Copyright is owned by the Author of the thesis. Permission ...€¦ · He Tuhinga Whakatau mo te...

203
Copyright is owned by the Author of the thesis. Permission is given for a copy to be downloaded by an individual for the purpose of research and private study only. The thesis may not be reproduced elsewhere without the permission of the Author.

Transcript of Copyright is owned by the Author of the thesis. Permission ...€¦ · He Tuhinga Whakatau mo te...

  • Copyright is owned by the Author of the thesis. Permission is given for a copy to be downloaded by an individual for the purpose of research and private study only. The thesis may not be reproduced elsewhere without the permission of the Author.

  • i

    Te hua

    Joseph

    He Tuhinga Whakatau mo te Tohu Kairangi

    Rapunga Whakaaro

    (Doctor of Philosophy)

    - -Toi

    Papa-i-

    Aotearoa

    Mahuru

    2013

  • ii

    Grace Ritohou Malcolm na

    manaa

    koroua, kuia . Kia hoki

    kua rongo i te mahana o ana mahi atawhai.

    taki puku

    marae o Te Arawa.

    Ki te hunga e moe mai

    te whakaaro, te taka o te mate. Ko a k

    maumahara ,

    Rotorua-nui- - .

    a koutou

    whakatupuranga mai i - -Toi ki

    maunga ki uta.

    inana ka

    Ko Te Hamu Mitere (Mitchell)

  • iii

    ko taku kuia a Grace Ritohou Malcolm,

    koutou koroua, kuia i ng

    hei whak

    awa.

    Me taku mihi ki roha a Angela Ritohou Macolm hei kanohi mo a

    . Ko mai ki taku taha

    hei whakahaere, me te

    hurihanga whakataunga o te rorohiko. Ko Tanya Ward

    kataina a Eramiha Neke i hei

    waiha i ,

    i kua whakaritea nei.

  • iv

    ki te whak aere i

    ai

    ao tuhi, me tuhituhi o te

    mai ki aku whakaaro. K

    .

    Grace Ritohou

    Malcolm ki n

    -i-te- o -

    wair Te Rotoiti-kite-a- -i- a

    Kahumatamomoe

    w ro.

    22 o Mahuru 2013

  • v

    Te

    Ko t hi hekenga

    i taonga a Te Arawa te he waka kawe i

    kohinga putunga tauranga o te ao o

    ka noho t te

    hikuroa mo te , he whakamana kia

    tupu te ihi, te wehi, te tapu

    rongo o te ki waenganui kairangi kua

    whakaka

    .

    K tia te taha e riro ai ma te e whakahau, e

    pupuri

    whakawhitinga rero i waenganui i

    i te taketake o te mana whenua o te mana . He toi

    -iwi tuhinga kairangi

    puranga o Te Arawa e hiki ake nei i te pae.

  • 6

    rangi Kaupapa

    ....................................................................................................................................ii

    ...........................................................................................ii

    .....................................................................................................................................v

    ......................................................................................................15

    .............................................................................................................................19

    Kupu Whakataki ................................................................................................................................19

    ..............................................................................................................................21

    ..........................................................................................22

    ........................................................................................24

    ................................................................................................24

    Ko te waihanga o te kori o te tinana...................................................................................................27

    .......................................................................................29

    Ko te pupuri i te taonga nei t ..................................................................................30

    ...........................................................................................31

    ................................................................................................................................33

    .......................................................35

    ............................................................................................36

    He ...................................................................................................................39

    ......................................................................................................................41

    ...........................................................................................42

    ...............................................................................................................................43

    ...........................................................................................................44

    Te hira o te rangahau he whakapapa te taumata.................................................................................45

    ...................................................................................................................46

    ..........................................................................................................................49

    ..........................................................................................................51

    ...................................................................................................54

    .........................................................................................................................55

    ..........................................................63

    Te whakawahinga hei pirihi ..............................................................................................................67

  • 7

    .......................................................................................................70

    .....................................................................................................................72

    Te tangihanga i Uruika marae, Te Rotoiti..........................................................................................72

    Hinemihi Marae .................................................................................................................................74

    He tikanga tau patupatu......................................................................................................................74

    .............................................................................77

    ra i ...........................................................78

    .............................................................................................................79

    ............................................................................................................................80

    Ko taku reo taku mana .......................................................................................................................80

    .....................................................................................82

    E ngaro haere nei te tangata ...............................................................................................................84

    ..........................................................................................................86

    Ko te rapu i te hononga ki te kupu ki te kaupapa...............................................................................87

    ...........................................................................................88

    Ko te kawe i te riri..............................................................................................................................89

    Te tohu o te aroha...............................................................................................................................91

    .....................................................................................................92

    .......................................................................................................................93

    Ko te marae ........................................................................................................................................94

    .........................................................................................................................96

    .............................................................................................................98

    Ko te mutunga iho ko te reo.............................................................................................................100

    e te tuhituhi ..............................................................................................................101

    Ko ............................................................................................102

    ................................................................................................................106

    ............................................................................................................................107

    ...............................................................................................................107

    .................................................................................................................................108

    ....................................................................................................................................109

    He kupu whakataki...........................................................................................................................109

    .............................................................................................................................111

  • 8

    ..............................................................................................................................114

    ............................................................................................................................116

    ............................................................................................................................119

    ...........................................................................................................................123

    ..........................................................................................................................125

    He kupu whakataki...........................................................................................................................125

    .............................................................................................................................127

    ..............................................................................................................................134

    ............................................................................................................................136

    ............................................................................................................................138

    ............................................................................................................................141

    .................................................................................................141

    Kaupapa takawaenga, kukume whakaaro ........................................................................................142

    ...................................................................................................................144

    - ...............................................................146

    Ko ahau k .............................................................................................................151

    ..........................................................................................................................153

    ............................................................................................................................155

    Kia opeope noa te whakaaro!...........................................................................................................158

    ...............................................................................................................161

    .......................................................................................................................162

    Kupu Whakataki ..............................................................................................................................162

    Te Whakaara o te Rangahau ............................................................................................................164

    Te tu .......................................................................................................166

    Hokia ki o maunga ...........................................................................................................................170

    ...........................................................................................................174

    ......................................................................................................178

    .........................................................................................................................184

    Kupu Whakakopa.............................................................................................................................184

    i...........................................................................................................184

  • 9

    .........................................................................................187

    .....................................................................................................188

    .............................................................................................................190

    ....................................................................................................191

    .......................................................................................................193

    .......................................................................................................................195

    .........................................................................................................198

    ga / Pepa Rangahau ...............................................................................................202

  • 10

    apohia rite ki te kupu whakakao mai, kohia mai

    ewe te rau whakaaro

    haepapa kia torotika, whaka

    hahani

    t

    wairua, t

    he mahi whakaputa kaha i te whakaaro

    hamumu , wahangu

    he rite ki te kupu rangahau, e kimi ana

    horopaki

    ihoiho ko te hoki whakamuri ki te orokohanga,

    ihorei he rangatira whai mana

    kokorutanga he tohu o te kokona

  • 11

    kopohanga kapo atu i te k

    kapukapu kupu

    kupu

    rite ki te kupu taupokinga

    karapae

    karanga rua

    kiriwai te kupu a Te Arawa mo

    kauaemua

    kia k

    maimai he momo pokeka kawe i te reo whakahuahua

    maru ana te marae i te tangata

    maiorooro

    matapopore kau

    he tohu kia mau te tikanga ake

    matangarongaro

    maru ana he maha, he nui

    niwha he toa, he kakari kaha

  • 12

    iho

    parare

    pukaikahurangi

    pito

    whakaaturanga

    poutoti

    whakamarumaru a Uenuku. Ka haere ia ma runga i ana poutoti

    puni rangatira

    ko te kupu whakahua a Te Arawa kia mau

    rangaranga ata rapuhia, torotorohia, whakaritea

    rauroroa

    ro teitei o te

  • 13

    he kupu whakahua mo te mate, e whakahua ana i te waiarua o te

    hunga mate

    taiao

    taiuru

    te taha

    kukume ohorere

    tautauhea

    tarapeke

    taupua e noho tangi ana i runga i te marae

    he mea , whakaritea

    no n hono

    tuawhakarere

    te kitea mai tawhiti

    tuakiri

    -te-wanawana

    -te-winiwini

    ko te moenga whakamutunga mo te tangata, ko tuawhakarere

    waihangatia hanga, whakatu, whakaara

    whakatauira ka whakaaratia he kaupapa kia kitea ai te whakatinana o te

    kaupapa

    whakaemi he kohikohinga, whakakao mai, whakahuihui mai

  • 14

    whakananawe herea kia mau, kia herea kaha tonu

    whakaparahako

    whakaniwhaniwha

    whakatumatuma

    whakatumeke kua mataku, kua ohorere, engari kei te reri

    whakatakariri he tohu o te riri, he ongaonga

    whakamauru whakawhirinaki atu

    whakawherea whakahau, whakaritea

    ai te ihiihi, te wehi

  • 15

    Te hao poko

    Ki roto i

    te

    apa te

    taku noho tahi

    he momo reo

    whakahuahua o h kauhau nui o te

    ro

    keka.

    I tu

  • 16

    akoa kitea atu ana ki te whakaaratia aua taonga e

    ro

    o te ao o tua hi o

    momo taonga.

  • 17

    ri, he

    i roto i te ao-

    ero i roto

    - -uri,

    - -Tea, Kete Aro-

    o te marae

    whakaaro kia kitea o

    ga. Kei konei ahurea e

    tuhia ki roto i te tuhinga kairangi nei

  • 18

    taku noho kotahi me

    uarahi kia whakaaro mai

  • 19

    Ko w

    E whakahoki mai ana

    Ka wehe te kura i ahau e

    marae i hoki mai

    Ki muri ki taku rae horahia i te awatea

    Kupu Whakataki

    i whakatuwhera i te tatau, i te ihoiho o

    He

    Kurauia Tahu rangiharuru karita Malcolm. Koia

    na Tuterangiharuru . Haere tukua mai ki

    roto i aku ringa

    te rima tekau. ia kitea

    ero hei whakatuwhera i angi,

    roto o Te Arawa. No te mea no reira to

    papa tupu

  • 20

    pakeke katoa mai ki runga i te marae i reira. Ko a

    Ko to

    Rangitakaroro. Ko tak

    Tapuaeharuru ki e Rotoiti-kite-a- -i- ai a

    Kahumatamomoe noho i te kuia, i te koroua i tupu

    ake i r

    u

    orokohanga,

    e haere ake nei e tamariki ana

    tangihanga .

    ki te whakakorikori tinana hei whak

    noho matakitaki ana au , kua taunga aku taringa ki

    katoa i

    rongo ai

    , he

    tau ki tenei mea koroua o Te Arawa i pakeke mai ai ahau te taha,

    i waenganui u te

    i pakeke mai ai ahau. . Kei roto noa

    rangahau

    ki te tangi o

    roto o Te Rotoiti-kite-a- enga-i- mo -o-te-rangi.

    -o-te-

  • 21

    nei e ahau he

    Te Iho

    nga whakaara, whakarewa, whakamahu, he

    ,

    ei tuhinga ki ahau

    nei au, matapopore nei

    pu, whakaora i te reo namata.

    marae o Te Arawa

    whakangawari ake i te mahi akoranga, e kitea ai te mana, te wairua o

    Te Arawa. puna

    whare

    eka pu e

    a hei i

    o Te Arawa

    o te

    te

    ko te keka te kupu tawhito hei whakahoki mahara;

    ko te ki te tangi mai o te reo o

    ko te hei waka

  • 22

    ko te

    whakatupuranga;

    ko te hei whakaohooho i a koe hei hono atu i a koe ki

    ko te

    ko te

    ko te tiketike, whare

    ,

    .

