Çfarë gjinie është Marëveshja Kornizë e Ohrit!?

ÇFARË GJINIE ËSHTË MARRËVESHJA KORNIZË E OHRIT?! Raport nga analiza

Botues:

Asociacioni për iniciativa demokratike (ADI) Për botuesin: Albert Musliu Redaktor përgjegjës: Lulzim Haziri Autorë: Sasho Klekovski

Mjellma Mehmeti Zhaneta Poposka Shpend Imeri Shkendije Baftija Përktheu: Nehim Tahiri Dizajni: Tabi Aziri Tirazhi: 400 kopje

Овој прирачник беше овозможен со грант од програмата CIVICA Mobilitas имплементирана од ЦИРа и финансиски поддржана од SDC. Сите наведени содржини претставуваат мислења на автори/ите и нужно не ги рефлектираат мислењата на ЦИРа и SDC.

ÇFARË GJINIE ËSHTË MARRËVESHJA KORNIZË E OHRIT?!

Raport nga analiza

Asociacioni për Iniciativa Demokratike (ADI)

2013

CIP - Каталогизација во публикација Национална и универзитетска библиотека "Св. Климент Охридски", Скопје 321.7:305(497.7)"2012"(047.31) ÇFARË gjinie është marrëveshja kornizë e Ohrit?! : raport nga analiza / [autorë Sasho Klekovski ... [и др.] ; përktheu Nehim Tahiri]. - Gostivar : Asociacioni për iniciativa demokratike (ADI), 2013. - 100 стр. : илустр. ; 30 см Фусноти кон текстот. - Библиографија: стр. [91-98] ISBN 978-9989-133-49-7 1. Klekovski, Sasho [автор] а) Охридски рамковен договор, 2001 - Родова застапеност - 2012 - Истражувања COBISS.MK-ID 93992458

5

1. Përmbledhja ekzekutive (Ekipi hulumtues)

Asociacioni për iniciativa demokratike (ADI), në kuadër të projektit të

financuar nga Instrumenti Evropian për demokraci dhe të drejta të njeriut

(EIDHR), në gjysmën e dytë të viti 2012, e realizoi analizën për dimensionin

gjinor të Marrëveshjes kornizë të Ohrit.

Analiza përfshin fusha të Marrëveshjes kornizë të Ohrit në të cilat

dimensioni gjinor është relevant edhe atë: përfaqësimi i drejtë dhe i barabartë

në nivel kombëtar, përfaqësimi i drejtë dhe i barabartë në nivel lokal,

mosdiskriminimi dhe arsimi. Hulumtimin e realizoi një ekip prej tre

ekspertëve të pavarur dhe koordinatorit të ADI-t. Ekipin e përbënin: Lulzim

Haziri, Sasho Klekovski, Zhaneta Poposka dhe Mjellma Mehmetidhe Shpend

Imeri. Për realizimin e hulumtimit u zbatua metodologjia e kombinuar si në

vijim: shqyrtim të literaturës /dokumenteve, studim rasti dhe debate publike.

Nga analiza e realizuar mund të arrihet në përfundim se masat të cilat dalin

nga implementimi i dispozitave të Marrëveshjes kornizë të Ohrit nuk janë të

harmonizuara me masat të cilat i ndërmerr shteti për arritjen e barazisë

ndërmjet meshkujve dhe femrave. Së këndejmi, edhe shumica e të dhënave

dhe treguesve sipas fushave të analizuara përbëjnë anomali. Përkatësisht, nuk

ekzistojnë të dhëna krahasuese statistikore për të gjithë komunitetet nga ana e

faktorëve relevant të shtetit. Kjo shpie drejt përfundimeve relativisht të

përgjithshme, ose përfundimeve të arritura në mënyrë të tërthortë.

Në nivel kombëtar, pasqyra e përfaqësimit të komuniteteve joshumicë në

institucionet e pushtetit qendror, në përgjithësi po përmirësohet. Derisa

përfaqësimi i drejtë dhe i barabartë përmirësohet, pjesëmarrja e femrave të

komuniteteve joshumicë është shumë më e vogël krahasuar me meshkujt e

komuniteteve etnike. Rritja e pjesëmarrjes së femrave politikane në nivel

kombëtar është si rrjedhojë e dispozitave afirmative ligjore (kuotat), e jo si

rezultat i MKO-së. Për fat të keq, kjo tendencë nuk ndiqet në nivel lokal. Prania

e femrave në pushtetin lokal dhe femrave-kryetare komunash është sa më e

vogël, në çdo zgjedhje të ardhshme. Në administratën lokale dhe këshillat

drejtues të ndërmarrjeve publike, pjesëmarrja e femrave të komuniteteve më të

vogla etnike është gjithashtu e vogël në raport me meshkujt e komuniteteve

etnike. Kjo përsëri e tregon implementimin e njëanshëm të MKO-së, mandej

duke mos konsideruar ose mos pasur kujdes për atë se si ndikon kjo mbi

ekuilibrin gjinor në ndonjë institucion, këshillë përkatës, etj.

Mbrojtja nga diskriminimi i shumëfishtë në bazë të përkatësisë etnike dhe

gjinisë në legjislacionin anti-diskriminues është relativisht solide, por jo si

6

rezultat i MKO-së. Mosekzistimi i praktikës së mjaftueshme gjyqësore dhe

kuazi gjyqësore është pengesë e konsiderueshme për shpjegimin e zbatimit të

këtij instituti juridik, i paraparë me legjislacionin anti-diskriminues.

Edhe në fushën e arsimit, kuadri ligjor dhe dokumentet strategjike për

avancimin e të drejtës për tu arsimuar në gjuhën amtare për pjesëtarët e

komuniteteve është proces i rrumbullakuar dhe mjaft solid. Në vazhdim,

ekziston barazi gjinore edhe për sa i përket nxënësve të komuniteteve të

ndryshme, të cilët vijojnë mësim në shkollat fillore, e cila përshtatet me

pasqyrën e përgjithshme të shtetit. Nga ana tjetër, shumica e kuadrit mësimor

të angazhuar nëpër shkollat fillore janë femra, mirëpo numri i kuadrit mësimor

të komuniteteve etnike është i vogël, në përgjithësi.

Nevojitet të vazhdohet me implementimin e parimit për përfaqësim të

drejtë të qytetarëve të komuniteteve etnike (si masa afirmative) në organet e

pushtetit qendror dhe në institucionet e tjera publike, me theks të veçantë

shpërndarjen gjinore, por edhe sipas hierarkisë vertikale (postet udhëheqëse).

Më tutje, rekomandohet të bëhen ndryshime dhe plotësime të Ligjit për

mundësi të barabarta në drejtim të mbikëqyrjes së pozitës së femrave të

komuniteteve joshumicë në nivel lokal, e cila gjë do të siguronte një pasqyrë më

të kompletuar dhe do të udhëzonte në ndërmarrjen e masave të nevojshme për

avancimin e pozitës së këtyre femrave. Në këtë drejtim, nevojitet të mbahen

evidenca për të dhëna statistikore gjinore nga ana e të gjithë faktorëve të shtetit.

Legjislacioni për anti-diskriminim duhet të shoqërohet edhe me masa tjera

shtesë, si për shembull, ngritjen e vetëdijesimit publik, ngritjen e kapaciteteve të

institucioneve përkatëse. Edhe në fushën e arsimit duhet të intensifikohen

masat për garantimin e të drejtës për arsim të femrave të komuniteteve etnike

në mënyrë të barabartë me të tjerët, posaçërisht duke u përqendruar në arsyet

kryesore për braktisjen e shkollimit nga ana e nxënësve Romë

7

2. Hyrje

Projekti „Çfarë gjinie është Marrëveshja kornizë e Ohrit!?“ është rezultat i aktiviteteve të realizuara të Asociacionit për Iniciativa Demokratike (ADI) në drejtim të monitorimit të MKO-së; Rritjes së dialogut nëpërmjet MKO-së; Analizës mbi implementimin e MKO-së. Së këndejmi, ky projekt bazohet në konkludimet dhe rekomandimet për integrimin dhe sigurimin e përfaqësimit të drejtë dhe të barabartë të komuniteteve më të vogla etnike. Ky paraqet vetëm një segment drejt të cilit synon projekti. Është e rëndësishme që të thelsohet edhe nevoja e ngritjes së vetëdijësimit tek të gjithë akterët relevant rreth përfaqësimit të drejtë dhe barabartë gjinor në nivel lokal dhe kombëtar, si edhe rreth integrimit të konceptit gjinor në procesin e implementimit të MKO-së.

Qysh pas mëvetësimit, Republika e Maqedonisë ka bërë hapa të rëndësishme për definimin e politikave kombëtare, të cilat e njohin diversitetin kulturoro, etnik dhe religjioz në vend. Është arritur progres në avancimin e karakterit shumëetnik të shtetit. Edhe përkundër karakterit shumëetnik të shoqërisë sonë, politikat për barazi gjinore dhe promovim të të drejtave të grave nuk janë shumë-kulturore. Megjithëse ekziston një kontekst i caktuar politik si bazë për zhvillimin e politikave konkrete gjinore në pikëpamjen shumë-kulturore, asgjë nuk ndërmerret në këtë drejtim. Deri më tani, nuk ekziston ndonjë analizë, as bile edhe ndonjë politikë gjinore në Marëveshjen kornizë zë Ohrit. Së këndejmi, një ndër qëllimet e projektit ishte pikërisht analiza gjinore dhe niveli i përfshirjes së femrave-pjesëtare të komuniteteve joshumicë në proceset politike dhe zhvillimore. Në këtë mënyrë, u identifikuan problemet/pengesat gjatë përfshirjes së femrave, mirëpo njëkohësisht dolën edhe disa rekomandime, të cilat kanë për qëllim shfrytëzimin e mekanizmave tani më të instaluar, nisjen e reformave, përmirësimin e raporteve ndër-institucionale; ngritjen e kapaciteteve të institucioneve dhe organizatave, përfshirë mediat dhe shoqërinë qytetare në drejtim të fuqizimit të dialogut dhe bashkëpunimit rreth çështjeve të femrave.

Lulzim Haziri Asociacioni për Iniciativa Demokratike

9

3. Metodologjia

Hyrja

Asociacioni për iniciativa demokratike (ADI), në kuadër të projektit të financuar nga instrumenti evropian për demokraci dhe të drejta të njeriut (EIDHR), në gjysmën e dytë të vitit 2012 realizoi hulumtim për dimensionin gjinor të Marrëveshjes kornizë të Ohrit. Hulumtimin e realizoi një ekip prej tre ekspertëve të pavarur dhe një koordinatori për hulumtim nga ADI. Ekipin e përbënin: Lulzim Haziri (ADI, koordinator i hulumtimit), Sasho Klekovski (autor i kapitullit – Përfaqësimi i drejtë në nivel kombëtar), Zhaneta Poposka (autorë i kapitullit – Mosdiskriminimi, dhe bashkautorë i kapitullit Arsimi) dhe Mjellma Mehmeti (autor i kapitullit – Përfaqësimi i drejtë në nivel lokal dhe bashkautorë i kapitullit Arsimi). Për realizimin e këtij hulumtimi u zbatua metodologjia e kombinuar si në vijim: shqyrtimi i literaturës/dokumenteve, studim rasti dhe debata publike.

3.1. Aktivitetet

3.1.1. Shqyrtimi i literaturës/dokumenteve

Në fazën e parë të hulumtimit, ekipi i ekspertëve, e shqyrtoi literaturën ekzistuese lidhur me temën e hulumtimit, përfshirë edhe hulumtimin e temave të mëparshme me temë të ngjashme, kryesisht në relacion me Marrëveshjen kornizë të Ohrit dhe hulumtime të ndryshme për përfaqësimin gjinor, si edhe shqyrtimin e bazave të ndryshme të të dhënave të institucioneve përkatëse si p.sh. Kuvendi i RM, Ministria e shoqërisë informatike dhe administratë, Ministria për vetëqeverisje lokale, Ministria për arsim dhe shkencë dhe posaçërisht Drejtorinë për zhvillim dhe promovim të arsimit në gjuhët e komuniteteve, Përfaqësuesin juridik kompetent për realizimin e procedurave për konstatimin e trajtimit të pabarabartë të femrave dhe meshkujve pranë Ministrisë për punë dhe politikë sociale, Avokati i popullit, Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi dhe Enti shtetëror i statistikave. Për përpilimin e këtij hulumtimi u shqyrtuan edhe raportet e hartuara nga mekanizma të tjerë rajonal dhe ndërkombëtar në fushën e të drejtave të njeriut, si edhe organizatat qytetare aktive në këtë fushë.

