulirati89 . Isto tako ne Ьi nas trebalo euditi da glavne dokaze о takvim Apostolovim sklonosti­rna oeuvanju nalazirno u pisrnirna njegovim najblilim suradnici­rna, jer se ~ini da је njihov osnovni zadatak Ьiо da osiguraju nep· relcidnost apostolskog u~nja. Ako Ьi se potonja to~ka uzela ~ао dokaz za smje!tanje pastoralnih poslanica u postapostolsko vrije­rne, terneђito usporec1ivanje pastoralnih poslanica s postapostols­lcim o~irna svakako Ьi pokazalo da posljednji nisu uspjeli , ako su uop6e i pokuJavali, sa~uvati netaknutu apostolsku tradiciju. Nit­lco ne mo!e poreti postojanje provalije koja razdvaja "najusta­ljenije" doktrinarne oblilce pastoranih poslanica od " najnadah­nutijih" postojecih izraza apostolskih otaca drugog stoljeca .

VШ. UNGVISТICКI PROBLEM Preostaje da razmotrimo proЫem lcoji se opeenito smatra

najja~im dokazom protiv pavlovskog autorstva i proЫem zbog ko­jeg mnogi struenjaci odbacuju pastoralne poslanice kao neauten­ti~ne . Prililcom proueavanja 1. Timoteju, Scbleiermacher (1807) је prvi put iznio na svjetlo dana kao o!tricu svoje kritilce napadnu razlilcu izme4u jezika pastoralnih i ostal,ih pavlovskih poslanica . Та se lcritilca u devenaestom stolje~ postupno Шila, а osoЬito su је prihvatili i profuili F. С. Bauer (1835) i Н. Ј . Holtzmann (1880). Mec1utim, tek nakon Р. N. Harrisonove obradbe lingvisti~­kih podataka 1925. godine, mnogi koji su do tada dr!ali tradicio­nalno pavlovsko autorstvo odbacili su to stanovi!te kao neodrti· vo. Calc i tako gorljiv zastupnik autenti~nosti kao !to је Lock, u svom komentaru izdanom tri godine nakon Harrisonove lcnjige pokazuje znakove lcolebanja.

42

PASТOl?..tLNE POSLANICE Harrison izlate proЫem u slijedeee ~etiri toeke: 1. PrQЬlem

velilcog broja rije~i koje se pojavljuju u pasto1arnim poslanicama, ali nigdje drugdje u Novom zavjetu (tj . sto sedamdeset·pet hapa­xa). 2. ProЫem velilcog broja rije~i zajedniekih pastoralnim posla­nicama i drugim novozavjetnim lcnjigama, ali nepoznatih u drugih deset Pavlovih pisama. З. ProЫem karakteristi~nih pavlOvskih rije­~i i skupina rijeei koje se ne pojavljuju u pastoralnim poslanica­ma. 4. ProЬiem gramatiekih i stilisti~kih razlilca. On navodi obilje statisti~kih podataka kao potvrdu svoje dvostruke tvrdnje da se pastoralne poslanice ne mogu pripisati Pavlu, te da one pripadaju uobl~ajenom govoru drugog stoljeea. Rezultati iscrpnog prou~a­vanja Harrisonovih dokaza izneseni su u dodatku90 , расе ovdje Ьiti potrebno navesti samo zaklju~ke toga lingvisti~kog prouea­vanja.

Svakako postoje mnoge razlike izmec1u ovih poslanica i dru­gih deset Pavlovih poslanica, ali te razlilce nisu ujedna~ene i ne mogu se uzeti kao kona~an dokaz protiv Pavlova autorstva. Takav Ьi pristup ne samo isklju~io neka druga Pavlova pisma nego Ьi u­putio na nemogucnost bilo kakve promjene pi!~eva stila ili jezika, а takvo је stanovitte neodr!ivo. Pitanja autorstva ne mogu se rije­!iti na temelju matemati~kih podataka odvojeno od psiholo~ vjerojatnosti, ali Harrison tome nije posvetio pa!nju . Cak ako se potpuno i prizna razli~ito~ ternatilce, razlike uvjetovane stare­njem, pro!irenje rje~nika uvjetovano promjenom okoline, te razli­ke prirnalac.a prema ranijim pismima, lingvisti~ke osobine pasto­ralinih poslanica u velilcoj se mjeri mogu objasniti na zadovoljava­juci na~in.

Nadaђe, tvrdnja da jezilc pastoralnih poslanica predstavlja jezilc drugog stoljeea donijela Ьi , ako Ьi se dokazala, prevagu ц ko­rist shvaeanja protiv Pavlova autorstva. Hшison se poziva na od­rec1ene sli~nosti s apostolslcim ocima i apost~logetirna, ali alco se patljivo ispitaju, njegovi dolcazi nisu talco uvjerljivi kalco on to pretpostavlja, а u svakom slu~aju ~ini se da ih potkopava ~uijeni· са da se mogu pro~i vete slienosti ako se pastoralne poslanice usporede s LXX. Da Ьi podupro. svoju tezu, Harrison nalazi nu!­nim da se pozove i na svjetovne pisce drugog stolje~a, te tvrdi da ti podaci dokaroju kalco su rije~i svojstvene pastoralnim poslani­cama u gr~koj veni}i Novog zavjeta bile u ор6ој upotrebl u dru-

43

UVOD gom stoljetu. OAko, medutim, imamo na um'! da su sve te rijeti, osim malog broja, bile poznate u grtkoj knjitevnosti prije 50. go­dine nakon. Кrista, to pokazuje da Harrisonov .dokaz ne dokazuje ni!ta. Pastoralne Ьi se poslanice s dobrim razlogom mogle pripisati drugom stoljecu jedino ako Ьi se dokazalo da se njihov jezik nije mogao upotreЫjavati u prvom stoljecu. Medutim, nikavi lingvis­Ш~ki dokazi zapravo ne mogu dokazati takvu pretpostavkuo

IX. PROBLEM AUТORSTV А Budvfi da smo ispitivali sve glavnije prigovore u vezi auten­

titnosti, sada motemo procђeniti proЫem autorstva i navesti raz­litita predlotena rje~nja.

а) Pavao о

Stanomte da је Pavao autor poslanica potvrduju pozdravi na potetku svih pastoralnih poslanica i neospomo svjedotanstvo crkve. lako ovo shvaeanje ima svojih nesumnjivih te!koca, nerna ni jedne zbog koje Ьi ono bilo potpuno nemoguce о

Neki strutnjaci, iako uvjereni u pavlovski karakter pastoral­nih poslanica, ipak smatraju da је neka druga ruka napisala ta pis­rna. Lingvistitke i ostale razlike posljedica su veee slobode koju је sebl dopustio tajnik. Buduei da su pastoralne poslanice lingvistit­ki vrlo srodne Luki odn. Djelima, neki smatraju da је Luka odgo­voran za stilisti~ke osebujnosti91. Ostaje, medutim, otvorenim pi­tanje Ьi li Pavao dopustio takw slobodu.

Ь) Timotej i Тit Jedna od teorija da su dva Pavlova Ьliska suradnika sredila

Pavlove spise koji su bili kod njih i izdala ih u obliku u kojem ih rni danas imamo92 о Za takav, pak, postupak ne postoji zadovolja­vajuei motiv, osim ako Pavao kasnije te spise nije ostavio u sadu­njem obliku, а ako jest, ova pretpostavka nema veliku- ako uopee

ima ikakvu - korist.

с) Urednik Djelornitno preinateno prethodno shvaeanje glasi da је ne­

ka druga osoba sredila pavlovske spise koji su dospjeli u njezino vlasnШvo i dala bilje~arna njihov dana!nji oЬlik ubrzo nakon

44

PASТORALNE POSLANICE Pavlove smrti9 3 , ali se proЫerni koji se opeenito iZnose protiv Pavlova autorstva ne mogu ri,je!iti i obja.sniti samim sredivanjem biljetaka. Da Ьi prigovori doista stajali, urednik Ьi Ьiо morao u tom slutaju preraditi svu gradu, iako to ova teorija tako ne pos­tavlja. Ako је urednik zaista preradio gradu, za taj postupak ne moze se naci odgovarajuci motiv.

d) Kasniji pavlinist Nije dovoljno da svaki protivnik Pavlova autorstva iznese

neku alternativnu teoriju. On mora Ьiti sprernan dokazati da nje­gova teori,ja ne podlijete prigovorima na temelju kojih је on odba­cio autorstvo. Zato slijedi kratak ostvrt na osnovne рщЬlеmе Вar­risonove teorije fragmetana94.

1. Proьtem kompilacjjc (paЬirtenja). Prvo, tellce је ra­zumjeti wto su dv~e poslanice bile upucene Timoteju, а jedna Titu, ako је pisac htio iznijeti Pavlov pristup situaciji u kojoj је ti­vio. Osnovni problem predstavlja 6injeni~a da se tetiri' 5 od pet Haпisonovih izvornih fragmenata nalazi u П. Tirnoteju, а preosta­li fragment • Titu, jer је pavlinist morao imati dobar razlog da ih raspodijeli ovako neravnomjerno. Do sada jol nije izneseno ni jedno zadovoljavajuce rje~nje ovog proЫerna.

2. Strutnjaci se ne rnogu sloЩi s redoslijedom sastavlja-nja poslanica. Jedni, na primjer, drte da su 1. Timoteju i Titu pret­hodile 11. Timoteju, koja se izravnije pozivala na Pavla, dok drugi struotnjaci, poput Eastona, stavljaju 11. Tirnoteju na prvo rnjesto. Njezin је uspjeh potaknuo pisca da napi§e druge dvije poslanice, koje nisu tako otito pavlovsk.e. lzuzmemo li njihove uzajarnne suprotnosti, ni jedpa teorija ne rnote na zadovoljavajuci natin ob­jasniti pavlinistovu nedoslijednost. Nije li мhа svih pisarna da se izravno pozovu na Pavla?

3. U sve tri poslanice nalazUno razbacane оюЬnе aluzije koje nisu ukljutene u Нaпilonove izvorne odjeljke (usp. 1. Tun 1,3; 3,14; 5,23; Il. Tim 1,5; Tit l,S),i,prema fragmentarnoj teo­riji, mogu se pripisati jedino pavlinistovoj rna!ti. Је li, medutim,

psiholoiO<i vjerojatno da Ьi ikoji odani Pavlov utenik pornislio da izrnis1i Pavlovu zaЬrinutost za Timotejev te.}udac, ili da spomene. Timotejevu majku i baku ро imenu? Ako su izvorni fragmenti boill dovoljni da osiguraju pavlovsk.i impriinatur, U!to Ьi trebalo izrn.i!-

45

UVOD ljati druge? . . .

4. Te!ko је, nadalje, shvatiti kako su se 1ZVOrro fragment1 sa~uvali, jer ~ini se da su bili uklju~eni u poslanice u dijelovima i ne .ро nekom.redu96. O~ito pavlinist. nije primijetio kakve ~е ро· vijesne proЫeme prouzrokovati njegov na~in slaganja ovih frag·

menata97 . 5. Pavlinist mora da је Ьiо ili vrlo star, ili је imao zapa·

njujutu slabost da ta.ko vjerno izrazi psiholo!ke zna~ajke stare· nja98 . On је takoi!er na dosta mjesta nazna~io Timotejev i Тitov karakter, za koje s pravom motemo tvrditi da se slatu s onim ~to о njima znamo iz drugim mjesta Novog zavjeta. Branitelji teorije fragmenata mogu, naravno, tvrditi da to odratava p~~evo zani. manje za pro~le dogai!aje i ljude, ali ga ne mogu istodobno optu· fivati za nedostatak povijesnog uvida99 . Mnogo је logi~nije u vjernim opisima vidjeti zapis istinskih dogai!aja.

6. Povrh toga, u teoriji fragmenata postoji i stvaran ling· visti~ki proЫem,jer ta teorija pretpostavlja da se pavlinist, iako је Ыо temeljito upoznat s izvornim Pavlovim djelima, morao ~esto udaljavati od njih, i to uvijek k.ad Ьi zaboravio udahnuti pavlovski ton u ono lto је pisao Ј оо . Ipak је te~o vjerovati da Ьi pavlinist napisao duga~ak odjeljak (npr l. Tim 3,1·13; 5,14-25:· а da, рrета Нaпisonovoj statistici, ne udahne ni odjek pavlovske frazeologije.

7. Teorija fragmenata, koja proizlazi iz upotrebe pavlov· ske frazeologije, kao da upotreЬljava opre~na kriti~ka mjerila, barem prerna onome kako је izlate Нarrison1 01 . Odjeljci koji оЫ· luju pavlovskim izrazima dokaz su о postojanju oponabtelja, jer Pavao sam sеЬе ne Ы tako vjerno citirao, а mjesta gdje tih izraza nета primjeri su izvronih Pavlovih fragmenata . Ova је razlika prefшa da Ы se psiholo!ki mogla oddati. Odluka koji је odjeljak preme ili premalo pavlovski da Ы Ыо pavlovski potpuno је sub· jektivna.

8. Teorija fragmenata , nadalje, pretpostavlja da pavli· nist, unato~ svom izvrsnom poznavanju pavlovskih poslanica, ~es­to nije shv~ao Pavlovo doktrinarno stanovilte1 02 , te је zapravo proтalio i izostavio osnovne elemente Pavlove teologije. Ve~ smo pokazali da nета Ыtne razlike izmei!u Pavlove doktrine i doktri· ne izlofene u pastoralnirn poslanicama, ali Ы se oponalatelj sva· kako trebao vile truditi da se !to vile priЬlifi prethodnim postoje·

46

PASТORALNE IOSLANICE ~im obrascima, nego !to Ы to morao sam Pavao. Ј ot jedna ~elkota ove teorije, i to sli~ne vrste, jest: kako na zadovoljiYajuti na~in objasniti o~eprihvatenu nadrei!enost pavlovskih poslanica svirn p~~evim suvremenicima iz drugog stolje~a.

9. ProЫem motiva. Zastupnici teorije fragmenata sla!u se u tome da је pavlinist istinski telio prikazati !to Ы Pavao rek.ao da је pisao u to vrijeme. Irnao је, dakle, najuzvi!enije motive, i to !to је upotr~eЫo pseudonim znak је skromnosti, jer nije felio kao svoje iznijeti ono lto је stvamo bila misao njegova u~iteђa 1 оэ. Pavao, medutim, nikad nije upozorio na situaciju u kojoj је h.ije­rarbljski episkopat Ыо ili vet ustanovђenl 04, ili је , barem, brzo hvatao korijena. Pavlinist mora da је imao gotovo nepremostivih telko~a pri pokulajima da izbjegne. anahronizme.

Iako bi se mogla zamisliti takva svrha,jo! uvijek Ьi bilo pot· rebno uskladiti pШ~evu uzvilenu nak.anu s upotreЬom izravnih U·

lomaka. Nije jasno је Н ga posjedovanje, slu~ajno Ш ne, ovili frag­menata potaklo na to da napiJe svoje Apostolom uteme~ene crk· vene upute, ili је najprije shvatio poteljnost primjene ueiteljevih na~ela na svoju generaciju , а dobitak fragmenata stvorio је trenut­nu mogu~nost za to . Ni jedna od ovih mogutnosti ne ~ini se ipak psiholo~i vjerojatnom, jer pastoralne poslanice ne Ьi bile poseb· no korisne za razvoj hijerarbljskog episkopata, ondje gdje sustav ne postoji, te ne Ьi bile potrebne ondje gdje је on ostvaren.

Zavr§na kritika teor~e temelji se na pretpostavci о upotrebl pseudonimije. lako se danas u pristupu proЫemirna pseudonirnije pravi fша razlika izmei!u oponabnja i krivotvorenja, razlika koja mofda nema toliku vrijednost koliku se ~esto tvrdi da ima, ipak se ne mofe pore~i da је pretpostavlca koja zahtђeva postuliranje pseudonimnog autorstva na manjoj cijeni nego teorija koja mote objasniti sve ~injenice , ukljueujuti i ·tvrdnje о autorstvu, а da !\е pribjegava pseudonimiji t os.

Х. PORUКA POSLANICA Iako pastoralne poslanice predstavljaju odgovor na zahtjeve

situacije u vrijeme Pavlovih posljednjih godina, one su ipak vrlo vatne i za danalnje vrijeme. Potreba za razboritim razrnatranjem pitanja crkvenog u~edenja i krJtanske discipline uvijek је prisutna.

47

UVOD i ove su poslaruce neprestano pruble kr~~anskim vo<1ama trijezne prakti~ne savjete .u vezi s tim. U njima motda nета dubokog teo­lo~og ptomilljanja nekih drugih novozavjetnih poslanica, ali ni one nisu bez svojih teolo~ih dragulja. Marljjv student ne~e se uh­vatiti u ko~tac samo s prakti~nim proЫemima rastu~e crkve, nego ~е mu se ј du~ obogatiti mnogim Ыjeskovima doktrinarnog razu­rnijevanja . Povrh ovih vrednota, pastoralne poslanice prutaju ј ja­san uvid u Pavlove posljednje dane . То vrijedj osoЫto za 11 Timo­teju, gdje је tivo ocrtan Apostolov uzvi!en primjer u svjetlu skore muteni~ke smrti. On је Ыо nadahn~e nebrojenih kr~ana kojj su se priЬlitavali svr!etku svog puta; on ~е to nesumnjivo ostati i na­dalje.

48 1

L

1. POSLANICA TIМOTEJU: PREGLED

1. APOSТOL 1 ТIМОТЕЈ 1,1-20. а) Pozdrav 1 ,1.2.

Ь) Razlika izmet1u Evant1elja i njegovih patvorina 1 ,З-11 с) Apostolovo osobno islcustvo Evanttelja 1 ,12-17 d) Pavlova zapovijed Timoteju 1,18-20.

11. BOGOSLUlENJE 1 RED U CRКVI 2,14,16 а) Zna~enje i upotreba javne molitve 2,1-8 Ь) Polotaj i роnаШје kr~anki 2,9-15 с) Preduvjeti za crkvene slutbe 3,1-13

1. Bisupi 3,1-7 2. E>akoni 3,8-13

d) Osobine crkve 3,14-16 е) Opasnosti za bezbjednost crkve 4,1-16

1. Pribblavanje otpadni!tva 4,1-5 2. Kako se postaviti prema krivom u~enju 4,6-16

Ш. DISCIPLINA 1 ODGOVORNOST S,1~,Z а) Razlitite dobne skupine 5 ,1.2 Ь) Udovice 5,3-16

1. Udovice kojima је potrebna pomoc 5 ,З-8 2. Udovice kao kr~a.nski radnicj 5,9,10 З. Mlatte udovice 5,11-16

с) Starje!ine 5,17-20 d) Timotejevo pona~nje 5,21-25 е) Sluge i gospodari 6,1.2

IV. RAZNOVRSNI NALOZI 6,3-21 а) Ј о§ о latnim u~iteljima 6,3-5 Ь) Opasnosti od bogatstva 6,6-10 с) Poticaji ВotJem ~ovjeku 6,11-16· d) Savjeti bogata!ima 6,17-19 е) Zavr!ni poticaj Timoteju 6,20.21

49

1. POSLANICA ПМОТЕЈU: KQMENT AR

1. APOSТOL 1 ПМОТЕЈ (1 ,1-20)

а) Pozdrav(l,l.2) 1. Drte~i se svog оЬi~аја, Pavao zapo~inje tvrdnjom о svom autoritetu, da Ьi tako obezbjedio autoritet poruke koju kani izni­jeti. Ova је tvrdnja ро oЫiku ј po1uslutbena, i osobna, ј to zato !to sanюg Timoteja ne Ьi Ьilo potrebno podsje~atj na Aposto1ov autoritet.

Rђе~ apostol mora se shvatiti u utem, ali uoЬi~ajenijem , smislu kao "pripadnik apostolskog kruga". MoZda su neki 1judi u Efezu dovodili u pitanje Pavlov autoritet, ра Ьi prisvajanje ovog naziva odmah ispravilo bilo kakva kriva shvaeanja u vezi s njego· vim slutbenim po1otajem u crkvi. Redoslijed imena "Кrista Isusa" mote se smatrati ispravnijim, zato ~to је za Pav1a objava nebeskog Mesije bila od prvorazredne vatnosti. Pavao, medutim, nije dosђe­dan u redoslijedu imena (usp. Rim 1,1; 1. Kor 1,1).

Shvatanje autoriteta poja~ava i izraz ро nalogu Boga. Pavao mnogo radije govori "vo1jom Вotjom" (kao u П. Tim 1-1), ali ovdje spomenuti izra.i kat'eRitagen upotreЬljava u R.im 16,26 da Ъi naglasio obavezu nametnutu Вotjom zapovђedi (•tidi takoder 1. Kor 6,6 i Il. Kor 8,8). On, zapravo, nikad ne mote zaboraviti da је primio zapovijed koju treb~ izvditi.

Za Pavla је neoЬi~no da We Boga, Spasitelja nasega, jer svugdje, osim u pastoralnim poslanicama, taj naziv pripisuje Kris· tu. Ovdje se, pak, udubio u kona~an izvor kr§tanskog spasenja. Naziv se temelji na uoЬi~ajenom starozavjetnom shvatanju, §to . prirodno - proiz.lazj iz Apostolove teolo~e pozadine. On је imao i suvrmeno zna~enje, jer se izraz Spas:itelj (soter) upotreЬljavao u kultu !tovanja cara ј pridavao se zlo!Uasnom Neronu . MoZda se na· zna~ena suprotnost mote otkritj u posvojnoj zamjenicj na!ega. Izostavljanje ~lana u gr~kom izvorttiku mote zna~iti da је do tog vremena rђе~ v~ Ьila prihvatena kao kr~anski naziv.

Povezivanje rije~j i Krista /su$11, nade nase (gr~ki tekst ne saddi naziv "Gospodin" ј ima obratan redoslijed, tj . "Кrista Is1 sa") s prethodnom izjavom daje odredenu tetinu Pavlovom uvoJu

so

t 1

1 ТIMOTEJU Ј .З i Ьаса svjetlo na njegovo teolo~o stanovme. Као !to SimpJ()n .k.a· 'te, ovq suprotstavljanje Оса i Sina kao izvora Pavlova autoriteta "nђе neznatan dokaz njegovog uvjerenja u ~injenicu Kristove Ь9· tanskosti". Rije~ nada (elpis), upotrijeЪljena u kr§6anskom smis­Ju, sadrti e1ement potpune zajem~enosti, e1ement koji, o~enito uzmi, ta rђе~. · kako se danas upotreЬljava,- ne saddi. ·

2. Apostol Pavao opisuje Timoteja kao "pravog" sina и vieri •. jer to gr~ka rije~ gnosios (negdje prevedeno kao vlastitom) i zna. ~i. !to је o~ito dokaz bliskog uzajamnog kr~anskog odnosa tih dvaju ~ovjeka . Timotejev polotaj и vjeri ni ро ~emu nije bio pat­voren. On је "tako Ьiо priznati predstavnik svog duhovnog оса" (Bernard). U tadamje је vrijeme, kako је pokazao DiЪelius, o~ins­ko-sinovski na~in oslovljavanja izmedu u~iteђa i u~enika bio ras­prostranjen, i to osoЬito u misterijima. Тај је na~in oslov1javanja, medutim, stekao nov smisao kad se паUо u vezi s en pistei.

Zanimljivo је da Pavao upotrebђava svoju najpotpuniju pozdravnu formulu, dodaj~i ve~ uobl~ajenim pojnюvima milost ; mir ovdje i pojam molosrde. Ovu trijadu nalazimo u ostalim Pav­lovim djelima jedino u 11. Tim 1). (pojavljuje se i u Titu 1,4 to је kasnђa interpolacija). Вernard lijepo primjefuje: "Cak ni milost ne~e donijeti mir ~ovjeku ako uz nju ne ide milosrde, i to zato ~to ~ovjek jednako treba opro!tenje za pro!lost kao i snagu za budu~­nost."

Као i u uvodnom stihu, i ovdje se kao izvor ove trђade Ьla­goslova spominju Воg i Кrist (od Boga Оса i Krista Jsиsa, Gospo­dina na§ega). Krist је posrednik u svim Ьlagoslovirna koje Otac da­je.

Ь) Razlika izrnedu Evanclelja i njegovЊ patwrina (1 ,3-11)

3. Pav1ove misli teku tako brzo da on zaЬoravlja doseti grarna­ti~ki zavr!etak retenice zapo~ete . u ovom stihu. AV prijevod u­potpunjuje smisao, dodaj~i na kraju ~etvrtog stiha иёini to, .ali valja primjetiti da se jezi~na neuglai!enost ne prime~uje toliko u gr~kom tekstu kao §to se primjefuje u engelskom prijevodu. Nije sasvim sigurno Ы li, rije~ parakleo trebala Ьiti prevedena snatni­jom rije~ju zatraiiti, Ш rije~ju zamoliti. Vjerojatno Је ispravan gla-

51

/. TIМOTEJU Ј ,4 gol koji izrafava ideju zahtjevnosti. Apostol ponavlja naredbu ko­ju је Timoteju vet dao, zato da Ьi tog mladog ~ovjeka ohrabrio.

. Cinjenica da se spominje Efez ne mora zna~iti da је Pavao neposredno prije toga ondje i Ьiо., jer gr~ki particip poreuomenos, kmi sam odlazio, (ne "kad sam оШа.о") motda zna~i daje ostavio Timoteja na putu u Efez i naredio mu da ondje ostane. Gotovo је sigurno da se to dogodilo neposredno nakon razdoЬlja povijesti o­buhvatenog Djelima (vidi Uvod, str 16 i dalje). Aposto1ove rije­~i uputuju na to da se Timotej donekle protivio osta.n.ku u Efezu, u kojem se na.lazila jedna od . kako strate~ tako i kulturno -naj­vзZnijih azijskih crkava. Njegova pomalo plaha priroda motda је prezala od tako tegobnog zadatka.

Pavao ovdje podsjeta Timoteja na to da је i on ~ovjek od autonteta. Njegovaje zadata da obuzda krive u~itelje. O~ito је da Pavao od njega o~ekuje da poduzme o~tre mjere, na §to uputuje glagol parangello (zapovjediti), vojni izraz koji doslovno zna~i prenijeti zapovijed od jednog drugome. Nelш пе naucavaju drugih nauka pokaljUje da је vet postojao op6eprihvateni standard kr~­tanske doktnne (vidi Uvod, str. З9. i dalje). Те su rije~i prikladna opomena ndem vremenu protiv tetnje za novinama u kr§tanskom u~enju.

4. Кrivo se u~enje opisuje nadalje kao besk:rajne bajke i rodo­slovlja. Ni§ta ne mote Ьiti udaljenije od ozbiljnog sadrtaja Evan­<telja. Nevatnost sumnjive nauke potpuno је opre~na izgra<tivanju koje mora Ьiti posljedica pravog kr§tanskog u~enja.

Mnogi stru~njaci u rodoslovljima vide jasan odraz gnosticiz­rna drugog stoljeta. Cini se, me<tutim, da se razlotnije mote pret­postaviti kako su bezirneni krivi u~itelji pripadali sekti zadojenoj spekulativnijim vidovima juda.izrpa. О njima se u Titu 1,14, gdje se pojavljuje ista rije~, muthoi, Ые da su Zidovi, а s prili~nom se pouzdano§tu mote pretpostaviti da Pavao ovdje rnisli na te iste ljude. Izvrstan primjer kako је odu!evljenje Zidova za takve spe­kulacije dovelo do stvaranja rnitskih povijesti utemeljenih na Sta­rom zavjetu pruta 1idovska Кnjiga jubileja.• 06 . Bilo је neizbjetno da takve neograni~ene metode (beskrajne, aperantos se mote shvatiti u tom srnislu) dovedu do daljnjih rasprava, i sav t.aj besko­ristan posao dojrnio se apostola Pavla svojom jalovo§tu. Ne izne-

52

1. Т/МОТЕЈU 1,.5 naduje §to im on suprotstav1ja rasporedbu Boiju ро vjeri (en pistei). Gr~ku је rije~ oikonomia, prevednu kao rasporedbo, vrlo te§ko prevesti .- Ona doslovno zna~i "slutba upravljanja domovima" i po~ela se upotreЬljavati smislu·"upravljanja", kako је Pavao naj­te§te i upotreЬljava (usp. 1 Kor 9,17; Ef 3,2.9). Moffat prevodi ovaj izraz kao "Botji red koji pripada vjeri", ali Scott nagluava "suprotnost izme<tu dviju aktivnosti, а ne izmedu dvaju pogleda na svijet." Pavao је upravo naglasio besmislenost krivog u~enja, а sada mu suprotstavlja disciplinu koja pripada vjeri (RSV to prevo­di kao "botansko vjetbanje").

5. Zapovijed ili nalog (to је opet i vojni izraz parangelia) motda uputuje na Mojsijev Zakon, §to Ьi onda zna~ilo da su ti krivi u~itelji pogre§no shvatili njegovu pravu svrhu; vjerojatnije је, ipak, da se rnisli na kr§tanske moralne obaveze.Rije~ju svrha (te­los) ove zapovijedi rnisli se .na njezin cilj. Za kr!tane је cilj svih po­ticaja u vezi s praktitnim stvarima svakako ljubav ,lto је najvjero­jatnije bio ocit nedostatak ovih spekulativnih rnislilaca, kojima је jedini cilj bilo vlastito intelektualno zadovoljenje .

Apostol zatim razjaШjava koji је izvor te ljubavi. Prijedlog ek (iz) uputuje na njezin trojaki izvor.

1. Cisto srce temeljni је preduvjet . Preuzeta iz Starog zavjeta, rije~ srce predstavlja sveukupnost ~ovjekovih moralnih odluka, i bez ~istoce na tom podru~ju sasvim је nemogute postiti uzvi§en karakter. Isus је dao posebno obetanje onima koji s\1 tista srca (Мt 5 ,8), i govoreci о rezanju vinove loze, ocrtao је sliku ~iJ­eenja vjernika kroz rijet (Iv 15 ,З).

2. Dobra savjest. Gr~ka rije~ suneidesis uputuje na sa-· moprosu<tivanje, koje u Pavlovoj teologiji z.auzima potebno zna­tajno mjesto. Pavao је govorio о pravilnom funkcioniranju i prim­jeni samoprosu<tivanja. Koristeti 1е oprekom, Pavao kasnije pod­sjeea Timoteja da је savjest otpadnika otupjela (1. Tim 4,2). Po­jam savjesti bio је dobro poznat u helenskoj kulturi, ali је u krl­canstvu dobio liru primjenu (usp. Simpson).

З. Vjtra. neprijetvprna. Wni u~itelji nesumnjivo su vrlo jasno pokazivali da је njihova vjera prijetvorna i da јој nedostaje ~vrst temelj.

Ova trђada izvora ljubavi navela је neke stru~njake da ро-

53

I.TJМOTEJU 1,6 surnnjaju u vj~rodostojnost ovog odjeYka. Scott, na primjer, kafe: "Samom Pavlu vjeraje bila dostatna,.no ovaj-utinak nije potpuno ahvatio Pav1ovu ideju .vjere. •• Easton takoc1er. prirnjetuje da Pavao ne Ьi upotrijebio рој ат. vjere . na taj natin. Мо!dа је totno. da u Pavlovim djeUma nema odgovarajuteg usporednog teksta. ali ne .. ma sumnje da Ьi Pavao prihvatio tvrdnju kako ljubav proizlazi iz vjere. U veШ!anstvenom hvalospjevu ljubavi Pavao povezuje ljubav s vjerom i nadom, iako dvije potonje vrline podrec1uje prvoj . U svakom slutaju, on рој ат vjere u hvalospjevu ljubavi upotreЬljava u smislu koji је vrlo Ьlizak natinu kako ga upotreЬijava ovdje .

6. Neld su ·~udi otvoreno zanemarivali ovu Ja~ansku trijadu. Oni su promalili i zastranili. Та dva !ivopisna glagola znate da su ti 1judi, pronWiv!i cilj (astacheo) , neizbjetno skrenuli s puta (е/Щ'ерq). Polto su izgubili smjer, zalutali su u besputu,jer iivot Ьеz ove trijade vrlina znati ne samo tivot bez ljubavi nego rac1a tek Ьelmisleno brbђanje . Rijeti praznovjerje (metaiologia) izrata­va Ьeznat!ajnost, koja је Ьi1а jedna od osnovih znatajki krivog u­c':!enja.

7. blja dll budu ufitelji Zakona o1tiljetje је !idovs.kog karak­tera ovih ђudi kojima је, c':!inl se, Ьilo viJe stalo do toga da se sup­roatave suvreinenoj rabinskoj egzegezi, nego da izlote Evanc1eђe . Pavao nemilo•dno optu!uje utiteђe nesposobne za izvr!avanje svog zadatka; oni su i nerazl!mni, i neznalice. Uopte ne razumiju sveti sadrtaj teksta, а kada' govore, njihove su rijeti isto toliko Ьelmisleoe njirna samima koliko i drugima. Dubine JaUanske isti­ne nikada ве ne snriju prigu!iti besmislenim mudrovanjima, ~to је pogrelka koju ne usp~evaju uvijek izbjeti oni koji se bave alego­ric':!kim tumac':!enjirna.

8. Spominjanje Zakona u sedmom stihu navodi Apostola na to da razmotri Zakon i njegovu svrhu. On priznaje da је Zakon u sta­novitoj ritjeri komtan kada se primjenjuje zakonito (nomimos). Ovaj prilog, koji u cђelom Novom zavjetu nalazimo samo ovdje i u П. Tim 2,5 , predstavlja kljut izjave koja se tic':!e Zakona. Zakon se rnora ogranic':!iti na njegovu prvotnu ulogu - da obuzdava vr~nje zlih djela. U tom smislu mote se nazvati "dobrim", i znat ajno је

54

Ј ТIМОТЕЈU 1,9.10 da је upotrijeЬljena grtk.a rijet! kalos1 а ne agathos, jer prva upu­tuje ne samo na izvrsnost unutarnje kvalitett nego i na ђepotu vanjskog izrafaja. Apostol nije ni blizu tome da preue uzvikne propise Mojsijeva Zakona, ali se odluc':!no suprotstav~a jalovo.sti mnogobrojnih spekulacija u vezi s ·Petoknjitjem. On.ide dalje i nabraja raznovrsne skupine kojima је Zakon izric':!ito narnijenjen.

Postavlja se pitanje rnote li se ovakav pristup Zakonu uskla­diti s Pavlovom naukom. Easton misli da se ne mote, u ovim sti­hovima pronalaziti tvrdnje koje se ne mogu usldaditi s 11 . Tim З, 16.17. Jeremias, medutim, ima pravo kada se poziva na Rim 7, 12.16 kao dokaz da ovaj pristup nђе nepavlovski i da nije u sup­rotnosti s 11 Tim 3,15-17.

9,10. Pavao izriee tvrdnju i negativno, i pozitivno. Negativno, Zakon ne znac':!i mnogo ljudima koji ga se dde. Kad Pavao nazna­c':!uje pozitivnu ulogu Zakona, on kao da se, na prvi pogled, ograni­euje na otite zloeince . Mec1utim, nabrajaj~i Jaajnje sluc':!ajeve, A­postol up~uje na Jaajnje g.ranice zaЬrana i osuda. Manja zlodjela prirodno se na1aze unutar ovih granica. Scott upozorava na zna~e­nje redoslijeda : prvo prijestupi protiv Воgа, zatim preJa!aji protiv drugih ljudi kako ~ nabrojani u Deset zapovije.Ji.

Nadalje је znatajno da ~ta s ovog popisa ne odgovara po­tudi, koju Zakon o~c1uje ; to predstavlja te!kocu za Eastona, koji kau da se Pavao , govoreti .? svojem iskustvu sa Zakonom, na nju poziva osoЬito u Rirn 7,7 . Njegova је nakana ovdje sasvim drukt!i­ja , jer se tu bavi vanjskim djelovanjem Zakona u k.a!njavanju zlo­c':!inaca. Вernard kafe: "Navedeni su samo oni grijesi koji su pod­lotni ljudsko~ zakonu." То ne znati da ova tvrdnja iskJjuc':!uje svaku drugu ulogu Zakona.

Dek.al~ је ipak zadrtao svoju vrijednost kao vanjsko oruc1e pravde, ipak za pravednika (dikaios se ovdje upotr~bђava u naj!i­rem smislu, ali је ovaj izraz vjerojatno trebao oznaeavati krltani­na) оп vile ne predstavlja pozitivno mjerilo pona!anja. On n.ije ob­likovan (оп keitai, ne "propisan" ) s tom namjerom. On је usta­novljen za bezakonike, J.coji se ne obaziru na Zakon, za nepokor­nike ili neposlume (anupotaktos), koji ае ne 1ele podvrgnuti disci­plini; za nevjernike·koji ne po!tuju Воgа, zagre!n~ke koji mu se suprotstavljaju, te za bezbot nike i .svetogrdnike koji nijeeu svete

55

Ј TIMOTEJU Ј ,Ј Ј stvari.

Ocoubojice i materoubojice mozda Ьi se trebalo shvatiti kao one koji tuku roditelje, ~to је krajnji oЬlik kr~nja pete zapovijedi. lpak, ne treba isklju~iti osnovno (doslovno) zna~enje: ublce jed­nog ili оЬа roditelja. Ne postoje li i me<!u nuim prezimenima kao §to su Ocokoljit, Koljimati, Мu~iЬaЬit, Lapotnik i sl? Bludmke (RSV ''Nemoralne ljude") i mu!koloimke ( arsenokoitai, ftsv "sodomisti'~ vjerojatno treba uzeti kao one. koji grubo kr§e zapo­vijed protiv preljuba.

Popis prijestupa zaokrufuje pogodЬena konstrukcija ima Ji јо! protivno zdravom nauku, koja dolazi kao iznena<!enje nakon popisa prijestupnika Zakona. Easton misli da rije~ naulцz u ovom kontekstu zvu~i suvremenom ~ovjeku gotovo groteskno. Me<1u­tim, ri)e~ didas"kalia, koja se u pastoralnim poslanicama pojavljuje ее~е nego igdje drugdje u Novom zavjetu, pokazuje skok u na~i­nu razmiJljanja - s u~enja namijenjenog uglavnom zlo~incima na u~enje namijenjeno uobl~ajenom na~inu zivota. Stoga se didask4.­lia opisuje kao zdravo (hugiainousa), ~to ·је јо§ jedna rije~ koja se ~esto- pojavljuje u pastoralnim poslanicama (ali nigdje drugdje) i koja oznaet1je Ьlagotvomost ili korisnost pravog kr§tanskog u~enja . Scott ka!e: "Zakon је nelto poput lijeka, ali l~eka koji se uzima jedino u slu~aju Ьolesti moralne naravi; kr§tansko u~enje је zdrava hrana za zdrave ђude, Ьogatstvo radosti, sloЬode , velike aktivnosti." Bez obzira na to koliko је neo~ekivan, zaklju~ak popisa na prikladan na~in potvr<1uje autoritet Evan<1elja i navodi Apostola na sl.ijedetu tvrdnju о njemu .

11. Ovaj је stih Шetak odjeljka koji se protet.e od 8. do 10. sti· ha. Pavao nije govorio о Zakonu prema svojem shvatanju, nego prema (ро) Evan<1elju. Doslovan prijevod s gr~kog glasio Ьi "E­van<1elje slave blatenoga Воgа". AV prijevod "slavno Evan<1elje" djelomi~no izra!ava ovu istinu, ali ne uspijeva prenijeti punu veli­~anstvenost izvornika, jer slavu sredi!njeg lika drame pripisuje sa­moj drami. Ova је rije~ na slitan na~in upotrijeЬljena u 11 Kor 4, 4.0 kao genitivus qualitatis, ~ime opisuje Evan<1elje kao izra!aj Воzје slave na Кristovu licu.

Rijet mak4.rios (blaien) se, osim ovdje i u 6,15, nigdje drugdje ne odnosi na Воgа, no taj је sklop ~est kod Filona. On

56

Ј TIМOTEJU 1,12 pokazuje Boga ne kao objekt Ьlagoslova nego kao onoga koji u se­Ьi dotivђava savr§enstvo Ьla!enstva. Ova se misao izvrsno siШ sa sjajem koji on isijava kroz Evan<1elje.

Izraz koje је meni povjereno, а koji se odnosi na Evan<1eђe, tipitno је pavlovski (usp. 1. Kor 9,17; Gal 2,7). Vrlilac radnje, i­ako nije izreten, otito је Воg.

с. Apostolovo osoЬno iskustvo Evan4elja (1,12-17)

Ovaj u1omak kao da је skretanje, no ipak је nutan za daJjnji razvoj teme. Easton to lijepo ka!e: "Ako је Кrist mogao promije­niti Pavla, najveteg medu gre!nicirna, u apostoht, onda Кristova si­la za preoЬiikovanje nета granica. Neka zato nitko ne kate da njegove kr§tanske dutnosti nadilaze njegove sposobnosti." Prirod­no povezivanje misli, ideja о velitini Evan<1elja koje mu је povjere­no (11. stih) navodi Apostola na to da se divi svom iskustvu i do­tivljaju Вође sile koja ga је ovlastila za rad.

12. Iznenadan izljev zahvalnosti koji slijedi tipi~na је Pavlova osobina. Pavao se nikad nije prestao diviti Evan<1elju. Apostolova је stalna tema Воtја sila koja ga је ovlastila za djelov'anje. Particip aorista endunamosanti (koji mi dade snagu, negdje i "koji me ov­lastio") uputuje na prom svr§eni doga<1aj .

U. drugom, ali manje pouzdanom, tekstu particip prezenta glagola endunamounti istice Krista kao onog koji stalno ov1a!tuje (usp Fil 4,13). ОЬје mogutnosti izratavaju duЬoke istine, no bu­duti da se ovdje Pavao prisjeta pro!losti, pro!lo se vrijeme - osim ~to је vjerodostojnije- bolje uklapa u kontekst.

Apostol zatim iznosi razlog svoje zahvalnosti, tj. to lto ga је srnatrao vjernim, odnosno vrijedmm povjerenja. Ovo izjavljuje bez hvalisanja, !to se jasno vidi iz izraza diakonia, koji је upotrijebђen za njegovu sluibu i iz samoraskrinkavanja koje sl~edi. Ova rije~, omiljen Pavlov izraz, podupire pretpostavku о ranom vremenu nastanka pastoralnih po~nica, jer da Apostol ne Ьi mogao upotrijeblti izraz diakonia u drugom stoljetu1 i to zato §to Ьi pos­tojala opasnost da se on pobrka s vet ustanovljenim redom <1ako­na.

Rђe<!i kad и sluiЬu postavi mene uputuju na Вotju inicija-

57

Ј TIМOTEJU 1,1 З tivu, koja је bila temeljem Pavlove uvjerenosti tijekom cijele nje­gove slu!Ьe (usp 1. Kor 12,28).

13. Ne ~udi !to је Pavla raznШljanje о pro!losti navelo na to da se sjeti svog stanja prije nego !to је postao kr~anin. jer је razmi!­ђanje о КristOYoj ozdravђuju~oj sili samo pove~alo njegov osje~aj nevrijednosti. Izraze kojima sеЬе osuc1uje kao hиlitelja i progoni­te/ja treba stoga shvatiti u svoj njihovoj tetini, а rђе~ prevedena kao 1Wilnik treba Ьiti mnogo snatnija, jer hиbristes ozna~uje drska i silovita ~ovjeka, jednostavno re~eno ~ovjeka koji је pot­puno pokvaren. Ра ipak је takav ~ovjek pomilovan. Ovaj је glagol, izrden pasivom, а ~ije је zna~enje "iskazati nekome miJost" (Rim 11 ,30.31 ; 1 Kor. 7,25; П. Kor 4,1 ), tipi~no pavlovski i osli­k.ava Pavla koga је ranije stanje pokvarenosti primoralo da prizna neospornu vlast Вotjeg ~ina milosti. Apostol, mec1utim, shva~a razlog te milosti. Bilo је to, kde on,jer sam to и neznanjи иcinio. Za razliku od namjemog neznanja, koje povetava krivicu (usp. Rim 1 0,3), Pavlovo је neznanje bilo povezano s ~istom savje~u (11 Tirn 1 ,3), zamaгJ:.jeno jedino nevjerom. Воgје na njegovu pret­krltansku karijeru, kada је ilao krivim putovima zato !to је Ьiо zaveden, gledao v:ile sa Ьljenjem nego sa osudom,jer је u Savlu iz Tarsa prepoz.nao slugu veUkih mogutnosti kada jednom bude prosvijetђen.

Pavao nikad nije mopo dugo pisati а da ne spomene milost Gospoda naJega. Za njega to nije bio tek apstraktni pojam, nego djelotvorna i stvaraj~a sila koja upravlja i rnislirna, i djelima. Ove rije~i podsjetaju na one iz RПn 5,20, jer su u оЬа slu~aja glagoli slotenice s rije~i hyper, da se izrazi izdaJnost Воtје milosti. Neki stru~njaci nailaze na tetkotu u redoslijedu vrlina u ovom stihu. Scott, na primjer, kde: ''Pavao ne Ы tako odvojio vjeru i ljubav od milosti, niti Ьi је prikazao kao njihov dodatak." Easton tako­c1er primjetuje da је Pavao "u vjeri vidio ne§to mnogo vi!e od jednog od plodova obratenja.~• Ne treba, ipak, misliti da su sve nepavlovske razli~itosti izmec1u milosti, vjere i /jиbavi izrafene u ovom stihu. Zapravo, prijedlog meta (sa) ozna~uje najutu spregu izmec1u Воtје milosti i dviju s njom povezanih vrlina. Pavao Ьi se spremno slotio s tim da bez djelovanja botanske milosti ljubav i vjera · ne Ьi bile mogu~e. ai; i s tim .da bez potonjih ne Ьi bilo

58

Ј TIМOTEJU 1,15 do~a о bo1anskoj miJosti. Easton nema pravo k.ada kafe da је ovdje- milost uzeta kao "sila" i da se razlikuje od ~iste naklonosti (usp RUn 5 ,20),jer је ot ito da је ova rijet pro§irenje pojma rnilos­ti spomenute u 1 З . stihu. Те iste vrline • vjera i ljubav . роЬШе oz­natene izrazom и Kristи 1sиsu, nalaze se i u 11 Tim 1,13 (vidi Ьi­ђe!lcu).

15. Ovu neoЬitnu formulaciju vjerodostojna је rijec ne nalazi· то nigdje drugdje u Novom zavjetu, osim na ~etiri rnjesta u pas· toralnim poslanicama. Ona navodno predstavlja proЬlem pavlovs· kom autorstvu, ali ni u kojem slu~aju nije nu!no pretpostaviti da se Pavao nije mogao, ili nije htio, poslutiti takvim izrekarna.l 07

U ovom.kontekstu on kao da navodi, u ritmi~kom obliku, izreku koja је biJa prihvaeena u crkvama i priznata kao "sigurna rije~". Motda se tini neoЬitnim da Pavao upotrebђava ovu formulaciju pi§u~i Timoteju, ipak on vjerojatno teli podsjetiti svoga mla4eg suradnika na temeђno zna~enje izjave koju navodi.

Rije~i koje. slijede, i vrijedna da se posve prihvati, u Novom se zavjetu nalaze samo ovdje i u 4,9, ali su postale uoЬi~ajene for­mule u narodnom grtkom (vidi М.М pod apodoche).

1sus Krist dot!e па svijet da spasi grdnike srt је najtemeljni· је tinjenice kr~anske istine. Simpson kafe da ona "iznosi na vid­jelo dwu Evandelja". Naglasak na utjelovljenju i njegova svrha vi· ~ su ivanovski nego pavlovski, i to ide u korist shvatanju da Pa­vao ovdje navodi prihvatenu tvrdnju о Evan4elju . Ove rђe~i mo1-da zbog svog sadrtaja vuku korijen izravno iz lsusovih r"ije~i i mof.da su bile dio izvora koji је ~inio temelj tetvrtog evandelja (usp. Lock).

Pavao se nikad nije udaljio оо ~injenice da је spasenje bilo narnijenjeno gre!nicima, i !to је vi~ shvatao veli~inu Воtје milos· ti, to је vi!e produbђivao svijest о svom prirodnoщ greПiom sta­nju sve dok nije Ьiо kadar napisati od kojih sam prvi (protos) ја.

То nije izraz obredne poЬo!nosti, kao !to smatra Easton, nego znak najiskrenije poniznosti. Pavao vidi sеЬе na ~elu onih zbog ~i­jih је grijeha Bog morao posegr1Uti u izvor svoje milosti. P~lov је оЬi~ај da, govoreti о seЬi, upotreЬljava superlative, ЬЦо da se svrstava kao posljednji od apsotola (1. Kor Ј 5 ,9) , bilo kao manji od najmanjih od svih svetih (Ef 3,8), ili kao najveci gre!nik. Ne

59

Ј TJMOTEJU 1,16 smijemo misliti, kao !to to t ini Scott, da је Pavlovo samoponife­nje Ьoletivo i nestvarno, isto kao !to to ne motemo zakljutiti ni о Johnu Bunyanu, kojj је napisao knjigu Obllna mi/ost za najveceg gre§nika.

16. Ovdje se ponavlja misao о primljenoj milosti iz 13. stiha, ali se spominje i njezina posebna svrha. Pavao drtj svoj neobltan slu­taj osobltim prirnjerom onoga !to Кrist mote utiniti s ljudskim tjvotima. Milost iskazana najve~em gre!niku mora bltj vrstan primjer kasnђim nara!tajima, osoblto zato !to se u Pavlovom slu­taju vrlo jasno otjtovala Кristova strpljivost.

Gr~ka rjje~ prevedena kao primjer (hypotyposis) mote se shvatjtj u zna~enju "umjetnikove skice buduteg djela" ili kao opis onoga za ~ime pjsac fjvo ~ezne (usp. Simpson). U neku ruku Pavlovo је iskustvo trebalo poslutitj kao potjcajni primjer mno­girna koji се povjerovati. Konstrukcija (epi s dativom) nakon gla­gola povjerovati polcazuje da је Кrist tvrst temelj vjere. Та se ne­pokolebђjva sigurnost ne odnosi samo na ovaj tivot nego i na vje~nost.

17. Ova dirljiva razmi!ђan:ja о Воtјој milostj dovela su do tipi~­no pavlovske doksologije. Tu se, ро o~em priznanju, pojavljuju nove crte kojih nema u prethodnim primjerima, alije prisutno is­to preplavljuju~e divljenje Вogu i isto osje~anje Воtје velitanstve­nosti. Pavao nigdje drugdje ne upotrebljava izraz kralj, vjekova (Ьasileus ton sionon), koji se zapravo pojavljuje jedino u Tobl:ii 12,6.10 i Otkrivenju 15,3 u gri!kirn djjelovima Sv. pisma. lzraz se vjerojatno upotrebђavao u tidovskim krugovima i proizlazi iz ti· dovskog shvatanja о dvama vjekovima · vђeka kojj traje ј vijeka koji ~е doci. · Воg је kralj ovih razdoblja, рај "svih vjekova", na Мо upu~uje ј izraz и vijeke vjekova (eis tous aionas ton aionon).

Pridjev besmrtan (aphthartos) t ini se vi!e helenslcim nego tidovskim, ali u Rim 1 ,23 nalazirno slj<:\an pavlovski tekst. lsto ta­ko za pridjev nevid/jiv (aoratos), kad se odnosi na Воgа, nalazirno sli~an pav1ovski· tekst u Kol 1,15. lzostavljanje prjdjeva na ovom mjestu, u usporedbl sa Rim 16,27 bolje izrafava pojam tidovskog monoteizma.

60

1

r 1

r

Ј TIМOTEJU 1,19

d. Pavlova zapovijed Tirnoteju (1 ,18-20)

Ovi se stihovi nastavђaju na stihove 3-5 ј totno iznose svrhu Apostolova pisanja.

18. Za zadatak koji је predan Timoteju Pavao upotreЬJjava istu rђet parangelia koju је ranije upotrђeblo u 5. stihu da Ьi izrazio kr~anskj potjcaj na ljubav. Као i u vojnom kontekstu (npr. u Ksenofonu ј PoliЬђu), ta rђе~ ima znai!enje hitne obaveze. Pavao svetano podsje~a Timoteja na to da slutba nije stvar s kojom se mot.e !aliti, nego narec1enje od vrhovnog zapovjednika. Znai!ajno је da је glagol predajem (paratithemi), kojim је opisano upu~iva­nje zapovђedi Timoteju, upotrђeb1jen ј u 11. Tirn 2,2, gdje se go­vori da ga Timotej predaje drugima.

U sklodu s proroftvima nekoc nad tobom izrecenima valja shvatitj u smjslu predvic1anja u vezj s Timotejem, koja је na neki natin Pavao dobjo prije nego !to је Timotej pozvan u slutbu. Ovo se mote usporediti s proro!tvirna danim antjohijskoj crkvi u vezi s Pav1ovim ј Barnabinim misijskirn pozivom. U svakom slui!aju, te rђе<:\ј ne svjedoi!e samo о potpunoj Pav1ovoj presvjedoi!enostj da је Воg izabrao Timoteja kao njegova nasljednika nego i о potvrdj te odluke od strane kr~anskih zajednica s kojima је Timotej Ьiо u dodiru.

Pavao se ј dalje slutj vojnim rjetnikom ј kate blj Ьој pleme­niti, uvjeravaju~j svog m1adog zarnjenika da се ga tih nekoliko pr:oro!tava koja potvrc1uju njegov poziv nadahnutj za sukob kojj је pred njim (ako se osloni па njih).

19. Dok u Ef 6,10-17 Pavao podrobno opisuje kr~ansko naoru­tanje, ovdje se ograni<:\uje na dva dijela opreme koji obuhva~aju temeђne oblike nauke i pona!anja. Vjera i dobra savjest spominju se u ovoj poslanici tri puta jedna uz drugu (usp 1,5 i 3,9), te poka­zuju neraskjdivu vezu izmec1u vjere i morala. Ne зmijemo ovdje vjeru svesti na "jspravno vjerovanje", kao !to to tini Easton, iako је i taj vid nesumn:jivo uk1juten. Ona kao da jednom rjjei!ju izra­tava duhovnu stranu naorutanja kr~anskog ratnika.

U narcdnoj zavisnoj retenici odЬacili se odnosi na savjest,

61

Ј TJMOTEJU Ј ,20 tj. ako se jednom ne obrati pamja na savjest, to negativno dje1uje na vjeru. Scott s pravom kШ: "Uzroci duhovnog skretanja t!e~e su nego ~to smo toga svjesni moraloe nego inte1ektualne naravi". Obrnuta tvrdnja takoder vrijedi, jer neispravno vjerovanje nerijet­ko vodi u moralnu propast. Pavlova је prva briga, me<!utim, da upozori na opasnost koja prjjeti od zanemarivanja savjesti. Glago1 odbacili upu~uje na gruЬo i namjemo odstranjivanje.

Rijet!ju brodolom vojnit!ka se metafora prelijeva u nautit!­ku. Lock kratko primjetuje : "Kr~anski ut!itelj mora Ьiti i dobar vojnik i dobar mornar."

20. Himenej (koji se ponovo spominje u 11. Tim 2,17) i .Alek­Silndar primjeri su vojnika koji su do!ivjeli brodo1om. Sto se tit!e A1eksandra, na teme1ju podataka kojima raspolafemo, ne mote se nedvojbeno zak1jut!iti da је on istovjetan s Aleksandrom spome­nutim u Dj 19,33 i 11. Tim 4,14. Тkо god ti ljudi ЬШ, u njihovom је slut!aju trebalo poduzeti ~tre disciplinske mjere. Slikovitim je­zikom ret!eno, to su oni koje Sllm predao Sotoni. lste rjjeti naJazi­mo i u 1. Kor 5,5 i оЬа slufaja valja protumat!iti i shvatiti na isti nat!in. Ako se ulomak u 1. Kor protumat!i kao iskljut!enje, onda Pavao ne misli ni!ta drugo nego da su ti ljudi iz crkve izbat!eni u Sotonino polje djelovanja (tj. nekr§fanski svjjet). Easton, me<!u­tim, tvrdi da Ьi "iskljut!enje produЬilo hu1jenje, umjesto da ga uk­loni", te radije shvata ovaj izraz kao izricanje Пzit!ke kazne. S1u­t!ajevi gdje је odnavanje discipline izrueno fait!kim mjerama, u Dj 5,1-11 i _13,11 te nelto nejasnjja aluzija u 1. Kor 11,30 podupi­ru potonju misao. Me<!utim, ispravno rjeknje Ьi se motda dobilo spajanjem obaju shvatanja. Vjerojatno Himeneja i Aleksandra tre­ba smatrati iznimnim slut!ajevima.

Za.kljut!na ret!enica da nauce ne huliti jasno pokazuje da је svrha bila l~et!enje, а ne kazna. Веz obzira na o~trinu postupka, moti• је Ьila milost, i uvijek kada svrha kunjavanja u crkvi nђе bila popravljanje i vracanje u prvotno stanje, njezina Ьi o!trina predstav1ja1a kot!nicu napretku. То, ipak nije raz1og za potpuno odbacivanje kamjavanja kao takvog, ~to је pogre§ka koju t!esto t!ine suvremene crkve.

62

ј

Ј TIМOTEJU 2,2

U. SТOV ANJE 1 RED U CRКVI (2,1-4,16)

Sada pot!inje najvunije, а u uvodnim r~et!irna ovog odje1jka Pavao kao da nastavlja s t emom iz 1 ,3. Razmatra nekoliko stvari koje su izravno povezane s organizacijom crkve.

а) Znat!enje i upotreba javne molitve (2,1-8)

1. R~et! i prije svega ne oznat!avaju vremenski slijed, nego slijed ро vatnosti. Na samom pot!etku Ьitno је utvrditi pristup javnom bogo!tovlju, koji mora Ьiti pun po!tovanja. lako glago1 preveden kao preporucujem (parakaleo) mot e imati znat!enje "usrdno moliti" ili " poticati", vjerojatno mu је znat!enje borЬenije, s ob­zirom па to da је povezan s ja~ini glago1om parangello iz 1,3.

N~e mogute tot!no razgranit!iti podrufja ~to ga pokrivaju t!etiri r~e~i upotrijebljene ovdje za molitvu. Prve tri imaju toliko zajednit!kog da nета Ьа! mnogo podataka na temelju kojih Ьi se mogla odtediti njihova zasebna znat!enja. Motdaje ipak znacajno to da deeseis (pro!enje) j_asnije uputuje na pojam potrebe nego proseuchai (molitve), koja је o)Xenitija rijet! za molitvu, dok је enteuxeis (mo/Ьenica) uoblt!ajen izraz za molЬu upu~enu nadre­<!enom. Upravo ta razno1ikost izraza ima svrhu da naglasi bogatst­vo .ovih duhovnih radnji. Zahva/nice, kao i u ranijim Pav1ovim poslanicama, smatraju se sastavnim djje1om molitve, а ipak su one eimbenik koji se preeesto zanernaruje u suvremenim kr§fanskim molitvama. Upozorenje da se treba moliti za sve ljude је na mjes­tu, s obzirom na to da padamo u ku!nju da molitve ogranifimo na vlastite uske interese. Sto su !ire teme molitve, prostranije је. i sa­gledavanje du!e koja se moli.

2. Molitve od sveo)Xeg znat!enja ograni~ene su na molitve za ~ude koji vladaju, i to moMa zato lto su ~ani skloni tome da vladare izostavljaju iz svojih molitava, osoЬito kad su ovi otvoreno neprijate1jski nastrojeni. Mnofina kraljeve ne uputuje numo na vr~eme kad је vi!e suv1ad.ara dijeШo carsko prђestolje, jer је izne­seno о)Хе naCe1o koje vrijedi za sva vremena izvan Rimskog carst­va. Ovaj ~anski Stav prerna dnavi krajnje је vЦan. Веz obzira

63

1 Т/МОТЕЈU 2,3 na to jesu li drzavne vlasti zloupotreЬljavale svoj polotaj ili ne, one trebaju Ьiti predmet molitve, jer gra<!ani-kr~ani na taj na~in mogu utjecatj na razvoj drzavne politike, ~to је ~injenica koja se ~esto zaboravlja, osirn u te~im. sudbonosnim razdobђima.

Nadalje, iznosi se koja је svrha, а ne kakav је sadrtaj, takve molitve. Da provodjтo miran ј spokojan tjvot zna~j da nosioci vlastj mogu ostvariti mir ј sigurnost te omogutiti kr~anima ј dru­gim ljudima da vode miran tivot. ОЬа sinonirna, eremos (miran i hesuchios (spokojan) , zna~e "tih" i "nepomuten", i ovdje su ро svoj prilici suprotstavljeni zato da Ьi naglasili vatnost mirnote i spokoja u tivotu dru~va .

Naredne dvije rijeti uputuju na karakter koji se mote naj­bolje .razviti u atmosferi spokoja. PrVa, eusebeio (Ьogoljuhnost), optenjta је rije~ za pobotnu predanost а druga, semnotes (oz­Ьiljnost), ozna~uje kr~ansko dostojanstvo u ponabnju ili ozbilj­nost u dono~nju odluka. Da Ьi se potpunije izrazile, оЬје zahtije­vaju ~ne vanjske prilike, iako im dru~tveni i li~ni potresi ~esto mogu dati dOd~tni poticaj.

3. Nije jasno da li rije~ "jer" pripada tekstu. Naime, ona је tek u kasnijirn rukopisima. Ako se izostavi, misaona povezanost s prethodnim stihom nije tolik<? jasna, te to (touto) izgleda kao da se odnosi na 1. stih, tj . na molitvu za sve. Dva dijela ovog stiha treba uzeti zasebno: а) molitva za sve је dobra; Ь) ona је ugodм pred Bogom. Ova potonja tvrdnja predstavlja najv~e mjerilo sva­kog bogo~ovlja.