    Koia, eka. He kauhau i te mau kaha ki te papa tupu, te hora o te

    ei te piki, kai te whakaara, kai te rapu he

    hononga Arawa

    .

    , me

    atanga nei he maha te mahi ki engari ko te

    konei

    k hua, te hohonu

    raut a

    me , rauroa,

    ra re

    ga whakataunga

    1. reo

    hono ki te rangi ki te whenua e mau ai te kaupapa

    .

  • 23

    2.

    hurihuri.

    3. Ko te

    e tu

    4. Ko te

    mai ana

    te

    heke katoa.

    5. Ko te kia mau tonu

    6. Ko te

    tikanga hei akoranga ma

    7. Ko te i te reo

    whakahuahua o te

    8. Ko te , kia whakahua tika i ro nui,

    whakaharahara e au ai te rongo

    9. Ko te i te hira mana

    motuhake

    10. Ko te wairua me te hinengaro o te hunga

    11. Ko te kia tau, kia wana tonu a te tangata ki te whakahua

    matua a Te Arawa.

    12. Ko te e whakamahi

    13. Ko te matatau ai te tangata ki ng

    mea rawa ake kua tau ki roto i te tinana, te hinengaro he

    mau ake ai ki

    14. Ko te ia taunga ko te

    hei aki te manuhiri e pokanoa ana ki te takahi i te kawa i runga i te marae o Te

    Arawa.

  • 24

    15. Ko te k ki

    te o , a Te

    Arawa.

    16. Ko te

    ao o Te Arawa.

    He whaka

    tia ra tonu

    ua me nga ku

    e tupu ai te rongo o ka uru mai taua rongo ki ahau. Ko te

    ei e kaha te rongo e whakahua

    i hei

    whakaara te whakaaro

    whakamutung

    whakangari i te

    uri o kia haria

    He taonga tuku iho t

    he taonga tuku iho ,

    ahakoa takitahi. Engari o t

    ana i te pokeka

  • 25

    keka.

    te kawa o Te Arawa. i haukoti i te manuhiri

    o o te

    . He maha hoki

    whakatau me te wehi o Te Arawa e

    mau ai a

    -

    i koinei hei

    kaupapa tuhinga roa ake nei au i

    Te Peehi1

    ao puhipuhi, kua

    Rangit aku

    whakatautau, whakatumatuma, whakaoreore, whakaroiroi haere o te tinana. Kua whakatoro tika

    mai ki .

    Kia hurihia te tinana ki

    o te tinana ka kori . Ka

    o mua,

    tonu te rere o te kupu e whakaitia te mana o te hoariri, o te hunga e noho whakarongo mai ana

    haka

    a. , kua r

    haka

    mea te mate, i te wairua o te mate kia maranga mai me te whakah atu i te taonga o te mate kua

    1

  • 26

    haka , he taonga

    . Engari kia mahara te kai

    , ka umutaoroa mai te tinana.

    Kei konei ka kitea te titiro, nui hai puna whaka

    tae atu hoki ki a

    waewae,

    . A tar

    Anei o

    te

    ia kua eke tonu ki ia

    ma n

    tito mo te

    take o

    , ko te mana wawera .

    ai ikori o te pu

    hea o

    he mahi i puta ake i roto i te hinengaro o te

    nei tikan :

    1. wha

    2. taki o te orooro reo

  • 27

    3.

    nui

    4. whakaoreore tinana ki te hunga e

    whenua o Te

    hohonu o te reo, te tapu

    Ko te waihanga o te kori o te tinana

    Ahakoa he iti te rerek ngari e ko te kupu ko te

    tinana he kotahi tonu.

    whakatauria e te o te tinana i roto i te whakahua o te

    tinana. Ko te mea ka whakaatu ko te tautoko a

    tinana, he mea

    kua whakatau titiro ki te taiao o te tangata. Te whiu o

    ng

    ti

    mataora mai te rangi ki te whenua i waihanga e te kaitito

    kua kitea e rite ana, kua whakaputa katoa aua mahi nei i

    kua waihanga o Te Arawa o te o

    te orooro o te whenua koia ka tupu mai ana korikori i te hangata

    aiao, te tai poka ki

    te taiao kua kotahi mai.

    tinana.

    puna h runga te mata o te whenua. Hoki ake nei kia noho kau i te

    whakakori tinana. Kua kite i te wahine e mahi ana i tana mahi e, e

  • 28

    , he tau

    rawa. Engari ko t

    o te tinana ki raro tuohu ai te iwi-

    tuaroa, me te tuturi o o te waha ki te

    riri, kare kau ana

    , kua tarapeke ki te rarangi whakaputa ai, e

    i o tahi ka kite,

    kotahi te tarapeke , kua hoki

    mai, kua anga whakamua mai te a

    i haere tonu o te waewae katau,

    kupu o te p

    Arawa pakaru mai te tau o te whakarere i te kaupapa.

    kau ake te

    maranga kau ake te ringa ki k

    kupu ka me te kori o te tinana. Ko

    Mitiera , ahakoa pakeke noa nei .

    mariki ana. Mo

    au ake k ka kitea atu i

    roto i te kupu,

    a muri iho ka

    whakahoki mai kia mau kaha ki te kawa matua marae o Te Arawa.

  • 29

    he keka, ahakoa ki hea, ahakoa ki a roto i te iwi ki roto i

    Kei

    inga e mahia ana taua mahi

    a te tauhou, a

    . ke me te whai haere i te

    mea i mua,

    pupuri whakaaro koia te mea nui e

    ake.

    nei

    o te kupu. Kei muri kua riro ma te kori

    ho i te ao.

    -

    tuki a ko

    -

    -

    whakaara tinana whakatau i te riri o

    i

    koi noa iho, kakori tinana noa iho. Kua waihanga noatia te tauira hei

    whai ma

    hei tohu mai i

    te riri, i te ihi, te wehi

    hautoa.

  • 30

    whakakori tinana he momo i puta a tu

    a . o Te Arawa, e ai

    pakeke ki te tikanga o aua koringa tinana ana kau ai

    ngata ki

    ae o Te Arawa

    pakeke noa:

    1. ke e hau mai

    2. Kia haere i runga i te taki

    3. o

    iho .

    4. hakaitaita.

    5.

    .

    6.

    Ko te pupuri i te ta

    a

    . Ko te take, k u

    tinana ka kitea e whakaritea ana i r

    momo whakaniwhaniwha ana,

    kotahi te tinana ria. Ko te mutunga iho, kua pai, kua whakaae

    te iwi o te matua ma o te p kua wh

    te hinengaro o te tangata hei pupuri

    I whakanui

  • 31

    kato

    e taea iro kei te

    e mau ai aua taonga ma te

    hinengaro koi

    me ana ki te pukapuka kia pai ai te tiki atu a .

    kairangi

    i pupuri kia kore ai e ngaro t .

    Te mauri o

    atu i

    k ua a Heta Waretini i te tau 1977 ka tangihia ki te

    marae i Tapuaeharuru i te Rotoiti. I puta i reira, na

    . N o

    kei runga, i mahi i

    , ka mau ana te mauri o te marae, ka mau te ngako o te

    a te marae e whakahoki mai te mauri . He hono katoa o

    .

    i roto i te hinengaro o te

    , mate noa. Ma anake e mau tonu ai te mauri o a t

    ku . hi

    atanga o te reo . Ka kore ana te mauri o te

  • 32

    , engari ma te reo e

    kawe te mauri.

    ake i a te kaupapa e

    i kaha ai te manaaki a

    ua kua matemate tau tonu ki muri nei

    ng aua kuia, korou !

    kawa o te kawa o te marae. Kare

    awa, i kotahi

    tonu te whakaaro a a te h honu

    o te reo e mau ai i

    n

    hakarite,

    tohu ana wair

    oia te mauri o te marae ko aua nei, te ao taketake

    ak mutu na

    rangatira ka tu

    mauri. Ko te whakahua i

    Ka noho tahi mai te

    whakaaro o te iwi e riro ana ma

    o te marae

    . Ka riro ma te iwi ton tonu atu me

    te whakahaere e mau ai te rong

    -iwi,

    hoki i te tai

  • 33

    He tikanga tonu te whakahua i runga i te matatau o te

    kaitito tua o

    katoa t

    haere ana, e whakahua rohe, ahakoa i runga

    ki t

    ka whakahua he ingoa o te atua kua uru mai te

    wairua ki roto . Ka mutu, na runga i te haere o te

    wana me te ihi i roto i te reo whakahuahua o te

    i te mat .

    Ma ke

    kupu whakahuahua i roto i te i

    ko te .

    e

    kia titiro haere i kite ai mo

    rero e whakahua nei hei titiro

    u i ng

    tuarima atahi he

    hahani

    E tama atua e.

    E m

    a

    te w te kaitito i a ia kia mauria katoa atu ana taonga,

    aikahurangi,’ h

    ia: re

    matenga,

  • 34

    “E tama atua e”.

    whakapono a tauiwi, ka ea harakore ka riro

    ki te Rangi noho tonu ai

    noho ai mo ake tonu atu.

    tito; he ku

    ana te tangi mo te mokopuna kua riro ki Te Reinga ki a Hine-nui- au

    kairangi:

    Ko te puni rangatira ka ata tiki mai

    to e te atua,

    He toro taua e

    Aue, aue taku mokopuna e

    ai tana mokopuna, he mea tiki ‘puni rangatira’ i haere

    ‘toro taua’ mai

    kawea

    te raruraru nei, na ana korikori

    kei te haere mai, kua whakakitea

    mai

    ki te

    , kei roto i te roanga

    umu mo Hine-nui-te- ana o te

  • 35

    onga hei tauira

    ana te takoto o

    Kua mau mai Te Wharepou

    I tana patu.

    Kua mau mai ki tana hoe.

    Koe i tukua mai e Te Mumuhu.

    E whakahuahua haere

    t rero

    te kaitito kei te mau ia i te patu ki runga i te tinana, “Kua mau mai Te Wharepou, i tana patu”

    engari he mea ata here

    a kua rere te ringa ki te pupuri i tana hoe e

    mau ai ki te ringa. E kore e ng

    , he tikan kua mat

    mea ka heke haere t whakatupuranga ki

    tito, kua

    ka hei maumahara

    kei roto i a kei

    runga i . Engari ko aua

    waengan

    te hoariri. Kia whakatakoto i

  • 36

    Hau atu ana ki te Rerenga-wairua

    E ko Rangitihi te ure i aitia i taku tupuna.

    Te Hinu-o-Houmaitawhiti.