3.1.2. Forume tematike me institucionet në nivel lokal dhe opinionin e interesuar publik

Në kuadër të projektit u organizuan tre forume tematike me institucionet lokale dhe opinionin e interesuar publik gjatë të cilave u shqyrtua propozim-raporti i hulumtimit me qëllim të avancimit të tij. U organizuan debate publike

10

në Gostivar, Strugë, Kërçovë, ku u përfshinë 75 pjesëmarrës nga njësitë e vetëqeverisjes lokale, Komisionet për mundësi të barabarta dhe Komisionet për marrëdhënie midis bashkësive, organizatat qytetare dhe mediet.

3.1.3. Analiza e të dhënave dhe përpilimi i raportit hulumtues

Të dhënat e fituara nga dokumentacioni në dispozicion, studimet e rasteve dhe aktiviteteve të tjera të realizuara në kuadër të këtij projekti u analizuan dhe u kyçën në draftin e këtij raporti. Rezultatet dhe përfundimet fillestare u shqyrtuan në tre forumet tematike (në rolin e fokus-grupeve) në janar të vitit 2012, dhe mandej pasoi përgatitja e raportit përfundimtar. Ky raport përmban edhe një Përmbledhje ekzekutive, destinuar politikë-bërësve dhe opinionit më të gjerë publik, në të cilën janë paraqitur rezultatet kryesore, të arriturat dhe mangësitë, si edhe rekomandimet për përmirësimin e gjendjes.

11

4. PERFAQESIMI I DREJTE NE NIVEL KOMBETAR

13

4.1. Hyrje

Një ndër aspektet kryesore të Marrëveshjes së Ohrit1 është kërkesa për garantimin e përfaqësimit të drejtë. Në këtë pjesë analizohet korniza juridike dhe politike, si edhe korniza institucionale për zbatimin e parimit për përfaqësim të drejtë dhe përshtatshëm të komuniteteve joshumicë. Pastaj, pason analiza e gjendjes dhe përparimit në realizimin e këtij parimi në nivel kombëtar edhe atë, në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë dhe në administratën shtetërore, me përqendrim të veçantë mbi përfaqësimin gjinor në zonat, në të cilat ekzistojnë të dhëna të duhura dhe pastaj vijojnë përfundimet.

4.2. Korniza juridike në Maqedoni

Parimi i përfaqësimit të drejtë dhe të përpjestueshëm është përcaktuar në pjesën 4.2. të Marrëveshjes së Ohrit, i cili thotë:

„Ligjet me të cilat rregullohet punësimi në administratën publike, do të përfshijnë masa me të cilat do të garantohet përfaqësimi i drejtë i komuniteteve në të gjitha organet publike, lokale apo kombëtare dhe në të gjithë nivelet e punësimit brenda atyre organeve, njëkohësisht duke i respektuar rregullat për kompetenca dhe integritet, sipas të cilave menaxhohet administrata publike. Pushteti do të ndërmerr aktivitete për korrigjimin e përfaqësimit të paekuilibruar në administratën publike, sidomos nëpërmjet punësimit të pjesëtarëve të komuniteteve me përfaqësim të pamjaftueshëm. Vëmendje e posaçme do të kushtohet për sigurimin, sa më shpejt që është e mundur, e përfaqësimit të barabartë dhe të përpjestueshëm në përbërjen e shërbimeve policore në Maqedoni, siç është theksuar në Aneksin C2.“.

Ky parim është përfshirë në Kushtetutën e Maqedonisë, neni 8, alinea 2, me amandamentin VI të Kushtetutës3, i cili thotë:

„Përfaqësimi i drejtë dhe i përpjestueshëm të qytetarëve të të gjithë komuniteteve në të gjithë nivelet e organeve të pushtetit shtetëror dhe institucionet tjera publike.“

1 SIOFA, Marrëveshja kornizë e Ohrit, http://siofa.gov.mk/data/file/Ramkoven_dogovor_mk.pdf

(vizituar më datë...) 2 Marrëveshja kornizë, 2001, pjesa 4.2, fq. 2 3 Fletorja zyrtare e RM nr. 91/2001

http://siofa.gov.mk/data/file/Ramkoven_dogovor_mk.pdf

14

Realizimi i përfaqësimit të drejtë dhe përpjesëtueshëm është parashikuar të ndodh sipas parimit të profesionalizmit dhe kompetencave. Zbatimi i këtij parimi nuk është bazuar në kuota, as që synon të arrij ndonjë përqindje të caktuar, por krijimin e ndjenjës së përkatësisë dhe barazisë4. Sipas Bieber5, reformat në administratën publike kanë të bëjnë me përfaqësimin e pamjaftueshëm të komuniteteve joshumicë në administratën publike dhe mospasjes së vëmendjes së asaj administrate për nevojat e komuniteteve joshumicë, që ndërlidhet me (pa)ndjenjën e bashkëpronës tek komuniteti shqiptar në raport me shtetin.

Zbatimi i parimit nxit ndryshime të shumë ligjeve duke filluar nga ligji themelor mbi nëpunësit shtetërorë, me të cilin përcaktohet edhe obligimi i organeve të aparatit shtetëror për miratimin e Planeve vjetore për përfaqësimin e drejtë dhe përpjesëtueshëm të komuniteteve. Planet vjetore e paraqesin gjendjen aktuale në këtë fushë, planet për punësim, kualifikimet dhe trajnimet profesionale, si edhe vlerësimin e implikimeve fiskale. Për zbatimin e parimit të përfaqësimit të drejtë (dhe mosdiskriminimit) janë miratuar ose ndryshuar 59 ligje6.

Qeveria e Maqedonisë, në vitin 2003, i miratoi Bazat për përgatitje të programit për përmirësim të përfaqësimit të drejtë dhe përpjesëtueshëm të komuniteteve në administratën dhe ndërmarrjet publike. Në vitin 2007, Qeveria e Maqedonisë, Sekretariati për implementimin e marrëveshjes së Ohrit, aprovoi Strategjinë për përfaqësim të drejtë komuniteteve joshumicë në Maqedoni. Informimi lidhur me progresin e bërë parashihet të bëhet nëpërmjet publikimit të një Raporti vjetor për përfaqësimin e drejtë dhe përpjesëtueshëm në sektorin publik të Maqedonisë.

Mundësitë e barabarta për femrat dhe meshkujt në Republikën e Maqedonisë janë të rregulluara me Kushtetutë si akt më i lartë juridik, por edhe në një numër të madh ligjesh janë inkorporuar dispozita me të cilat ndalohet diskriminimi në bazë gjinore dhe dispozita në të cilat përfshihet koncepti gjinor në legjislacionin e vendit. Edhe pse shumica e ligjeve e përmban konceptin gjinor, deri në vitin 2006 në Maqedoni, nuk ishte miratuar ndonjë ligj me të cilin të bëhet promovimi dhe fuqizimi i

4 Intervista me Ixhet Memetin publikuar tek Sasho Klekovski ed. Marrëveshja kornizë e Ohrit –

Intervista. (Shkup: MCMS, 2011). 5 Florian Biber, Ndarja e pushtetit dhe implementimi i Marrëveshjes kornizë –Ndarja e pushtetit dhe

implementimi i Marrëveshjes kornizë të Ohrit (Shhkup: Fondacioni FridrihEbert, 2008) fq. 7-41. 6 Fisnik Shabani, Korniza juridike: Shqyrtim gjithëpërfshirës i ligjeve të miratuara dhe të

parashikuara lidhur me MKO – Marrëveshja kornizë e Ohrit – studime rastesh (Shkup: MCMS,

2011), fq. 34-42.

15

mundësive të barabarta të femrave dhe meshkujve. Duke i parë shembujt e mirë të vendeve evropiane dhe në rajon, në fushën e barazisë gjinore, Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, në maj të vitit 2006, e miratoi Ligjin për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve.

4.3. Korniza institucionale

Për implementimin e suksesshëm të Marrëveshjes kornizë të Ohrit, u themelua Sektori për Implementimin e Marrëveshjes së Ohrit7, i cili në ndërkohë, me ndryshimet dhe plotësimet e ligjit për Qeveri8 u transformua në Sekretariatin për implementim të marrëveshjes kornizë, i cili filloi të operojë në janar të vitit 2008. Sekretariati për implementimin e marrëveshjes kornizë (SIOFA ang. ose shqip SIMKO) i Qeverisë së Republikës së Maqedonisë ka për detyrë të implemetojë plotësisht marrëveshjen kornizë të Ohrit dhe të ofrojë mbështetje administrative dhe profesionale për zëvendës kryeministrin e Qeverisë së Republikës së Maqedonisë, i cili është ngarkuar me detyrën për implementimin e marrëveshjes kornizë të Ohrit. Krahas kësaj, në vitin 2006 u formua edhe Komiteti i Ministrave për mbikëqyrje dhe koordinim të aktiviteteve lidhur me përmirësimin e përfaqësimit të drejtë dhe të përpjesëtueshëm (proporcional) të pjesëtarëve të komuniteteve në organet e aparatit shtetëror dhe ndërmarrjet publike.

Një ndër kompetencat e Avokatit të popullit është edhe të merr masa dhe aktivitete për mbrojtje të parimit të mosdiskriminimit dhe përfaqësimit të drejtë dhe të përpjesëtueshëm të pjesëtarëve të komuniteteve në administratën publike, në njësitë e vetëqeverisjes lokale dhe në agjencitë dhe institucionet publike. Kompetencat e Avokatit të popullit për mbrojtjen e parimit të përfaqësimit të drejtë dhe të përpjesëtueshëm janë të përcaktuara në Kushtetutën e RM, neni 77, alinea 1, me amendamentin XI të Kushtetutës9. Avokati i popullit vepron në bazë të parashtresave individuale dhe me grumbullimin e të dhënave nga institucionet mbi të cilat ka kompetenca. Arritjet e punës së vet, Avokati i popullit i shpall në Raportin vjetor, në të cilin ekziston një kapitull i posaçëm për Mosdiskriminimin dhe përfaqësimin e drejtë dhe të përpjestueshëm. Në pjesën e diskriminimit shpallen të dhëna për parashtresat individuale, kurse në pjesën e përfaqësimit të drejtë dhe të përpjesëtueshëm shpallet pasqyra e strukturës etnike në administratën shtetërore dhe publike.

7 Vendimi i Qeverisë së Republikës së Maqedonisë më datë 05.04.2004. 8 Fletorja zyrtare e RM nr.. 115/2007 9 Fletorja zyrtare e RM nr. 91/2001

16

Numri i parashtresave po rritet çdo vit, kurse në vitin 2011, Avokati i popullit ka vepruar për gjithsej 5.074 parashtresa, nga të cilët gjatë periudhës së hulumtimit ishin dorëzuar 4.256 parashtresa nga 4.711 qytetarë10. Avokati i popullit, në 39 raste ka ngritur procedurë me vetëiniciativë. Së këndejmi, parashtresat për diskriminim lidhur me përfaqësimin e drejtë dhe të përpjesëtueshëm janë 42 ose 0,99% nga numri i përgjithshëm, që paraqet rritje në krahasim me vitin 2010, kur ishin dorëzuar 16 parashtresa. Nga këto 42 parashtresa, 7,14% kanë të bëjnë me përfaqësimin e drejtë dhe të përpjestueshëm. Për vitin 2011, parashtresa karakteristike janë parashtresat e Egjiptasve të cilët shprehin pakënaqësi nga konkursi i shpallur për regjistrues të popullsisë sepse nuk ka ekzistuar një rubrikë për „komunitetet e tjera etnike“.

4.4. Përfaqësimi i drejtë në Kuvend dhe komisione

Përfaqësimi i komuniteteve joshumicë në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë është i ndërlidhur me zgjedhjet e para shumëpartiake në vitin 1991. Kushtetuta dhe Kodi zgjedhor mundëson organizim të lirë të partive politike, përfshirë edhe partitë politike të organizuara sipas përkatësisë etnike. Krahas partive kryesore politike, sipas rregullave, janë themeluar edhe shumë parti tjera, të cilat i përfaqësojnë interesat e komuniteteve të caktuara joshumicë.

Prandaj, përfaqësimi i deputetëve në Kuvend nuk është i ndërlidhur me Marrëveshjen kornizë të Ohrit, por me zgjedhjet dhe Kodin zgjedhor, përkatësisht modelin zgjedhor, si edhe jehonën e votuesve.

Qysh në vitin 1991 e deri më tani, pjesëmarrja e komuniteteve joshumicë ka qenë prej së paku 18,3% deri në 32,5% më së shumti, kurse tani është 31,7%.

Në tabelën ... është paraqitur përfaqësimi i komuniteteve joshumicë në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë sipas mandateve prej vitit 1992 deri më tani, si edhe cilës parti politike i takojnë ato mandate.