Naziv Spasjteljem па!јт Вogom, koji se nalazi vee u prvom stihu, ovdje је posebno zna~ajan , jer povezuje molitvu za sve ђude sa spasonosnim Вotjim karakterom. Ima smisla molitj se za sve ljude onome kojemu је u naravi da spuava. Та је misao razvijeoa u slijedetem stihu.

4. Rije~i kojj hoce da se svj ljudi spase postale su okosnica su­koba izme<!u kalvinista i arminijanaca sedamnaestog stoljeta, i to zahvaljujuti svom tek nazna~enom univerzalizmu. Вernard smatra da glagol (thelo, "htjeti") ozna~uje optu Botju voђnost, za razli­ku od pojedina~ne nakane. On pokazuje, dakle, Вotju neprekidnu milost prema svima, bez obzira na rasu, boju, stanje ili polotaj.

64

ј

1 1

1 t

1 ... 1

1 Т/МОТЕЈU 2,5 Mozda su k isklju~ivosti tetilj neki koji su bili pod utjecajem istog poriva koji је kasnije odagnao gnostike u njihova zatvorena dru!t· va posvetenih, ра Pavao, mozda Ьа~ zato da Ьi ih od toga izlije~io, naglabva ovdje Botju nak.lonost prema svima. Cak i ako se ova tvrdnja te~o mofe uskladiti s Pavlovirn u~enjem о Botjoj suvere­nosti koje nalazirno drugdje, nitko ne mote poreei da ove rije~i iz. vrsno ne izratavaju velikodumost Bofje dobrohotnosti. Rije~i svj ljudj moraju se povezati s istim rije~ima iz 1. stiha. Posredova­nje za sve ljude mote se opravdati jedino na temelju Воfје voljno­sti da spasi sve (usp. Jeremias).

Simpson predlate drugi na~in tuma~enja, ро kojem Ьi se glagol " spasiti" (sozo) shvatio u neMo slabljem zna~enju kao "o­~uvati" ili "zutiti." Nakon !to u korist tom tuma~enju navodi Deissmanna, on primjetuje: "Nalog da se moli za vladare slate se s Bofjom voljom da se svi ljudi sa~uvaju od nezakonite zloupotrebe vlasti." Me4utirn, ulomak је kao cjelina previte teololki usmjeren da Ьi se shv-atio na ovaj na~in. а zakђu~ni dio stiha ј dodu do spo­z~n!a istine Ьоlје se slate s duhovnim spasenjem nego s prirod­rum o~uvanjem, osirn ako је smisao da mirni uvjeti poтaZu lire­nju Evan<!elja.

Izri~aj spoznanje jstine podsjeta na Ivana i rie. nalazi se kod Pavla nigdje izvan pastoralnih poslanica. Istina se treba shvatiti kao potpuna Воtја objava u Кristu , а upoznatije mora Ьiti krajnji cilj spasenja. Kod Jevreja је pojam istine povezan sa pouzdan~u izvestno~u sadrzaja svijesti, dok је u gr~kom jeziku istina "skida­nje vela". Cini se da ар . Pavao povezuje оЬа zna~enja .

5. l Moffat, i Easton s:matraju ovaj stih citatom. Scott radije drti rђe~i pu~evim komentarom, vjerojatno nastalirn pod utjeca­jem poznavanja Poslanice Hebr~irna. Pavao Ьi se, me4utim, sam vjerojatno slotio s оЬјета tvrdnjarna zapisanim u ovom stihu. On је , odgovarajuti na tidovsku isklju~ivost u Rim 3,29.30, zaklju~i­vanjem iz Botjeg jedinstva do~o do sveobuhvatnosti svoje misije. Ovdje se pozivanje na doktrinu Вofjegjedinstva, koje је zajedni~­ko judaizmu i kr~anstvu, povezuje s Вofjom zeljom da svi dodu do spoznaje istine.

U drugom dijelu stiha pridodan је izri~ito kr~anski ele­ment. Doktrina о Kristu kao posredпjku (mesjtes) potpunije је iz-

65

Ј ТIМОТЕЈU 2,6 nesena u Poslanici Hebrejima u vezi sa savezQm. Јеdна odosnov­nih crta Pavlove mislijest i shv~anje da se Воg i ljudi nl na koji druli na~ nisu mogli sresti osim posredstvom Isusa Krista. 1 Кristova ј.е ~udskost ~ovjгk-IIШ Krist naglalena zato !to је pos­rednik morao Ьiti predstavnik ђudskog roda.

6. Razmilljanje ~ Кristu kao posredniku poti~e Pavla na odre­c1eniju izjavu u vezi s izmirenjem. Spominjanje rije~i otkup Autilutron) podsjeta na lsuaove rije~i "Jer Sin ~o*~ji ( ... је do-18<! ( •.•• ) da ( .... ) !ivot svoj dade kao otkupninu (lutron) za mnoge.'' (Мk 10,45). ·Zna~ajno је da је dodan prijedlog auti, "kao", s oЬzirom оа prijedlog hyper, "za", koji slђedi iza njega. Кriat te prikazuje kao "protuvrijednost" za sve i umjesto svih, na teme~u ~ер ае doЬiva sloЬoda. Ра ipak, u slobodi ne utivaju svi. ~pnina, svakako, ima neograni~enu vrijednost, ali da bi se njeni Pa:<>bici ostvarili, potrebno ju је prihvatiti. Apostol ovdje nazna~uje: bud~i da је otkupoina primjerena svima, Bog mora !udjeti za spueojem svih.

To~no zna~enje posljednje re~enice, То је и svoje vrijeme dano W/edo~anstvo, nije sasvimjasno zЬog izrazite satetosti rеёе· nke. Вud~i da 1е ove ф~i izravno nadovezuju na dubokoumnu tvrdnju о Кristovom spuilaekom djelu, nајЬође је pretpostaviti da је "SYjedo~anstvo", koje ае ima u vidu, Во~ е djelo kojim !alje svog Sina u to~no odredeno VJ1eme (usp. Ga14,4).

7. Uvodne rije~i mogu se sloЬodno prevesti kao: "Ја sam Ьiо imenovan propovjednikom (ili glasnikom) i apostolom da pro~i­rim ovo SYjedo~anstvo." Pavao nije sam sеЬе imenovao za tako ve­lik i opuan zadatak; Воg ga је odredio za to (usp 11 Tim 1,11). OsoЬito naglaleno ја izrwva Pavlovo osobno ~uё!enje. Za.!to, me-4utim, Timoteja treba podsjetiti na Ьotanski zna~aj Pavlova po­zvaqa? Nije 1i od svih ђudi upravo оо morao toga najvik Ьiti 1\jestan? '1 ~emu sna!no uvjeravanje ( ... ) istinu govorim, ne laiem? Мnogi stru~njaci (npr. Нaпison, Easton) zaista te~o mogu povjerovati da Ьi ае Pavao ikada na ovakav na~in mogao obr~ati stvarnom Timoteju, a1i se u Pavlovim djelima mogu pronati slieni tekst<Wi koji sadde uvjeravanja ovakve vrste (Rim 9,1; 11. Kor 11,31 ; Gal 1 ,20). Svi se slatu u tome da su ovi teksto·

66

r

Ј TIМOTEJU 2,8 vi napisani u sluёajevima kada su neki osporavali Pavlov autoritet, ali to nije Ьiо sluёaj s Timotejem. Ako se, pak, pastoralne pdslani­ce smatraju polujavnlm pismima, motda је Timotej zaista trebao naijatu mogucu potvrdu Pavlova istinskog apostolstva da Ьi se suprotstavio onlma u Efezu koji su ga poricali (usp. Jerernlas). Ti­motejevo Ьi osobno pozvanje svakako Ьilo urnlje!ano u .raspravu о vjerodostojnosti poziva njegova prethodnika. U svakom slu~aju, Scott se sla!e s tim da "posuё!ena ili ne, ova sna!na potvrda vjero­dostojnosti sasvim је na mjestu." U pitanju njje bilo мtа manje nego vjerodostojnost misђe poganima.

Bernard povezuje ovu snamu potvrdu s narednim, а ne pret­hodnim, rijeёima, pripisujuci osobinu vjerodostojnosti Pavlovoj tvrdnjj da је posebno imenovan ucite/jem naroda, а ne tvrdnji о apostolstvu. Medutim, te su dvije tvrdnje nerazdvojne. lzraz и vje­ri i istini (ista rjje~ "istina" kao i u 4. stihu, раје treba shvatiti u tom svjetlu) pokazuje da podruёje uёenja obuhvaca i uёiteђev duh, ј sadrtaj poruke, iako izgleda da је potonje vatnђe.

8. Pavao ponovno preuzima temu molitve.J Autoritet koji је upravo obranio i potvrdio isijava iz uvodnog glagola Ьoulomai (hoeu), koji valja shvatiti gotovo kao naredbu . Scott је usporeё!u­je s kraljevskim ukazom.

lzdvajanje mu!karaca kao molitelja u ovom stihu vjerojatno se .treba uzeti zajedno s onlm ~to se kasnije We о tenarna (9. stih). Upotrebђavajuci rijeti па svakom mjestu, Pavao motda po­navlja Mal 1,10.11 , ali te su rijeti tipitno pavlovske (usp. 1. Kor 1,2; Н. Kor 2,14; 1 Sol 1,8), dok je podizanje ruku Ьiо ~est oЬi­taj kod Zidova ј pogana kao i kod kr~ana koji su obuzeti molit­vom (usp. Lock). lako se neprestana molitva ovdje smat.ra kr!­canskom obavezom, spomenuti pokreti tek se uzgredno spominju uz opisni pridjev ciste. Stovateђi tije su ruke umrђane nedostoj­nim dj~l~a moraju se najprije oёistiti, а tek onda pristupiti Вogu u . molJtVI (usp. Ps 26,6). Moffat prevodi zakljuёne rijeti ovog stiha ovako: "slobodne od srd!be i rasprave". Ove sklonosti uma tude su svetom mjestu molitve , jednako kao i neёiste ruke. u iskrenom bogo~tovlju Ьitna su ne samo ~ista djela nego i tisti mo­tivi.

67

1 ТIМОТЕЈU 2,9

Ь) Polotaj i pondanje kdtanki (2.9-IS)

9. Gramati~ki, ovlj se odjelja.k nadovezuje na nalog iz 8. stiha, tj. on opi.suje ponaJanje f.ena pri javnoj molitvi. PriШ~no.je nevje­rojatno, medutim, da se.Pavao narnjerava na ovlj na~in ograni~iti. jer se ne mof.e povu~ijuna crta koja Ьi razdvljala ono !to prist.aje javnom Ьogoltovlju i ono !to pristaje drugi.m prilikami. Cini se da је uproeni savjet o~nit, ра stoga moramo pretpostaviti da је Pa­vao odustao od svoje prvotne namjere da iznese lira opatanja u vezi s ponalanjem f.ena:

Rije~ prevedena kao refiti (katastole) vjerojatno se odnosi na ponalanje, kao i na nakit. Doli~no (kosmios , doslovno: ured­no, pristojno) jest ponШnje u skladu s duhom kr!tanskog bogo­ltovlja. Ono·odrШva pravilan stav uma, jer jePavaoЬio dovo~no pronic~iv da zna ka.ko је odj~a tene ogledalo njezina uma. Iz­vanjsko razmetanje nije u skladu s duhom moHtve i !tovanja.

Rije~i stidljivoleu i razЬorom mogu se prevesti i kao "~ed­noltu i aamosvlldavanjem", lto Ьi upu~ivalo na dostojanstvo i oz­biljnost kao opreku prevrtJjivosti i la.koumnosti. Pavao ne ostavђa nikakYe sumnje u vezi s time lto misli, i to ta.ko lto dodaje popis zabrana koje se Ш~u vanjskih ukrasa.

Upletanje kose u pletenice bila је uoЬi~ajena pojava kod !idovskih f.ena. Pri slo1enijirn frizurama pletenice su bile pri~m­~ivanje vrpcama i drugi.m ukrasima (usp. Strack-Billerbeck). Кd­~anke su se morale suprotstaviti ta.kvim sklonostima razmetljivom ukruavanju, а isto se odnosi i na no!enje na.kita i skupocjene od­j~e. Svrha svih ovih naloga jest izbjegavanje svega !to slu1i raz­metanju i svih opasnosti koje su s tim povezane.

10. Pavao turno dodaje da tenama nisu uskra~eni ukrasi, nego da је najve~a vr~ednost koju f.ena ima pobo1an i Вogu ugodan 1i­vot. On isti~e da se obrata jedino kr§tankama, onima koje ispovi­jedaju Ьogoljubnost i ~ђi standardi uvђek moraju Ьiti vi!i od stan­darda nekrttanki. Ovdje se, kao i drugdje u pastoralnim poslanica­ma, osobito nagla!ava nufnost dobrih djela, vjerojatno zato !to su tadalnja spekulativna skretanja poku!avala razdvojiti doktrinu i praksu. Zna~ajna је misao о "dobr~ djelima" kao о ukrasu, jer

68

..

ј

1 ТIMOTEJU 2,12 tivot nesebi~nog predanja u sluzЬi drugima moze poljep!ati izg­led. Zenini ukrasi nisu ono ~to sama stavlja na sebe, nego је to sluzba ljubavi koju zena obavlja.

11 . Nalog da zena и miru prirrw pouku potpuno se slaze s I. Kor 14,34.35, iako se i potonji slu~aj odnosi posebno najavno bogo~­t~vlje. Mozda ovo Pavlovo ograni~enje valja shvatiti uvjetno, а nJegova је svrha bila da obuzda do.skora emancipirane kr~anke koje su zloupotreЫjavale otkrivenu slobodu tako !to su neumjes­no gospodarile mu!karcima. Takvi su ispadi cijelu zajednicu dovo­dili na zao glas, kao !to se vjerojatno dogodilo i u Korintu, te su nametali potrebu za poduzimanjem ~vrstih koraka. Kada ve~ sud­jeluju u javnom bogo!tovlju, f ene trebaju primati pouku, ili ba­rem " tiho slu!ati" (Moffat).

.. _Ravnop~avnost spolova, toliko prije suvremenih stremljenja, ШЈе bila osob1to poznata u ona vremena. Nije јој se suprotstavljao samo . opcenito prihvacen grtki na~in razmШjanja nego јој је i hebreJska misao bila jednako nesklona' os. Pojam podloznosti (en_pasei hupotagei), kako ga spominje Pavao odnosi se prije svega na ЈЗ~~о bogo~tovlje kakvo је tada bilo propisano, раје neophod­no b1t1 op~ezan ako se na temelju pojedina~nih slutjljeva feH doci do sveoptih na~ela. Medutim, shvacanje zenine podlofnosti nije samo duboko usadeno u na~in razmШjaлja velikog dijela ~ovje­c~nstva (~~о, naravno, samo ро seЬi ne Ьi bilo ni.kakvo opravda­nJe) nego Је ono ugradeno i u bozansko ustrojstvo Jjudske rase. Pavao spominje ovaj potonji oЫik u 13. stihu.

12. Pavao o~ito poti~e fene da u~e. ali im nije dopu!teno da poucavaju. Motda su se uzroci izricanja ove zabrane nalazili u lo­ka.~ni~. prili.kama, о kojima mi ne znamo ni~ta. Zanimljivo је pri­m!Jetltl da u 1. Kor nema nikakvog naiQga te vrste, iako 1. Kor 14,34.35 zabranjuju zenama da ih se tuje u crkvi. Ako ova zabra­na, predstavlja ogranitenje javnog u<!enja (§to је naj'.jerojatnije), to se savr~eno slafe s ulomkom iz 1. Korincanirna. Ne mozemo

Pavla op~uziti da је zenomrzac, iako ga takvim ponekad smatraju na temelju ovog podatka. lpak, Pavao medu svoje suradnike ubra­ja ! neke zene, kao ~to su Priscila (Rim 16,3-5) i Evodija i Siцtiha (Fil 4 ,2.3). Uzrok zabrani moZda leZi u tome !to su zene mnogo

69

Ј TIMOTEJU 2,1 З lak!e potpadale pod utjecaj varalica (usp. Falconer).

Rabinske su zabrane Ыlе mnogo o!trije od kr~anskih. le· na, iako је teorijski smjela javno ~itati Toru, u pra.ksi nije smjela podu~avati ~a.kni malu djecu 109. Pavao је podu~avanje kr~anske nauke ipa.k povjerio mu!kom spolu, i to је ostalo gotovo nepromi· jenjljiva praksa tђekom сђеlе povijesti Crk.ve.

Rije~i v/odati nod (authenteo) zna~e "upravljati kim", ili · svakodnevnijim jezikom re~eno • "!efovati nad". Na javnim sas­tancima f.ene ае moraju uzdr1avati od propisivanja za.kona mu~ karcima, i zato im је naredeno da lute. Mo1da је Pavao poglavito mis1io na udane f.ene, ра Ьi "mu!karce" ovdje trebalo shvatiti u smislu "muf.eva", iako to ne Ьi bllo zna~ajno a.ko se misli uglav­nom na crkvene sastanke. Zaklju~ni nalog zШta se mo1e primije· niti na kr!tanski dom, i zato se cijeli stih mora odnositi na zajed­nicu.

13. U 1. Kor 11,9 Pavao је ve~ upotrђebio dokaz da prednost prilikom stvuanja stavlja mulkarca u nadreden polo1aj prema 1е· ni, pri ~emu је osnovna postavka ta da prvotno stvorenje, sa Stvo­riteljevim vlastitim pe~atom na aebi, rnora predstavђati mjerilo za odredivanje pnvilnog redoslijeda spolova. Njihov odnos, istite Simp10n, "nije Ьiо odnos supamitva. nego skJada i nadopunjava­nja".

14. Evo jol jednog razloga za!to se f.ena mora podrediti mu~ar­cu: Adam nije zaveden, nego !ем. Dok је f.ena bila prevarena ili zavedena, Adarn је sagrђelio otvorenih otiju. Вengel ka1e: "Zmija је prevarila f.enu; f.ena nije prevarila mu!karca, nego ga је nagovo­rila" (usp. Post 3,17). Bilo Ьi logi~no da zЬog toga Adarn bude vi· k kriv, ali Pav1a ovdje u prvom redu zanima neprikladnost 1ena kao utiteђa. Mo1da ima na umu i v~u prirodnu sklonost slaЬijeg spola da podlegne prijevari. Zaklju~ne rђeti ~ node и prijestupu (en parab~i gegone) dobro su prevedene rijetima "postade pri· jestupnik", !to је u gr~kom perfekt koji izra1ava trajno stanje. Pa­vao nije oslobodio Adama odgovornosti za prijestup, !to se vidi u Rim 5,12 i dalje, gdje se ulazak grђeha u svijet pripisuje Adamu kao predstavniku tovje~anstva, а Eva se niti ne spominje.

70

1' 1

r

Ј TIMOTEJU 2,15 15. Od aluzije na Evu, ~avao kao da prelazi na 1ene op~enito , izjavljuju~i: А spasit се se railanjem djece (dia tes teknogonias), !to se mora svrstati me<1u oajte1e izraze svih triju pastoralnih pos· lanica.

l) Moffat prevodi ove rije~i sa "1ena ~е zdrava i ~itava prefivjeti rac1anje", razumђevaju~i ih kao ohrabrenje- 1enama u njihovom prirodnom polozaju. Ovo se sva.ka.ko izvrsno sla1e s izvje!tajem iz Postanka, gdje se spominje prokletstvo da ~е f.ena zat.eti u tuzi, а tim se tumatenjem ovdje iznosi uvjerenje da ~е 1е· na uspje!no roditi a.ko bude po!tovala neke uvjete. Vjerojatno se nagla!ava dufnost rac1anja da Ьi se stvorila protute1a neprirodnom odricaлju, koje su zagovarali krivi utitelji (usp. Jeremias).

2) Krizostom shvata glagol "spasiti" u duhovnom smis· lu, ali da Ы izbjegao o~itu besmislenost, misli da је radanje djece fenin nacin spasenja, ~ime su лe.udate 1ene ili 1ene bez djece ipso [acto iskljutene. On tumati da је "rat!anje djece" isto !to i odgajanje djece, te da su "djeca" vr!ioci radnje izrafene glagolom ustrajati. Ovo Ьi , met!utim, znacilo da se fene spa!avaju dobrim djelima posebne vrste; nezamislivo је da Pavao misli na to.

З) Ј о~ jedna jedna.ko nevjerojatna misao jest da је ispra· van prijevod, koji ka1e: "Ола te se spasiti rac1anjem djeteta" {tj . Mesije). Ako је, pa.k , pisac felio re~i upravo to, te§ko da је mogao izabrati nejasniji iJi dvosmisleniji natin da to izrazi. Кrajnje је ne· vje~ojatno da Ы Pavao ostavio rijeti "radanje djeteta" а da ih po­tanje ne objasni. U gr~kom је clan upotrijeЬljen u generickom znatenju, i odnosi se na cijeli tok radanja djece, а ne u distinktiv­nom znacenju jednog posebnog slutaja.

4) Scott predlafe cetvrtu mogu~nost, uzimaju~i rijeci u znatenju "spasit ~е se, iako mora radati djecu", naime, u spasenju ~е Ьiti povezana s mu!karcem unato~ kazni koju trpi zbog svog prekr~ja. Scott za.kljucuje: "Pisac se zapravo na neki na~in ispri­cava za ono !to је rekao о 1enama." Prednost је ovog shvatanja u tome ~to pokazuje kr~ankama na koji na~in spasenje uЬlafava prvotno prokletstvo baceno na njihov rod, ali gr~kom prijedlogu dia namete neprirodno znatenje.

U ovom stihu glagoli mijenjaju broj iz jednine ( ona) ... spasit се se u mnof inu "a.ko ustraju" (ako ustraje - Duda-Fu~a.k), mo­ze se jedino pretpostaviti da se posljednji dio stiha odnosi na krs·

71

1 ТIMOTEJU 3,1 canke opcenita. Uistinu stoji tvrdпja da se РГ.:i dio stiha mora tu­ma/Шi u svjetlu drugog dijela. Kr~canke moraju ustrajati u iskazi­vanju ~etiriju kr~anskih vrlina: \jere, ljubavi, posvecenja i razbo­ra (tj . samosuzdrtanja). Moffat ih prevodi kao pridjeve "\jerne, pune ljubavi, svete i ~edne", ~ime snafno isti~e njihovu kvalitativ­nu prirodu, ali gr~ki prijedlog en upucuje na to da је fenino pravo podru~je rada, za razliku od utiteljske sluzbe, iskazivanje ovih kr~anskih vrlina, podrutje na kojem ona, zapravo, zra~i jasnije

od mu§karca.

с) Preduvjeti za crkvene slutЬe (3,1-13)

1. Biskupi (3,1-7). Nije sasvim pouzdano Ьi 1i uvodnu formulu trebalo povezati. s prethodnim rijetima, jer se ~ini da tvrdnja о Ьiskupskoj slufЬi nema dovoljnu teolo§ku tefinu (Parry). Mectu­tim, buduci da је ta formula naj\jerojatnije bila narodska Ш poslo­vi~na izreka, veca је \jerojatnost da se odnosila na biskupsku sluz­bu, nego na nejasnu aluziju na Evu iz prethodnog poglavlja. Mof­fat smatra rijee "narodna" ili "putka" (anthropinos) boljim prije­vodom nego vj~rodostojna ili "istinita", no za to nema jaku pot­poru, te to v~e nalikuje na poku~j nekog prepisiva~a da umanji proЫem formule koja se drugdje te~e koristila uz izricanje \jers­kih istina negoli na puki poslovitni izri~aj . Pavao ga ovdje navodi \jerojatno zato ~to је on izvrsno ukratko iskazivao ono ~to је na­snjeravao reci о uzv~cnosti biskupske slufbe.

Znatajno је zapaziti da suvremena rijet Ьiskup ne predstav­lja gr~ku rijet episkopos, pravo znatenje koje је ''nadglednik". U svom izvornom znatenju, bar do lgnacijeva vremena, rije~ је Ьila ograni~ena na one koji su obavljali nadgledni~ku slutbu u lokal­noj crkvi. S1utba о kojoj se govori u poslovitnoj izreci u ovom sti­hu sasvim је optenita "te mofe obuhvacati bilo koji polotaj · svje­tovni ili crkveni . koji је iziskivao nadgledanje . Ni ovdje ni igdje u pastoralnim poslanicama n~ta ne upucuje na monarllitki epis­kopat, koji је lgancije toliko hvalio (vidi Uvod, str. 28 i dalje). Sasvim је na mjestu Simpsonovo shvacanje da u ovoj izreci Pavao izri~e svoje kriblko mШjenje о odret1enoj tvrdnji te time odgova­ra na zalttjeve nekih da iskate svoj sud.

lspravno Ьi bilo prevesti posljednji dio retenice kao "zeli

72 i

I TIMOTEJU 3,2 odli~an polofaj". Kr~canska sluzba uvijek ima visoku vrijednost ako se duhovne vrijednosti pravilno procijene.

Prvi glagol preveden kao teli jest oregomai "pruzati se pre-111a", stoga, " tudjeti", ali ne u negativnom srnislu ; drugi glagol. cpilhumeo, izratava snamu ze~u. "~eznuti za netim".

2. Velikom to~no~u Pavao nabraja osoЬine koje se trate od nadglednika. Easton је, ravnajuci se prema Vogtleu, pokazao da su sc u gr~kom dru§tvu za raznovrsne slutbe ~esto propisivali sli~­нi eti~ki zahtjevi, npr. za polotaj i sluzbu kralja, vojskovode, pri­lпalje itd. Osobine koje se trate od kr~anskih upravitelja upadђi· vo su sli~ne u mnogim pojedinostima. lznenat1uje da ttateni cudo­redni zahtjevi navlastito oni izrateni na negativan nai:jin (npr. ne vinu sklon, ne nasilan itd.), ne daju naslutiti da su apsiranti na ne­ku sluibu imali naro~ito kvalitete, jer se ne trate najranije stanje kr~anske crkve, kada је veeina oЬratenika vjerojatno potjecala iz sredine s niskim moralnim mjerilima.

Cini $е da ne postoji neki poseban razlog zЬog kojeg su oso­bine uvr~tene ovim redos1ђedom, а taj nedostatak sisternaШ~nosti prevladava ј u helensldm popisima. Besprijekoran .ili ''Ьеz zamjer­ke" (anepilemptos znati ne samo onaj kojj ima dobre preporuke nego ј koji jest takav, usp. Abbott- Smith) ipak s pravom zauzi­ma pravo mjesto, jer је ova osobina neizbjefan ~imbenik karakte­ra Кristova slutbenika. Slij~deee se cђeti,jedne lene mut, tumate na razli~jte natine. Neki su ih razumjeli kao zabranu drugog (po­novnog) stupanja u brak (npr. Tertul.ijan) lto је shvacanje koje na­lazi potporu u usporednom tekstu u 5,9. Drugj su srnatrali da te rijeti kr~anskim slufbenicima nametu obavezu monogamije, za razliku od poligamije, koja је Ьila eesta u tadmjem poganskom svijetu, ali, kao §to t~di Вernard, nijednom se kr~aninu, Ьiо on nadglednik ili ne, ne dopuita poligamni odnos. Jedini razlog za o­vakvu naredbu bio Ьi iskJju<:jenje mogutnosti da crkveni polofaj zauzmu oni koji su pr:ije obratenja bili poligamisti.

Treee shvacanje tih rђ1ti jednostavno zna~i da "Ьiskup mo­ra Ьiti primjer stroge mora1nosti" (Scott).

Naredne vrline jesu: trijezan, razuman, sreden, gostoljublv, sposoЬan poucavati. Prve tri su srodne ј opisuju uredan zivot, а cetvrta је bila posebno znacajna za prvu crkvu, jer Ьi bez spremne

73

Ј ТЈМОТЕЈU З,З

gosto~ublvosti kr!tana ~irenje vjere Ьi.lo ozblljпo usporeno. Peta osobina opisuje umпu razinu. Nadglednik svakako mora Ьiti kadм dati savjete i pou~avati one koji to trиe.

3. Neke od vrlina koje se trШ znau izЬjegavanje krajnosti ne­kog oblika . пeprili~пog poпalanja: прr. ne vinu sklon upucuje na pijanstvo, nasilan па upotrebu sile, а ratoboran па svadljivost. Tak:vo пeprili~пo ponalanje p.>tpuno је strano kr!tanskom duhu, koji se osoЬito iskazuje u jedinoj pozitivnoj osobini u ovom stihu, ~ikes, Мо је prevedeпo s popшt/jiv. Sirnpsoп kao пjegove eng­leske siлonirne пavodi rije~i susretljiv, prijazan, obziran, uvidavan, velikoduЬn, srda~an (usp. Tit 3,2 i Fil 4,5). lmeпica izvedena iz pridjeva upotreljava se u П. Kor 10,1 prema Кristu , koji је par exceliD~e primjer ove vrline.

4,5. Ovdje se razmatra jedno od najva!nijih na~ela, kojemu se me4utirn, uvijek ое pridaje zna~enje koje zaslu!uje. Nijedan ~ov­jek koji n.ije cposoЬan oЬzirno i ozbiljno upravljati svojom dje­com. odnavajuti prirnjerenu disciplinu, n.ije ~ovjek koji mou up­ravljati crkvom. Ovo је naulo sveopte. jer se potencijalna sposob­nost na vetem podruqu rnof.e vidjeti jedino u sli~noj sposobпosti na manjem podruqu (usp. naвrade dodijeljene ljudi Тlа u uspored­Ьi о talentirna, Mt 25,24 i dalje). Usporedba izmedt· crkve (u izra­zu Okva Воlја jasno se vidi da se to odnosi na lokaJJ1u zajednicu) i dorna pridaje izuzetno zna~eoje krtfanskom oЬiteljskom fivotu, znaunje koje on jednako zaslu!uje u dvadesetom stoђetu kao i u Pavlovo vrijeme. Apostol se ovdje bavi crkvenirn slu!benicirna ko­jirna је takav uzvilen oЬiteJjski fivot Ьnperativ (usp. 12. stih). 1-pak ne treba pomisliti da se isto ne oиkuje od krltiQa optenito (usp. Ef 5. i 6 te КоЈ З i 4).

Totniji prijevod gr~kog izraza temnote3, prevedeп kao sa svom ozbЩnoleu, glasi "s potpunirn ~stojanstvom" (ро Easto­пu). ~ime se izЬjegao prizvuk strogosti, а zadr1ala ideja prirodпog po!tovanja. Uzgredno pitanje iz 5. stiha potpuno је u skladu s Pavlovim stiJom (usp. tri primjera u 1. Kor 14,7.9.16), te retoritki podupire prethodпu tvrdnju. Zna~ajпo је da је isti glagol ( proiste­mi) upotrijeЬijeп ovdje za oteve koji upravljaju djecom, kao i kas­nije za starje!iпe koje upravljaju crkvom (17. stih, usp. takoder 1.

74

Sol5,12 i Rim 12,8). Ј TJMOTEJU 3,6,7

6.7. Onaj koji teZi za slutbom ne smije Ьiti novoobracenik (ne­opiiytos), rijet koja se ovdje otito odnosi na onoga tko је nedav­no kr~ten. Cesto se pretpostav~a da ovaj uvjet mora upucivati па razmjerno kasno vrijeme nastanka pastoralnih poslanica, jer Ьi u novoosnovanoj crkvi svi tlanovi morali Ьiti novoobracenici. U ve­likoj crkvi, kakva је Ыlа efe~a. Ьilo Ьi dovoljno пekoliko godina da se obracenici smatraju zrelima s obzirom na stalaп priliv пovih obracenika. Ovaj је propis krajnje razlozan, jer Ьi prebrzo napr~ dovaпje vrlo lako f!IOglo dovesti do prekomernog ропоsа i пepos­tojanosti. Grtka rijet typhao prevedena kao uzoholiti se doslovno znati "zastrti se dimom" (Abbott-Smith) i upozorava na to da Ьi se novoobra~enik nШо u "oЬlacima t~tine" (Hortoп). Ponos stvara latan osjecaj visine te cini da se pad koji ~е uslijediti ~irU јо~ vecim.

Nije јаsпо ~to se misli rije~ima рао pod osudu davolovu. Tq more znatiti: а) osudu kojaje priprernljeпa za davola, tj. presudu izretenu za grijeh ропоsа, Ш Ь) osudu koju izvr!ava davao. tj. osu­du koja se izvr~va daljnjim davolovim spletkama u koje оп uvla~i ёovjeka koji је jednom dopao пjegova zagrljaja kroz ропоs, Ш с) osudu klevetпika, ako uzmemo tlavla u izvorпom smislu te ako pod ovim izrazom razumijemo zlonamjerпe параdе, kojima је iz­vrgnut oholi novoobrace~ik zЬog svoje ta~tine. Natin na keji је o­va rijec upotrijebђena u 11. Tim 2,26 (u smislu "davao") i cinjeni­ca d~ krima (osuda, presuda) rijetko znati "kleveta" (kao !to је Kalvш zabiJjeZio) iskljutuje trecu mogucпost, dok se tini da је od preostalih dviju prirodnije tumatenje опо prvo,jer је ропоs o~ito пeprestana opasnost za unaprijedenog novoobracenika.

Slijedeci zahtjev, lijepo svjedocanstvo medu nekr!tanima (od onih vani), na prvi se pogled tini пemogucim s obzirom na пe­sklonost koju је tada~nji svijet pokazivao prema crkvi. Ipak је ova naredba bila nui.na da Ы za§titila crkvu od nepotrebnih zloupotre­ba, jer је пekr~anski svijet uglavnom poitovao uzmeпe ideale kr~anskog karaktera, ali је neprestaпo osuc1ivao tobotnje kr~a­ne, osoЬito svecenike i vode ~ije роn~апје пiје bilo u skladu s njihovim rijecima. !)ni koji su vani nisu suci prilikom izabiranja crkvenih sluzbeпika, medutim, nijedan crkveni sluzbeпik пеtе i-

75

1 TIMOTEJU 3,9 matj uspjeha. ako najprije ne zadoblje povjerenje svojih Ьli.Znjih.

Zamka davo/4 ponovno је jedan vj~eznacan izraz, jer moze i.naciti. ili zamku koju је davao postavjo ј u koju lako upada cov­jek kojeg ne сђеnе nekr~ani. Ш se mo1da odnosi na davolov gri­jeh ponosa. ·Cinjenica. da se spominje rug upucuje na prvo tuma­cenje kao vjerojatnije, iako se potonje bolje slaze s prethodnim stihom.

2. Dakoni 3,8·13. Dakoni su prestavljali posebne sluZitelje u crkvi. Njihove dumosti su Ыlе prakticne ј u dobroj mjeri obuhva­tale ono §to se danas zove "socijalni rad". Budu~ da su se poseb­no bavili raspodjelom cl'kvenih priloga, trebalo је da za taj zada­tak budu moralno opremljeni, kao ~to su to morali bltj ј statje~i­ne. Nije numo .pretpostaviti da је dakonska sluzba kasnija inova­cija, ako se uzme u obzir Fil 1 ,1 . Ondje su dakonj posebno pove­za.ni s biskupima, vjerojatno zato ~to se radi о daru za kojj su ne­sumnjivo oni bili najodgovornijj. Popis ovih posebnih osobina vrlo је sroda.n onom prethodnom ali postoje i znatne razlike. Ponovno је najva!niji cirnЬenik ozbiljnost,jer ta osobina prirodno pobudu­je dolicno po~tova.nje. R.ijec dvolican (dialogos) znacj "onaj kojj prenosi price", i zapravo irna smisao tracera. Тој е sklonost kojoj se vrlo lako podlijet.e, medutim, Ы bila kobna za vr~ioca dakonske slu!be. Ipak pravo znacenje mot.e Ьiti i dvojezican, tj. onaj koji jednoj osoЬi ka!e jedno, а drugoj drugo.

Slijedete dvije primjedbe kojima se zabranjuje da ovu sluz­bu obavljaju alkoholicari i oni koji fude za prljavim doЬitkom iz. ra!ene su jacim izrazirna nego u slucaju nadglednika, bez sumnje zato ~to Ьi uslijed posjetivanja veceg broja domova bili izlot.eniji ovim zlima.

9. Dakoni moraju'Ьiti ljudi koji posjeduju ne samo praktjcnu bistrinu nego i duhovno osvjedocenje. Oni imaju ne~to ~to se opi­suje kao otajstvo vjert i §tQ se mora vjemo i postojano cuvati. Otajstvo (mysterion). uoЬicajen је pavlovski izraz koji oznacuje ne ono !to se ne mot.e spoznati, nego ono ~to је bilo jednom sakrjve­no а sada је otkriveno svima onima kojj imaju dar duhovnog rasu­diva.nja. Neki strucnjaci ovdje zapwju razliku prema nacjnu ka­ko Pavao oЬicno upotreb~ava ovu rij,ec, te drie daje otajstvo sa-

76

1 TIМOTE/U 3,1 Ј da postao uoblcajen izraz. "Pretpostavlja se da ljudi ipak moraju prihvatiti Evand.e~e Ьezuvjetnom vjerom kao ne~to ~to doJazj od Воgа, iako ga ne mogu svatiti." (Scott). Nismo Ьм zadovo~ni o­vim tumacenjem, jer se te~o mot.e shvatitii kako itko и cistoj savjesti mot.e ddatj ono ~to ne razumije. Kod Pavla ova rije~ uvi­jek izrwva divljenje prema Вoijem planu spasenja (Rim 16,26), i Pavao ne moie Lamisliti druge kr~ane koji to isto ne uvidaju. Ci­jeli ovaj izrjcaj mot.e oznacavatj а) tajnu, Ьit koje је kr~anska vje­ra (ovo shvaeanje ima opravdanje u nacinu na koji је upotrijeЬljeo clan, ili Ь) tajnu privlucenu vjerom. S obzirom na druga mjesta u pastoralnim poslanicarna gdje vjera predstav~a doktrinu, prvo tu­macenje kao da је primjerenije. Lock ipak smatra primjerenijirn znacenjem .,cuvanje vjere, tajne njihove pripadnosti Кristu, pod zajemcenom zмtitom ciste savjesti".

10. lspitivanje koje se ovdje smatra neophodnim valja shvatiti prije kao ispitivanje tra!enih osobina nego kao pokusni staZ. Gla­gol dokimazo oznacuje ispitivanje s nadom u dobar ishod (usp. Abbott-Smith). lmenovanje d.akona, k;ю i svakog slutbenika u crkvi, izisk:uje patljivo proucavanje. Spicq se s pravom poziva na Dj 6,3 da Ьi dokazao kako ovo ispitivanje vdi slru~tina vjernika. Covjek mote stupiti u slutbu tek nakon ~to је provedeno priklad­no ispitivanje i kandidat se pokazao ЬeJprijekoran (anenkktos, nepokudan).

11. U ovom posebnom nalogu t.enama neki vide uputu t.enama dakona. Sto~ se mot.e reti о njirna, s obzirom na ulogu koju tak­ve t.ene irnaju unutar slutbe posjetivanja koju vne njihovi mu­t.evi. Drugi.. pak, vide red d.akonesa, ali postoje odredene telko­ee s oЬzirom na poseban odje~ak u poslanici koji је posveeen tenama -radnicama. Medutirn, rije~ hoSiiUlos prevedeoa kao i:lto tako pokazuje Ьlisk:u povezanost izmedu t.ena i d.akona, ра Ьi ta rijel podrtavlla miJijenje da је uveden oovi red analogan prethod­no spomenutom d.akonslcom redu. Jol jedan argument u korist dakonesa jest taj da se za t.ene bislrupa ne postavђaju nika.kvi po­sebni zahtjevi (usp.· Spicq). lstina vjerojatoo leti negdje izmedu tih dvaju shvaЬnja. Telcst је preoptenit da Ьi se na terneђu ojega pouzdano moglo zaldjuciti da је rijet о posebnom redu d.akonesa,

77

Ј TIМOTEJU 3,12,13 ali је prilikom posje~ivanja i poslufivanja tena-kandidata za kr~tenje . bila potrebna. nekakva tenska ispomoe. Т akav је posao zahtijevao odredene moralne kvalitete, bilo od tena 4akona, ili od dakonesa kao zasebnog reda. Sve ove odlike sadrte notu ozbilj­nosti koja dotikuje njihovoj zada~i. Posljednjj uvjet, vjeme и svemu, Moffat dobro izrШva ovako: "potpuno povjerljive", strog, ali nutan, zahtjev.

12,13. Urednost domatinstva ј rodjteljsko upravljanje dje­com neophodni su kod 4akona kao ј kod nadglednika, ј izneseni zahtjevi u tom su srnislu jstovjetni s onima s prethodnog popisa. Medutim, za te је zahtjeve da.n drukt~i raz.log, ј to motda u poti­caju nifun crkvenim slutbenicima od kojih se trafi tako visok standard. Nђе sasvim jasno !to znate rjje~j stjecu castan polofaj, nego predlotena su trj tuma~enja. Rђе~ prevedena kao polofaj (Ьathmos) dostovno zna~j ''korak" ј smatra se da to zna~j: а) ko­rak u promaknu~u na vi§i potouj; Ь) "ugled" ili "polotaj koji pruta prednost" s obzirom na utjecaj koji doti~nj stje~e u kr~ ~a.nskoj zajednicj (prema RSV)IIO; с) "polouj pred Вogom". Ci­ni se da prvo turna~enje uo})U nije u sktadu s kontekstom ј, kao Мо Scott s pravom istj~e. prethodne Ьi upute bile saS\·im smije§ne kad Ьi to Ьiо glavni cilj 4akonske slu!be, tj. da bude stepenica prema starje!inskom polotaju. Drugo tuma~enje ima smisla i u potpunostj se sla1e s kontekstom, jer, kao !to SimJ.I~on primje~u­je, "utjecaj је nusproizvod karaktera." Medutim, tre~e tuma~enje ne motemo jsk.Jju~iti, i. to zato !to је zaldju~ni izrataj veliku smje­lost и vjeri supostavђen uz Ьathmos, kao objekt istog glagola, "st~i za .sеЬе". ОЬа se dijela, stoga, s pravom smjju shvatiti u du­hovnom smislu. lpak је prijelaz stijeda misJj s moralnih odlika na duhovni status tefi nego ~to to zahtђeva ljeknje Ь ). Cini se da је smjelost usmjerena рrђе svega prema ~ovjeku, jako Ьi to moglo uktju~iti i ideju smjelosti u pristupu Вogu.

Мnogo se raspravlja о izrazu vjeri и Jsusu Kristu. Prigovara se da se tjpi~no pavlovska fraza и Jsus.u Kristu ovdje upotrebђava na nepavlovski· na~in, jer је Pavao gotovo bez iznimke upotrebђa­va prilikom opisivanja osoba, ,а ne оsоЬiла. Easton 11 1 tvrdi da pi­sac . dotitnu frazu ovdje upotreЬljava kao sinonim za prjdjev "kr~­~anski! ' . Ро о~о; ocjeni na~in upotrebe dotitne fraze u ovom

78 1 r

Ј TIМOTEJU 3,15 t~:kstu леоЬi~аn је za Pavl~ jama~no ipak nije neza.rrUslivo .da Ьi Apostol mogao upotrijeЬiti svoj omiljeni izraz u opisu vjere, jer se ovdje bavi izrШvanjem vjere, а .ле sadrfajem.kr~aлske doktriлe.

d) Osobine crkYe 3,14-16

Ovim odjeljkom Apostol prekida davanje uputa, s namje­rom da ih smjestj u pravu perspektivu, da iznese razlog njihova u­p~ivaлja ј da podsjeti na ~udo kr~a.nske objave koja se nikada ne smije odvojiti od praktj~лih pita.nja. "Pisac nije puki crkvenjak koji se vik brine oko funkcionira.nja crkve nego njegovog duhov­nog fivota" (Spicq). Spicq vjerojatno ima pravo kada ovaj dio smatra doktrina.rnim vrhuncem i istinskirn klju~ern pastoralnih poslanica.

14. lako se Apostol nada da ~е ubrzo vidjeti Timoteja, prethod­ne upute рВе mu za slu~aj da se to odgodi za neko vrijeme. Os­novni је proЬlem za!to Pavao nije Timoteju dao potrebne upute prije nego !to је oti!ao iz Efeza. S jedne se strane ~ini da Pavao ni· је bio dovoljno daJekovidaл da pripremi svog zamjenika, а s druge da је "Timotejeva nezrelost tako velika da su лeophodne ~ak i o­vako elementa.me upute" (Easton), ipak nђedno od predtotenih shvatanja ne ~inj se vjerojatnim s obzirom na ono ~to zлamo о toj dvojici iz drugih izvora. Ako, me4utim, prihvatimo poluslutbenu narav pisama, ne moramo pretpostaviti da su te upute bile Timo­teju potpuno nove (usp . Jeremias). Obja~njenje motda lefi u tome da su sada!nje poslanice neka vrsta potvrde usmenih savjeta koja је Pavao dao Timoteju prilikom svog odlaska te da su uputene pri· је Pavlova doliska, sa svrhom da podupru ugled i prava ~jegova zamjenika. Tako4er је mogu~e da је Pavao Ьiо primoran turno лa­pustiti Efez, te је morao dati Timoteju vjerodostojne upute. Eas­ton, tini se, preuveli~ava proЬlem dokazuju~i Timoteju n~иelost na temeђu elementarnosti uputa, jer Ьi takav dokaz zna~io da pastoralлe poslanice mogu sve ma.nje i rnaлje reti crkvi koja raste i koja se razvjja. Prirodno је da upute izgledaju elementa.rnije dva­desetom stolje~u nego prvom.

15. U gr~kom је tekstu , osim u nekoliko zapadnJh izvora, sub-

79

Ј TIМOTEJU З,/ 6 jekt vladati se izostavljen, ра se glagol mote odnosjtj na Uude op­teruto, i1i na Timoteja. Vjerc;>jatno se jpak odnosj na Timoteja, jer је on subjekt glavnog .glagola, iako n.ek.i tvrde da је opterutost us­mjerenja glagola vj§e u skladu s prethodnim nalozima. S druge strane, ovj su nalozj .upucenj Timoteju da Ьi se na temelju njih _proveo ispravan izЬor slutberUka, te se aluzqa na Timotejev slut­beru stav ne mote smatratj stranom ovom kontekstu . Gr~kj glagol anastrepho, vladati se, zna~j "upravUatj sobom" te se dobro mote prirrUjenitj na izvr~vanje slutbenih obaveza.

Vet u 5. stihu iznesenaje jdeja о crkvi kao kutj. Киса Boija to~no је ocrtana kao Crkva Boga zivoga, koja o~jto nije materjjaJ­na gradevina, nego duhovna skupШna. Ovo је omiljena Pavlova slika. lzostanak ~lana ispred ekklesia u gr~kom (kao ј u 5. stihu) upucuje na to da se ј opet mislj u prvom redu na lokalnu zajed­rucu~ koja se jpak shvaca djjelom vece cjeline.

'fe~ocu predstavlja izrj~aj stиp i иporiite istine, ј to zato ~to se ~iru da se veca va!nost prjdaje crkvj nego jstinj, а ne obrat­no. Da Ьi 9i jzbjegle te~oee, predlotena su slijedeca rje!enja:

1) Cijeli se izrj~aj odnosj na Timoteja, а ne na crkvu. Te!ko је, medutim, retj da Timotej predstavlja stup Ш upori~te istine, а svalcako ni gr~ka konstrukcija ne upucuje na to tuma~e­nje kao na prirodno.

2) Ako rije~ hedraioma prevedemo kao "biЋnik", а ne kao temelj, najveca te~oca nestaje, jer је crkva u razli~jtoj mjeri bila ~uvar duhovne istine, а svakako је ј stvorena da to bude.

З) Trecj prjjedlog . da se ovaj izri~aj povete s rjje~ima koje slqede te se smatra opjsom otajstva pobo!nosti (Bengel) -mora se odbacjtj zbog toga ~to Ьi takva konstrukcjja u gr~kom Ьi­la vrlo nezgrapna i zato ~to је u rnisaonom slijedu prjsutan antikli­maks (Scott). Vrijedj zamjjetitj da se u gr~kom uz rije~j stup ј

uporiite ne upotreЬljavaju ~lanovi, а to је svakako namjerno. Sva­ka zgrada treba rue od jednog stupa, i Hort nesumnjivo ima pravo kada kate da se ovdje misJj na "svaku fivu zajednicu kr~cana"l 12 .

Motda је ovdje uklju~ena ј misao da se Bog koristi ј drugim sreds­tvima za o~uvanje Evandelja (npr. Pismo, savjest).

16. Кr~anski hvalospjev kojj se naJazj u ovom stihu uvodj izre­ka, svrha koje је da najavj ne~to od veli~anstvenosti koja slijedi.

80

1

Ј TIМOTEJU З,/ 6 lzraz otajstvo poЬo!tюsti zahtijeva odrec1eno tuma~enje, jer је to jedino mjesto gdje se taj izraz mote nacj_ Otajstvo smo vec susreli u 9. stihu zajedno s gerutivom vjere, ali ovdje је genitiv rijet koja u 2,2 kao da ozna~uje religiju u optenitom smjslu, jako је ~ jasno da је rjje~ о kr~anstvu. Za!to, mec1utim, Pavao ovdje upot­reЬljava ovaj neobl~an izraz? Motda odgovor letj u tek n.aznaU­noj usporedЬi izmedu prakti~ne pobotnostj, која se ranije zahtij~ vala od slutbenika crkve, ј unutrunjeg karakteiЋ njezine objavlje­ne tajne (mysterion), koja је ovdje spomenuta.

А V prijevod, kojj se temeljj na izdanju zvanom Textиs rr­ceptиs, glasi Bog se ocitovao и tijelu, аЈј svj suvremeni prijevodi odbacuju ovaj prijevod u korist drugoga- .. koji se otjtovao .. , gdje se odnosna zamjenjca u mu~om rodu o~jto odnosi na Krista, koji је bez sumnje spomenut u ranjjem dijelu hvalospjeva, а koji је jzostavljen iz na~eg teksta. O~jto је Ьiо vrlo poznat i nedvojbeno se odnosj na Krista.

Lirske su se osobine u prijevodu izgubile, alije u grtkom iz­vorniku hvalospjev doista dojmljiv. Prva fraza veli~a utjelovђenje i pretpostavlja Кristovu preegziste11ciju. То је veli~anstveno sat.eta tvrdnja о jednoj od najduЬljih istina kr~stva. Taju је objavlje­na, а ipak, kako se ~jni, neshvatUiva! SЦjedi izraz, oprrzvdltn и Du­hи, mote se shvatiti usporednicom s prethodnom frazom, pri te­mu, buduci da и tijelи (еп sarki) ozna~uje podru~je djelovanja glagola " otitovati", и Dиhи (еп pneumati) mora ozna~avati pod­ru~je djelovanja glagola opravdan. U}coliJco је ovo to~no, и Duhu Ьi se odnosilo na Kristov ljudski duh (koji se spominje i u Rim 1,4), ~to Ьi nadalje zna~ilo da је Bog obranio i dokazao Кrista na duhovnom podru~ju, tj. kad је objavio da је Кrist njegov Sin. S druge strane, ako ne ustrajemo na ovom paralelizmu, grtk.i se prijedlog en mote shvatiti istrumentalno, а u tom Ьi slutaju Sveti Duh Ьiо nosilac obrane razapetog i odba~enog Mesije, i ta Ьi se misao dobro nadovezala na prvu frazu . Sve u svemu, ipak, prvo tumatenje tini se ispravnijim.

Slijedeea fraza, vi4en od antlela, nejasna је jer nije jasno u kojem smislu treba shvatiti rijet antleli. Ako је rijet о vlastirna i silama za koje se vjeruje da upravljaju nevidljivim svijetom (usp. rije~ "po~ela" iz Gal 4 ,3.9 i Ко! 2,8 .20, te Ко! 2,15 i Ef 6,1·2), ideja ovog teksta bila Ьi da se Krist pobjednik pokazao svojih du-

~ 1

Ј TIМOTEJU 4,1 hovnim nepr~ateljima. Ove se rije~i mogu, me<!utim, shvatjti ј kao ukazivanje na .vojsku andela kojj njsu pali. za ~to nalazimo podr!· ku u izjavama poput onih u 1. Pt 1.12 ј Ef 3,10. Nebeska vojska kao da teli primiti natrag uznesenog BotJeg Sina. ali potonja је misao jasnije sateta ј izruena u kstoj frazi. Uza sve to, jdeja о postojanju an<!eoskih ~tovatelja Botjeg Sjoa bila је vrlo rasprostra· njena mec1u ranim kr§tanima, kao !to to pokazuje Knjiga Otkrjve· nja.

Ovaj hvalospjev је vjerojatno djo (svakako navod) neke vece cjeline, motda kakve pojanjce prvih kr~ana. Njemu se ne mote pripisivati doktrinarna potpunost, vec se iz pomenutih fraza mote zaklju~ivati samo ono !to one kazuju. Ukoliko neke doktrjne nisu pomenute, to ne zna~j da po!iljalac ј primalac njsu imalj !to da kШ, nego, vjerojatno njsu imaJj razloga da о tome govore.

е) Opasnosti za Ьezbjednost crkve (4,1-16)

Nakon !to је jstaknuo Kristovo uznesenje ј buducnost crk· ve, Apostol prelazi na protivne e)emente. Kada god jstjna ја~а ј napreduje, ј zaЫuda dite glavu, а Apostolu је stalo do toga da se Timotej na ispravan na~in postavi prema tom podmukloш protjv. niku. 1. PriЬiitavanje otpadni!tva (4,1 ·5)

Rije~ izricito (rhetos, ) "naro~jto" posebno jstj~e ulogu djelovanja Duha u apokaliptjtkim otkrjvenjima, te govorj о tome da su elementj buducih doga<!aja nedvojbeno obznanjeni. Uza sve to, ne mote se pouzdano otkrjtj njjedan cjtat, te moramo pretpo· staviti da se ove rije~i odnose na opti ton apokaliptj~kih odjelja· ka, osobito onih iz Isusova utenja (kao npr. Mk 1 3,22). 1 Pavao је sam vue nego jednom prorekao dolazak krivih ublelja (npr 11 Sol 2,1·12; usp Dj 20,29).

U pos/jednja vremena ( en husterios kaiюis) izraz је kojj oz. na~uje neposredniju buducnost nego !to to ozna~uje izraz "u pos· Ijednjim danima" (iz 11 Tjm З, 1 ). Pavao ovdje mjsJi na vremena koja се usJjjedjtj neposredno nakon njegovih, а predvjda da се ih Timotej svakako dozjvjetj. Cest је slutaj u vezj s prorockjm izja· vama da se ono ~to је prore~eno za buducnost shvaca kao ne!to !to se jspunjava vec u sada!njostj, tako da su ove rijecj posebno

82

1 T/MOTEJU 4,2.3 zna~ajne ј za sada!njost.

OtpadnШvo se prikazuje па dva nacjna. S jedne strane, ot· padnjcj se priklanjaju (ili predaju) zavodnitkjm duhovimл. То su o~jto nadnaravni zlj duhovi, cije је postojanje ј utjecaj Pavao fjvo opisao u Ef 6,11 ј dalje. Tim duhovjma nejstine suprotstavljen је Duh jstine. Nadalje, spomjnju se z/oduhovski nauci, !to se vjero­jatno odnosi na nauku koju su demoni naucavali. lako је jzraz pri· jevarni duhovi vrlo Ьlizak prvom izrazu, оо se razlikuje ро tome !to naglasak ovdje Iezi na naucj, а ne na ucite1jima. То је osobito znacajno, jer predstavlja suprotnost "zdravoj" nauci pastora1nih poslanjca.

2.3. Slijedj popjs Ьitnih momenata njihova karaktera ј utenja, а svrha mu је da iz Timotejeva uma odstrani svaku nedoumjcu s оЬ· zjrom na prirodu hcreze. Gramaticki, izraz pod utjecajem himbe lai/jivaca moze se shvatiti kao himba demona, to pak njje moguce s obzirom па dvjje naredne zavisne recenice. Izgleda da је smjsao ove recenice da demoni i prjjevarnj duhovi па1аzе vrsne saveznike u himbenim 1atljivcima. Ti ljudi nisu s-.jesnj nejspravnostj svojih djela, jer su im saYjesti otupjele ili "jspa}jene", !to је jedno od mo· gucih znatenja rijecj kauteriilzo. Aposto1ov opis Ijudi u Ef 4,19 kao "otupjelih" podupire medicinsko znacenje ovog izraza, а mote znacitj ј to da su irn savjestj figosane utareAim te1jezorn kao znak da stvarno prjpadaju Sotonj (usp l..ock).

Кfjvo u~enje sadrzj dvjje zabrane: braka ј uzimanja odrede· ne hrane. То nedvojbeno pokazuje na potetnj stupanj gnostjciz· ma s njegovim dualjstjckirn shvaeanjem materijo, !to dose~ vrhu· nac s heretickim uciteljima ranog drugog stoljeea (usp. Uvod, str 32 ј dalje). Pavao se o!tro suprotstav~a ovim propisima, zato ~to oni irnaju dalekosetne ј opasne posljedice. Tvrdj da se zabrane poput ovih protive Botjoj uredЫ. On ovdje zasjjeca u korjjene dualjsblkog gnostjcizma, koji је poricao da је Bog stvorjo materi· ju.

Zahtjev da se Вotji darovi prime sa zahva/no!Cи, jedna је od omiljenih Pavlovih tema. То mora Ыti jedna od zna~ajki svakog kr~anina, kako prema materijalnoj, tako ј prema duhovnoj stvar· nostj. Scott ispravno primjecuje: "U pjtanju је cjelokupno shvaea. nje Boga. Hocemo li mjsJitj da nam Bog nevoljko с1аје na~ zemalj·

83

1 ТIMOTEJU 4,4.5. ski zivot , ili cemo u njemu пeprestano пalaziti dokaze nj.egove pri-

sutnosti i dobrcJte?"

Zak1ju~ne rijeci treceg stiha ne smiju se uzeti kao obecanje kr~canima (tj. onima koji vjeruju i znaju istinu) da се doblti.neka posebna materijalna dobra, nego kao obja~njenje da ono ~to је stvoreno za sve. pripada i kr~anima.

4.5. Pavao zatim daje razlog svojoj prethodnoj tvrdnji. On је iz­ra1en teme1jnim na~elom da ono ~to је stvorio dobri Stvorite1j mor.a Ьiti dobro. Rije~ apoЬietos ( odbaciti), koja se ne pojavljuje nigdje drugdje u Novom zavjetu, doslovno znaci "otk1oniti", а ovdje је upotrijeЬljena u smislu " prog1asiti zabranom", kako је Moffa·t prikladno opisuje. Takve zabrane ne Ы trebale imati mjesta u razmШjanju i postupcima razJJmnog kr~canina , za razliku od poganskih .kultova, koji posjeduju razvijene sustave zabrana. Va1ja obratiti pa1nju ~injenici da se ponav1ja zahtjev za zal!valnos­

Cи (usp. 3. stiћ).

Postoje stanovite nejasnote u vezi sa zna~enjem petog stiha. Sto god se prima sa zahvalno~u. to је posveceno, tj. postaje sveto za onoga tko se time okoristio, ~to nije slu~aj s poganskim zabr:~­nama. Kr~ansko shvacanje svetosti uk1jucuje i tako svjetovne stvari kao ~to је "meso", stvar koju Ьismo najmanje o~ekivali da bude posvecena. Tocno znacenje ovog posvecenja nije, me<1utim, posve jasno. Rijec Boija i molitva jasno su odijeljeni, ра ipak usko povezani pojmovi. Bernard razmatra moguca zna~enja prethod­nog izricaja i dolazi do zakljucka da on upucuje na upotrebu Pis­ma prilikom molitve za Ьlagoslov hrane prije objeda. То је vjero­jatnije nego tumacenje рrсша kojem rijec Boija znaci "boianska objava". Ako је to tocno, ono upucuje na obl~aj mo1jenja prije objeda te opominje suvremene kr~ane koji Ш potpuno zapostav­ljaju ovaj оЫсај motitve za Ьlagoslov , iJi umanjuju njegovo znace­nje. Izraz rijec Boija mozda se odnosi na Post 1,31 (kao ~to smat­ra Easton), iako te~ocu ovom tumacenju pricinja glagol posvecu­je se, koji stoji u sada~jem vremenu. Ovakvaje konstrukcija tako­der krajnje neoЬicna zbog toga ~о se rijec Boija nalazi u sprezi s molitvom, koja se, cini se nedvojbeno, odnosi na one koji sudjelu-

84

r

Ј TIМOTEJU 4. 7.8 ju u objedu. Bez obzira na to koje shvacanje smatramo ispravnim, ocito је da posvecujuea sila Воfје rijeci ima preteian_ utjecaj na Pavlov nacin razmШjanja, а nas podjseca na Kristove r~eci iz lv 15,3. .

2. Kako 5е postaviti prema k.rivom ucenju (4,6-16) Sada Pavao pocinje s osobnim uputama Timoteju, koje isto­

dobno mogu pos1uiiti svim slugama Evandelja k.oji se nadu u slic­nim prilikama. Zanimljivo је da nije rije~ о pukom izdavanju nare-

. denja, kako se cesto tvrdi, а ~to је sasvim protivno Pav1ovu konst­ruktivnom pristupu iz Poslanice Kolo~nima. Rijec hypotithemi, koja је prevedena kao izlagati, ne znaci zapravo nista drugo nego "savjetovati", sto cesto znaci mnogo v~e nego ''narediti". Ona doslovno znaci "staviti pod", te Scott iznosi zanim1jivu primjed­bu da to (tj . stvari spomenute u prethodnim stihovirna) predstav­lja pouzdanu stazu kroz iivo Ьlato.

Dobar posluiitelj Krista lsusa vidi se ро tome ~to svojem na­rodu daje pozitivan odgovor na negativnu nauku, te svatko tko to ne ucini, proigrava pravo da se smatra vrijednim sluibe. Particip prezenta entrephomenos upucuje na neprestan proces hranjenja rijecima vjere, tj. sadriajem nauke , kao ~to pokazuje clan u grc­kom izvorniku. Nema bolje duhovne hrane od neprestanog raz­mШjanja о velikim istinama vjere, koje је Timotej - kao neprocje­njivu prednost -trebaoprimiti iz prve ruke od Apostola.