    -te-rangi,

    Tirohia atu ki te Taiuru, ko Ra

    Ko Whakatere, ko te Oha-kai-tangata

    H ng e Arawa ake

    ‘kia Raukawa, kia Whekehu, kia Upokoiti,

    kia Whakatere me te Oha-kai-tangata’,

    he toa katoa ki te whawhai. Kua rongo noa atu te k

    ua nei hei whakanui. Kia ahatia. Ko te riro

    tonu ma ake nei hei k onga

    mo n Kei mahue te toronga atu ki roto o te Taitokerau “Hau atu ana ki te

    Rerenga-wairua” ki

    whanaunga ia “e tak oronga ki roto o te

    Tairawhiti

    keka e whakaputa mo te

    kare kau he mutunga mai. Kei

    :

  • 37

    I te in

    kua hinga ki raro

    a, kua whakaparahako

    inumanga

    ra o taua tangata kua tunua hei kai. He

    Kei konei ka ora

    rei whakaora whakaaro. Wani ana te whakatau hoki.

    whakaputa ki runga te marae.

    te kite i te ihi me te

    wehi i roto i te kupu a te kaitito e rau ai te tangata e

    k hi. Ko te mea e uru ai te te wehi, te ihi me te

    -

    tinana a. Kia whakap kei reira ka

    honu whakaora ma

    ngata tae

    Haruru ana te whenua i te taunga o te

    taiaha me te mea nei kina te

    taonga na ana ki te

    McLean r ua ko Orbell :

    na rahi haere i te iwi kia kotahi.

  • 38

    a rite te wana ki

    ka hei tirohanga ma te hunga

    rawa

    iwi o te motu i puta ki te haka i whakataetae ki roto i Te Matatini ki Tauranga, i te

    marama o

    atanga o runga i n rawa te porotiti haere. Kua kore

    ka mau haere tonu te mahi a

    ori he tu au;

    kua ramatia ake nei, me te ture

    ana ia ai, e kore e ta hi i

    e akakaha he mau i n

    tuawhakarere ka hu a mo te whakanui i te

    te whakaiti,

    atu ki roto i te taonga ka titoa nei mea nui k ai

    Kei a i tautoh kia m

    wai kua riro ma aua mate nei hei take e t

    a ko te

    hanga taonga hei ngaki i te mate. Ma

    mana. ko

    u te

  • 39

    mahi a

    tauira mai e . taonga i titoa ai e

    ero nei au. E whai a

    hei titiro:

    Wahineiti o runga te rangi,

    i werohia ki te taoroa.

    Kia whakatauki ake te mamae.

    Aue! Taukiri ee!

    Ka mate a Wahineiti ka tangihia, ka nehua. Ko te tikanga

    -nui-te-

    mai ana ki a ia. Ka whakapono mai i

    kei te

    Wahineiti o runga te rangi;

    -nui-te- i i tae atu ki

    reira -nui-te- hei

    turu i te whakapae i runga nei rangi tuarua o te maimai nei e whakahau ana a

    Wahineiti kia heke iho

    Tuku iho ki raro

    Kua tino takahuri e tangata e heke ki Te Reinga ka

    mate ana. E mai nei i roto i te

    maimai nei. Koin o t

  • 40

    pakanga

    Ki te hoa o Te Whetu ki a Te Rangikatukua

    Ki te peka ti- hi ton he pakanga koia na

    ki a r te hunga e tauhou

    e Arawa. Ko te mea hei whakatum

    i

    tuata i waenganu kitea e

    Kei te kaha te

    no

    ng a ! Me

    te papa i noho ai i tupu ai ana kai, e

    takoto ai ia ko te kaupapa o te

    he whenua.

    Maungatautari e atu i re

    Ngongotaha m

  • 41

    Ka riro a Te Wehi-o-te rangi

    Hoki kau noa mai a Te Amohau

    ana te whenua i a koutou e p

    ahi tonu

    mate.

    Ngongot

    Haere tonu n mo ko Te Wehi-o-te-

    rangi. He aha kei te whak

    ki Te

    ko te tino kaupapa o te

    he tangata, he whenua. Hei whak

    Whanatu ki roto

    Kei te

    ‘whenua’ e e p me te kupu

    . Ahakoa he kanga k e whakakino ana.

    rero mo te tangata me te whenua e mau ai

    k

    , he kupu taketake, e pai ana no

    roto m i runga i te mata o te whenua.

    me ana here pitomana o tuku iho taketake

    na noho i runga i te mata o te whenua ki

    waenganui

    putanga o ana mahi whakamanamana, whakaihiihi ki te tangata tae atu ki ana mahi pukuriri.

  • 42

    H o

    e te hinengaro o te

    tangata kia kor

    k whakahua he he

    e uahua, ki a

    whakakori tinana

    taonga e mahia nei.

    W

    ahurewa ahurei nui a te a taonga tonu

    ia, koro

    ng -tinana. Katoa e eke ana ki

    ai

    whakahuahua k -tinana. Makere kau mai te kupu i te waha o

    te tangata

    -tinana kua waihanga noa e Ko te tino mea nui o te

    rua. Kotahi t ai te iwi whakaparahako mai ki te hau

    . Ko te reo tuarua hei manaaki hei

    whakanui i te manuhiri e whakaeke mai ana ki runga i te marae i

    runga hoki i te kaupapa i whakaritea ai .

    hei whakaatu i te mana o te kupu .

    Kei roto i te

    taonga a Te Arawa.

  • 43

    POKO TUARUA

    Ko te puni rangatira ka ata tiki mai,

    Ka ata whenako e tona ito

    E te atua he toro taua e.

    5 Aue, aue, taku mokopuna e.

    Taku kete nganga kokowai,

    To kir

    10

    pea koe ki a Ngapapa.

    Na te teke i homai

    eka he i

    Korotiwha. koinei te

    ki waho. Ko

    i te mea he tau

    kupu ki te whakahua, he i te whakatakariri

    marae

    te mahi a te kupu rangatira,

    mea ana te taonga nei hei whakanui, hei whakatairanga, whakarangatira i te manuhiri i runga i te

    marae. Kia paitia

    pakeke. Kua tuk , kua tarapeke kua aha, hei take e aue ai

  • 44

    ana te tino kino te aha

    .

    arua e uru mai ai te poupou roa o te ihi o te wehi ki

    manawa ‘ i tupu tuatahi mai i roto i ahau,

    u ai ’. Kua nuku atu i te rima tekau tau, mai i te tau

    kotahi man atau

    keka t

    a Te Arawa. me rangahau me kohikohi me whakapakari ki

    hohonu .

    Kia roa nei ahau e whaka he here

    hara i te mea he aha, he kawea e ki

    e tamariki tonu ana, moe atu ai i roto i te whar tahi

    moe he kaha no te hoihoi rawa no te mahi a te pakeke e

    kua taki

    oro , i tarapeke

    papa marae.

    ka ohorere, ka wehi ki aua koro kua haere

    ki te kura tuarua ua ki te

    e

    ke

    n a te

    ei au i

  • 45

    No

    noho ana i Tapuaeharuru i te Rotoiti. I mea ai ahau

    akia ana, e haere mai ai te mahi a t

    m noho i te kuia, i

    te koroua i tup ki roto o Te Arawa. Kotahi anake to

    u nei reo, ko te reo o nui

    . ero

    kaupapa

    o te hononga o Kia whakarongo

    tamariki ki aua kuia, koroua

    ki te whakarongo atu.

    nei au kua pakeke au.

    waru tekau taku pakeke!

    i

    whakatin unga ka huri ki te

    e,

    pakeke? momo whakatakoto

    .

    mo to rangahau.

    Te hira o te rangahau he whakapapa te taumata

    I ahau e whakar

    rangahau ki roto i taku hinengaro Ko Te

    Arawa anake te iwi ka whakamahi i te hunga

  • 46

    he hononga kei

    konei Anei hoki

    p taonga whakakori tinana a o roua,

    mutu ngari kia h tae

    e tau ana

    tamariki ana. Kei reira kua whakahuahua haere mo te

    whakahua i . Kei konei ka tupu te kaha o taku rangahau.

    gahautia e e hokinga mai

    o te rangahau, wa. Koia te kite ko te kanohi kitea ki roto

    whakautu mai e taku koroua

    ngihaere. Anei kia whakaheke e ahau:

    = Hinetiri

    (No Tapuika) ti Ruanui o Aotea waka)

    Iraia Mere

    Te Tumu Tangihaere

    Nahi Tute

    mu ki Te Paamu i roto o Tapuika i Te Puke i te tau 1850. Tek

    rua te pakeke ka mahue i a

    Ka riro na te toa o Aotea w ai no reira ia i tere

    atu ki te P . I he tau ia ki

    te mau taiaha. I i no

    ka

  • 47

    karanga maha kua eke te

    ko pakeke.

    Ko te tikanga e ahau o ai o koinei

    whakatupuranga te hunga tohutohu i a Tute

    ake i rot o i te whare kaponga noa iho nei me

    te tapahi kinga o te tangata kia mate rawa, ka mutu

    ka tao

    i

    koroua nei i tohe atu ki a Te

    upapa o ana

    ana te iwi i

    Tamatekapua i Rotorua ere atu a Tapuika e whai atu ana i a Te Tapore. Te taenga

    atu ki reira kotahi tonu te haukotitanga a Te Tapore

    ma i Tapuaeharuru i te tau 1910

    e a kei raro tonu ia e takoto a riki ka naomia atu

    , , pakeke

    noa. Ko te Wharekaponga, he te

    t :

    Hamupara (t)

    Ani(w) = Te Mutu (t) Te Wharekaponga (t)=Taipapaki (w)

    Makarita (w) = Tute (t)

    Te Rotoiti

    a Te Tu

  • 48

    nei,

    te mahi kai ana

    i te a a te

    Wharekaponga i runga i te marae i Tapueharuru reo te

    ’.

    te ran

    rangahau ko te whakapapa.

    ua o M ua ake, a

    e. No te pakeketanga o

    a aha na

    hei

    ana ua a te Wharekaponga ...’

    ahau e tamariki ana. Ko

    koro o nei o

    ua, kuia atu e ora tonu ana

    ki to k

    rehuia o Tapuika, ko Te Kuru o te

    Marama -o-

    ia i waimarie au pono atu i taua

    i whakaarahia, me a mau i ahau e whakaatu ake nei ko te nuing

    ki rima.

    tikanga a Te Arawa.

  • 49

    iata nei hei taonga

    whakamahara rangahau

    whakaemi

    atu a tanga te tuhituhi ki te

    A , ko Te Peehi, ko J.C.Anderson, ko Barry Mitcalfe me te nui noa atu kei tua e

    oa

    i

    te ko ta

    o Te Arawa. Ka puta taku rangahau

    aku ui tana atu

    ana:

    Ko te tikanga o te

    te riri,

    me te , engari kei te mau kaha te kaupapa

    mai koi a te ope ki runga i te marae o Te Arawa

    , kai kona ka oh

    kua

    whakatakariri.

    atu i u o te taonga nei ka kitea ai mana o te iwi

    e haere ana, e whakataki mai ana.

    a t

    , . K

    whakanoho haere

    ’.

  • 50

    Te karanga tonu atu: a whakahua rawa te kaitito i

    te tiki atu. Ka whakaaro noa te hinengaro tangata

    g me pakeke tonu kia ea ai te hari i te

    a. e whakahuahua noa iho.

    i te pupuri

    i o te marae,

    Ka nui te kaha kia mau te mauri,

    , kia rongohia . Ka wana

    ki te tangata,

    whakatautau hei whakawana. Tae atu ki te

    kore ana te ihi, kua tautau he whakamanamana i

    mua i te aroaro o te manuhiri .

    nunui, i nga

    .

    kaitoa i te tangata. Me te mea ki

    te manuhiri takahi tikanga, ko wai koe?

    , koia te kaupapa.

    Paengaroa i Te Puke. Ko te haer ia ko ‘Te

  • 51

    o te mauri o to

    ka tikanga a te

    . Ka ora ana te mauri ka ora te

    kaupapa.’

    E tautoko ana a Te Peehi i 2 :

    he mauri to he

    anake engari ka te kararehe, te manu, te ika, te

    ngahere, hi atu. He mauri katoa o ’.