10 Raporti vjetor i Avokatit të popullit për vitin 2011. (Shkup: Avokati i popullit i Republikës së

Maqedonisë, 2012)

17

Tabela 1. Përfaqësimi i komuniteteve joshumicë në Kuvendin e Republikës së Maqedonisë11

Mandatë ’91-‘94 ’94-‘98 ’98-‘02 ’02-‘06 ’06-‘08 ’08-‘11 ’11-‘15

Shqiptarë 23 (19,2 %) 18 (15 %) 24 (20 %) 25 (20,8 %) 28 (23,3 %) 29 (24,2 %) 24 (19,5 %)

PDP 22 13 11 2 3 - -

PDSH - 4 10 7 11 5 8

BDI - - - 15 13 18 14

Të tjerë 1 1 3 2 1 6 2

Romë 1 (0,8 %) 2 (1,7 %) 2 (1,7 %) 1 (0,8 %) 2 (1,7 %) 1 (0,8 %) 2 (1,6 %)

PEPR 1 2 - - - - 1

RSM - - 1 - - 1 1

VMRO-

DPMNE - - 1 - - - -

Të tjerë 1 - - 1 2 - -

Turq 0 (0 %) 1 (0,8 %) 0 (0 %) 4 (3,3 %) 1 (0,8 %) 1 (0,8 %) 2 (1,6 %)

PDTM - - - 3 1 1 1

Të tjerë - 1 - 1 0 0 1

Boshnjakë 0 (0 %) 0 (0 %) 1 (0,8 %) 2 (1,7 %) 1 (0,8 %) 1 (0,8 %) 3 (2,4 %)

SDAM - - - - - 1 1

LSDM - - - 1 - - -

Të tjerë - - 1 1 1 - 2

Serb 0 (0 %) 1 (0,8 %) 0 (0 %) 1 (0,8 %) 1 (0,8 %) 4 (3,3 %) 4 (3,3 %)

PDSM - - - 1 1 1 1

LSDM - 1 - 1 - 1 1

VMRO-

DPMNE - - - - - 2 1

Të tjerë - - - - - - 1

Vlleh 0 (0 %) 0 (0 %) 1 (0,8 %) 1 (0,8 %) 1 (0,8 %) 2 (1,7 %) 1 (0,8 %)

VMRO-

DPMNE - - - - 1 1 -

LSDM - - 1 1 - 1 1

Të tjerë 0 (0 %) 0 (0 %) 0 (0 %) 0 (0 %) 1 (0,8 %) 1 (0,8 %) 3 (2,4 %)

PEI - - - - 1 1 3

GJITHSEJ 24 (20 %) 22 (18,3 %) 28 (23,3 %) 34 (28,3 %) 36 (30 %) 39 (32,5 %) 39 (31,7 %)

11 Është analizuar përbërja e fundit e Kuvendit sipas mandateve përkatëse. Sasho Klekovski, ed. Studim

mbi Marrëveshjen kornizë të Ohrit (Shkup: MCMS, 2011), material pune.

18

Numër më të madh të deputetëve të zgjedhur nga komunitetet joshumicë

kanë përbërë shqiptarët etnik, kurse nga komunitetet tjera etnike ka pasur, në

shumicën e rasteve, nga një deputet, me disa përjashtime për disa komunitete

etnike dhe disa mandate të caktuara.

Nga përfaqësimi i deputetëve të komuniteteve joshumicë, nuk mund të

përfundohet se Marrëveshja kornizë e Ohrit ka patur ndikim në këtë proces.

Për arritjen e pjesëmarrjes së ekuilibruar të femrave në të gjitha sferat e jetës

shoqërore, është me rëndësi të sigurohet edhe barazia e femrave në ndarjen e

pushtetit dhe pjesëmarrja e tyre aktive në krijimin e politikave, vendim-marrjen

në të gjitha nivelet e jetës politike dhe publike.

Afërdita Haxhijaha-Imeri, në vitin 2010, ka realizuar një analizë gjinore të

partive politike, në të cilën ka konstatuar se shumica e partive politike përbëjnë

30% anëtarësi femra, por është dukuri e rrallë që kjo të jetë 50%12. Kështu, në

BDI ka 33% anëtarë femra dhe 30% femra nëpër organet partiake, kurse të

ngjashme janë edhe të dhënat për PDT. PDSH ka pjesëmarrje më të ulët të

femrave, 25% në anëtarësinë e saj dhe 20% nëpër organet partiake. Një

krahasim tjetër, VMRO-DPMNE ka anëtarësi femra 50%, kurse organet të

përfaqësuara me 25%, kurse LSDM ka anëtarësi 47% femra kurse përfaqësohen

vetëm 30% në organet.

Kodi zgjedhor përcakton se „... në çdo tre vende të listës, së paku një vend i

takon gjinisë më pak të përfaqësuar“13.

ZHGI „Antiko“14 realizoi një analizë gjinore mbi listat e kandidateve për

Zgjedhjet e parakohshme parlamentare 2011, kurse pas përfundimit të

zgjedhjeve, bëri analizë edhe të rezultateve të fituara pas zgjedhjeve. Rezultatet

e analizës tregojnë se nuk ka pasur ndonjë përparim të konsiderueshëm në

relacion me përfaqësimin e femrave kandidate në Listën e kandidatëve, kurse

kjo ka ndikim edhe mbi përqindjen e femrave të zgjedhura në Kuvendin e

Republikës së Maqedonisë. Edhe pse partitë politike, në përgjithësi, i

respektojnë dispozitat e Kodit zgjedhor gjatë zgjedhjeve, pozitat më të larta

rezervohen për meshkujt, kurse femrat më së shumti pozicionohen në vendin

3, 6, 9,12 ..., të cilat janë pozita me më pak gjasa për t’u zgjedhur. Nga numri i

12 Afërdita Haxhijaha Imeri, Analiza gjinore e partive politike – Tetë vite më pas, a ka progres?

(Shkup: ZHGI Antiko, 2010) 13 Kodi zgjedhor, Fletorja zyrtare nr. 40 më datë 31.03.2006 14 Analiza gjinore e listave të kandidatëve dhe rezultateve zgjedhore-Zgjedhjet e parakohshme

parlamentare 2011 (Shkup: ZHGI Antiko)

19

përgjithshëm i Listave të kandidatëve (LK 81), më shumë ka Lista të

kandidatëve me 30% femra (gjithsej 40 lista). Për fat të keq, përqindjet tregojnë

se partitë më të vogla kandidojnë më shumë femra, por probabiliteti për hyrjen

e këtyre partive në Kuvend është i ulët, vetëm nëse nuk janë në koalicion me

partitë më të mëdha, por në rastet e tilla, shpesh herë kandidojnë meshkuj –

zakonisht liderët e partive politike.

Pjesëmarrja e pabarabartë e femrave dhe meshkujve ende vazhdon të jetë

aktuale në organet e pushtetit në të gjitha nivelet, përfshirë edhe pushtetin

gjyqësor, ekzekutiv dhe ligjvënës, pushtetin lokal, si edhe të gjithë institucionet

dhe shërbimet tjera publike, funksionet politike, komisionet dhe këshillat,

përfshirë edhe pjesëmarrjen në organet të cilat e përfaqësojnë shtetin në nivel

ndërkombëtar, edhe pse neni 6, pika 3 e Ligjit për mundësi të barabarta të

femrave dhe meshkujve përcakton që përfaqësimi i të dy gjinive të mos jetë më

i ulët se 40%15.

Ligji për mundësi të barabarta për femrat dhe meshkujt parasheh që

Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, krahas përcaktimit të përbërjes së

trupave punues dhe delegacioneve, duhet të respektojë parimin e „mundësive

të barabarta për femrat dhe meshkujt“, të sjellë edhe Plan kombëtar për veprim

për përfshirjen e mundësive të barabarta të femrave dhe meshkujve. Krahas

kësaj, Kuvendi ka për detyrë edhe përcaktimin e përbërjes dhe kompetencave

të Komisionit për mundësi të barabarta të femrave dhe meshkujve si trup i ri, i

cili për herë të parë përcaktohet me këtë ligj.

Në analizën e mëtutjeshme është vështruar përfaqësimi në bazë etnike dhe

gjinore të deputetëve. Analiza është kryer në bazë të përkatësisë së caktuar

partiake, e jo në bazë të deklarimit të përkatësisë së caktuar etnike, pasi që nuk

kemi qasje në deklarata të tilla. Kjo mund të sjellë në gabime të numrit të

femrave dhe meshkujve nga femrat e komunitetit etnik serb dhe vllehë,

pjesëtarë të partive politike të VMRO-DPMNE dhe LSDM.

15 MTSP, Analiza e shkallës së implementimit të Ligjit për mundësi të barabarta për femra dhe

meshkuj http://www.mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/analiza_zem.pdf (vizituar më datë ....)

http://www.mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/analiza_zem.pdf

20

Në tabelën x është paraqitur përfaqësimi në Kuvendin e Republikës së

Maqedonisë në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinore.

Tabela 2. Përfaqësimi gjinor në Kuvendin e Maqedonisë16 sipas viteve

Viti Maq. Shq. Tur. Romë Serb Vlleh Boshnj. Gjithsej

М F М F М F М F М F М F М F М F

Deputetë

2011-2015

17 7 2 0 2 0 3 1 0 1 3 0 85 38

2008 -2011

22 7 1 0 1 0 3 1 1 1 1 0 78 42

2006-2008

21 7 1 0 2 0 1 0 0 1 1 0 84 36

2002-2006

22 3 3 1 1 0 1 0 1 0 2 0 - -

Nënkryetarë të Kuvendit

2011-2015

1 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 2

2008-2011

1 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 1

2006-2008

2 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0

2002-2006

1 1 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 1

1998-2002

2 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 0

1994-1998

3 0 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 0

1991-1994

3 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 0

Kryetarë Komisionesh

2011-2015

13 4 4 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 17 4

1998-2002

19 0 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 24 0

Në kuvend, qysh në mandatin e vitit 2011, 30% e deputetëve janë femra. Numri i femrave të komuniteteve joshumicë është 9 ose 7.3% nga numri i përgjithshëm i deputetëve ose 23% nga numri i përgjithshëm i deputetëve të komuniteteve joshumicë, përkatësisht 23.6% nga numri i përgjithshëm i deputetëve-femra.

16 Kuvendi i Republikës së Maqedonisë, http://www.sobranie.mk/(vizituar më datë ....), kalkulimet e

autorit

http://www.sobranie.mk/(vizituar

21

Nga përfaqësimi i femrave të komuniteteve joshumicë, me përjashtim të shqiptarëve etnik, mund të vërtetohet rezultati i hulumtimit të ZGI „Antiko“ se partitë më të vogla politike të komuniteteve joshumicë shpesh herë në koalicion me partitë më të mëdha politike, kandidatët dhe deputetët janë liderët e partive më të vogla politike dhe pothuajse zakonisht janë meshkuj. Përjashtim bëhet tek Serbët dhe Vllehët, ku si kandidatë të VMRO-DPMNE-së dhe LSDM-së paraqiten edhe deputetët femra të këtyre grupeve etnike, e jo nga partitë e komuniteteve të tyre etnike.

Progres të dukshëm ka në përfaqësimin e femrave – Shqiptarë etnik, por ky progres kryesisht është falë Kodit zgjedhor dhe futjes së kuotave gjinore.

Pasi që përfaqësimi i femrave në Kuvend është përcaktuar me Kodin zgjedhor, është interesante të analizohen pozitat, të cilat nuk janë të bazuara në sistemin e kuatova gjinore si pozitat e nënkryetarit të Kuvendit dhe pozitat e kryetarëve të Komisioneve të Kuvendit.

Qysh në vitin 1991 e deri më tani, nuk ka patur Kryetare Kuvendi femër. Numri i nënkryetarëve të Kuvendit ka qenë prej 3 deri 5. Maqedonia për herë të parë ka patur nënkryetare femër të Kuvendit në vitin 2002, kurse femër nga komunitetet joshumicë për pozitën e nënkryetarit të Kuvendit ka patur në vitin 2011.

Analiza e nënkryetarëve të komisioneve të Kuvendit është ilustrative. Në periudhën e viteve 1998-2002, nga 24 komisione, asnjëra prej tyre nuk ka qenë e kryesuar nga femra të cilitdo komunitet etnik. Në periudhën e vitit 2011, nga 21 komision, kater prej tyre kryesohen nga femra, por asnjëra nuk i takon komuniteteve joshumicë. Këtu nuk përfshihet Komiteti për marrëdhënie midis komuniteteve, i cili që në vitin 2011 kryesohet nga femër me përkatësi etnike shqiptare, si edhe Këshillin kombëtar për eurointegrime, të cilin e kryeson femër me përkatësi etnike maqedone sepse të dy trupat kanë status të ndryshëm të komisioneve të Kuvendit.