U zakljucnom izricaju , za kojim postojano ide!, glagol po­rakaloutheo moie znaciti Ш "koji si podrobno ispitao", Ш "kojeg se drШ kao mjerila". Prvi smisao nalazimo u Lk 1,3, а vrlo se dohro moze primijeniti na Timotejevu situaciju. U 11 . Tim 3,10. dr~o moguce znacenje kao da је ipak vjerojatnije. Obojim tuma­cenjirna zajednicko је to ~to usredotocuju painju na slijec1enje dobrog nauka, koji је suprotstavljen krivim naucima. Crkva sva­kog novog vremena treba stalno Ьiti svjesna nacela da је pozitivno izlaganje istine ,najbolji natin роЬђаnја odstupanja od istine.

7.8. UpotreЬljavajuci knjiievno sredstvo oprecnosti, Pavao opi­suje krivo u~enje r~ecju svjetovno (bebelos), koju је vee upotrije­Ьio u popisu prekrШelja Zakona u 1 ,9 u vezi s rijecju svetogrdni­ci.

85

Ј ТIМОТЕЈU 4,9. 10 Ova је rijee upotrijeЫjena u opisu tobofnjih religioznih lju­

di, lto upufuje .na brodolom njihove vjere. Prtdjevom ЬоЬiје nag­lakna је ispraznost i niltavost prite (mythoi) krivih ueitelja, koje Moffat 1ivo prevodi kao "budaluti mitovi". S takvima ое m<>U d~l ni do kakve nagodbe. Mora ih se odblti(paraiteomai)ozna~u­je odlueno odbacivanje; usp. Tit 3,10 i 11. Tirn 2,23).

Apostol negativnoj uredЬi ponovno daje protutehl pozitiv­nЬn nalogom. U potrazi za ilu.ctracђom okrefe se sportu, i to vje­rojatno zato da Ы nasJasio suprotnost izmedu muf.evnog vjetba­nja i W/jih pripovijesti. Nadalje, prisutna је usporedba izmedu fi­zitke i duhovne discipline. Apostol priznaje da prva ima svoje щiesto, ali јој odreduje stroge granice. Тjelesno vjetbanje koristi malo temu. Duhovno vjetbanje је, s druge strane, korjsno и sve­mu ili, Ьоlје re~eno, "u svim smjerovima" (Moffat). Ono ima ne­i.zщjerno vefi opseg, jer ne obuhvata samo ovaj tjvot nego ј tivot koji te dooi. Obecanje fivota nђе ekvivalent svjetovnom dobrosta­nju; ono lzra!ava Ьla!enstvo poЬofnostj . Bez obzira na trenutne zemaljske prilike, mote se sloЬodno reti da kr!tanin posjeduje najЬolje od оЬа svijeta.

9.10. Postoje stanovite nejasпOOe oko toga odnosj 1i se formula vjerodostojna је to rijet (9. stih) na tvrdnju о pohofnosti iz 8. stiћa. ili na narednu re~enicu, u kojoj је iznesen raz!og na!im sa­da!njirn patnjama. Mnogi se tumati opredjeljuju za prvu moguc­nost, zato !to 8. stih vi!e izgle:da poput poslovitne izreke nego 10. stih i zato lto veznik jer (gar) uvodi razlog valjanosti izreke. Me-4utim, saddaj 10. stiha .teol~jje znatajniji nego sadrtaj 8. stiha, ра bi se zato krasno mogao pril.odjtj katehetskim potrebama О· noga vremena, а ni veznik ni u kojem slueaju nђе presudan tim· benik, jer se istj veznik pojavljuje i u usporednom tekstu u П. Tim 2,11 , gdje tini sastavnj dio izrek~. Zato se tjni uputnђjm povezati formulu s narednim stihom.

Rjj~~ kьpiao, prevedena kao ti'Шiiti se, uputuje na naporan rad, а Pavao је upotrebђava i u Fil 2,16 kao.opis sportskog napo­ra. Ova је misao, dakle, produtetak metafore iz 7. ј 8. stiha. u

nekirn prђepisima izvornika nalazi se izraz oneidizometlш (prirruJ­mo prijekore). Ovo titanje .se danas ne priћvaca kao prouzdano, nego је .prihvacen kao Ьolji zapis agDnizometlш (Ьorimo se), !to

1 TIМOTEJU 4,Ј Ј. Ј 2. se Ьође slate s kontekstom.

Razlog ovoj neprestailoj ЬоrЫ jest, kako se ka!e, postoja· nost vjemikove nade. Grtka rijet e/pika.men znatj mnogo vi!e ne· go рошdапје. Perfek:t podrazumijeva neprestano stanje nadanja, tj . "jer smo u~vrstili nadu". Temelj nade Epi s dativom) је Bog !ivi koji је Spasite/j svih Jiudi, gdje se izraz Spasitelj tre\>a shvatiti u svom te!tem zna~enju kao "otuvatelj", iako, k:ao Мо Simpson istite, "kr~anstvo uzdite tu njet па vi!u razinu". Posђednji dio 10. stiha, u kojem su kr!tani izdvojenj kao posebni primaocj Во!­је spaэonosne sile, daje naslutiti da је rђet Spasitelj ovdje upotri­jeЬljena u dvostrukom znatenju, ра stoga Easton smatra da te ri­je~i " ni u kojem slu~aju nisu druestan dodatak" izvornom citatu. Jasno se, medutim, vidj razvoj misli, jer vjernikovo posebno pouz­danje u Воgа pojatava spoznaja da је Bof:ja milost ро opsegu sve-obuhvatna (usp. 2,3.4). ·

11.12. Narednj se nalozi izravnђe ti~u samog Tirnoteja. U Tj­motejevu se poueavanju mora ogledatj odredena nota utiteljske vlasti na ~to uputuje rijee parange/ia, zapovijedati. Apostol otito teli potaknutj svog mladog zamjenika na iskazivanje takve ~vr.sti­ne. Cinjenica da st: spominje Timotejeva rnladost navela је mnoge struenjake na to da ga zamjsJe kao golobrada mladiCa, no rijet noetes mote se odnosjti na svaku dob sve do starosti od ~etrdeset godina (Lock). Ova se rnladost stoga mora shvatiti relativno. Mno­gj ad efe~ih kr!tana, а osoЬito stalje~ine, bili su najvjerojatnђe zielђih godina, ра ako su neko vrjjeme radili pod Pavlovim vodst-. vom, nipo!to nije nezamjslivo da Ьi neki od njih s nezadovoljst· vom i prezirom gledali na rnladeg Timoteja. Као protutef.a pre­ziru, Timotej treba !ivjeti primjerenim fivotom (!to se ti~e na~ina upotrebe ove iste rjje~j. typos, u odnosu na Pavlov eti~ki prirnje· ren natin fivljenja vidi FU 3,17; 11. Sol 3 ,9). " Iako је Ыо mlad, trebao је prednjatjti u iskazivanju upravo onih osoЬina koje mla­dosti oЬil!no nedostaju: ozbiljnosti, razЬoritosti, obzinl prema drugima, pouzdanosti, ovladavanju strastima" (Scott). Tako. Ьi vjernici jasno vidjeli da u kr!tanstvu autoritet ovjsi о karakteru, а ne о starostj. Svaki mladif koji је pozvan u slutbu ill na bllo kojj polofaj u crkvi u~injt се dobro ako se bude pridrtavao ovih pet Pavlovih smjernica ponШnja. lzrazi и rijeti i и vladanjи (anast·

87

1 TIMOTEJU 4,1 З rophe, "porWanje") tjtu se Timotejeva javnog tivota, dok se os­tale trj odnose na.unutarnje osoЬine, .koje se svejedno javno jska­zuju.

13. Trj dufnosti koje Tjmotej mora obavljatj do Pavlova povrat­ka povezane su s njegovom javnom slufbom, jako glagol prosecho (posvetiti se) podrazumjjeva prethodnu zasebnu prjpremnu. Cita­nje se uglavnom shvata kao "titanje naglas" ljudima za koje se tjtat brjne, ј gotovo nema sumnje da је ovdje rijet о tjtanju Sta­rog zavjeta. Valja reti da titanje "u sebl" (kako mj danas obltno tinimo) u ono vrijeme njje Ьilo poznato. Crkva је preuzela ovaj obltaj iz sinagoge i utjnila ga osnovnim tjmbenikom kr~anskog bogo~tovlja. Kako u sjnagogi, tako ј u crkvj, nakon tjtanja Pisrna uslijedilo Ьi Ьodrenje (paraklesis), koje se temeljilo na protjtanom tekstu , ali u kr~anskom bogo~tovlju posebno је mjesto zauzimalo poucavanje (didaskalill), koje se sastojalo od uputjvanja u velike istine kr~anske vjere.

14. lz narednog stiha proizlazj da је milosl/i dar ( charisma), kojj Tjmotej ne srnije zanemarjtj, duhovna oprema koju је primjo prj­likom rukopolaganja (usp. Kalvin). Ovo је potpuno pavlovska mj­sao, te skrete pafnju na najraniju stepenicu u razvoju crkve, kada је karizmatska slufba bila vatnija od slufbenog polofaja. Scott bezuspje~no poku~va ogranitjti vrijednost ovog svjedotanstva о postojanju tradicije u najstarijim vremenima time ~to tuma~i da charisma ovdje znatj polofaj, а ne "dar". lako rijet "dar" uputu­je na ulogu Svetog Duha u Timotejevoj slufbl, opomena da ne za­nemaruje dara jednako jasno jstjt~ tovjekovu odgovornost . Bofjj darovi, kao i talent, nikada ne smiju stajatj neiskor~tenj . Timotej је za svoje poslanje primio dvije potvrde ; one su bile razljtite, а}ј su se dopunjavale. Prva, proro!tvo, vet је Ьila spomenuta u Џ8, gdje se odnosi na neki prorotanskj nagovje~taj Timotejeva pozjva, ра se i ovdje nedvojbeno mora shvatiti u tom srnislu. Ono је Ьilo popraceno vanjskim znakom, polaganjem ruku starje!instva. Nj. kakvu te~otu ne mora predstavljatj tinjenica ~to u Jl. Tim 1 ,6. Pavao govori iskljutjvo о svom udjelu u tom obredu, ~to se mofe objasniti dvojako: Ш su starje~ine zajedno s Pavlom sudje\ovale u ovom obredu, а ovdje su narotito spomenutj da Ы se pafnja skre-

I:H~

Ј TJMOTEJU 4,15.16 nula na potvrdu Timotejeva poslanja koja је .izratena zajednitkim ~jnom. ili se ta dva izvje~taja о polaganju ruku odnose na razlitite prigode (usp. Whjte). Sve u svemu, prvo se obja~jenje cjnj vjero-. jatnjjjm. ldeju о dodjeljivanju duhovnog dara polaganjem ruku ~esto nalazjmo u Djelima (npr. 8,17; 9,17; 19,6), ј ona nam daje savrsen uvjd u bozansko-ljudsku suradnju u prvoj crkvj.

15.16. Pavao jasno upozorava ла natjne kako da se taj dar njeguje. Prvi је preduvjet da ga se "vjetba" i1i " posreduje" (mele­rao mote znatiti оЬоје). Ako је pravo znatenje ono prvo, koje podupire i tjnjenica da se u gr~kom jeziku u tom zna~enju naj­te~e ј upotreЬljava , mora da pjsac ima na umu usporedbu sa sporta~em ; medutim potonje se znacenje mozda bolje uklapa u kontekst. jer ro, ~to se odnosi na 13. stih, Tjmotej neprestano mo­ra imatj na umu . Bez obzira na to ~to је bila Pavlova namjera, jas­no је da Tunotej mora tako zdu~no prihvatjtj ove upute da one postanu djo njega. Mora Ьitj sav и rome (en routois istћi, !to је konstrukcjj;a koja ozna~uje potpunu zaduЬljenost ·u ne~to). То је vr1o prikladэn podsjetnik na zahtjevnu prirodu kr~anskog pozjva. Um mora Ыti uronjen u izvr~avanje tih zadataka, kao ~to је tije1o uronjeno u zrak koji udj~e .

"Napredak" (pro/wpe) Kristova slufbenjka је, poput puto­vanja. predmetom opteg promatranja {valja uo~iti vafnost rijeti svima). ра zbog toga iziskuje da mu se posvetj najveca pafnja. Tj­mptej mora pazitj da ljude najvBe zadivi njegov jstinski kr~canskj razvoj ј rast, а ne neke manje vatne stvarj, kao ~to su sjajno pro­povijedanje Ш prjvJatan karakter.

U slijedecoj је opomenj znatajno to da su utjtelj ј njegovo ucenje usko povezani. On prvo mora pripaziti, tj. brinuti se za se­be, а onda za svoje utenje . Moralna ј duhovna jspravnost nufnj su preduvjetj doktrjлarnog pravovjerja. Timotej tako<!er neprestano mora imatj na umu savjet koji је upravo prjmio, Щ opeenitjje, na­loge koje pismo sadr1i, ~to ovisi о tumatenju rije~ i и rome.

lzvr~avajuti prethodni nalog, Timotej се ostva.riti dvostru­ku svrhu. Time nece samo ostvarjvatj svoje v\astito spasenje (u smislu Fil 2,12) nego се u tome pomagati i drugima. Slutbenjk је u vecoj opasnosti da zanemaruje svoje spasenje nego drugi; ~ta vi~e ј apostol Pavao se Ьојао da ле bude jsklju~en zato ~to је propovj.

89

Ј TIМOTEJU 5,1 jedao drugima, а sam se nije dovoljno zalagao da u torne budc dosђedan(I . Kor 9 ,27). Кalvin dobro primje~uje da је ljudska sluz­ba potrebna, kao ~to se ovdje vidi, iako је spasenje isklju~ivo Во!·

ji dar.

111. DISCIPLINA 1 ODGOVORNOSf S,l-6,2

Gotovo se sav preostali dio poslanice sastoji od posebnih u­puta Timoteju .koje ~е mu poslutiti kao pomoc pri o~enju s raznovrsnim skupinarna ljudi unutar crkve. Mozda iznenaduje einjenica da se toliko patnje posvocuje pitanju udovica, zato !to је to nesumnjivo Ьiо stalan izvor nemira u prvoj crkvi, §to se vidi iz Djela 6. Budu~i da su one od crkve primale darove, trebalo је to~no odredЩ pravita о njihovom izboru.

а) Razli~ite dobne skupine (S,1.2)

1.2. lzraz starac (presbyteros) ovdje se ne odnosi na crkvenog slutbenika istog naziva, nego na starije ~lanove skup§tine. Glagol epiplesw, preveden kao otresati se, vrlo је snazan i !na~i "o~tro ukoriti", ljude poodmakle doЬi valja po~tedjeti takY~ postupka. Ako ih је potrebno i.spraviti, Timotej ih treba nagovarati, ili pre· ma RV prijevodu, "pot.aknuti" (paralшleo). lsto se odnosi na sta­rђe tene. Prema rntadim ~tanovima mora se odratavati istinski bratski odnos, ipak dodan је i jedan poseban izraz, и svoj c istoCi (hagneia), kao posebno obezЬjedenje u Timotejevirn odnosima s rn1ac1im tenarna.

Ь) Udovioe (S,З-16)

1. Udovice kojima је potrebna pomoc (5,3-8). Cini se da izraz po!tovanje (timao) ne sadrti samo uoЬieajeno zna~enje uvatava­nja nego. i.rnaterijalne pomoci (usp. Mt 15,5), ako se uzme u obzir preostali dio odjeljka. Easton isble divotnost ove rije~i . " Ne smatrajte siroma§tvo neeim ~to zaslu.Zuje prezir, nego neeim !to zaslutuje po§tovanje." Izraz zaista шlovice znaei udovice koje ne· maju nikakav drugi izvor prihoda, tj. stvarno su bez osnovnih sredstava za tivot. Кr!Canin је duzan da se brine za njih.

90 1 .l

Ј ТIMOTEJU 5,5-8 4. :\postol vrlo jasno kazc: ako udovice iшaju bliske rc;»dake, oni шoraju osloboditi crkvu od odgovornosti izdrzavanja udovica. lzraz preveden uzdarjem uzvra,1ati, apodidonai amoiЬas, zna~i o­bilato uzvratitj (usp. М-М). Takav u Ьitj prakblan postupak sve­jednako је povezan s duhovnjm primjerom, jer ocitovati pobo!­IIOSt upu~uje na ~ernjekj odnos prema Вogu . Izrai progonoi, roditelji; prilicno је opeenit , te znatj ј preci. Odgovornost za rodjtelje, koja se prenosj na drugo , ра eak i na troce pokoljenje, ima Вotju suglasnost ј potvrdu. То је ugodno Bogu s obzjrom na petu zapovijed (usp. 1. Tim 2,3). Neka oni zмju mofe se odnosjtj na udovjce i1i na njiltove potomke , no kontekst govori u prilog potonjem tumaeenju.

S-8. U nastavku se navode zna~ajke prave udovice : а) ona је posve sama (memonomelle, "ostavljena sama") ; Ь) pouzdaje se и Boga ( e/piken, doslovno - upravi1a је svoju nadu u Bozjem smje· ru"), . ро cemu se razlikuje od udovjca koje nisu kr!Canke ; с) to је tena koja se neprestano moli : ovaj izraz osoЬito podsj~a na Anu (l.k 2,37), а vrUeme, kao i smisao ,rijeei, оdам (pюsmeno), nagluavaju da је to o~i stav koji prevladava, а ne niz izvr~enih li­nova.

U tad~njem su se svijetu mnoge udovice n~Ie u ku~nji da priЬjegnu nemoralnom tivotu kao naejnu narnicanja sredstava za fivot . i to Apostol ~erojatno ima na umu kada uzima glagol spatakю (provodi lagodan !ivot). Moffat to izri~·e ovako : "ponire u razuzdanost". Izri~aj "Ьiti· mrtav, а јо~ uvijek fi~eti" tipieno је pavlovski (usp. Rim 7 ,10.24). Pavao ovdje p(>dsjeta Timoteja na to da udovice koje sarne sеЬе na nedopu!ten na~in uzdrtavaju po­ku~vaju z.apravo uzdrfavati ne§to lto је vet mrtvo ("religiozni le~" . Simpson). Takvi ljudi oeito nemaju prava na pomot cdtve.

То §to Timotej treba noglaiavati, tj . "nare4ivati'\ svakako se odnosi na odgovornost djece da izdrtavaju svoje stare (4. stih), i na odgovornost. udovica da izvrbvaju zahtjeve spomenute u 5. stihu. Rade~i to , Timotej се im pomagati da budu besprijekorni (anepilemptos; usp. 3,2).

Briga i skrb za svoje rodake, а pogotovo za ukucane (!to se *rojatno odnosi Qa najufi oЬiteljski krug), neosporno је obaveza ~'·akog kr!Canina. То poreti zna~i pore~i Ьit kr~anske vjere, te је

9 1

1 Т/МОТЕЈU 5,9.10 onaj tko to ~jnj gorj od nevjernika, kojj su u to vrjjeme. uglavnom prihvacali obavezu prema svojjm rodjteljima (usp. Scott). Bilo је nezamjsJivo da Ьi krscansJ<j moral mogao zaostajati za opcjm ро· ganskjm mjeriJima ponaSзnja.

2. Udovjce kao kr~canskj radnicj (5 ,9.10). Mnogo se raspravlja о tome је li postojao poseban red udovjca koje su djelovale medu ienskim ~lanovjma crkve, а koji bi se mogao usporedjti s redom slalje~jna (usp. biJje~ku uz 3,11 ). lako naredni odje1jak jasno go· vorj о nekoj vrstj popisa s posebnjm uvjetom koji se odnosi na sta· rosnu dob, ipak ne postojj dovoljno podataka na temelju kojih bi se moglo zaklju~iti da postojj "udovj~kj red", kao !to to zaklju­tuje Bernard.

9.10. Uvjet tako visoke starosti od sezdeset godina namece pita­nje treba U rijet udovice shvatjtj u jstom smislu kao u stihovima 3-8 (tj. kao istinske udovice krscanke bez sredstava za zjvot , Ш kao udovjce lroje pripadaju nekom redu). U prvom је slutaju ne­zamislivo da bi crkva projzvo1jno odredila neku dobnu granjcu za dodjeljivanje pomoei udovicama bez sredstava za zjvot, dok је u potonjem slutaju te~o vjerovatj da bi donja granjca za ulazak u slutbeni crkveni red bila ~ezdeset godina, ~to је u tadasnjem dru~tvu Ьila relativno veca starost nego danas. Zbog toga је sjgur­njje pretpostavjti da su neke stare udovice koje su primale pomoe vrSile izvjesne duinosti u crkvj i da su za to na neki natjn bile sluzbeno ovlзStene . lako se glagol katalego, preveden kao unositi se, u grtkoj literaturj upotrebljava za opis upisjvanja vojnika u vojne popise, on moze zna~iti ј "ura~unati se", sto govorj u prj. log navedenom tumatenju .

Osim dobnog ograni~enja, postoje jos dva uvjeta: а) udovica mora bitijednog mufa iena, sto moie znacitijedjno da se njje po­novno udala nakon mutevljeve smrti; Ь) mora imati dobru svje­dodzbu о svom ponзSanju u kuCi i izvan nje. Vrlo је vaian redo­slijed kojim su nabrojena dobra djela: prvo mjesto zauzjma brjga za djecu, zatim dolazi gostoljubivost, treca је poni,zna sluzba dru­gim vjernicima, а ~etvrto орее suosjecanje i dobrocjnstvo. Sva ova dobra djela nisu samo krajnje prakti~na nego su ро svojoj prjrodi svakodnevna. Krscanka koja sve ovo radi bit се od neprocjenjjve

9:!

Ј

1

1 T/MOTEJU 5,1 З vrijednosti u vodenju brige za sjtocad , posjecivanju drugih krsca-na, vodit се brigu oko mnogil! prakticnih pojedjnosti, od kojih su neke vrlo jednostavne, kao sto su pranje nogu (sjecanje na Gospo­dinov cin 1v 1 З, 1-7) ј posjecivanje nevoJjnih. Osim toga, udovjca koja se ukJjutuje u rad morala se vec ranjje posvecivati izvrSзvanju tih zadataka.

З Mlade udovice (5,11-16). Mblim udovicama, kojima Ьi svakako trebalo pomoej ako

se nadu u stvarnoj oskudjcj, ipak nije dopusteno da obavljaju ј. kakve slutbene djeJatnostj, zЬog toga sto postoji velika vjerojat­nost da се se ponovno udati. Rijet katastreniazo, potuda odvraca, u cijelom se Novom zavjetu pojavljuje jedino ovdje, te predstavlja metaforu koja pokazuje mlade volove koji pokusavaju роЬјесј iz jarrna. Mlade udovice ne Ьј teljele Ьiti vezane uz crkvene dutnosti ako bi se pojavilajos koja prilika da se ponovno udaju. Ovdje mo­ra da је rijet о nekakvim slutbenim duznostima, sto se vidi iz ~i­njenice da зе poiuda smatra izravno upravljenom od Krista, ~ime Apostol zeli reci da се svaka udovica koja је preuzela posebne crk­vene dutnostj izdati Кrista ako se ikada htjedne udatj.

12. Osuda је prilicno to~an prijevod rije~j krima. Srnisao lezj u tome da се udovicc kojenapuste svoje svete duinostj da Ьi se udale zasluiiti ukor, jer се taj njihov postupak zna~iti da su odbacile (atheteo, smatratj nj~tetnim") prvotnu vjernost, tj. svoj zavjet slutbe.

13. Smjsao prvog djjela ovog stiha nije ЬзS jasna, zahvaljujuci neoЬi~noj grtkoj konstrukcjji. Ako је паисе blti besposlene to­~an prijevod, ~ini se da је rije~ о tome da takve udovice, nakon sto su pogazile zavjet, postaju sve besposlenije i besposlenije. Dru­gi mogucj prijevod glas.i "u~e besposli~arenju", ipak cini se da se to Ьа~ ne uklapa u kontekst. Glagol uciti iskljutujc svaku moguc­nost da besposlenost dolazj nesvjesno. Вesposlenost је donosila dva neugodna ploda: udovice su obllazik ("potucale se") ро ku­cama, ~to moze zna~iti da su mlade udovice zloupotreЬljavale svo­ju mogucnost posjecivanja. Ovo tumaeenje potvrduje ј druga pos­ljedica, а to је da su postale "tra~ave ј Ьlebetave ј da su govorile

93

1 TIМOTEJU 5,14 nepristojne stvari" (Easton). Fraza govoreci fto ne Ы smjele nю­te, medutim, zna~iti da su tra~ale о. privatnim stvarima te. da im se ne mote iskazati povjerenje. Na prvi pogled nije Ьа~ jasno za!to Ы mlatte udovice lakk .podlijegale ovoj opasnosti nego starije, ipak Apost~l o~ito misli da su tene zrelijih godina manje sklone

ogovaranju.

14. Da Ьi se izbjegli takvi proЬlemi, Pavao nalafe mladim tena­ma da se udaju. Budu~i da је ovo o~ito nastavak prethodnog od­jeljka, na !to upu~uje i rjje~ dakle, to mora da se odnosi na udovi­ce, а ne na mlatte tene op~enito. Ne postoji, pak, nikakva opre~­nost u odnosu na 1. Kor 7,25 ј dalje, gdje Pavao izri~ito govori da је netenstvo poteljnije od bratnog stanja, jer је ovdje rije~ о udo­vicama koje Ьi on svrstao mettu one "koje se ne mogu suzdrt~ti."

Umjesto da postanu spletkarice, ove Ьi se tene trebale pos­vetiti ra4anju djece i radu u ku~i (budu kucevne, ali oikedspoteo zna~i zapravo "voditi doma~instvo"). Ovaj је zdravorazumski sav­jet upravo zapanjuju~e suprotan ushitu celibatom, koji se razvio ~ kasnijem razdoЬlju povijesti crkve. Apostol se ()pet zdu~no trudt oko toga da se izbjegnu nepotrebni prigovori nekr!tanskih protjv­nika. Rijet povod (aphorme) stru~ni је vojnj izraz za "bazu", ~to је omiljena Pavlova metafora (usp. Rim 7,8.11; 11. Kor 5,12; 11,12 i Gal 5,13). .

tS. Povod pjsanju ovih naputaka, kojima Pavao zahtijeva o~triju disciplinu, jesu neke tene koje su ve~ zastrrmile s pravog puta ј po~le za Sotonom, Jto vjerojatno zna~i da su se "odale nemoral­

nom ponaJanju."

16. U ovom stihu gr~ki izvornik name~e odre4ene proЫeme, jer

najvjerodostojniji prijevod glasi: ako ko_!a vjer~:ca .!та udovicf!: medutim, postoji i druga mogucnost pnJevoda kOJI mu~arac ~~ tena", а ·ona se, tinj se, bolje uklapa u na~in kako Pavao ovdje razvija misao, jer је te~o povjerovati da Ы se nalog da oslobode cdcvu odgovornosti za brigu oko udovjca ogranitavao samo na te­ne. Ovaj stih vrlo је slitan 4. i 8. stihu, mettutim Pavao ovdje pok­lanja pa.tnju udovicama koje se ne mogu obuhvatiti popisom.

94

1 ТЈМОТЕЈU 5,18

с) Starjeline (S,l7·10)

17. Patnja. se sada usmjeruje м slutbenike crkve, i Pavao daje posebne savjete u vezi s placanjem njihova rada. Nema.sumnje da se ~ast (time) na taj natin treba shvatiti s obzirom na 18. stih. 0-pisni pridjev koji oznatuje ovu tast, dvostruko, kao da oznatuje obilnu ili velikodulnu nadnicu, ipak, ona ovisi о njihovoj djelot· vomosti, na lto upueuje pridjev dobri Postoji turna~enje da se ri· је~ dvostrulџz odnosi na dob i po1otaj, kao i da ona upu~uje na dvostruko ve~e poJtovanje nego Jto se iskazivalo udovic~rna, tini se me4utim da је najprihvatljlvije prvo turna~enje . Rijet predstoj· nici (proistemi) ozna~uju nadgledanje u opeenitom smislu i upucu­je na dutnost dodђeljenu starjeJinama. Posebno po~tovanje me4u­tim, treba se iskazivati onima koji se trude oko Rije~i i pou~aVtl· nja, tj . koji propovijedaju i podutavaju, !to govori о postojanju posebne sJcupine unutar ltarjeJinstva.

18. Ovaj је prђedlog potkrђepljen dvama navodirna uzajamno povezanim uvodnom formulom: Pismo doista veli, koji је tipitna za Pavla (usp. Rim 4,3; 11 ,2; Gal 4,30 itd.) . Prvi је navod iz Pnz 25 ,4. а drugi se u istovjetnom oblilru nalazi u l..k 10,7, gdje se rije· ti odnose na lsusa. Pavao navodi isti ovaj odje1jak iz Ponovoljenog zakona u 1 Kor 9,9 nakon formule: "Jer u Mojsijevu Zakonu pi· §е." Apostol s ovim povezuj·e Gospodinovu zapovijed (1 Kor 9, 14), ali ne navodi, kao ovdje, njegove rђeti. Ove su dvije izreke о­<Шо u Apostolovu umu bile usko povezane, i ne moramo nu!no pretpostaviti da navodi iz kaoonskoa Evandelja, ialto 1е ni to ne mote potpuno iskJjutiti. Motda citira iz zbirke lautovih rijeti, i ako је to toeno, to nedwjbeno znati da је ta zЬirka • barem Jto se tite autoriteta • bila izjednatena 11 Starim zavjetom. Za Pavla ~е zna~enje Кristovih rijeti svakako Ьiti razmjemo njegovom poi­manju Кristove о10Ье. Suprotno tome, ne atoji tvrdnja da su i lsus i Pavao citirali neku u ono vrijeme.ralirenu 1 poznatu iz.rekn, jer је Isus nije opisao kao takvu, а Pavao је ovdje stav1ja na istu ra­zinu s Pismom, Jto nikada ni omalkom ne Ьi Ьiо mogao utiniti da је 'rijet о oblenoj poslanici. Strutnjaci koji zastupaju nepavlovsko autorstvo pastoralnih poslanica tvrde da u njihovom stanovi!tu

95

1 ТIMOTEJU 5,20 ima manje slabih to~aka,jer se kasnjjj pjsac mogao zapravo poslu­fiti. Lukinim evandeyem (usp. Scott), !to se za Pavla ne mote re~j ako је jspravna o~prihva~ena procjena о vremenu nastanka Lu­kinog evan4elja (tj. izmedu 8. ј 85. godine nakon Кrista).

Веz obzira na to !to ј odakle Pavao ovdje navodj, on teli da Timotej shvati kako је na~elo da se pristojno pla~a onima kojj slute crkvi utemeljeno na Воtјој odredbl. Pre~esto је i<rtost bila glavna znaeajka odnosa prema vjernim ljudima kojj su radili za Кrista u interesu drugih. Apostol је vee osudjo pohlepu za nov­cem (3,3), ali on osuduje ј nedovoljno platanje ~ovjeka kojj zaslu­tuje vjk. Ako је Воg odredio obllatu pla~u za volove kojj vrie fi­to, dutnost је kr~anskih zajednjca da se pobrinu da budu primje­reno nagra4enj oni kojj posve~uju vrjjeme ј snagu slute~j im.

19,20. Od iznimne је vatnostj bilo zaШti nedutne ljude od latnih optutbl, i kako је 1i.dovski Zakon propjsivao da se nadu dva svjedoka prije nego !to se optutenog mote pozvati na odgo­vornost (usp .. Pnz 19,15), tako mora Ьitj i u crkvj (usp. Mt 28,16; 11 Kor 13,1), otOЬito kadaje rђее о starje!ini. On mora Ьiti za§ti· ~en od zJonamjernih namisli, ipak, ako za optutbu postoje ~vrstj dokazi, disciplinski postupak mora se pokrenutj pred c:ijelom crk­vom ( osim ako pred wima ovdje ne zna~i pred svim starje§nama). Тај postupak mora Ьiti koristan i djelotvoran za cijelu zajednicu ( da i drugi imaju stralul), tako !to u ukazivati na potrebu odrza­vanja kr!tanske ~jstoce. Zloupotreba disciplinskih postupaka ees­to је uzrokovala krutost i netrpeђivost, а s druge strane, njihovo zanemarivanje pokazalo se gotovo jednako velikom opasnottu. А·

ko starjeline poeine grjjeh, ne rnote se dopustjti neodlu~nost ј beskjemenja!tvo pred njima.

d) Timotejevo ponalanje (S,21-2S)

21. lznenadan ј sve~an nalog Timoteju u ovom trenutku Ьаса jako svjetlo na znaeaj toga mladog ~ovjeka. Treba ga ohrabriti da bude ~vrtti i odlu~njjj, i Apostol smatra nutnim da upotrђebl snatan izraz: Zaklinjem te ( diamarturomai, "sve~an zahtjev") pred Bogom i Kristom /susom i izaЬranim an4elim4. Slienu prise­gu nalazimo u 11 Tjm 4,1. medutim, ondje se ne spominju andeli.

96

l"

1

1

f

1 TIMOTEJU 5,23 lznenaduje da se spominju izabra11i aщle/i, mofda razJog lefi u uv­jerenju da је njlhov zadatak da stra!are nad ljudskim posl.ovima i postupcima. Mofda postoji ј eshatolo~j razJog kojj podsjeea na Gospodinove rђe~i iz Uc 9,26. lsti se izri~aj pojavljuje ј u apoka­liptj~koj Henokovoj knjizj 39 ,1.

То ~ega se Timotej mora drfati jesu sve bri!ne upute koje је vet primio. RSV prikladno prevodj ove rjjeej "drti se ovih pravi­Ja". Da Ьi to izvr!io, Timotej jstodobno ne smjje imatj predrasu­da ј mora Ьiti nepristran, te nikada ne smjje dopustjtj da osobna naklonost utje~e na njegov sud.

22. Postoje razli~jta mi!ljenja о tome da li је ovdje rjjee о obre­du polaganje ruku, ili о vra~anju pokajnika na prija!njj polotaj na­kon izddane kazne. Easton se, suprostavlja prvom zakljucku, ј

svoj stav zasniva na mj§Jjenju da Tjmotej ne Ьi sam Ьiо odgovoran za polaganje ruku starje§jna (usp. 4,14) i daje nalog kojjje Timo­tej primjo Ьiо upu~en ј starje§inama. Da је on tome predsjedao , na njega Ьi pala odgovornost da se tome ј usprotivj. Takvo Ьi se tumaeenje stvarno bolje uklapalo u kontekst da se cijeli odjeljak od 19. stiha nadalje odnosio na starje§ine, ali ј za suprotno shvata­nje ima dosta dokaza. Cinj se da је pravo zna~enje druge polovice ovog stiha, i пе budi dionikom tudih grijeha, to da svatko tko po­lofi ruke na nevrijedna covjeka mora preuzeti odgovornost za nje­gove grjjehe. Te§ko је vjerovatj, me4utim, da se ovo moze prinU­jenjti na pokajnike optenjto, iako Ы to imalo nekog smjsJa_ u slu­~aju starje§ina koji su se pokajali. Najbolje је , stoga, uzeti ~in po­laganja ruku u smislu odvajanja za odredenu sluzbu, kao §to је to ј drugdje u pastoralnim poslanicama (usp. 11 Tim 1,6). Nerijetko је pretjerana zurba u imenovanju za sluzbu dovela do toga da su ne­vrijedni Ijudj nanijeli golemu ltetu Kristovu djelu.

Prili~no nenadanu osobnu zapovijed Timoteju, sebe cistim cuvaj, valja shvatitj prije svega u o~enitom smjsJu ~asnog i isprav­nog ponuanja. То је kao da је Apostol rekao: "Pazi da postavlja~ ·~iste 'ljude, а prj tom ј tj budj ·~ist'."

23. Tuma~j kojj trafe izravnu vezu izme4u ovog stiha ј prethod­nih suo~avaju se sa zamr~enjm proЬlemom, ali rje!enje motda lezj u to~nom zna~enju rjje~j "~ist" iz 22. stiha. Motda se Apostol

97

1 TIMOTEJU 5,24.25 Ьојао da ы se·njegov nalog "sеЬе ~istim ~uv~j" m~ao ~rot_u~a­~Ш. prekruto,. kao poticaj na isposnШvo, te Је telю O~Ja~JtJ d~ "~ist~a" i suzdrtavanje nisu sinonimi Moguce је da Је ТJmoteJ prirodno Ыо sklon isposni~tvu. S druge strane, ovaj stih ~of~a nета nikakve veze s prethodnim stihovima, i mot.da se ovaJ saVJet

mogao ubaciti zato !to se Apostol pri~etio_ Tim~teje~~ slaba zdravlja te је smatrao korisnim da upozoв na IJekoVItu vrJJednost

vina. . .. Ne pij samo vode ne zna~i da Timotej treba prestat1 p1t1 vo-

du, nego da prestane piti isklju~ivo vodu. ~ot.da је zagadena voda pridonijela Timotejevim probavnim smetnJ~a, ра Pavao pr~d~at.e I .. ek. Ovaj stih ocrtava Timoteja kao ~OVJeka krhka ~dravlJa . to ј~ jedna od uzgrednih njegovi.h zna~ajki k~ja omo~cUJe ~uvr~m~­nom ~itaocu da vi§e suosjeca s njim. То Је crta pпsnost1 koJa Је sasvim prirodna ako је to~na tvrdnja da t~ Pavao ~ј~. n еко~ svom Ыiskom suradniku, ali је ј sasvim neob1~na ako Је p1smo pl­sao kasniji pseudonimni pisac.

24.2S. Najbolje је 23. stih smatrati umetkom, а ~sljednj~ dva stiha пastavkom rnisaonog slijeda iz 22. stiha. OvdJe se razll­kuje izmec1u ljudi ~iji su grђesi sa~_o~iti_ (prodelos), i ljudi ~јјј se grђesi odmah ne uo~avaju, al1 kOJ1 се Jednom (nakon suda)

ip&k iziti па vidjelo. . . . . . . . Sud mot.e Ыti procjena koju izri~u TirnoteJ 1 nJegov~ su~ad~~c1, ~~ је ipak vjerojatnije da se misii na Botji sud. Ov~ se ЈО~ J8Sf11Je _v1d1 iz 25. stiha, gdje su uo~ljiva i skrivena dobra djela su ~o_stavlJena јеdпа uz druga, а na kraju i ova potonja ipak ~laze_ na v~d~elo . Ov~ орШnја, koja usporedno sagledavaju _i negat1vne 1 poZlt_tvne_ ob~­ke ђudskih mogucnosti, bacaju jako SVJetl~ na ~lo~~nost tz~buanJa prikladni.h ljudi za Воtје djelo. Prebrzo lZ~~u_anJe o~anJa -~ n~ prve dojmove, а oni ~esto varaju. Mogu b1t1 _lZ~braщ nevr?edш

ljudi ~ija moralna iskvarenost let.i mnogo duЬIJe .'spod_ povr~me : а vrlo је I~o previdjeti vrђedne ljude ~ija dobra djela msu u sred1!­tu pa!nje.

е) Sluae i gospodari ( 6,1,2)

U zajednicama gdje је medu ~lanovima bilo mnogo robova,

98

1 TIMOTEJU 6,2 а gdje Ьi se na~o ј (Юrt•· kj , njihov gospodar, njihov је medusobnj odnos predstavljao goruci proЬiem . Robovi su unutar crkve Ыli ravnopravni s gospodarima, аЈј su u svojim domovima zauzirnali nesumnjivo podreden polofaj. Jedino rje~nje ove nepomirljjve proture~nost i bilo је potpuno ulddanje ropstva. Medutim, buduci da vrjjeme nije bilo pogodno za obaranje ovog duboko ukorijenje­nog sustava, prjvremena kr~canska pravila pona~nja bila su neop­hodna.

1. Apostol se osvrce na dvije situacije. U prvom stihu rnisli na robove kr~ane (doulvi) kojj prjpadaju gospodarima koji nisu kr~­cani, dok se u 2. stihu gospodari opjsuju kao vjernici. Opasnostj koje su se pojavJjjvale u jednoj ili drugoj situacjji uvelike su se raz­likovaJe. Rob kr~anin kojj је na~~ slobodu u Кristu mogao је pastj u napast da svom gospodaru iskazuje manje po~tovanje nego ~to Ы trebaJo, navlastjto ako Ы potonj j bio пaprasit i grub. Medu­tjm, u takvjm је okolnostima Kristovom djelu najvi~ prjdonosio ' 'dnos pun po~tovanja .

Rvbuvi ... koji su pod jarmom njje pleonazam, nego upucuje na nekr~anskj odnos prema robovima koje su drt.ali tek ne~to vi­~im od stoke. Ovaj izraz Ьаса svjetlo па robovlasnj~ke dru~tvene prilike t:1damjeg svijeta. U tim је uvjetima hilo vat.nije jzbjegavatj, gdje god је to bilo moguce, pogrdc protiv imena Boijeg i nauka (tj, kr~anske vjere), nego revol11 ..:uom · hezuspje~no - poku~vati potkopati dru~tveno ustrojstvo.

2. Robovi kr~ani koji su imaJj kr~nske gospodare bili su o­soЫto izlofeni opasnosti da zanemare svoje obaveze. Robovi ne smiju manje cijeniti gospodare koji su smanjili pritisak na svoje ro­bove zato ~to su postali Ьiat.i uslijed Кristove ljubavi i zato ~to su spremnj smatrati svoje vlastite robove bracom, ј to zЬog Krjsta. Umjesto toga, robovi trebaju јо~ Ьође slutiti takvim gospodarirna

da im se odut.e za bolje postupanje s njirna. lzraz Ti koji primaju ... dobroёinstvo mou se odnositi i па gospodare, i na robove. Gramatj~ka konstrukcђa upucuje па prvu mogucnost; u tom slu. ~aju rђе~ је о prednostima koje gospodar doЫva porastom sprem· nostj za rad doti~nog roba iJi robova . Kad Ы se ovaj izri~aj primj­jenio na robove, to' Ы zna~ilo da oni fanju prednosti tinjenice da

99

1 ТIMOTEJU 6,3 imaju gospodarё koji su vjemici i ЈјиЫјепа brafa. MoZda је dvoz­na~nost bila namjerna i svrha јој је bila da podjseti i gospodare i rob.ove na to da се u dobroёinstvu ("prednosti") uzajarnno utiva­ti i jedni i drugi ako budu "vjernici i ljubljena braea."

IV. RAZNOVRSNI NALOZI (6,3-21)

Zaklju~ni dio poslanice ne sadrti jasan misaoni slijed, ра ga је najuputnije obraditi ро samostojecim ulomcima. Tu su јо~ neka razmШjanja о krivim u~iteljima i dva zasebna odjeljka koja govore о bogatstvu, а sadrte i osobnu poruku Timoteju. Zavr~vaju veli­~anstvenim hvalospjevom. Pismo zavr~va јо~ jednim poticajem Timoteju u kojem se govori kako da se suprotstavi herezi, ~to је vrlo nalik na post skriptum koji isti~e vainost onoga ~to је vec ra­nije izneseno u pismu.

а) Joi о krivim u~iteljima (6,3-S)

3. Rijeti: То naucavaj i prepontёuj, koje pripadaju kraju 2. stiha, mogu se odnositi na ono ~tc.> prethodi, ali se ~ini mnogo jasnijim ako se smatraju uvodoш u ono ~to slijedi. Timotej se mo­ra jasno razlikovati od onih koji drukcije nauёavaju (ista rije~. heterodidaskaleo, kao i u 1,3). Rije~ju to vjerojatno se misli na sve teme koje su spomenute u poslanici.

Glagol proserchomai preveden rije~u primrjati (ne postoji sli~an tekst gdje Ьi se javilo ovo zna~enje) doslovno zna~i "pristu­piti" s izvedenim zna~enjem "Ьiti privrten" (usp. Simpsonovo leksikografsko razmatranje ). lstinski u~itelj treba pristajati uz zdrave rijeci (usp. ЏО), koje su ozna~ene kao rijeёi Gospodina na!ega /susa Krista. Sama ро sebl, defmicija se, me/lutim, moze shvatiti dvojako: а) moie se odnositi na lsusove izreke, Ш Ь) mo­te upu~ivati na rijeti о lsusu, rije~i koje iznose kr~ansku istinu. Potonje se Ьоlје slaie s kontekstom i uobl~ajenim na~inom upot­rebe ovih . rije~i u pastoralnim poslanicama. 1 njihova povezanost sa zakljutnom zavisnom re~enicom, tj. re~enicom nauk и skladu s pobotnolcu, podupire takvo shvatanje, iako Ьi se ove rije~i mogle primijeniti i na neke Isusove izreke da Ьi se pokazalo kako se one Ьitno raziikuju od bezbo!nosti koja је bila obiljetjem krivog ute-

100

i

1 T1MOTEJU 6,4.5 nja. Spicq, koji smatra da se ovdje misli na Lukino evanc1elje, citi­ra Schlatterovo mШjenje da је te~o povjerovati da Ьi Pavao na ta­kav na~in mogao govoriti о lsusovim rije~ima da u toj zajednici nije postojalo nijedno evanc1elje. Djela 20,35 predstavljaju vrlo po­u~an usporedan tekst u vezi s ovim pitanjem.

4,5 Opis u~itelja Ьаса jako svjetlo na prirodu njegova utenja, ~to је na~elo koje se jednako moze primijeniti i na istinito, i na krivo u~enje. Zna~ajke krivih u~itelja ~ine zaista nezavidan popis. U vezi s tuma~enjem rije~i tetuphotai, nadut, vidi . bilje~u uz "ohol" (З,t). Ti napuhani utite]ji zapravo zive u potpunom nez­nanju, kao ~to Apostol isble.

Rђe~i koje slijede vrlo је Щkо jasno izraziti. Doslovno zna­tenje rijeti noseo jest bolovati, раје ovdje upotrijeЬljena o~ito kao izrazita opre~nost prema "zdravima" iz З. stiha. Prepirke i svade (raspre i rjeёoЬorstva) toliko su ~tetile njihovom duhovnom zdravlju da su se razЬoljeli. Easton svojim ztvim prijevodom ("bo­lesno zudea za raspravarna") vjerojatno pogac1a pravi smisao. Ovo је vrlo dobar primjer toka koji pokazuje kako intelektualno nad­metanje testo zavr~va moralnim izopa~enjem.

Sve spomenute lo~ posljedice ulaze u podruёje djelovanja uma, ра se njihov napredak moze uo~iti jer tazdor uvijek proizJazi iz zavisti. U stvari, gr~ka rije~ eris, koja је ovdje prevedena kao svada, uvijek, osim u jednom slu~aju u Novom zavjetu, stoji u vezi s rijecju koja znaci zavist (tri puta s phtohonos, а ina~e sa zelos). Znacajno је da samo Pavao upotreЬljava rijec eris i da је uklju~uje u sve svoje popise djela nepravednosti. Pogrde, tj . . klevete i zla sumnjiёenja, i neizbjгzne su popratne pojave, dok su razmёunava­nja, tj. uzajamno razdrativanje, nedjeljivi od " ljudi pokvarene parneti" (Мoffat) : kada је razum moralno slijep, odbacuju se sva sredstva pop~avljanja neprirnjernog pona~ja, ра um postaje li§en istine. Zakljucna zavisna recenica trebala Ьi glasiti "~to poboznost smatraju dobitkom", ili - prema Moffattu • "oni zami!Jjaju religiju kao stvar koju mogu kupiti." Istinska se poboznost, ~e/lutim , ni­kada ne smije pretvarati u trgovinu,jer је to pitanje srca, а ne dze­pa. Nije jasno let i li pravo znacenje u tome da su krivi ucitelji dobronamerno naplacivali za svoje tobofnje ucenje, Ш su se pod rnaskom svoje slatkorjecive, а neistinite, religioznosti materijaJno

101

1 ТIMOTEJU 6,6 bogatili. U nekim prijevodiшa izostavljeнc su r ije~i "takvih se klo­ni", ~to је svakako ispravnђe nego uvrstiti ih , jer za uvr~tenje ne postoji primjerena potvrda iz poznatih rukopisa.

Ь) Opasnosti od bogatstva (6,6-10)

Buduci da је novac Ьiо glavna briga krivih uble\ja, Apostol se u nastavku bavi nekima od opasnosti koje iz toga proizlaze te iznosi na~ela koja su od sveopeeg znacenja.

6. Prvo, Pavao potvrduje tvrdnju kriviћ ucitelja, ali UZ uvjet koji је od presudnog znacenja. Pojam samosvaladavanja, koji је uk\jucen u rijec autarkeia, prevednu kao zadovolj11a onim sto ima tipicno је pavlovski (ova se rijec kao imenica pojavljuje jedino јо~ u 11 Kor 9,8, а kao pridjev u Fi\4,11). Poboznost се Ьiti pravi dobltak tek onda kad ne bude ovisila о okolnostima, а Apostol u Fil 4,11 iznosi svoj osobni primjer kao zadivljujucu sliku zado­vo\jstva tim dobltkom. Stoickom pojmu samosvladavanja kr~can­stvo pridodaje Ьitnu vrlinu zadovoljstva.

7,8 Misao izretenu u 7. stihu mozemo pronaci na rr.nogim dru­gim mjestima, kako u BiЬliji , tako i u klasicnoj knjlfevnosti, а ovdje је navedena kao орее nace1o (usp. ЈоЬ 1,21; Prop 5, 15). Ri­jeci upotrijebljene u AV prijevodu ne odgovaraju sasvim najizvor­nijem grckom tekstu, tocan prijevod kojega Ьi trebao glasiti "jer (hoti) ni~ta ne mozemo iznijeti", ipak one prenose osnovni smi­sao. Istinitost prvog dijela stiha cini se da ne ovisi о istini druge recenice, ~to Ьi vrijedilo u slucaju da u po~etku odjeljka ostavimo rijec "jer". Umjesto toga, Apostol zeli naglasiti da је materijalno Ьogatstvo isto to1iko nevafno prilikom nШg ulaska u svijet kao i prilikom izlaska iz njega. Mozda, pak, tocan prijevod pokazuje da је odlucujuci timbenik izlazak, а ne u1azak. Та Ьi misao snatnije istakla privremenu narav fivotnog putovanja (usp. Spicq).

Osmi stih iznosi definiciju kr~anskog zadovoljstva. Nema­mo li ni§ta vi~e od osnovoih iivotnih sredstava kao ~to su hrana i odjeca (skepasma, dosl. "sredstvo za pokrivanje", ~to moie ozna­cavati i skJon~te , kao i odjecu), moramo Ьiti zadovoljni. Lock na­vodi slicne misli proiza~le iz stoki7.ma, i nije nemoguce da su ovc

102

1 TIМOTEJU 6, Ј1 rijeci odjek neke poslovice pnoga vтemena . One na prikladan na­cin podsjecaju na jalovost pukog stjecanja bogatstva.

9. Opisujuci one cije su telje usmjerene na stjecanje bogatstva, Pavao upotrebljava jake izraze. Те se rijeci odnose na sve one ci­jim postupcima upravlja tudnja za povecanje imetka, iako nigdje ne nalazimo osudu tog imetka sarnog ро sebl. Apostol ne misli to­liko na one koji su vee Ьogati , koliko na one koji se neprestano trse da to postignu. Na druga dva mjest.a u pastoralnim poslanica­ma gdje se spominje zamka misli se na c1avolovu zamku, а na tu is­tu misao upucuje i uska povezanost zamke s naposti. Jasno se mo­gu razabrati tri stupnja pada: prvo privlacnost, zatim potuda, а na kraju potpuni moralni raspad. Glagol buthizo (strovaliti) iivopis­no oslikava tudnju za imetkom kao cudovilte koje svoje trtve po­tapa u more potpune propasti (i oiethros, zatvor, i apoleia, pro­past, vjerojatno u smislu "rulevina", upucuju na nenadoknadiv gubltak}.

10. Pavao nadalje navodi dobro poznato geslo da Ьi opravdao prethodnu upotrebu snainih rijeci. U gt~kom jeziku prije rijeci korijen nema clana, ра је te!ko razaznati tocan smisao. Cak i bez clana, raspored rijeci u grckom tekstu Ьаса naglasak na korijen. Time cjelokupan izraz doЬiva na teiini, ali su Apostolove misli to­lik9 usredotocene na zamke Ьogatstva da mora nelto reei i о krajnostima. Srebroljubljt је svakako bilo korijen svih zala za one koji su spomenuti u 9. stihu, ali se na temelju toga ne smije zak­ђuciti da је ljubav prema novcu jedini korijen svih zala, jer Novi zavjet ne podriava takvo stanovi!te. Те је pohlepnike potuda od­vela u krivom smjeru (mnogi odluttdt od vjue), а grcka pasivna konstrukcija, aptplanttheмn, (dosl. "ЪШ su zavedeni"), pokazu­je da su oni tek bespomoeni lakovjemici uhvateni u lake nemilo­srdne prijevare. Uza sve to, postupak probadanja pripisuje se nji­ma, jer oni wni stbt isprobtldalt oltrim notevima raz~aranja.

с) Poticaji Bof:iem ~ovjeku (6,11-16)

11. Aposto\ se obraea Timoteju kao Botjem fovjeku, lto pred­stavђa upadljivu suprotnost prethodnom opisu ~oyjeka obuzetog

103

1 ТIMOTEJU 6,12 teljom za imetkom (posebno su пaglasene rijetj rj ј su ). Medutjm, stvar j kojih se. Timotej mora kloпjrj rnora da imaju mnogo ~irj op­seg znatenja od opasnostj od bogatstva. Vjerojatno se ovdje sjre misli na sve poroke kojj se spominju od cetvrtog stiha ne~dalje .

Protuteza izrazena rjjetjrna kloпj se ... tefj prjpada t jpjtnom pavlovskom natjnu izrazavanja. Ponovljena је jstjm rjjetima u 11 Tjm 2,22. Od stvar j za kojima treba tel.itj prve dvije su opeenite religiozne vlastitostj , Pravednost је ovdje shvacena u naj~irem smjsJu kao prilagodavanje onom ~to је pravedno prema Bogu i lju­djma, а poboinost kao ореа bogo~ojaznost . Teznju za tim stvarj­ma nalazimo ј u Tjtu 2,12. Naredne vrline, vjera ј ljubav, osnovne su znacajkc kr~anstva ј okosnjca Pavlova utenja. Scott ovdje uocava nepavlovsku crtu u tоше ~to su za Apostola vjera ј ljubav bile sveobuhvatne osoЬine, ј njje ih trebalo povezjvati s ostalim vrliлama. Medutim, Gal 5,22 daje dobar odgovor na ovu primjcd­bu, jer su ondje te dvije vrline povezane s drugima koje su slitne spomenutima. .

Posljednja vrJjna, krotost, koja znatj "Ыagost osjecaja" (praupathejaj, kao osobiлa је ~eda od pustojanostj, ali predstav­lja sjajan cilj prema kојещ Bozjj covjek treba streшiti .

12. Opeenito se drii da је naredba Тimoteju da blje Ьој (agoпj­zo, doslovno boriti se za nagradu") aluzija na olimpijske igre, а ton1 mШjenju u korist govori i slitw natin upotrebe imenice agon. White n1isli da se ovaj izraz do danas ustalio kao metafora s podrucja sporta, ipak Simpson tvrdi da је prisutno i vojno zna­tenje. Bilo da је rijet о natjecanju ili sukobu, glagol oznatuje na­pornu Ьorbu (usp. Kol 1,29), а njegovo vrijeme pokazuje daje to trajw proces. Timotej treba nastaviti borbu koja је vec otpoce1a, ali naredni glagol ( ерјfаЬои, osvoji} upucuje na jedinstven dovr~n tiл . Ova misao ne iskJjucuje ideju vjecnog zjvota kao stalne vlasti­tosti u ivwovskom smislu, nego upucuje na njegovo savrseno

usvajanje. Veciлa tumaca smatra da se izraz lijepo svjedoёanstvo (rijet

homologill ponovno se javlja u 13. stihu) odnosi na Тimotejevo krstenje, iako neki u tome vide aluziju na polaganje ruku, medu­tim na temelju uske povezanosti ovog izraza s teznjom za vjetnim zivotom mote se zakljutiti da је mogucnost vjerojatnija od druge.

104

Ј TIМOTEJU 6,15.16

13. Tirnotejevo se svjedoeanstvo usporeduje s Кristovim svjedo­cwstvom pred Pilatom, nakon сер Pavao izriee svecшu zapovi­jed uvjetovanu lшakterom svjedolca (tj. Вogom koji daje fivot, i Кristom koji је posvjedoeio lijepo svjedocanstvo ) . Pavao u ovom kontekstu opisuje Бор lcao Воgа koji пети daje tivot, zato da Ьi istaknuo vjecni lшakter Вof:ieg svjedocanstva. ShvOnje Кrista kao svjedolca vile је znacajka ivanovskih spisa (usp. Otk 1,5 i lv 18,37) nego pavlovskih, ра ipak i Pavao se cesto poziva na Воgа lcao svjedoka (usp. Rim 1,9; 11 Kor 1,23; Fil 1,8; 1 Sol 2,5.10).

14. Rijec иpovijed, za koju је Tirnoteju naredeno da је cuva neolcaljwu, odnosi se vjerojatno na Timotejevo posvetenje prili­kom kdtenja. Mof.da је, medutim, rijec о nalozima iz 11. i 12.1ti· ha, koji su izreceni s tolikom ozbiljnoltu da se mogu nazvati za­povje!Cu.. Cini se da је ovo potonje vile u sklldu s kontekstom, osoЫto ako је ispravno Meinertzovo milljenje da se 12. i 13. stih odnose na polapnje ruku. Pomalo је neoЬicno da se rijeei poput neokaljano i besprije~mo pripisuju иpovijedi, i neld ih struc­njaci povezuju s glavnim suЬjektom (tj. Timotejem), medut.Цn, potonji prijedlog name6e grckom izvorniku vrlo nespretnu rece­nicnu konstrukciju. Unatoc tomu, cini se da kontekst namete zaklju~ak da se rijeci odnose na Timoteja, ра ih је najuputnije tako i shvatiti.

Ovaj stih sadm pogled u daJeku buducnost, !to mote znaci­ti da se vik nije smatralo da се Кristov dolazak (epiphaneilz) uЬr­zo usl.ijediti. Na njegov se dolazak gleda kao na odrec1eni povijeso.i dogadaj koji ее se ipak odig.rati u budumosti (usp. 1 Sol 3,13; 5,23; 1 Kor 1,8; Fil 2,15.16 lto se tice pavlovskog pojma nedu!­nosti prilikom Кristova doluk.a Ш u Кristov dan).

15.16. Nije uo~e neoЬi~no lto Pavao iznenada uranja u veli­~wstven hvalospjev, ра ipak neld su (npr. Soott) postavili pitanje nije li sam hvalospjev sli~niji krttan*oj crkvenoj pjesmi oego Pav­lovom spontanom izrazu divljenja. U Pavlovim spisima nета teks­

tova u kojirna Ь( Ыli upotrijeb~eni potpuno istovjetni nazivi za Воgа, dok se pridjev bla!en pripiSuje 8ogu iskljucivo u pastoral­nirn poslwicama na biЬlijskom grckom, iako se mogu naei slicni

105

1 TIМOTEJU 6,15.16 tekstOYi u helenisti~koj literaturi (vidi bilje!ku uz 1,11) ..

l.ock smatra da је. ovaj hvalospjev ostatak fonnule koja se u­potreЬljavala u sinagogi prilikom Ьogo!tovlja i to zbog izrazitog !idovslcog duha kojim је natopljena. Ako је to to~no, taj se hvalo­spjev bez muke mogao preliti preko Pavlovih usana kada se u mis­lima usredo_to~io na Во~е suvereno upravljanje dogac1ajima tђe­kom vremena. Rije~ vladar (dyмstes) bila је u ono vrijeme naziv za princa Ш voc1u, za razlilcu od kralja koji је imao neograni~enu v1ast. Mec1utim, pridjev jedini jasno pokazuje da Apostol nije go­vorio о nekom organu 'llasti koji је postavio netko drugi (!to је nezamislivo u Во~еm slu~aju), nego о jedinstvenom i uzviknom veli~anstvu . Naziv dyмstes upotrђeЬljen је u odnosu na Воgа u Propovjednilcu i П Makabejcima, ali se u Novom zavjetu susrete jedino јо! u Lukinim spisima (Lk 1,52; Dj 8,27), gdje se odnosi na ђude koji su na vlasti.

U Apokalipsi se dvost.ru.lti naziv Kralj kraljeva i Gospodar gospodiua dva puta pripisuje Кristu (17,14; 19,16), !to navodi na zaklju~ak da ~е to vet bio ustaђen kr~anski naziv. Postoje uspo­redni tekstOYi u Starom zavjetu (Pnz 10,17; Ps 86,3 ; Dan 4 ,34; L ХХ) i u deuterokanonskim knjigama (11 Mak 13,4).

&smrtnost (athanиio) pripisuje se Вogu ve~ u 1,1'1, .iako је ondje upotrђebђen pridjev aphthilrtos. ОЬје rijeei nalazirno t u a­nalognim re~nicima u 1 Kor 15,53.15 bez ikalcve o~te razlike u zna~nju. Izraz koji jedini ima besmтtnost ne pori~e besmrtnost svim drugima, ve~ isti~e jedinstvenost Во~е Ьesmrtnosti, koja le­!i u tome !to је jedino Воg posjeduje kao uroc1enu svojstvenost, jer је sam. izvor svog !ivota. S ovom zna~ajkom vjekovje~nosti povezane su dvije osobine koje isto tako razlikuju Boga od svih drugih bita; njegova tra.nscendentnost (preblva и svjetlи nedostuтr пиј i njegova nevidljivost (koga nitko od ljudi ne vidje). U.pozadi­ni Pavlova um<Wanja o~ito se nalazi tekst iz lzlaska 33,17-23, koji !ivopisno ocrtava zastrduju~ Bo!ju veli~anstvenost . Hvalospjev је naj~e~e zavnav'ao odavanjem slave (doxa) Bogu, ali se ovdje pojavђuju rije~i last (time) i vlllst (kratos) vjerojatno pod utjeca­jem rђe~i . Vladar. Druga . mjesta gdje Pavao upotrebђava rђе~ kratos .u ·sтislu Во~е sileje,su Ef 1,19; 4,10 i КоЈ 1,1 1.