    3

    hi atu

    Te Peehi:

    he a katoa ahakoa

    anga rite ki te ira tangata me a

    ake ai te hau me te or taua awa

    whakaheke.

    -

    no n e tukua ana ki roto i te . Ko te mea hoki ko aua kupu kei roto i te

    mo te tangata, me ana mahi kei kona te mauri.

    i kohi

    he

    2 Best, 3 Firth, R.,

  • 52

    mea tango mai ku

    mahi a te iwi.

    na mahi i a Ka

    takahi haere i tana pahikara ki te torotor

    o reira . Kua kitea he kuia, he koro

    Waimarie rawa atu ia

    James Alexander, Augustus Earle, a wai ake, a wai ake.

    i puranga e haere ake nei. Ka

    mahi a Ra

    Hirini Moko Mead o ke t a tau. N

    mo te hekenga mai i Hawaiki,

    ua mo te ha

    watawata mo te mahi whakairo mo te whakatakoto roh kaupapa

    katoa.

    mo te

    . He whakatinana no

    hei oranga mo to tinana.’ E

    te whai i te kaupapa ka eke ki te taumata

    pukap ake nei ahau; engari ka nui te

    tikanga te tuhituhi whakatupuranga e haere ana ki te

  • 53

    kura -iwi. kua kore

    puranga e m ua, kuia.

    a

    Ko te .

    Ko te mea e aroha ake nei ko te ti

    to hei

    whakaora i o inengaro. Koinei ti

    ia o te koro nei ki reira whakarongo ai ki a u.

    kia pakeke ake taua moko

    a u mo te ao hou me

    mutu, no waenganui i te marama

    2004.

    onu mahi. Kite atu ana i tupu i roto i

    ki te whai

    whakaaro kia

    reo

    ro

    tahi,

    ko te

    ka kairangi hei torotoro ki te whakaminenga he

    mana o te

  • 54

    puranga

    Ko te taum kia wh puranga kia

    nga ka

    ng ei waiho

    an hei whakahua

    mahi kia mau tonu kia kaua e ngaro, kia kaua

    te tito waiata, kaioraora,

    o tua i titoa ai aua heke .

    koinei hoki to

    i hangaia i mua noa

    atu eke kino atu

    i mahi

    tito.

    h hua, whakaatu -

    tinana me te wairua o te kupu whakatautau, hahani oru o te reo -tinana,

    te haka he he

    ra e whakaata ma

    whakarite kua ora mai te kupu.

    ei ko te ngaro pea

    te oti tonu atu

    whakatupuranga-tamariki

    kia rongo i te ihi, i te wehi.

    ma Ka uaua ta

    puna taonga mo

  • 55

    e

    te ak

    mutu i hi, he

    ka ki te whakakori i

    whakaar ahi e whakatutuki ia kite ai ko

    wai ma

    hei whakaora i te rangara

    kia kite ai

    hei whakatutuki i ia kitea ai ko wai ma

    ki

    momo i konei ka

    te marae tapu.

    Anei k

    Te taramarae i te

    taha tonu o te moana o Te Rotoiti. No te w e taupua ana

    otearoa, , whiti atu

    -haetara o te motu ki te mihi, ki te

    whakanui i a Te Reiwhati. Ko te iti, ko te rahi, i tae katoa mai. Me te aha

    Porou, a

  • 56

    taetae ana ki te mau at

    -whenua. I

    whakahaere whakatu te

    koroua nei e te motu

    te

    Ko

    i

    i

    ka uru tuatahi ia ki te ope a uenga i whakawhiti

    ai ki ta ika ki Te Tonga. Ko te tau 1899 .

    ka whakawhiwhia ki te tohu

    D

    -

    pa o Te Ati Haunui- - ko Te

    oopu

    Ahakoa puta ki hea, puta ki hea i runga i te pae o te riri

    Ka hikitia te riri k

    parekura.

    tahi ka tae ki t

    huka

    ki te wha iamana. He kite no te

    -i-

    Te Reiwhati. Ko te . Ko

    . K waka

  • 57

    , haruru katoa ana te motu. I takoto ki te marae i waihanga

    mo nekura. Ko te papa marae ko Pounamunui, ko te

    puna whare ko Houmaitawhiti ko te kuia whare ko Hinekukutirangi. Ka noho i

    E

    ko

    runga i te marae.

    upu ki runga ki te marae i

    gi tuatoru angi a Te Reiwhati e

    takoto ana apa marae i te ope whakaeke. No

    ko Pei Te Hur

    aro. Noho kau iho ki raro

    hoki.

    a ko Tahi Tapa o Te

    - -

    karangahia te manuhiri kia eke mai no

    na whare o Houmaitawhiti

    te take i noho ki

    reira

    rawatia i te tuatahi. Kei te ta

    e Te Arawa.

  • 58

    manuhiri.

    whakaaro Te Reiwhati. Kua kitea tonu kua

    'Ta '

    Ko ko ia t

    'Te Arawa e!

    Te Arawa e!

    Tukua mai ki a piri, tukua mai ki a tata.

    Kia eke mai ki runga ki te paepae poto

    A Houmaitawhiti'.

    i atu i te mea tuatahi. Ka

    whakahua haere tonu ia. Kua maranga katoa a Te Arawa.

    Ko te puni rangatira,

    a ito e te atua he toro taua e ...

  • 59

    i konei:

    Aue! Aue! Taku mokopuna e.

    te

    ki ai ki te mea i hiahia o

    atu ki a Tata Williams, hau i te tau 1979: o te

    e

    ki te rae o te tangata kia hou ai te

    ihi ki roto ki te hinengaro. Ko te take

    whakaputa i t ngari, ma pu, kua uru mai te ihi te

    ao tawhito ki te aroaro o te

    tangata takahi tikanga.

    Hei t no

    Rotorua, i te rua o ng o

    ai a Te Reiwhati i whakahua ra,

    ino:

    te takahi i te kawa o Te

    Arawa.

  • 60

    Kia kaha

    tonu te iwi ki te pupuri i te kawa o te marae

    -

    ki te mauri m i whakaea i te takahi i te kawa o Te Arawa. E ai ki

    Kua whakaatu atu i t . Kua titiro mai te manuhiri,

    iwi o Te Arawa ki te haka; haruru ana te whenua me te mea nei,

    tahi -i-

    He pai tonu m

    - - . I te Whanganui- -

    Ko te kawa marae mo te tangihanga

    henua.

    - - Ko te m

    ko te kawe tikanga a

    Arawa.

    Kia hoki an

  • 61

    ,

    , ko Te Iwi Waak , ko Te Matangi

    hei pupuri i te mauri

    E angawanga mo te waka o Te Arawa tohu ki te

    Korokoro-o-

    ko te hoa kei

    nekoti.

    Titiro ki hea, ki hea

    .

    1914-

    whakakanohi atu a

    o ng aranga ana ki runga

    noho whakamahana ana i t , ko Em

    katoa te papa marae i a Te Arawa. E

    ,

    whakaatu ana

  • 62

    te waka o Te Arawa kei takahia noa

    ngu

    ri ana ki

    raro,

    Kitea raw

    kua hiia

    i hei whakaeneene atu ki

    te koro

    ; he taonga e

    whakahua ana hei whakaoho i te iwi

    Te Arawa. He

    .

    ai. Ko te take ka

    ua mimiti te manawa o te tangata, kua kore e kaha te tinana. Ko te

    e mau ai

    ai a Te Arawa i te tangihanga mo Te Reiwhati i a

    itia i roto o T

    tonu ai te reo ki te whakahua, kia kotahi hoki te takahi o te waewae, kei a wai te hari e mau te ihi

    ngaro katoa aua kuia me aua koro

    mo Te Reiwhati.

  • 63

    te tau 1987 i runga i te whakakitea

    te i hei

    a te w

    ka tae mai ki Aotearoa nei i

    taua tono ki a Te karewarewa.

    Ka oti mai i reira akairo i

    te whakaemi taonga hei atu iwi o te motu ki te wha hi

    ta .

    -o-te Ika, ka tukuna ma

    te waka rererangi h

    whakaaturanga, ana kia whakakitea. Ka

    a o

    haere ei

    , i tino

    e

    noho i

    a

  • 64

    Amerika, i tau atu te waka rererangi me aua ta au. He mea mau atu

    engari k mo te tiaki

    waka, huri i te Ika-a- hakararo. Ko

    Te Arawa ki te manaaki i aua ta akahi katoa

    ua o te waka4

    E ora oki

    P

    karita

    taenga atu m

    e te mihi atu; kua whakaratarata, kua

    r

    hae

    rohe katoa. K a o

    Ora, he Roopu Karakia, ko te Kaunihera o .

    4 Malcolm : 1987-88

  • 65

    hi atu.

    -pakeke ko atu. Me

    te aha, mutu kau te karanga a te kuia o Te Arawa, kua whakaeke mai te manuhiri

    ua ki te mihimihi, ki te whakatau atu i a

    -

    Taku whatiwhati k

    hunga waiata te whakahua

    te 22 o Akuhata 1987 i te 8.00 o

    i te ata

    , ko

    me te tokomaha noa atu. Ka karangah

    Malcolm a Tainui w -

    noho.

    ga ki raro tahi tikanga mo te whakahaere i

    I

    te haere; he tauutuutu; h .

    Ko te riro ma Kua tae

    ki te

  • 66

    rangi, poua ki te whenua me tana iwi.

    Oho mai o Pumi. Kua kite atu te

    toa o Tainui Waka. Hei ua o Te Arawa!

    “ rero

    .

    auwhau haere tonu. Kua waiho a

    rongo a Pum

    tonu a Te Arawa e kore te tan te rongo i te reo o Te Irirangi

    e ia

    t

    Ko te puni rangatira,

    Ka ata tiki mai, ka ata whenako,

    I tona ito he toro taua e!

    ke

    ho

    waha o te ma

    Aue, aue taku mokopuna e.

    e oneone kura.

    T

  • 67

    No te mutunga o ta kua noho noa atu ia ki raro.

    kaha o Te Arawa ki te mahi i ta

    e noa iho e rongohia. Engari me

    koroua ra

    akahoki mai i te

    mana, i te mauri ki te iwi.

    Koir ”.

    aka. I pau

    runga i aua tikanga o tana takahi

    a

    nei i a Hine-nui-te-

    .

    Te whakawahinga hei pirihi

    i Waihi, i

    a. Ko te tangata i whakawahia hei pirihi, ko Ma

    iwi o te motu kia taki huihui ki runga o W

    ope ki runga i te marae. Ko

    hopa Manuhuia

    atu a Te Arawa-ki-te-Ihu-o-te- i te ara pikinga ake ki te papa

    marae.

    i whakahuahua i te whakaeke atu o te Arawa ki runga ki te

  • 68

    marae. Kua tohia e te k

    taina. Hei whakamutu, ko Toia te Waka, he mea whiua mai ki ahau. Ko te wahine whakahoki i

    au ku karita.

    mai te reo o te tangata whenua o

    reo o Tenga Rangitauira

    i.

    Tukua mai kia piri

    Tukua mai kia tata.

    Kia eke mai ki runga ki te paepae poto,

    mata:

    taina e!

    taina e!

    iwi o te motu

    Ki runga i a Te Arawa e tau nei.

    A hiki nuku e!

    ha

    wha

    ia te waka - e!

    ia te waka - e!