4.5. Përfaqësimi i drejtë në administratën publike dhe shtetërore

Mbikëqyrjen e zbatimit të parimit për përfaqësim të drejtë dhe të përpjesëtueshëm, Avokati i popullut e ka bërë duke grumbulluar të dhëna përkatëse nga institucionet. Në vitin 2011, Avokati i popullit ka kërkuar informacione prej 1.082 institucioneve, kurse iu janë përgjigjur 972 institucione17. Numri i institucioneve, të cilëve i është dorëzuar pyetësor anketimi është rritur për 196 institucione më shumë se vitin paraprak 2010. Institucionet të cilat nuk kanë dhënë përgjigje shpesh herë janë komunat e

17 Raporti vjetor i Avokatit të popullit për vitin 2011 (Shkup: Avokati i popullit i Republikës së

Maqedonisë, 2012), fq.38-42.

22

vogla rurale dhe institucionet e vogla kulturore dhe arsimore në nivel lokal, por edhe Ministria e financave nuk ka dorëzuar përgjigje.

Në periudhën e viteve 2006-2010 është arritur progres në realizimin e parimit të përfaqësimit të drejtë dhe të përpjesëtueshëm në pushtetin ligjvënës vetëm tek Shqiptarët etnik, kurse gjendja është përkeqësuar ose ka stagnuar për grupet e tjera joshumicë.

Tabela 3. Përfaqësimi i drejtë në administratën shtetërore dhe publike në nivel kombëtar sipas viteve18

Viti Maq. Shq. Turq Romë Serb Vllehë Boshnj. Të tj. Gjith.

Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr.

Законодавна власт

2010 231 76,7 57 18,9 3 1,0 1 0,3 6 2,0 0 0,0 2 0,7 1 0,3 301

2009 229 75,8 60 19,9 3 1,0 1 0,3 6 2,0 0 0,0 2 0,7 1 0,3 302

2008 173 78,3 35 15,8 3 1,4 1 0,5 6 2,7 0 0,0 2 0,9 1 0,5 221

2007 175 80,3 31 14,2 3 1,4 1 0,5 6 2,8 0 0,0 0 0,0 2 0,9 218

2006 171 81,0 28 13,3 3 1,4 1 0,5 5 2,4 0 0,0 2 0,9 1 0,5 211

Pushteti ekzekutiv

2010 57.073 76,8 12.882 17,3 1.207 1,6 514 0,7 1.205 1,6 478 0,6 229 0,3 720 1,0 74.308

2009 48.452 79,7 8.650 14,2 771 1,3 495 0,8 1.191 2,0 430 0,7 230 0,4 587 1,0 60.819

2008 45.241 81,1 7.362 13,2 627 1,1 400 0,7 1.093 2,0 901 1,6 190 0,3 531 1,0 55.752

2007 43.454 83,5 5.625 10,8 552 1,1 394 0,8 989 1,9 308 0,6 181 0,3 472 0,9 52.054

2006 32.045 84,4 3.898 10,3 294 0,8 234 0,6 810 2,1 185 0,5 109 0,3 290 0,8 37.953

Gjyqësori

2010 3.025 83,9 372 10,3 42 1,2 29 0,8 41 1,1 60 1,7 13 0,4 23 0,6 3.605

2009 3.233 84,2 392 10,2 44 1,1 29 0,8 38 1,0 64 1,7 16 0,4 22 0,6 3.838

2008 2.939 85,1 325 9,4 43 1,2 33 1,0 33 1,0 55 1,6 9 0,3 18 0,5 3.455

2007 2.577 87,9 201 6,9 33 1,1 29 1,0 21 0,7 51 1,7 8 0,3 7 0,2 2.933

2006 2,813 87,2 244 7,6 36 1,1 27 0,8 30 0,9 48 1,5 5 0,2 22 0,7 3.225

Një rëndësi e veçantë e Marrëveshjes kornizë është realizimi i përfaqësimit të drejtë në polici, kurse rëndësi të ngjashme ka edhe Ushtria e Republikës së Maqedonisë.

18 Sasho Klekovski, ed. Studim mbi Marrëveshjen kornizë të Ohrit (Shkup: MCMS, 2011), material

pune.

23

Tabela 4. Përfaqësimi në MPB dhe polici19

Institucioni Maq. Shq. Turq Romë Serbë Vlleh Boshnj Të tj. Gjths

Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr. % Nr.

Ministria për punë të brendshme, gjithsej të punësuar

2011 8.919 78,8 1.895 16,8 71 0,6 74 0,7 185 1,6 12 0,1 - - 157 1,4 11.313

2010 8.915 78,8 1.885 16,7 72 0,6 74 0,7 191 1,7 12 0,1 0 0,0 159 1,4 11.308

2009 9.755 79,8 1.927 15,8 76 0,6 79 0,6 211 1,7 12 0,1 0 0,0 166 1,4 12.226

2004 10.254 82,3 1.659 13,3 73 0,6 81 0,7 217 1,7 - - - - 178 1,4 12.462

2001 8.805 92,1 350 3,6 38 0,4 38 0,4 185 1,9 - - - - 142 1,5 9.558

Policia

2011 6.888 76,9 1.644 18,4 64 0,7 68 0,8 149 1,7 6 0,1 - - 138 1,5 8.957

2010 7.027 77,0 1.663 18,2 64 0,7 69 0,8 155 1,7 6 0,1 - - 141 1,5 9.125

2004 7.453 79,1 1.514 16,1 62 0,7 73 0,8 174 1,8 - - - - 145 1,5 9.421

2001 7.195 91,9 295 3,8 35 0,4 27 0,3 156 2,0 - - - - 117 1,5 7.825

Këto informacione janë evidente për progresin e arritur në përfaqësimin e drejtë në polici dhe MPB.

Në ARM është bërë progres i madh gjatë periudhës kohore 2001-2011 në drejtim të rritjes së përfaqësimit të komuniteteve joshumicë në sferën e oficerëve, edhe pse ende nuk është arritur synimi (Tabela 5). Avokati i popullit (2010) e thekson pikërisht Ministrinë e Mbrojtjes dhe ARM si praktika të mira të implementimit të parimit të përfaqësimit të drejtë dhe të përpjestueshëm.

Tabela 5. Përfaqësimi i drejtë në Ushtrinë e Maqedonisë, oficerë 20

Institucioni Maq. Shq. Turq Romë Serbë Boshnj. Vllehë Të tjerë

2011 83,0 % 10,5 % 1,8 % 0,3 % 1,7 % 0,7 % 1,2 % 1,3 %

2004 81,4 % 12,4 % 1,0 % 0,2 % 1,9 % 0,3 % 0,4 % 2,4 %

2001 90,8 % 2,3 % 0,4 % 0,1 % 2,3 % 0,1% 0,4 % 3,6 %

Prap se prap, rëndësia e përfaqësimit të drejtë në polici dhe ushtri, në aspektin e përfaqësimit gjinor të pjesëtarëve të komuniteteve joshumicë nuk mund të përcaktohet për shkak të mungesës së informacioneve.

Cilësia e përfaqësimit të drejtë mund të shihet në tabelën 6.

19 Sasho Klekovski, ed. Studim mbi Marrëveshjen kornizë të Ohrit (Shkup: MCMS, 2011), material pune. 20 Ibid.

24

Tabela 6. Përfaqësimi i drejtë në administratën shtetërore dhe publike në nivel kombëtar në vitin 2010, udhëheqës 21

Institucioni

Maq. Shq. Turq Romë Serbë Vllehë Boshnj. Të tjerë Gjth

Бр. % Бр. % Бр. % Бр. % Бр. % Бр. % Бр. % Бр. % Бр.

Pushteti ligjvënës

Kabinet i PRM / Kuvendi

52 77,6 15 22,4 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 67

Pushteti ekzekutiv

Qeveri 1.239 83,7 186 12,6 7 0,5 5 0,3 16 1,1 9 0,6 3 0,2 15 1,0 1.480

Org. pavar. shtet.

890 87,8 86 8,5 4 0,4 2 0,2 12 1,2 10 1,0 4 0,4 6 0,6 1.014

Arsim 597 70,7 178 21,1 23 2,7 1 0,1 28 3,3 10 1,2 2 0,2 6 0,7 845

Shën.publike 1.657 83,1 210 10,5 24 1,2 1 0,1 47 2,4 19 1,0 14 0,7 22 1,1 1.994

Ndërmarrje publike.

360 84,5 42 9,9 1 0,2 0 0,0 13 3,1 1 0,2 2 0,5 7 1,6 426

Institucione tjera 188 77,0 51 20,9 2 0,8 1 0,4 1 0,4 0 0,0 0 0,0 1 0,4 244

Gjyqësori

Avokati i popullit 30 69,8 11 25,6 0 0,0 1 2,3 0 0,0 1 2,3 0 0,0 0 0,0 43

Gjykatat 620 81,7 100 13,2 6 0,8 0 0,0 9 1,2 11 1,4 5 0,7 8 1,1 759

Prokuroria 178 82,4 28 13,0 2 0,9 0 0,0 3 1,4 2 0,9 1 0,5 2 0,9 216

Avokatura 33 97,1 0 0,0 1 2,9 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 0 0,0 34

Gjithsej 5.844 82,1 907 12,7 70 1,0 11 0,2 129 1,8 63 0,9 31 0,4 67 0,9 7.122

Në kuadër të pushtetit ekzekutiv, është arritur përmirësim të përfaqësimit tek Shqiptarët dhe Turqit etnik. Edhe tek Gjyqësori është arritur përparim në realizimin e parimit për përfaqësim të drejtë dhe të përpjesëtueshëm tek Shqiptarët etnik.

Përfaqësim më të madh të punësuarve nga komunitetet më të vogla joshumicë ka në SÇE (12.5 %), në SIMKO (11,6%) dhe në MPPS (7,8%).

Sipas Memetit, analizat e Avokatit të popullit tregojnë përfaqësim të rritur të Shqiptarëve etnik në 17,2%, Turq dhe Serbë 1,6%, Vllehë dhe Romë 0,7% dhe Boshnjakë 0,3%.

Përparimi është më i ulët tek komunitetet e tjera etnike joshumicë. Në këtë drejtim, Avokati i popullit22 thekson se numri më i madh i parashtresave të pranuara lidhur me përfaqësimin e drejtë në organet e aparatit shtetëror ka

21 Ibid. 22 Raporti vjetor i Avokatit të popullit për vitin 2010 (Shkup: Avokati i popullit i Republikës së

Maqedonisë, 2011).

25

të bëjë me zbatimin e parimit vetëm për komunitetin më të madh shumicë, kurse komunitetet e tjera janë të lënë pas dore.

Para vitit 2001, përfaqësimi i Shqiptarëve etnik në administratën publike ka qenë rreth 2% (Mehmeti, 2008), kurse në polici 3,8% dhe 2.3% oficerë në ARM. Në periudhën e deritanishme, në përgjithësi, konsiderohet se është bërë përparim në përmbushjen e parimit të përfaqësimit të drejtë dhe të përpjestueshëm23, edhe pse sipas raportit të Avokatit të popullit (2011) nuk është arritur përparim i mjaftueshëm sidomos tek komunitetet më të vogla etnike, si edhe tek pozitat udhëheqëse në aparatin shtetëror. Edhe kritikët e MKO-së nuk i kontestojnë arritjet e punësimeve në administratë, por njëkohësisht akuzojnë për punësime në baza partiake24.

Hafner Ademi në studimin e saj „Bashkimi evropian dhe Marrëveshja kornizë e Ohrit“25thekson se për BE-në, qëllimi i MKO-së është funksionimi më i mirë i institucioneve demokratike (kryesisht nëpërmjet decentralizimit), sundimi i së drejtës dhe masat e shkallës së dytë për përmirësimin e gjendjes së minoriteteve. Në raportet e para (përkatësisht viti 2002 dhe 2005) përqendrimi është në mbikëqyrjen e miratimit të masave ligjore dhe implementimin e tyre në pajtim me MKO-në. Këtu, përqendrimi është tek legjislacioni që ka të bëjë me procesin e decentralizimit dhe reformave në administratën publike. Qysh në vitin 2005 e këndej, me ndihmën e raporteve për progresin, përqendrimi drejtohet kah masat e buta – arsim dhe punësim. Vlerësimet kanë të bëjnë kryesisht me elementet sasiore (kuotat), e jo me elementet cilësore. Fokusi i cilësisë paraqitet më së shumti në raportet e fundit. Hafner Ademi26 si shembull për atë se si e thekson vlerësimin e masave lidhur me përfaqësimin e drejtë. BE-ja kërkon zvogëlimin e numrit të nëpunësve shtetërorë, kurse nga ana tjetër MKO-ja kërkon përfaqësim të drejtë. Raportet e BE-së më së shumti përqendrohen në arritjen e përfaqësimit të drejtë, e jo në masat/qasjen për arritjen e të dyja qëllimeve që kanë të bëjnë me përmbushjen e kritereve për anëtarësim në BE. BE-ja nga përqendrimi i plotë në komunitetin Shqiptar, që nga viti 2005 dhe 2006 e ka zhvendosur përqendrimin në përfshirjen e komuniteteve më të vogla, para së gjithash, atë të Romëve. Në raportet e BE-së nuk ka ndërlidhje me Marrëveshjen kornizë të Ohrit dhe përfaqësimin gjinor.