106

1 TIMOTEJU 6,18.19

d) SaYjeti bogataШna (6,17-19)

Prethodni је odjeljak Ьiо umetak, jer se Pavao sada ponovo prihv~a teme о bogatstvu, iako s ne!to druk~ђom namjerom. Raniji је odjeljak govorio о onima koji su uljeli ste~i ·Ьogatstvo, dok se ovaj bavi onima koji ve~ jesu bogati. Valja prirnijetiti da su ovakva mala udaljavanja jedna od obilje~ja Pavlova stila.

17. Odnos prema imetku upadljivo је umjeren. Nema ni nagov­je!taja pogrde. BogataJi moraju britno nastojati da izbjegnu dvije krajnosti: а) oholost urna i Ь) preveliku ovisnost о imetku. Scott pretpostavlja da u pozadini ovog upozorenja le!i usporedba о ~ov­jeku koji gradi Jcu~u na pijesku. S ~bzirom na porast materijaliz­ma, upozorenje na nepouzdanost Ьogatstva vrlo se dobro mo~e p~je~iti i ~а dana!nje vrijeme. Nastanak drtave s punim socijal­nun osaguranJem mnoge ljude mou dovesti u Jcumju da svoje po­uzdanje izgrade na meterђalnom imetku, а ne na Вogu, davaocu svih stvari. Ove rije~i usputno daju odgovor na pretjerano suzdru­vanje, jer ako nат је Воg sve dao da u tome ufivamo (koji мт sve bogato daje м иlivanje}, isposni~ki stav ne mo~e biti ispra­van.

18 .. 19. Вogata!ima su upu~eni pozitivni i prakti~ni zahtjevi. Dobr~ta i_ ~arenjivost, i jedna i druga opisane i aJctivno i pasivno, ~o~a~u b1t1 ~snovna obiljetja njihovih postupaka. Oni moraju crmtr dobro r Ьogatiti se dobrim djelima. Osim toga, rnoraju Ьiti daretljivi i dђeliti svoju imovinu s drugima.

"Usklad~uju~i... temelj" predstavlja mjebvinu metafora zbog ~ega neki stru~njaci prihv~aju predlo!enu prepravku tekst~· koju ј~ iznio Moffatt, а koja glasi: prikupljajи~i sebl lijepи glavni­cu ( ~1taju~i thema lean urnjesto themelion). S obzirom na to da ova .prepravka ne samo nета opravdanja i potpore postojetih ru­kop1S8 nego uklju~uje i neobl~nu i nesp~etnu konstrukciju re~eni­ce na_ gr~ko.m, Ьо~е је prihvatiti mjdavinu metafora. Misao је ba­rem Jasna _ 1 pod_SJe~a ~ IsusoYe rije~i (Мt 6,20 i Uc 18,22).

ZaldJu~na Је zavtsna re~anica (da osvoje onaj pravi livot}, usko povezana sa sli'anim izri~ajem iz 12. stiha, ali sa z.animljivom

107

Ј TIМOTEJU 6,20 izmjenom. Grc:!ki izvornik, tes ontos zoes, koj i se mora p[evesti o­vako.: "Zivot koji је istinski. fivot" (RV pr~tvod}, fivo izratava razliku izmedu tog fivota i fivota koji nalazi potporu u tako ne­pouzdanoj stvari kao !to је bogatstvo.

е) ZaVIini poticaj Timoteja (6,20.21}

20. Poslanica zavr!ava јо! jednim poticajem Timoteju da ёuva (uzet је isti ·glagol phulasso kao i u 5,21) vjeru kao poklod, parat­heke. Ova se r~e~ u Novom zajetu pojavljuje samo ovdje i u П Tim 1,12. 14. Тај se poklad ne mot.e razlikovati od objektivnog iz. ri~aja r~e~i "vjera", "zapovijed" , itd., ali njegovo posebno zna~e­nje lefi u bri.tnosti kojom se valja ~uvati. On је poput bogatstva srnje!tenog u banci radi ~uvanja . Ne smijemo, naravno, oti~i pre­daleko s tuma~enjem ove metafore, zato !to slutbenik Evandeђa ne ~va "poklad" od drugih, nego ih poziva da dodu i budu zajed­ni~ari njegovih dragocjenih tajni.

Timotej treba ~uvati poklad, namjerno se klone~i (isti gla­gol ektrepomai kojim se u 1,6 opisuje zastranjenje krivih u~itelja od utine) krivog u~enja koje se ovdje opisuje kao svjetovno praz­norjeёj~ i proturjeёje. Smisao prvog izraza postaje potpuno jasan kad ga usporedimo s drugim tekstovirna pastoralnih poslanica (npr. 1 Tim 4,7; 11 Tim 2,16}, u kojima se neprestano isti~e ni!ta­vost brЬljanja krivih u~italja. Druga је r~e~ izazvala fu~ne raspra­ve zato !to је Marcion upotrij~Ьio izraz antitheseis kao пaslov svo­je gnosti~ke spekulacije koja se temelji па navodnoj opreci izme­du Starog zavjeta i kr~пskog Evandelja. Samo stru~пjaci koji drte da su pastoralne poslanice napisane vrlo kasno mogu tvrditi da se te rije~i odnose upravo na Marcionovo djelo, ali nema doka­za koji Ьi pokazao da је Marcioп prvi upotrijeblo tu rije~ u ovom smislu, niti opaske razbacane ро pastoralnim poslanicarna mogu poslufiti kao presudan dokaz da se mis1i па Marcioпovo u~enje ra­di daljnjeg prou~avanja vidi Uvod, str. 13 i dalje}.

ТоЬоmје znanje kojeg se Timotej treba kloniti moramo shvatiti u .svjetlu praznoslovlja i svjetovnog brЫjanja , о kojima је Apostol .v~ gevorio. ICJivi su u~ltelji, §to је sasvirn prirodno, tvr­dili daje.njihovo u~enje prava nauka Ш spoznanje (gnosis), §to za­cijelo _nije. osobina samo gnosticizma drugog stolje~a. То se vidi i u

108

ј

Ј ТIMOTEJU 6,21 svim suvremenim ku\tovima koji si prisvajaju pravo isk.lju~ivog u­vida u pravo "spoznanje."

2 t . Zanimlj ivo је da ovaj zavrmi opro~tajni hitac pre~a krivim u~iteljima sadrti istu rije~ astocheo (zastraniti) kojom se opisuje njihovo zastranjenje, а koja је upotrijeЫjena i na po~etku poslani­ce (1 ,6).

Zaklju~ni Ыagoslov zanimljiv је zato ~to је s vama u mnoti­ni. То mot.e zna~iti da је poslanica blla, osim Tirnoteju, namije­njena i drugima, iako u starirn papirusima nisu rijetki prirnjeri da se mnofina upotreЬljava za pojedince (usp. Moulton, Expositor, §esta serija, Vll, 1 07). 1 11. Timoteju i Тitu zavdavaju istim pozd­ravom u mnofini, dok zaklju~ak Poslanice Kolo!anirna predstav-1ja prirnjer potpuno istovjetnog svr§etk.a s ranijim Pavlovim pismi­ma.

\09

11. POSLANICA ТIМОТЕЈU: PREGLED

1. POZDRA V Џ .2. 11. ZAНV ALA 1 ,3-S Ш. POTICAJ IZ ISKUSТVA 1,6-14

а) Вotji dar 1,6-14 Ь) Pavlovo svjedotanstvo 1,11.12 с) Zapovijed Timoteju 1,13.14

IV. PAVAO 1 NJEGOVI SURADNICI ЏS-2.2 а) Azijci 1,15 Ь) Onezifor 1,16-18 с) Timotej 2,1.2

V. UPUТE TIMOTEJU 2,3-26 а) Temelj ohrabrenja i savjeta 2,З-1 З

1. Raznovrsni primjeri 2,З-6 ~- Daljne upute 2,7-10 З. Кr~anski hvalospjev 2,11·1З

Ь) Metode postupanja s krivim utiteljima 2,14·26 1. Pozitivno djelovanje: !to razvijati 2,14.15 2. Negativno djelovanje: tega se kloniti 2,16-18 З. Neuni!tive izvjesnosti 2,19 4. Stupnjevi tasti 2,20.21 5. Utiteljevo ponaЬnje 2,22-26

Vl. PREDVIDANJEPOSUEDNJШ VREМENA 3,1-9 Vll. DAUNJI POТICAJI ТIМОТЕЈU 3,10-17

а) Орощеnа iz povijesti З,10-12 Ь) Poticaj.na postojanost 3,13-17

VIП. PAVLOVA OPROSТAJNA PORUJCA 4,1-18 а) Zavr!no zaklinjanje 4,1-5 Ь) Pobjednitko priznanje 4,6-8 с) Neki oюbni zahtjevi 4,9-13 d) Posebno upozorenje 4,14.15 е) ~rva obrana 4,16.17 f) POgled unaprђed 4,18

IX. ZA VRSNI POZDRA V1 4,19-22

110

11 POSLANICA TIМOTEJU: KOMENTAR

1 POZDRAV (1,1.2)

Као i u drugim Pastoralnim poslanicama, Pavao sebl prisvaja naziv apostol Krista lsusa (usp. Ьilje§ku uz 1 Tim 1,1 ). Uvodna se retenica ove poslanice tini pone~to krutom ako se uzme u obzir da је uputena Pavlovom najbli1em suradniku iako је potpuno u skladu s tad~njim obltajima pismenog saobratanja. Easton, pak, smatra da Pavao ne Ьi mogao Ьiti tako ozbiljan i svetan pButi svom oprobanom zamjeniku ali је jasno da ovdje ne upoznaje Ti­moteja sa svojim apostolstvom niti ga tak na njega podsjeta. On ne mofe zaboraviti uzvi~no djelo na koje је Ьiо pozvan na tako dojmђiv na~in. Izraz voljom Boijom odrafava duboko Pavlovo shvatanje Botje nakane za njegov tivot i proizlazi iz njegova nep· restanog ~udenja i divljenja zbog sudbonosnog susreta Ьlizu ulaza u Damask.

Za razliku od uvodnih rijeti u 1. Timoteju, izraz voljom Boijom је ovdje poЬli1e odredena rђe~ima ро obeeanju tivota ko­jima је iznesena svrha Pavlova apostolstva. On је poslan d~ navijes­ti evandelje tivota te na za~etku Poslanice podsjeta Timoteja na svoj uzvi~ni poziv.

Zaklju~ne rijeti, tivota и Kristu /susu, koje poЬlite odredu-je 'fivot, izratavaju misao da је u sredi~tu fivota svakog kr~anina Кrist , misao koja podsjeta na Gal 2,20 gdje Pavao kate: " Zivim,

ali ne vi~ ја, nego tivi u meni Кrist ." Upotreba izraza и Kristu za. to је potpuno u skladu s pavlovskim stilom.

2. U opisu Timoteja kao svoga ljuЬljenog sina Pavao unosi no­tu vece bliskosti. i nema sumnje da је veliki Apostol gajio najsnaf­nije osjetaje prema tom rnladЮu . Као i u pozdravu u 1. Tim., u­obl~ajenirn izrazima milost i mir pridodano је i milosrde (usp. 1.

Tim 1,2).

11. ZAНV ALA ( 1,3-S)

Jedino se ovdje, za razHku od svih triju pastoralnih poslani­ca, Pavao ddi svoje uobltajene navade da neposredno nakon ро-

111

lJ ТIМОТЕЈU Ј,З

zdrava prije4e ·na izra!avanje zahvalnosti i zagovore ia onoga ko­me је pismo uputeno, !to' је obltaj koji se kao pravilo ustalio u suvremnom dopisivanju.

3. 1>ц izrazi zahvalnost, Pavao se sluti istim rђetima kao i u 1. Tim 1,12 (usp. Ыlje§ku uz dotitni stih), iako to nisu uoЬi~ajene pavlovske rije~i. Pavao spominje da sluf.i istom Вogu kojem su slu­tili i njegovi preci, i to motda zato da svrati pozornost na ono ~to te neposredno nakon toga reti о Timotejevim precima. Smisao ri­jeti od preda_ka svakako је ovaj: Pavao је smatrao da su tidovstvo i kdtanstvo tako usko povezani da је njegovo sada~nje bogo!tov­ђe u nekom srnislu nastavak ranijeg bogo!tovlja u tidovstvu. lako su nje~va uvjerenja о prevladanosti tidovskog Zakona bila tvrs­ta, on о njemu nikada nije govorio pogrdno, а ponekad је ~ak iz­ra!avao ponos lto ga је obdr!avao (usp. Rim 7,12; Fil 3,4:.t>).

Ova se slutba mora obavljati cistom savjesti (izraz slitan o­nome iz 1. Tim 1.S). Као .Zidov, Apostolje morao znati da moral, Ьogo!tovђe i slu!ba idu ruku pod ruku. Kad !tuje Boga, vjernik ne srnije imati drugih motiva, а misli ј namjere moraju mu Ьiti ~iste.

Smisao rije~i neprestano iz re~enice dok te se neprestano spominjem jest (prema Loclcu) da је Pavao zahvaljivao za Timote­ja "kad god" ga se sjetio. Iz drugih Pavlovih pisama mo!emo dob­ro vidjeti da se on neprestano molio za kr~anske zajednice koji­rna је slu!io (usp. Rim 1,9; Fill ,З; Kol 1,3), а svakako se јо! rev­nije molio za svoje najЬli!e suradnike.

Rije~i пос i dan uputuju na Pavlov ozbiljan pristup molitvi, ~to podsjeta na tekst iz Dj 20,3 1. Isti izraz primijenjen na molitvu imamo ј u uputama pravim udovicama iz 1. Tjm 5,5, i ~injenica da u tom tekstu retenica zavrbva Ьа! njirna, opravdava А V prijevod u tome lto ih on pripэJa prethodnim Jijeeima. One isblu nepre­stanost molitve i pojaeavaju rijee neprestano ( adialeiptos, izraz koji se u Novom zavjetu susrete jedino јо~ u Rim 9,2). Medutim, RV prijevod povezuje ove rijeei s narednom re~enicom u smislu "пОС i dan eeznem da te vidim", а s tim se sla!u RSV prijevod ј

rnnogi turna~i. U оЬа slutaja tleprestana molitva za Timoteja po­ja~ava pi!te'v:u. telju da ga vidi. lzrazi poput ovih osvjetljuju Apos­tolov lik. Pavao је i prilikom neprestanih i opasnih putovanja uspi­jevao zaddati duh neprestanog posre(iovanja za druge. Njegov је

11 ~

/1 ТIMOTEJU 1,5 primjer uzor svim slugama Evandelja.

4. Silina Pavlovih osjecaja cesto izЬija na povr~inu njegovih pi· sama,. ра rjjecj zaielim vidjeti te podsjecaju na jaku t elju izratenu u Rim 1,1 1; 1. Sol 3,6; Fil 1,8. gdje je.upotrjjeЬ!jen jstj glagol epipotl1eo. lzraz osoЬite Ьljskosti jest sјесапје na Tjmotejeve suze (sjetim se tvojih suza), ~to је vjerojatno aluzija па njihov posljed­njj susret (usp. Dj 20,37). U dana~nje vrijeme ustaljena pravila zabranjuju mu~arcima da platu , no u Pavlovo vrjjeme snazni su se osjecajj iskazjva\i otvorenjje. Timotej - kojj је ро svoj prilicj Ыо tip osjecajnog mu~karca i koji је Ыо duboko privrzen Apostolu · ocito је teSko pro!ivljavao njihov rastanak.

Apostol ne prikrjva zadovoljstvo pred mogucno~tu da po­novno vjdi svog prijatelja. Easton kaze: " U grckom su 'suze' i 'radost' silno medusobno povezani." Iako su rastancj cesto bolni, пјЉоvе su щzе stvaran zalog vece radostj u slu~aju ponovnog sus­reta. Rije~i kojima је jskazana svrha njegove telje, da se napunim radosti, izra!avaju tjpjtnu Pavlovu srdacnost, zato ~to glagol pleroo (napuniti) upotreЬijava ~ak dvadeset trj puta.

S. lzri~ajem imaju па pameti u А V prijevodu otpo~inje nova re~enica, ~to је vjerojatno jspravno, iako ga RV pr jjevod veze uz prethodne rjjeti. Buducj da izraz hypomnesin labon doslovno znaci "nakon ~to sam se podsjetjo". Bengel upucuje na moguc­nost -а to prihvacaju ј mnogi drugi tuma~i - da је Pavao neposred­no prije toga primjo novostj od Timoteja. U RSV prjjevodu ova retenica to~no glasj: "Podsjetili su me." Zanimljivo је primijetiti da su od 3. do 6. stiha upotrijeЫjena cetirj razlitita izraza koja ozna~uju sjecanje. Spominjem se (3. stih) u tom se oЫiku javlja u 1. Sol 3,6; sjetim se (4. stih) upotreЬljava se u 1. Ког 11 ,2; imajuCi па pameti ili "podsjetiti se" (5. stih) Pavao ne upotreЬijava nigdje drugdje (medutim usp. 11 Pt. 1,1 З); а podsjecam te (6 stih) ponav­lja se u 1. Kor 4,17. Ova bogata raznolikost izraza istite Aposto­lovo raspolotenje, osnovno oЬilje!je kojegje prepu~tanje uspome­nama, te njegovu teYu da i Timotej posjeduje riznjcu uspomena iz koje moze crpsti spoznaje.

Timotejeva је neprjjetvorna vjera povod daljih razmШjanja. Na sli~an opis vjere naj~\i smo vec u 1. Тim 1,5, а\ ј ga ne nalazimo

113

11 ТIMOTEJU 1,5 nigdje drugdje u Pavlovom korpusu. Scott pretpostavlja da ovdje "vjera" ne zna~i !ilita vi§e od religioznog osje~aja, jer se iskrenost ne Ы uopte mogla dovesti u pitanje, da је rije~ о unutr~njem od­nosu du~e s Вogom. lpak, priznanje takve vjere svakako Ьi moglo Ьiti neistinito, te Ьi u slu~aju o~ite iskrenosti vjere postojao dobar razlog da se ona izri~ito spomene. MoZda је stvar Ьila u tome, kao ~to smatra White, ~to је Timotejevo ponШnje u nekim drugim oЬlicima bllo rnanjkavo, alije "ofegova neprђetvorna vjera nadok­na~ivala !to!ta".

Ideja vjere koja је u ~ovjeku ima paralele u Pavlovoj ideji о Вogu koji је u ~ovjeku (11. Kor 6,16), Duhu koji је u ~ovjeku (Rim 8,11; П. Tim 1,14), rije~i kojaje u ~ovjeku (Kol3,16} i gri­jehu koji је u ~ovjeku (Rim 7,17). Usporedba s gra~evinom i nje­zinim stanarima izrazila је na vrlo prikladan na~in ovu unutra!­nju prirodu kr~anstva.

Pomisao na Timotejevu vjeru podsjeta na vjeru njegove majke i bake. Tuma~i se, m~utim, razilaze oko toga radi li se ovdje о kr~anskoj, ili о fidovskoj vjeri. Smatra se da ~injenica ~to је u ovom kontekstu upotrђeЬljena rije~ мjprije (proton) daje na­slutiti da је l..oida bila revna Zidovka i da је prva u Timoteja usa­dila vjeru; drugim rije~irna, "on је Ьiо pod religioznim utjecajem otkada pamti" (Scott). Ako se, pak, misli na kr~sku vjeru, proton mofe zna~iti da је najprije ~ida postala kr~anka, а na­kon nje Eunika i njezin sin. U Dj 16,1 spominju se Timotejevi ro­ditelji, no taj је podatak od rnale koristi pri rje!avanju ovog pita­nja, jer se rije~ "vjernik'\ koja је upotrijeЬljena za Euniku, mofe jednako odnositi i na Zidove, i na la~ane vjernike. Budu~i da se udala za Grka, Eunika nije mog)a Ьiti pravovjerna Zidovka u stro­gom smislu rije~i. ра se zato ~ini vjerojatnijim da se rnisli na kr~­tansku vjeru (usp. tuma~enje uz 3,15). Timotejev otac, koji је prema Djelima 16,1 Ьiо Grk, ne spominje se vjerojatno zato §to nije Ьiо kr~anin (Jeremias). Takve osobne pojedinosti nose pe~at

izvornosti, ра neki stru~njaci • koji i ina~e dovode u pitanje vjero­dostojnost pastoralnih poslanica kao cjeline • uvr!tavaju ovaj odje­ljak me~u izvorne fragmente (npr. Falconer). Т~о је vjerovati da Ьi se pisac sjetio spomenuti Timotejeve pretke ро imenu da је ova poslanica bila uputena nekom "kasnijem" Timoteju.

Apostol nije Ыо vrlo svjestan samo silnog t..:jecaja koji је

114

11 ТIMOTEJU 1,6 porodi~ni krug imao na usmjeravanje njegova zivotnog puta f1ego ga se duboko dojmila ј bogobojazna atmosfera Timotejeva doma. MoZda su Loida ј Eunika bile u kr~anskoj crkvi vrlo dobro poz­nate ро bogoljubnosti koja је vladala u njihovu domu . Pavao za­vr~ava ovo osobno razmisUanje о pro~osti vrlo jakom tvrdnjom (а иvjeren sam, i и teЬi), ~ stilu koji mu је vrlo svojstven, i glago­lom peitl!o, koji se u Pavlovim spisima javlja dvadeset dva puta. U njegovom umu nema ni najmanje sumnje u Timotejevu vjeru.

Ш. POTICAJ 1Z ISKUSTVA ( 1,6-14)

Ne postoji stvarni prijekid izme~u ovog i prethodnog odjelj· ka, zato sto zahvalnost zbog Timotejeve vjere navodi Pavla da od­mah uputi osoban na\og svom zamjeniku. lzrazi upotrijeЬljeni u ovom odjeljku daju naslutiti da Pavao uvida kako Timotejev ka­rakter treba jos ojacati.

а) Boiji dar (1,6-10) Uvodne rije~i poradi roga (za Pavla neoblcna grcka konst­

rukcija) nadovezujtJ se na Apostolovu sigurnost glede Timotejeve vjere. Zbog toga ga najprije ohrabruje, podsjetajuti ga na zadatak koji mu је Bog dao. Za tu te~u duinost ne treba mu neki novi dar, nego se onaj kojj је vet primio ponovno mora razgorjeti. Gr~­ka rijec anazopиreo (raspiriti) zna~j ili "ponovno zapaliti", i1i "podrfati vatru da gori punim plamenom." 11 з Zato ne mora hitj da se u Timoteju ugasila prjjasnja vatra, iako је nesumnjivo ј nje­mu, kao i svakom kr~aninu, trebalo potjcaj da odrfava vatru da gorj punim plamenom.

Као i u 1. Tim 4,14, mi/osni dar (cl!arisma) svakako је nes­to vise od prirodne sposobnosti, i ро svojoj је naravi nadnaravno djelovanje Svetog Duha. U оЬа је slu~aja primanje dara povezano

s polaganjem ruku, i mora se shvatiti u svjetlu posebnih zadataka

kojc је Timotej ·doЫo u toj vafnoj prilici. Valja zapaziti daje na­vedeno da је charisma и (en) Timoteju, ~ime se sasvimjasno daJe na znanje da је pravi Bofji dar unutrasnja milost, а ne vanjsko o~i­tovanje. Svaki Kristov slufbenik treba se povremeno vratati k na­dahnutu svojeg stup,anja u slutbu da Ьi se podsjetio ne samo na velicinu svog poziva nego i dostatnosti bofanske milosti koja ga

115

I/ TIМOTEJU Ј, 7 osposoЫjava da taj poziv izvr!ava. Svakom је !Cristo~om radniku · bavio se on makar kako nev.a!nim poslom, · potrebno uvjerenje da Воg nikome ne daje nikakav zadatak а da mu za njegovo izvr!ava­nje ne podari prikladan dar.

7. Sada se dar podrobnije opisuje,jer је ovaj stih povezan sa 6. stihom veznikom jer. Rijeti nije ... dao prjjevod su gr~kog aorista ј upu~uju na odredenu prigodu. One isti~u dogadaj kad se to dogo­dilo. То se motda neizravno odnosi na izlђevanje Duha na Kristo­vu crkvu na Pedesetnicu, kao ~to smatra White s obzirom na skup­ni пат (hemfn). Uputnije је , ~ini se, prikloniti se shva~anju da је ovdje upotrђeЫjen oЫik u mnotini da Ьi se uЫatila izravna osob­na kritika ј da se mjsli na priliku kad је Timotej primjo poziv. Motda је njegov ukorijenjen grђeh bila pluђivost, ј Pavao је taj proЫem poku~avao rije~iti ovim taktitnim pristupom.

Svrha negativne tvrdnje ne ... duh bojalljivosti (RSV prije­vod "plahosti") jest da jstakne pozitivnu. Rije~ za plahost ili ku­kavi~luk (deilia) u gr~koj је verziji Novoga zavjeta upotrjjeЫjena S&mO ovdje, iako se ~esto upotreЬljava u LXX. Ova izjava podsje­~a na Rim 8,15, no Easton tvrdi da pisac "preobrata pQbjedni~ki ushit u moralisti~ki savjet."

Medutim, svaka od ovih tvrdnji ima druk~iju svrhu. Pavao njje mogao zamisliti da је Timotej prilikom ordinacije primjo du­ha kukavi~luka . Covjek Ьojatljiva duha nikad ne mote ~irit j Evan­deђe . Suprotno tome, Кristov sluga prirna trijadu vrlina, tj. snagu, ljubav ; razbor. Izraz duh snage ne zna~j da Воtјј sluga neminov­no mora Ьiti snatna li~nost , nego da irna tako snatan karakter da se hrabro slutj vl~u koja mu је dana. Sila Svetog Duha koji је u njemu u mnogim је prirodno plahim ljudima razvila odvatnost ko­ja ne dolazi od njiЬ samih, i to kad su pozvani da u Воtје ime o­bavljaju tegobnu slutbu. Duh ljubavi prijeko је potreban svirn kr~anima, najvi~ izabranima Кristovim slutbenicima, i nitko njje bolje razurnio njezinu silu od Pavla, koji је u 1. Kor 1 З napisao ne­usporediv hvalospjev ljubavi. Treca vredno.ta је razbor, ili · doslov­nije - "samosvladavanje" (RSV), jer nitko ne mote upravljati dru­gima ako prvo nije pokorio sebe. Pavao, pak, ima na umu neMo uzvi~nije od stoi~kog sarnonaprezanja, jer је ovo ovladavanje so­bom opisano kao dar od Воgа.

116

11 TIMOTEJU 1,9

8. S obzirom na te posebne darove, Timoteju је upucena poru­ka : Ne stidi se, stoga. Ne moramo pretpostavitj daje Tirootej vec Ьiо pokazao znakove srama, ali ga Apostol o~ito feli o~vrsnuti i ohrabritj ako se pojave ku~je. Prirodna bojafljivost brzo rada stid, ј poticaji na hrabrost nisu neprimjerni ~ak ј ako su upu~eni mnogima koji su dokazalj nepokoleЬljivost svoje vjere. Svjedocan­stva za Gospodina na§ega mote zna~jti ili "svjedo~anstvo о nШm Gospodinu", ili "svjedo~anstvo koje је izrekao nd Gospodin." U korist prvom shvacanju govorj 1. Kor 1,6 ј prihvata ga vecina tu­ma~a. Ono se odnosi, kate Easton, na "kr~~ansku poruku u cjeli­ni", _poruku koja је neizbjefno donosila sramotu onima koji su је propovjjedali, osoЬito u gr~kom dru§tvu, gdje se propovjjedanje krifa smatralo ludo~u (l.Kor 1,23). Tjmotej је takoder mogao pastj u napast da se posrami Pavlovih okova, jer је ~injenica da је netko zatvoren zbog Evandelja bacala na dotj~noga u dru§tvu ne­izbrjsjvu ljagu . Apostol је toliko duboko svjestan da је Gospodin s nekim razlogom dopustio da upadne u saddnje neda~e da se mo­fe nazvatj njegovitri sulnjem, isto kao ј u Ef 3,1 (usp . takotter Fil 1,12-14). I.Judi mogu zato~iti njegovo tijelo, _@ n~ada ne mogu pokoriti njegov duh. On је priznao da је jedino Кristov zaroЫje­nik.

Poticaj zlopati se .•. za Evandelje nadovezuje se na prethod­ne zabrane. Ona ozna~uje spremnost da podnosi, ako bude pot­rebno, iste patnje koje su drugi podnosili radi Evandelja. Da Ьi se izrazila ova misao, ~ini se da је stvorena nova rije~ . sunkakopat­heo, koja zna~i "podnijeti zlostavljanje" 1 14 (usp. takoder 2,3). Lock misli da prefiks sun zna~i da је Timotej pozvan da podnese Pavlove patnje. Stalna tema ovih poslanica jest zlostavljanje, mjera kojeg је odmjerena Кristovirn slutbenicima, jer је i glagol u pros­tom oЬliku upotrђeЬljen dvaput (2,9; 4,5).

Zaklju~ne rђe~i . ро snazi Воgа, imaju svrhu da uvjere Tirno­teja da se patnje radi Evan4elja nikada ne prihvataju i ne podnose svojom snagom. "Snafnija od svih patnji је Воtја snaga" (Jere­mias). Ovo nadopunjuje 7. stih, gdje se medu Botjim darovirna spominje i duh snage.

9'. Neki stru~njaci (npr. Easton) smatraju da su ovaj i naredni

117

1/ TIMOTEJU Ј ,9 stih izravnj navodi iz nekog kr~anskog hvalospjeva, ло ako ј jest tako, jezik ј mjslj potpuno su pavlovskj, ра va\ja pretpostavjtj da је · Apostol sam prilagodio svoje u~enje odgovaraju~em liturgjjs­kom oЬliku 11 s. Na po~etku iznosi dvostruku tvrdnju о Botjem odnosu prema nama. Bog nas је spasio i pozvao pozivom svetim. Pojam spasila~kog Botjeg ~ina zauzjma u pastoralnim posJanjca­rna istaknuto mjesto, ~to se osoblto vjdj ро ~storostrukoj upotre­Ьi nazjva "Spasjtelj". lako Pavao ovaj лazjv nigdje drugdje ne U· potreЬljava, pojam Вotjeg posredovanja u ~ovjekovu spasenju za­uzima jstaknutjje mjesto kod Pavla nego kod ikojeg drugog novo­zavjetnog pisca (usp. 1. Kor 1,21 ).

Pozvanje kr~anina pripisuje se Вogu, kao ~to је ј uoblc:!aje­no u pavlovsk.im dje1ima (npr. 1. Kor 1,9; Gal1 ,6; Rjm 8,28). Po­stojj uska veza izmedu spasenja ј pozvanja. Kr~anj su sp~enj ne samo od tivota grijeha nego i za zivot svetostj. Spjcq to izratava ovako: "Posljedica spasenja је posvecenje kr~ana." Bog nas је pozvao pozivom svetim zato !to је on svet. Njegova dje1a pokazu­ju osoЫne njegova karaktera. lstu misao nalazimo ј u 1. Sol 4,7, gdje је })9Ziv na svetost suprotstavljen ne~istoci.

Apostol zatim objdnjava koji је kontrolni ~imbenik ovog poziva. Poziv se ne temelji na djelima, !to је Pavao neprestano js. ticao i !to је i sam bo1no osjetio (usp. Titu 3,5 јо! је jedan primjer istog poricanja dje1a u pastoralnim poslanicarna). Poziv proizlazj iz Вotjeg naиka i milosti, !to predst.avlja ~vrst temelj sigurnostj. Ne postoje rije~i kojima Ьi se Ьо1је mogao ukratko izraziti karak­teristi~an Pav1ov pristup kr!Canskom pozvanju od ovih : ро svojem паити i milosti. Sto se ti~e iste ideje Вotjeg мита, vidi Rim 8, 28; 9,11; Ef Џ 1. Easton, koji osporava tipi~no pavlovski na~in upotreЬe rije~i milost na svim drugim mjestima u pastoralnim poslanicama, ovdje је, me<!utim, priznaje. O~ito је da је Вotji su­vereni izЬor u sredi!tu pafnje. Ova se milost ne zaraduje, nego пат је dana и Kristи Jsиsu. То је јо~ jedan tjpi~no pavlovski jzri­~aj, ako rije~i shvatimo u smislu da је Кrist posrednik u postupku dodjeljivanja milosti. Ovaj је dar pripremljen prije vremena vjeko­vje~nih, .Ш, bolje re~eno, "od davnina" (RSV) (usp. Titu 12). Svrha је ovog izri~aja da snatno naglasi Kristov povijesnl pojavak (10. stih). Motda је to aluzija na ranije obecanje pobjede tenina