  • 69

    ia te waka

    Ki runga ki te maunga

    Whakatakotoria ki te ngaro

    rapara koa…

    puna ki reira tangi ai ki

    tau-utu-utu.

    tahi ka puta a

    o tana

    kauwhau. No te mutunga akaoti mo a

    Ko te puni rang nako,

    I tona ito e te atua…”

    I maranga katoa ai a Te Arawa-ki-te-Ihu-o-te-Waka. Haru o te reo o

    ua, kuia o mua.

    mutu pai i te tau o te iwi ki te

    te motu.

    a

    'He

    whakamanamana, h

    t ngari, ahakoa mo

    a korikori

  • 70

    whatu, kua whakam

    whakakorikori ana i te tinana. Kia ma

    t

    p

    whakak i te

    kai tikanga

    kawe i te kaupapa.

    mo te whakamanamana; ko Te Arawa

    te waka mai i Maketu ki Tong Te Arawa-ki-te-Ihu-o-te-Waka

    anake, hei wha Te Heuheu. Ko te whakanui i te mokopuna, he

    i a Te Heuheu, te ariki o te waka o Te Arawa. Ko te whakanui i a Te Heuheu, he

    na te waka i arataki i te hekenga mai i Pikopiko-i-

    Whiti ki Aotearoa nei

    k ti Porou,

    . Whakaeke kau he ope,

    ngata ki runga i te

    ta a Waikato kei te haere

    Te Ihu-o-te-Waka o Te Arawa ka.

    hia whero.

    Te taenga atu ki reira ka t ana te huarahi i waho mai o te marae i

    a Te Arawa.

    mo Te Arawa

    whakautua ana te karanga e te manuhiri ku

  • 71

    Taka ka taka,

    Taka ka taka.

    E kapo ki te whetu,

    E kapo'

    aue atu ana te

    Ka mahi haere a Te Arawa mai i te waharoa o te marae

    o

    ihanga e Te Arawa koinei he taonga hei

    te marae. Me te aha whakaeke kau atu Te Ihu-o-te-Waka

    o Te Arawa motu e

    tonu i te tapu me te whakama

    Arawa Waka i te hekenga mai.

    i . Ko te

    Engari e mahi ake ana me

    erow

    rangi t -te- -te-w

  • 72

    a i Ahitereiria i te tau 1978. Ka

    whak ki Raukawa marae takoto ai. Ko te ku

    a takoto te kuia nei ki runga ki

    kau

    nehu ka whakahaere aeke. Ka kauwhautia te

    kauwhau aritea hei tuku ki te oneone i riro

    ’.

    taua taonga. Koinei hei taonga whakakapi mo

    a rama

    i

    ki t

    marae ma Tenga hei

    tahi ka ho

    whakaoti i a

    -waka haere ake nei ki te tawhiti nui.

    Te tangihanga i Uruika marae, Te Rotoiti

    kuhata o te tau 1979 ka

    ki reira. Ka takoto ki te marae o Tapuaeha ana o Te Rotoiti. Ko

    Uruika te tupuna whare. Ka ao ake i te rangi tuarua

    -o- ki te whakataki mate i Te

    Teko e haki o te marae e tare ana, ka

    i

  • 73

    atu a Te Toiroa

    koro

    :

    Tukua iho ki raro

    -o- aki atu a te tangata whenua. Ka mutu kau iho

    te whakahua tah

    a

    whakahau ana kia pek te o u

    he karanga mate. Ka mihi haere te koro hoki e

    takoto ana i Te Teko, he mate i reira. No te mutunga

    a

    ngari hei whak ai to

    Toir ki

    e hamumu nei

    i roto i te ta

  • 74

    Hinemihi Marae

    ka takoto ki te marae o

    E noho mai ana a

    are i a Hinemihi. Ka hou atu to

    He po taka mai runga o..

    Ko t tahi ka whakahua e te koro

    tutuki pai ana i a tau ake reo, he maimai

    ngar he tikanga kotahi tonu.

    Ko te kite noa atu te koro

    whare, he uri te taha

    ga i

    anei ka whai ake nei: 'Te

    tara o te ' Kua whakaritea a Wahineiti ki te tara o te marama. N

    te uri o Raukawa, kua whakahua ki runga i a ia. He

    whakanui, he whakam

    He tikanga tau patupatu

    Manawa ki Murupara. Ko te tau 1929 e ai ki te whakaatu mai a te tuahi

    o Murupara o aranga a Te Arawa kia haere. Ka takahi atu Te Ihu-o-te-

    ko Te

    Marukore e

  • 75

    tamariki tonu ana, i haere i taua

    to

    No te taenga ki reira

    nui tonu.

    kaikaranga. Eke rawa atu ki r

    Ka whakahaere ka takoto te whakatau a Rakuraku te koro

    te kawa o te marae ko to a te

    marae ko to -utu

    i te rohe o Te atu e Mita Taupopoki.

    k

    te rohe ki te Kaokao-roa-o- kia whati mai

    tahi ka rere ti - -Kura, kei te huarahi ahu

    rohe

    tonu atu a ki te tai moana ki Te Awa-a-Te-Atua.

    puna nei a

    Ap

    m kawa ka whakanoho ki te marae. Ka whakaritea ma

    i taki te kupu, te whakapapa. No te whakahekenga iho ka kitea i ru

    pun

    a ae atu a Te Arawa,

    kore rawa.

  • 76

    Raureti kei t ua nei kia kore ai a Te Arawa e puta. E

    mehemea ka taea e ia te whakawherea, puna nei kia puta ai a Te Arawa. Ka

    'Ka taea e au e

    Houmaitawhiti (t)

    Tamatekapua (t) Tia(t) Hei (t) Oro (t) Maaka (t)

    Kahumatamomoe (t)

    Uenukumairarotonga (t)

    Rangitihi (t)

    Pikiao 1 (t) Hineariki (w)

    Tamakari (t) Tamaarikiware (t)

    Pikiao 2 (t) Tamateatutahi (t)

    Hinehopu (w)

    ma a Te Mapu ka kitea i te whakangaro o te

    whakakotiti gari, no te kitenga he uri te

    runga o Te A - -

    Kei runga ko te mahi a te koro . Kua mate katoa i te ongaonga i

    te

    Arawa i a , tau kanga, whakaeneene atu hoki

    e i i mahia e te ao tawhito i mua i mah .

  • 77

    - -Manawa-o-Te-

    mai.

    ia me te koroua, kei waiho ma te tangata kotahi hei whiu i te

    te iwi katoa te tokomaha tonu hei

    te pai me te

    whenua

    ga mo te

    whakakori i te tinana i

    Kia ahia

    tangata. Ko ituhi, e waru katoa aua momo hui

    hui nei katoa i r - -tea a

    e te tangata i runga i te tapu, i te ihi, i te wehi, i te whakamataku. O onga nunui kei

    kei reira kei te taha tonu o

    marae-

    marae- - - -iw

    te raruraru kua whakahuihui mai ki runga o marae- -

    - -tea ua

    whakaritea ki runga o marae- - koi ri ki

    ake nei.

    Ko te

    he mea mahi ohorere noa iho engari na runga i te kaupapa kua hora ki

  • 78

    kei te taha o te ahi e tahu kai ana. Koi k

    .

    whakaara i

    Tuatahi: He takahi mana; he takahi tikanga o te marae. Kua pokanoa te tangata ki te

    i runga i te tohutohu tika. Ka kore e aro mai ki te whakatikatia

    a i ai

    Te Paramena i te hui hura-

    arawana te kupu a Te Toiroa i te tangihanga m

    i te Rotoiti.

    Tuarua:

    hia,

    tirohia

    Te Marae Takahi-Tikanga Whakamanamana

    Ae Ae

    Rangitahi, Murupara Ae Ae

    Houmaitawhiti, Te Rotoiti Ae Ae

    Ae Ae

    Waihi, Tokaanu Ae Ae

    hia Ae Ae

    Uruika, Te Rotoiti Ae Ae

    Hinemihi, Rotorua Ae Ae

  • 79

    i mo te takahi tikanga i runga i te marae; tuarua mo te whakamanamana i te

    tangata, i te

    aki ake, engari, me

    o te tangata.

    piti whakamutunga

    o

    Koinei te waimarie. Meheme

    a Te Arawa whakaheke o

    whakatupuranga hei tohutohu atu

    puranga kei te haere ake. kia rongo kia kite i

    atanga .

    .

    K

  • 80

    Uta utaina koutou ko to pukaikahurangi,

    5

    Hai aha te mano te parakau.

    10

    Ko taku reo taku mana

    tau reo rangatira ki runga tonu kina

    atu i runga ake nei uatanga whakatakoto

    te whakamihi, poroporoaki i te e reo ki ahau. M te reo

    anake e t wairua, mana puranga katoa ki te

    nehe tata

    mai ki taku kiri. Ko taku kiri taku reo tapu, he putanga iho o

    a Te

    Arawa. I roto i

    o te reo ki taku titiro. Ko taku t kei roto i

    .

    Ki te

    te mana o te reo ke mea

    te taketake nui o te tapu o te mana o te reo.

  • 81

    wai au i kiokio i te

    mai atu taonga a Te Arawa? He huru whenua nuku

    hora te hononga o te

    taku r

    reo Koina te

    ru. Haunga puta i te ao nui, ma

    tangata me eta

    e kaioraora, aha noa atu

    ka whakauru te ma

    te whakaaro

    uia me te koro puranga

    -

    i ki te

    waha kia parare te reo ki runga. I to reo ? Koia te aue nui atu

    ma kia rongo ai te tokomaha i to reo. Ahakoa he aha te taonga, e riro ana ma te reo

    ia ki te ao.

    ai te kaupapa ki roto i

    whakaaro, he reo whakatumatuma akoako kia tapatahi mai te hunga e whai ana i taua huarahi

    honu

    reo whakaaro kua whakapuaki noa ahi ki runga marae whakatangi e

    wai hoe ko te reo.

    whakairo o te whare, ka rangaranga e te kaiw

  • 82

    i

    tikanga o

    ki

    huihui mai te rarau aaro ko te reo

    ka whakaputa, ka whakaputa i

    Kete Aronui o te whakaaro. I

    pikitia ai . E tahuri ai ki

    te whaka

    te reo e

    . He aha koia nei te kaupapa o te h

    . He whakautu i te whakaaro no puna? E

    huri ai koe a Te Arawa kia tia.

    atu kokorutanga whakaaro o

    te ai te whakaaro. Engari me te mahara ake a

    ke te hinengaro e whakamomori ana. He

    hoa wahine

    , taparua

    E whiti ra te tara o te marama.

  • 83

    He kuru tongarerewa

    taonga o te taiao. Kei roto i te waiata nei e whakarite ana te pouaru i te tane kua mate, ki te

    …te tara o te marama.

    hara i te tangata

    K

    e nei e whakahua ana i

    roto i i

    kuru tongarerewa

    tahi

    me te mea nei e heke ana ki te mate.

    He here

    ngaro noa iho me te hohonu

    atupu i te kore

    mau mo ake te

    ua, he kuia, he

    whakatu ko te whakahua tonu tu i te

    tapatahi te rere o te whakaaro ka tupu te tanga. Kia tirohia te

    taonga e whai ake nei

    he waiata aroha, h :

    E tama atua e!

  • 84

    Ko te ata kii hoki au a te tangata.

    Kia waiho ki to he taonga

    ongo ana i te rangi, te wairua o te reo o te hunga taki

    i

    te t onga nei. Kei reira

    onga.

    makere noa iho

    ka ngaro, engari kia . i te mahi tuhituhi ki te

    te wairua, te wana

    .