23 Ibid.;Sasho Klekovski, ur. Marrëveshja kornizë e Ohrit – Intervista (Shkup: MCMS, 2011);

IshRepublikaJugosllaveeMaqedonisë 2010 Raporti i progresit (Bruksel: Komisioni Evropian, 2010). 24 Intervista me Rufi Osmanin dhe Ixhet Mexhitin. Sasho Klekovski, ur.Marrëveshja kornizë e Ohrit –

Intervista (Shkup: MCMS, 2011) 25 Tanja Hafner Ademi, Bashkimi evropian dhe Marrëveshje kornizë e Ohrit, Marrëveshja kornizë e

Ohrit – Studime rasti (Shkup: MCMS, 2011) fq. 43 26 Ibid.

26

Në vitin 2011, Avokati i popullit ka grumbulluar të dhëna për strukturën

gjinore në administratën shtetërore dhe publike dhe këto të dhëna janë

publikuar si Informacion nga hulumtimi për përfaqësimin gjinor27. Në këtë

Informacion janë publikuar të dhëna për 628 institucione, të cilat iu janë

përgjigjur kërkesës së Avokatit të popullit. Të dhënat e publikuara janë vetëm

për përfaqësimin gjinor dhe janë të krahasuara vetëm sipas strukturës

arsimore, e jo edhe sipas strukturës etnike. Institucionet, të cilat janë

përgjigjur kërkesës së Avokatit të popullit, punësojnë gjithsej 76.859 nëpunës,

nga të cilët 53,4% meshkuj, kurse 46,5% femra.

Tabela 7. Përfaqësimi gjinor në administratën shtetërore dhe publike28

Arsim sipëror

Të lartë Të mesëm Fillor Poste

udhëheqëse Gjithsej

М F М F М F М F М F М F

% 18,5 23,1 3,75 4,11 22,24 14,09 6,12 4,02 54,3 45,7 53,4 46,5

Edhe pse të dhënat nuk janë të plota, përkatësisht nuk i kanë dorëzuar të

dhënat të gjithë institucionet, ekziston një ekuilibër i caktuar gjinor sepse

ekzistojnë më shumë femra në vende pune me arsim sipëror. Përfaqësimi i

femrave nëpër vendet udhëheqëse është i ngjashëm me përfaqësimin e

përgjithshëm. Ekzistojnë dallime të konsiderueshme ndërmjet institucioneve.

Kështu, meshkujt janë më shumë të përfaqësuar nëpër ministri (76,7%),

komuna (61,7%) dhe ndërmarrje publike (83,2%), kurse femrat në më shumë

institucione të gjyqësorit, për shembull në gjykatat themelore (60,1%), në

arsim, për shembull në arsimin e mesëm (58,2%) dhe nëpër spitale, për

shembull në spitalet e përgjithshme (70,5%). Përfaqësimi gjinor nëpër vendet

udhëheqëse nuk e ndjek shpesh herë përfaqësimin gjinor të punonjësve,

kështu nëpër institucionet ku ka numër më të madh të femrave të punësuara,

vendet udhëheqëse i mbajnë shumica e meshkujve.

Ministria për shoqëri informatike dhe administratë (MSHIA) ka detyrë

ligjore të mbajë evidencë për administratën shtetërore dhe publike

(nëpunësit), përkatësisht të ketë një regjistër për nëpunësit shtetëror dhe

publik.

27 Informacion mbi hulumtimin e përfaqësimit gjinor dhe mbi gjendjen e dhunës familjare (Shkup:

Avokati i Popullit i RM) 28 Raporti vjetor për të dhënat nga regjistri i nëpunësve shtetërorë për v.2011 (Shkup: MSHIA, 2012)

27

Sipas të dhënave në dispozicion për vitin 2011, në këtë Regjistër29 janë

shënuar 14.821 nëpunës shtetëror. Nga numri i përgjithshëm i nëpunësve

shtetëror, Maqedonas etnik janë 70,6%, kurse 29,4% janë pjesëtarë të

komuniteteve joshumicë. Në mesin e nëpunësve shtetërorë 46,7% janë femra,

por ekzistojnë dallime sipas përkatësisë etnike: tek komuniteti Maqedonas

shumica e nëpunësve janë femra edhe atë 51,6%, kurse tek nëpunësit

shtetëror të komuniteteve joshumicë, shumica janë meshkuj, edhe atë 65%.

Tabela 8. Përfaqësimi gjinor dhe etnik në administratën shetërore30 Nëpunësit shtetërorë sipas gjinisë dhe përkatësisë etnike

Gji

nia

Ma

qe

do

na

s

Sh

qip

tarë

Tu

rq

Ro

më

Vll

eh

ë

Se

rbë

Bo

shn

jak

ë

Të

tje

rë

Të

pa

de

kla

rua

r

Gji

thse

j

Femra 5406 107S 99 52 56 108 53 43 33 6928

Meshkuj 5064 2350 140 87 55 89 41 48 19 7893

Gjithsej 10470 3428 239 139 111 197 94 91 52 14821

Në dispozicion kemi vetëm evidencën e një pjese të nëpunësve shtetëror

dhe në bazën e të dhënave mund të gjenden të dhëna për 10.738 nëpunës

publik31. Evidenca tregon se 40,6% janë femra. Numri i femrave të

komuniteteve joshumicë është 480 ose 4.4 % nga numri i përgjithshëm i të

punësuarve ose 34.4% nga numri i përgjithshëm i të punësuarve të

komuniteteve joshumicë, përkatësisht 11% nga numri i përgjithshëm i

femrave.

29 Raporti vjetor për të dhënat nga regjistri i nëpunësve shtetërorë për v.2011 (Shkup: MSHIA, 2012) 30 Raporti vjetor për të dhënat nga regjistri i nëpunësve shtetërorë për v.2011 (Shkup: MSHIA, 2012) 31 Raporti vjetor për të dhënat nga regjistri i nëpunësve shtetërorë për v.2011 (Shkup: MSHIA, 2012)

28

Tabela 9. Përfaqësimi gjinor dhe etnik në administratën publike32 Nëpunësit shtetërorë sipas gjinisë, llojit të vendit të

punës dhe përkatisësë etnike

Gji

nia

Llo

ji i

ve

nd

it t

ë

pu

në

s

Ma

qe

do

na

s

S

hq

ipta

rë

Tu

rq

Ro

më

Vll

eh

ë

Se

rbë

Bo

shn

jak

ë

të

jerë

Të

pa d

ek

laru

ara

Gji

thse

j

Femra

Udhëheqës 272 12 1 2 2 7 2 4 0 302

Joudhëheqës 3643 191 45 15 36 81 14 32 4 4061

gjithsej 3915 203 46 17 38 88 16 36 4 4363

Meshkuj

Udhëheqës 358 46 6 0 5 5 1 4 1 426

Joudhëheqës 5071 579 87 42 40 69 11 47 3 5949

gjithsej 5429 625 93 42 45 74 12 51 4 6375

gjithsej 9344 828 139 59 83 162 28 87 8 10738

Nëpër vendet udhëheqëse janë 41,4% femra. Numri i femrave të komuniteteteve joshumicë nëpër vendet udhëheqëse është 30 ose 4.1% nga numri i përgjithshëm i të punësuarve, përkatësisht 9.9% nga numri i përgjithshëm i femrave nëpër vendet udhëheqëse.

32 Ibid.

29

4.6. Përfundime

4.6.1. Përfaqësimi i drejtë në sistemin e vendit

Parimi për përfaqësim të drejtë që doli nga MKO është inkorporuar në Kushtetutë dhe ligjet e Maqedonisë. Njësoj zbatohet edhe parimi për përfaqësim të drejtë dhe të përpjesëtueshëm të qytetarëve.

Për implementimin e MKO-së dhe përfaqësimin e drejtë dhe të përpjesëtueshëm përgjegjës është SIMKO, kurse Avokati i popullit është organ për mbrojtjen e parimeve të barazisë dhe përfaqësimit të drejtë. Kjo kompetencë realizohet me ndihmën e parashtresave dhe grumbullimin e informacioneve nga institucionet përkatëse.

4.6.2. Mbikëqyrja e vështirësuar për krahasimin e arritjeve në fushën e

përfaqësimit të drejtë

Të dhënat për realizimin e përfaqësimit të drejtë dhe të përpjesëtueshëm i grumbullon Avokati i popullit. Avokati i popullit grumbullon të dhëna edhe për përfaqësimin gjinor. Edhe të parat edhe të dytat nuk janë të kompletuara sepse një numër i caktuar i institucioneve nuk i dorëzojnë informacionet e kërkuara prej tyre.

Të dhënat e grumbulluara nuk janë të krahasuara, gjë që e vështirëson analizën komparative të përfaqësimit të drejtë (etnik) dhe përfaqësimit gjinor.

Ministria për shoqëri informatike dhe administratë posedon të dhëna për rreth 10.000 nëpunës shtetëror, të cilat mund të krahasohen sipas kategorive të ndryshme demografike.

4.6.3. Është arritur përparim në fushën e përfaqësimit të drejtë

Në periudhën e kaluar është arritur përparim, por është e nevojshme të merren masa të mëtutjeshme për realizimin e synimit. Përparimi është më i madh për Shqiptarët etnik. Përparimi tek vendet udhëheqëse është më i vogël. Te Romët dhe Turqit etnik përparimi është më i vogël.

4.6.4. Përmirësimi i përfaqësimit gjinor të komuniteteve joshumicë në

krijimin e politikave, por jo si rrjedhojë e MKO-së por e kuotave gjinore

Për arritjen e pjesëmarrjes së ekuilibruar të femrave në të gjitha fushat e jetës shoqërore është me rëndësi të sigurohet barazia e femrave në ndarjen e pushtetit dhe pjesëmarrjen e tyre aktive në krijimin e politikave.

Është arritur përparim në përfaqësimin gjinor të komuniteteve joshumicë në Kuvend, por jo si rrjedhojë e kërkesave të MKO-së, por si rrjedhojë e kërkesave për kuotat gjinore të parashikuara me Kodin zjedhor.

30

Edhe përkundër përmirësimit në Kuvend prej vitit 2011, pjesëmarrja e femrave të komuniteteve joshumicë është 23%, që është më e ulët se mesatarja e deputetëve femra (31%).

Qartë duket se në mandatin aktual në Kuvend, deputete femër është emëruar për herë të parë në vendin e nënkryetarit të Kuvendit, por asnjë kryetar i 21 komisioneve nuk është femër nga komunitetet joshumicë.

4.6.5. Barazia gjinore në administratën shtetërore dhe publike

Avokati i popullit ka kryer një analizë lidhur me përfaqësimin gjinor nëpër institucione. Të dhëna kanë siguruar 628 institucione me gjithsej 76.859 të punësuar. Fatkeqësisht, të dhënat janë të krahasuara me strukturën arsimore, por jo edhe me përkatësinë etnike.

Te institucionet e anketuara ekziston barazi gjinore, përkatësisht nga numri i përgjithshëm i punonjësve 53,4% janë meshkuj, kurse 46,5% janë femra dhe ka më shumë femra, me arsim sipëror, nëpër vende udhëheqëse. Përfaqësimi i femrave në vende udhëheqëse është i ngjashëm me përfaqësimin në përgjithësi. Ekzistojnë dallime të konsiderueshme ndërmjet institucioneve.

4.6.6. Përfaqësim të moderuar të femrave nga komunitetet joshumicë në

mesin e nëpunësve shtetëror

Ministria për shoqëri informatike dhe administratë mban një Regjistër për nëpunësit shtetëror dhe publik.