sjemena (Post 3,15), Ш na milost Кrista u njegovoj preegzlsten-

118

Ј/ TIMOTEJU 1,10

~~~.. Misao s vje~nostj preJazj na vrijeme. lako је ideja ~tjeg vje~nog nauma milosti motda izvan ~ovjekovih ~o~cn~tt shva_­canja, ~injenicu utje\ovljenja ipaY. mo1emo ~azumjet1. Milost, o~z­tovana sada Pojavkom Spasitelja na!ega KriSta lsиso, P?novno se spominje u Tjtu 2,11-13, gdje је za pojav_ak upotrij.~b1jena ist~ ri­jet epiphaneia. Medutjm, u odjeljku iz Ђtа ta se ПЈе~ o~nost ~а drugj, а ne na prvi dolazak kao ovdje. Buducj da su se 1 e~zphaneza ј лazjv "Spasitelj" upotreb1javalj u misterijskim kultovuna te u kultu !tovanja cara, Easton (str. 172) tvrdi da "ovaj stih predst~v~ lja kr!canskj prosvjed protjv poganske nauke". Sco~t, pak, rrusll da se na temelju ovoga mote zakljutitj jedino da Је kr!canstv? "slobodno preuzimalo pojmove i izraze iz svoje pogansk.e okol.1· ne". U svakom slu~aju, 11. Sol 2,8 petvrduje da је rij~~-epzphanez~ pavlovskj izraz. Stovj!e, suprotnost izm,edu ~ajn~ koja Је neko~ bt· la sak.rivena, a\i se sada otitova1a, osnovna Је mtsao dokso1ogtJa u Rjm 16 25-27 ulomku koji ima rjetnik vrlo sli~an ovom ovdje.

P;v\ova ~miljena ·rije~ је katargeo, koja је ozna~avala ukida­nje smrti. U 1 Kor 15,26 govori о smrti kao о neprijate1jku k~ji се posljednji Ьiti unШen (isti g1agol kao i ovdje), ali ne .tre~a pret~o: staviti da је posrijedi kontradikcija, iako ondje saмm Jasno _m1slt na buducnost, dok aoristi kojj su ovdje upotrijebljeni upuCUJU na svr!eni dogadaj . Ovdje se cje1okupno Кristovo dje1o sag1edava kao dovr!en dogadaj , а ondje је patnja usmjerena na njegovo jspunje­nje ј dokonl:!anje . lako kr~ani nisu oslobodeni od tjelesne smrtj, njihov pristup smrtj zna~j njezino stvarno ukidanje, jer se vi!e tre­baju bojatj (НеЬ 2,14.15); ona је, naime, izgubila svoj talac (1 Kor

15 ,55). Кrist nije samo ve1iki ru!ite1j, on је i ve1ikj prosvjetitelj. li­

vot ; neraspadljivost bili su u mraku sve do pojave Evan<!e1ja, а sa­da su obasjani svjet1o~u. Istu misao nalazimo i u Ef 3,9, gdje Pa­vao opisuje milost koja mu је bila dodђe1jena da osvijetli vjekovi­

ma skrivenu t.ajnu. Povezuju~i neraspadljivost (aptharsia) sa fivo­tom, Aposto1 to~njje odre<!uje kakvocu !ivota. Buduci da kr~a~ posjeduju zivot koji ne mo1e propasti, oc:!ekivanje tje1esne smrt1 ne mote utiniti ni§ta na uni!tenju njihove sigurnostj,

Pod Evande/jem misli se na potpunu Вotju objavu u Кristu. Valja zapaziti da ni!ta nije re~eno о nal:!inu ukjdarija smrtj ј osv-

119

II Т/МОТЕЈС! 1,11 jetljavanja !ivota, ali buduci da је sredstvo obj~ve E vandelje, taj se cin mora shvatiti u svjetlu Kristova !ivota, smrti i naucavanja. Ta­ko ovaj stih ne pruza podr~u gnostickom shvacanju spasenja kroz prosvjetђenje.

Ь) Pavlovo svjedo~anstvo ( 1, 11.12)

11. U vezi s pasivnim oЫikom glagola sam ... postavljen vidi Ьi­lje~u uz 1. Tim 2,7, gdje је Pavao takoder izrazio svjesnost о bo­zanskom podrijetlu sv"og zadatka. Ovdje se ponavljaju sva tri oЫi­ka ispunjenja tog zadatka, ali nema nikave snafne tvrdnje о njezi­noj istinitosti (usp. "Ne lЗZem" iz 1. Tim 2,7). S pravom se moze­mo pitati је li na to bilo potrebno podsjecati Timoteja, koji је za­cijelo bio vrlo dobro upoznat s Pavlovim zadatkom. Easton dr!i da је to· bilo suvimo u slu~aju povjjesnog Timoteja, а nije nuino pretpostaviti da Pavao ovdje obavije§tava svog zamjenika, §to Ы svakako bilo nezamislivo, vec da se, kao ј u 1. Tim'2,7, Pavao to­liko zanio mi~ju о velicini Evandelja da ga је obuzelo cudenje zbog svog pozvanja da ga propovijeda.

12. Pavao podsjeca Tjrnoteja na to da svoje sada§nje patnje du­guje cinjenici fto је propovjednik Evandelja. lsti grckj izraz koji је ovdje preveden s poradi toga upotrijeЬljen је u 6. stihu te po­novno naglUзva povezanost s.prethodnom izjavom.

Dok razmШja о svom trenuta~nom nezavidnom polozaju, Pavao је potaknut na to da iznese veliku osobnu izjavu, i to s namjerom da ohrabri Timoteja u njegovim patnjama koje trpi radi Evandelja. On se ne stidi okova, ako se drugi i stjde, а svrha је ove osobne tvrdnje vjerojatno da јо§ јасе jstakne savjet koji: је u 8. stj. hu uputio Timoteju.

Unatoc peprestanom pozivanju na zdravu nauku u pastoral­nim poslanicama opeenjto, а navlastito u ovom kontekstu, neop­ravdano је mШjenje da је osob11a vjera ustupila mjesto ustaljenom obrascu vjerovanja (usp. Easton). Znacajno је da је Apostolova tvrdnja sadrlзna u ovom stihu tako strastveno osobna. Rijeci znam komu sam povjerovao usmjeruju pЗZnju na Ьlizak odnos iz. medu njega i Воgа. Ova Ьi izjava nep~ocjenjivo mnogo izgubila da је Pavao rekao "cemu" umjesto "komu" . То uvjerenje podsjeca

120

Ј/ fiMOTEJU 1,13 na njegovo uvjerenje jzrazeno u Rjm 8,38, da nas ni§ta ne moze odvojjtj od Bozje ljubavi (usp. S. stih, gdje је neuniШva sigurnost izrazena istim glagolom u pasivnom oЫiku). Perfekt upotrijeЬljen u ovom kontekstu iznosi na vjdjelo stalnu ApQstolovu sigurnost.

Za rjjec poklod upotrijeЬljena је rijec paratheke. lsta је ri­jec upotrijeЬljena ј u 14. stihu ј u l . Tjm 6,20 , gdje u оЬа slucaja oznacuju poklad koji је Timotej primio na cuvanje. Sada§nje vri­jeme, pak, upucuje na Вozju sposobnost cuvanja ј ocuvanja. "Po­klad" se moze shvatjtj kao ono §to је Bog povjerio Pavlu, ili ono §to је Pavao povjerio Bogu , no ali, buduci daje u ostalim slucaje­vima u pastoralnim poslanicama rijec paratheke upotrijeЬljena u prvom znacenju, najvjerojatnije је da је u istom znacenju upotrj-. jeЬijena ј ovdje. U tom slucaju rjjec је о zadatku na kojj је Pavao pozvan, ili о naucj koja mu је povjerena. White, medutim, ospora­va da је ta rijec ovdje upotrjjeЬljena u istom znacenju kao ј u 14. stihu, te drzi da Ьi se trebala protumacitj prema Pavlovoj "du§i" ili "njemu samom" . I..ockje tako<1er razumije u drugom znacenju, no ukljucuje ј Pavlov uciteljski posao, obracenike i Zivot · zapravo sve dragocjene stvari koje је Pavao predao Botjoj brizj.

lzraz опај Dan, kojj se u ovom nedoredenom oЬliku spomi­nje ј u 1,18 ј 4,8 , mora se shvatitj kao paruzjja, jednako ka'o ј u 1. Sol 1,10 (usp. t.ako<1er l. Kor 3,13). Scott ovdje vjdi i mogucnost da је posrjjedi aluzjja na prjspodobu о talentima. "Poput sluga iz prjspodobe, ј Pavao је primio zadatak, i on је siguran da u onaj dan nece imati manjak na racunu."

с) Zapovijed Timoteju (1 ,13.14)

13. Za uzor zdravih rijeci kojih se Timotej treba drzati upotrj­jeЬljena је vrlo zanirnljjva. (ijec. Hypotyposis znaci nacrt, poput onog §to ga arhitekt napravi . prije . nego §to se lati izradivanja detaljnih planova za gradnju kuee. Ne mozemo dovoljno naglasiti znacenje ovog "uzora". То znaci da Apostol tvrdi kako је njego­vo ucenje tek polazi§te. White kate: "То, sreoom, daje naslutiti silu razvoja koja је latentna i u najjednostavnij.im i najstarijim dog­matskim formulacijama kr!canske vjere." (Usp.l. Tim 1,16 u vezi s rijeCju hypotyposis). Timoteju nije receno da jednostavno po­navlja ono Мо је Pavao naucavao, nego da se drzi tog ucenja kao

121

ll TIMOTEJU 1,14

temelja. Ono је opisano kao zdrave rijeci, ј vec sшо ranjje primjje­tili ·da је taj izraz svojstven pastoralnim .poslanjcama, ali nigdje ni­je veza izmet!u zdravih rije~j ј onoga ~to је Pavao nau~avao tako jasno izrШna kao ovdje.

Gr~ka konstrukcjja jasno pokazuje da su zdrave rl]eci ono ~о је Timotej ~uo, а ne иzor ili "oЬJik" u kojem su bile izre~ene . Sadrtaju valja uvijek datj . prednost pred oblikom. Ovaj potjcaj zahtijeva od Timoteja da uloti nekj trud jer se mora "drtatj" (echo) rije~j. Stoga је uputnije razumjetj r~e~ "obrazac" kao predikat, а cijelu re~enicu u zna~enju : "Као obrasca zdravih rije­~j drti se onog ~to sj ~uo od mene." U tom Ьi slu~aju и vjeri i /ји­Ьаvi slutile kao prilog ~inu drtanja, ј ne Ьi bile povezane sa " zdra­vim rije~ima." Na~in na kojj је Tjmotej odrtao svoju pravovjer­nost Ьiо је isto toliko vafan kao ј sama pravovjernost .

Da su ve1ike kr~anslce vr1ine · vjera i ljиbav, • kroz povijest uЬJatavale strogu prjvrtenost zdravim rije~ima, izbjeglo Ьi se mnogo tu~nih i ogor~enih crkvenih prepirkj. Те dvjje vrline mora­ju iti zajedno, kao lto Pavao ~e~ito pokazuje u 1. Kor 13. Ponov­na pojava omiljene Pavlove fraze и Kristи Jsusи pokazuje da је neophodan Ьlizak odnos s Kristom prije nego ~to se mote o~eki­vati da se pojave vjera i ljubav. Ni Eastonov prijevod "u kr~ans­koj vjeri i ljubavi", ni Mqffattov "u vjeri i ljubavi Krista Isusa" ne izrafavaju na primjeren na~in rnisti~an smisao ovog izraza. lstina је da se u drugim Pavlovim djelima fraza "u Кristu" odnosi uglav­nom na osobe, а ne na vrline, no ne postojj vaђan razlog za pret­postavku da је ovdje rjje~ о protuslovlju: Q~jt smjsao ove re~eni­ce jest da · vjera ј ljubav proizlaze iz stalnog tivota и Kristu.

14. Ovaj је stih pro§irenje prethodnog, а posebnim naglaskom na ~vanju po\oga (pokloda). UpotreЬljena је ista rije~ , paratheke kao i u 12. stihu, no dok ondje poklad ~uva Воg, ovdje sam Timo­tej mora jam~iti za njegovu sigurnost. lako је Jjudski eJement nag­la!enjji, odmah se mote zaklju~iti da to Timotej nikada bez tut!e pomoei ne Ьi uspjo izvr~iti . То је moguce jedino ро D~hи Svetom koji prtbf1'a и nama. Duh obltava (u vezj s rije~i enoikeo vidi Ьi­lje!ku uz 5. stih) u svakom kr~aninu (Rirn 8,9-11), no poseban dar doЬivaju oni koji su odvojenj za posebne zadatke; dar vrlo sro­dan prvotnim charismata (duhovnim darovima) spomenutim u 1.

122

II ТIMOTEJU 1,15 Korincanima.

U ovirn stihovima nema nj~ega §to Ьi podupjralo rimokato­li~ku doktrinu slutbe kao tuvanja ckrvene tradjcije (usp. Spjcq), jer rije~j и nama ne moraju zna~jtj, kac- ~to se uglavnom pretpo­stavlja, da se misli samo na Pavla i Timoteja. Duh kojj boravi u ~ovjeku djeluje jednako u svako;n ,;:r~aninu, iako se opseg djelo­vanja razlikuje razmjerno s poslom kojj valja obavjti. То se znatno razlikuje od shvacanja da "ovdje motemo naslutitj kasniju doktri­nu ро kojoj је Duh Ьiо osoЬit dar crkvi za slutbu" (Scott). Uput­nije је shvatiti ove rije~i ovako: buduci da se poklad mora bri.tno ~uvati, svaki ~ovjek koji to ~ini bez pomocj Svetog Duha pokula­va nemoguce. lako Sveti Duh boravi u svim kr~anima, motemo Ьiti sigurni u to da се on darove Duha snage podati Kristovim slu­~ama kojj su izdvojeni za djelo Evandelja.

IV. PAVAO 1 NJEGOVI SURADNICI {l ,IS-2,2)

Pavao s osoЬitim razlogom upucuje Timoteju usrdne savje te imajuci na umu pondanje nekih drugih svojih SL•radнika, ~to se o~jtuje u narednim stihovima.

а) Azijci(I,IS)

1 S,. О izdaji Azijaca govort se kao о ~injenjcj s kojom је Timotej v~\o dobro upoznat, раје to dobar predlotak za upucjvanje drago­CJene pouke. Glagol napиstiti (apostrepho) upotreЬljava se u Tjtu 1,14 i odnosi se na krive u~itelje koji su se odvratili od istine no ovdje kontekst ne upucuje ni na !to vi.k nego na odvrкanje od A­postola. То је ipak Ьolno, bez obzira na to §to је tome uzrok а ~injenica da su poimence spomenuti Figel i Hennogen daje na~u­titi da su oni bili glavni izvori proЬlema. О njima se ne zna ni§ta vi~. te se mote samo nagat!ati da su se oni najvi~ protivili Pav1o­

voj misiji ili autoritetu. Nije numo pretpostaviti da Pavao mis.li doslovno kada kate svi u (еп) Aziji. Нiperboli~ki svi trebalo Ьi se shvatjti u zna~enju koje predlate White: "izraz koji govori о po­

ti!tenostj u koju su upali mnogi." Azija је rimska provincija koja o­buhvaca Miziju, Udiju, Cariju, veti dio Frigђe i otoke. Lock izno­si drugu mogucnщi, а to је da је rije~ opropustu azijskih kr!Cana

123

11 Т/МОТЕЈU 1,16

u Rimu da рrШ Pavlu bilo kakvu podricu prilikom su4enja. U tom Ьi slul!aju, me4utim, grl!krpr~edlog ek Ьnао prednost pred pr~edlogom ~ koji.daje naslutiti da su se u to vrђeme kr§6aniJ'o& nalazШ u Aziji.

Ь) Onezifor(Џ6-18)

16. Za razliku od njih, Oмziforje istaknut kao primjer kr§6ans­ke ljuЬeznoJti . 1 ovdje i u 4,t9 spominje se Oneziforov dom, ро l!emu neki tumal!i (npr. Вernard, Easton) zakljul!uju da је Onezi­for vet Ьiо mrtav. Me4utim, kao &to to Simpson s pravom istil!e, buduti da sU l!ovjek i njegov dom bili neodvojivi jedno od drugog, nije potrebno pretpostaviti da su ovdje bili odvojeni. Istifla је da ае u ovom stihu Pavao moJj 8ogu da poda milosr4e domu, dok је u 18. atihu molitva ogranil!ena na Onezifora, ali u оЬа se slu6aja misli u prvom redu na Onezifora, jer је posebno on pohvaljen

. zЬog ljuЬeznosti. U apokrifnim Pavlovim i Tek/inim djelima о (). neziforu ае govori kao о Pavlovu obrateniku koji mu је iskazao aostoprimstvo prD.ikom njegova prvog posjeta lkoniju.

O.OЬita Onezifo~ova pomoo slikovito је opisana rђel!ima jer те lnto owjellnao, koje izra1avaju misao da је prljateljeva prisutnos't djelovala poput narol!jtog sredstva za osvjetavanje. Istu misao Moffat vrlo prikladno izrJ!ava rijel!ima " on me krijepjo". lako је Oneziforova pomoo mo!da ukljul!ivala i mater~alnu po­rnot, pjegovo је p~ateljstvo bilo mnogo vrednije. Cini se da је Ьiо ponelto osjetJjjv prema Pavlovim okovima, vjerojatno zato lto su оrЦ u ol!ima nekih postalj znakom sramote (usp. 8. stih). Barem jedan krttanin, Onezifor, nije Је stidio, ј njegov је primjer nave­den najvjerojatnije zato da bi po.sredno prenio Timote}u Pavlovu poruku.

17.18. Umjesto- da se stjdi, Onezifor је stvamo bri!ljivo po­

trrzli<> Pavla. Та је revnost u tratenju bila neophodna zato §to је u Rimu bilo vrlo telko pronatj zatvorenika (usp. Easton).

Molitva iz 18. stihaje pone.vljanje 16. stiha, alije ovdje uve· den i esh.~tololkj ele~nt. Onaj Dan ol!jto је Кristov sudnji dan. Вemard srnatra da.se rijel! Gospodin prvi put odnosi na Кrista, а druJi put na Воgа Оса, kojemu se l!esto pripisuje sudska funkcija.

124 1

1 t

lJ ТЈМОТЕЈU 2,1 То је u skladu s praksom LXX da rijel! Вog•piJe Ьеz l!lana. Jere· mias · prilil!no uvjerljivo · iznosi mHђenje da dvostruko spominja­nje rijel!j Kyrios (Gospodin) proizlazi iz dvaju pomjje§anih izril!a­ja: а) dao mu Gospodin da nade milosrde i Ь) da nade milosr4e u Gospodina (tj. Boga). Scott, medutim, radije u objema rijel!ima vidi aluzije na Воgа Оса.

Budu~i da mnogi strul!njaci smatraju da је tada Onezifor ve~ Ьiо mrtav, postavlja se pitanje ne opravdava li ovaj stih molit­vu za mrtve. Rimokatolil!ki teolozi tvrde da је tako. Spicq, na primjer, u ovome vidi jedinstven primjer molitve za rnrtve u No­vom zavjetu . Drugi, poput Bernarda i Eastona, slaZ\1 se s ovim su· dom i tvrde da raniji primjer molitve za mrtve predstavlja tekst iz 11. Mak 12,43-45. Вernard nadalje navodi da to potvrduju i rani k,r§6anski posmrtni natpisi. Neophodno је , ipak, doktrinu koja ne nalazi opravdanje nigdje drugdje u Novom zavjetu graditi na pu­koj pretpostavci da је Onezifor ve~ morao Ыti mrtav na temelju slijedeeih dokaza: 1. Ovdje se samo о Oneziforovu domu govori u sada~njem нemenu. 2. U zavrmim pozdravima (u 19. i dalje) isti је izraz upotrijeЬljen zajedno s imenima pojedinaca. З. Apostolo­va је molitva za sarnog Onezifora povezana sa sudnjim danom. Da su Apostol~vi srdal!ni osjeёaji obuhva~aJi Onezifora ?ajedno s nje­govim uku~anima, razlika u glagolskom vremenu objasnila Ы se jednostavno podsjeёanjem na pro~le dogadaje. Me<!utim, da је on ј Ыо mrtav, rijel!i ne moraju izratavati n~ta vi~ od Pavlovih "sas­vim prirodnih osjeёanja" (Scott). Naglasak koji је stavljen na esha­tologiju nagovije~ta da Pavao gleda unaprijed i tivo teli da i Timo­tej bude spreman za sudnji dan.

U zakljul!ku stiha Раv;ю podsjeёa Timoteja na njegovu u­poznatnost s istinskim kr~anskim uslugama koje је Onezifor ul!i· nio u Efezu. Rijel!i "meni" nema u izvomim tekstovima, osim u razlil!itim starim prijevodima, i stoga је treba odbaciti. То izostav· ljanje, me<!utim, jasnije lstil!e opunitu prirodu Oneziforove slut­be. " Zadnja dobra djela u Rimu bila su samo vrhunac dosljedne l!estitosti" (Scott ).

с) Timotej (2,1.2)

1. Slђedi osobni savjet Timoteju koji је suprotstavljen орёеm

125

/1 TIМOTEJU 2,2 dezerterstvu Azijaca, ~to se vidi ро rije~i zato koja је povezaлa s naglaknim oЬiikom zamjenice ti. Oneziforov veli~ajan .Primjc:-r potkrepljuje ovaj nalog. Timotej treba ja~ati • rђе~ svojstvena l'av­

lu ( endynattwo ), • а koja se u istom zna~enju pojavljuje i u t::f 6,10.

lzri~aj и Kristu /susu, koji poЫife ozna~uje milost, pokazu­je ne samo da milost dolazi jedino od Кrista nego i da је svj kr~­cani posjeduju i da se mogu oslonitj na njenu silu koja osposob­ljava za tivot i slutbu. Eastonovo gledj~te da milost ovdje ima zna· ~enje ':sile", а ne Кristove naklonosti, mora se shvatjtj potpuno proizvoljnim, jer su ta dva pojma nerazdvojna. Whjte to izratava ovako: "Milost је ovdje upotrjjeЬljena u svom najjednostavnijem teolo~om zna~enju Воtје pomoti, nezaslutenog dara pomoci ko­ji dolizj od Воgа."

2. Ne postojj nikakva sumnja u vezj s naravi tradicjje ј nauke koja se treba predavati dalje, jer ih је Timotej ~uo iz Pavlovih us­ta (usp. 1 ,3), Naredne rђe~i. рс mnogim svjedocima. donekle su nejasne, te tuma~e dovode u nedoumjcu.

а) Ponekad se tuma~i da se rђе~ј odnose na ~jn Tjmotejeve ordinacije, gdje su mnogi mogli Ыti svjedoci naloga koje је Pavao uputio svom djetetu u vjeri (usp. l.ock). Mec!utim, u tom se slu~a­ju prђedlogu .dia mora pripjsati:neoЫ~no zna~enje "u prisutnos· ti. '' lako spornenuti prђedlog u gr~kom njje nemoguce upotrjjeЫ­ti na taj na~in. Ьође је • ako је ikako moguce, · primetnuti uoЫ­~ajeno zna~enje. Jol jedna telkota ovog tuma~enja leti u tome Jto Је ~ini da ono podrazumђeva nalog, izvrknje kojeg Ы uzelo toliko vremena da ne ы bio prikladan za javne skupove. u svakom slu~aju, najraniji kr~anski zapisi ne potvrc!uju postojanje takva оЫ~аја.

Ь) вёrnard tvrdi da se gr~kom prijedlogu ne nanosi ne· pravda ako ga se shvati u najoptenitjjem smislu i neograni~enog na jedan odredeni dogac!aj. U tom Ы slu~aju zna~enje Ыlо "kroz posredovanja mnogih svjedoka". Ро s\roj priJicj time misli da Ы mnogi svjedoci mogli potvrdjtj ооо ~to mu је Pavao predao.

с) Bilo је mnogo poku~aja da se ustanovi tko su bili svje-doci. Lock predlate staije~ine iz 1. Tim 4,14, dok drugi vide u tome pozivanje na izvore kojj nisu bili nj u k-akvoj vezj sPavlom,

126

t

II T/MOTEJU 2,2 izvore poput Timotejeve majke ј bake, te, motdat nekih kojj su ~uli ili vidjeli Gospodina (Spicq), koji Ы se svj dobro uklopili u kontekst. Takvo jedno tuma~enje govorj о vecoj ~irini Pavlova du­ha, koji ne Ы preno~enje poklada ograni~jo jsklju~jvo na sebe. Ne­zavisnj mjsliocj trebaju ulotitj mnogo dobre volje da Ьi priznali kako istina mote teci i kroz druge, а ne samo njih. ·

d) Nekj drte da rye~ svjedoci ozna~uje neosobne ј raz-novrsne oЫike ј izraze Pavlova u~enja, ili, јо~ ~jre, sve dokaze a­postolskog autoriteta. lpak, nijedno od ovih tuma~enja prirodno se ne uklapa u kontekst .

Timotej tzeba drugima predatj (paratithemi) ono ~to је ~uo . Ovaj је glagol vec upotrjjeЬljen u 1. Tim 1 ,18, gdje је ozna~avao prenoknje zapovijedj Timoteju. Pojavljuje se i u Djelirna 14,23, gdje su Pavao ј Barnaba imenovali. starje~ine , а zatirn ih povjerili Gospodil\u, kao i u Djelima 20 ,32, gdje је Pavao na sli~an na~in povjerio efe~e starje~ine Вogu. Smisao је o~ito u tome da se ne!· to po..;eri nekom drugom na ~uvanje, ј u ovom је kontekstu ta i­deja vrlo zna~ajna. Preno~enje kr~canske istine nikada se ne smije prepustjtj slu~aju , njtj se nasumce povjerava svakom kr~aninu,

nego samo vjemim ljudima koji се blti podobni i druge pouc/ti. Zbog toga su postavljena dva preduvjeta: odanost istini. tj. oda­nost koja se dokazala, i sposobnost za u~enje (usp. 1. Tirn 3,2).

U ovom se stihu pojavljuju dva vatna momenta. Prvo, apos­tol Pavao pojavyuje se kao ~ovjek kojemu na srcu letj o~uvanje kr~anskog u~enja, ј ne mote niti zamisliti da Ы ikada mogao za­nem~iti ovu nutnost. Na kraju svog tjvota on је sigumo smatrao da је u~enje preto~eno u oЫik kojj је u dostatnoj mjeri utvrden da Ьi se u tom oЫiku u~enje moglo prenosjti, prj ~emu Ы pala u vodu tvrdnja da ustaljeni oЫik u kojj je.ukalupljena nauka u pas­toralnim poslanicama upucuje na ruku nepavlovskog pisca. Drugo, vidj se da је Pavao shvatao da se njegov na~in uoЬlj~avanja doktri­na neee nastaviti u narednoj generaci,ji; ne sarno da се se nauka

po~eti prenositi uobl~ajenђim met~ama nego се one Ьiti i prije­ko potrebne. Zna~ajna је Plummerova opaska da ovdje vidimo "prve tragove teolofte lkole". Odjeljik, mec!utim, ne podupire ri· mokatoli~ku tvrdnju о pokladu istine koji је ostavUen u nasljec!e nepogre~ivim ljudima.

127

11 ТIMOTEJU 2,4

V. UPUfE TIMOTEJU (2,3-26)

а) Temelj ohraЬrenja i savjeta (2,3-13)

Od 3. do 6. stiha navedena su tri izvorna primjera, svrha ko­jih је bila da osokole Tirnoteja u izvr!avanju razlititih oЬiika nje­gova zadat~ .. Sva su tri- vojnik, sporta~ i ratar - uzeta iz svakod­nevnog fivota i testo su knji.tevne metafore, а ovdje su upotrijeb­ljeni u posebnom duhovnom smislu. Timotej se od vojnika mora nautiti otpornosti, od sportua disciplini. а od ratara ustrajnosti.

1. Raznovrsni primjeri (2,3-б).Apostol Pavao vrlo se ra-do slutio metaforama koje su se ticale vojni~kog fivota (npr. Rim 6,13; 7,23; 1. Kor 9 ,7; 11. Kor 6,7; Ef 6,11 -18). Vojnik је pred­stavljao divan primjer tvrstine, i ta је ilustracija bila upucena · Tj­rnoteju koji је u svom pristupu povjerenoj mu ne.zavidnoj zadaci u Efezu bio vjerojatno sve samo ne vojnik. lsti је glagol (synkoko­pathto) upotrijeЬljen i ovdje kao i u 1,8, a1i А V prђevod "podno-8 saevolje" ne izratava puni smisao rijeti koju Ьi bolje bilo preves­ti s "prcuzmi svoj dio patnji" (RSV). То upucuje na ~jnjenicu da svaki lcrttanin mote otekivati odreden stupanj zlostavljanja, kao lto to oeekuje i svaki vojnik. Motda је Timotej Ыо preosjetljiv na lole postupanje koje mu је neprestano prijetilo, no vjerojatnije је da је Apostola osoЬito brirщla testina duhovne borbe iz koje је on ubrzo namjeravao iziCi ј tije Ьi se voc1enje telko sru~ilo na Ti­motejeva pleca-. Aluzij:t na Tjmotejevo "osloЬodenje" iz НеЬ 1 З ,23 daje naslutiti da је nedugo nakon Pavlova odlaska njegov nasljed­nik stvarno zapao u zatoteniJtvo. Izraz vojnik Krista lsusa vjero· jatno је Ыо uoЫtajen izraz s obzirom na ~injenicu da se dva Pav­lova suradnika nazivaju "suЬorcima" (Fil 2,25 ј Flm 2).

4. Osobni nalog iz 3. stiha potkrijepljen је opeim na~elom iz vojniekog tivota. Toeniji prijevod rijeei Тkо vojuje је , prema RV i RSV, "nijedan vojnik u slu!Ьi". То је pitanje prednostj, i kada se dutnosti vojne slutbe usporede s dutnostima civilnog tivota, vojni 6е poziv imati prednost pred svagda!njim poslovima. Strut­njaci.jo§ nisu rije!ili lto potonji izraz, zna~i. а predlotena su slije­deca rje!enja : 1. da slutbenici Evandelja ne smiju biti "prev~ za-

128 1

t

/1 TIMOТEJU 2,5 okupljeni" svjetskim stvarima, 2. da se oni uopee ne smiju upul­tati u trgova~ke poslove, З. da se Tirnotej ne smije niti polculati ugledati na Pavla, koji је radjo da Ьi se izdrtao, ako Ьi time zane­mario izvr!avanje vatnijih dutnosti koje nameee slutba. Cini se da је prvo rje!eRje najvjerojatnije. Кljutna rђet је zaplitati se (empk­komai), koja podrazumijeva da је orutJe vojnika zapletenP negdje ispod njegova ogrtata. Osnovna је poru.ka, dakle, da treba odbaci­ti sve !to spre~ava izvr!avanje najvatnijeg zadatka Kristova vojni­ka. Drugim rijetima, и svagdanjim poslovima nema nilta §to Ьi Ьi­lo urodeno zlo sve dok ti poslovi ne potnu predstavljati smetnju. Tada ih treba odlu~no odbaciti.

Pavao zatim potkrepljuje i poja~ava metaforu ·i navodi os­novni razlog nutnosti ovog odbacivanja. Vojnik mora udovoljiti svom komandantu, kako se izri~aj "onoga tko ga је izaЬrao da bu­de vojnik" (А V) ј mora razumjeti, jer је rijet о onome kojije sa­kupio vojsk.u da sluti pod njim. Za vojnika to zna~i podredivanje vlastitih telja u sveobuhvatnom naporu da udovolji pretpostavlje­nom. Ne postoji slikovitiji izraz kojim Ьi se moglo opisati Кristo­vo pravo i zahtjevi njegovim slugama.

S. Karika koja povezuje vojnika i sporta!a naщzi se u rђeei zakonito (nominos), koja se mora proturnacШi u svjetlu okolnosti pravila olimpђskih igara. RSV prijevod glasi "ро pravilima ... Simpюn uklju~uje i pojam "ispravnim stilom", citirajuci Galena, da Ьi pokazao kako se metafora odnosi na "razvijene sportale, profesionalce, а ne amatere". Та su pravila obuhvatala i propisani trening, а ne samo trku. Lock navodi neke izvore iz kojih se vidi da su sporta!i morali polotiti zakletvu da su deset mjeseci trenirali prije nego !to Ьi im bilo dopulteno da pristupe natjecanju. Spor­ta! koji se nije bio podvrgao odredenoj disciplini i vjetbanju, ne samo da ne Ы imao lanse da poЬijedi i da bude ovjentan nego bi i snizio razinu kvalitete igara. Svi koji prekrle pravila Ьit се vrlo strogo kawjeni (usp. Spicq). Ako је toeno Parryjevo mi!ljenje di. је ovo drugo zanimanje manje vatno nego prvo, mote se tvrditi da se u tome vidi rimski utjecaj na Pavlovu misao. Ako se primijeni na kriCansku slutbu, ova druga metafora isti'te posveпWniju nut­nost samodiscipline. Motda ovdje i leti klica misli da је za kriCans­ku slutbu potrebna primjerena priprerna, no nije vjerojatno da је

129

// TIМOTEJU 2,6 Pavao imao to na umu. Uputлije је pretpostaviti da Pavao ovdje poti~e Timoteja da se to~no prid.dava "pravila" koja је ustanovio Кrist svojim tivc:>tom ј u~enjem . Postoji jedna zna~ajna razlika iz­medu metafore i nje,zine primjene; samo jedan sporta! mote osvo­jiti krunu, no okrunjen ~е Ьiti svaki kr~anin koji se odano i revno natje~e (usp. 4,8).

.6. Tr~a iz trijade ilustracija posebno naglШva trud i muku. Izraz ratar koji se trudi dolazi od rije~i kopiao, koja ozna~uje mu­kotrpan rad. Covjek koji marljivo radi ima ona prava koja је Щeni proigrao. Pravo da dоЬђе svoj dio od uroda oko kojeg se i sam trudio o~ita је i osnovna zakonitost, i to u tolikoj mjeri da Sc~tt naziva ilustracђu nategnutom, jednostavno uba~enom zato ~to se ista p()javljuje i u ulomku u 1 Kor 9,10 i dalje, kojim se, ро njego­vu mi!ljenju, pisac poslutio. llustracija, medutim, ima vik smisla nego Jto to Scott dopu!ta, jer su prvi kr~~am shvatili Gospodino­vo u~enje da је radnik vrђedan svoje pl~e. u smislu da Вође slu- -ge imaju prayo na plaeu od onih kojima su slutili. Mote Ьiti da је Timotej, povode~i se za Pavlovim primjerom, otklonio materijal­nu pomoo, vjeruju~i da је to mлogo uzviknije, ра ga је stoga tre­balo podsjetiti na ono !to је s pravom mogao za -sеЬе tratiti.

2. Daljnje upute (2,1-10). Slijedi poticaj r~З shvaeanje (noeo, "razumjeti", "promialiti"') onoga Ito goJIOrin•, Мо se mote odnositi o~enito na sve lto је Pavao nau~io Tin1oteja (prema Eastonu), ili osoЬito na pouke sadrfane u ulustracijama, koje su navedene neposredno prije toga. Ako Timotej ozЬiljno pokub "shvatiti u ~emu је stvar" (White), Goџюdin ~е mu dati svu pot­rebnu rnudrost. Кristov slotbenik osobito treba razum od Gospo­dina da se snade u problemirna samodiscipline i pitanju ispravnog pristupa rnaterijalnim dobrima. Dat се ti Gospodin izratava ~vrsto uvjerenje. Ako kr~anin bude razm~ђao о savjetima i primjenji­vao .ih u svom tivotu, Gospodin ~е pov~ati njegove spoznajne mogucnosti.

8. Apostol zatim usmjeruje patnju na svog U~itelja, pozivajuci se na vlastito u~enje. Bengel primjecuje: "Pavao, kao i oЬi~no, o­tivljava (dije tivot) vlastiti primjer Кristovim primjerom." Neki stru~njaci misle ·da је ovdje cЩrana jedna od ranih kr!Caпskih for.-

130 !

Ј/ TIMOТEJU 2,9

mula, sli~na tvrdnji iz Rim' 1,3.4 . (prema Eastonu). Sli~nosti su stvarno tako izrazite da Scott smatra .kako se pisac ~vrsto. drfi od­jelj.ka iz Poslanice Rimljanima. Ako, pak, Pavao podsj~a Timote­ja na Ьit svog Evandelja, nђе nutno pretpostaviti da је rije~ о knji-1evnoj povezanosti. Dodd Ј Ј 6 vjerojatno ima pravo kada kate da Pavao u Poslanici Rimljanima navodi vec postojeee rano vjerova­nje, i ako је tako, nema razloga da isto ne u~ini i ovdje. Zanimlji­vo је da Pavao upotrebђava rђe~i ро mojem Evan4elju jedino јоА u Poslanici Rimljanima (2,16; 16,25), ~to daje naslutiti daje nam­jerno upotrebljavao zajedni~ke elemente ranog u~enja kada se po­zivao na moje Evandelje, i to s ciljem da poka1e kako је ono Мо on propovijeda zajedni~ko, орсе Evandelje. AV prijevod "Isus Krist ... је podignut od mrtvih" stvara pogreЬn dojam da Pavao i­ma na umu prije svega ~injenicu uskisnuca. Particip pasiva uskrsla od mrtvih (RV, RSV) usmjeruje patnju na sada~nje iskustvo us­krslog Gospodina, ~to се biti posebno istaknuto primjerom Pavlo­va vlastitog obracenja. Za njega је Кristovo uskrsnuce najvatnija kr~anska istina koja u sebi sadrti jamstvo svih ostalih vidova Кris­tova djela. NeoЬi~no је, medutim, da је s ovim povezan opisni iz­ri~aj od potomstva Davidova, koji, iako se pojavljuje u Rjm 1,3. nije prisutan nigdje drugdje u pavlovskim spisima.

9. Nakon ~to је u З. stihu nalotio Timoteju da podnese nevo­ђe, Pavao sada navodi vlastiti slu~aj kao primjer. Gr~ka konstruk­cija en hoi, kojaje prevedena s ''u kojem" (AV), upucuje na Evan­delje kao na podru~je Pavlovih patnji. Simpson smatra da se to odnosi na Кrista. а ne na Evandelje, ~to је manje vjerojatno, te drti da је pravo zna~enje u tome da Pavao pati .kao. pripadnik Kristova misti~nog tijela. Vlasti su lok postupale s Pavlom zЬog njegova djelovanja "u Evandelju". RSV prijevod "za koje" upueu­

je na Evandelje kao na temeђ орtШЬе protiv Apostola. lpak је mnogo vjerojatnije da је Pavao dopao o.kova zbog nemira koji Ьi uslђedili nakon njegova propovijedanja, nego zbog svojih kr§tans­kill uvjerenja.

Rije~i zlopatim se sve do okova, kao zlocinac motda bacaju jasnije svjetlo na optutbu koja је bila podignuta protiv Apostola, jer kakourgos је tad:r!nja rije~ za "kriminalca" (RS.Y) ili "zlotvo· ra" (RV), ~to pokazuje da su vlasti s Pavlom postupale kao s оЬi~:

131

li Т/МОТЕЛ)_ 2,10 nim z1o~incem. Valja prirnijetiti da se ta rije~ u cijelom N.ovom zavjetu pojavljuje јо! samo najednom mjestu,.a to u Lk 23,32.39, gdje је upotrђeЬljena za ljude razapete zajedno s Isusom. Ram­say 11 7 u toj rije~i vidi trag flogitiae, koja se pripjsivala kr~anirna tjjekom Neronov.ih progona, а u tom Ы s1u~aju taj usputnj poda­tak podupro tvrdnju о ranom nastanku ove poslanice, jer se • pre­ma njoj - kr~anstvo јо! ne Ьi samo ро sebl smatralo zabranjenom re1igijom.

Као suprotnost Pav1ovim okovirna stojj potpuna sloboda ri­jeci Bolje. Apostolova se tvrd.nja ne odnosj toliko na vlastitu slo­bodu propovjjedanja Evanc1e1ja u zatvoru, ko1iko na ~injenjcu da ~ak i dok је on zatvoren drugi nastav1jaju dje1o navije!tanja Evan­c1e1ja. Progonstvo kr~anskih voda mote usporjti napredak Evan­de1ja, ali ne mote okovati Rjje~ Вotju, nitj sprђe~iti njezino !ire­nje.

10. Pavao zatim iznosi razlog svog trpljenja: to је radi izaЬranih, !to se ро svoj priljcj odnosi na one kojj su izabrani, alijo! ne vje­ruju. Njih tek treba pridobltj, ра ј zadnjj atom snage valja u1ozjti u tu Ьorbu, u koju su· uklju~enj ј Pavao, ј Tirnotej. То је јо! snat­nije izrateno zakђu~nom zavisnom re~enicom da i oni postignu spasenje, spasenje и Kristu lsusu. Sve Pavlove sada!nje nevo1je obl­lato zujenjuju neprocjenjive dobroblti koje ~е ste~j oni koji od njega samog а ј od njegovih suradnika prime poruku. Whjte vr1o uvjerljjvo isШ!e: "Za Pav1a raj ne Ьi Ьiо raj kad Ьi u raju zivio sam!" Opisna. oznaka и Kristи Јsиsи ne odrec:!uje samo izrj~it() kr~ansku prirodu spasenja koje ~е i.zabranj steti nego ј opseg dje­lovanja, tj. spasenje koje ~е posjedovatl svi kojj su "u Кrjstu" (vidi 1. stih). Zavisni izri<!aj zajedno s vjecnom slavom, predo<!uje is­punjenje spaserua. U Pav1ovim se djelirna slava <!esto povezuje sa spasenjem (npr. П. Sol 2,13.14; usp. Rim 5,1.2; 8,21 -25), dokje rnisao о. patnjj koja utire put 'tjetnoj slavi jasno iz1ozena u П. Kor 4,17. .

З. Кr~anski hvalospjP.v (2,11-13). Ovdje је pridodana ј о! jedna formu1a "vjerodostojna је rije~", ј ako se drzimo ve~ine tumata, pripojit ~emo је onome !to slijedi. Nekj su је poku!alj povezati s prethodnim odjeljkom, n9 nj jedno tuma~enje nije Ьilo uvjerljivo. White, na prirnjer, smatra da se misli na stihove od 1-11

132

11 TIMOTEJU 2,12 dok drugi dr1e da је posrijedi 8. stih (!to se ti<!e pojedirlosti, usp. Spicq). Medutim. rijecj koje slijede irnaju talco izrazitu rjtrnicku strukturu da је svakako prirodnije prjpojjti formulu stihovirna od 11-13. Te!kocu predstavlja veznik ako u prvom retku, kojj se sva­kako mora odnositj na ne!to !to prethodj. Scottovo objamjenje da је naveden samo djo nekog kr~anskog hvalospjeva prilitno је uvjerljivo. Ve~ina se slaie s tirn da su ove rije~j sacinjavale barem djo nekog kr~skog hvalospjeva, iako se ne mogu slozitj oko to­ga ko1iko Ьi mu iz ovih stihova valjalo prjpjsati ' 18 .

Pojmovna veza izmedu hvalospjeva ј prethodnog odjeljka mogla Ьi se nalazjti u jdejj slave. Iako se trenutno mozda nalazimo u nevoljama. kвtansko iskustvo saddj mnoge velike stvarj kojirna se motemo unaprjjed radovatj. Nekj u ovom hvalospjevu vjde po­tjcaj na muceni!tvo (Bemard), no mnogo је uvjerljjvjje drugo sta­novШe. prema kojem је ovdje rjjec о "kr!tenjckoj smrtj" (usp. Lock, Jeremjas). То potvrduje ј uska veza izmedu ovog odjeljka ј Rim 6,8. g~e је kr~nje uzeto kao slika zajedni!tva iEme<fu uzne­senog Gospexiina ј vjernika. Ova se ideja tako potpuno sla!e s Pav­lovirn na~inom razmjЩanja ј izratavanja, ј cinj se da је ovdje uve­dena s ciljem da prikate vrijednost podno~nja svega radi izabra­nih ( 10. stih).

lzraz synapothnesko, s njime umrijesmo, o~ito upu~uje na pro!Ii dogadaj . Ako је taj dogadaj Ьiо trenutak kr~tenja, Apostol podsj~a sеЬе ј Tirnoteja na taj dozjvJjaj poistovje~ivanja s Kris­tom. koji tvori temelj kr~anskog zjvota. ра tako ј kr~anske hrab­rosti ј ustrajnosti.

1 i . Slijede~i se redak nadovezuje na mjsao prethodnog, jer se vjemik kojj је uskrsnuo u novi zivot mora suocjti s pozivom na ustrajnost. U AV prjjevodu ista је rijec hypomerw prevedena s "patjtj", u 10. stihu preveden.a је s podnositi, te Ьi se isti taj smi­sao strpljivog podno~nja trebao zadrtati i ovdje. Najvatniji је stav prema patnjama, а ne toliko same patnje. Ako је, pak. podno!t­nje patnji stalna duznost svakog kr§Canina. јо~ vi!e ~е zajedni~tvo u kraljevstvu Ыti njegovo stalno zadovo1jstvo (usp. Rirn 8,7).

Mogu~nost odrjcanja Krista to1iko podsje~a na Gospodinove vlastite rjje~i (Мt 10,33) da neki drte kako је ove Кristove rijeci pavlovska crkva ugradila u nekj od postoje~ih kr~anskih hvalo-

133

Il ТIMOTEJU 2,13 spjeva119

13. Protutefu ufasnoj pomisli о mogucnosti da Krist nekoga za. nije~e predstavlja isticanje njegove vjernosti na kraju hvalospjev.a. Rije~i ako budemo nevjerni isti~u veliku suprotnost izmedu njih i odgovarajuce tvrdnje оп. yjeran ostaje. Kristova dosljednost prufa vjerniku vecu sigurnost svojim obecanjima. Nezarnislivo је da Ьi neka slu~ajnost mogla promije-niti Bofju vjernost, jer Bog ne то· ie sebe zanijekati. lpak, kako Jeremias istite, ove rijeti ne daju dozvolu 2;а upadanje u grijeh i otpadanje od vjere, nego su utjeha prepl:Uenoj savjesti. Mofda је najznatajnija misao ove tvrdnje to da "zЬog svoje vjerilosti Bog ne mofe priznatj one koji ga nђecu" (НоЦоn). Neki smatraju da је pisac sam dopisao hvalospjevu ovaj zaklju~ak . no Bofja moralna nemogucnost da sam seЬi protuslovi ~ini temelj njegove vjernostj i numa је kao zavrsetak hvalospjeva.

Ь) Metode postupanja s krivim uciteljima (2,14-26)

Pavao upucuje Timoteju posebne upute kojima se mora ru· kovoditi prilikom neizbjemih sukoba s krivim uciteljima. U uspo­redbl s krivim ucenjem, koje је odbaёeno u 1. Timoteju ј Titu, o­va poslanica irna malo toga sto Ьi bllo osoblto i njoj svojstveno.

l. Pozitivno djelovanje: !to razvijati (2.,1·Ц5,. Prva је nutnost obdrtavanje zdrave doktrine. Чude treba џ;dsjecati na ono sto је reteno u navedenom hvalospjevu, ili, mozda jos sire; na utenje izneseno u cijelom prethodnom dijelu Poslanjce. Istj iz. rafajni glagal preveden sa zaklinjuci P'f!d ~o111"(rif!l/nl!.r~uromai) nalazimo i u 1. Tirn 5,2 l,.gdje је sam tiпiotej oЬjekt sv~tanog zaldinjanja. Ozbiljnost molЬe pogotovo upada u oti ako se uzme u obzir da је izrecena pred Bogom ili "u Gospodinovoj prisutnos-t . " 1.

U grtkom је recenica kojom је opisana nekorisnost ј stet· nost krivih ucitelja prilicno nejasna. Saddaj tih verbalnih borЬi sasvim је nebltna, jednako kao i pokuSзj da se u njima otkriju ne­jasni nagovjestajj gnosticizma. Kada god ljudj tro5e vrijeme na beznaeajne stvarj, snalazi ih ista osuda. Medutim, mnogo vaZпjji vid .ovih rasprava blo је njihov utjecaj na druge, jer su ova bespred­metna brЬljanja donosila propast ... onima koji slu!aju. Кrscanskj

134

Jl ТIMOTEJU 2.15 ••• 1telj nikada ne smjje sm~tnutj s uma svoju odgovornost prema onima koji sluSзju . Rijeё katasrrophe. koja је ovdje upotrjjebijena za propast , а doslovno znaёenje koje glasj "okrenutj naopaёke",

predstavlja antjtezu pouёavanju ј izgradnji.

Ј S. Jedna је stvar svecano zaklinjati druge, а sasvim· druga prj­mijeniti to na sebe. Opasnost samozanemarivanja zacђelo nije prj­jetila samo Timoteju , jer su njezini znaci sveopcj . lpak , ne mofe se precijeniti vrђednost samosavladavanja, jer се ucitelj najdjelot­vornije poblti pogresno shvacanje ako sam bude zivo utjelovljenje jstine ј ako na njemu bude poёivalo Bofje priznanje za to. То , medutim, nije lako. Rђес spoudazo sadrzj pojam ustrajne "rev­nosti' ' , koja se ogleda i u rijecj uznastoj. Moffatt ј Easton prevode је s " Daj sve od sebe". Cilj је da s~ane§ (ili, bolje, " prikazes se", RV, RSV) kao proku§an (dokimos), "prihvacen nakon ispitiva­nja", pred Boga, za razliku od krjvih ucitelja , koji su se tako oёito trudili da zadoblju naklonost Jjudi. Воlје је ostaviti se borbe rijecima i traziti priznanje od Boga, ciji је sud uvijek nepogresiv.

Као slika krscanske sluzbe uzet је stid koji osjeca radnik kad se otkrije njegovo neznanje Ш los rad . Rijeёi radnik koji se пета cega stidjeti moraju se, stoga, shvatjtj tako da se krscanskj ucitelj ne smjje stjdjetj kad iznese svoje djelo pred Boga ј kad od njega trafi priznanje, kao ~to su uёinili oni ljudj iz prjte о talenti­ma koji su zaradili ј о~ talenata. Covjek se nece moratj stjdjeti ako ispravno reie rijec ist{ne. U ovom је jzritaju vrlo teSko definjratj glagol orthoromeo, zato ~to se drugdje pojavljuje јо~ samo na dva mjesta u LXX (lzreke 3,6 i 9,5). U potonjirn navodirna on zna~i "jCi pravim putem", а u ovom se slucaju izraz odnosi na put jstine koji se mora toliko jspravjtj da se sva skretanja krjvovjernjka jasno vjde. Bernard se suprotstavlja ovom shvacanju, tvrdeci da se rijec ne moze najprirodnije shvatjtj u smislu put. Simpson, medutim, uzima izraz u sasvim opeenjtom znatenju kao poticaj na jednos­tavnu egzegezu. Pojam rezanja, koji cini Ьitan dio pojmovnog sklopa glagola, oznacuje ispravno rasёlanjenje rjjeci jstine bilo kao odvojenih djjelova , ili kao cjeline. Mnogi, jpak, prigovaraju da је slofenica vjerojatno vec bila izgubila zna~enje iz kojeg је izve­dena ј da је poprimila opeenitђe znacenje ispravnog postupanja

(RV, RSV). Imenj~a koja је jzvedena iz ovog znэ.tenja kasnije је

135

11 ТIMOTEJU 2,17

postala istozna~nica za provovjerje 12 0 . U ovim okolnost.ima ~ini se da је glavna misao ta da Timotej mora pristupati rijeci istine s otvoreno~u vrlo obzirnom i punom po~tovanja , za razliku od роо kvarenih metoda kojima se slute krjvi u~itelji. Pavao upot reЬljava izraz rijec istine na ј о~ dva mjesta (Ef 1,13 i Ко! 1,5), i ona је u оЬа slu~aja opisana kao "Evandelje".

2. Negativno djelovanje: ~ega se kloniti (2,16°18). Svjeo tovna praznovjerja (RV "svjetovne brЬljarije" , RSV "bezbotno klepetanje") vec smo susreli u 1. Tim 6,20. Cini se da su ona predo stavljala klju~ni element efe~e hereze. U ova.k.voj је situaciji najo bolje izbjegavati ili kloniti se (perioistemi) ta.k.va u~enja , iako to nije carte Ьlanche za kr~ansku izdvojenost, nego zdrav prakti~an savjet. Као i u 14. stihu, posebna pozornost usmjerena је na rao zorno djelovanje ovih bezbotnih brЬljavaca, ~ije ispraznosti vode u sve vecu bezbotnost sve се vise pюvaljivati (prokopto) ргетл bezboinosti. RSV prijevod povezuje ove rijeti s "bezbotnim kleo petanjem" i prevodi ovako: "jer се ono navoditi Jjude u sve vecu bezbotnost" .. S druge strane RV о "jer се nastaviti dalje u bezbot· nosti" о usredoto~uje se na religiozno zastranjenje samih krivih u· ~itelja . ОЬоје је moguce, а dvozna~nost upucuje na brzo napre­dovanje u bezbotnosti о kako ut enja, ta.k.o i utitelja.

17. Za opis brzine kojom se kriva nauka ~iri uzeta је tivopisna slika iz medicine. Ј rijec се njihova kao rakorana izgrizati mote se perafrazirati ova.k.o: "Njihovo се u~enje nalaziti рэЈu (tj. pa~njak) jednako la.k.o kao ~to se gangrena ~iri ро ljudskom tijelu." ОЬа izo raza, nomen echein (naci p~u) ј gangraina (gangrena) pripadaju suvremenom medicinskom rje~niku. Ova metafora upozorava na podmuklost , ј nitim se ne mote prikladnije opisati napredak vecio ne krivih utenja, bilo iz pro~losti, bilo iz suvremenosti.

Himenej (vjdi 1. Tim 1 ,20) i Filet spomenuti su poimence zato da Ьi se pridala јо~ veca vЗZnost prethodnoj opcenitoj ороо meni. О potonjem se ne zna ni~ta vi~. dok se prvi spominje јо~ јео dino u 1. Tim 1 ,20, gdje је predan Sotoni da se oduti od huljenja, tj. isklju~en је. Nije potrebno pretpostaviti da је 11. Timoteju mo­rala Ьiti zbog toga napisana prije 1. Timoteju, jer је Нimenej mo­gao i nastaviti svoje razorno djelovanje, premda је prethodno Ьiо slu1beno isklju~en. Motda mu se podru~je djelovanja promijenilo,

136

1

1

1

1 1

l

Ј/ TIMOTEJU 2,18 jtr se tini da Pavao upozorava Timoteja na ne§to §to ovaj nije znao.

18. Glagol astocheo {doslovno "promditi cilj") јо§ је na dva mjesta u pastoralnim poslanicarna upotrijeЬljen kao oznak.a za zao stranjenje krivih u~itelja {usp. 1. Tim 1,6; 6,21 ). Cinjenica da su ti ljudi poricali budute uskrsnuce upucuje na ozbiljnost njihove zabo lude, jer је ono osnovni element k~anske 'tjere, !to Pavao ta.k.o silлo nagluava u 1. Kor 15. Zapravo, 1. Kor 15,12 pokazuje da su neki u Korintu potpuno poricali stvarnost uskrsnuca, ра se ova a­luzija traba slitno tome i shvatiti. Odnoseci se prema uskrsnucu kao prema duhovnom iskustvu, ti su u~itelji narnjeravali da ga potpuno sru~ i uklone. Nije ni ~udo da nekima prevracaju vjeru, jer kr~anstvo bez uskrsnuca prestaje Ьiti tiva -..jera.

З. NeuniШve iz'tjesnosti {2,19). Za razliku od nesiguro nosti krivog utenja, kr!Canska је nauka postojana. Gr~ka ~estica mentoi {pak) isti~e sigurnost ovog dijela antiteze. U izri~aju cvrsti temelj Boij.' stoji, naglasak је na nepokoleЬijivom kara.k.teru Во!о jeg ~vrstog temelja, ~ak i unato~ takvim zastranjenjima kalcVi su krivi u~itelji.

Apostolu је bila osoЬito draga usporedba gradevine s kr!­canskom crkvom (usp. 1. Tim 3,15; 1. Kor 3,10-15; Ef 2,19-23), i u ovom se slutaju divno uklapala u Pavlovu namjeru da udahne Timoteju novu sigumost u kona~nu pobjedu Crkve. Temelj ovdje mote Ьiti crkva kao cjelina, ili efe§ca zajednica napose, ili Botja istina, ili poklad 'tjere. Cini se da se rije~ temelj ovdje odnosi na cijelu strukturu, i svrha јој је da pokЗZe kako је najvaZnije pitanje sigurnost zgrade kao cjeline, а ne nepostojanost i nesigumost ne­koliko izdvojenih "kamenova".

Opeenito se smatra da izri~aj pod ovim је pecatom ( sphra­gis, rije~ koju је Pavao upotrijeЬio јо§ na dva mjes.ta u zna~enju potvrde 'tjerodostojnosti, vidi Rim 4,11 ; 1. Kor 9,2) misli na drevo ni оЬi~ај da se na ku6e urezuju natpisi koji govore о njihovoj nao mjeni. Bog је stavio vlastiti pe~at na svoju Crkvu time ~to је stavio dva natpisa. White, pak, misli da је rije~ o.d'tjema pomije!anim metaforama i da је misaoni slђed s gradevine pre!ao na pe~at, koji је primio sva.k.i pojedini ~lan crkve. Prednost је tog tuma~enja da је Ьli!e uoЬitajenom zna~enju rije~i sphragis, ali kako 20. i 21.

137

lJ ТIMOTEJU 2,20 stih dalje razvijaju metaforu gradevine ili kuc~. ~iлј se da је prvo tuma~enje jpak vjerojatnije.

Prvi natpis p.otje~e iz Br 16,5. iz izvje~taja о pobunj Koraha i njegavih saveznilca, u kojoj Воg podsjeca narod na to da vrlo dobro zna razlikqvati izme<1u istinskog i patvorenog. Ova spoznaja о Воtјој nepogre!ivoj moei rasu<1ivanja trebala је ohrabrjti Timo­teja i sve ostale koji su bili zbunjenj i u nedoumici glede nedostoj· nih elemenata u crkvi. Ona tali:oder zabranjuje bilo kome da na sebe preuzme odgovornost prosu<1ivanja drugih. lako prvotna namjera ovog navoda nije da usmjeri pozornost na Botje predod· redenje, ne mote se reci da ova misao uopte njje prisutna, jer se Воtје znanje ne mofe odvojjtj od njegovih nakana. Pisac , me<1u­tim, teli рrђе svega iskazati da Bog pouzdano poznaje svoju pravu djecu.

Drugi natpis nije totan cjtat, iako је motda trebao izratava­ti ton teksta iz Br 16,26, koji је u istom kontekstu kao ј prvi stih. Bli.ti је, jpak, Iz 52,11, а LXX se sluti jstim glagolom kloniti se (aphistemi} kojj је upotrijeЬljen i ovdje. Вendel primjecuje da za­povjedni na~in neka se kloni zloce daje naslutiti silu tog izbjegava· nja i Ьlagoslovljenost onih kojj se klone. Verzjja Prihvaeenog teks· ta, "Кristovo ime", svakako nije izvorna,jer u svim grtkim i1.vor­nicima ј prђevodima stoji Gospodin. lmenovati ime G'>spodnje , za Izraelce је zna~ilo poistovjetiti se s njegovirn savezor~. i svi pravi lzraelcj feljeli su se ldonitj o~ga ~to је njemu bilo od\•ratno. Сiлј se da је osnovna misao ta da ljudi poput Нimeneja i Fileta, buducj da se nisu klonilj zloee • а ~to se jasno vidjelo iz njihove pogubne nauke • ne mogu Ьiti istinska Воtја djeca.

4. Stupnjevi tasti (2,20.21 ). Metafora sa zgradom koja predstavlja Crkvu ј temelj koji se spominje u prethodnom stihu vrlo su povezani. Ovdje, medutim, nije rђet о vanjskoj strukturj, nego о sadrtaju, posebno о raznovrsnim posudama; Pavao teli da­tj sliku razli~itih ljudj, nekih dobrih, drugih nevrijednih, kojj se mogu nati u kr§Canskoj Crkvi. Jezik је svakako pavlovski, kao ~to potvrduje usporedba s 1. Kor 3.,12 ј Rim 9 ,21, iako Scott, koj i to priznaje, ~atra ovaj tekst primjerom p~teva opona!anja pavlov­skog stila. Mnogo је jednostavnije obja~njenje da је jstovjetno ро· vezivanje mjsJi posljedica dje1ovanja istog uma.

Slijed mislj ne ide uvjjek onim smjerom kojim Ьismo otekj-

138

ll ТIMOTEJU 2,21 vali, jer Ьi u velikoj kuci ЬЦе potrebne оЬје vrste posuda - ј drve­ne, ј glinene - te se nj jedne ne Ьi smatrale bezvrjjednima. Misao se zapravo udaljuje od ilustracjje ј skrece na njezinu primjenu. Raz. li~ito!Cu posuda u kucj teli se upozoriti na razli~jtost u .Crkvj, ali se u primjeni patnja usredoto~uje na ljude, а posude se potpuno zaboravljaju. Stvamu suprotnost predstavljaju tasno i ne~asno, а misao se neprimjetno vratila na Himenejev ј Filetov slutaj (18. stih). Izraz casne doslovno se ponavlja u Rim 9,21.22, gdje se sup­rotan izraz necasne odredenjje propisuje "posudama gnjeva, do­zrelim za propast". Qtjto је jpak da ovdje opreka nije toliko silna, jer se ne pridodaje nikakav sJj~an opis. Buducj da ove rije~j ~ine uvod u osobne savjete Timoteju, mora se pretpostaviti da rijet ne­casne treba shvatjti relativno. Timotejev cilj mora Ьiti ostvarivanje najtasnije korisnosti, koja mote im~ti rаzШШе stupnjeve. U sre­dj~tu interesa је ~istoea svake posude, te se ~ini da је ovo bolje tu­matenje nego Bernardovo shvacanje da ilustracjja upucuje na pri· sutnost zlih ~lanova unutar Crkve.

21. Neodre<1en subjekt glagola cistiti se daje naslutiti da је slije­deca opomena namђenjena svim kr!Canima. Cin ti!Cenja mote se protuma~iti na dva na~ina. Ш se ~~enje odnosi na krive u~jtelje, posebno na Himeneja ј Fileta, ра rjje~i zna~e da Timotej treba protiv njih poduzeti o!tre mjere (Вernard) , ili rije~i oznatuju u­nut~asnje ti!Cenje (Scott). Potonja Ьi se misao prikladno nadove­zala na upozorenje od praznovjerja u 16. stihu. Medutim, glagol

ekkathairo se u gr~koj verzjji No\!og zavjeta upotreЬ!java ј о~ samo na jednom mjestu, а to u 1. Kor 5, 7, gdje spaja ideju ~i!Cenja pok­varenosti (kojaje predo~ena kvascem) s potrebom iskljutivanja o­sobe iz zajednice.

Casnu posudu opisuju tri njezine osobine. Prvo, .ona је ро· svecena, tj. odvojena za svete svrhe. Drugo, korisna је Gospodaru (euchrestos, јо~ jedna rђе~ kojom se drugdje sluti samQ Pavao). 1 Marko, i Onezim opШlju se istom tom rije~i kao korisni Aposto­lu (vidi 11. Tim 4,11 i Flm 11), а ipak је ovdje rjje~ о upotreЬlji­vosti kr!Canina za Кrista, koja је mnogo va!nija. 1 trece, ona је za svako dobro djelo. prikladna, §to u prvi plan stavlja spremnost za svako dobro djelo, а ne dobro djelo samo.

5. U~iteljev~ pona!anje (2,2-26). Ovaj izrav.an nalog Тi-

139

// ТIMOTEJU 2,23 moteju vrlo је povezan s optim na~elima izlozenim u 20 . .i 21 . sti­hu. Rije~i sadfze i opreku s izvr~vanjem dobrih djela, koje prije­vod а mlodenacldh Si! strastvenosti kloni dovoђno ne jstj~e- Mno.­go је to~niji RSV prijevod: "lzbjegavaj mladenatke pozude i tezi za pravedno~u ." Ne treba pretpastaviti da је Timotej vee pro~o doba k.ada su takvj savjeti nufni, jer је u usporedЬi s Pavlom јо§ uvijek Ьiо na stupnju kada su ga §tetni utjecaji mogli odvesti s pra­vog puta. Spjcq smatra da је Apostol ovdje mislio na strasti kao §to su nestrpljivost, ljubav prema raspravama ј novotarijama, am­Ьicija itd. U korist ovom shvacanju govore i suprotne vrline za ko­jima'valja tefiti: pravednost, vjera, ljubav, mir, od kojih su prve tri ve~ Ьile uklju~ene u naredbu u 1. Tim 6, 11. Neizostavni preduvjet svakog Кristovog sluzbenika, а zapravo i.svakog kr~anina,jest da tivi u miru sa svima koji ... prizivlju Gospodina, iako se taj zahtjev precesto zanemaruje. Tajna је iznesena u rije~ima iz cista srca (usp. 1 Tim l,S),jer nema mira bez tistoce .

23. Apostol ponovno upozorava na lude raspre. UpotreЬljava is­ti glagol (paraiteomai) kao i u 1. Tim 4,7, gdje AV prijevod glasi "odЬijaj", kao - uostalom. i ovdje. U vezi s ovim ludim i neobuz­danim (11paideutos, "b.esmislen") rasprama zahtijeva se ne§to vi§e

od pukog izbjegavanja. Timotej mora znati da te rasprave radaju svadama, i jedini razuman stav kojj se mote zauzetj jest njihovo odЬijanje. Rije~ prevedena kao svade (mache) upotrijeЬljenaje ј u Titu 3,9, gdje se odnosi na zakonske sukobe (usp. tuma~enje uz taj stih).

24. lako је svaki kr~anin pozvan da bude sluga Gospodnji, ovd­je је izraz upotrijeЬljen u ograni~enom zna~enju. Svatko tko se poput Timoteja mora brinuti za zajednicu vjernika ima posebno pravo na ovaj naziv, ра bd zЬog toga mora isklju~iti svaku vrstu sval!e. Motda .su na Pavlovu misao utjecale pjesme о sluzi iz lzaije, jer ako se Кrist nije svadao, ј njegovi su sljedbenici dutni odustati od prepiranja. 1 opet se negativnim osobinama suprotstavђaju po­zitivne vrline u imperativnom obliku. Prva rije~. njelfl!l, (epios), izratava optenitu vrlinu dobrostivosti koja se mora isk.azivati pre­mz svima, dok tre~a rije~. podnositi (anexikiJkos) , ozna~uje stav strp~ivog podno§enja onih koji se suprotstavljaju. Druga је osoЬi-

140

Il TJMOTEJU 2,26 na, sposoban poucavati. vet biJa spomenuta u ok.viru vrlina koje se trate od biskupa(l. Tim 3,2).

2S. Pravilno pona!anje prema protivnicima neoЬi~no је vatno za sve koji zauzimaju odgovorne krШnske polotaje, а svrha Apos­tolova naloga za iskazivanjem blllgos.ti ima k.ao cilj predobivanje tih protivnika, а ne suprotstavljanje njima. Rijec preodgajati moze. se shvatiti u smislu "ispravljati" (RV, RSV),jer је rijec o.odrede­nim protivnicima, no moZda је rije~ paideuo upotrijebђena kao suprotnost rije~i apaideutos (lude i. neobuzdane) iz 23. stiha. Simpson је razumije u smislu "indoktrinacije istinorn, umjest(,) razotkrivanja zaЬiude". Nije sasvim sigurno jesu li protivnici оај­Ьођi prijevod, jer se taj izraz mote prevesti i rije~ima "oni kaji su izlozeni neprijateljskom djelovanju'' (Вernard). 8ez obzira na to koje је tuma~enje ispravno, jasno је da је r~ec о krivim u~itelji­ma, koji se spominju i na drugim mjestima u pastoralnim poslani­cama. Kristov se slutЬenik mora truditi da ih dovede, ako је mo­guce, do ob"flcenja, iako Apostol ovdje daje naslutjti da је oЬrate­nje dar od Воgа. Da Ьi se spoznala istinll kad је um v~ uhvaten u zamku zaЬlude, potrebno је da dode do promjene urna (meta­noia). lsti taj izraz za spoznaju istine upotrijeЬljen је. u 1. Tim 2.,4, gdje ozna~uje da је to Воfја nakana za sve ljude.