    E ngaro haere nei te tangata

    u o Te Ao Hou

    ki tai-

    -

    whakatu

    o Paerau. Kitea rawa ake kua ko hio

    hei tohutohu

    . E ta ua, kuia h

    ta waka e tere ana i runga i te moana, kare kau he tangata

    kua mahue

    mahinga kai i raweke ai au ringaringa

    to ana.

  • 85

    Koia te kaupapa e hauhake ai ahau

    waiata-

    hira o te Me

    roto i a .

    ka whai ake nei. N

    k , engari titiro tonu ki roto i a

    :

    Haere to

    E kimi a

    Tapiko te whenua i te haerenga ko Rereiao…

    iwi

    e haere ana i Rotorua ki Kemureti. Ma te huarahi matua tonu e arahi haere. Kia tata ki

    Ke

    awa e nohonoho haere i ana awa ka rongohia i roto i nga

    E kitea ai te i

    pu- -

    ka

    ero p .

  • 86

    -

    -Kiwa i te tau

    marae, kei marae huri i te moana o Te Rotoiti. Ka

    u ki

    ta

    e

    Ko te

    te reo .

    Ko te wawata i

    waengan

    ka rawa

    e whakataetae

    Engari ko te papa

    kapa haka nui tonu mo Te

    ngari ko te tino

    kau i te mea mo Te Arawa anake

    Rerenga-Wairua ki te Murihiku.

    mahinga kapa haka. te

    motu. Kua i te reo e rau ai

    te haere. Kei te pai ke i te haria

    mea ana ko te reo he i ko te reo P

  • 87

    puranga.

    Ko te rapu i te hononga ki te kupu ki te kaupapa

    Kia tirohia ngia e Apirana Ngata ki roto i ana pukapuka o

    e takoto ana. Me te aha ka mutu i te koro o a

    oa te hinengaro o te

    tangata i a ia ka w i waihotia mai e Apirana Ngata

    Apirana Ngata i mau ai te taonga nei ki ana tuhituhi. K

    mate

    Taku kuru pounamu ehara koe i te wahine

    E whakarite ana te wahine kua ma e titiro atu. Ae,

    i

    mo te hunga mate e whakahua ana i roto i te waiata n he pounamu

    i tino mataina ai

    nui, whakah i runga i a

    o te waiata nei, e whakahua ana i

    ake nei:

    Te Awa-i-

  • 88

    I te nui o Kawatapuarangi e…

    -i- ei kei te moana o Te Rotoiti i

    hiahia ki te haere ki Maungatautari. Te Kawatapu- -rangi ia i

    tohe kia haere ki reira, ki Maungatautari kia moe ia i a Rereiao h

    ea te i te kauae o Te Kawatapu- -rangi

    ki uta. E rima rawa a ko Pikiao tamariki i tohe ai a Pikiao ko

    tana haere

    nei, ‘Pikiao-nui- - i te tuwhera tonu te Awa-i-

    Ko te

    nui

    i wa

    Waikato.

    T onga

    Waih u kuia, koro e ki te

    atanga hei taonga ma

    tamariki me kua noho aua

    tamariki ma te tangata i to

    taonga kotahi noa iho nei. , ka taea noa

    -

    noa atu

    puna i roto i aua

    taonga te

    i patua e te hoariri kia mate

    patua r

    -tu- te

  • 89

    mo te waka i tahuri i

    te moana i ha

    puranga. Koia te kaupapa o taku tuhi kairangi

    Arawa. Hei whakatauira ake i aku ri whakaheke ki

    .

    Ko te kawe i te riri

    taonga, te -i-

    5

    5 Best E., 1925, Children of the Mist. Government Printer. Wellington.

    ki Pukekaikaahu kei te

    taha tonga o Rotorua-nui- - ke i te mutunga iho o

    taua riri kua mate a Te Hurin -i-

    Whai i muri i te matenga o Te Hurinui -i- na iwi ki a Te Arawa kia

    tonoa

    noho m

    hi

    whakatata atu ana a Te Arawa, k

    Ki te whai nui atu.

  • 90

    te kaioraora nei ka rongo tonu te taringa i te

    te whakatakariri o Te Arawa i a ki roto o

    K :

    ‘E hiakai atu ’.

    hau

    kaioraora nei i tito

    he

    ki roto i te reo kore nei e

    nei. Ko te take kei roto i

    te reo M tangata e haere ana.

    .

    E , ahakoa he aha te kaupapa, he aha te take, ka whakatairangatia e te

    .

  • 91

    Te tohu o te aroha

    6

    6

    ngai te hinengaro mo Puhiwahine i kore ra

    e

    hin reira hoki a

    Puhiwahine, a Mahutu Te Toko no Waikato. ka tae te iwi nei ki te

    no tawhiti rawa i Maungatautari

    whakamuri’ oho ki te tito i te w aroha

    i waiho kua noho tonu ia hei hoa mo Te

    Mahutu mo te ake tonu atu. Engar

    kore e rite to i to

    T

    he whawhai ki a whiwhi ko Tongariro. A

    no Tiamana. He tangata i puta ohorere noa mai ki to

    taki tonu ana kanohi ki he wahine

    ; huri haere ki hea a Puhiwahine me te whai haere

    te otinga

    auaha

    reo.

    Ko te waiata a Puhiwahine hei tauira atu ki aku whakaaro.

  • 92

    Te i o te taonga

    Kia mo Te Roto-k

    ki -o-

    whakapakoko e mau ana. He ing

    Kia whakaatutia te waiata nei,

    I te Tautara koe

    Te Uru-o-

    Ki te mata harakeke ka pae kai uta e.

    ke i ah -o-

    kai ma

    i r ataata

    ki te titiro atu; he taonga e mataina ai e te tangata.

    takan kimi auare ake. Kia kitea

    nu atu e

    -o- a kua kitea hei take e tangi ai, e a i

  • 93

    He nui nga kaupapa e hangaia ana hei waiata, hei

    a. Ka kitea tahi ka titoa e te hunga

    Hau atu ana ki te Rerenga W

    -te rangi.

    K ”

    ana te kaitito o te taonga nei

    a, a Rangitihi me te toko maha atu.

    ai i runga i te waka o Te Arawa,

    ki Whakaokorau

    ki te hekenga mai o te waka.

    te rere ahuahu mai o te reo ana i

    runga nei mo Maruahangaroa. E kitea ai

    Kahungunu.

  • 94

    Arapaoa ki a Kahungunu,

    ko au’

    Ko te wh pakeke mai k

    muri He

    Ko te marae

    a tuhia e Anne Salmond ki tana pukapuka7

    he marae mo te iwi kua haere

    hi i

    E kore e tika ma te tangata kotahi, ma

    tomo wh

    me puta rawa

    o ki te tangata i roto ,

    ko te mahi tuatahi ma

    te tangata kia p puna whare mo te

    mo taua ko te mutunga iho kua

    nei.

    7 Salmond. A., 1975, Hui, Government printer Wellington. 145.

  • 95

    mate noa atu.

    atu.

    ro hei whakaroa atu te kupu. Kei ko

    te nui o te parare o te reo ki te k .

    tauhou ki te nui me te tapu o a

    kauwhau. Kei runga atatau ki te whakatakoto

    . e ata whakarongo ki aua kauwhau

    ki te

    whakahua i te waerea, te karakia me te

    rangati 8

    kua ia, me te koro

    i

    mahi, kua taki nohonoho katoa. Ko te tangata whenua kei te

    katau o te

    ka haere kau ana ki n kua

    tamariki ki reira

    .

    ;

    Toia mai ………………………Te waka,

    Ki te urunga ………………….Te waka,

    Ki te moenga ………………….Te waka,

    Ki te takotoranga …’

    8 Salmond A. 1975. 1975, Hui, Government printer Wellington. .145..

  • 96

    whare. Kia waiho ko te manuhiri kei runga i te marae e noho ana. Kei konei kua haer

    mai iho i te Rangi- -

    tangata

    iat

    ta

    whakarongo ana. o te waiata

    tangi te kaioraora me te waiata aroha,

    whakataunga te

    rer inga hei

    Te t

    he tuhituhi

    anga haere ake nei.

    hononga ki te whenua me te rangi ara e mau ana, e waiata ana, e haka ana

    ki te

    ake. Kua hoki mai i te whawhai kua wikitoria kua taki waiata i a

    waiata whakanui i taua wikitoria r ia

    ta

    ka rongo kau i ta poroporoaki e taki waiatatia ana puta noa i te motu o

    Aotearoa.

    Te Ope Tuatahi no Aotearoa,

    , ka riporiporia,

    E ngau nei te aroha,

    Me te mamae.

  • 97

    i te hau

    a ki te mura o te ahi mahi ai, engari ; kia tae ki mua i te aroaro o te hoariri kua

    haka me te hoki te iwi mo tau.

    ko te haka tonu a Te Rauparaha:

    !

    mai ki t o te whawhai ae

    mo te hunga i waimarie ki te hoki mai ta i te pae o te pakanga kei

    reira tonu e takato ana. waiata nei o te motu:

    ra

    mo

    uatanga nui whakaharahara i tae

    tauparapara

    kua

    ki te hanga oriori ki

    hanga waiata mo te mahi noa iho e tutuki ai te kaupapa.

    hoki. E haka ana me te takahi i te wh o te reo o

  • 98

    te peruperu. E piua haere ana te

    mahi ana t kei reira hoki te mahi a te w

    reo

    ki te waiata ngaringari

    hun

    Kei konei kua tuatahi ake

    hoki e kitea te

    i a Ko te he whakanui i te rere o te

    ai te iwi

    ki te waiata-

    o te huihuinga reo kua riro ma te iwi tonu hei waiata atu. ki te

    He momo i

    whakatu

    apakoko

    9

    Ta

    hekenga mai i Hawaiki tawhiti.

    ko te take ka kitea tonu ko aua poutoti i te haerenga

    . E whakairo ana ki

    ki hea noa a aua

    taonga. Koinei ka mahi tohunga whakairo ki te waihanga i a

    te whakapakoko

    engari e

    taea noa e te tangata whakapakoko

    whakapakoko. ia nei kei rei onga e

    whakairohia ana

    9 Neich R. 2001. Carved His - 112.

  • 99

    ka mau ta riri i

    ai te iwi o Houmaitawhiti ki Aotearoa nei.

    he hanga pukapuka hei waihanga he

    hanga whakai

    he m ero mo

    -i-rangi, te Ariki o runga i te waka o Te Arawa, kei reira to

    Hin wai ake, to ko aua

    taonga hei kaupapa whakaara mo

    .’

    Kei re o te waka o Te Arawa ki te Korokoro-o-te Parata i te hekenga

    mai i Hawaiki i te iho a

    toa ki raro i te takere o te waka. Ka ohorere te tangata i

    , te aroaro o Hine-nui-te- .

    ki

    r

    kahua haere

    r

    ei

    mau ana. Kei kona, kei

    heke e .

    e kite ake ana

    a ta hei whakaputa i

  • 100

    a, mo ia taonga ka matapopore mo ia whare, hoki

    rawa a tu. Koia ko te mana o te reo.

    Ahakoa te mana me te tapu o te poupou whakair a aua mana me aua tapu engari

    ma te reo rawa o te tangata hei whakahua. Ko te mutunga iho

    tohunga whakairo ki te wha

    he tuhituhi ki

    te pukapuka

    Ko te mutunga iho ko te reo10

    Engari, ko te tino ta

    te reo o te tangata11

    E rongohia ai te reo o te wahine

    puranga kakama n

    ma te reo hei whakaputa atu i te ku oto i te hinengaro o te

    tangata akarongo ma te ao.