Ekziston një ekuilibër i caktuar edhe në mesin e nëpunësve shtetëror (46,7% janë femra) edhe në mesin e punonjësve publik (40,6% janë femra), kurse pjesëmarrja e femrave të komuniteteve joshumicë në numrin e të punësuarve në administratën shtetërore dhe publike është e moderuar (rreth 35% janë femra).

31

5. PERFAQESIMI I DREJTE NE NIVEL LOKAL

33

5.1. Korniza politike dhe juridike

Pas mëvetësimit në vitin 1991, vendi trashëgoi një sistem me 34 komuna, i cila në atë kohë konsiderohej si një ndër vendet më të decentralizuara në Evropë. Miratimi i Ligjit për Vetëqeverisje Lokale në vitin 1995 dhe formimi i 124 njësive të vetëqeverisjes lokale synonte të krijojë një sistem më të centralizuar të qeverisjes sepse komunave iu akorduan kompetenca të kufizuara në fushat si planifikimi urban dhe në disa aktivitete më të vogla komunale. Në vitin 1997, Kuvendi i RM e ratifikoi Kartën Evropiane për Vetëqeverisje Lokale33 me të cilën zyrtarisht u pranuan standardet evropiane për delegimin e e kompetencave nga pushteti qendror në atë lokal. Me firmosjen e Marrëveshjes kornizë të Ohrit (MKO)34 në vitin 2001, u themeluan bazat për decentralizim të mëtutjeshëm të vendit sepse një ndër dispozitat kyçe në Marrëveshje e nënvizon nevojën për krijimin e qeverisjes së decentralizuar. Marrëveshja kornizë, gjithashtu garantoi një kornizë të gjerë për përdorimin e gjuhëve të komuniteteve dhe përfaqësimin e tyre rë drejtë në administratën lokale dhe vetëqeverisjen lokale.

5.1.1. Marrëveshja kornizë e Ohrit (MKO) në nivel lokal

Nëpërmjet Marrëveshjes kornizë të Ohrit (MKO), Qeveria kërkoi përmirësimin e gjendjes së të drejtave të komuniteteve joshumicë, përfshirë edhe përdorimin zyrtar të gjuhës shqipe, pjesëmarrjen e zmadhuar të komuniteteve joshumicë në institucionet shtetërore, shërbimin policor, ushtrinë, si edhe një ndër segmentet kyçe, rritjen e shkallës së decentralizimit. Me këtë, MKO siguroi paqe në vend dhe e ruajti karakterin e tij shumetnik dhe e identifikoi procesin e decentralizimit si instrument të rëndësishëm për arritjen e këtyre objektivave. Procesi i decentralizimit, i cili ende është në proces e sipër, pritet të kontribuojë për avancimin e arritjeve në sektorin publik. Njësitë e vetëqeverisjes lokale kanë pozitë më të mirë për ofrimin e shërbimeve më cilësore dhe sasiore ndaj komuniteteve të tyre. Me implementimin e MKO-së në nivel lokal, pritet që të forcohen parimet e sistemit për qeverisje inklusive demokratike duke e përmirësuar qasjen në institucionet demokratike dhe rritjen e përfshirjes qytetare në procesin e vendim-marrjes.

33 Këshilli i Evropës, Karta evropiane për vetëqeverisje lokale, Strazburg,15.10.1985. Karta është

nënshkruar nga ana e RM në vitin 1996, kurse është ratifikuar në Kuvendin e RM në vitin 1997. 34 Marrëveshja kornizë e Ohrit, posaç:Pika 3, Zhvillimi i pushtetit të decentralizuar, Pika 4,

Mosdiskriminimi dhe përfaqësimi i drejtë, Ohër 13.08.2001

34

Sot, pas shumë viteve nga fillimi i reformave në procesin e decentralizimit, është e qartë se ajo marrëveshje solli në përmirësimin e gjendjes etnike, rritjen e demokracisë dhe stabilitetit në vend. Këto reforma, në masë të madhe, ndikuan në ngritjen e kapaciteteve njerëzore për lidership në nivel lokal. Procesi i decentralizimit u shndërrua në një instrument të fuqishëm për forcimin e pozitës së qytetarëve dhe pjesëmarrjes së tyre në programe dhe nisma në nivel lokal, si edhe përfshirjen e tyre në sferën politike.35

Prap se prap, ndodh që dobitë e një procesi mjaft të politizuar të anashkalohen dhe gabimisht të vlerësohen.36

Prandaj, derisa me MKO-në u vendosen bazat e stabilitetit ndër-etnik, nevojiten masa të vazhdueshme me të cilat do të rritet mirëbesimi ndërmjet komuniteteve dhe kapitalit social në nivel lokal. Institucionet arsimore, Komisioni komunal për marrëdhënie midis bashkësive, si edhe pushteti lokal janë shtytësit kryesorë për dialogun ndër-kulturor, krijimin e mirëbesimit dhe procesin e zgjidhjes së qetë të problemeve.

5.1.2. Komiteti për Marrëdhënie Ndëretnike (KMNE)

Me qëllim të ruajtjes së karakterit shumë-etnik të shoqërisë dhe pasqyrimit të tij në jetën publike dhe nxitjen e zbatimit të formave të pjesëmarrjes demokratike të qytetarëve nëpërmjet zhvillimit të vetëqeverisjes lokale, dhe me qëllim të avancohet respektimi i identitetit të komuniteteve, Ligji për vetëqeverisje lokale37 parasheh formimin e Komisioneve për marrëdhënie midis komuniteteve në ato komuna, në të cilat së paku 20% e popullsisë bëjnë pjesë në një komunitet etnik, i cili nuk është shumicë në atë komunë. Kjo është kështu me qëllim të promovimit të zhvillimit të qetë dhe harmonik të shoqërisë qytetare dhe respektimin e identitetit kulturor dhe etnik, si edhe interesat e qytetarëve të Republikës së Maqedonisë dhe respektimin e parimeve themelore të përcaktuara në Kushtetutën e Republikës së Maqedonisë.38

35 UNDP, Programi për avancimin e dialogut ndër-etnik dhe bashkëpunim mes komuniteteve, v. 2009, fq.

8-14. 36 Për shembull, korrigjimi i kufijve të komunave me çfarë ndryshon ekuilibri elektoral në disa komuna dhe

kjo sjellë tendosje etnike. Mbifuqia e mediave dhe politikave të paracaktuara etnike gjithashtu kanë qenë

kundër-produktive për implementimin e MKO dhe të frymës së decentralizimit. 37 Ligji për vetëqeverisje lokale, Fletorja zyrtare e RM nr.5 më datë 29 janar 2002, Neni 55, p. 1, 2, 3, 4, 5. 38 Ligji për vetëqeverisje lokale, Fletorja zyrtare e RM nr.5 më datë 29 janar 2002.

35

Komisioni për marrëdhënie midis bashkësive paraqet një formë institucionale të vetme dhe specifike në kuadër të vetëqeverisjes lokale për promovimin dhe përfshirjen e përfaqësuesve të të gjithë komuniteteve etnike, të cilët jetojnë në territorin e komunës, në proceset e vendim-marrjes.

5.1.3. Kapacitetet institucionale dhe sistematike në nivel local

Korniza juridike dhe institucionale pas MKO-së paraqet bazë për avancimin e dialogut ndër-etnik dhe demokracisë gjithëpërfshirëse me elemente konsensuale. Por, për një shtet të ri paraqet një sfidë të madhe për implementimin e sistemeve dhe mekanizmave të nevojshme për transformimin efikas të kornizës sipas praktikave aktuale dhe koherente. Kjo ndodh kështu, pjesërisht për shkak të ekzistimit të zbrazëtirave institucionale (në përgjithësi dhe ndër-sektoret) dhe mospasjes së modeleve dhe praktikave operacionale për diseminim. Nuk janë të gjitha institucionet e formuara në nivel lokal plotësisht operacionale. Kurse edhe ato të cilat janë operacionale, më shumë përqendrohen në marrjen e masave kundër pasojave, se sa në marrjen e masave për parandalimin e tyre.39 Në këtë drejtim, Bashkësia e njësive të vetëqeverisjes lokale (BNJVL) paraqet një qendër të rëndësishme për diseminimin e praktikave dhe asistencës teknike për komunat. Në fund, duhet të theksohet se komunikimi horizontal dhe vertikal është gjithashtu faktor relevant, i cili duhet të adresohet me qëllim të fuqizimit të kapaciteteve institucionale /sistemike dhe implementimin e përcaktimeve të MKO-së në nivel lokal.

5.2. Pozita e gruas në nivel lokal

Në pika të përgjithshme, shteti po shënon përparim në promovimin e barazisë gjinore, posaçërisht në fushën e fuqizimit të femrave në politikë.

39 UNDP, Programi për promovimin e dialogut ndër-etnik dhe bashkëpunimit midis komuniteteve,

v.2009 fq. 8-14.

Sfida është e madhe për implementimin e sistemeve dhe mekanizmave për transformimin

efikas të kornizës në praktika të qëndrueshme, të cilat do të jepnin rezultate pozitive.

KMNE promovon dhe i përfshin përfaqësuesit e të

gjitha bashkësive etnike që nuk janë shumice.

36

Barazia dhe mundësitë e barabarta janë të garantuara me Kushtetutë. Ligji për mundësi të barabarta ndërmjet meshkujve dhe femrave u miratua në maj të vitit 200640 së bashku me Planin kombëtar të veprimit për barazi gjinore 2007- 2010. Komisione për mundësi të barabarta janë formuar gati në të gjithë komunat, të cilët sipas detyrave që i kanë, e ndjekin gjendjen në nivel lokal, realizojnë masa të parapara me Planin e veprimit dhe raportojnë në Ministrinë për punë dhe politikë sociale.

Në Republikën e Maqedonisë, sipas të dhënave të fundit statistikore nga Enti shtetëror i statistikave, jetojnë gjithsej 2 055 004 banorë, nga të cilët 1 029 848 janë meshkuj dhe 1 025 156 janë femra, që na jep të drejtë të nxjerrim përfundim se ekziston ekuilibër mes strukturës gjinore të popullsisë në Republikën e Maqedonisë. Kjo d.m.th. se në Republikën e Maqedonisë numri i femrave dhe meshkujve është gati i barazuar.

5.2.1 Përfaqësimi i femrave në administratën publike në nivel lokal

Në qoftë se bëhet një analizë e numrit të femrave dhe meshkujve të

punësuar në administratën komunale dhe ndërmarrjet komunale publike41,

mund të nxirret përfundim se numri i femrave të punësuara është 3014 në

raport me 5719 meshkujve. Numri absolut tregon se numri i meshkujve të

punësuar është pothuajse gjysmë herë më i madh se numri i femrave të

punësuara. Këto shifra e përbëjnë numrin e përgjithshëm të femrave dhe

meshkujve të punësuar në administratën komunale dhe ndërmarrjet

publike, në pajtim me të dhënat e fituara nga anketa/pyetësori, të cilën e

realizoi Ministria për punë dhe politikë sociale. Mirëpo, nëse dëshirojmë të

shohim se si është raporti i femrave dhe meshkujve në pozita/poste

udhëheqëse në administratën komunale dhe ndërmarrjet publike

(udhëheqës departamentesh dhe njësishë) mund të vijmë në përfundim se

dallimi po zmadhohet edhe më tej. Nga të dhënat në dispozicion, mund të

vijmë në përfundim se 201 femra janë në pozita udhëheqëse në 68 komunat

e analizuara në raport me 609 meshkuj. Kjo shifër tregon se meshkujt janë

tre herë në numër më të madh në pozita udhëheqëse dhe vendim-marrëse.

D.m.th. nëse punësimi i femrave në administratën komunale dhe ndërmarrjet

publike është gati gjysmë herë më i vogël se i meshkujve, ky dallim edhe më tej

40 Ky ligj u ndryshua dhe më datë 13.01.2012 hyri në fuqi Ligji i ri për mundësi të barabarta mes

femrave dhe meshkujve, Fletorja zyrtare e RM nr. 6/2012. 41 Ministria për punë dhe politikë sociale, Informacion lidhur me konluzionin e Qeverisë së Republikës

së Maqedonisë për rezultatet e analizës për pjesëmarrje cilësore të femrave në jetën politike dhe

publike në njësitë e vetëqeverisjes lokale, me konkluzione të cilat do të jenë në funksion të tejkalimit të

mangësive eventualisht të vërtetuara, nëntor 2011 fq. 6.

37

thellohet kur bëhet fjalë për pozicionimin e tyre në poste udhëheqëse,

përkatësisht mundësinë e përfshirjes në vendim-marrjes. Këto të dhëna

gjithsesi do të ishin më të dobishme nëse do ta pasqyronin edhe përkatësinë

etnike të femrave në administratën komunale. Por, në mungesë të tyre mund

vetëm të supozohet se duke pasur parasysh përqindjen e ulët të femrave të

pozicionuara në poste udhëheqëse në administratën komunale, numri i

femrave të komuniteteve joshumicë mund të jetë edhe më i ulët kur flitet për

postet e larta udhëheqëse.