26. Vrlo Zivopisnirn r~e~ima oslikano је vracanje davolovih za­tocenik.a na pravi put. Da тюпоvпо budu trijezni ( aiumepho) do­slovno zna~i "da se povrate trijeznosti" (RV mg), !to podrazumi­jeva da su sile :t.la te ђude v~ na neki nacin izvarale i nasamarile. 1 davao radi tako da "otupi savjest, smuti osjetila i umrtvi volju" (Нorton), §to se dogaila i prilikom trovanja. Do mijeЬnja metafo­ra dolazi kada se uvede element daюlowz zamJџz (u v.ezi sa sli~nim natinom upotrebe doticnog izri~aja vidi L Tim '3,7 i usp. 1 . .Тim 6,9). Sotona је prikazan u dvije Щоgе. Onje i trova~. i opcinitelj ljudskih umova. Drugi tivopi!lli gli&ol Ztlglt.O. ( drti roЬljem). zna~i " uhvatiti zive", а drugdje u gr~koj verzgi Novog zavjeta upotrijeb­ljen је samo u Lk S,lO, gdje .se pojavljUje u lsu!IOvom obeeanju Petru da ~е loviti ljude.

Mnogo se raspravljalo о dvjema gr~kim zamjenicama u zak­lju~nom dijelu re~enice. То su koji (flШJtou) isvoje volje (eis to

141

1/ TIMOTEJU 3,1 ekeinou thelema), а predloiena su tri tuma~enja:

1. ОЬје zamjenjce odnose se na davla (kao ј u А V ј RSV pr~evodu, gdje sc izmedu njih ne pravi nikakva razlika). Ovo shva­tanje ima podr§ku kasnijih gr~kih jezi~nih konstrukcija, u kojima se ~esto zanemarivala razlika izmedu osobne zamjenice autos ј ро· kaz.ne zamjenice ekeinos (vidi Easton). То objamjenje svakako da­je tekstu dobar smisao i izvrsno. se uklapa u okolnostL

2. Prema RV prijevodu autou se odnosi na prethodne ri-je~i iz 24, а ekeinou iz 25. stiha, ра sarn prijevod glasi: "buduci da ih је zaroЬio Gospodinov sluga prema Воfјој volji." Lock se priklanja ovom tuma~enju iz slijedecih razloga: ono dovoljno jako isti~e glagol zagreo ("uhvatitj five"), povezuje "ро njegovoj volji" sa ··spoznanj~ istine" (25. stih) te cijeli ulomak zavr§ava rije~i­ma koje iua!avaju nadu. Cini se da se ovi razlozi ne odnose jsklju­~ivo na ovo turna~enje, zato ~to i sotona hvata ljude five; tzv. us­poredba mote se takoder protuma~iti i kontrastom, а mogucnost Ьђеgа iz 4avolove zamke nakon odredenog razdoЬlja pokornosti zacijelo sacbli i element nade.

З. Мафnа RV prijevoda biljefi srednje stanovШe, pre-ma kojem ove rije~i glase: .. Sotona prema Bofjoj volji" , а prikla­njaju mu se Вernard i Scott. Medutim, ono podlijefe kritici na.os· novi svoje gramati~ke zaku~astosti, jer podrazumijev~ da se ekei­nou odnosi na glavni re~eni~ni subjelёt: Medutim, tt:ma~enje ima velilcu prednost zato Мо razlikuje pokazne od osobn,lt zamjenica, а s pravom se moie tvrditi da је ta razlika vjerojatno bila namjer­na. Ono takoder izЬjegava t~otu koju sadrfi drugo tuma~enje, а koja len u poimanju. da Воg osvaja 4avolove zaroЬljenike , te da oni na.neki na~in jednostavno zamjenjuju jednu zamku drugom .

Vl. PREDVIDANJE POSUEDNJIН VREMENA (3,1-9)

Apostol sada usrnjerava pafnju na buducnost i opisuje vrije­me о}Юеg moralnog pada. Cini se da postoji sasvim odredena veza izme4u hereze koja se spominje u posljednj.em poglavlju i drugdje u putoralnim poslanicama, i strahovite iskvarenosti druitva, koja је ovdje tako fivopisno ocrtana.

1. U pos/jednjim danima uobl~ajen је novozavjetni izraz koji

142

1/ TIMOTEJU 3,2-5 oznaёuje razdoЬlje koje neposredno prethodi dovrktku sada~njeg vremean. Prema Apostolovu poimanju , ova buducnost nije nepo-. vezana s njegovim vremenom, ~to se vidi ро tome ~to od 6. stiha nadalje Pavao upotreЬljava sadamje vrijeme, а ne buduce. Zato tvrdnju nastat се te!ka (chalegos, (stra~na") vremena ne valja prj tuma~enju ograni~iti na eshatolo§ka zblvanja . Naredni opis ima zapravo tako opeenitu primjenu da se koristio kao osuda mnogih razdoЬlja moralne jsJ<varenosti tijekom povjjesti Crkve.

2-S. Cini se da је ovaj popjs \~n nekog promiЩenog redosljje­da, koji је obl~no blo obiljefje etj~kih popjsa kojima su se sluiili gr~ki moralistj • 2 1 . Spicq, s druge strane, jsti~e da popisi poroka u pastoraJnjm poslanicama pokazuju mnoge slitnostj sa fidovskim opisima te da su osoblto Ьliskj Filonovim popisima, dok Lock drij da se popisj koje imamo vjerojatno temelje na nekim ranijim apokalipblkim tekstovima. Postoje mnoge s}j~nosti izmedu ovog popisa te poroka spomenutih u Rim 1, а jedina је razlika u tome ~to u onom Pavao opjsuje tada~nji poganskj svijet , а ovdje razmat­ra buduce prilike.

Prva dva poroka, sebe/jupci (philantoi) i srebroljupci (philar guroi) predstavljaju klju~ ostatka popisa. Asonanca gr~kog teksta dobro је o~uvana u RV prjjevodu: "ljuЬitelji sebe,ljublteljj novca". Moralna iskvarenost proistjete iz ljubavi koja је krivo us­mje~ena . Kada se ljubav usmjeri u prvom redu na sarnog sebe i ma­terijalni probltak, to un~tava sve moralne vrijednosti i rada poro­ke koji su obuhvaeeni narednim popjsom. Zanimljivo је da popjs zavr~ava sli~nim parom rije~j koje su slofenice od rjje~j philo, ј to su ljublte/ji uiitka vi!e nego /jubltelji Boga (4. stih). lzraz "а ne" ("prije nego") ljublrelji Boga to~nije izrafava smisao gr~kog izvor­nika te podrazumjjeva, za razliku od AV prijevoda, da је zadovolj­stvo predstavljalo zamjenu za Воgа . U osnovi је materijalizam sup­

rostavljen pobofnosti, §to na kraju nufno zavr!ava u bezbofnostj. Postoji o~ita veza izmet!u preuzetnika ј oholica (2. stih).

Prva rije~. alazon, prema Simpsonu, pod.razumijeva "hvastanje", а druga, hyperphanos, kada se upotreЬljava u pogrdnom smjslu, sa­drzi pojam uznositostj ili bahatosti. Rjje~ prevedenu s hulite/ji bo­lje Ы bilo prevestj sa "psova~i" (kao u RSV), zato §to su rufne ri­je~i upucene bliZnji.n\a, а ne Bogu. Posljednja trj poroka iz 2. stiha

143

11 TIMOTEJU 3,6. 7. izrav11e su sup~otnosti odredenih krscanskih vrlina ( u grtkom jezi­ku svi imaju negativan predznak), а koji snal.no izra.zavaju pojam sve vece moralne iskvarenosti. lsti taj obrat predznaka moralnih vrђednosti moze se vidjeti i u pet od sest poroka spomenutih u З. stihu, ajedina rijec .bez negativnog prefiksaje rijec klevetnici {dia­boloi). Nepomirljivci ne izratava dovoljno sнa.zno znacenje rijeci aspandos kao motda RV prijevod "neumoljivci", jer upucuje na neprqateljstvo koje ne zna za kraj . Neobuzdanici izrazava suprot­nost samosavladavanju, goropadnici (anemeroi) antitezu "pito­mim" i1i "uglai1enim", dok је rijec prevedena .kao neljuЬitelji dob­ra ( aphilagathoi) stvarno opis onih koji mrze dobro.

Rijeci izdajice, brzoplet"ici bilo Ьi bolje prevesti s "varljiv­ci" i "nepromШjenici". S potonjom rijeci vrlo је povezana nared­na, naduti, (tetuphomenoi), koja upucuje na neopravdanu uobra­zenost.

U petom stihu Apostol se podrobnije bavi reHgioznim sta­njem. Religqa se ne porice potpuno, ali је od nje ostala sarno prazna ljuska. Postoji vanjsko оЬ/iсје (morphosis, obris, privid), ali nema snage. Nije rijec jednostavno о organiziranoj religqi koja је prestala funkcionirati, nego о religiji svrha koje niti nije da funkcionira. Njezine prista~ su se odrekli njezine snage, ~to upu­cuje na pozitivno odЬijanje njezine djelotvorne sile. Oni ne shva­caju Evandelje obnavljajucom silom. Jasno је da se od onih koji su moralno propali te~o moze ocekivati da iskatu vi~ poboznosti nego ~to se moze najpovrsnijim fraziranjem te da se zatirn zakriju velom casti i ugleda.

lako се ovakvo stanje stvari doseci vrhunac tek u buducnos­ti, Pavao Tirnoteja ipak vec sada upozorava: njih se kloni! То oci­to znaci da mora dobro paziti i razlucivati da u clanstvo crkve ne Ьi prirnio takve lj~de. RV prenosi znacenje grcke rijeci kai ume­cuci rqec "Takoi1er" ("njih se takoder kloni"), pri cemu se nalog odnosi ioa one koji su spomenuti u 2,23.

6.7. Iste utjecaje vidimo u djelima nekih ljudi koji su iskorШava­li lakovjerne tene, ~to se vidi ро uvodnim rijecirna Od njih su oni (tj. od onih koji su spomenuti u 5. stihu). 1 Maffatt , i Easton pre­vode glagol enduno (uvlaciti se) s "u~uljati se", sto podrazumijeva prijevaru. Ovaj је glagol u tom smislu upotrijeЬljen samo ovdje.

144

11 Т/МОТЕЈU 3,8 Ocito su krivi ucitelji, nakon ~to Ьi izaЬrali slaЬije tene, tako sil­no utjecali na njih da su tene izguЬile vlastitu sloЬodu razmЩja­nja te su se mogle nazvati zaroЬ/jenicama (ista rijec koja se upot­rebljava i za ratne zaroЬijenike) . Izrazom ienice vjerojatno se zeli uputiti na njihovu slabost (RSV; " slabe zene"). Soott smatra mo­gucim da је tirn tenama nedostajalo moralne cvrstine, а ne razu­ma, ali kontekst ne naYOdi na pornisao da su bile izvanredno inte­ligentne. Те su tene bile мtovarene grijesima u tom smislu da im је savjest bila opterecena. Glagol soreuo doslovno znaci natrpati, te na slikovit nacin prikazuje gomilanje grijeha, koje је postalo ta­ko nepodn~ljivo da se ljudi koji su njirne optereceni hvataju sva­kog ponui1enog rje~nja. Posljednji izraz 6. stih.a najЬolje је pre­vesti kao "no~nje razoovrsnim strastima" (RSV).

Ove tene ocito tude sluS1ti savjete drugih ljudi (uvijek uce), ali su im umovi postali tako prevrtђivi i zbrkani da nisu sposobne doci do spfлnaje istine (usp. 1. Tun 2,4). One ~ trate senzacio­nalisticke informacije nego pravo znanje, ра su stoga lak plijen nazovi kr~c.nskim uciteђirna .

Х. Prirnjere takvih ucitelja nalazimo u Janesu i Jabresu, dvojici t"araonovih carobnjaka koji su se suprotstavili Mojsiju. ~to se te­melji na djelu koje је vjerojatno kru!ilo pod njihovim imenima i na koje se osvrte Origen. lako se njihova irnena ne spominju u BiЬliji, oni se ipak spominju u Jonatanovu Targumu u Izl 7,11 te u raznim ranokr~anskim knjitevnim djelima (Sto se tice pojedi-. nosti, usp. Lock i Dibelius). Nema sumnje da је Tirnotej dobro poznavao tu legendu i da је i sam mogao iz aluzije izvuci zaklju­cak za sebe. "Каkо i egipatski carobnjaci, i krivi ucitelji neurnit­no srђaju u propast, te poput njih i postupaju iz zlih motiva" (Scott); nеЮ smatraju da rgec tako podrazumђeva da su se i krivi uciteђi bavili caroЬnja!tvom, ali ne treba iz rijeci citati vi!e nego ~to u njoj pi~. Sli~nost se sastoji prije u tome da .su se i jedni i drugi suprotstavlja1i istini. Uu sve to, оо tto Plummer to~no za­paza, "veza izmei1u hereze i praznovjerja vrlo је stvarna i jaka'\ а ocita је i u danamje vrijeme, kao !to је bila i u prollim vremeni­ma. Valja zamijetiti da i uz istinu i uz vjeru_ stoji odrei1eni clan, ра su zato оЬа pojma upotrijeЬijena u oЬjektivnom smislu.

Рој ат iskvarenosti uma susretemo i u 1. Tim 6,5, gdje se on

145

П ТIMOTEJU 3,9 јо~ izrazitije pojavljuje kao obiljezje ljudi koji zive bez istine. Ne za~uduje ~to se opisuju kao nepraku!ani (adokimoi), jer kad dodu do ispita vjere, nemaju nikakve nade da се doblti prolaznu ocjenu .

9 . lsti glago l za napredovanje (prokopto) upotrijeЬljen је i u 2,16 za sve vecu bezboznost krivih u~itelja , te u 3,13 za njihovu sve vecu izopa~enost. Ovdje је, medutim , glagol upotrijeЬljen u kontekstu uvjerenja upucena Timoteju da је njihov privjdan usp­jeh strogo ograni~en , jer се njihova prava narav postati oCita (ri­je~ ocit, e/Щelos је ја~ј oblik rije~j. zna~enje koje је " sasvim vjd. ljiv" ). Cini se da ovaj stih ima korjjene u pretpostavcj da se prjje· vara na kraju uvijek otkrjje.

Vll. DALJNJI POTICAJI ТIMOTEJU (3,10-17)

а) Opomena iz povijestj (3,10-12)

Naglaknj oЬlik zamjenice ti upucuje na izrazjtu opreku iz. medu Timoteja ј krivih u~itelja. Posebna svrha povjjesne aluzjje koja slijedi jest da ohrabri Apostolovog prili~no boja!ljjvog zam­jenika. А ti si ро!ао za mnom ne prenosi to~an smjsao, koji glasi: " slijedi kao primjer" . .Isti је glagol upotrjjeЬljen u l..ukinom pred­govoru u smislu "ispitati" (lk 1 ,3). Ne mora se. stoga, nuzno pretpostaviti da је Timotej Ьiо o~evidac Pavlovih r<..nij ih patnjj koje је pretrpio kao misjonar. kako smatra Easton- koj i zatim o­vo navodi kao anakronizam zato ~to se Timotej ne spomjnje u Djelima sve do vremena poslije ovih prvih progonstava.

Apostol ne uzima svoj primjer ј ne navodj devet zna~ajkj ra­di osobnog uzdizanja , nego radi ohrabrenja Tjmoteju. Pavlov је Zi­vot pruzao oЬilje dokaza о Bozjoj vjernost j. Zna~ajno је da se prvo spominje pou~avanje , zato ~to u pastoralnim poslanjcama o­no zauzima naj istakнutjje mjesto . Timotej је imao prilik.e slusatj Pavlova izlaganja mnogo puta. Nauka mora ipak bttj povezana sa Zivotom, ра stoga slijedecih sest vrlina naglasava prakti~nost A­wstolova utjecaja на Timoteja.

Rije~ prevedena kao ponasanje (agoge) ozna~uje орее vla­danje koje nајЫШ suradnici ј prijatelji neizostavno poznaju do tan~ina. S ovim је povezan Apostolov naum (protl1esis) ili "najvc·

146

11 Т/МОТЕЈU 3,11 ci tivotni cilj", koji Easto n prevodi kao .. evrsta rijeSenost" . rjera, strpljivost, /jubav ; pos_tojanotl osnovne su krl6anske vтline koje

· Pavao ~esto spominje, а koje је sve (osim " strpljivosti") vec propi­sao Timoteju kao ne!to ~emu treba tetiti (1. Tim 6,11 ). Posljed­nja r~e~ . postojanost (hypomon~) • . ozna~uje osoblnu odvatnosti u nepovoljnim uvjetima. Ukoliko bi netko pomislio di Apostolu manjka skromnosti kad govori о svojstvenim kr~anskim vrlina· ma, valjalo bi se prisjetiti da tovjek kojije svoju tivotnu trku vet gotovo istrtao mote iz vlastitog iskustva crpsti pouke koje се Ыti korisne mladim natjecateljima, а sve bez i najmanjeg nagovjeltaja sebitnosti.

11 . Pavao se poziva na dogadaje u Antiohiji, Ikoniji i Listri, а ne na svjete primjere trpljenja ponukar:' Timotejevim jasnim prisjeta­njem onih dogac1aja koji su se zbili dok је on јо! kao mladic tivio u Listri. Apostolovo drtanje u tim teikirn trenucima moglo је os­taviti duЬok dojam na njegovo pameenje, а motda је bUo i eim­Ьenik koji је najvik utjecao na to da Timotej postane toliko privr· t en Apostolu. U svakom slutaju, sasvim је 'prirodno da se ostaijeli tovjek u zatvoru sjeti toga nekadaJnjeg susreta. Apostol ne upe­zorava samo na svoju postojanost nego i na Gospodinova izbavlje­nja. Motda је ovo aluzija na rђeti Psalma 34,1 8 ( .. Jahve ih izЬav­ђa iz svih tjeskoba" ).

12. Nakon !to је posjetio mjesta nabrojena u 11 . stihu, Djela 14,22 biljete da је Apostol opomenuo vjernike "da nат је kroz mnoge nevolje uci .u kriJjevstvo Воtје ." Cini se da se logiekim sli·. jedom misli u Apostolow .umu mote protumaeiti einjenica da sa­da ovdje spominje patnje oruh "koji hoee f.ivjeti роЬо!nо u Isusu

Кristu". Gospodinovo је ufenje bilo ja.sno u pogledu toga da isk· reni kntani moraju oeekivati progonstvo. lzrifaj и Jsusu Kristu znaei mnogo vile od jednostavno "krttanski" (Easton), zato lto istite mistitno podrueje u kojem se pro2ivljava krl6anski f.ivot i zato !to је vтlo blizak smislu u-kojernje dvaj izraz upotrђebljen u ranijim Pavlovim poslanicama.

147

11 TIMOTEJU З, Ј З

Ь) Poticaj na postojanost (3,13-17)

13. U ovom se stihu navodi suprotnost onima koji t ele tivjeti pobotnim tivotom. Prorite se da ~е m~ zla sve vi!e rasti , а upot· rijeЫjen је isti glago1 (pюkopto) koji је upotrijeЬljen u 9. stihu (Q. V). G1avna misao је pomalo ironitna: "napredovati prema go· rem". Nakon !to su pred sеЬе postavili najgori mogu~i cilj, prema njemu 6е brzo napredovati sluu~i se zavoc1enjem, ali ~е na putu postatj plijenorri .v1astjtih metoda. ltijet prevedena s vra~ari (goe­tes) vађа shvatiti u smjslu "varaljce". ltijee "vraeari" ovdje је u· potrgeЬljena vjerojatno zЬog utjecaja ranije aluzije na egipatske earobnjake (8. stih).

14. Me4utim, suoeen s takvom borbenom zaЬludom, kr~anski voc1a mora nepoko1ebYivo stajatj pri onome !to zna о istini, poput stijene koja odo1ijeva sve ve~oj testinj valova. On mora ostati и o­nome u eemu је pou~en ј eemu је dao vjeru (RSV " tvrsto UZ·

*rovao"). Za razliku od krivih utjte1ja kojj se stalno upiru nap­redovati prema neeem novom, Timotej mot e Ьitj zadovo1jan О· ni"':'l lto је v~ primio. ·Dva su razloga za povjerenje u or1o !to је primio tradicgom. То se povjerenje stjete na teme1ju vlastitog ро· znavanja uiШelja tradjcije i poznavanja Pisarna. Кarakter ueite1ja vjerno odra!ava karakter ueenja, i budu~i da је Timotej dobro poznavao eestitost ne sarno apostola Pav1a nego ј svoje majke i bakt i drugih koji su mu pomogli da do4e do spoznaje k.r~anske ist4te, оо mote Ьiti miran i siguran da nije. zaveden.

15. U ovom stihu nailazimo na neoЬitan izritaj koji se odnosi na Sveta pisma, hiera.grammata, "posve~enj spisi" (RV), ј sasvim prirodno name~e se pitanje zuto је upotrjjebljen Ьа~ taj izraz. Scott navod.j tri mogu~a odgovora: 1. Motda је upotrjjeЫjen u struenom.znaeenju sa svrhom da skrene pa!nju na naein kako је Timotej naueio tjtati, stoga su znatajne rjjetj od malena. 2. Mot­da se naglaЬva svetost Timotejeva utenja kao suprotnost svakoja­koj sumnjivoj literaturi kojom su se slutili krjvi ueiteljj, З . Motda је upotrjjeЬljen naziv Sveta pisma da Ьi se upozorilo na to da su tu ukljutena ј druga djela, kao !to su apokaliptitke , ра tak i k.r~-

148

ll TIМOTEJU 3,16 ~anske, knjige. DiЬelius, me4utim, naYOdi mnoge primjere iz dje­la ranЉ ptsaca, gdje .se ovaj izraz odnosio·na Sveto pismo, i.to.ooi· to Ьеz ikakva posebna zna~enja. S pravom se, me4utim, rnote pretpostaviti da је Apostol iz nelcog poteboog razloga upotrijebio. ovdje bu ovaj izraz, а ne mnogo te~i i uobleajeniji izraz iz llijede­Щstiha.

Sila Svetog pisma upravljena је prema ostvuivanju poseb­nog cilja u~initi te mudnm tebl па $p(Unlje, ili, prema RSV prge­vodu, "uputiti te k. spasenjeu". Potonji izraz, eu soterion, eesto se susrete u ranijim Pavlovim poslaoicama, а pripisivanje pojma tak­ve vrijednosti Starom zavjetu toUlco је izvomo pav1ovsko da Schlatter smatra nemogutim da Ьi itko drugi о njemu govorio tak­vim rge~ima (usp. Spicq). Pavlovsko је i shv~anje da se spa~enje .privl~uje jedino ро vjen .и Kristu Jsusu. Pulco ~itanje Pisma ne mote priЬaviti spa~enje ako nije prisutna vjera, vjera potpuno us· redotoeena na Кrista. Oeit primjer ЬШ su nevjerni Zidovi.

16. Prj tumaeenju ovog stiha javljaju se dva problema. Prvo, !to totno zna~i izrazgrapht (Pismo)7 Drugo, treba li se theopneusros. smatrati predikatom Sve PiJmo, Ьo,oduho, Ш op~im pridjevom "Sve Вogom nadhanuto .Pismo је lcorisno" (RV)! Ptvi se prob1em ne mote pravilno rije§iti dolc se ne sredi prvo pitanje, iako se u ne­lcim vidovima ova dva proЬ1ema ne mogu odvojiti jedan od dru· gog. Rijee graphe mou zna~iti bilo lcalcav spis, ali se_ izraz u No­vom zavjetu jednoliko upotreb1java za Pismo (tj. Stari zavjet), !to takvo tuma~enje namete i ovdje. No, podrazumijeva li to Pismo u cjelinj, ili odvojene odje1jlce iz Pisrna? Potonje је .z.naeenje. u slda­du s o~enitim na~iвom upotreЬe ove irnenice u jednini, 1е ga u ovom odje1jku valja pomno razmotritj. Ра ipak,.odlueujuti eimbe­nilc mora biti zna~enje rije~i ptua, sve (RV "svakalco"). Вernard se odlutno priklanja izrazu. "sv.alcako''. а tu svoju odluku teme1ji na odsutnosti tlana, no Simpson uputuje na istovjetne primjer~ gdje је rije~ pas upotrijeЬljena u polutehni~kom izrifaju i gdjeje. iskljueeno zщtenje "svako", npr. Dj 2,36, gdje је ocito da znaee-. nje mora Ьiti "sav dom Izrae1ov" (vidii ·Ef 2,21; 3,15; Kol 4,12). Mote biti i to da u svim ovim iznimkama rije~ pas uputuje na par­titivni aspekt odre4enog izraza, te, ako је to tako, ovaj izraz treba shvatiti u znatenju Pisma.

149

11 TIMOTEJU З, 17 Drugi se proЬlem ne mofe rђe!iti iskljutjvo na temelju raz­

matranja gramatitkih. elemenata .. Bilo Ьi prirodnjje da prjdjev, ako vdi atriЬutivnu funkciju, prethodi irnenici, tj . "Sve nadahnuto pismo", ali ni obra~no . nije nemogu~e. Okolnosti $1.1 presudne. Simpюn dr!i da pridjevsko turnatenje "predstavlja zanim1jiv primjerak antiklimaksa". Te!ko је shv.atiti zuto Ьi Aposto1 trebao uvjeravati Timoteja da su nadahnuta pisma korisna. S druge stra­ne, nije Ьа! razumljivo zuto Ьi Timoteja u ovom trenutku treba1o uvjeravati u nadahnu~e Pisma. Нernardovo turnatenje glasi: "Sveti Pavao 1eli Timoteju istaknuti korisnost Starog zavjeta, а ne na­dahnu~e u koje је uvjeren od svoje mladosti." Kai (" i") rijetj (pri­je) korimo u AV prjjevodu svakako је logitniji prijevod. Bernard opravdava upotrebu veznika kai u smislu !tovi!e i to na temelju 1. Tim 4-,5. gdje је rijet upotrijeЬljena u slitnom smislu, ali se Simp­son pozjva na isti stih koji ро njemu govori u prilog oЬitne vez­njtke slutbe rjjetj kai. Cini se da u tome Simpson ima pravo. 1-ako ne iskljutujemo mogu~nost druktijeg tumat enja, ipak је gra­rnatitki i sintaktitki primjereniji slђede~i prijevod: "Sve је pismo Вogom nadahnuta ј korisno ... " (RSV). Stoga ovo nije obavijest Timoteju о nadahnu~u Pisma - jer је to bila doktrina koju su !i­dovi oЬitno priznavali - nego podsjetnik da se njihova korisnost teme1ji na tinjenici da su nadahnuta.

Pavao zatim navodj tetiri podru~a u kojima se ta korisnost rnofe zapazitj. Prva dva odnose se na nauku, а druga dva na prak­su. Korisno је za pouёavanje odnosj зе na pozitivno ut enje, dok uvjeravanje predstavlja negativan vid. Na etitkoj razini Pisma pru-1aju. ј popravljanje i odgajanje (rijet paideia Ьi se bolje prevela s " vjef b:mje" kao u RSV prijevodu) ; ponovno su nagla!eni kako ne­gativan, tako i pozjtivan element. Judaizam је priznavao sve ove natine upotrebe Pisrna, а ktajnja !idovska etika nastala је zahva­ljuju~j utemeljenostj na Starom zavjetu. Budu~j da su kt!~ani pre­uzeli ista Pisma, i za njih vrijedi ista korisnost. Mec1utim, svaki od navedenih natina upotrebe Pjsrna njima је postao razumljiviji kad su Кristov 1ivot ј utenje razjasnili starozavjetno 'utenje.

17. Ova korisnost Pisma ima sasvim jasan i odree!en cilj. Stih za­potinje Z!ivisnom retenicom koju uvodi rijet hina, !ta znati svrha ili rezultat .. Кristov slutЬenik ima u rucj Вogom dano oruc1e kao

150

1 ~·

/1 TIMOTEJU 4,2 savr!enu pomoc u njegovu poslu. Rijet arti~s (vntan,_ RV ."po.t­pun") oslikava tovjeka koji је savr!eno prilagot!en IZvrbvщ_u svog zadatka, dok srodan glagol exertizo (Ьiti podoban) ~aVIJa dodatni naglasak na istu misao. RSV prijevod dobro prevodt pos-1jedф izraz "opremljen za svako dobro djelo." U vezj ·s ovakvom upotrebom pojma " dobra djela" usp. 2,21.

Cini se da se izraz ёovjek Boiji odnosi sasvim odree!eno na kr~anske ut itelje , а ne na kt~ane o~enito (usp. 1 Tim 6,11). Covjek Во1јi stoji jspred sviћ drugih ljudi Bi~lije" (Spic~. Upot­reba ovog naziva motda uputuje na djelovanJe proroka, 1 to z~_to ~to se u Starom zavjetu nazjv upotreЬljavao upravo za ПJih .

VПI. PAVLOVA OPROSTAJNA PORUКA (4,1-18)

а) Zamno zaklinjanje (4,1-5)

1. Aposto1 је ve~ Ьiо upotrjjeЬio svetani glagol diamorturomai (zaklinjati), kojim stih potinje , kada је u 1. Tim 5,21 nalotio Ti­moteju da bude nepristran pri rjeb vanju crkvenih pitanja, а prise­zanje је u ovom stih zaodjenuto u gotovo iste izraze, osim !to se ovdje ne spominju " izabrani an<leli", kao u prethodnom slutaju . Ozbiljnost ovog naloga јо! vj!e upada u otj ako se ima na umu da је to savjet ~to ga stari ratnik na rastanku daje svom mlae!em ј pri­lit rio plahom zamjeniku. Мnogo Ьi se izgubilo od znatenja ј uzvi­§enosti rijeti da је ovo tek poku!aj da se izrazi ono §to је stvarni Pavao mogao reti stvarnom Timoteju . Potpuno је primjereno Pav-1ovim zakljutnim uputama pozivanJe na Кrista k.ao onoga koji се suditi iive i mrtve, !\о је do tada ve~ mot da postala "ustaljena formula vjerovanja koja se izgovarala prilikom kr!tenja" (Lock). RazmШjaju~i о svr~etku svog tjvota, Pavao ne mofe izbje~i pomi­sao na sud. On је ve~ ranije naglUзvao misao о sudu (usp. Dj 17,31 ; Rim 2,16; 1 Kor 4,5).

1 pojavak i kraljevstvo јо! se uvijek smatraju budu~no~u. ali oni za kr~ane predstav1jaju tako sigumu nadu da se u njih mou i zaklinjati! Pomjsao na ta buduta Ьluenstva ne mofe а da ne po­takne Timoteja na iskazivanje ve~e smionosti.

2. Pet naloga upu~enih Timoteju u ovom stihu mogu se odno-

151

/1 ТIMOTEJU 4.2

siti i. na _sve Кristove sluzbeлike. Propovijedaj Rijec . ovaj. glagol, kao 1 sv1 glagoli upotrijeЬljeni u narednim.imperaHvirna, лalazi se u gr~kom izvorniku u aoristu, ~to tirn poticajirna daje dodatni tол ozbiljnosti i. turnosti. Apostol gleda Timoteja kao ~ovjeka za ko­jeg је nastupjo odlu~an ~as da se zdu~лo opredjjeli za pozitivno djelovanje. Mora propovjjedatj rjje~ na kojoj је othranjen. Up~an budi, Ьi/Q to zgodno ili nezgodno; glagol ephistemi zna~j "Ьit i spreman, Ьitj p.rj ruci", iz ~ega proizlazi da .ovaj s.tih zna~j kako Кrjstov slutbenik. mora uvijek Ьitj u sluzЬi. On mora .iskorjstiti svaku prШku da kome posluzi, ~inila se prilika pogodnom za to Ш ne. Easton to parafrazira ovako: "lzvr~avaj svoj zadatak, bez obzi­ra na _to hoce li te ljudj slu~tj Ш ne", no time kao da је djelovaлje ograru~eno ла propovijedanje , dok se gornja uputa vjerojatno od­nosj na sve Timotejeve zadatke. Uvjeravaj; Pavao ј Timoteju , ј Tj­tu strogo лalate da uvjeravaju (elencho) (usp. 1. Tim 5,20 ;-Tit 1,13; 2,15), ј njjedan Кristov sluzbenik ne smije izbjegavati svoju odgovomost za to. Кr~anska discipliлa је u na~ vrijeme opeenjto tako labava da је moralni status mnogih zajednjca uvelike oslaЬio. Prijeti; ova rije~ (epitimao), koja је vrlo srodлa s prethodnom, u Novom zavjetu ima zna~enje prijekora. Zapovijedaj, parakllleo, mote zna~iti ili "poti~i", ili "ohrabruj", i оЬа zna~eлja opjsuju razli~jte vjdove propovjednikova rada, ali ako se uzme da је ova duzлost zajedno s prethodnim dvjema "upucena razumu, savjestj i vођј" (Scott), onda је prvo zna~enje vjerojatnjje (kao u RV ј RSV).

Svj se ti ~perativi moraju ispunjavati sa svom strpljivoscu i poukom. Prva oznaka upucuje na na~in. а druga na metodu ko­jom Ьi se Tirnotej pri tom trebao poslutitj. Makrothumie (strplji­vost, podno~eлje , postojanost) omiljenj је Pavlov izraz koji se о­Ьi~ло odnosi na Вozju postojanost. U Ко! 1,11 , kao i ovdje, izraz је upotr~eЬijen u odлosu prema kr~anskoj postojanosti u teiOcirn okolnostima. Kr~cansko uvjeravanje bez krijeposti ј postojanosti ~esto је ~ovodilo do nesmiljenog, krti~ki nastrojenog stava, kojj је osoЬito ~tetan za Кristovu stvar. Drugi је zahtjev isto toliko ne­ophodan, jer se jspravljanje mora shvatiti razumski, zbog ~ega mo­ra Ьiti utemeljeno ла "pouci". Prijetiti, а ne pou~iti. z.na~i ostavi­ti nedodimut korijen zaЬlude.

152

11 ТIMOTEJU 4,5

3. Kako bude nastupalo vrijeme (kaiюs) otvorenog suprotstav­§anja Evandelju, sve се viSe ј viSe Ьiti prijeko potrebлo obraeati patлju zdravoj naш:i. Aposto1 gleda unaprijed, ла vremena koja се Ьitj јо~ nepogodnija nego ~to је njegovo, kada ljudj nece podnositi. (anecho, " trpjeti") takvu nauku. Scott pretpostavlja da pisac za­pravo opisuje svoje vrijeme, no opis pripisuje Pavlovoj proro~koj pronicljivostL Nije, medutirn, potrebno njjekati da је Pavao mo­gao predvidjeti vrijeme u ne tako dalekoj buduenosti za koje се vrijediti prilike koje ovdje opisuje, ј to zato ~to је kJica tih budu­cih prilika vet bila posijana u njegovo vrijeme. Кr~anska nan1 po­vijest mote pmtiti rмogo primjera ljudske te~e za nagomilava­njem (episoreuo, " obasutj'', RSV .. prikupiti") u~itelja kojj nisu glasoviti ро svojoj sposobлosti pou~avanja i1i autoritetu, nego ро zadovьljavanju vlastitih poi:uda (RSY "odgovaratj njihovirn vlasti­tirn sklonostirna"). Naglasak је, kao ito prirnjetuje Вerлard, na "osobnim hirovirna". Ovo prikupђanje "u~itelja" леmа nikakvu ozbiljлu sv-hu, ~to se jasno vidi ро ironi~nom opisu slublaca koji zele slu~ati ono Jto im godi ulima, а to u doslovnom smislu zna~i da tele da ih лetko "icaklja ро uiima", ~irne kao da se misli da se ono ~to su ~uli samo oteblo о лjihove uSne bubnjite, ле prodiru­ci duЬije.

4. yudirna koji лemaju ozbiljnijih narnjera od zadovoђavanja vlastitih potuda nШ лedostajati samo sposobлost razl~~ivanja istine od bajki (mythoi, "mitovi") леgо ее stvarлo odvracaJi uho od istine, ~to podrazumijeva svojevoljno odЬijanje slu~ja istiлe. Cini se da rulog tome leti u vecoj privla~лosti bajki, no glagol u­potrijebђeл za Ьajktlma ~ prik14njati ( ektr.epo) nagovjeflava da su ti ljudi zaЬiudjeli u aapщtoost (RSV prijevod glasi "zaЬludjeli u mitove"}, nesvjesni ch IU 1е udaljili od istine.

S. Uvodлe rije~i stiha ponovno шmjeruju misao na Timoteja. RSV pr~evod "Sto se tеЬе tiu" mnogo snaZnije i odredenije isti­~e zarnjenicu su nego "~uvam 1е u svemu" (AV prijevod). Glagol nepho zna~i budi trijeи.n, ito zna~i zahtjev za moralлu budnost i1i "hladnokrvoost i prisutnost duha" . Isti taj glagol u 1. Sol 5 ,6.8. ozna~uje budno i spremno otelcivanje Кristova drugog dolaska.

153

Jl TIМOTEJU 4,6 Кristov slutbenik mora neprestano tetiti razVI.)ЗDJU postojane

budnosti u svakom oЬliku svog rada. On se takoi1er mora zlopati­ti !to doziva u pamet raniju opomenu iz 2,3, gdje se isti glagol po­javljuje kao dio slotenice.

Rije~ "evandtlist" (Ьlagovjesnik) upotrijebђena је u Djeli­ma 21,8 u vezi s Filipom, i to bez sumnje zato da Ьi ga se moglo razlikovati od Filipa Apostola, te u Ef 4,11, gdje ~ini se, uputuje na poseban red radnika koji su se nalazilj negdje na pola puta iz­'me<1u apostola i proroka, s jedne~ i pastora i u~itelja, s druge stra­ne. Vjerojatno su se tj izrazi koji su ozna~avalj nзzive raznih slut­Ьi upotreЬljavalj prili~no slobodno i vjerojatno se nisu koristili uvijek s jstim zna~enjern. Ovdje se mjsli na slutbu propovjjedanja Evan<1elja, i izraz se podjednako mogao primђeniti na Timoteja kao ј na svakog drugog kr~anskog radnika. Timotej stav1ja ruku na plug i ne srnije se osvrnuti sve dok ne dovr~j sluibu (dШkonia). Rije~ diakonia iznosi na vidjelo raznovrsne aspekte njegove slut­Ьe, stoga је dobar Moffattov prijevod, koji glasi: "lzvr~i sve svoje dutnosti koje. ima§ kao kr~anski slutbenik."

Ь) Pobjedni~ko priznanje ( 4,6-8)

6.. Postoji sasvim odredena povezanost izmedu svr~anih tvrdnji koJe te Apostol izreti, а koje se titu njega osobno, te ovih pos­ljednjih naredЬi koje је upravo dao Timoteju. Jer ја (~:go gar) stoji u opreci Ti, naprotiv (su de) iz 5. stiha. Rije~i ја se vec prinosim za i rtvu ljevanicu doslovno zna~i "izlijevam se u ~ast Bogu". Pa­vao је ovu .iliku vet upotrijeЬio u Fil 2,17, gdje se glagol spendo­mai n.alazi u kondicionalnoj .re~enici, а u okviru Apostolova raz­mi§ђanja о mogutnosti da bude osuden na srnrt. Sada је postupak u toku. Harrison (str. 112,113) srnatra nezamislivim da Ьi takvu metaforu Pavao uspio sa~uvati u rnislima tijekom ~etiri i1i pet go­dina, koje su odonda protekle, ali је ideja da је krv kr~anina mu­~enika prinos Bogu, Ш zrtva Jjevanica, bila dovoljno upe~atljiva da Ьi se Pavao, jednom kad mu se ona usjekla u pamet, mogao po­novno vratati na nju u raznim prilikama.

S preth!Jdnom izjavorn usko su povezane rђe~i prispjelo је vrijeme "J.Oga od/aska, koje takoder pokazuje neposrednu Ьlizinu smrtj. Unato~ tome, rije~ prevedena kao od/azak slavodoЬitno

154

Ј/ TIМOTEJU 4,8 izratava Apostolovo poimaqje'kraja; to је "npr. dizanje sidra i isp­lovljavanje broda, ili n.apu!tanje privremenog vojni~kog logoiuta" (Abbott.Srnith). Ono §to Tirnoteju motda izgleda poput kraja, za Pavla је slavno novo doba kada te Ьiti osloboi!en svih sada!njih ograni~enja . Ova se irnenica ne susrete nigdje drugdje u Novom zavjetu, no Pavao u Fil 1 ,23 upotreЬljava iz nje izveden glagol s is­tim zna~enjem.

7. Tri perfekta ostvaruju dojam kona~nostj. Za Pavla - to је kraj. U 1. Tim 6,12 Apostol је poru~io Timoteju da "bije dobar Ьој vjere'\ а sada obznanjuje da је njegov osobni Ьој dovrkn. Od­govornosti njegove apostolske slutbe vjerojanto su ovdje vjerno o­pisane rije~ju agon, koja zna~i "Ьitka" i1i "natjecanje". Optenito se smatra da se, s obzirom na naredni izraz, rije~ agon treba ra­zumjetj kao sportsko natjecanje, a1i Sirnpson se tivo zauzima za shvatanje te rije~i u vojnom srnislu, !to dr1i upe~atljivijirn.

lzraz trku (dramos) sam zavr!io metafora је u kojoj је kr§­tanska slutba usporei!ena sa spQrtskirn borili§tem. Zna~ajno је da Pavao ne izjavljuje kako је poЬijedio u utroi, nego је zadovoljan ti­me ~to је izdrtao do kraja utrke. То је orn.iljena pavlovska meta­fora, ј osoЬito је prikladna kao slika ustrajnosti u kr~anskom ti­votu i slutЬi.

Neki pisci smatraju da se treta izjava, vjeru sam sacuvao, odnosi na sportakvo obetanje da te se pridnavati pravila (Eas­ton), ili na zakletvu vjernosti koju polaiu vojnici (Kalvin). No bu­duti da је Apostol ~esto n.alagao svojirn zamjenicirna da ~uvaju poklad, motda је i ovdje im.ao n.a umu metaforu о upravitelju. Deissmann smatra da gor11ji izraz nije ni§ta Yile od poslovne ро: tvrde о pridriavanju dogovora, no ako је Apostol ~ak i posudio ovu frazu iz tada§njeg trgova~kog poslovnog Jje~nika, on ju је primjenom oplemenio. Vjera је .isto toliko objekt kao i Ьој i trka ..

8. Apostol seft rnislima u budu~nost, lto se vidi ро rije~i sto­ga (laipon), koja usmjeruje patnju n.a ono !to se јо! ima ostvariti, za razliku od onoga §to је vet postignuto (7. stih). Pripravljen ( apokeimai) mi је vijel'lllC pravednosti podsjeta ne samo na po~as­ni lovorov vijenac koji se dodjeljivao kao nagrada olirnpђskim poЬjedniciina nego i na nagrade koje su dobivali o.dani podanici

155

/1 TJMOTEJU 4,9 jstocnja~kih vladara za u~injene usluge (Dibelius navodj primjer s natpisa. Ant~tia 1, gdje је upotrijeЬljena sJj~~ frazeologjja). Iиaz vijeмc pravednosti mo.f.e. se shvatiti na dva.na~ina. Ako ovdje.ge-. nitiv vdi apozicђslcu funkciju , kao u sli~nim izrazima, npr. ".vije.­nac tivota" (Jak 1,12; Otk 2,10), ondapravednost mora blti vije­nac. Ako sc, раЈс, radi о posvojnom genitivu, gornji Ьi izraz zna~io "vђenac koje Је nagrada pravednom ~ovjeku" (White). Vetina tu­ma~a priklanja se drogom shv~anju, koje se jedino sla!e s Pav1o­vom naukom о pravednosti.

Motda izrazi Gospodin, pravedan sudac neizravno izratava­~u opre~nost prema nepravednim presudarna cara Nerona, ~ije је &Zopa~eno shv~anje pravednosti uzrokovalo Pavlove trenutne patnje. S druge strane, motda se ima na umu razlika s obzirom na ne uvijek nepristrane odluke olimpђskih sudaca (Easton). Ukoliko su olimpijske igre u pozadini ove metafore, onda postoji znaeajno odstupanje od uoЬieajenog postupka, koje se oeituje u vrem'ens· kom razmaku koji protjeee izmec1u svr§etka trke ј primanja vijen­ca. Naime, krltanin ne р~ vђenac kao nagradu za trku odmah kao na igrama, nego mora eekati onaj Dan.

Apostol је vet u 1,2 (q.v) dao naslutitj svoj uvid u slavan dan Kristova pojavka, i o~ito је da su njegove reakcjje ј nade koje је polagao u budutnost Ьile pod utjecajem toga apokaljptj~kog уј. c1enja.

Apostol turno nadodaje da taj vijenac nije iskljuejvo njego­va povlastjca. Cini se da је <?sjetljjv prema tome da se ne pokate samotivim, te nagla!ava, bez sumnje sa teljom da otvoreno otuabri Timoteja, kako sliean vijenac .~eka sve kojj ispunjavaju odrec1ene u\jete. Koji s ljubavlju ocekuju njegov Pojavak vjerojat­no је opis svih onih koj j su ljuЫii Gospodina, jer su svi prvj kr!­tani tarko tudjeli za potpunom Кristovom pobjedom (Scott). Perfekt podrazumijeva da su oni s ђubavlju oeekjvali njegov Pojayak u pro!losti, te da te to einiti i dalje, sve dok ne prime nagradu.

с) Neki oaobni zahtjevi (4,9-13)

9. Zaklju~ni dio (9-22. stih) obiljetava vrhunac poslanjce i po­kazuje v~likog Apostola kako srec1uje osobne stvari ј obavlja pos-

156

/1 ТЈМОТЕЈU 4,10 ljednje pripreme za svoj ~dlazak . Dva puta ~minje Timoteja da ne gubl vrђeme (u 9. i 12. stihu) i da !to рrђе doc1e. k nјепш. Q.

petovanje te teJje ne dokazuje samo neposrednu Ьlizinu SYiietka nego i ja~inu mec1u~bne ljubavi. Postavlja sc, medutim, pit.anje umjesnosti dotjenog zahtjeva. Easton, na primjer, tvrdj da se ~ prvog dijela mote naslutiti da Pavao pik zato §to ne oeekuje da te ponovno vidjeti Timoteja, te da ovaj stih i naredni uJomak uno­se upravo zapanjujutu promjenu. Ра ipak , 1,4 kao da nagovje!tava mogutnost ponovnog susreta. Motda је pismo tako sroceno ne to­liko s ciljem da Timoteju dade nove upute о tome §to da radi na­kon Pavlove srnrti nego kao potvrda dogovora !to su ga vet ranije usmeno bili sklopili. Cjnjenica da Pavao potjee na hitnju pokazuje da nije previ§e vedro gledao na mogutnost pravovremenog ispu­njenja svog naloga. Svima је jasno da је moralo proti nekoliko mjeseci do trenutka kad Ьi Timotej primio zahtjev i otputovao u Rim, kao !to istiee Scott, оо time sc ne mote opravdati zakljueak da је takav savjet u ovom pismu neumjestan t 2 2.

10. Zahtjev Timoteju da doc1e jol је zna~ajniji ako se uzme u obzir Demino otpadni!tvo. lzjava Dema те, zaljuЫjen и SIJda!nji svijet, napustio sadrti odredenu notu osamljenosti. i talosti, је( njegov postupak Pavao oeito povezuje sa sobom osobno, а ne s crkvom optenito. Dema se spominje u Kol 4,14 kao jedan od Pav­lovih Ьljskih suradnika, ali on је do ovog vremena motda zaklju­eio da ·su Apostolovi zahtjevi prestrogj, Ni!ta, medutim, ne daje naslutiti da је Dema postao otpadnik, iako postoji kasnija tradici· ја koja ide tim srnjerom.

Razlika izmec1u onih koji ljube Кr~tov Pojavak i Deme, koji је ђubio Sllda!nji svijet (aion), nђе istaknuta samo upotrebom is· tog glagola (agapoo, '.'ljuЬitГ') nego i einjeni~m da rђее aion oz­.taeuje svijet ogranieen vremenslcim kategorijarna, ~ime se nagla­!ava razlika izmedu sada!njeg i buduteg razdoЬlja.

Kescencijt se ne spominje rugdje drugdje u Novom zavjetu, no jedna ga tradicђa povezuje s crkvama u gradovima Vienne i Mayance u Galiji. U nekimje rukopisima Galacija promђenjeno u Galija, no do tpga је do§lo Ш zЬog slienosti ·imena u grekom, Ш zbog ~injenice da su greki pisci prvog stoljeta pogreШo Galђu na­zivali Galacђom (usp, Вernardovo razmatranje). Medutim, buduti

157

О TIМOTEJU 4,11 da se Pavao drugdje slufi izrazom "Galacђa'' za azijsku Galaciju, najvjerojatnije ~ i ovdje misli na nju. о

Cini se. daooda!iljanje Tita u Dalmaciju uputuje na svr!etak njegova rada na Кreti. Njegovo novo podru~je rada nalazilo se na istocnoj obali Jadranskog mora.

11. Luka se spominje ј u Kol 4,14, gdje је nazvan "ђuЬljenj li· je~nik". 0.-l је vjerojatno ostao s Pavlom da se brine za njega u njegovoj Ьolestj. Ovaj se stih nt: mora protuma~jtj kao da su ј dru­gi napustili Pav1a isto kao ј Dema, nego ih је vjerojatno Pavao o­sobno odaslao na razli~ite zadatke, а zadrtao samo Luku. Као ј u Ко! 4 ,1°1. Marko « pojavljuje kao pripadnik najuteg kruga Pavlo­vih surandika, ј Pavao ga hvali zbog njegove korisnosti { euchrestos "upotreЬljivost", ne "problta~nost") za sluienje {diakonia, sas­vim optenit waz za bilo koji oЬlik slu!enja), !to se ne da lako uskladiti s oЬzirom na razdor kojj је izazvao prilikom ranijeg susreta s Pav1om (Dj 15,37 ј dalje). Scott predi.Ш smisao: "Mote .е prihvatiti bilo ё:!еgа". Pavao nalate Timoteju da ga uzme i dovede ~ sobpm, !to vjerojatno znac':!j da se Marko nalazio negdje na Timotejevu putu k Pavlu.

12. Тihik se mnogo puta spominje u Pavlovim poslanicama, §to pokazuje da је bio suradnik na koga se moglo oslon.ti. On је bio nosilaC i><>slanica ј Kolo!anima, ј Efetanima, i nije jskju~eno da је ovo pism'o odnio Timoteju, ako se apestei/a {sam posloo) svati kao epistolarni aorist. Najvjerojatniji razlog Tihikove misije u Efez leti u tome !to је trebao odmijenjti Timoteja prilikom njegova izblva­nja i boravka u Rimu u posjetu Pav1u (usp. Tit 3,12).

13. Cinjenica da se k.aЬanica. knjige i pergamene spominju tek usputno daje tim rije~ima sna!no obiljetje vjerodostojnostj, а tu ~injenicu prihvataju ј potvr4uju i razlj~jte djelomi~ne teorije, ko­Je sve ove stihove ubrajaju me4u izvorne odjeljke. Rije~ uzeta za kabanicu .је pl:lailones ili phelones, koja, na latinskom paenu/a, oz­naё:!uje vЩski dio odjete od debele tkanine, kruma oblika s ru­pom u sredini za glavu (usp. Easton). Pavao ju је ostavjo prilikom nedavnog posjeta Troadj, kad је Ьoravio kod Karpa kojj se ne spo­rninje Щsdje drugdje. То ne mote Ьitj posjet istom gradu koji se

158

i 1

1

ll TIMOTEJU 4,14.15 spominje u Djelima ~0.6, ј to zato ~to-je odonda proteklo nekoli­ko godjnao

Nemoguce је retj kakve su to bile knjige J..lj pergamene {membranai), no potonja rђе~ daje naslutitj da se radilo о vredni­jim dokumentima. Naime, tankj pergament od telete kote Ыо је preskup а da Ы u svakodnevnoj upotreЬi zamjjenjo оЬiё:!аn papi­rus. Nekj smatraju da su to bili Pavlovi pravni~kj dokumentj, npr. potvrda о rimskom drtavljanstvu. Druga је mogucnost da su to Ы­li barem djjelovi Pisma. Medutim, iako se о tome Мо su oni stvar­no bili mote samo naga4atj, telja da ih povratj Ьаса zanimljjvo svjetlo na Pavlov knjitevni rad, kojim se bavio ~ak ј dok је Ыо na rnisijskim putovanjima. U najmanju ruku nije nemoguee da је Pa­vao posjedovao nekj pismenj izvje§taj о Gospodinovim djelima i rђe~ima ј da ih је telio imatj na ra~olaganju u tada~njim sudbo· nosnim trenucima.

d) РозеЬnо upozorenje (4,14.1S)

14.1S. Motda је upravo spominjanje kabanjce i knjiga dalo Pavlu povoda da We kako mu se suprotstavio Aleksandar Kovac. Motda је nekakav ~ijed misli uzrokovao budenje sjecanja na te doga4aje. Rjjeё:!i nanio mi је mnogo zla doslovno zna~e "uё:!injo је mnoga zla djela protiv mene"o U 15 о stihu podrobnije se opsijuje nar;tv toga zla: jer se veoma usprotivio naJim rijecimao Bilo da uz­memo pojam rjje~j (k>gol) kao kr~ansku nauku koju је Pavao propovijedao (RSV prjjevod glasj "na§u poruku"), bilo kao Pavlo­vu obranu na sudu, kamo је Aleksandar motda Ьiо pozvan kao svjedok optulbe, jasno је da је zlo naneseno duhovnom podru~u. а ne tjelesnom. Upotreba mnotine, naiim, umjesto jednine, oЬi­Jjetje је Pavlova stilao

Aleksandar se drugdje spominje u Djelima 19,33.34 ј 1. Tim l ,200 U potonjem slu~aju Pavao povezuje Aleksandra s Himene­jem govoreci о privremenom isklju~enju, ј nekj su poistovjecivali kovac':!a s tim ~ovjekom te na temelju toga tvrdili da је 11. Tim mo­rala Ьitj napisana prije 1. Tim. Me4utim, ~ak i ako su dva Alek­sandra jsta osoba, nema dovoljno podataka na osnovi kojih Ьi se dalo zaklju~iti da ovaj stih mora opjsivatj doga4aj kojj је pretho­djo isk\juc':!enjuo Aorist uputuje na odre4en ~in suprotstavljanja,

159

lf TIMOTEJU 4,16.17 no nilta ne щovje!tava kada se taj dogadaj odigrao. Drugi Alek· sandar koji se spominje u Djelima takoc1er zaslutuje da ga se uzme u obzir, zato .!to је tom prilikom poku!ao .odrfati govor u kojem Ьi se obranio, no bio је sprije~en da to u~ini. Mo1da је zato tra!io kunije priliku da se Pavlu osveti za porШenje koje је d.o!iveo od raspaljene rulje. Harrison smatra nevjerojatnim da Ьi Aleksandar tolike godine podgrijavao u seЬi mrfnju, ali se zna za slu~ajeve da је osobna netrpeljivost trajala i mnogo dute nego lto to predvida teorija. Premda ne motemo pouzdano identificirati ovog kova~a. ooito је da ta је Tirnotej dobro poznavao, i Pavao opominje Ti· moteja neka ga se tuva, ili, doslovnije, "pripazi ga se", "dr!i se podalje od njega" (phu/Qssou је u srednjem rodu).

Pavao obuzdava svoje sasvim prirodno negodovanje, navode­~i rђe~i jz rsa.Ima 62,13, koje glase: "Ti uzvr~al svakom ро djeli­ma". Usporedl Pavlov naputak iz Rim Ц,19.

е) Prva oЬrana <•.16.17)

16.17. O~ito .se rђe~i za prve moje obrane (apologiJz) odnose na ispitivanje koje prethodi slutbenom sudskom postupku, koji se ponekad odp4ao i ро nekoliko mjeseci. Prilikom pokubja da se rek~nstruira povijesna situacija treba uzeti u obzir tri ~initelja. Prilikom te oЬrane tvi napustile Pavla; obrana је prutala priliku za propovijedanje Evandelja, i to је dovelo do neke vrste osloЬode· nja. Postoji mnogo dodirnih · to~aka i sli~nosti s Pavlovom obra· ~om u C~eji, i neki na temelju njih tvrde da se ovdje Pavao pri­SJ~a raruJeg sudenja. Medutim, u Djelima 24 ne spominje se da su ga svi·napustili; ~ini se da је situacija u Cezareji bila mnogo bez­?P~ja.od ove. S druge strane, ako su to rije()i iz preliminarnog tspltiVanJa drugog rimskog sudenja, pojavljuju se ozbiljne te§co~e zЬog navodne proturje~nosti sa stihovima 6,8. Ovdje је kraj vrlo bUzu, i Pavao ne vidi nikakve nade za osloboc1enje. On је zapravo vet otpo~eo postupak prinotenja sеЬе . Ovdje, medutim, govori о osloboc1enju: izЬavljen sат iz шtа lavljih. Glagol је u aoristu, §to pokazuje da Apostol misli na.pro!lu zgodu,kadaje njegovaobra· na bila uspjelna. Predlotena su razna obja!njenja ove prividne (о· ~ite). proturje~nosti Neki koji nije~u pavlovsko autorstvo pasto­ralnih poslanica kao cjeline utje~u se'jednoj od dviju mogu~nosti.

160

1/ ТIMOTEJU 4,16.17 Ш su stihovi 9-22 bili dijelo izvomog fragmenta koji је pripadao nekom potpuno razli~itom kontekstu nego stihovi 6-8, ilije оюЬ· ne pojedinosti sasta.vio kasniji pisac da Ьi zakJju~ku pisrna dao is­tinski pavlovski ton. Cini se da druga mogu~nost ne dolazi u оЬ· zir, jer cijeli odjeђak sadr!i usputne osobne naputke i natuknice ~akve se ne Ьi sjetio izmisliti nijedan kasniji Pavlov obotavatelj. Bi l1 takav pavlinist zorno prikazao kako su svi napustili njegova ju· naka kad su mu najvi!e trebali? Bi li se pisac koji teli zavditi zak­ђu~kom svojstvenim Pavlu ikada sjetio kabanice i pergamena? Prva mogu~nost nam~e proЬlem piJ~eve o~ite nesvjesnosti na­vodno proturje~nih tvrdnji koje smje!ta tako blizu jednu dru· gој}2Э

Oni koji podrtavaju pavlovsko autorstvo сђеlе 2. poslanice Timoteju o~enito smatraju da se 16. i 17. stih odnose na neko ranije ispitivanje koje је zavr!ilo povoljno za Apostola i koje mu је kona~no pru1ilo priliku da svjedo~i u Rimu, ali se Pavlov polotaj otada pogorbo, а stihovi 6-8 pokazuju stanje u vrijeme pisanja. Navodna proturje~nost izmec1u stihova 6-8 i 18. stiha doista postoji samo onda ako se rђet.i 18. stiha izЬavit се те Gospodin od svakoga zla djela shvate kao izraz Apostolova pptimistiCkog i!~ekivanja osloЬo<Senja. Те se rђe~i. mec1utim, ~ine razumljivi· jima ako se shvate u duhovnom srnisl.u .

Bio је оЬi~ај da se optutenikovi prijatelji pojave zajedno s njim i da mu pru1aju moralnu podr§cu, ali se Pavao tuti: nitko ne Ьiја!е uz те (paraginomai, "podrtavati", "potpomagati"; "podu-. pirati") (usp, Simpson). RV 1 RSV prijevod "nitko me nije zastu­pao" isti~e upravo to stru~no zna~enje .rije~i. Stoga te rђe~i mo­gu zna~iti da se nitko nije slutbeno prihvatio uloge patrona, .Ш da rimski kr~ani, ne znaju~i . iz prve ruke ni!ta о Pavlovim rnisijskim p~tovanjima, nisu niti dоШ u priliku da pomognu. Ра ipak, Pavao n•Je ogor~en zЬog toga !to su ga napustili i lokalni rimski ~ani i njegovi Ьli!i suradnici, lto se vidi ро rijeC:Hma "Neka im se to n~ uzme za zlo (RV prijevod). Rije~iMolim Воgа nета u gr~kom iz •.

vorniku. Napu~tanje рrђаtеђа spominje se z~~oto da Ьi se јо! vi!e istak­

\a BoZja pomoc. "Unatoc tome" (А V prijevod) vjerojatno prejako isti~e suprotnost, ali је gr~ka rђеС de svakako suprotan veznik te. . . Је prijevod A.li Gospodin је stajao uza те svakako na mjestu·. Ri-

161

/Ј T/MOTEJU 4,18 jet paristem! ima ovdje isti smisao kao i u Rim 16,2, g4je ima znafenje ·~priskofiti u pomoe." Slijedi opis pomoei, koja se sasto­jala od okrepe (!to se tife glagola endunamai, vidi 1. Tim 1, 12), а smisao је ofito taj da. је Apostol primio veliku hrabrost da navje~ tava Evanc1elje svojim sucima. R.ije~i da se ро meni роtршю raz­glafi Poruktz nisu ispravan prijevod izraza pleropluueo, koji znafi "potpuno obaviti, dakle dovr!iti". Odnose se na Apostolov zada­tak propovijedanja. Pavao sm~.tra da nije obavio zadatak sve dok ne propovijeda u Rimu.

Stanovitu te!koeu predstavljaju naredne rђeti te је fuju wi 1UUodi, jer ako se rije~i shvate u doslovnom smislu, ne mote Ьiti govora о Pavtovoj obrani pred sucima. Scott tvrdi kako ove rijefi pokazuju da se Pavao nadao oslobodenju, а potom i nastavku mi­sijske djelatnosti. Mec1uti.m , ~ak i u tom slu~aju trebalo Ьi rije~ wi shvatiti vrlo optenito. Вemard vjeruje da se te rije~i moraju shva­titi metafori~ki "Mogu~nost koja se prufila apostolu Pavlu da se brani u Rimu, slutbenom sredi!tu carstva i gospodaru naroda, do­nekle је bila 'ispunjenje' zapovijedi propovijedanja Evandelja." Spicq zastupa 'isto stanovi§te i na temelju Mt 10,17-33 tvrdi da је svjedo~enje pred sudom Ьiо jedan od najuzvi!enijih oblika propo­vijedanja Evan4elja. Pri svemu tome treba primijetiti da se izri~aj wi мrodi (panta ta ethne) u Rim 1,5 upotrebljava '·ао opis opse­ga Pavlova apostolstva, а u Rim 16,26 kao opis dc п.а.Ьја objave о tajni Evanc1elja. U оЬа slu~aja izri~aj ima o~e11ito zna~enje koje odgovara izrazu "kozmopolit.ski". Ukoliko i ovdje dotifni izri~aj ima isto zna~enje, Apostol misli na kozmopolitski karakter slu!ateljstv3 kojem se obratao prilikom svoje prve obrane.

lzrifaj izbavljen sam iz usta lavljih uoЬitajena је metafora koju Pavao upotreЬljava da Ьi rekao kako је spa!en iz neke velike opasnosti koja mu је prijetila (usp. Dan 6,20 i Ps 22,21). Ovo је tuma~enje mnogo logifriije od onih ро kojima Ьi lav predst.avljao cara Nerona, Ш Sotonu, ri~u~eg lava (1. Pt 5,8), ili Ьi cђeli izri~aj Ьiо aluzђa na amfiteatar.

f) Pogled uuprijed (4,18)

18. Юjuf za razumijevanje ovog stiha leti u o~itoj. J11i&aonoj ро· vezanosti ·izmedu gr~kog aorista izbavljen sam iz 17. stiha i futura

162

// 11МОТЕЈU 4,20 JzЬavit се те Gospodin. Ako оЬа glagola shvatimo u doslovnom smislu kao oslobodenje u ovom tivotu, nema sumnje da је Pavao ~vrsto uvjeren i siguran u svoje oslobodenje. Ovo је, pak, opretno njegovoj pomirenosti sa sudbinom iz stihova 6-8. Smisao pojma "osloЬoc1enje" iz ovog stiha podsje~a na molitvu Otena!, gdje "osloЬoc1enje" ima o~ito duhovni karakter, te se, stoga, tini uput­nijim pretpostaviti kako i ove rijeti imaju slitno zna~enje. 1jeles­no izbavljenje iz pro!losti podsje~a ga na stalna duhovna izbavlje· nja i pov~ava njegovo pouzdanje u budu~nost.

Osim !to је uvjeren da ~е ga Gospodin izbaviti, Pavao је si­guran da te ga spasiti za svoje nebesko kraljevstvo. Tu је upotri· jeЬljena rijet sozo, koja oblfno znati spasiti, no ovdje је uzeta u ne!to utem znatenju "otuvati". Pridjev "nebeski" izraz svojstven Pavlu skrece patnju na suprotnost izmedu Вођеg kraljevstva ј sa­da!njih zemaljskih prilika, koje su -obiljetene talo!Cu i patnjom. lzri~aj vrlc snafno podsjeca na Gospodinovo ufenje о kraljevstvu neЬeskom. Stoga ne zatuduje ~to razmi~~anje о njemu potife A­postola na hvalospjev, u kojem pripjsuje Кristu vje~nu slavu. Otj­to da su mu misli usmjerenjje na vjetne vrijednosti, nego na ikak­vu nadu daljnjeg oslobottenja.

lX. ZAVRSNI POZDRAVI (4,19-22)

19. Zanimljivo је da је PrjsJca (drugdje је nazvana Priscila) spo­menuta prije svoga muta, kao i u Rim 16,3 i Dj 18,18.26, iako је redoslijed izmjjenjen u Djelima 18,2 i 1. Kor 16,19. Na temelju o­vih finjenica ipak se ne mote tvrditj da је Priscila zauzimala vili polotaj Ш da је kao osoba bila jata od svog muta. Svugdje gdje se spominju uotava se njihova iskrena privd.enost Apostolu. lsto vri­jedi ј za Onezifora, tђi dom Pavao tako toplo preporutuje u 1, 16.17.

20. U Rim 16,23 spominje se neki Erut, kojije Ьiо gradski Ьlа· gajnik (vjerojatno u Korintu). Druga osoba istoga imena koja se spominje u Djelima 19,22 Ьiо је neki Timotejev suradnik. Pavao ih је ooojicu poslao u Makedoniju. lako se ne mo1e pouzdano us· tanovitj, najvjerojatnije se u ovom Pavlovom pomoeniku mote prepoznatj Erast kojj је ovdje spomenut. Ti.motej motda nije znao

163

П TJMOTEJU 4,21 gdje је Erast, а ako su bili stari suradnici, prirodno је da te ga za· nimatigdje se ovaj krete.

Spominjanje ТrоГипа prouzro~ilo је odre<!ene teiOco~e . jer se iz Djela 20,4 jasno vidi da је Ьiо zajedno s Pavloш k.ad se ovaj uputio u Milet pri kraju svog tr~eg misijskog putovanja, а iz Djela 21,29 da је s Pavlom оШао u Jeruzalem, jer su ga s Pavlom ondje vidjeli. Iz toga slijedi da se saoptenje kako ga је Pavao osta­vio u Miletu bolesna ne mote odnositi na taj posjet. Mora da је ri· је~ о kasnijem posjetu nakon Apostolova oslobot!enja iz prvog rirnskog zato~eni!tva. Nekirn stru~njacirna (npr. Harrisonu) teiOco је povjerovati da Ьi se povijest mogla ponavljati i da Ьi Pavao za­jedno s Trofшюm dva puta posjetio Milet, no to ne predstavlja ve­~i proЬlem ako se irna na umu da је Trofun Ьiо Efetanin (Dj 21,29). N~e stoga nemogu~e da se Trofirn trebao pridru!iti Pavlu na njegovom posljednjem putovanje iz Azije u Rim, ali је morao ostati u Miletu zbog bolesti, о ~emu Tirnotej nije morao ni!ta zna­ti.

21. Pavao ponavlja zahtjev iz 9. stiha da se Tirnotej poturi i do­daje rije~i prije zime. Za nekoliko tjedana Jadransko ~е more po­stati nepogodno za plovidbu, i Apostol Ьi zato svakako htio da se Timotej poturi da stigne u ltaliju р~е nego !to prometne veze odgode njegov dolazak. Ovo је јо§ jedno mjesto gdje su Pavlovi os­je~ali izbili na povr!inu, а koje upu~uje na neposrednu Ьlizinu po­~etk.a sudskog postupk.a.

Cetvoro ljudi ~ija se irnena spominju uz Pavlovo uz pozdrav koji sl~edi ne spominju se nigdje drugdje u Novom zavjetu, iako se prema jednoj predaji Lino poistovje~uje s istoirnenirn rirnskirn biskupom.

Nije nutno pretpostaviti da uklju~ivanje rije~i i sva braca u pozdravu proturje~i 16. stihu: "svi su me napustili", jer se poto­nje rije~i odnose na nedostatak podr&.e na sudu. То ne Ьi sprije­~i1o plahe rirnske kr!Cane da po!alju pozdrave Apostolovu zamie· niku.