    12

    ki runga, ki raro hei

    hoki te hei whakarangatira i te tangata

    , he

    mana tonu te reo reka e whakaeke a te manuhiri ki runga i te papa

    marae, e rongo ai i te kua takahi hi ngaro, tae atu ki

    te reo

    ana mo te hemo tonu atu te manuhiri e noho pakaru

    no e te

    10 Tauroa Hiwi & Pat: 198611 Tauroa Hiwi & Pat. 1986.12 Tauroa Hiwi & Pat 1986.

  • 101

    tikanga

    e te tuhituhi

    Ka he tuhituhi i te

    i te pukapuka kia mau ai mo t tonu atu. He aha te take a te tangata, kua tuhia

    puka. Kia hoki ng

    , e ora ana Te Karaiti, a Mohi, a Ponatio Pirato. Katoa,

    te kiri kua pai

    hei whakatakoto akoto haere aua kiri tuhituhi

    taonga, me a hei taonga mo te ao katoa. Koia

    Kua riro ma aua tuhituhi

    o

    ki run paku. E

    whakairo e kaha ana te rite k Kia e

    tonu ki te pukapuka engari mau tonu ma rero o

    ka

    a ia he

    or ori, me o

    atu

    ringa e pupuri ana. Ka hi iwi, he tuhituhi, he whakatakoto ki

    roto i te pukapuka. toru mano nuku atu, i mua noa atu i te

    ta r

    pepeha, aha ake, aha ake.

  • 102

    teh rero, ahak rero mo te ake tonu atu,

    engari e kore e taea kia mau te rangi me t nei.

    k

    a Ka pupuri ia rongo kia whakaatu atu

    waiata ma te reo - ia

    nei, he waiata aroha, he whakatau

    momo reo whakahuahua a Te Arawa, a te

    Ahakoa aro ki te manuhiri, kua

    riro ma , e tuku he whakaaro

    ki te whakararata i te manuhiri kei reira te taonga hei whakahua

    atu. Kua tau

    pouri o roto i te hinengaro kohi whakaaro.

    -reo

    whakaar ma te manuhiri.

    rawa he taun

    e marae, kei te

    te moe tahi kia

    ahakoa he aha te mahi. ngatira kei

    ku o

    ore , he whakamanamana

    e

  • 103

    te

    taringa kia rongo - ua rongohia. Huri i te

    u

    mita o te reo hi iwi, he kupu k

    motu, rongo kau iho e whak

    rar

    pu

    ko te "whakaaro”.

    taua tangata

    Te Arawa:

    1. “E ‘ te ahiahi nei”

    2.

    3. “Ka hui te iwi i runga i te ‘whakaaro’ kotahi”

    Ko te ohorere katoa a Te Taitokerau mo .

    -

  • 104

    ”.

    K

    1.

    2.

    3.

    a o Te Arawa e whakarongo ana. Engari a Te Tai

    Tokerau

    ’”

    ‘raini’”

    ".

    Ki te takahuri i rawa e motuhake

    ga nei, kua rongo ou’ e whakahua ana i runga tonu nei.

    “Kei te hui

    “No nanahi nei

    “Tukuna mai he waka kia whakawhiti atu

    Ko te rongo kau o Te

    Taitokerau. Ahakoa Te Taitokerau. Ko te

    ou’, ka

    i te awa”

  • 105

    kupu ki roto i te Paipera Tapu he mea tuhi atu

    ki reira e

    uru tonu atu ki roto i te pukapuk

    1. .

    2. ana”.

    3. awa”.

    K

    hara kau i te mea, kei runga

    a

    n kia mau tonu ki to mahue mai i

    .

    na kupu whakahuahua. Kia

    whakamarama ia e

    ahiahi ka hoki mai te mok

    “E kui, e kui

    ohorere te kuia i te rongo i te kup

    ,

    i te ku

    ia, kia waiho

    , kuia

    i atawhai. Engari e tika k

    e

    h ana e tiki

  • 106

    puna ake.

    ahau rapu i

    momo huarahi whakatenatena i te reo ki roto

    iwi. Ko wai hoki ahau ki t kina atu mai roto ake

    ahau tonu ko Te Arawa te

    hunga kei

    o eka, kura o te

    nanga kei roto i aua taonga tuku

    iho. Koia te kaupapa o t tuatoru aua

    taonga hei haitara ake i te kaupapa o te mana o te reo ki , ki t

    nei!

    whakatupuranga. Haere ak

  • 107

    T , me

    He mea tika an i tuhinga

    huri ki te whakaara ake i te kupu te mata-nuku, te mata-rangi o te

    nei, mo te

    aku he mea

    , mai ki aha

    ku

    e mau ai te wairua , me te rerenga o te kaupapa me te whiringa he aha i titoa ai

    aua taonga e rua a Te Arawa. Kia

    m

    kao!

    mai o te whakaaro o te kaupapa me te kohikohi matua mai i n -waha koia

    te horopaki hei whai atu.

    aua taonga

    Kia

    puna, ingoa whenua i tohea,

    tikanga kua whakanohoia ki roto i te kaupapa ma o te takoto o te

    hohonu ki aua whakaritenga o te momo reo e whakahua ana ki roto i te

    papa me te hononga o aua

    kaupapa.

    tuhituhi. ki te kaupapa ka whakaara

    haere i te kaupapa. He tangihang

    te takahi i te kawa o te marae o Te Arawa

  • 108

    tauparapara he e

    mau mai ai te matua kawe i aua taonga hei whakapuaki i te ihi, i te wehi

    mataara o te kaupapa o aua momo taonga nei kia kore e

    . Haunga ka mahara

    tonu pakeke ki ahau.

    whakaara ai i te te hiki i te

    . hu mai hoki ki te whakahua

    huatanga o ia kupu .

    wehewehe e kitea ai tana tapu engari me

    manaakitia aua whakat nei taonga he tohutohu

    nui mai i te ao taketake o Te Arawa. honu i kawe

    karakia, wawata, putunga . No

    reira ki ahau

    taua momo

    ka ora te mauri. Ma te

    wairua me te ora o te mauri ka rongo i te reo whakahuatau o aua taonga a Te Arawa. Kei roto i a

    rangatira. Hau atu!

    Ko te

    Katoa

    ngi- -

    . whakanui i te hunga kua mate. Ko te

    , wha .

    he kupu manaaki katoa

  • 109

    i poroporoaki i

    te wairua o te mate

    te pouri ka whakanuia ake to

    whakahuahua piringa pono ki te hononga whenua. He manaaki katoa

    kaha m

    ki te whakahuahua. rite ko

    te eke atu ai ki te

    rere ana me te

    te tangata ki te mate koia te whakahau a

    kupu te matenga, ka tangi whakatakariri mo te

    mate mo te . Moumou te ngaro atu taukuri ko te mate, ka

    anip . te mate kia ngaro atu te tangata. i te

    mahi o te mate? K nei nei. Kua ngaro atu koe i

    waenganui !

    kua kimi he hononga rangatira.

    Te marama i te pae.

    Kia whakahua kau o te reo whakahuahua. Ko te

    . Ka uru kat tere, te kaioraora,

    He kupu whakataki

    ori. Ko te momo reo kawe i

    e

    kaupapa putuputu te whakaora

  • 110

    hi atu me te toimata o te whakaaro o te aroha. Ko

    te i konei e takoto ana

    ana t ’

    kahua o te ope whakaeke e

    i poroporoaki k

    mate wha

    whakahua ana i

    ingoa rangatira katoa kei te whakakotahi, kei te momo whakahua, e hui

    Te Arawa mai.

  • 111

    Ko wai te haku nei

    Te Arawa. Kia noho mai he tia ana i

    taka

    nei.

    matanga

    mai o atau. Ka moe a Pare tahi ka haere

    ka tangohia

    Ko wai te haku n

    Ki a Aropawa, ki a Kahungunu.

    5

    Tino eketia te pae ki Ruahine.

    Hau atu ana ki Te Rerenga-wairua

  • 112

    Ki a Tutaua e taku huanga.

    10

    Ko Ratorua, ko Kurimitimiti

    Te Hinu-o-Houmaitawhiti.

    pihi-te-rangi

    15

    Ko Whakatere ko te Oha-kai-tangata.

    tahi nei au ka hoake

    20 E wairuturutu ko Te Okotahi

    Eke mai o Te Arawa.

    -oko-rau

    Ko te pinenga o te kai, kai taku waimimi

    25 Kai te awa i Tapuika.

    Ki te whirowhiro ki te whanako kai e ha.

    NG WHAKAM RAMA

    rangi:

    Haku

    Rongomaipapa hourangi

    kia puta nga uri kei roto o Te Arawa a, puta noa i te motu. An hau:

    Porourangi

    Ueroa Tamatea-ariki-nui

    Tokerau Rongokako

    Ihuparapara = Tamatea- kai-whenua

    Rangitihi Kahungunu = Rongomaiwahine

  • 113

    hourangi = Rongomaipapa

    (

    4.

    5. to i a Te Arawa

    6. Te Rerenga-wairua. Kei t

    e tangata, e hoki ai ki Hawaiki nui.

    11. Rangitihi. Ko Rangitihi r poko i

    takaia k -P hourangi

    12. Ko Ratorua. Ko Kurimitimiti, ko Te Hinu-o-Houmaitawhiti, ko Mapihi-te-rangi, he

    15. Ko Raukawa, ko Whekehu, ko Upokoiti, ko Whakatere, ko Te Oha-kai-tangata, he

    e whakahuatia i runga ake nei te tino

    21. Te Arawa. Ko te waka i rewa mai i Hawaiki i te hekenga mai ki Aotearoa.

    25.

  • 114

    mo te tangata k . Kare kau nei e tino whakahuatia

    i

    a-o-

    ate he tangata. Kare kau

    e whakahua

    ahine. No te marama o Mei 1979

    i

    p A koinei tonu toku rongo

    Uta utaina koutou ko to pukaikahurangi,

    ei tangi mai.

    5

    Hai aha te mano te parakau.

    10

    Na te mea koe i rapoia ki te ringa

    Te piri te tokorua i taru ai.

    15

  • 115

    E k

    rangi:

    2. tira rangatira; he ope toa- .

    3. Hei tangi mai ki te roa. Na kua noho ki te whanga i

    i a

    6. i te parekura.

    10.

    12. tamaiti

    ki te uma.

    14. Taru te riri.

    16. Houhia. Ko te hohou i te maunga rongo, i te rangimarie.

  • 116

    He ana, he kapukapu kupu k i mate.

    te

    manuhiri me o te tangata whenua mate. Ka whakahua i

    poroporoaki ko Te Marukore

    ki roto o Tapuika i take. I ro ki te marae

    ka put

    i te tau 1977 he koro

    mai ki ahau 1978 mo te tangihanga mo

    ka takahia te marae e Te Arawa na tokomaha

    mangu ana t atu ana te matua, me te whakahua, whakaaraara i te

    te mahi a Te Arawa ki runga i te marae.

    kuia, koroua, rangatahi mai e whitirau, hahani atu na, tapoko tonu

    tika mo te whakahua ma te tangata

    1.

    E kapo ki te marama,

    E kapo ki te ata

    5. O taku-

    Kimihia, rangahaua,

  • 117

    10. Kei te huinga o te kahurangi

    Ki te p uriuri, p tangotango, p tiwhatiwha,

    15. -o-te Marama

    E te mate

    ro?