Gjithashtu, krahas punësimit të femrave dhe posteve të tyre në nivel

lokal, edhe pjesëmarrja e femrave dhe meshkujve në Këshillat drejtues të

ndërmarrjeve publike në nivel lokal është tregues i rëndësishëm për

përfshirjen e femrave në procesin e vendim-marrjes. Pas analizës së bërë nga

Ministria për punë dhe politikë sociale mbi pjesëmarrjen e femrave në

Këshillat drejtues, u përfundua se pjesëmarrja e femrave është mjaft e ulët.

Në një pjesë të komunave, femrat madje as nuk marrin pjesë në punën e

këshillave drejtues, kurse në një pjesë tjetër janë mjaft pak të përfaqësuara. E

thënë në shifra,

nga 68 komuna

të analizuara,

përfshirë edhe

Qytetin e

Shkupit, 158 femra janë anëtare të këshillave drejtues përkundër 483

meshkujve. Pjesëmarrja e femrave dhe meshkujve në organet e vendim-

marrjes është e regulluar me legjislacionin e Republikës së Maqedonisë.

Ligji për mundësi të barabarta mes femrave dhe meshkujve përmban

dispozita për pjesëmarrjen e femrave dhe meshkujve nëpër komisione dhe

këshilla, përkatësisht nëpër organet dhe trupat për vendim-marrje, në nivel

lokal dhe kombëtar, ku thuhet se pjesëmarrja nuk duhet të jetë më pak se

40%42. Mirëpo, gjendja aktuale tregon se femrat nuk marrin pjesë

mjaftueshëm në punën e këshillave drejtues dhe se legjislacioni nuk

përfillet.

Rëndësi jashtëzakonisht të madhe paraqet edhe pjesëmarrja e femrave

në procesin e vendim-marrjes në nivel të bashkësive urbane/rurale.

Prioritetet e bashkësisë përzgjedhen dhe diskutohen në nivel të këtyre

formave të organizimit të qytetarëve dhe nëse femrat përjashtohen, atëherë

42 Ligji për mundësi të barabarta mes femrave dhe meshkujve, Fletorja zyrtare e RM nr.6/2012,

13.01.2012, Neni 7, a. 3

Pjesëmarrja e femrave nëpër këshillat drejtues

të ndërmarrjeve publike dhe administratën

komunale është e anashkaluar.

38

nevojat dhe prioritetet e tyre nuk do të dëgjohen, madje as nuk do të merren

parasysh si prioritete të bashkësisë. Analiza tregon se pothuajse as që

ekzistojnë femra në postin e kryetarit të bashkësive urbane. Nga gjithsej 68

komuna, vetëm në 13 prej tyre, femrat paraqiten në postin e kryetarit të

bashkësive urbane/rurale. Një shembull interesant është Komuna e

Strumicës, ku nga 25 bashkësi urban, 24 kryetarë janë femra, kurse vetëm në

një bashkësi kryetar është mashkull.

5.2.2. Përfaqësimi i femrave në Këshillat komunal dhe kryetare komunash

Në Republikën e Maqedonisë, ose numri i femrave është shumë i vogël ose

nuk ka asnjë femër në postin e kryetarit të komunës. Sipas të dhënave, në

zgjedhjet lokale të vitit 2005, nga 18 femra kandidate për postin e kryetarit të

komunës, u zgjodh vetëm një, edhe atë në komunën e Osllomejt.43 Kurse në

zgjedhjet lokale të vitit 2009, për postin e kryetarit të komunës nuk u zgjodh

asnjë femër nga kandidatet e propozuara.

Përfaqësim

i i femrave në

këshillat

komunale është

tregues i

rëndësishëm

për pjesëmarrjen e femrave në jetën politike dhe publike, sidomos nëse

konsiderohet roli i këshillit, si vend ku krijohen politikat lokale dhe ku

vendoset për të gjitha çështjet e rëndësishme për komunën. Pjesëmarrja e

femrave në Këshillin komunal është e rregulluar me ligj. Kodi zgjedhor

parasheh masa afirmative, me të cilat mundësohet pjesëmarrja e të dy gjinive

në punën e këshillave (dispozita e njëjtë vlen edhe për zgjedhjen e deputetëve),

përkatësisht kjo dispozitë garanton se të dy gjinitë në këshillat komunal do të

përfaqësohen me së paku 30%44. Në zgjedhjet e fundit lokale, përqindja e

femrave në këshilla komunal ishte 27%. Kjo përqindje e përfshirjes së femrave

aty ku krijohen politikat dhe ku merren vendime nuk është në korrelacion me

43 Të dhëna të fituara nga Lobi i femrave të Maqedonisë. 44 Ligji për Zgjedhjet Lokale (tekst i konsoliduar) Fletorja zyrtare e RM nr.45/07, 07.07.2004. Sipas

Nenit 22 të këtij ligji, në listat e dorëzuara të kandidatëve për anëtarë këshillash komunal dhe qytetin e

Shkupit, në çdo tre vende të listës së paku një vend i takon gjinisë më pak të përfaqësuar. Kurse në

pajtim me Nenin 29, komisioni zgjedhor, pas pranimit të listës së kandidatëve përcakton nëse është e

dorëzuar në afat të duhur kohor dhe nëse është e përpiluar lista në pajtim me dispozitat e këtij ligji.

Në Republikën e Maqedonisë, nga gjithsej 82

komuna nuk ka asnjë kryetar komune femër,

kurse në 79 komuna numri i femrave në Këshillat

komunal është ndër minimumin e 30%.

39

efektet e pritura nga zbatimi i Kodit zgjedhor dhe me dispozitën me të cilën

rregullohet pjesëmarrja e femrave nëpër Këshillat komunal. Përfillja e kësaj

dispozite ligjore duhet të kontribuojë për rritjen e numrit të femrave në

pushtetin lokal në mbi 30%, që do të nënkuptonte rritje të numrit të femrave në

Këshillat komunal dhe njëkohësisht numër të rritur të femrave në organet e

vendim-marrjes në nivel lokal.

Më konkretisht, mbi 41% femra janë të përfaqësuara në 3 komuna, përkatësisht këshilla komunal (tabela 1а), prej 31% deri 40% në 24 komuna (tabela 1b), prej 21% deri 30% në 32 komuna (tabela 1c), prej 10% deri 20% në 23 komuna (tabela 1ç), deri 10% në dy komuna (tabela 1d)45:

Tabela 10а

Këshillat komunal në të cilët përfaqësimi i femrave është mbi 41%

Këshilli komunal Përqindja e femrave Përqindja e meshkujve

Demir Kapi 44% 56%

Krushevë 45% 54%

Rankovc 45% 54%

Tabela 10b

Këshillat komunal në të cilët përfaqësimi i femrave është prej 31% deri 40%


Bogovinë 31% 69%

Qyteti i Shkupit 31% 69%

Koçan 31% 69%

Zhelinë 32% 68%

Radovish 32% 68%

Araçinë 33% 67%

Berovë 33% 67%

Bërvenicë 33% 67%

Vasilevë 33% 67%

Vevçan 33% 67%

Vinicë 33% 67%

45 Të dhënat e cituara në tabela gjenden në Informacionin për pjesëmarrjen e femrave në jetën politike

në nivel lokal, me përqendrim të veçantë në numrin e këshilltarëve komunal, të cilën për nevojat e

Qeverisë së Republikës së Maqedonisë e përgatiti Ministria për Vetëqeverisje Lokale në vitin 2011

40

Gradsko 33% 67%

Delçevë 33% 67%

Dojran 33% 67%

Zajas 33% 67%

Kratovë 33% 67%

Sveti Nikole 33% 67%

Staro Nagoriçan 33% 67%

Karposh 35% 65%

Strugë 35% 65%

Strumicë 37% 65%

Aerodrom 37% 63%

Prilep 37% 63%

Novo Sellë 40% 60%

Tabela 10c

Këshillat komunal në të cilët përfaqësimi i femrave është prej 21% deri 30%


Butell 21% 79%

Shuto Orizare 22% 78%

Kumanovë 24% 76%

Vrapçisht 26% 74%

Gjevgjeli 26% 74%

Gostivar 26% 74%

Kavadar 26% 74%

Kërçovë 26% 74%

Kriva Pallankë 26% 74%

Ohër 26% 74%

Tearcë 26% 74%

Çair 26% 74%

Bogdanc 27% 73%

Bosillovë 27% 73%

Vallandovë 27% 73%

Debarcë 27% 73%

Demir Hisar 27% 73%

Ilinden 27% 73%

Krivogashtan 27% 73%

Makedonska Kamenicë 27% 73%

41

Makedonski Brod 27% 73%

Osllomej 27% 73%

Probishtip 27% 73%

Saraj 27% 73%

Manastir 29% 71%

Tetovë 29% 71%

Veles 30% 70%

Gazi Babë 30% 70%

Gjorçe Petrov 30% 70%

Kisella Vodë 30% 70%

Komuna Qendër 30% 70%

Shtip 30% 70%

Tabela 10d

Këshillat komunal ku përfaqësimi i femrave është mes 10%, por jo më shumë se 20%


Drugovë 11% 89%

Zelenikovë 11% 89%

Konçe 11% 89%

Llozovë 11% 89%

Novaci 11% 89%

Plasnicë 11% 89%

Dollnen 13% 87%

Likovë 16% 84%

Mavrovë dhe Rostush 18% 82%

Mogillë 18% 82%

Petrovec 18% 82%

Pehçevë 18% 82%

Qendra Zhupë 18% 82%

Çashkë 18% 82%

Çeshinovë-Obleshevë 18% 82%

Çuçer Sandevë 18% 82%

Dibër 20% 80%

Zërnovcë 20% 80%

Jegunovcë 20% 80%

42

Karbinc 20% 80%

Negotinë 20% 80%

Resnjë 20% 80%

Rosoman 20% 80%

Tabela 10e

Këshillat komunal në të cilat përfaqësimi i femrave është më pak se 10%


Studeniçan 6% 94%

Sopisht 9% 91%

Nga të dhënat e lartpërmendura mund të shihet se vetëm në 26 komuna dhe në Qytetin e Shkupit ka mbi 30% femra – anëtare të këshillit komunal, që nuk është në korrelacion me efektet e pritura nga zbatimi i Nenit 64, pika 5 e Kodit zgjedhor. Gjendja faktike flet se me siguri ka situata kur para verifikimit të mandateve të anëtarëve të këshillave komunale, femrat të cilat e kanë fituar mandatin, tërhiqen në interes të kandidatit të rradhës nga lista partiake për anëtarë këshilli komunal, me çka, në mënyrë të tërthortë cenohet Neni 64, pika 5 e Kodit zgjedhor. Duke konsideruar ndërlikueshmërinë e çështjes, kjo me siguri është një ndër arsyet pse përfaqësimi i femrave në këshillat komunale, në 25 komuna, është 20% ose ndër 20%. 46

Poashtu shqetëson fakti se në 25 komuna pjesëmarrja e femrave është ndër 20%, në dy komuna kjo përqindje është edhe ndër 10%, që nënkupton përfshirje shumë të ulët të femrave në vendim-marrje, por edhe implementim jokonsistent dhe mospërfillje të legjislacionit, përkatësisht përjashtim të femrave nga proceset e vendim-marrjes në këto njësi të vetëqeverisjes lokale.

5.2.3. Komisionet për mundësi të barabarta mes femrave dhe meshkujve

Femrat e mjediseve urbane marrin pjesë më të madhe në ngritjen e nismave lokale dhe në implementimin e tyre, gjithashtu edhe përfaqësimi i tyre në organet dhe trupat vendim-marrëse është më i madh krahasuar me femrat e mjediseve rurale. Pozitën e femrave në nivel lokal vazhdimisht e ndjekin Komisionet për mundësi të barabarta mes meshkujve dhe femrave. Këto komisione formohen në pajtim me Nenin 14, pika 5 e Ligjit për

46 Ministria për vetëqeverisje lokale, INFORMACION për pjesëmarrjen e femrave në jetën politikë në

nivel lokal, me referencë të veçantë në numrin e këshilltarëve komunal, qershor 2011, fq. 5

43

mundësi të barabarta mes femrave dhe meshkujve47 në kuadër të Këshillave komunal, kurse emërohet edhe një koordinator për mundësi të barabarta për femrat dhe meshkujt nga rradhët e nëpunësve shtetëror në administratën komunale (Neni 14, pika 7). Ata kanë për detyrë të dorëzojnë raporte – për punën e komisionit – te Ministria për punë dhe politikë sociale. Megjithëse kjo paraqet detyrim ligjor, vetëm një pjesë e vogël e komunave e zbatojnë këtë dhe raportojnë për gjendjen.