22. . Zaklju~ni se Ьlagoslov sastoji od dva dijela. Prvi је dio upu· ~en osob'no Tirnoteju, а upotrijeЬljene rije~i podsje~aju na Ga\ 6,18 i Flm 25. Postoji, medutirn, vrlo zna~ajna izmjena. Tamo

164

11 ТIМОТЕЈU 4.22 rije~i glue: "Milost Gospo(lina oaJega Isu• КriJta s duhom va­!im", а ovdje је molitva izпvnija i osobnija. Vrijedi ponoviti Вer­nardovu opasku: "Ondje se priziva prisutnost 'milosti GospodШ­ve', а ovdje prisutnost 'Gospodina milosti"'. Drugi dio. upOOell је kr~anima optenito, jer је zamjenica u nшofinl, Ьо i. u sl.itnim blagoslovima u L Timoteju i Titu.

165

POSLANICA ТЈТU: PREGLED

1. POZDRAV 1,14

П. ZАНТЈЕVЈ ZA CRКVENE SLU2BENIКE I,S-9

Ш. КRЕТSК1 КRМ UCПEUII,10-16

IV. UREDBE О PONASANJU КRSCANA 2,1-10

V. TEOLOSКA OSNOVA КRSCANSKOG 21VOTA 2,11-3,7 а) Odgojna sila milosti 2,11-15 Ь) ~ski stav prema drШtvu 3,1.2 с) Nadreёlenost Evanc1elja poganstvu 3,3 d) Spasiteljev Pojavak i njegovo djelovanje 3. 4-7

VJ. ZA VRSNI SA VJETI 3,8-11 а) О dobrim djelima 3,8 Ь) О krivim u~iteljima 3,9-11

VII. OSOBNE OBAVIJESTI 1 ZAКLJUCAK 3,12-15

166

POSLANICA TIТU: KOMENTAR

1. POZDRAV 1,1-4

Ovaj је pozdrav mnogo duЬljj nego pozdravj iz 1. ·i 11. Timo­teju, ј njegovu formalnost, jako је upucen tako Ьljskom suradniku kao ~to је Ьiо Tjt, mnogi zastupnicj nepavlovskog autorstva smat­raju glavnim kamenom spotjcanja. Easton, na primjer, misli da ovaj uvod ima ustaljenjjj oblik nego 1. Tim 1 ,1.2. ра zato smatra da pisac teli ostavitj ~о uvjerljjvjjj pavlovskj dojam. Me4utim, te!­koce prj slaganju re~enice ј neznatne rnisaone nejasnoce vi!e idu u prilog pavlovskom autorstvu , nego na njegovu ~tetu , ј s obzirom na neke od njih, formalnost uvoda је posljedjca poluslutbenog ka-raktera sadrtaja poslaruce. ·

1. N igdje drugdje Pavao sebe ne nazjva slugom ( doulos, rob) Bofjim, iako u pozdravima dva puta upotrebljava izraz "sluga Isu­sa Кris.ta" (tj. u Poslanici Rim1jaruma i Filipljanirna). Da Ьi upozo­rjo na slut benu prirodu svoje rnisije, dodaje ј ina~e ~е~ј izraz apostollsusa Krista.

Rije~i portJdi (kala} vjere izabranika Boijih pokazuju da је vjera drugih na nekj nat in upravljala Pavlovirn apostolstvom (~ck, Sirnpson) ; me4utirn, mnogi stru~njaci smatraju ovaj smj­sao nevjerojatnim, ра predlaiu da kata znati "glede, §to se tite" (Bernard). RSV prijevod glasi: "da podupru vjeru izabranika Bot­jih". Na druga dva mjesta apostol Pavao upotrebljava izraz "izab­ranicj Botji" (Rim 8 ,33 i Kol 3 ,12), ali tim istirn izrazom ne sLuti se nijedan drugi novozavjetni pisac. Lock dokazuje da је to bila dobro poznata starozavjetna fraza koja se upotrebljavala osoЬito u opisu Izraela kao sluge Gospodinovog. Pavao је upotrebljava ta­ko da ona nagla~va ideju о tome da је Воg izabrao svoju crkvu. Vjera mora Ьiti povezana sa znanjem (irnenica epignosis zna~i spozмja) istine u izvornoj apostolskoj slutЬi, а to pisac svojata za sebe. Воtје sluge ne smiju Ьiti neznalice na podrutju istine, а njj­hova spoznaja mora Ьiti u skladu s njihovirn vjerskirn uvjerenjem (kat' eusebeian, usmjerene k poboinosti; ро Moffattu, "koja se slaie s vjerskim t jvofom").

167

TIТU 1,2

2. Apostolskom slutbom, kao i drugim podrutjima slutbe za ~ga, ne upravYaju samo sadamje okolnosti; ona је izrazito uprav­ljena prema budu~nosti и nodi fivota vjecnoga. Prijedlog epi po­kazuje da је takva nada temelj na kojem .је izra<!ena nadgradnja kr!tanske slutbe. Кr!tanska nada је ukorijenjena u obe~anjima koja је Воg dao prije vremena vjekovjecnih. Ро svoj prilici, ovdje је rђet о istoj istini koju Ivan iznosi u svojoj nauci о logosu, du­bokom shva~anju da su Bofja ob~anja utemeljena na Вotjim vjetnim nakanama. Apostol 8ogu pridaje neobltan epitet koji ne Юlе (apseudes, "slobodan od neistinitosti"), da Ьi istakao sveoptu pouzdanost upravo spomenute nade. Cak i ako је istina da Ьi kr~ ~ani (i lidovi) ovu osobinu prihvatili kao gotovu tinjenicu . kako tvrdi Easton · ona је ovdje spomenuta s osobltom svrhom da upo­zori na valjanost kr!tanske nade (usp. Pavlov stil u Rim 3,4).

3. Svoje.doba (kairoi idioi) otitovanje predstavlja opreku vjet­nim vremenima (chronoi aionioi) ob~anja i usmjeruje prema od­govarajutim ~oga<!ajima koje је Воg odredio kao svoje samoobjav­ljenje u . Кristu; Rijet kairos oznatuje dobru priliku u usporedbl s rijetju chomos, koja је upotrijeЬljena za trajanje Ш slijed vreme­na 12 4 . Oblik mnofine predstavlja motda razlitite totke Golpodi­nova tivota, ili је, !to је vjerojatnije, upotrijeЬljen u smislu jedni­ne kao opis Кristova povijesnog tivota u cjelini (usp. Lockovu ras­pravu).

Rijec obznanjena u propovijedanju mora Ьiti poruka Evan-4elja koje tini sadrtaj kr!tanskog propovijedanja. Misao da је takva slutba povjerena njemu (episteuthen znati "zadutiti time") za Pavla је Пeprestano bila izvor tu<!enja (npr. Gal Џ ; 2,7), te se opetovarao pojavljuje u svim pastoralnim poslanicama (usp. 1 Tim Џ 1; 11. Tim Џ 1 ). Izraz ро odredbl Spasite/ja na!ega, Boga pot­puno је jednako izretena u 1. Tim Џ i ponovno usmjeruje patnju na botarasku prirodu Pavlova nare<!enja.

4. lzraz pravi (gnesis, AV vlastiti), u vezi s Titom, tako<!er је doslovce upotrijebljen u 1. Tim 1 ,2. U Novom zavjetu nalazimo ga iskljutivo u Pavlovim djelima (usp. Fil 4 ,3). Tit se uopte ne spo­minje u Djelima apostolskim, ali је otito da је posvuda nepoko­leЬljivo pratio Apostola, koji ga, zapravo, nekoliko puta spominje

168

тrru 1,5 u svojim pismima (Gal 2,3 ; 11. Kor 2,13; 8,23; 12,18). Na temelju dopisivanja s Korintanima mot..e se zakljutiti da је Tit hio .odah­rara za posebno telku i osjetljivu zadatu, а buduti da је ishod bio povoljara, otito је da је Tit bio neoЬitno tankotutara rovjelc i izu­zetara vo<!a. Zadaa koja mu је Ыlа odredena na Кreti zacijelo .је zahtijevala viJok stupanj razЬoritosti i jak karakter, ра se Aposto­lovo po'Vjerenje u пјер potpuno sla1e s onim lto је о njemu poz­nato iz drugih izvora.

Izraz ро zajednickoj vjeri ima nelto druktije znatenje nego izraz "u vjeri" iz 1. Tim 1 ).. On istite sveoptost Evanc1elja. Rijeti pozdrava gotovo su isto'Vjetne s onima iz 1. Tiin 1). i П. Tim 1 )., osirn u dvjema zanimljivim pojedinostima: u izrazu Krista ЈЈШа, Spasitelja na.fega, ~esto ''Кrista Isusa, Gospodina na~ega••. i u izostaraku rijeti miloude, koju Ьi - premda је ulcljutena u А V pri­jevod - trebalo brisati zato lto nerna primjerenu potpom u teksto­vima najstarijih rukopisa. O.Obito је znatajno da је naziv "Spasi­telj", u vezi s Кristom, upotrijeЬijen ovdje i u 2,13 i 3,6, iiko A­postol isti мziv upotrebђava zа.Вор u 1.3; 2,10; 3,4. Apostol ga, otito ле priVeti razlilce, upotreb~ava i za Оса, i za Sirla.

11. ZAIПJEVI ZA CRКVENE SШlBENIXE (1.S-9)

Nakon ovog pril.itno fonnalnog pozdrava Apostol prelazi iz­ravno na Titovu posebnu ~u.

S. Pavao је vjerojatno posjetio Кretu i ondje ostavio 1ita da nastavi rad. Optenito se, pak, priznaje da u priЬzu iz Djela nета mjesta za jedno t.akvo putovanje •. te 1е mora pribjeti jednom od dvaju mogutih rjetenja: ili 1е ovaj posjet odigrao nakon lto је Pa­vao bio pulten iz rim*og zatoteniltva, iU ova posl.anica ne mot..e Ьiti autentitna. U Uvodu125 је,. medutim, vet pok.azano da ne. postoje stvarni razlozi da se pre~m о osloЬo4enju odbaci.

Кretska је crlm Ыlа u nendenijem stanju nego efeJka, ра Tit zato ima dva va!na zadatЬ. МОrа dovrliti ono lto је Рапо o­stavio nedovrlenim te dll uredi preostalo i postavi starjeline_ Ces­to se smatra da imenovanje starjelina u~~ na crkveno ustrojst­vo koje је previJe razvijeno za Pavtovo vrijeme, ali da Ьi se taj stav odrtao, neophodno је sh.v~ati Djela 14).3 kao araakronizam. 1-

169

TIТU 1,6 ako se ~ini da. Pavao nije postupao uvђek jednako, nema razloga swnnjati da је on postavђao starje!ine prilikom. prvih putovanja kada se za to pru!ila prilika. V rlo је va!no da crkve imaju na neki na~in sre4e.oo pitanje upravljanja i Pavao је to ve~ .utuvio u glavu svojim bliskim suradnicima. U izrazu kako sam ti ја odredio (Ьођi је RSV prijevod, koji kШ kako sam ti ја naredio) ovo ја је po­sebno naglajeno, ali ne da istakne Pavlov egoizam, nego Jljegovu mjerodavnu potvrdu uspostavђanja starje!inskog sustava. Uska po­vezanost izrne4u starje!ine i blskupa u ovim okolnostima ~ini se da pokazuje kako su ovi izrazi zapra:vo istozna~nice.

6. Popisi uputeni Titu i Timoteju u vezi s osobl.nщna koje se цhtijevaju od biskupa pokazuju odrec1enu sli~nost. Dok ove sli~­pasti odaju zajedni~kog pisca, razlike odra!avaju razli~ite, ali vje­rodostojne, povijesne prilike. lsta pavlovska rije~ anekletos, koja је upotrijeЫjenj~ za Ьesprijekornost kretskih starjelina, up'otreb­~ena је u 1. Tim 3,10 za efe!ke 4akone te odra!ava potrebu za Ьesprigovomim moralnim standardom u svim oblicima kr~anske llu!Ьe. Sto 110 ~~е fraze jedne fene mиf, vidi pcimjedbu uz 1. Tim 3,2. Dok u 1. Timoteju blskup mora dobro uprav)jati djecom, u Poslanici Тitu dodaje 5е jol jedan zahtejv. Djeca moraju Ьiti vjer­nici i ne smiju Ьiti optu!eni za raskaldenost Ш nepokomost. Prva od ovih dviju rije~i (IUOlill} doslovno zna~i "nemogu~nost Med­nje", odakle potje~e slikovit izraz "trolenje novca na vlastita za­dovo)jstva" (usp. Lockovu leksi~ku opasku). Као i u 1. Timoteju, dom se smatra vjefbaШtem kr~an.skih vo4a. lako Scott tvrdi da spominjanjem kr~anske djece pisac nehotice daje na znanje da pripada drugoj generaciji ~ana, na temeђu toga ne mora se zak­Jju~iti da је kr~tvo ustanovljeno v~ davno prije toga. Bemard se pribШava istini tirne lto smatra da ovaj tekst govori о tome da se od starjelina koje imaju djecu o~ekuje da imaju kr~anski dom.

7. Bud~~i da se ~ini da ponovno zapo~inje popis uvjeta za vrlioce odredenih slШЬi, Easton pretpostavlja da se u pozadini teksta· nalazi neki sekularni eti~ki popis te da se u ovom stihu sa­~uvao njegoy slutbeni. po~etak. Ponavljanje ipak nije izШno, jer navodi razlog · zalto nadstojnik mora Ьiti besprigovoran,· on је Вofji · upravitelj, lto је metafora uzeta iz svakodnevnog fivota te

170

l

TIТU 1,9 oslikava upravitelja doma~instva ili imanja (usp. kako ju је Pavao upotrijebio u 1. Kor 4,1 i Gal 4,2). Svatko.tko zauzima odgovoran kr~anski polotaj mora Ьiti bez zamjerke, da Ьi Ьiо dobar primjer drugima.

Popis koji slijedi kao da postavlja vrlo umjerene ~andarde, i to toliko umjerene da Easton tvrdi kako pisac nije pazio na umjes­nost i prikladnost eti~kih opisa kojima se slutio. Ali poput efe~ kog slu~aja , izablranju kretskih slutbenika trebalo је priti vrlo patljivo, jer је karakter tamolnjih ljudi bio - kako se vidi- o~eni­to nestalan. Nalem vremenu spomenuti poroci motda izgledaju tako o~ito nekr!~anski da ne zaslufuju da ih se spomene u opisu kr~anskog pastora, ali misijski pothvati mec1u pdmitivnim narodi­ma mogli Ьi nат poslufiti kao primjeri prilika istovjetnih s onima na Кreti. Svakako је to~no da pastor ne smije Ьiti bahat ( samo!.iv) ili usijane glave (jedljiv ), jer su takva moralna zastranjenja pre~es­to dovodila do brodoloma zdravog crkvenog napretka. Slijede~e tri zabrane: ne vinu sklon, ni nasilju, ni prljavu dobltku, vjerojat­no su zna~ile vi~ u prvom stolje~u na Кreti nego Мо zna~ suvre­menom druMvu (usp. 1. Tim З,З).

8. Pozitivne osoblne vrlo su sli~ne onima iz 1. Tim 3,2, ali је zna~ajno da ovdje nema zaЬrane za novoobrзtenike. То pokazuje da su kretske zajednice Ьile osnovane ranije nego efe!ka crkva. Starje~ina mora Ьiti gostoljublv, Мо zna~i stvamo se truditi oko dobroЬiti drugih, а i ljubltelj dobra (rije~ philogatos uklju~uje i stvari, i osobe). Та se rije~ jaylja na ranim .helenisti~kim natpisima kao vrlina koja је Ьila posebno na cijeni (usp. DiЬelius). Кalvin prevodi ovu rije~ kao "predan dobro~instvu", kao suprotnost !krtosti. Izostanak svake neoЬi~ne ili iznirnne oюblne na ovom popisu ponovno pokazuje Apostolov realisti~ki pristup (usp. 1. Tim З). Sto se moral.ne strane ti~e. tra!e se samo poMeni, isprav­ni, drultveni ljudi ~ista fivota, ali је zanimljivo da su dvije poseb· no religiozne rije~i. pravedan i svtt, .uklju~ene u ovaj tekst, ali ne i u 1. Tim З. IUje~i trijezan iz 1 . . Tim З dodana је srodna vrlina uzdrlljivost (enkrates), koja, prerna Locku (str 148-150), uklju~u­je ve~e nastojanje oko samokontrole nego prva rђе~.

9. Slijede zahtjevi s doktrinarnog podru~ja, jer pastor mora Ьi-

171

ТITU 1,10 ti priljuЬljen uz pravu poruku, kojoj је bio pouten, tj. "prema nauku" (RV · pr~evod). Svetenik mora imati jasna uvjerenja i shvatati "u~enje" (vjerojatno ono koje se prenosilo usmenom predajom, iako se to motda odnosi na neke pisane dokurnente; usp. Simpson), te mora Ьiti spreman drfati se istine unatot protivljenju. Jedino te tako moti ispunjavati dvostruku zadatu poticanja d.rugih i ispravljanja onih koji se suprotstavljaju istini. lzraz и zdnzvom nauku podrazumijeva skup ueenja koja kr!tani moraju nau~iti. Sve tri rijeti koje .se u ovom. stihu odnose na utenje, u izvorniku pretpostavljaju neki objektivan i mjerodavan doktrinarni sustav. Jednoj primitivnoj zajednici kao §to је bila kretska takva је mjerodavna nauka bila neophodna.

Ш. КRЕТSКI КRМ UСПЕLЛ (1,10..16)

10. Apostol se prihvata opisivanja onih koji protuslove, i1i pro­tivnika. Otito su brojni te posjeduju tri obiljetja, tri nepo!eljne o­sobine. Nepokorni su ("neposlumi"- prerna RSV, anupotaktoi), §to se vidi ро tome lto ismjehuju slutbena crkvena pravila. Drugo, rupljoglavi su u svom u~enju, mnogo pri~aju, а ne katu ni!ta (ri­jet matt~ilogoi, praznorjetni rnote sadrfavati i ideju bezvrijednos­ti, koja је u !idovskom naeinu razrni!ljanja povezana s poganskirn idolima, usp. Lock). Trete, sarni su zavedeni, ра su zbog toga i zavodnici drugih. Ove osobine zauzimaju istaknuto mjesto u svim kri't'ovjerjima, ali su bile po~bno oeite me4u !idovskim utitelji­ma koji su tada djelovali na Кreti, na lto uputuje spominjanje skupine onih iz obrezanja.

11 . Takvim је utiteljima prepisan jak lijek. Njima treЬa zatepi­ti usta ( epШomizo, §to zna~i "zauzdati" ili "staviti brnjicu") da Ьi ih se sprije~ilo .da nanose !tetu. Slikovitost ovog izraza djeluje posebno upe~atljivo ako se sagleda· u svjetlu opisa Кretana, koji је dan .u narednom stihu. Zanirnljivo је da se uopte ne postavlja pi­tanje iskljutenja iz crkve pod uvjetom da se krive u~itelje uspije u§utkati, i to vjerojatno vje§tim izlaganjem zdrave nauke, koje је spomenuto u 9. stihu.

Stetno djelujuti na jednog i1i dva tlana obitelji, krivi su u­titelji uspijevali prevratiti Ш smesti cijele domove. Vjerojatno su

172

TIТU 1,12 to bile kr!tanske porodice, i zato treba patljivo rnotriti na svaki pokret koji stvara pukotine u !ivotu takve oЫtelji.

Nautavajuci sto ne Ьi smjeli .(RSV "Sto nemaju pravo nau­tavati") ti su se ljudi suprotstavljali zdravom nauku iz 9. stiha. Kod ljudi koji su zavr~edili strogu Apostolovu osudu prisutan је i vrlo istaknut element koristoljublja. Izraz poradi prljava dobltka (RSV "zbog netasne zarade") vrlo tivim bojama oslikava niskost tih ispraznih bogomoljaca. lstu o§tru osudu zaslutuju vjerski pok­reti koji se vode koristoljuЬivim rnotivirna.

12. Apostol podupire svoje umovanje pozivajuci se na izjavu jednog po!tovanog kretskog krititara о naravi Кretana. То su rijeti Epimenida, Шozofa iz !estog stoljeta, koga su njegovi sunarodnjaci uzdigli do rnitskih visina. Mnogi ga drevni pisci (npr. Aristotel i Ciceron) spominju k'ao proroka, i zato ga Apostol citira Ьа§ pod tim dobro poznatim nazivom. Postoji stanovita sumnja pripisuju li se navedene rijeti s pravom Epimenidu, iako su mnogi rani kr~can~i pisci smatrali da ove rije~j potjetu iz ode О proro­canstvima. Buduti da se dio citata navodi u Кalimahovom Hvalo­spjevu Zeusu {oko 27. godine prije Кrista), neki strutnjaci pripi­suju njemu dotitnu tvrdnju. Lock, medutim, misli da је hvalo­spjev nastao vjerojatno pije Кalimaha . Ne rnof.e se reti da Pavao ima suvi§e kriti~ki stav, zato !to i poznati Кretanin osuduje svoje sunarodnjake.

Tvrdnju da su Кrecani bili poznati kao la!ci neobltno sme!­no potvrduje tinjenica da grtki rjetnik sadrti rijeti cretizo, §to znati lagati 1 2 6 • Popratne osoЬine njihove nezavidne reputacije u­pu~uju na opseg njihove putenosti. Izraz opake zvijeri oznatuje zluradost srodnu jedino najvidljivijim !ivotinjarna, а trbusi dan­gubni (RV "besposleni nezasitnici") oslikava njihovu neurnjerenu poblepu. Cini se da uvr!tavanje ovakvih podrugljivih izraza u pis­mo uputeno Titu iskljutuje pornisao da је rije~ о poluslutbenom dopisu. Apostol se sprema nalo!iti Titu da poduzme o§tre mjere protiv samovoljnih elemenata unutar crkve, а pr~e toga ga obav­je§tava о dobro poznatim osoblnama ljudi s kojirna te se morati pozabaviti. Ovo је natelo od opteg znatenja zato ~to svaki sluga Evandelja neophodno mora poznavati karakter ljudi svoje zajedni­ce, ра ma kako tinjenice bile neugodne.

173

ТЈТU 1,13

13. Apostol potvr<tuje istiлitost prethodno n.avedene izreke. Motda је iz osabnog iskustva Ш samo. ро ~uvenju zn.ao da је s Кretanima vrlo te~o izati na kraj. Nalog na o~tro karanje odnosi se, naravno, n.a krive u~itelje, а ne n.a Kre~ane o~enito. VaUa za­paziti da se prilog o!tro pojavljuje u Novom zavjetu.samo јо~ u 11. Kor 13,10. Svrha tako o~rog prekoravanja jest spasenje, da budu zdravi и vjeri, !to se odnosi Ш na o~eprihva~eni skup doktriлa, ili na osabnu predanost Кristu. S obzirom na 9. stih, ~iлi se da је prvo shv~anje prihvatljivije i vjerojatnije. Mnoge Ьi se pogrde bile izbjegle da su kr~ani imali na umu spasavala~ku svrhu prekorava­nja uvijek kad su se suo~Ш s oruma koji su zaЬludjeli i udaljШ se od vjere.

14. Кrivo је u~enje imalo dvije osnovne zna~ajke . tidovske Ьај· ke nesumnjivo su bile srodne onima spomenutim u 1. Tim 1,4 , i vjerojatno su se sastojale od beskorisnih nagal!anja koja su se te­meljila n.a Starom zavjetu. Buduci da su ove bajke poЫi.Ze oznace­ne kao tidov$ke, za razliku od uopeenih aluzija iz 1. Tim, oprav­dano se mou pretpost.aviti da su kretski krivovjerci bili skloniji judaizmu nego njihovi efelki drugovi.

Druga zn.a~ajka, propisi ljudi koji se odvracaju cd istine, ne­odoljivo p<>dsjeca n.a tetnju prema isposni~tvu, koja se ocitovala u kololkoj herezi, а koja se takol!er opisuje kao " nauci ljudski" (КоЈ 2,21.22). Iz 15. stiha jasno se vidi da krivovjerstvo obuhvaca i odrel!eni obred koji n.amece pitanje !to је ~isto, а ~to necisto. Кrivo u~enje ј Jcrjva praksa oЬi~no jdu ruku pod ruku te pronala­ze spremne suradnike u ljudima kojj se bave odvra~anjem drugih od istine.

15. Odgovor na potonjj proЬlem, postavljen u 14. stihu, dан је na pravi pavlovskj na~in. ј to uno~njem opcih n.acela. То је za­pravo odjek Isusavih rjje~j iz Uc 11 ,41 (usp. takol!er Мk 7 ,15), а Pavao је i u R.im 14,20 djelomitno razradio istu misao. Mnogi strucnjaci dr1e da ove rђeci сiле djo tada ra~rene i poznate pos­lovice (usp. Lock i Scott). Кr~anstvo uzdi.Ze pojam cistoce na du­hovnu razpш , ~to automatskj otklanja mogu~nost smanjenja cis· toee obreda. Cist se um ne mote zaprljati tjelesitim dodirom, te najcistiji umovi ne~e niti tеШј nepotrebnom prljanju.

174

-1

ТЈТU 1,16 Nije mogu~e izre~i tetu osudu budu~ih "zagovomika cis­

tunstva" od ove, izre~ene rђe~ima da okaljani ne mogu dotaknuti ni!ta а da to ne uprljaju , ра zato njima ni!ta ne mou Ьiti cisto. Rijecju nevjerni obuhva~eni su, ро Lockovu mi!ljenju, ili slaЬi ti­dovski k~ani koji nisu vjerovali da је Кrist ispunjenje Zakona, ili oni koji, poput kasnijih gnostika, nisu htjeli priznati da је Воg stvorio materiju. Pavao zapravo ponavlja Gospodiлovo 'ucenje da covjeka рrђа ono !to izJazi iz ~ovjekovih usta, а ne ne~istoea ob­reda. Stvarni izvor cistoee jest savjest, i ako је necisto~a prodrla onamo, time su pogol!eni i um, i covjekovi postupci.

16. Oni koji ispovijedaju krivu vjeru cesto si pripisuju izvrsno poznavanje Boga, а to је bila istiлa osoЬito u slu~aju pri.stalica ju­daizma. Neki strucnjaci (npr. DiЬelius, Easton) vide u tom ispovi· jedanju poznanja Воgа siguran znak·da је rђе~ о gnosticizmu, me­l!utim Weiss navodi te rђe~i kao cinjenicu koja је dovoljna sama ро seЬi za роЬђаnје t.vrdnj~o gnosticizmu drugog stolje~a. Buduci da је kretsko krivovjerje imalo izrazito tidovsko oblljetje, mnogo је logicnije pretpost.aviti da se ovdje rnisli na judaisticko hvalisa­nje monoteizmom. O!tre rђeci osude zaslutuju ljudi kod kojih se jasno ocituje oprecnost izmel!.u onoga !to ispovijedaju i onoga !to сiле , !to је Ьiо slucaj s ovim kretskim glasnogovornicwa (djelima ga nijecu), te Apostol trima odgovaraju~im izrazima oslikava nji· hovo pona!anje. Prvi, odvratni, izratava gadenje zbog njihova lice­cemjerja. МоМа је rђес ovdje upotrijeЬljena u ironicnom smislu da su oni koji tvrde da razot.krivaju gnusne stvari i sarni gnusni. Drugi izraz, neposlu!ni, proizJazi iz njihova p·rakti~nog nijekanja istinske naravi .svetog Воgа, koji tako4er i od ђudi zahtijeva sve­tost. Treci, prokleti ( lldokimoi, odb~eni nakon ispitivanja"), zna. ci upadljivu suprotnost neprestanom.pozivanju putoralnih posla­nica na dobra djela, jer u tDn slucajevima dobra djela nisu ni mo­gu~a. Svi koji ispovijedaju vjeru moraju se podvr~i ispitivanju, ali svi oni pokuat 6е se za Јюјt кrкЈ dobto djtlo nepodesni (RSV).

IV. UREDBE О PONASANJU КRSCANA (:Џ-10)

Patnja se sada usmjeruje prema proЬlemima koji se pojavlju­ju u pastoralnoj br.izi za crkvu; dat је poseban osvrt na razlicite

175

ТПU2,1

skupine ljudi unutar crkve kojima se Tit mora pozabaviti. Aposto­lovi .savjeti jednak.o su pou~ni i korisni u dana!nje vrijeme kao ~to su bili u vrijeme pisanja ..

а) Stariji ljudi (2,1-3)

1. Ovaj је stih suprotstavljen prethodnom. Za razliku od krivih u~itelja, ~ije је ispovijedanje vjere isprazno, Tit treba revno govo­riti !to se prilШ zdravom мuku. Pavlu svojstvena rђе~ је prilici, prepei, koja zna~i."b'iti pogodan", "odgovarati". Pavao је imao О· soЬ.it .osjetaj za primjerenost stvari (usp. Ef 5,3; 1. Kor 11,1 З; 1 1. Tim 2,10). Pojma zdravog nauka ve~ smo se dotak.li u 1,9; а ovdje su јо! jednom "pouzdanost" i "istinitost" suprotstavljene bolesti hereze, koja је nagrizala crkvu. Zamjenicom ti (su) teli se naglasiti da Tit pripada kategoriji ljudi koji se uvelike razlikuju .od izazivaea nereda. Tvrdnja mnogih stru~njaka da pisac tek javno О· suduje herezu nije sasvim ispravna, zato §to se u ovom slu~aju vidi da on vjeruje kako је istina najЬolji lijek protiv zaЬlude.

2. Prvo praktieno obiljetje takve zdrave nauke Ьiо Ы zahtjev da ponalanje bude u skladu s vjerovanjem. Stariji mu§karci treba· ju se ponalati onako kako doli~i starim ~lanovima zajednice. Prve tri odlike su oaobine koje se o~enito oeekuju od mu!karaca u poodmak.lim godinama, i mogu se pron~i sli~nosti, kao !to Eas­ton istiee, sa svjetovnim zahtjevima tog doba. Rije~ trijezni (nep­halios) uиta је u zna~enju "umjeren" (RV), ~ime se ne podra­zumijeva samo suzdr!ljivost u pijenju vina nego optenita umjere­nost. ·Na pridjev ozblljni (semnos) vet smo se osvrnuli u 1. Tim 3,8.11, koji se ondje odnosi i па dakone i na njihove fene. Promi!­ljenost osoЬito dolikuje dostojanstvu staraca, ali se ozbiljnost ni· ka.da ne smije pobrkati sa sumomoltu. To~niji prijevod naredne odlike, razumnosti, bio Ьi "razЬoritost" (RV prijevod). Gr~ka ri· је~ юphrl?n, koja uputuje na samouzdr1anje (Мoffatt , "gospodari sebe"), ranije је Ьila upotrijeЬljena u vezi s Ьiskupima (usp. 1. Tim 3,2 i Tit 1,8).

Od starijih kr!~ana, kao i od svih starijih mu§karaca, ne zah­tijeva se samo suzdrfanost; oni moraju pokazivati i trojstvo kr!· ~anskih vrlina. Vjera, ljubav ( agape) ;.postojanost (hypomone) ni·

176

+

ТПU2,3 su povezane samo u 1. Tim 6,11.12; 11. Tim 3,10, nego i u 1. So1 1,3. Scott, medutim, tvrdi da su za Pavla osnovne kr!t~ske vrline "vjera, nada i 1jubav", ali postojanost nije tak.o udaljena od na~e. da Ы to predstavljalo neku ve~u te§ko~u . Scott u svojoj napomeni u vezi s upotrebom rije~i hypomone zapravo daje i dobro oprav­danje Apostolova uvr!tavanja doti~ne rђe~i u ovaj stih. On kate: "Ш on (tj. pisa~) motda zamjenjuje nadu postojanoltu zato !to misli navlastito na starije mu§karce, ~iji је stav prema fivotu sada obiljeten pomireno!tu sa sudbinom." Unato~ tome, postojanost је odlika koja se treba visoko cђeniti u svim fivotnim razdob~ima. Zanimljivo је da је gr~ka rђее ygillino (Ьiti zdrav), koja se ovdje odnosi na tefnje starijih mu!karaca za ovim krltanskim kreposti­ma, u 1. stihu upotrijeЬljena kao odlika nauke. 1 srce i um kr!ta· nina moraju Ьiti zdravi da Ьi funkcionirali. lako је zahtjev valja· riosti najprikladniji vjeri, on se mofe prirnijeniti i na ljubav, i na postojanost "u smislu .da se svaka odlika rnofe premetnuti u sl.a­bost" (Lock).

3. Govoreti о staricama, Apostol upotreЬljava prilog hosautos, isto tako, koji је izraz svojstven pastoralnim poslanicama, te tako istiCe bliskost usporedbe s onim §to .prethodi. Vli!дanja kakvo dolikuje wetima izri~aj је koji sadrfi dvije rђe~i koje se ne.susretu nigdje drugdje u Novom zavjetu.Katastema zna~i "pona!anje", i odnosi зе na stav uma, а h~roprepes znaei "prikladan svetoj nara· vi". RV prijevod vrlo lijepo. izratav.a оЬа pojma: "pun po!tovanja u porWaпju." Dibelius navodi primjere gdje rijet hierprepes· zna~i ·~posvetena za sve6enicu", poirnanje lto ga preuzima Lo~. koji izrafava znatenje rije~ima "one se u svak.odnevnom fivotu treba" ju pona~ti poput svetenica u hramu."

Dvije zabrane koje sHjede, ne kleve_tnice i ne ropldnje mno­gog vina, opet fivo ocrt.avaju kretslte prilike onoga vremena. Prva se vet spominj~ u 1. Tim 3,11 а druga u 1. Tim 3,8. ~ito је da је па Кreti mogu~nost upadanja u doti~ne krajnosti bih.mnogo oz­biljnija nego u Efezu, i to poglavito ·me4u fenama, zato !to glagol _ (doulo) ozna~uje "ropstvo'!, а to је mnogo snafniji izraz nego od­govaraju~i izraz u 1. Timoteju.

Da Ьi istaknuo spomenute kr~anske odlike, Apostol se po­slufio jedinstvenom slotenicorn, kalodidaskaloi, u~iteljice dobra.

177

ТITU 2,5

Buduci da su ovim zahtjevom obuhvaccne sve starice, sva.ka.ko se ovdje ne misli na javno poutavanje, koje је ionako ulazilo u djelo· krug starjeЫna, nego se z.acijelo misli na sluzbu kod kuce. Na o­vom su podru~ju isk.usne kr!Canke tijekom povijesti Crkve svojim primjerom i pou~avanjem izvr~ile sluzbu od neprocjenjive vrijed­nosti.

Ь) Mladi ljudi (2,4-8)

Ovdje su naznateni neki oblici te slui.be. Starije zene treba­ju urazumljavati mlade neka ljube svuje muieve; to је to~an prije­vod gr~ke konstrukcije (hina sophronizosi). Drugim rqetima, sta­rije kr!canke moraju pomagatj mladim tenama u stvaranju ј odr­i.avanju oblteljske ljubavi, ne, naravлo, kao one koje u sve namet­ђivo guraju svoj nos, nego kao skromne savjetnjce u pitanjima bra~nog i.ivota. Potreba za u~eлjem k.r~canki da ljube vlastitu dje­cu ~ini se gotovo potpuno izШnom, no i ovaj nalog moida upozo­rava na odrec1ene slabosti kretskog kara.ktera. On Ьi Ьiо osoblto zna~ajan s obzirom na ta.ktiku uzbunjivanja i prevracanja domova, kojom su se sluzili krivi u~itelji spomenuti u 1,11 (usp. Spicq). 1 u suvremenom svijetu ne nedostaje prirnjera tena koje s11 se izdavale za kr5tanke, а koje su biJe Шеое istinskih materinsi<ih osjecaja . Zene koje vlastitu karijeru pretpostavljaju dobroblti svoje djece pokazuju uo~ljive znake ove slabosti.

S. Od mladih tena, jednako kao i od staraca u drugom stihu, trati se da iskatu odliku razumnosti (sophron).

Naredna odlika, cistoca (hagnos}, daje bolji uvid u pojam samosvladavanja, koji prethodna rjjet sadrzi. On se ni u jednom od slu~ajeva gdje se spominje u Novom zavjetu ne mote razlu~iti od pojma "neiskvarenost". Pavao u 1. Tjm S ,22 poblc Timoteja da tetj k toj vrlini.

Postoje neke te~oce oko odredivanja totnog smisla nared­ne rije~i. Najbolje је motda prlhvatiti Moffattov prijevod domaci· се, koji obuhvaca оЬје mogucлosti (oikourous i oikourgous). U sva.kom slu~aju, Apostol samo potcrtava ono ~to је u na~elu ustvrdio u prethodnom stihu i to da је polje djelovanja mla­dih udatih zena dom.

178

Т/ТU 2,7 Rijet agathos (dobre) valjalo Ьi shvatitj u smislu koji ista ri·

jet ima u Mt 20,15 i uzetije neovisno. Apostol Pavao ј drugdje iz. ra.tava shvacanje da zene moraju Ьiti podloine svojim mu!evima (Ef 5,22; КоЈ 3,18), i u sva tri slu~aja uzima rije~ hypotasso,_ to~­no zna~enje koje glasi "pokoravati se" (RV prijevod "ppdvrgavati se").

Кr~anke се ta.kvu pa.tnju poklanjati svom ponШnju osoЬi­to kod kuce, i to iz odret1enog religioznog razloga, tj. da se Rijec Воiја ne Ьi pogrdivala. Izritaj doblva posebno znatenje ako se Rijec zamijenj uobltajenijirn izrazom ime. Svaki otklon od ovih kr~canskih odlika predstavljao Ьi nijekanje Rijeci ili "Evant1elja" za koje su one tvrdiJe da u njih vjeruju. То Ьi bilo pogrt1ivanje kr~­canske poruke, ~to daje naslutitj da su neke zene, koje је Evant1e­lje oslobodilo i IШlo odret1enih predrasuda, zloupotreЬ\javale ne­davno otkrivenu slobodu na na~ine koji nisu bili u skladu s mjeri· lima tad<Wtjeg dru!tva.

6. Paznja је sada usmjerena na mladice, kojirna је ta.kot1er upu­cen poseban poticaj da teze k samosvladavanju. Tit ih treba poti· cati (paraklaeo) da budu razumni. То је mnogo ja~i nalog nego "Govori" iz 1. stiha. RSV prђevod glasi "nukaj mladice da uprav­ljaju sobom", ~irne је naglШna potreba neprestanog moralnog О· pominjanja. Na temelju u~estalosti ove misli о samosvladavanju u pastoralnim poslanicama i njezinoj prev1asti u gr~koj etici, pone­kad se ~uje miiOjenje da u savjetu poput ovog nema ni~ta izrazjto kr~ansko. Scott , met1utim, isti~e da kr~ansko sarnosvladavanje posjeduje element poniznosti, koji nedostaje gr~kim moralistima. U Novomje zavjetu, zapravo, to posve religiozan pojam.

7. Tit kao Кristov sluzbenik mora Ьiti uzor (typos) dobrih dje­la. Ova rђе~. koja se spominje i u vezj s Timotejem u 1. Tirn 4,12, doslovno zna~i otisak iJi zig, ра • prema tome • u prenesenom zna­tenju ima smisao "primjera". Titovi poticaji ne~e imati nikak:vu vrijednost ni u~inak ako ih ne podupire prirnjerom osobnog fivo­ta. Povijest kr~canske slufbe daje nат mno~tvo primjera valjanosti ovog nacela. Biti primjerom и svim stvarima t2 7 velik је zahtjev, ali nBta ~to bi bilo manje od toga nije dovoljno dobro za jednog sluzbenika Evandelja.

179

ТПU2,8

Do sada· su u sredi!tu pa!nje bili uglavnom Titovi postupci, ali sada 1е pl!nja usmjeruje na njegovo u~enje. Redoslijed је vrlo va!an; nakon primjera slijedi pouka, ali pridodana pouka mora Ьi­ti najizvrsnija. Вernard se..zauzirna za aktivno zna~enje rije~i di­dizskillia, tj. "~in u~enja", а ne "sadrtaj u~enja", оа tto Ьi rije~ nautavanje prirodno upu~ivala. То u~enje sadrfi dva oblilca, tj. nerюkwulji1ost i ozblljnost. Prva је rije~ aphthoria jedinstvena u nov.ozavjetnom gr~kom i zna~i "nezamrljanost", tto se ti~e ute­nja koje stoji u izravnoj opreci prerna krivom u~enje, koje је u o­no vrijerne bilo u rnodi. Drugu rije~. semnotes, ve~ srno susreli u pridjevskom obliku u opisu dakona i njihovih una (1. Tirn 3,8 .11) gdje је takoder prisutn.a ista nota va!nosti. Кr!tanski utitelj rnora u~iti s du!norn ozb.iljno!tu ako hote da se njegove rije~i uvШva­ju.

8. Као Jto n.atin pou~avanje mora Ьiti neurnrljan, tako i sadr­!aj rnora Ьiti zdrav, tj. koristan. Sadnaj onoga lto se govori izra· un је ovdje rijotju logos, druktijom nego u 7. stihu, gdje је upot­rijeЬJjena rijee didask4li4. Utenje rnora Ьiti besprigovorno ( akiz­tapostos, "koje ne zulu!uje prijekor", jol је jedna jedinstvena ri· јее), i Tit rnora paziti na to da protivnicima ne prufi priliku da zЬog i~ep орtШе njega o10bno Ш njegovo ueenje. Uzornirn go­v.orom i fivljenjem Tit rnou pourzmili one koji rnu .е protive. Zakljuene rijeli, nemajuCi о nama reCi nilta zlo, rnogu navesti na krivu pomisao da prot.ivnici ne~ n~i rijetj kojima Ьi okrivili Кristova slШЬenika, rnec1utim pravi је smisao u torne da Кristov slШЬenik ne smije protivnicirna prufiti priliku da ga s pravom op­tu!e za bilo kakvo zlo. Rijet koja је upotrijeЬljena za zlo (phllU­Ios) doslovno znaei "Ъezvrijedno", i Pavao је upotreЬJjav.a dva pu­ta kao suprotnost onome lto је rnoralno preporulljivo (Rim 9,11 ; П. Коr 5,10). Вernard pokazuje da ае dotilna rije~ u Novom zav­jetu redovito odnosi na djela, а ne na rije~i . te se zato osoЬita pat­nja poldanja Titovim postupcima.

с) RoЬovi (2,9,10)

. Као i u pismu Timoteju (1. Tim 6,1), Apostol smatra da se i sada rnora osvmuti па proЬlem ropstva i s tim u vezi dati Titu ne-

180 Ј

TIТU2,9.10 ke savjete. Pavao iznosi neka na~ela kojih se robovi rnoraju pridr-t avati u opho4enju prema gospodarima, ali se nalozi neznatno razlikuju od pre.thodnih.

9.10. Dok u Efetanima i Ko1otanirna Pavao narec1uje slugarna da budu poslutni (hypokouo) svojim gospodarima, zanirnljivo је da samo ovdje upotreЬljava glagol hypotasso, §to zna~i "podlagati se". Potonja rijee ne~to је snunija te motda daje naslutiti da su kretski robovi kr!tani bili skloniji zloupotreЬljavanju svoje nedav­no otkrivene slobode u Kristu. Vjerojatno se nalog tiee u prvom redu robova koji su imali kr!tanske gospodare, kao i nalozi u 1. Tim 6,2 , jer se nijedan rob kr!tanin ne Ьi pokorio gospodaru po­ganinu ako Ьi se odluka ticala pitanja savjesti, tto је kr~anska Crkva pri:znavala јо! od najranijih vremena.

Robovi moraju ugadati svojim gospodarima u svemu, ili • prema Moffattovom prijevodu - "pruuti im zadovoljstvo па sva­kom koraku". Rijee euarestos iskljulivo је pavlovska, osirn !to је u НеЬ 13,11 , ali drugdje uvijek ozпaeuje ono !to је ugodno Bogu. Kad Ьi se robovi kr!tani u svojim fivotima mogli rukovoditi tako uzvitenim na~e1om, to Ьi uvelike smanjilo zla samog sustava i po­kaza.lo Ьi da sila kr!tanstva mote preobraziti i najtvrdokornije od­nose. Zabranu robovima da proturjete vjerojatno treba shvatiti u ~irem smislu kao "suprotstavljanje'~ . .RV prijevod dobro izratava smisao rijeeju "poЬijati", koja ukljueuje iosuje~ivanjegospodare­

vih narnisli. Tr~i nalog nije nШа drugo doli neposredan zahtjev za po!­

tenjem. Nosphizo (pronevjeravanje) "uobl~ajen је izraz za sitnu krac1u" (Simpэon). porok kojem su robovi bili osoЬito izloteni. Nego nekiz im iskizzuju dobru vjemost predstavlja pozitivnu stranu pottenja, koja uvijek mora sad.ttavati i element dobre vjernosti. Gtago\ endeiknumi (iskilzivati) је, osim !to se dva puta spominje u Hebrejima, iskljueivo pavlovska rijee, osnovni smisao koje је izno­knje dokaza i1i dokazivanja.

Zaklju~na misao 10. stiha saddi паееtо koje izdi.te ove na­loge robovima na razinu koja је rnnogo vib od razine gr~ke etike onoga vremena. Robovi se moraju ponaltti tako da budu ures nauku ... Boga. Gtagol kosmeo, koji је preveden rijeeima blti ures ozna~uje rasporec1ivanje dragulja, i to ta~o da se potpuno istikne

18 1

TIТU2,11

njihova krasota (usp. Bernardovu primjedbu). Та је misao prisut­na i ovdje. Primjereno kr~ansko ponaW\je је sila kojom rob mo. 1е odati ~ast nauku i u~initi ga privla~nim u o~ima svih promat· ra~a. Na~elo poput ovog nije ograni~eno na robove. Sva.ki ga kr~anin mote primijeniti u svim oЬlicima svog tivota. Rije~i en pasin, prevedene kao и svemu, mogle Ьi Ьiti i mu~og roda i zna· ~Ш "me4u svim ljudima", ~to Ьi upucivalo na mogucnost koju i­·rnaju robovi da svojim svjedo~enjem prodru u sve dijelove dru~tva i natope ih njime.

V. TEOLOSКA OSNOVA КRSCANSKOG liVOTA 2,11-3,7

Uska povezanost ovog odjeljka s prethodnim naglШva me· dusob.no profimanje teologђe i etike u Novom zavjetu. Ova veli· ~anstvena tvrdnja ne sadrti sarno Шeta.k kr~anske nauke nego is· ti~e i nemogucnost davanja zasebnih pra.kti~nih savjeta, odijeljeno od vje~nih istina kr~anske vjere. Oslon na teolo~u osnovu kao temelj djelovanja novi је ~irnЬenik u kr~anskoj etici.

а) Odgojnaaila milosti (2,11-IS)

11. Veznik doista pokazuje da se ovaj stih izravno nadovezuje na prethodni i da iz njega proizlazi. Rije~i "Bog, na~ Spasitelj" usmjeruju razmi!ljanje na " spasenje" i dovode do satetog iskaza koji objamjava i utjelovljenje, i otkupljenje (usp. Bernard). Mou se reci da је izri~aj "milost Botja" {ljubav Воtја, Duda- Fuca.k) kljutna rђе~. Pavlove teologije, i nema razloga nijekati da је ovdje upotrђeЬljen u svom najsvojstvenђem pavlovskom smislu . Pavao ne mote zamisliti kr~ansko spasenje bez "milosti Воtје" (usp. Ef 2,8), i kada razm~ђa о Вotjem uplitanju u ljudski tivot, ne mote pronaci primjerenђi izraz od ovog koji ta.ko snatno izratava Вotju nezaslutnu naklonost u Кristu, koju је iskazao prema ljudskom grђehu. То daje utjelovljenju njegovo znaCenje.

Glagol epiphaino (pojaviti se) nalazimo na samo јо~ dva mjesta u Novom zavjetu izvan Tita (Lk 1, 70 i Dj 27 ,20). Sli~no је upotrijeЬljen i u 3,4, iako se ondje odnosi na Botju dobrostivost i ~ovjekoljuЬlje. lz njega izvedena imenica (epiphaneia) upotrђeb­ljava se u pastoralnun poslanicama u opisu drugog dolaska.

182

ТЛV2,ЈЗ Pitanje је da li А V prijevod s pravom pridaje izraz wim lju­

dima glagolu, te na taj na~in podrazumijeva sveoptost oeitovanja, lto. u svakom slu~aju predstavlja te!ko6u, s obzirom na Cinjenicu da 111ЈЮ1ј ljudj о Во.f:јој rnilostj јо! nisu Culj. Sirnpson istiCe da је юterios (spasenje), nakon kojeg slђedi imenica u dativu, kao ~to је ovdje sluCaj, klasiean izraz kojj znati "donoseci spasenje" te Ьi stoga bilo prirodno da wim ljudima prjpada imenici (kao u RV prђevodu), lto Ьi uputivalo na sveopei doseg kr~anskog spasenja. Lock smatra da vi znati "svirn vrstama ljudj, Cak i robovima".

12. Milost (ђubav), koja ispunjava svoju zadatu i uCi nas umije­eu fivђenja, ovdje је gotovo poosobђena, te је, • kao ј inaCe vrlo ~esto u pastoralnim poslanicama • pamja upravljena ј na negativ­ne, i na pozitivne vidove "odgojnog procesa" kr!tanina. Mora do­ci do odbacjvanja dviju stvari: prvo, bezbotnosti (aseЬeill, !to predstavlja protutetu Cesto ponavljanom pozivu na pobotnost", а drugo, svjttovnih potuda (kosmilшi tpithumilli), tj . svih telja koje su potpuno usredoto~ene na ovosvjetske stvari. lako је gr~ka rђеС epithumill (tеђа) moralno neutralna, u Novom јој zavjetu okol­nosti u kojima se javlja najCe!te nametu negativan smisao. Samo ро seЬi. izraz kosmiko nije moralno оЬојеn, ali uslђed novozavjet­nog naCina upotrebe imenice kosmos poprima etiCko pojrnovno znaCenje svђeta odvojenog od Воgа (npr. lv 7,7; 1. Kor 1,21).

О pozitivnim elementirna razumnosti, pravednosti i pobot­nom fivljenju vet је bilo govora. Ovladavanje sobom (razumnost) bio је jedan od zahtjeva upucenih vodama, starcima i mladim te­nama (Tit 1_,8; 2,2.5), i nilta manje ne zahtђeva se ni od Tjta.ljv. jeti prrrt1edno, tj. u skladu s Вo.f:jirn zahtjevirna, jdeal је za koji је Pavao ranije, piJuci u Solun {1. Sol_ 2~10), tvrdio da su ga on ј nje­govi suradnici ostvarili. Treti zahtjev је upravo suprotnost prvoj stvari koje se valja odreti. Nije dovoljno odbacitj ЬezЬomost; Covjek mora fivjeti poЬotno (tашЬоs). Mo!da ovi trijada priloga izratava idealno vladan~ kr~anina prema ~еЬi, Ьlimjem ј Bogu (usp. Вemard, Scott).

13. Prethodni је stih zavrlio spominjanjem Sildalnjtg wijeta, ali kr~anin gleda ј u budu~nost. U Novom zavjetu nada ne ozna6u­je tek ne!to !to se uli, nego ndto lto је sigunю. Ona је imetak

1~3

TIТU 2,13 kome se k.r~ani osoblto raduju, ра odatle i pridjev blalena.

.Saddaj nade opisuje se kao Pojavak slave velikoga Воgа i Spasitelja na!ega lsusa Krista. .Na rђе~ epiphaneia (Pojavak) osvr­nuli smo se u Ј1 . stihu, ali na~in njezine uporabe ovdje, zalЩjeva jol neke primjedbe. Easton misli da је cђeli izri~aj "gotovo sigur· no citat iz nekog (gr~kog) k.rШnskog ispovijedanja vjere ili hvalo~ spjeva". On se, nadalje, sla!e s DiЬeliusom da cijeli odjeljak (tj. od 11. stiha) oponala terminologiju kulta cara. Medutim, ~injenica da su izrazi poput "Spasiteђ svih ljudi", "milost" i "Pojavak" bili stru~ni izrazi koji su se upotreЬljavali u ltovanju cara ne dokazuje nilta u ovom kontekstu, koji odratava nazore lto su sa~injavali dio strukture ranog kr~anstva. Zapravo, zastupnici kasnijeg vre· mena nastanka pastoralnih poslanica nailaze ovdje na odredene te!ko~e. i to zato lto apokalipti~ke nade upu6uju na vrlo ranu stepenicu u razvoju k.r~anstva, а Scottovo rjelenje ovog proЬlema nije bal uvjerljivo. On priznaje da је nada jol uvijek prisutna, ali ddi da "pisac о njoj mo1.e govoritijezikom kojije Ьlizak prethod· nот naraltaju."

Zavrlne rge~i atiha zbunjuju turna~e. Postoje dva mQ8U6a prђevoda . onaj iz А V i ЦV : velikoga Воgа i Spasitelja na!ega /susa Krista, te onaj kQjeg se dr1e RV i RSV pri:jevod "naleg velikog Воgа i Spasiteђa Isusa Кrista" . IzЬor jedne od ovih mogu6nosti ovisi о mnoltvu momenata koje treba uzeti u obzir: gramati~ki . izostanak ~lana ispred Цје~i Spasitelj • govori u prilog drugoj varijanti, iako snagu ovog razloga umanjuje ~injenica da postoji tetnja prema ispultanju ~lanova ispred stru~nih izraza ј vlastitih irnena. U svim najranijirn oblicirna, doti~ne su rђe~i shva6ene u smislu prve varijante, ali se vetina Otaca priklanjala drugom poirnanju. Od ova dva niza svjeod~anstava, prvi је vjero· jatno pouzdaniji od drugog, ali nijedan nije. dostatan za stvaranje kona~ne odluke. Doktrinarno, valja priЬiljefiti da se pridjev velik odnosi samo ovdje na Воgа. te zЬog toga izri~aj u cjelini valja smatrati jedinstvenirn. Cini se da је prikladnjje pripisati pridjev Кristu nego Вogu, jer је Вођа veli~ina Ыlа unaprijed pretpostav· ljena. Ukoliko se pridjev odnosi na Кrista, to nilta ne oduzirna od najodli~nlje v~li~ine ~ga Оса. Osirn toga, nije razlotna pretpo­stavka da Apostol ne Ы pripisao takvu vrlinu Кristu, ako prihva· tirno najlogi~nije tuma~enje Rirn 9,5 (usp. Sanday i Headlam,

1~4

ТЛV2,14

ЈСС ad /ос.), ili ako irnamo n.a umu Pavlovo optenito u~je о Кristovoj оюЬi. Cinjenica da se ovdje upotrebђava.rЧee PojiiWik, koja se nigdje drugdje. ne odnosi na Воgа, takoder podupire lhп· tanje da cijeli izri~aj valja pripisati Кristu. Jol jedan ~init.eђ koji је utjecao na neke ~е jest podatak da se iuaz "Воg i Spasi~ telj" upotrebђavao za pogan.ske oЬjekte lt.ovaлja. Ј.Н. Moul· ton 12 а navodi sli~an prirnjer pripisivanja ovog naziva Ptolomeje­vitirna, gdje se mis1i na jedno, а ne na dva boиnstva. To.pokazu· је, u najrnaoju ruku, kako Ы <;>ve rije~i bile shvкene u helenisti~· kim krugovirna onog vremena. Sve u svemu, eini se da dokazi ipak nelto pretetu u korist RV prijevoda.

14. Nakon toga izravno se spominje Кristov samopotrtvovan primjer, а Цје~i podajetaju n.a ri:jeei samog Кrista iz Мk 10,45, gdje on о seЬi govori kao о otkupnini (lutron) (usp. biljelku iz 1. Tim 2,6). Ovdje је upotrijebђen &lasollutroo (otkupiti), koji do­slovno znaei "osloЬoditi ро primitku otkupnine" (Abbott-Srnith) Vjerojatnije је · da su rijeei uzete iz Ps 79,8 (LXX), gdje nalazirno ne samo isti glagol nego i isti izraz od nюkoga Ьezokonja. premda u mnofini. U reeenici Оп v.Ье dade za nas, .koja је potpuno pav­lovska (usp. Gal 1,4; 2,20 itd), prijedlog hyper (kao i u 1. Tirn 2,6) istiee trtvenu prirodu Кristova djela. Оо щotda uputuje i na zemjeniek.i aspekt trtve s oЬzirorn na povezanost s glagolom lutroo u ovom stihu te srodan tekst u 1. Tirn 2,6129 . Upravo na temeђu tog samodavanja on oslob~a svoj narod od grijeha, ne tek "iz" (ek k.ao u Ps 79,8), nego "od" (аро) u najpotpunijem smislu.

Svrha druge metafore, metafore ~ilfenja, jest iskazivanje U·

~inka Otkupiteljeva djela. Ovo se tiltenje tuma~ilo na razli~ite na~ine kao ~је (Вernard), iU krtt.enje (White, koji ga оЬјаЈ. njava u svjetlu 3,5). Cini se da te prvo tumaunje najbolje ~ара u okolnosti, jer Кrist .osoЬno vrii. djelo oci!Unja. Zapravo, stih u Ef 5.25.26. koji tako4er povezuje Кristovp saжnodavJnje $.njego­vim djelom posve6enja, sadrti tzmlj "o~istмi је lcupelji vode. uz Цје~". iako upotrebђava rjeenik kdteOj~. sasvim oeito .govori о. nutarnjem, а ne о vaлjskoJП ~~enju.

Gr~ki izraz 1tю pt!lioшios, koji је preveden rije~ima Narod izabram, prvi put se pojavljuje u Izll9,5 izna~i "dragocjeno Ьlа·

185

TIТU2,15

go", tj. ne~· lto nekome pripada u posebnom smislu. Rije~i su О· soЬito pomno izabune za .ovaj stih, а izra!avaju odnos Otkupite· lja prema otkupljenima, .~ija је. osnovna.odlika, kako se kafe, da revnuju oko dobrih djela . . Pavao se slufi rije~u zelotes ("revan") iovoreti u 'Gal 1,14 о .vlastitoj gorljivosti pri dnanju ota~kih pre· daja, ра premda је ta revnost bila upotrijeЬljena u pogre§ne svrhe, on nikada nije izguЬio odu§evljenje, te ovdje predo~uje cђeli је· dan narod koji је glasovit ро pravilno usmjerenoj revnosti.

15. Ovaj stih povezuje doktrinarni odjeljak s onim !to slђedi . Tit treba "iznositi ove stvari" (RSV prijevod), !to vjerojatno pod· razumijeva izlaganje svih prakti~nih uputa sadrtariih u 2. poglav· ђu. Osim govorenja, Кristov slufbenik mora zapovijedati i karati (usp. · П Tim 4,2). Neke ~е trebati ohrabrЩ а nekima zaprђetiti, no Ьеz obzira na to ~to radi, Tit mora djelovati sa svom ·vla!Cи (epitage). Ovu rije~ nalazimo u Novom zavjetu јо§ jedino u pav­lovskim poslanicama, i to uvijek u zna~enju vlasti koju daje Воg. Pavao ovdje bez sumnje misli da Кristov slutbenik posjeduje ni~ta manje nego .vlast koja dolazi od Boga. Tit se, stoga, ne mora bojati vr!enja vlasti nad onima koji su mu povjereni. Neki ~е ga nedvoj­beno prezreti, no on mora o~itovati Вotji ре~ а• kojim је njegova slufba upe~atena (usp. 1. Tim 4,12}.

Ь) ICrUanski stav prema dnaltvu (3,1.2.)

1. ~~ansko је pona!a.nje u tada!njem dru§tvu bilo od najv~e vafnostt z~ napredak Evan<1elja. Ovim kretskim kr~anima nђе potreban nikakav novi savjet jer ih Tit treba podsjecati da se pod­la!u. Drugi glagol, koji ро Simpsonovu mШjenju ukђu~uje "lojal­nu" ~odlotnost, jasno pokazuje koje su dumosti kr~anina prema vlastШla. Pavao u svojim djelima nekoliko puta povezuje rije~i po­glavarstva i vlasti,. а one se naj~e§te odnoso na duhovne .sile. Ovdje se Pavao, medutim, o~ito Ьојј da Ьi nemirni i buntovni Кre~ani vrlo lako mogli uvu~i crkvu u politi~ka previranja, §to 'bl dovelo do toga da Ьi se na Evan<1elje gledalo podozrivo. Zato Ьi bilo Ьође prevesti ·doti~ne izraze rije~ima vladarima i vlastima (kao §to ima RV i .RSV prijevod). Gr~k.i glagol peitharco, preveden kao da slu­Iaju, izra!ava ideju o~nito pridrfavanja zakona koje su propisali

186

.l

ТЈТUЗ,З

upravni ograni. Кr§tani treba da budu spremni za svako dobro djelo. u

drultvu u kojem five. Tamo gdje se pod iz.vr§avanjem gra!!anske o­baveze razumijeva uklju~ivanje u poslove zajednice, kr~anin uvijek mo~a sura!!ivati, pod uvjetom da ne radi protiv svoje savjes­ti.

2 . Uzdrtavanje od klevetanja (nikoga da ne pogrduju) iziskuje mnogo dobre volje, ali uvijek koristi kao prepreka Evan~elju . Кr§.

~ani moraju Ьiti neratobomi i popustljivi. Ove dvije rije~i nalazi­mo spomenute jednu uz drugu u popisu uvjeta koje mora ispunja­vati onaj koji feli Ьiti biskup (1. Tim 3,3}. Izri~aj da ocituju svaku blagost (prautos) јо§ је bolje prevedeno u RSV - " da budu savr§e­no uljudni prema svim ljudima", iako prautos doslovno zna~i "Ьlagost".

с) Nadre&nost Evan4elja poganstvu (3,3)

Као i u 2,1 S., i ovdje slђedi teolo!ki iskaz lcoji slufi kao pot­krepa prakti~nim napucima koji su upravo izlofeni.

3. Ako Ьi Titu ikad palo na pamet da o~ajava zbog prirode Кr~ana, treba se sjetiti svog prђa!njeg fivota, zato ~to је osvrta­nje na pro§lost ~esto korisno .jer nат pomate .da pojmimo veli­~anstvenost Botje milosti. Pro~ost se opisuje nabrajanjem poroka koji se na prvi pogled ~ine pretjeraniro, no Pavao i drugdje sli~nim rђe~ima opisuje pretkr!tansku .pro§lost svojih obra~enika (usp. 1 Kor 6,9; Ef 4,17-24). lzjavljuju~i i mi nekoc Ьijasmo nerazumni (anoetos), Apostol misli reti da smo bili'.'li§eni duhovne. spozna­je". Slijede~e su na popisu nepokornost, koja.je upravljena prema Вogu, te zavedenost, koja је povezana s ~ovjekom. Gr~ka rije~ za lutalice (planao) sadrfi pojam lafnog vodstva koje skrece s pravog puta. Pavao se zatim slufi metaforom ropstva kao slikom nekada§­nje pot~injenosti kr!tanina pofudarna i nasladama. Ovo је povezi­vanje poznata ideja gr~koj etici, ali Ьi ta slika ropstva mnogo vi~e zna~ila kr~~a'ninu koji se osvrce na svoje stanje рrђе obr~enja ne­go gr~kom moralistu (usp. sli~no povezivanje ideja u Jak 4,1.2}. Samo ~ovjek koji је oslobo!!en mote potpuno shvatiti niskost

187

тrги 3,4 svog prђaJnjeg polotaja 1,1 ropstvu. Rђe~i livjeli smo (ili p,rovodili vrђeme) и zlu.i zavisti.izra!avaju prirodu prijdnjeg fivota, kojije u biti Ьiо protudru!tveno usmjeren, jer оЬје rije~ isti~u njegovu zlooudnost. ·Vrhunac predstavljaju rђe~i odv.ratni bi/i, mпili Prvu rije~ nalazimo u ЬiЬlijskom gr~kom .samo ovdje, а zna~i. "odbo­jan". Zajedno s idejom uzajamne rrutnje jednih prerria drugima o­na ozna~uje posljednji " stupanj propadanja prije nego lto stanje postane beznad.no" (White).

d) Spuiteljev Pojavak i njegovo djelovanje (3,4-7)

4. Nasuprot ovoj rnra~noj pozadini, sjaji Воtја ђubav kroz В. vandelje koje se opisuje dvama izrazima. Prvi, chrestotes, (dobros­tivost) u Novom је zavjetu isldjuCivo pavlovska rije~ i ~esto se u­potreЬljava k.ao opis Воtје dobrote, iako se upotrebђava i prema ~ovjelcu (usp. ·11. Kor 6,6). Druga se rђе~ . philanthropia ( lovjeko­ljuЬlje) ~i~no upotreЬljavala d.a ozna~i ђubav prema pojedinci· та koji su u nevoljama, ali k.ao Botji predik.at ima znaeettje ~uba­vi prema ~ovje~anstvu u cjelini (usp. Вemard). U Djelirna 28,2 u­potrijebђena је u zna~enju ђudske dobrostivosti. Lock spominje njezinu posebnu upotrebu za otlcupђivanje zarob~enika , i smatra da se ta ideja mote primijeniti i na ovaj stih.

Easton tvrdi da је rje~nik ovog ltiha posui!en iz lculta cara, i da је Вogu pripisan naziv 1'141 Spasitelj k.ao oprek.a neistinitom pri­svajanju istog nasl.ova od strane rimskih 'careva. Mee!utim, u 6. sti­hu lsusu Кristu pripisuje se isti naziv, !to daje naslutiti da ~injeni­ca doti~nog pripisivanja proizlazi izravno iz krltanskog iskustva spasenja. Sto se ti~e upotrebe istog glaгola epiphaino (pojaviti se), uspored.i 2, 11.

S. Cini se da Pavao zatim citira iz nekog krltanskog hvalospje­va, lto se mote zaldju~iti ро uvodnoj formuli iz 8. stiha. Jeremias mis1i da је to mogao Ьiti dio hvalospjeva koji se upotreЬljavao pri­likom krltenja, lto nije nevjerojatno s obzirom na to da se spomi­nje kupe/j novoga rodenja. Svrha negativnog iskaza ne ро djelima !to ih и .pravedrwsti mi ulinismo jest da pomocu suprotnosti is­takne savrSenu Da!av Вotje'g milosrda, koja se o~ituje u narednirn riie~irna . Rjje~ dikaiosune (pravednost) ovdje ozna~uje obddava-

188

t

TIТU 3,5 nje Mojsijeva Zakona, ~to se u potpunosti slate s na~inom kako tu rije~ 'Pavao ina~e upotrebђava. Aposto1 је Ьiо duboko svjestan ne­mogu~nosti postizanja spasenja 1judskim naporima. Sam .. Воg ga ostvaruje ро svojem milosrdu. Aposto1 se nikad niie nasitio ove teme.

Tuma~i su obilno raspravljali i јо~ rasprav1jaju о izri~aju ku-pelji novoga rodenja. Rije~ loutron prevodi se na razlit ite nat ine, i to kao kupelj (AV, RV, RSV) ili " posuda za pranje" (RV mg.) . Me4utim, opravdanost potonje varijante stoji na slaba!nim noga­ma, а vjerojatno је nastala " pod utjecajem dogme о krsnom pre­porae!anju" (Simpson). Ova se rije~ u LX.X pojavljuje svega tri pu.­ta ( Pjesma 4,2; 6,5 i 31 ,25), i ~ini se da u svakom od doti~nih slu~ajeva rije~ ne oznatuje posudu, nego sam ~in pranja. lsto zna­tenje ima i u jedinom preostalom mjestu u Novom zavjetu gdje se spominje, u Ef 5 ,26, " kupelji vode uz rije~ ". Vecina tuma~a smatra da se rije~ kupelj odnosi na kr~tenje , i povezuju obnavlja­nje s lv 3,5. Gr~ka rije~ palingene,sia bila је vrlo ruirena u stoiciz­mu, а ozna~avaJa је redovita obnav1janja prirodnog svijeta, §to djelomice odgovara zna~enju koje rije~ ima u jedinom preosta1om mjestu u Novom zavjetu (М t 19 .28~. а gdje је upotrijeЬijena u es­hatolo~om smislu obnovljenja svega stvorenog. Ovdje, medutim: ona poprima novo zna~enje s obzirom na kr~ansko poimanje no­vog rodenja, koje nije svesvjetsko, nego osobno (usp. Lock). Ono је u skladus pojmom stvaranja novog(Il. Kor 5 ,17), а svaki se vjer­nik shvata kao tovjek koji posjeduje do tada nepoznate moci. Obnavljanje ро Duhu Svetom oznatuje preporod koji proizlazi iz ~ovog rodenja i popra~uje no vo rodenje. Jedno upu~uje na ~in u­laska, а drugo ozna~uje kakvocu novog tivota. Tot niji smisao Ьiо Ьi " stvaranje novog", а ne no vo rodenje, jer Ьi se iz potonjeg рој­та dalo krivo zaklju~iti da је rђе~ о obnovi prija§njih sila (usp. Easton), dok zapravo dje1ovanjem Duha vjernik posti.te vi~ stu­panj tivota (§to se ti~e istog ~v~anja duhovne obnove, usp. Rim 12,2) . Iskaz sШ!an ovome nalazimo u 1. Kor 6 ,11, iako Scott, lcoji priznaje da su izratene misli sli~ne, razlilcuje izmedu Pavlova poi­manja kr§tenja kao pe~ata koji se stavlja na ~ш vjere ј shvacanja kr§tenja kod pisca pastoralnih poslanica, ро kojem је kr~tenje dje­lotvomo samo ро sеЫ. On ovdje gleda korak unaprђed prema sak­ramentalnoj religiji, u kojoj crkva posjeduje "ma~i~no shvatanje