    20. -te-

    Ki te p -naonao e.

    -o-t

    Ki wharaurangi, ki a Hine-nui-te-

    25. Ki a Hine-nui-te-

    Au-

    R rangi:

    2. puna no Te Arawa.

    5. Raukura. He huruhuru manu,

    9. o te

    e te hunga mate.

    10. whakahuahua

    12. -tangotango, p -tiwhatiwha.

    ana mo ei mo te hunga kua mate.

    14.

    Te Korekore.

  • 118

    15. Te Kuru-o-te-

    19. Pa

    20. Whiro-te-

    21. Te p - .

    22. ere o te hunga mate

    tini o

    23. Te Tatau-o-te-

    24. -nui-te-

    Hine-nui-

    Kei runga i a -uriuri.

  • 119

    i ko te whiti whakamutunga

    anake te mea e tino a

    Te marama i te pae .

    5.

    10. No te whakauruhanga o te taiaha a Te Kooti.

    E Kepa whakaheke kino ki te mate.

    15. .

    I au kia ho

    20.

    Kai ana te koaro.

    Kei whakatu wiri noa ana Warahoe i a taha pirau.

  • 120

    Tukua te wai toto o Te Rama Apakura kia kai mai te ika i te moana.

    Kai a a nei kei runga tonu

    25. Wana poutoti e ngi.

    etene ana

    E whakapanepane ana.

    30.

    Kei whiua koe te whiu a Rongotakawhiu

    Ki

    35.

    1.

    2. a, mai i Make ngari kia k

    ka mutu mai i Te Papa-i-

    3. -i-rangi kei raro i te ingoa n

    .

    5. -te-

    6.

    taumata o te

    maunga nei. K

    8. te maunga o Tongariro ki te moana o

    nei.

  • 121

    9.

    10. Te Kooti. Ko Te Kooti He poropiti o roto o Rongowhakaata, Te

    Aitanga- - rere ana te toto ko te

    whenua i murua te take e te karauna.

    11.

    12. Ke -

    Arawa.

    14. T

    15. - Kei te

    18. Waitahanui. Ko te i uri haere i te taha

    tika o te mo

    19.

    20. mai i Hawaiki whakamutunga i te hekenga mai ki

    Aotearoa. He pai hoki hei kai.

    21. -M

    te kai i

    22.

    23. au tau ki muri nei i

    24.

    25. ma te tangata ka haere

    Ka piki ia ki runga i ana poutoti haere

    ai kia kore e kitea ana tapuae.

    26.

    29. Te hoa o te w He tohu rangatira.

    30. ahu. I hinga hoki

    tana tama, ko Te Hurinui ki reira. Hine-i-

    33.

  • 122

    35. kei Tarawera.

    Tionga. i toa ia i a Te Rama Apakura i te pakanga o

  • 123

    -o-te-rangi.

    hi-o-te-

    ke nei e ahau. Anei

    E whakahoki mai ana

    5

    iho nei i te kape runga ki te kape raro.

    10

    Ki muri ki taku rae horahia i te awatea

    Ki a Rewi.

    15

    Aru tonu to arawhiti ki to wahine.

    Werohia mai ki te toki

    20

  • 124

    Tuku ki raro,

    Ki taku tangata matua.

    Noho tumutumu ake nei

    .

    3.

    Tarawer i Te Awa-a-te-atua i

    5. . No te hekenga mai

    tahi

    ka tau mai a Te Ara ko

    6.

    7. Te Kape-runga ki te kape-

    8. nehua kau

    ana.

    9.

    14.

  • 125

    He kupu whakataki

    he tohunga,

    he mana tiketike. E

    tae atu

    whakahir

    ehi atu me te toimata o te whakaaro o te kaup te

    ahua o taonga te

    -i-

    ki Rotorua. Kei a

    tuhituhi ka whakahua ana me Pei Te Hurinui e i runga i

    .

    Ko te K na kuia o

    kaue i mate i Maungatautari. Na kaue i haere ki te

    -o-

    Raukawa me Waikato. Ko te ope i haere atu nei

    ki reira ka kohurutia, ka mate.

    tahi ka tangihia nei

    o n

  • 126

    ehi

    whakahuakanga i whakahua mai e Hamu Mitire ki ahau. atu i

    ui e

    he tauparapara e whakahua a Ko te kaupap

    whakatau

    ana i roto i a Te Arawa. Kota e whakahua ana

    Te Hamu Mitire kia rongo e whakaara

    tikanga arae o Te Arawa. Ka mutu

    te whakarongo atu e whakahua e meatia ana te taonga nei hei whakanui, hei

    whakatairanga i te manuhiri i r ka

    rekareka te hunga pakeke.

  • 127

    -i-

    ringaring

    K

    nei mo te . Ki te

    ta a i takea mai i te

    hoki kei te whakahouhou t

    atu i te taupatupatu o taua mea ki te akaaro. Me ta a ko te

    ia, koroua, he kaioraora, h

    onu ‘Wahineiti o runga o te rangi.’

    ne-i-

    ki Rotorua. Kei a Ngata

    (1961: 108)

    Tom

    -i-

    -i-

    mai e Hine-i-

    - - Hine-i-

    . Ko te w -i-T ua

    he ku -i-

  • 128

    te nui o te

    tangata e whakatere e tau mai ana te ihiihi te whakarewa o te wana. Ko te kaupapa a Te Peehi,

    kotahi anake te whiti e whakahuangia ana.

    He

    ‘Hine-m

    whakahua. Kei

    ‘Kia ta haere

    tonu te rere e nei e tino rakuraku

    reira

    ne

    E papaki kau ana te harirau o te manu,

    Mei tata mai ki taku taha,

    I poia ake te tara i raro,

    5 Kia riro mai taku ipo whakairo, ko Te Heuheu.

    E tatangi kau ake nei te korokoro,

    -Waipare.

    I whakatapua ki te aha te hautapa tika,

    10

    Ko te puke tapu ki Paepae-a-otea.

    15

    ti hoki te whakaupa ki te noho.

    Te raweketia e te ringaringa.

    Me whakatangi te korowhiti ki Tauritoatoa,

    20 -o-te-rangi;

  • 129

    - -Pawa,

    Kia ope noa te kutukutu, kia ope noa te whakairoiro,

    Mo

    25

    I te whare whanaunga tamariki

    -makaurau, ki a Te Hoatiki;

    30 -o-te-rangi.

    Ako rawa ake ki te mahi a te tui

    35 Ko te n

    To peha taua e te ‘Kiri-

    40

    Ki te hunga n

    - -taetae- -

    45

    E rua aku ringa ki te here mai i te aitanga

    , i te pani taua,

    E takoto nei te mamae, me he ngau-atua.

    50 E tatari kau atu ana ki a te Whare-aorere.

  • 130

    Me whakatakoto ki te ngaro tangata ki Hauraki,

    -

    Hei arataki ki te Rerenga-wairua

    55 Ki a Mi

    Mo te makariri, e totope nei te hukarere,

    Te anga atu ki Toke

    60 Kei te mate haukore noa te nui ware.

    naki, ki a Te Haukopa.

    -

    65

    Kia wh nua,

    70

    1. a – he

    ki Rotorua.

    2. Harirau – u o te manu e rere ai ia. Kei ta he

    a

    4 Tara – Kei ta

  • 131

    5 Te Heuheu – Ko Te Heuheu Herea.

    6 Tatangi – i

    mo te tangata kua mate.

    7 –

    Raukawa.

    8 Hautapu tika – ka ha te

    Ko te ui ka

    e pi i

    ko te hautapa tapu; ko te taha katau he hautapa no

    9 – Ko heu i te pito

    tuaraki o te mo

    12 – Ko Te ke nei.

    13 Whakaari – i

    Murikau.

    14 Paepae-a-otea – He motu iti, he toka e piri tonu ana ki Whakaari.

    15 – ana a Kupe. Tokorua

    ana, ko Kupe, ko

    Kiwa. – o Hine-

    matioro. Matioro – Ko Hine-matioro ko te wahine rongonui o Te Tair

    -a-Takirau.

    17 ngaki, ki

    te aha.

    18 Tauritoatoa - Kei , e hoe ai ki te moana ki te patu toroa, he matara ki

    waho.

    20 Te Ngahue - - -Te-

    - -Apanui. Ko Te Pirini, ko Waikura Tautuhi- - - -

  • 132

    Rerekohu. Ko Ngunguru-te-rangi to

    ataha-te-rangi, mou. No

    21 Te Whai- -Pawa –

    22 Kutukutu – He kutukutu kei roto i te rimurimu.

    23 Ngari – –

    a Hine-i-

    27 Tikirau–Kei - Ko - -te-

    moe a Te Putahou i a -te-

    Hinematioro. Ko Whaaka uri.

    28 Te Kaha-makaurau – Ko Te Kaha-nui- - –

    Hinematioro. I te

    29 Kape - He moko i runga a

    30 - Ko te ia nei ko Cape Runaway.

    Te Wewehi-o-te-rangi - He taina n - -rongo. Ka moe i a Te

    Wewehi ko Te Aopururangi. Ko Herewini Te Moana ma

    31 Ahuriri – au, kei Whangapa

    mai ai a Rangitori, he wh ngi, e noho herehe

    N hei ngaki

    i te mate o Pohoiti. Koia i whakahua

    whawhai i Te Pakake. Ot

    32 Whata -

    35 - He manu.

    38 - Kei te ngaro t

    Pararaki -

    39 Peha -

    41 - Anei te whakapapa:

  • 133

    Te Kanawa = Whaeapare

    Paretekawa

    Hore

    Akanui Pipiri

    Nohopapa = Te Heuheu = Te Mare

    Rewi Maniapoto

    Rangatahi

    44 - -taetae- -Maui -

    -

    45 - Ko Te Rangi-tua-

    47 -

    48 Weu -

    53 -anini - Hauraki.

    55 -

    56 Kuri awarua -

    58 Taritari o Matariki - puhi.

    59 Tokerau - Puhi.

    61 Te Haukopa - Kei te ngaro nei.

    62 Te Moana-pounamu - Ko te Waipounamu. Pairo -

    68 - ko ‘whakatihake .’

  • 134

    ara,

    N nei no te ao tawhito o rau mahara. I tupu ake ia i roto i te

    . Ahakoa kua roa tona matenga, engari

    Maungat -o-te rangi i

    Maungatautari. aikato. Ko te ope i haere atu

    nei Ka tae

    a k

    Ngongotaha maunga, he maunga tohu mate.

    Ka riro a Te Wehi-o-te-rangi

    Hoki kau noa mai a Te Amohau

    5

    Whanatu ki roto

    Ko wai e aha nei?

    10

    I te auheke ki Manga- -hoi

    Ko Iri, ko Te Kiri, ko Irirau.

    Me tangi me aha e.

    1. Ngongotaha –

    Rotoruanui-a-kahu-matamomoe.

  • 135

    2. Te Wehi-o-te-rangi. He a te tangi nei.

    3. Te Amohau.

    4. Taiporutu.

    5. . He whakatau mo te rongo kua mate a Te Wehi-o-te-rangi. Koinei ka whakaritea te

    11. Manga-o- awa o Waipa i roto o Waikato.

    12. Ko Iri, ko Te nei .

  • 136

    N Te Arawa

    ehi whakahuakanga, i whakahua mai e Hamu Mitire

    te hari

    o t

    ’ He

    ana i roto i a Te Arawa. Kotah

    whakahua