189

TIТU 3,6 kr!tenja"o Ovo је gleda.nje, medutim, podlotno kriticj, jer cђeli odje~ak govorj о. veШ!ajnostj ·Воfје milostj te su zbog toga izos­tavYeoe mnoge p~e.dinostj ·kao §ta је privla!Cjvanje vjereo. U od­jeljku iz Io Korin~anima takoder se ne spominje vjera, ali .u . slu~aju tog teksta Scott ima potpuno pravo kad ne pre.tpostavlja da је Pa­vao zamijenio vjem kr!tenjem, i to s obzirom na suprotno u~enje Rim 6,2-40 Zbog toga nema razloga pretpostaviti da "kupelj" koja se ovdje spomjnje ima ikakve veze s vjeromo

Druga polovica stiha grama@ki se mote protuma~iti na dva na<!inao Novo rodenje i obnovljenje motemo shvatiti u smislu za­sebnih ~inova, ili. u ovisnosti s kupelji; u tom slu<!aju bili Ьi razlj" <!iti vidovi jedлog te istog <!inao Medutim, buduti da novo rodenje mora uvijek prethoditi procesu obnove i buduti da se obnavljanje nigdje drugdje ne nazjva kupelj, prvo је tuma~enje vjerojatno tot­nijeo

6. Izlievanje Duha izravno podsjeta na povijesni trenutak Da­na pede,setnice O>.i 2,33), !to se vidi i ро tome !to је u оЬа slu~aja upotrђebJjen isti.glagol ekcheo (izlijevati)o Na taj povijesni doga­daj up~uje ј <!injenica da је glagol u aoristu, а ј о§ odredenije usm­jeruje p~nju na ispunjenje Svetim Duhom koje suo do!ivljeli Pavao i njegovi suradriici, о ~emu govori zamjenica naso Apostol upot­rebljava rijet Ьogato (uspo КоЈ 3,16; Io Tim 6,17) da Ьi pokazao kako Воg nikada ne IJcrtarj kada damje svog Duhao Posrednik pre­ko kojeg su primili ovaj dar od neprocjenjive vrijednosti,jest Isus Krist, Spasitelj па!, §to је u skladu s ranim kr!Canskim vjerova­njem (Dj 2,33.)0

7 о U narednim se rije~ima , opravdani njegovom milo!Cи, (uspo Rim 3,24), ogleda tipi~no pavlovski na~in razmi§~anja o Unato~ tome, i Scott ј Easton osporavaju da su rijeti opravdani i milo!Cи ovdje upotrijebljene onako kako Ьt ih Pavao upoЩjebio. Easton, na primjer, smatra da prva rijet ovdje znati "plodovi kr~tenja'', а potonja " sila" о Medutim, u jednom tako sa.!etom iskazu Evande­lja kao §to је ovaj, tvrdnja da је pisac zapravo htio reci da oprav­danje dolazi nakon kr!tenja potpuno је neosnovana zato §to se ti­me aluziji na pranje pridaje neopravdano velika vatnosto Mn6go је logi~nije pretpostaviti da је opravdani pro§irenje prethodnog iska-

190

TIТU3,8

za оп nas spasi (So stih), о ~emu mora ovisiti zavisna re~enica koja је s glavnom povezana rije(!ju hina (da budemo Ьa!tinici)o Smisao povezivanja ovog s opravdanjem lef.i u tome da se nitko tko nije opravdan ne mof.e nadati ba!tini, ј Pavao Ьi se nesumnjivo slo!io s takvom tvrdnjom (uspo tekst u Gal З kojj po~inje razmi!ljanjem о opravdanju, 3 ,11 , а zavr~va spominjanjem butine 3,29)0

Ba!tinici јо§ nisu vlasnici u najpotpunijem smislu, §to se jas­no vjdj ро rije<!ima ро nadio Ovaj izri~aj sadrti ideju <!vrste sigur­nosti (uspo tumatenje uz 2,13), na temelju koje se opravdanj vjernik mo!e unaprijed radovatj trenutku kada te ba§tina, koja mu pripada, u punom smislu postatj njegovo vlasni§tvoo Ove rijeti ne nije~u da v~ sada posjeduje Iivot, nego predvidaju njegovo potpuno ostvarenje (uspo primjedbu u vezi sa sli~nim izri~ajem u 1 ,2)0 Genjtivna konstmkcija Iivota vjecnoga mo!e se uzeti zajed­no s jednom od rije~i: nadi i1i baШnid.. U prvom slutaju ona prj­dm!uje nadi njezin sadr!aj, а u drugom је opis ba!tineo Cini se da

· se prva mogutnost bolje uklapa u okolnostjo

Vlo ZAVRSNI SAVJETI (3,8-11)

а) О dobrim djelirna (3,8)

80 Vjerodostojм se rijec svakako odnosi na prethodni teolo!lci iskaz (stihovi 4-7), koji te.mot.e smatrati kratkim sa!etkom Pavlo­ve teologijeo "Njezina miao vodilja nije 'radi i ostvari<, nego 'uzmi i imaj"', ka!e Simplono То §to Tit trebi uporno tvrrliti nije krlte­nje i njegovo posvetenje, kao !to misli Euton, nego sve !to је Uk­lju<!eno u raniji dio pismao Ovo lhvatanje podupire ј nalog vjerni­cima da uznastojte prednj'aciti dobrim djelimao Glagol diahebaiooo mai odnosi se na krive utit~lje kojima seo.Timotej mora suprotstao vitj (lo Tim 1,7)0 ОЩ su tvrdili ne§.to §to nisu razumjeli, ali to ne smije vrjjedjti ј za Tita Ш bilo kojeg slutbenika Evandeljao

Ovo uvjeravanje mora Ьiti up~eno poglaYito onima koji su povjerovali Bogu, zato §to је ispiavno vjerovanje nezamjenjjv te­melj pravilnom odre4ivanju pona.Ьnjao Uvjeravanje ima poseban cilj da potakne vjernike da uznastoje, tj o da promШjeno pristupaju vr~nju dobrih djelao Naj~e!Ce zna<!enje glagola proistemi је pred­njacitio

!9 1

ТITU 3,9 Ь) О krivim u~iteljima (3,9-11)

9. S obzirom na to da је Apostol vee razmatrao proЫem kret­skih krivi.h u~itelja u odjeljku 1 ,10-16. ~injenica da se ponovno vraca na tu temu pokazuje njegovu posebnu brigu za. taj obli.lc kretskog krstanstva. То isto ~ini i u 1. Tirn (usp. 1,4· i dalje i 6 ,4). 1 ovdje se, kao i ranije, jasno razaЬire fidovski karakter krivovjer­stva. Unato~ tome, Scott tvrdi da је hereza irnala gnosti~ko oЬi­ljetje, ali on se dao neopravdano zavesti pozivanjem na "rodoslov­lja" (usp. bilje!ku u.z 1. Tirn 1,4), koja razumije u gnostitkom smislu.

Povezivanje raspri s rodoslovljima, koje susrecemo i u 1. Tirn 1,4. uputuje na upadljivu slitnost izmec1u situacђe na Кreti i u Efezu. Pridjev lud, koji se tak~er povezuje s rasprama u 11. Tirn 2,23. ponovno nagla§ava glupost, koja је Ьila glavna znatajka tih sarnozvanih utitelja. Ovdje se spominju јо§ dvije rijeti koje su za­jednitke objema situacijama: sva4e (ereis), kao i u 1. Tirn 4,4. 1 sukobl (macha), kao i u 11. Tim 2,23. koji su pri.lcazani kao poslje­dice propitivanja. Sadrfaj tih "svac1a" (RSV) jest zakon, §to se svakako odnosi na Mojsijev Zakon.

Ovih se stvari Tit treba kloniti. Rijet periistemi doslovno znati otkrenuti 1е talco da pos1ed bude uptaviJen u suprotnom smjeru (uap. П. Tim 2,16,adje • ilta rtee upotreb~ava na aliean .natin). Osnovni rulos tom izЬjepvanju jelt potpuna Ьelkoris­nost i neproЬitaenost luivos ueenja. Ovo Ы tJeЬali imati na umu , svi koji stuplju na polotlj i preuziml!u dutnolti pastora.

10. Grek.a rijee ltai~tikos, prevedena а krhюvferat:, ne znaei о­оо !to rijee ''hereti.lc" danas znaei. Ona oznaeuje eovjeka koga Simpson opisuje kao "upomog agitatotra koji svojom tvrdoglavo~ cu unosi razdor". Кasnije је rђее poprirnila pone!to odrec1enlji smisao, kio:. "eovjek koji zastupa krivu nauku". Umjesto glagola kloniti se iz 9. ~ti.ha sadaje upotrijeЬljen drngi izraz (usp. 1. Tim 4,7), koji ne sadrti ideju iskljueenja (ekskomunikacije), nego zna­ei sarno "ne uzirnatj u obzir". Кrive ueitelje u prvom redu treba upozoravati (nouthesia, ј ovu rjjee u Novom zavjetu upotrebljava sarnQ Pavao; usp: 1. Kor 10,11 i Ef 6,4). Oeito је da se Pavao za­uzirna za Ьlag prjstup, jer se tek nakon dvaju upozorenja moraju

192

ТПUЗ,ЈЗ poduzeti o!trjje mjere prekjdanja s takvim tovjekom.

11. Utinj li se Tjtu da је takav postupak pregrub, mora shvatiti da је tvrdoglavost dotjen~ eovjek.a pokazatelj ј dokaz izopaee­nog urna. "Grijeh" se mora· shvatjti u svjetlu prethodnog stiha, tj.. kao telja za stvuanjem razdora. Nerna smiJla rasp.ravljati s ljudima izopaeena uma i ne treba i.h osuditi zato tto su vee sami sеЬе osudili. Cini se, јраЈс, da nije rijet о promilljenom tinu osuc1jvaпja nekoga., kojj је u svakom slueaju rijedak, nego о einjenici da postupci na kraju sami osude izv.rtitdja.

Vll. OSOBNE ОВА VUESTII ZAКUUCAК (3,12-IS)

Као i gotovo uvijek u svojirn pismima, Apostol zavrlava r~e­tirna u kojima poimence spominje . odrec1ene pojedince. Stil је stvarno toliko pavlovski da Ншiзоn smatra kako је cђeli odjeljak jedan od pavlovskih fragmenat.a koji su ugra4eni u tekst pastoral­nih poslanica 1 э о.

12. Oeito је da su Artema ili Tihik trebali zunijeniti Tjta na Кreti za njegove odsutnosti. О Arterni ne znamo niJta, ali о Tihi­ku motemo zakljueiti da је bio Pavlov blizak SUJadnik. Prema П. Tirn 4,12, Apostol ga је poslao u Efez da odmijeni Tirnoteja (usp. bilje!ku uz 11. Tirn 4,12) .

Nije Ьа! jasno na kojj se Nikopol rnisli, ali se optenito prih­vaea da је rijee о istoirnenom gradu kojj .е nalazio u Epiru, iako ne postoji nikakav drugi podatak о Pavlovom odlasku u Epir. 1 ovdje, i u 11. Tim 4,21 spominje se Pavlova nakana о provoc1enju zemskog razdoЬija, i u оЬа sluelja Pavao potite svoje bliske su­radnike da se polure k njemu.

13. Osirn ovdje, Zena, pravnik ne spominje se nigdje drugdje, a1i se s Apolom sretemo nekoliko puu (i u Djelima, i u 1. Korin~ani· ma), Rijet pravnik (nomikos) mofe oznaeavati strutnjaka na po­lju hebrejskog ili rimskog zakona. Cini se da evanc1elja podupiru prvo shv~anje (tj. Mojsijev Zakon). no buducj da је Zena gr~ko irne, Scott smatra daje drup mogutnost vjerojatnija.

Tit tJeba ovu dvojicu brilljivo opremiti, а rijee propempo

193

ТITU 3,14 zna~j "poturiti nekoga na put" (RY). То ne mora nutno zna~iti da su se. ј Zena i Apolo nalazili na Kreti, jako је to najlogi~njja pretpostavka. Pavao је motda o~ekivao da се se Tit srestj s njima na putu u Ni.kopol. Medutim, buduci da se on mora pabrinuti da im пШа ne ponestane, .~to podrazumjjeva da је Ьiо u prilicj da im materijalno pomogne, uputnije se pri.klonjtj pretpostavcj da se Ze­na i Apolo spremaju posjetiti Кretu i da se Apostol brine oko toga da budu dobro prihvaceni i pogo~eni.

14. Poslije ovih sasvim odredenih uputa Titu, Pavao dodaje op­cenit nalog upucen nasima. O~jto је da se mjsJj na kretske kr~cane opcenito, jer se oni moraju uciti prednjaciti dobrim djelima. Mo­ffatov prijevod glasi: "vr~ djela vrjjedna postovanja", а dobra djela uzima u istom smislu kao u 8. stihu. Doima se, ipak, da Scott bolje pogada pravi smisao: "Nasi ljudi zaista moraju nau~iti kako da budu prakblno korisni".

Ovdje је u srediSte"zanimanja u~a praktitna strana krscanst­va. Rije~i и iivotnim potrebama mogu se shvatitj u smislu "naj­nutnije potrebe" ili "prohtjevi". Prvo је tumatenje vjerojatnije, i u tom smislu ide RSV prijevod: "Pomatuci u slutajevima kad је pomoc nuzno potrebna". Svi koji rade takva djela milosti ne mo­raju se plзSiti da се i.kada Ьitijalovi.

15. Ni na koji natin ne mote se ustanoviti tko su bili svi koji su Ьili s Pavlom. Jedno od najpavlovskђih obiljezja jest ovakvo pove­zivanje suradnika sa sobom u zakljutku pisma, iako nigdje drugd­je ne nailazimo na istovjetan oЬli.k i redoslijed rђeti .

Opis: one koji vas /јиЬе и vjeri unosi ton krajnje prisnosti u pozdrav koji је inate prilitno Ьlijed ј neodreden. Odsutnost tlana prije rђeti vjera motda znati da en pistei ne treba shvatitj u smjs. lu krscanske vjere nego, mozda, u smislu "vjerno", kako glasi i Simpsonov prjjevod. Easton prevodi "oni koji vas ljube kao kr~a­ni".

Zavrsni Ьlagoslov istovjetan је s Ьlagoslovima iz 1. ј 11. Tj­moteju, osim sto је umetnuta rjjet svima, koja odgovara istoj rije~j s po~etka stiha.

194

DODATAK

ISPffiV ANJE RARRISONOVIH JEZICNIН DOКAZA

Jezitni se proЬlem sastoji od tetirђu aspekata: 1. ProЬlem hapaxa. 2. PorЬlem ostalih nepavlovskih rijeti koje su zajednitke s ostalim novozavjetnim tekstovima. З. ProЬlem pavlovskih rђeti Ш skupina rijeti koja se ne javljaju u pastoralnirn poslanicama. 4. ProЬiem gramatitkih i stil~titkih razlititosti. Рrђе ispitivanja oЬi­lja podataka koje Harrison vjeSto svrstava u ove rubri.ke, mora se ukratko upozoriti na njegove zakljutke. Рrђе svega, usporedujuci jezitne osoЬitosti pastoralnih poslovica s onima iz preostalih de­set pavlovskih poslanica, on pokazu:je da smatra razlike tako vel~­kim da one iskђutuju svaku mogucnost da su proizaSle iz jednog uma. Zatim usporeiluje pastoralne poslanice s knjitevnim djelirna drugog stoljeca, koristeei se uglavnom apostolskim ocima i apolo­getima, ali uklju~ujuei i raspolotive sekularne pisce, te zakljutuje da dok.azi govore u prilog drugom stoljecu kao vremenu nastanka pastoralnih poslanica. Кritika, dakle, ide .dvama smjerovima, i wa­ka se njena primjerena procjena mora pozabaviti i jednim i drugirn smjerom napada.

1. PROBLEM НАРАХА

Ovaj testo raspravljan proЬlem s pravom је nazvan "Ьitkom hapaxa", i Ьеz obzira na to Sto pisac komentara motda teli о nje­mu re6i sto manje, on ne mote zaobiCi proЬlem, imajuci na umu golemo znatenje koje mu је pripisao Harrison. Dovoljna је najos­novnija matematika da pokate kako је broj hapaxa ро stranici u pastoralnim poslanicama znatno veci nego u i.kojoj drugoj pavlov­skoj poslanici. Njihov se broj u svirn ostalim pavlovskim poslanica­ma krece izmedu З,З i 6,2 ро stranici, dok u pastoralnirn poslani­carna iznosi izmedu 12,9 i 16,7. Harrison, s jedne strane, tvrdi da је takav neotekivan porast nezamisliv za jedan um, а, s druge da se brojkama iz pastoralnih poslanica mogu povuci usporedbe s apostolskirn ocima, te.da stoga poslanice moraju pripadati razdob­lju drugog stoljcca. No i Harrisonovi zakljutci, i .njegova metoda

195

DODATAK rada podlijelu kriticio

а) Metoda ratunanja rijeti ро stranici Prvi put ju је u raspra.vi о pastoralnim poslanicama upotrije­

Ьio Warkman 1 3 1, koji је povukao usporedbu sa Shakespeareovirn komadirnao Oni pokazuju raspon hapaxa od 3,4 do 10,4 rjje(!i ро stranici , по Harrison se koristi tirn podacirna da pokate kako Shakespeareovi komadi, kada se svrstaju redoslijedom koji prati porast hapaxa, slijede opti porast nali.k na onaj "prihvacenih" pavlovskih tekstovao Harrison, medutirn, ne upucuje na to da se najn.ifa ј najvj~ krajnost pojavljuju u komadima koje, prema Dowdenovu datiranju (koje navodi ј Harrison), razd\oaja samo jed­na godinao ~ito је da se Shakespeareov rjetni.k mogao znatno promijeniti tijekom vrlo kratkog razdobljao Nadalje, treba se pri­sjetiti da postoji znatno veci broj Sh3kespeareovih postojecih dje­la (trideset sedam), ~to tini broj od 10,4 hapaxa ро stranjci u Harnletu zn.atno vinm u usporedbl s navedenim brojkama za pavlovske tekstOYe i pastoralne poslaniceo Sto је vecj broj postoje­cih tekstova kojj se usporeduju, veta је vjerojatnost da се se neobi(!ne rђeti ponavljatio

Mogu se navesti ј drugrtnji!evne analogije koje pokazuju neispravnost svakog zakljutka temeljenog na ovoj metodio Poka­zalo se, · na primjer, da Ciceronovi hapaxi nevjerojatno variraju u razlititirn vrstama njegovih djela, krecuci se od tetiri ро stranici u govornitkim djelirna, do dvadeset pet u ftlozofskirno U ovom slu­taju 132 sadrtaj otito utje(!e na raspon rjetni.ka, i na osnovi jedne skupino tekstova ne mote se predvidjeti otekivana promjena u rjetniku neke druge skupineo Ukratko, knji!evnost se ne mote svesti na matematit ku jednadtbu: 3 3 о

Ь) Podudamosti s drugim stoljeee~ ~awju zaslutuje Harrisonova tvrdnja da se pisac pastoralnih

poslanica ne razlikuje od Pavla samo ро rjetni.ku nego i ро tome ~to govori jezi.kom drugog stoljeeao Ako se Harrjsonova tvrdnja dokate, sasvirn је nemoguce obranitj izvornost o Pretpostavka ko­jom Harrison otpotinje svoje jstrativanje134 jest da sve nepavlov­ske i nenovozavj~tne rijeti upotrijebljene u pastoralnim poslanica­ma, а koje .se mogu naci i u apostolskih otaca i apologeta, upucuju

196

DODATAK na pi~evo zapadanje u jezi.k svog vremena, nairne jezi.k drugog stoljecao То, medutirn, ukljut uje neobi~nu pretpostavkuo Pret-. postavJja se da hapaxi iz pastoraltlih poslanica nisu bili u opticaju u pryom stoljecu, jer se njirna ne sluti nijedan drugi novozavjetni pisac. lako је istina da su se apostolski· oci koristili nekirna od o­vih rijeti, Harrison ipak ne obraca dovoljnu patnju mogucnosti da su pastoralne poslanice utjecale na rjetnik tih kasnijih pisaca tak ni ondje gdje okolnosti upucuju na to da ti pisci navode past6ral­ne poslaniceo

Da bi oslablo tu moguenost, Нaпison se okreee brojnirn ri­jetima i hapaxirna iz pastoralnih poslanica koje su bile svakodnev­ne u svjetovnih pisaca drugog stoljeea, kao lto su Epi.ktet, Арiјщ Galen i Мarko Aurelije, i tvrdi da ovi kasnije nisu mogli obogatiti svoj rjetni.k od prethodni.ka 135 о Jasno је da ova dva primjera ni­su, medutirn, istovjetna, jer postoji pretpostavka u korist tvrdnji da su pastoralne poslanice utjecale na crkvene pisce drugog ~olje­ca, а koja se tvrdnja ne mote primijeniti na svjetovne pisce u o­vom slutajuo Nije stvar toli.ko u obogacivanju rjetni.ka koli.ko u kor~tenju rijeti oiz svakida!nje crkvene upotrebe u slitne svrheo

Od sveukupno 175 hapaxa, ~zdeset nalazirno u apostolskih otaca, i to је temelj Haпisonove tvrdnje da је pisac pavlinist pripa­dao tom razdoЬlju o lpak, nekoliko momenata umanjuje lefinu o­vog iskazao 10 Veliki је postotak ovih hapaxa kojih nema u apos­tolskih otaca (lo Tirnoteju 74 posto, 11. Tirnoteju 58 i Titu 60 posto)136 о Ovo bu ne podrtava ideju da је autor zapadao u sva­kodnevni jezi.k drugog stoljeca kad se udaljavao od svog pavlovs­kog obrasca. 2о Od lezdeset hapaxa koji su zajedni(!ki njemu i apostolsk.im ocima, dvade~et osam se u djelirna ovih drugih pojav­ljuju sarno jednom, ра to ne mo!e predstavljati dokaz о svako­dnevnom jezi.ku t 37 • З . Samo IC ~edarnde~et hapaxa pojavljuje kod v~ od jednog pisca iz razdoЬђa apostolskih otaca, ~о upu­euje na stupanj njihove uteatalolti u tom razdobђuo

Каdа se podachna о hapaxiJni u apostolskih otaca, pridoda­ju oni u apologeta, otkrivaju IC jol trldeset dva hapaxa koji se mo­gu priЬrojiti listi testih (svakodnevnih) hapaxa, iako se tak polo­vica od njih javlja samo jednomo Od 95. do 1700 godine ро Кristu nalazimo samo tetrdeset pet hapaxa iz pastoralnih poslanica koji se pojavljuju u vi~ od jednog piscao Velika se vetina hapaxa. dak-

197

DODATAK le, Ш ne nalazi· u crkvenih pisaca, ili је vrlo rђetka u njihovom cje­lokupnom opusu iz drugog stoljeta. Harrison, pak, u korist svojim tvrdnjama izjavljuje: "Vi!e Od male nekolicine pastoralnih hapax legomena pojavljuje se ponovno i ponovno kod jednog pisca.za drugirn." 1 J_s Sedamdeset rije~i koje zatim navodi jedine su rijeti (s jednom iznimkom) koje se pojavljuju u tri ili vik pisaca drugog stoljeta, а koje је predmet istra!ivanja (naime od 95. do 170. go­dine ро Кristu). Harrison propu~ta zapaziti da se sve one osim jed­ne, pojavljuju u LXX.

Na valjanost Harrisonovih zakђutaka utjete i sveukupan poznati rjetnik dvaju razdoblja koja on usporeduje. Navodi ~а rjetnik apostolskih otaca sadrti 4020 rijeti, dok pavlovski iznosi samo 21771 39. Postoji, dakle, gotovo dvostruk broj rije~i koje ti­ne rudnilc iz k:ojeg te vuci usporedbe. Da Ьi takve usporedbe mog­le dokazati optu upotrebu tih rijeti, neopohodno је prethodno pokazati da problernati~ne rijeti .nisu mogle Ьiti u upotrebl u prvom stoђetu. Montgomery Нitchcock 140 је, me4utim, utvrdio da su we - osim dvadeset osam nepavlovskih rijeti u pastoralnim poslanicama - Ьile poznate prije 50. godine ро Кristu, dok sam Harrison priznaje da је broj nepoznatih rijeti prije 90. godine ро .Кristu manji od dvadeset 141. Tako malen broj rђeti te~o mofe poslu!iti kao dokaz za drugo stoljete, jer razlog njihove odsutnos­ti iz literature prvog stoђeta mofe Ьiti u malom broju djela takve knjifevnosti koja se do danas satuvala.

U nastavku potrage za usporedbama me4u crkvenim pisci­rna Harrison uvodi ~irok raspon nekr~anskih pisaca drugog sto­ђeta. Od osamdeset dva hapaxa koja se ne nalaze u crkvenim dje­lima, pedeset sedam se upotrebljava i u nekr~anskim djelima od Josipa Flavija do Marka Aurelija1 42 . Utestalost nekih od njih vrlo је velika 14 3. То, me4utim, ne znati da oni nisu bili u svaki­damjoj upotrebl u prvom stoђetu. Harrisonovo razm~ljanje zas­novano је na pretpostavci da se pavlovski pisac, kad је odstupao od rje~nika svog u~itelja, okretao djelomice tadamjem crkvenom _rjetnilcu (upotrebljavajuci mnoge rijetke rijeti), djelomice svjetov­norn knjifevnom rjetniku, а djelomice svom vlastitom. Sto se tite ovog posljednjeg, Harrison se poziva na · srodne rijeti i analogije s rijetima koje su se upotrebljavale u svjetovnoj literaturi u trafe-

. nju opravdanja za ove jedinstvene rijeti, iako odbacuje takav pos-

198

.1.

DODATAK tupak prilikom dokazivanja koje Ьi Шо u prilog prvom stolje­cu144.

с) Podudamosti sa LXX Ni jedno novozavjetno leksi~ko prou~avanje nije bez ispiti­

vanja utjecaja LX.X. U slu~aju pastoralnih poslanica postoji.osam­desetak hapaxa koji su upotrijebljeni i u LXX 145 . Zapravo tak ~etrdeset i dva od kzdeset, zajednitkih s apostolskirn.ocima,jesu rђeti iz Septuaginte, а daljnjih osarndeset zajednitke su s apologe­tima. lzrne4u ovih rijeti koje se uopte ne nalaze u crkvenih pisaca drugog stoljeta stvarno postoje- sarno dvadeset dvije rijeti iz LXX.

Harrison kratkirn postupkorn odbacuje dokaze iz LXX na temelju shvaeanja da se ne mofe dokazati da su te sporne rijeti Ьi­le u optoj upotrebl. Medutim, buduci da se rnnogo od rijeti koje on upotrebljava kao dokaz da је pisac pripadao crkvenim piscirn.a drugog stoljeca nalaze u LXX, razurnnije је pretpostaviti da su te rijeti bile rasprostranjene u prvom i u drugorn stoljetu. Druga ti­njenica koju Harrison nije uzeo u obzir jest utjecaj LX.X na apos­tolske осе i apologete, ~to, razumljivo, utjete na vrijednost njego' vih jezitnih zakljutaka. Djela apostola Pavla pokazuju njegovo Ьogato poznavanje grtke verzije Starog zavjeta, na kojoj је, tini se, Ьiо odgojen i kojorn se njegov urn hranio od djetinjstva, da po­dudamosti s LXX moraju u raspravarna о autenti~nosti pastoral­nih poslanica Ьiti mnogo znatajnije nego ikoje sporedne podudar­nosti sa svjetovnim piscima drugpg stoljeca.

d) Novozavjetne srodne rijeti i analogije Unutar postojetih okvira nemoguce је iscrpno obuhvatiti

neobltno zanimljivu temu Apostolovih sklonosti gradnje rijeti. 1-pak, ne mofe se dati nikakva pravedna procjena hapaxa pastoral­nih poslanica а da se tome ne prida potrebna pozornost. Ako su mnogi hapaxi srodni s pavlovskirn rijetima i za mnoge nove slofe­nice nalazimo analog.ije u drugirn Pavlovirn poslanicama, velika је vjerojatnost da ih је Pavao upotrebljavao 1 4 7 • Srodne rije~i ne mo­gu, naravno, dokazati da su sporni hapaxi bili u Apostolovo vrije­rne u optoj upotrebl, ali rnogu pridonijeti uvjerljivosti tvrdnje da izostanak tih rijeti u ostalih novozavjetnih pisaca nije dokaz da one nisu mogle Ьiti poznate .

199

DOI)ATAK TvorЬa rije~i na osnovi analogije jedan је od najplodonos­

nijih izvora za raz.voj јеzЦса, а .pastoralne poslanice sadrte mnogo novih oblika koji se mogu usporediti s rije~ima iz drugih Pavlovih djela. Uo~imo, na primjer, oЫik kao ~to је kenophonia (nema ga ni u apostolskih otaca, ni u apologeta), koji ima samo dva analog­na novozavjetna oЫika, kenodoxi$ i kenodoxia, ра buduci da su оЬа pavlovski hapaxi, ovaj је preftks o~ito snatno djelovao na A­postola. On је nesumnjivo vrlo volio izratavanje slotenicama, i to motda pruta prihvatljivo objamjenje bar za neke hapaxe pastoral­nih poslanica.

Haпison se suprotstavlja takvom pristupu mi~jenjem da srodne rije~i i analogije vik idu u prilog njegovoj teoriji nego pav­lovskom autorstvu, svodeei "gotovo do to~ke ~~ezavanja one ele­mente rje~nika pastoralnih poslanica kojima se ne mote dokazati pripadnost ustaljenoj i rasprostranjenoj frazeologiji razdoЫja ko­jem ih pripisuje nala kritika"l48. Mettutim, Harrisonovu tvrdnju podriva jedna korjenita ·staЬost: naime, on pretpostavlja potpunu podudarnost izmedu poku!aja pokazivanja da је Pavao poznavao te rije~ i poku!aja dokazivanja da ih је pavlinist drugog stoljeca mogao poznavati. Nitko ne osporava da је pretpost.avljeni pavli­nist mogao upotrebђavati sporne rije~i. ali to ne dokazuje da је on napisao poslanice. Na osnovi Harrisonova zaklju~ka iz srodnih rije~i, pastoralne poslanice mogle Ьi se pripisati bilo kojem raz­doЬlju.

е) Usporedba s pavlovskim hapaxima Buduci da se Harrisonov dokaz temelji na broju hapaxa iz

pastoralnih poslanica u apostolskih otaca i apologeta, neophodno је na odgovarajuci na~in istratiti hapaxe iz ostalih pavlovskih dje­la. Каd Ьismo broj hapaxa koji se pojavljuju i u ostalih pisaca dru­gog stoljeea htjeli izraziti u postotku sveukupnog broja hapaxa u svakoj poslanici, rezultat Ьi blo ovakav: Rimljanima 25,2 posto, 1. Korintanima 34,7 posto, ll.Korincanima 21,7 posto, Galatani­

ma 34,4 posto, Efetanima 25 posto, Filipqanima 37,8 posto, Ko­lo!anima 24,2 posto, 1. Solunjanima 30 posto, П. Solunjanima 50 posto, te Filemonu 60 posto. Kad ove brojke usporedimo sa 34,9 posto iz pastoralnih poslanica, pogre§ka Harrisonova jezi~nqg do­kaza odmah postaje o~ita. Stovik, od 137 hap.Xa koji su zajed-

200

_,.

1

·f

1

.1.

1 1

DODATAK ni~ki ovim poslanicama i apostol.skim ocima, ~etrdeset tri se po­javljuje u viJe od jednog od .ovih kasnijih djela, §to је veci posto­tak nego u pastoralnim poslanicama.

Takva matemati~ka prora~unavanja nikad ne mogu dokaza­ti jezi~nu srodnost, · а. ipak su ona temelj mnogih Нarrisonovih tvrdnji. Каdа deset pavlovskih poslanica usporedimo s crkvenim jezikom drugog stoljeea, vidimo da one imaju 46,8 posto zajed­ni~kih hapaxa, а 53,1 posto zajedni~kih u uspredbl s pastoralnim poslanicama. Pou~no је zam.ijetiti da 1. Korincanima (55,1 posto) ima veei postotak nego 1. Timoteju (50,6 posto) i1i Titu (50 pos­to ) . Buduci da је 1. Korincanima nedopustivo pripisati drugom stoljeeu, jedina preostala mogucnost jest pretpostaviti da је ova poslanica utjecala na pisce drugog stoljeea viJe nego ostale Pavlove poslanice149, ali Ьi isto obja!njenje jednako vrijedilo i za pastoral-ne poslanice. ·

Buduci da Hurison tvrdi da se hapaxi pastoralnih poslanica pojavljuju sve u~estalije u pisaca drogog stoljeea 1 s о, valja uspore­diti u~estalost kojom se pavlovski hapaxi upotreЫjavaju . Postoji 899 slu~ajeva, uklju~ujuci i ponavaljanja, upotrebe 220 pavlovs­kih hapaxa u djelima iz drugog stoljeca, i to u prosjeku 4,1 puta ро rije~i. ali dvadeset dva hapaxa pastoralnih poslanica pojavljuje se samo u 319 slu~ajeva, i to u prosjeku 3,5 puta ро rije~i. Opet usporedba ne govori u prilog Нarrisonovoj teoriji.

Нitchcock 1 5 1 је, nadalje, pokazao da је u eti~kim odjeljci­ma pavlovih poslanica koncentracija hapaxa veea nego u doktri­narnim, §to daje naslutiti vezu izme4u prakti~nih odjeljaka .i pot· rebe za novim. rije~ima. Parry 1 5 2 је na primjeru pastoralnih posla­nica pokazao da је u~_denje nove teme razlog velike veeine novih rije~i. ра buduei da је njihova namjena u Ьiti prakti~na. to nije vi­k nego lto bismo o~ekivali.

f) Zaklju~ak Prethodno istrafivanje hapaxa izbacilo је na povdinu razne

~injenice koje mogu poslutiti kao temelj kritici Нarrisonove tvrd­nje. Naime, on је vrijeme nastanka pastoralnih poslanica odredio na osnovi u~estalosti nekih rije~i u pisaca drugog stoljeca. Gla.vne pogre§ke njegova zaklju~ivanja mogu se sateti u tri to~ke: 1. Тео­rђа se temeђi na proizvoljnom milljenju о trajanju razdoЫja u ko-

201

DQDATAK jem rђec~!i mogu Ьiti u optoj upotreЬL 2. Ona se razvija na temelju heterogenih dokaza, koristi se najraznovrsnijim djelima drugog stoljeta, te јо! heterogenђim izЬorom svjetoYnih p.isaca Ј 5 3 • З. Mo!emo је. razlilit.o . primijeniti, jer је u slulajevima jezilne srod­nosti telko odrediti koja је od dviju skupina.djela utjecala na onu drugu.

Nijedan dokaz iz hapaxa ne namete zakJjulak da pisac od­ruava radni rjelnik drugog stolj~a, i na temeђu njih ne mote se zanijekati pripadnost pastoralnih poslanica razdoЬlju sredine prvog stoljeta, niti ustvrditi da ih је nemogu6e pripisati Pavlu.

2. OSТALE NEPAVLOVSКE RUECI

Drugi jezilni proьtem predstavlja 130 rijeli zajednilkih pastoralnim poslanicama i ostalim novozavjetnim piscima, ali koje nedostaju u de.et pavlovskih poslanica. Od njih se 117 pojavljuju u skupini crkvenih spisa drugog stoljeta, а vetina njih u objema skupinama. Spome rijeli nisu stoga ogranilene ni na jedno raz­doblje, i nisu viJe obiljetjem drugog, nego prvog stoljeta. Njihova odsutnost iz deset pavlovskih poslanica spor~ је jedino onda a­ako se smatra da ovih deset poslanica predstavlja cjelokupan A­postolov radni rjelnik.

Pretetnost ovih rijeli u djel.ima drugog stoljeta ne mote u­putiti na vrijeme pisanja. То postaje olito kad se sli~na ispitivanja primjenjuju na deset pavlovskih poslanica. Svaka od njih sadrfi odre4en broj rijeli koje se ne nalaze nigdje drugdje u Pavla, iako se mogu nati u drugih novozavjetnih pisaca, а u vetini slu~ajeva spome rђe~i nalazimo u aposto1skih otaca i apologeta. Poslanica Rimljanima, na primjer, ima 148 takvih r:ije~i. od kojih se sve -osim osam- mogu nati u pisaca drugog stoljeta, а 11. Korintanima ima ih 1 ОО, а samo osam nedostaje u kasnijih pisaca. Ostale posla­nice irnaju sli~an postotak rije~i uoЬi~ajenih u drugom stoljetu. Ovo istra!ivanj.e upu~uje na to da Ьi se 123 od svake skupine spisa koji bismo podvrgli ovom ispitivanju doЬili sli~ni rezultati, i da se svaki zakljulak na temelju tih podataka zЬog toga mora proglasitj bezvrђednЬn.

Ako ј~ potreban .Јо.! neki dokaz, pa!nju privla~i ~injenica da dok se ·78,3. posto rje~nika pastoralnih poslanica .mo1e nati u а-

202

ј DODATAК

postolskih otaca, t>arem dva od deset pavlovskih ~isa (Кolo!ani­ma 85,6 posto i Efetanima 86,2 posto) pokazuju zna~ajno veti postotak 1 s 4 . Ako .uklju~imo apologete, postoci za odvojene pav­lovske poslanice kretu . se izme4u 87,6 posto i 96,2 posto, а za pastoralne poslanice 86,7 posto1 ss . Nђе rnogut nikakav drugi zaklju~ak nego da је najveti dio rjelnika pavtovskih i pastoralnih poslanica u optoj upotreЬi ј u prvom, i u drugom sto1jetu.

3. РА VLOVSКE RJJECI КОЛН NEMA U Р ASТORALNIМ POSLANICAМA

Drugi smjer k.ritik~ na ralun pavlovskog autorstva krete pu­tem odsutnosti rnnogih tipilno pavtovskih izraza. Ova linjenica, ро Harrisonu, ukljuluje "promjenu stanovi!ta, pomjcanje vido­kruga, duboko preinalenje cjelokupnog mentalnog i duhovnog· vidika"~ s 6. Те se te!kote rnogu uk.ratko ispitati u slijedetim od­jeljcima.

а) Кankteristi~oe pavlovske ri~i Нarrison 1 s 7 navodj popis od osamdeset rђeli, u pet Ш vi!e

pavlovskih poslanica, koje se ne nalaze u pastoralnim poslanica­ma, te tvtdi da Pavao nђе mogao napisati pisma а da ne upotrijeЫ neke od tih rijeli. Sve se te rijeli, me4utim , pojavtjuju drugdje u Novom zavjetu: sve- osi.m sedamdeset - zapravo su iz Luke/ Dje­la, а sve - osim trj - mogu se nati u apostolskih otaca. Cini se da su one jednako ''karakteristjene .. za prvo i drugo stolje6e ј za razli~i­te pisce novozavjetnog razdoЬlja . Ueestalost ovih. rije~j - kako u drugih novozavjetnih pisaca, tako i u apostolskih otaca - prema!u­ju broj pojavaka u pavlovtkim spisima, !to slaЫ ~'irdnju da su one posebno svojstvene Pavlu. Razlika u temi opet Ьi, lini se, pret­stavljala najprihvataljivije rjelenje proЬlema tih izraza.

V ађа primђetiti da ni sama Harrjsonova teorija nije ondje bez te!koca, jer је pavlinist, koji је nakanio opona!ati Pavta, ne sa­mo ispustio toliko Pavlovih svojstvenih izraza koji Ы svjedoeili о Pav1ovu impimat~;~ru nego је izbjegao i tipilne izraze svoga vreme­na. Od osamdese~ rђeli koje su pod znakom pitanja,pedeset ~st se pojavljuje u 1. Юementovoj poslanjci, а pedeset tri u Hermasa.

203

DODA.TA.K Ь) Кankteristi~ne slщpiDe rijet!i

Нarrilon jol. ја.~е naglalava skupine srodnih rije~i koje 1е pojavljuju u pet ili viJe pavlovskih poslanica, ali kojih nema u pas-

•-'--"- -'-· · 1 sa toralnirn poslani~a. Navodi dvadeset·sedam \&li.Yua м.~о~рша . . SvakaКo, mo!e ае ~initi ~udnim 1to .ih Pavao nije upotdjeblo u putoralnirn poslinlcama, i toj ~injenici valja pridati Odgovarajueu te! inu. Nije, me4utim, o~ito da ihje Pavao morao upotrijeЬiti U­potreba skupina .rije~i ne mo!e ае odrediti mehani~ki. jer ~ padaju na pamet viJe ро naravi teme kojom је oovjek z.aokupђen 1

neodredivom reakcijom ljudskog uma na situaciju nego prethod· nom upotre:Юm. Cak i da је Нarrilonovo umovanje vaђano, neke bi ае· telkooe suprotstavile fragmentamoj teoriji, jer Ьi pavlinist i opet izostavio skupine rije~i koje su tako tlpi~no pavlOvske, а ko· је se istodobno vrlo ~esto pojavljuju i u njegovih crkvenih suvre­menika. Sve, qsim pet od dvadeset aedam skupina, upotrijeЬljene su s viaokim ili vilim stupnjem u~estalosti u apostolskih otaca ne­go u deset pavlovskih poslanica. Nadalje, ako је pavlinist, ka~i dati svojim spilima "pavlovski" izgled, mogao izostaviti toliko mnogo, logH!nije је da је to u~inio sam Pavao, neoptereten tak· vom nu!noleu.

с) Slitne rijea .ruliatoa mateoja U putoralnim poslanicama postoji odre4en broj pavlovskih

rije~i koje se ne upotrebђavaju u istom snUslu kao u deset pavlov­skih poslanica. Harrilon navodi nekoliko takvih primjera159, npr. IVtlllamЬano, antechomai, grammala itd. U mnogim spomenutim slu~ajevima protute!a izme4u pavlovske i putoralne upotreЬe pri· li~no је nategnuta (usp. upotrebu morphosis (oЬlik) u Rim 2,20 i 11. Tim 3,5), no u svakom· slu~aju Harrison priznaje ne samo da se ni od jednog pisca ne mo!e oeekivati da svaku rije~ upotreЬljava u potpuno istom znaeenju nego i da Pavao upotrebђava rije~i u razli~itom zna~enju 160. Telko је, dakle, vidjeti kakvo ае zna~­

nje mo!e pripisati ovom dokazu. Zna~ajna osobina Harrisonova popisa jest ta da se u gotovo svakom slu~aju upotreba rije~i u а· postolskih otaca sla!e sa zna~enjem iz pavlovskih poslanica, а sa zna~enjem iz pastoralnih poslanica ne.

204

1.

DODA.TA.К

d) Razliato iuatavanje sli~nЉ miali U slu~ajeviџta gdje ~ iste ideje izratavaju na razli~ite na~­

ne, u deset pavlovskih pollanica i u pastoralnim poslanicama mo­!e se prividno nati opravdanje za sumnji~av stav prema potonji· ma. Me4utim, i opet se Ьezrezervoo mora dopustiti rnogutnost nesvjesne promjene u izratavanju, koje nisu samo psihololki mo­gu6e nego i po!e~ne, !eli li ае izЬjeti jednolienost. Haпilon navo­di dvanaest llu~ajeva, od kojih Uто apomenuti dva da pokatemo njegov na& uklju~ivanja . U 1. Kor 16,11 upotrijeЬljen је aqut· heneo (pnzil'llti) i odnosi ае na Tirooteja, dok ае u 1. Tim 4,12 u­potreЬljava glagol ka14phюneo. No, buduti da Pavao upotreЬljava potonju rije~ i drugdje. p,.ovor је nesumnjivo nevaljan. Ншilon pokazuje da Pavao opiluje dnJ8i dolazak rijeeju parouм, dok pas­toralne poslanice up()trebђavlju epiphaneiJ (Pojavak). Ovaj је pri· govor, me4utim, znatno ollaЬljen. ~ samo Pavlovim kьriltenjem potonje rije~i u .11. Sol 2,8 nego i dvoatrukim pojavljivanje~ te rije~i u jednom od Нarrilonovih " izvornih frapnenata" (naime, П. Tim 4,1 .8). Vetina ostalih varijacija sli~ne је prirode, iako је u­potreba izraza Као charin echo za euc_1иii'Uteo (ја mislim), di hen aitian za dio ( zalto) i despotai za kurioi (gospodari) u pu&oralnim poslanicama avakako neocekivana.

4. GRAМATICКI 1 SТJLISTICКI PROBLEМl

Vetina biЬlitara llate ае u tome da stilisti~ki razlozi pred­stavljaju opuniju zapreku pavlovskom autoratvu nego rje~nik 161. Stoga ti razlozi·zaslu!uju da ih patljivo ispitamo.

а) Cestice, zamjeoice, prijedlozi itd. Prema Нarrilonovu popisu162 , postoji 112 oblika koji se

pojavђuju u Pavlovih deset piaama, ali kojih nета u pastoralnim poslanicama. Ti oblici prema Нaпilonu, ~ine temelj stanovilta da је Pavao napiaao putoralne ~anicc potpuoo ncvjerojatnimJ jer pisac nije upotrijebio .,ni jednu jedinu rije~ s cђelog popisa · ovu ili onu koja ae ·do tada pojavljivala u prosjeku deaet puta na ava­koj stranici koju је Pavao ikad napisao". Нaпisonova izjava, ipak, zavarava iz dva razloga. On pretpostavlja da sv~ lto је Pavao ikada napisao mora Ьiti ograni~eno na deset pavlovsk.ih poslanica, i vje-

205

DODATAK ruje da su ove e~stice, ~amjeni~e itd. u tim poslanica.ma razmje~­tene pravilno.

Od 112 ·eestica itd., pedeset osam se pojavljuje u samo jed­noj ili dvjerna poslanica.ma, ра se stoga ne mogu sm.atrati vetom zaprekom. Od preostalih, dvadeset eetiri pojavljuje se u pet i1i vi­!e po.slanica, а trideset u tri ili eetiri zaove dvije skupine moglo Ьi se s dovoljnom pravedno~u tvrditi da su znaeajka Apostolova sti­la. Iz Harroonovih se brojki pak vidi da postoje znaeajne razlike izmet!u deset·pavlovskih poslanica, jer dok Rimljanima, 1. i П. Ko­rintanima imaju vi!e od pedeset takvih eestica, Kolo!anima, 11. Solunjanima i Filemonu imaju manje od dvadeset . Zanirnђivostje ovog рорЬа da se gotovo sve rђec~!i pojavljuju i u ostalim novozav­jetnim spisirna, dok apostolski oci upotreЫjavaju sve, osim dvade­set jedne. Izostanak te dvadeset jedne rijeei navodi Haлisona na misao da postoji odgovarajuta sklonost "prema izostavljanju rђeei upravo te skupine pavlovskih eestica itd. " 164. Sve se te rijeei, О· sim eetiri iznimke, pojavljuju u samo jednoj ш dvjema pavlovskim poslanicam.a, ра stoga nisu najtipienije za Pavla. Dapaee, bilo Ьi jednako razumno tvrditi da postoji skloncst prema izostavljanju upravo tih rђeei unutar samili pavlovskih poslanica, jer poslanice iz su!anjstva sadrte samo sedam od njih16S . Nadaђe, u tim istim poslanicama nedostaje ne manje nego pedeset devet od 112 eesti· са itd.

Jedna јо! oeitija slabost Нaлisonova popisa је iskljueenje svih onih rijeei koje se pojavljuju u pastoralnim poslanicama. Mo­te se sastaviti usporedan popis koji Ьi sadrtavao јо~ koje pedeset tri eestice, zamjenice i prijedlotna izrieaja, od kojih se svi, osim jednoa, nalaze u pastoralnim poslanicarna, а svi, osim osam, u ostalim pavlovskim djelima166 . RimJjanima ima sedamdeset tri, 1. Korint~a sedamdeset, П. Koфltanima lezdeset, Gal~anima kzdeset eetiri, Efetanima pedeset pet, Filipljanima pedeset se· dam, Kolo!animi eetrdeset lest~ 1. Solunjanima ide u njihovu koriJt167 . Cini ·se logienim zlkljueiti da sc " vezivno tkivo" ne mote ~ehanield iuaeunati i ne mote se navoditi kao presudan dokaz protiv pavlovske izvornosti. Takve statistike ne d~pu!taju mo~nost kolebanja rasplotenja i nakana, а nitko ne mote oee­ldvati sШian stil u teololkoj raspravi kao i u osobnom pilmu lli optoj okrutnici.

206

DODATAK 1. Razlika u terni nesumnjivo је razlogom mnogih Jiovih rije· ei 17 0 • Teme koje ranije. nisu bile dotak.nute, netzbjemo stvaЩu оЬi]је novih izraza..

2. Du!na pa!nja mora se pridati varijacђarna nastalim uslijed starenja, jer to eesto utjeee na stil i rjeenik 1 7 1 .

З. Cetea upotreba klasienih rijeei mote se oЬjasniti prolire· njem rjeenika uslijed promjene okoline 1 1 2 •

4. Stanovite ltilske razlike izme4ц novijih i starljih poslanica mogu se objuniti raznoUko~u prirnaШa i to isto onako kako se nu!no razlilcuje o10bno dopilivanje od javnog.

207

BILJESKE

1. Npr. Muratorski· kanori spominje da jednu poslanicu "Тitu i dvije Timotejц, "lto· se ti~e utana~ivanja cdcvenog poretka, КatoU~ka crkvajol dm valjanim":f~rtulijani Augustin svje­do~e о istoj ~injemci (vidi 'Spicq, Les Epitres Pastoraks (1948), str. 21 ..

2. Usporedi Spicq, nav. dj. str.21-31 . Usporedi tako4er James, Тhе ~nuineness and Authonhip о[ the Pastoral Epistles, (1906). ~r. 109, i Ramsay, Hastings D.B., Extra. Yol. str.401.

З. Тhе ProЬlem.ofPastoral Epistles (1921), str. 177 i dalje 4. Usp.·Вernard,Pastoral Epistles; .(1906), str. XIC. 5. Тhе J'rimitive Chu'rch (1929), str. 153. 6. Тhe.Pмtoral Epistles ( 1937), str .5. 7. Тhе New. TesttЏМn~; the Apostolic Fathers (1905), str. 37

i dalje. 8. Ntl11. dj. Щ: XV 9. Ni~ dj: Щ; XIY,. Radi t~nog izvjeltaja о relevantnim vanj-

sldm dokazimaШporedi J.D. James, 'naJI. df. str. 5-24. 10. [);е JJrife.lll!' Тlmotheщ und Тltш (1953), str.4. 11. Usp. DiЬoliщ.Dte P~oralЬriefe, ~ .2. 12. Uap. Teofil, Ad Autolycum, Ш. 14.

1·3. Usp. Falooner, МЈI. df. str.З. 14. Usp.·DiЬeliu&. МЈI. dj . . str.2. 15. Ntn. dj. * .22. 16. AdY. Marc. У 21 . 17. Usp. Spicq, iiaJI. dj. Uvod, р.е. 18. Nn. df. Щ.4. 19. Jntroduction to theNew.Testatnent, (1892), str. 399. 20. Ј.Е.С. Scmidt је 1804. pobijao autorstvo 1. Timoteju, alije

Scbleiei:Щacherov napad imao vile ulpjeha. 21. .UIJ). А.М .. Hunt~ov komentar u· Intl!lfJ.rt~ tht N~ Tt~

tament.(19S1), str.64. 22. Ntl11. ilj, atr. XVI,XVП. 23. St . . .ћщ1'3 Eph'esЩn Ministry (.1929(, atr. 184-216; Ranije је

T.C . . LaUВЬJin polculao oЬranu lz П. Tim.4,16 i dalje pripi­sati sudlkom postupku u Efezu.

208

т

BIUESKE 24. Ove teikote Ьi, naravno, il~ezn.ule ako Ьi se samo dio pasto­

ralnih poslanica prihvatio . kao autenti~an· zapis. Duncan priznaje da је njegov pristup ovim poslanicama "potpuno provizoran" CSlu!ba sv. Pavla u Aziji - posljednje .razdob­ђe,' New Testament Studies (svibanj, .1957), str. 217. 218). Harrison kritizira Duncanove prijedloge na osnovi "unutrmjih kontradikcija" П. Tirn 4. No ~ak ako se te "kontradikcije" i ne prihvate, izgleda da dokaz iz П. Tirn 4,6-8 i 16-18 svakako podrtava rimsko, а ne efe!ko zato~e­niltvo, kao lto to Нarrison ора1а (usp. Тhе Pastoral Epistles and Duncшr's Ephesian Тheory, New Testament Studies (svibanj 1956) str .. ~0-261).

25. Usp. Yernon Barbletovu teoriju u Тhе Expositor Series Vlll sv. У (1913), str. 28-36, 161-167,256-263,325-347. Onje dnao da је 1. Tirnoteju bila poslana nakon ~to је Pavao na-. pustio Efez i da је Tit ostao na Кreti nakon Pavlova posjeta Dobrim pristaniltima.

26. Die Pastoralhriefe ( 1880). 27 . Nw. dj. str.96. 28. Nav. dj. str. 95 i dalje. 29. Usp. Schlatterovo divno uravnoteteno istrativanje vjerojat­

nosti Pavlova oslobodenja, Тhе Church in the New Testa­ment Period (1926, engl. prijevod 1955), str. 232-239. Usp. takoder Spitta, Zur Geschichte und Literatur des Urchris­tentum (1893), 1, str. 106 i dalje.

30. Nav. dj. str. 107. 31. Nw. dj. str. 102. i dalje. 32. Nw. dj. str. 236. 33. Da su poslanice Filipljanirna i Filemonu bile napisane u Efe­

zu, kao lto predla1e Duncan, one ne bi, naravno, sadrtavale nikakve podatke о rimskom zato~eniltvu .

34. Ecclefiastical History, 11, 22. ЗS. Nav. df. str.104. 36. Nw. dj. str. 111. 37. Yidi primjed~u u komentaru na 11. Tim 4,14. 38. Usp. naJI. dj. str. 114. Usp. takoder Нarri.sonov ~lanak Тhе

Pastoral Epistles f!IUIDuncan 's EphesianТheory, New .Тesta­ntent Studies (m'Ьanj, 1956) atr. 250·261 , u kojem tvrdi da

209

BIUESКE Pavao nipolto nije mogao napisati sva svoja djela·u is.to vr~ јете i na istOт mjestu . .

39. НarriJon,N/ПI. dj. str:115. 40. Usp. · Montgomery Hitchcock, Тhе Pastorols and а Second

1'ri4l ofPaul, Expository Тiтп, XLI (1930), str. 20-23. 41. N1111. dj. str. 115 i.dalje. 42. Expository Тiтп, XLVП (prosinac, 1955), str.80. 43. Oni se s1atu jedino u vezi·s 1,16-18 i ve~im dijelom (osim

stihova 3,4), а razilaze u mnoltvu drugih pojedinosti. 44. Usp. Harrisonovo neuvjedjivo obja!njenje о urednH~kom

postupku dodavanja raznovrsnih primjedbl u djelu Тhе Ра~ toral Epistles and Duncan's Ephesian Тhtory, New Testa­ment Studies (svibanj, 1956), str.251.

45 . Usp. Hort, Christian Ecclnia (1897), str. 189. i daJje. Stree-ter, Тhе Primitive Church (1929), str. 82,108.

46. N/ПI. dj. strП. 47. Nav. dj. str: 226. 48. Usp. Ramsay, Нistoriazl Commentary оп the Epistles to Ti­

mothy. Тhе Expositor, УП (1906) VШ str. 17. 49. Hort smatra da se ovdje svakako misli na staJjeline. Chris­

tian EcclesЩ (1897), str. 126. 50. Easton takoder srnatra anakronizmom, nD. df. str. 226. 51. Rijee "dakon" kao oznaka posebne slu!be prvi put se u ne­

dvojЬenom znaeenju susre« u djelu Didasazlia Ш 12.1 З, no duЬok ponor razdvaja ovu slu!bu od up~ivanja na udo­vice u pastoralnim poslanicama.

52. Usp. Easton, nD. dj. str. 185. 53. N/ПI. dj. str. 177. 54. Lock ih naziva "apostolslcim vikuima" (Тhе Pastoral Epist-

ln (1924), str. ХЈС. 55. Scott, 1'he Pflstoral Epistles (1936), str. XXIX. 56. N/ПI. dj. str. XXIX. S7. N/ПI. dj. str. XXIII. 58. lntrodи.ction to the New Testament, trete lzd. (1948)

str: 118. 59. Usp.-Jamesov zakljueak, nD. dj. str. 106. 60. Nav. dj. atr:.2.З. 61 . JшJJzutic Orristianity (1894), str. 135. i dађе.

210

BIUESКE 62. Вernard kau: "U neobl~noj tvorevini koja se zove Knjiga

jublleja nalazimo jasan dokaz о va!nosti koja se pridavala genealogijama kao temeljima za gradnju legendi" (nav. dj. U) - Neki misle da Jublleji potjeeu iz kumranske zajednice. - usp. С. Т. Fritsch, Тhе Qumrrzn Community (1956) str. 70. 106-7.

63. Lock smatra da su hebrejske i helenistieke tendencije Ьile usporedno prisUtne u Efezu i КJeti (nav. dj. str. XVli), а Scott primje~uje da је gnosticizam, premda u svom razvije­nom stadiju izrazito antihebrejski, ipak od sarnog poeetka "~ini se spremno prihvaeao hebrejske ideje i nikada se nije prestao koristiti hebrejskom gradom za gradnju svojih mito­va." (str. XXlX).

64. Ntiv. dj. str.18. 65. Nav. dj. str. 66. 66. Plinђeva Prirodna povijest V., XV. Flavije spominje grupu e­

sena koja је dopultala neku vrst pokusnog braka. N.B. Cini se da u kџmranskoj zajednici celibat nije Ьiо nasilno prove­den.

67. Easton str. 170. Takoder ~sporedi Judaistic Christ.ianity (1894), str. 138 i dalje.

68. Nav. dj. str.6. 69. Vidi navode u Spicq, nav. dj. LXXI. 70. N/ПI. dj. str. 78. 71. N/ПI. dj. str. ХХХ. 72. N/ПI. dj. str. ХХХ.

73. Nav. dj. str. ХХХ, XXXI. ·74. Nav. dj. str.22. 75. TheDeathofChrist(1911), str. l41. 76. Usporedi Easton, nav. df. str.166. 77. Usp. nD. dj. str. 210. 211. Usp. pueevu monograftju (Tyn­

dale) Тhе Pastoral Epistles and the !rfind of Paul (1956), str.25.

78. Nav. dj. str. 211. 79. Nav. dj. str.22. 80. Nav. dj. str. 234. 81. Radi potpunije obradbe vidi Pastoral Epistles and the.!J.find

of Paul, str.26.

21 1

BIUESКE 82. Euton, nav. dj. str. 20З. Jeremias smatra da se isticanj.e po­

du~avanja vjerskih istina u utп4enom oЫiku mote objasni­ti pШevorn zaokupljeno~u sukoЬom s herezom, nav. dj. Str; 4 ..

8З. Scott ka!e: .. U putoralnim poslanicama vjera nije toliko korijen, koliko је temelj (sup. 1. Tim З,15 ; 6,19), neop­hodna osnova cjelokupnog ispravnog na~ina tivota, iako ga ona sarna ne proizvodi." Nav. dj. str. ХХХХЈ.

84. Nav. dj. str. 10З.

85. Nav. dj. str .1 02. 86. Nav. d/, str. XXXI. 87. Scott, nav. dj. str. XXV. 88. P(IVQ() (190З), str.270. 89. Radi potpunije obradbe ovog proЫema i upotrebe vjerskih

formula, usp. Pastoral Epistks and the Mind of Paul (1956), str; 17-29.

90. Vidi str. 212. 91. Usp. James, мv. dj. str. 154 i dalje. Hotzmann (Die Pasto­

rai/Jriefe 0880), str. 92 i dalje) obratio је patnju znac':!J:jnim podudarnostima izme4u pastoralnih posla.nica i Lukinih spi­sa. Moffat је odbacio. pretpostavku da је· Џik.a Ьiо Pavlov tajnlk na osnovi toga lto је ovaj u svojoj povijesti potpuno zanemario Tita (Introduciton to the Literatuп of the New Testament {1912), str 414.).

92 Usp. Ас. Deane, St Paul and His Letters (1942), str. 208-, 220.

9З. Usp. F.J. Badcock, The Pauline Epistles and the Epistle to the Hebrews in their Нistoriall Setting, str. 29 i dalje.

95. Iako svedeni na dva, od prvotna tri, ipak i ta dva u П. Tim sadrte mnogo vile nego onaj jedan u Titu {usp. Harrison, Exporitory 1'iпш, LXVII, prosinac, 1955. str. 80).

96. Podrobnije na str.2З . 97. Usp.·komentar u vezi s П. Tim 4,16.17. 98. Usp. Spicqovo izvrsno razmatranje ovog pitanja, nav. dj. str.

LXXXIX i dalje . . 99. U vezi .s Eastonovim mi!ljenjem daje autor pogre§no prika­

zao odnos izmec1u Pavla i Timoteja, vidi Тhе Pastoral Epist­ks ~d the.j(ind of Paul, str. З1 i dalje.

212

B/UESКE 1 ОО. Usp. Нarrisonovu raspravu u Ј. T.S. XLIX ( 1948), str. 209 u

osvrtu na Spicqovu Les Epitres Pastorales. 101. Usp. The hobkm ofthePastorals, str.87-9З. 102. Usp. Scott, nav. dj. str. XXl, XXV. 10З. Usp. Easton,nav. dj. str. l9 . 104. Каkо Easton tvrdi(usp. nav. dj. str. 177). 105. Usp. Goodspeedovo prihv~anje telkote pseudonЬnije u od­

vojenim novozavjetnim spisima New Orapters in New Testa­ment Study. {19З7), str. 172.

106. Usp. Нort, Jшlaistic Orristianity, str. 1 З5 ј dalje, takoc1er DiЬelius ј Ј erernias fld /ос.

107. Vidi pi!c':!evu monograf~u The Pastoral Epistles and the Mind of Paul, str.18-~1 .

108. Usp. Strack- Billerbeck, Ш, str. 428 i dalje. 109. Usp. Strack- Billerbeck, Ш, str. 467. 11 О. Usp. Hort, atristian Eccksia; str. 202. 112. OrristianEccksia, str. 174. 113. AbЬott-Srnith.

114. Abbott-SmiЊ.

115. Radi potpunije obradbe ovog proЫema vidi pШevu mono­graf~u Тhе Pastoral Epistles and the Miпd o{Paul, str.17-29

116. Тhе Apostolic Preaching aod its Developments (19З6), str. 21 i dalje.

117. 'Ље aturch in the Roman Empire, ~r. 249. 118. Npr. Easton nalaz.i da stihovi 12Ь i 1 З "ne spadaju u pobje­

donosnu himnu." 119. Tako misli Sweete; usp. pi!eevu monograf~u (fyndale)

Тhе Pastoral Epistles and the Mind of Paul (1956), str. 20. 120. Юеm. Alex Euzeb, H.E. IV З , 121. Usp. Easton, str. 197-202. 122. Radi potpunije obradbe ovog proЫema vidi Uvod, str .22 i

dalje. 123. Usp. Uvod, str. 21 i dalje u vezi s daljnjim telkotarna u.frag-

mentarnoj pretp<>stavci. 124. Vidi UghtfootoveBiljelke, str.70. 125. Vidi str: 20 i dalje. 126. Kendle Нarris је smatrao da је rije~ о posebnoj lw, naime

tvrdnji da је Zeus pokopan na Кreti. То је, stoga, Ьila ug-

213

BILEJSXE lavnom rel.igiozna орtШЬа. Expontory УП ( 1906), ll str. 305·311.

127. Neki Ьiblijski· strutnjaci (npr. DiЬelius, Jeremias) pridoda· ju џri. ponta prethodnom stihu u znatenju odre~ivanja podrueja na kojem se razЬoritost mora.otitovati.

128. Grammm ofNew Testament Greek, sv. I,.str.84. 129. lako to o~enito znati "u korist'~. huper mou u odret!enoj

prilici imati ograniteniji smisao u znatenju "umjesto" (kao anti). Usp. Simpsonovu ЫJje!lru о klasitnim slutajevima О· vog ogranitenog znatenja, str. 110-112.

130. Vidi Uvod, str.23. 1 З 1. ''Нарох Legomena sv. Pavla", Expository Тimes VП ( 1896)

str. 418. 419. 132. Ovi podaci rezultat su Purserovih ratunanja, koja novodi

Montgomeru Hitchcock (Ј.Т.S. ХХХ, 1929, str. 278). 133. Dibelius је priznao da је · statistitka metoda za utvr4ivanje

autentiC~nosti uglavnom odbatena, nav. dj. str. з . 134. Usp.·nav. dj. str. 67,68. 135. Nп. dj. str. 82. 136. Iuatunato na osnovi Нarri.sonovih popisa, nav. dj. str. 137 i

dalje. 137. Usp. HarriJon, nav. dj. str. 73. 138. ND, dj. str. 69. 139. Na'l1. dj. str. 68. 140. Ј.Т.S. ХХХ (1929), str. 278. 141. Exposilory Тimes LXVII (prosinac, 1955), str. 79; usp. ta·

lco4er razmatranje u Falconer naJ1. dj. str. 5-11 i Вoadcock,

Тhе Pauliм Epistks and the Epistle to the Heb~s in their НistoriCtzl Setli1J8 (1937), str. 115-133.

142. NaJ1. dj. str. 82 i dalje. 143. Usp.· Нaпison, Expository Times, LXVП (prosinac, 1955),

ltr. 79. ta pojedinosti. 144. Usp.·lltl)/. dj. str. 65. 83. 84. 145. Vidi Тht Pastoral Epistles and the Mind of Paul (1956), str.

39.40. 146. Usp. nav. dj. str. 65,66 iExpositorj Тirms, LXVII(1955),

str ~ 78. 147. Pavao, na primjer, upotreЬljava opheko i opheleia, i telko

~1 4

BIUESКE је objasniti zМto ne Ьi mogao upotrijeЬiti i.ophelimos u ра· storalnim poslanicama, pogotovo ako se 'uzme u .obzir da .se on koristi svim drugim novozavjetnim rijetima slit nih nas· tavaka, osim jedne. Ovakav Ы se slut aj mogao navesti mno· go puta.

148. Nav. dj. str.65 . 149. Usp. Њtchcockov argument u J.T.S. ХХХ (1 929), str. 279. 150. Usp. nav. dj. str. 69.70. 151. Ј. Т.S. ХХХ(1929), str. 279. 152. Тhе Pastoral Epistles (1920), str. CXI-CXXVI. 153. Vrђedi primђetiti da kod Justina ima veci broj hapaxa.nego

kod ikog drugog, no Harrison ne pripisuje pastoralne posla­nice njegovom razdoЬlju .

154. Radi dodatnih pojedinosti vidi Тhе Pastoral Epistles and the Mind о 1 Paul, str .11.

155. Radi pojedinosti vidi Тhе P.astoral Epistles and the Mind of Paul, Dodatak D.

156. ND. dj. str. 34. 157. ND. dj. str. 31.32. 158. ND. dj. str. 33. 159. Nп. dj. str. 27 i dalje. 160. Nav. dj. str. 28. 161. Vidi А. М. Нunterovu opreznu tvrdnju: Interpreiing the

New Testarmnt (195 1 ), str . 64. 162. ND. dj. str. 36.37. 163. Nav. dj. str. 35. 164. Nav. dj. str. 75. Ншison navodi dvadeset dvije rijet i koje

nedostaju, ali tou ' nantion pojavljuje se u Poli/azrpoJ1&1 ти· fenilм.

165. Usp. Newport White, naJ1. dj. str. 71 . zbog dvadeset tetiri karakteristitne testice koje uglavnom nedostaju u poslani· сата iz sutanjstva.

166. Vidi _popis u monografђi Тhе Pastora/ Epistles and the Mind ofPaul, Dodatak Е, str. 41-44.

167. Vidi piJtevu. monografiju , str .12·1 5. 168. Nav. dj. str, 35. 169. ND. dj. str. ХХVП, XXVIII. 170. Usp. Parry, nav. dj. str. CXI · CXXVI. Usp. tako~er W.E.

:2 15

BIUESКE Dowen, ·Тhе Datts qf the PtzJJoral Eptltles (1900).

171 . Usp.Spicq,мv .. dJ. str. XCI, i Simpson, nav. dj. str. 15.16. 172. Usp. Montaomery Щtchcock, Latinit)' in the Pastorals,

Expository 7)'mu )OOCIX (1927-28), stJ. 347-352, i Simp· wn, 'Ље Itmorai.Epistles {1954), str. 20.21.

216