Nga raportet e fituara për vitin 2010, vërehet se komunat shumë pak ose fare nuk veçojnë mjete për aktivitete destinuar avancimit të barazisë gjinore që drejtpërdrejt do të shpinte në përmirësimin e pozitës së femrës në jetën politike dhe publike.48

Një numër i madh i komunave me mbështetje të Ministrisë për punë dhe politikë sociale, në vitin 2009, hartuan Plane veprimi lokale për barazinë gjinore, të cilat përfshinin aktivitete për avancimin e pozitës së gruas në nivel lokal dhe përfshirjen e saj më të madhe në proceset e vendim-marrjes. Por, për fat të keq, shumë pak aktivitete nga këto Plane veprimi po realizohen.

Asnjë komunë, nga ato komuna në të cilat ka përfaqësues të komuniteteve joshumicë në numër të konsiderueshëm (20%) nuk harton programe integruese për të gjithë komisionet që funksionojnë në kuadër të komunës, e sidomos komisionit për marrëdhënie midis bashkësive dhe komisionit për mundësi të barabarta mes meshkujve dhe femrave.

5.3. Përfshirja e femrave të komuniteteve joshumicë në nivel lokal

Në mungesë të informacioneve konkrete statistikore ose evidencës së mbajtur nga institucionet përkatëse për mbikëqyrjen e implementimit të Marrëveshjes kornizë të Ohrit ose institucioneve të cilat e mbikëqyrin pjesëmarrjen e femrave dhe meshkujve në të gjitha fushat e shoqërisë, e me qëllim të paraqitjes reale të gjendjes, autorët e kësaj analize ishin të detyruar, në mënyrë të tërthortë, të gjejnë tregues, të cilët do të mund të paraqitnin pasqyrën më të afërt të gjendjeve në teren.

47 Ligji për mundësi të barabarta mes femrave dhe meshkujve (Fletorja zyrtare e RM nr.06/12, më datë

13.01.2012) 48 Ministria për punë dhe politikë sociale, Informacion lidhur me konkluzionin e Qeverisë së

Republikës së Maqedonisë për rezultatet e analizës mbi përfshirjen e femrave në jetën politike dhe

publike në njësitë e vetëqeverisjes lokale, të cilat do të jenë në funksion për tejkalimin e mangësive

eventualisht të konstatuara, nëntor 2011, fq. 8

44

5.3.1. Pjesëmarrja dhe roli i femrave të komuniteteve joshumicë në administratën lokale

Së pari u identifikuan komunat në të cilat ka mbi 20% të popullsisë joshumicë dhe në cilat komuna do të duhet të realizohen masa, të cilat do të përfshinin dispozitat e Marrëveshjes kornizë të Ohrit.49

Tabela 11

Komuna Numri i popullsisë shumicë Numri i popullsisë

joshumicë

Butell 22506 13648

Çair 36921 127843

Shuto Orizare 13342 8675

Bërvenicë 9770 6084

Vraneshticë 1033 289

Vrapçisht 21101 4298

Gostivar 54038 27004

Dibër 11348 8194

Drugovë 2784 465

Zelenikovë 2522 1555

Jegunovcë 5963 4827

Kërçovë 16140 13998

Krushevë 6081 3603

Kumanovë 63746 41739

Mavrovë dhe Rostush 4394 4269

Petrovec 4264 4009

Sopisht 3404 2252

Strugë 36029 27347

Studeniçan 11793 5453

Tetovë 60886 25694

Çashkë 4395 3278

Çuper-Sandevë 4093 4474

Një ndër mekanizmat me të cilët mbikëqyret implementimi i dispozitave të MKO-së është themelimi i Komisioneve për marrëdhënie midis bashkësive. Vijon tabela në të cilën janë paraqitur komisionet për marrëdhënie midis

49 Enti shtetëror i statistikave, Regjistrimi 2002, Regjistrimi i popullsisë, amvisërive dhe banesave në

Republikën e Maqedonisë, fq. 34, 35

45

bashkësive në komuna, të cilat kanë më shumë se 20% të popullsisë joshumicë dhe pjesëmarrja e femrave në ato komisione.

Tabela 1250

Komuna në të cilën ka Komision për marrëdhënie midis bashkësive

Numri i femrave në KMMB

Butell 1

Çair 1

Shuto Orizare 1

Bërvenicë 2

Vraneshticë 0

Vrapçisht 1

Gostivar 1

Dibër 0

Drugovë 0

Zelenikovë 0

Jegunovcë 1

Kërçovë 0

Krushevë 0

Kumanovë 2

Mavrovë dhe Rostush 0

Petrovec 0

Sopisht 0

Strugë 4

Studeniçan 0

Tetovë 1

Çashkë 0

Çuçer Sandevë 0

Më tutje, shërbimet e Ministrisë për vetëqeverisje lokale, për nevojat e tyre, në periudhën 2010- 2011, realizuan një anketë mes komunave. Mes të tjerash, kjo anketë siguroi të dhëna për përkatësinë etnike të punonjësve në

50 Me qëllim kompletimin e të dhënave në këtë publikim, autori i kontaktoi me telefon të gjithë

komunat e theksuara, nga të cilat i morri të dhënat e paraqitura në Tabelën 3.

Numri i vogël i femrave në këshillat

komunal rezulton në praninë simbolike ose

mungesën e femrave në Komisionet lokale

për marrëdhënie midis bashkësive.

46

administratat komunale. Mirëpo, duhet të ceket se kjo shifër është e përgjithshme dhe nuk jep mundësi për identifikimin e numrit të femrave dhe meshkujve të komuniteteve joshumicë. D.m.th tabela e rradhës (Tabela 13) paraqet një përmbledhje të numrit të përgjithshëm për punonjësit e komuniteteve joshumicë (meshkuj dhe femra) të përfshirë në administratat komunale.

Tabela 13

Administrata komunale

Gjithsej nëpunës

Gjithsej femra

Gjithsej meshkuj

Gjithsej numri i pjestarëve të

komuniteteve joshumicë

Butell 44 20 24 8

Çair 61 21 50 21

Shuto Orizare 17 6 11 10

Bërvenicë 21 8 13 7

Vraneshticë 12 3 9 1

Vrapçisht 43 7 36 4

Gostivar 71 0 71 18

Dibër 49 10 39 9

Drugovë 15 8 7 2

Zelenikovë 10 5 5 0

Jegunovcë 18 7 11 2

Kërçovë 87 34 53 13

Krushevë 31 13 18 9

Kumanovë 109 45 64 24

Mavrovë dhe Rostushë

22 6 16 11

Petrovec / / / /

Sopisht 29 13 16 4

Strugë 89 27 67 42

Studeniçan 14 3 11 2

Tetovë 187 41 146 61

Çashkë 17 10 7 2

Çuçer Sandevë 21 11 10 11

Gjatë procesit të analizës, me qëllim të fitimit të pasqyrës sa më të qartë dhe të kompletuar të pozitës së femrave në administratat komunale, krahas të dhënave të cilat tashmë janë të evidentuara si mosekzistuese, mungojnë edhe të dhëna tjera. Si për shembull, përmbledhja e organogrameve të komunave, të cilat qartë i tregojnë postet e femrave të komuniteteve joshumicë.

47

Në mungesë të informacioneve më të hollësishme, nuk mund të pohoet me saktësi më të madhe ndikimi të cilën femrat e kanë në punën e shërbimeve komunale. Të dhënat në dispozicion tregojnë se femrat – pjesëtare të komuniteteve joshumicë janë të margjinalizuara në administratat komunale. Kjo implikon margjinalizimin e tyre ose mospasjen e asnjë roli në punën e administratave komunale. Sipas kësaj, mund të nxirret përfundim se implementimi i dispozitave të MKO-së në nivel lokal nuk i ka arritur rezultatet e pritura.

5.4. Prania dhe roli i femrave pjesëtare të komuniteteve joshumicë në pushtetin lokal

Tabela në vijim (Tabela 14) i paraqet Këshillat komunal dhe numrin e përfaqësuesve të partive politike të komuniteteve joshumicë.

Tabela 14

Komuna në të cilën ka Komision për marrëdhënie midis bashkësive

Numri i femrave pjesëtare të bashkësive joshumicë në Këshillin

komunal

Butell 1

Çair 1

Shuto Orizare 1

Bërvenicë 2

Vraneshticë 0

Vrapçisht 1

Gostivar 1

Dibër 0

Drugovë 0

Zelenikovë 0

Jegunovcë 1

Kërçovë 0

Krushevë 0

Kumanovë 2

Mavrovë dhe Rostushë 0

Petrovec 0

Sopisht 0

Strugë 4

Studeniçan 0

Tetovë 1

Çashkë 0

Çuçer Sandevë 0

48

5.5. Përfundimet

Pjesëmarrja e gruas në jetën politike dhe publike në nivel lokal paraqet një tregues të rëndësishëm për barazinë gjinore në këtë nivel. Analiza për gjendjen në Republikën e Maqedonisë tregon se pjesëmarrja e femrave në proceset e vendim-marrjes në nivel lokal ende është e ulët, përkatësisht nuk është e kënaqshme dhe nuk është në suazat e efekteve të pritura, të cilat do të duhet të dilnin nga legjislacioni ekzistues.

Në nivel lokal, ende nuk ekzistojnë njohuri sistematike për dimensionet dhe karakteristikat e barazisë gjinore te të gjithë faktorët relevant (institucionet e vetëqeverisjes lokale, pushtetin lokal, këshilltarët, administratën lokale).

Nuk ekziston ndjeshmëri për përfshirjen e konceptit gjinor në programet dhe politikat e nivelit lokal, as edhe për promovimin e kësaj çështje nga ana e pushtetit lokal. Përkushtimi i pushtetit lokal për çështjen e barazisë gjinore është i dobët dhe në thelb, vetëm deklarues.

Planet lokale të veprimit, të cilat duhet të përputhen me mekanizmat kombëtare që garantojnë barazi gjinore dhe përfaqësim të drejtë duhet të paraqesin dokumente strategjike themelore për vetëqeverisjen lokale, të cilat do t’i përcaktojnë objektivat dhe aktivitetet themelore për avancimin e pozitës së femrave, të cilat janë pjesë e komuniteteve joshumicë në nivel lokal.

Mirëpo, për të realizuar këto plane veprimi komunat duhet të kenë buxhet të alokuar, i cili do të garantojë realizimin e aktiviteteve përkatëse. Krahas buxhetit, planet e veprimit duhet të përmbajnë edhe tregues, me të cilët do të matet suksesi i masave të parashikuara dhe rezultatet e arritura në fushën e barazisë gjinore.51

Me qëllim të përmirësimit të pozitës ekonomike të gruas në nivel lokal, departamentet/njësitë për zhvillim ekonomik lokal (ZHEL), në të gjitha strategjitë, planet dhe projektet zhvillimore, patjetër duhet të përfshijnë edhe konceptin gjinor, kurse komunat me popullsi të madhe joshumicë të përfshijnë edhe parimet e MKO-së në punën dhe funksionimin e njësisë së vetëqeverisjes lokale.

Përkushtimi i vetëqeverisjes lokale në këto çështje do të avancojë barazinë gjinore në nivel lokal, kurse vendosja e ekuilibrit ndërmjet femrave dhe meshkujve do të shpie drejt përfshirjes më të madhe të femrave në jetën politike dhe publike dhe përfshirje më të madhe në proceset e vendim-marrjes.

51 Ministria për punë dhe politikë sociale. Informacion lidhur me konkluzionin e Qeverisë së

Republikës së Maqedonisë për rezultatet e analizës mbi pjesëmarrjen cilësore të femrave në jetën

publike dhe politike në njësitë e vetëqeverisjes lokale, me konkluzione të cilat do të jenë në funksion

për tejkalimin e mangësive eventualisht të konstatuara, nëntor 2011, fq. 10

49

Kjo është edhe më e rëndësishme nëse shihet përmes prizës së femrave-pjesëtare të komuniteteve joshumicë, përfshirja e të cilave në zhvillimet shoqërore dhe politike do të ketë vlerë të shtuar.

Nga përvoja e konsolidimit të materialit relevant për këtë analizë dhe duke konsideruar marrëdhëniet ndëretnike në vend, mund të nxirret përfundim se mungojnë analiza dhe raporte të detajuara për pozitën e gruas. Nuk ekzistojnë të dhëna të diversifikuara sipas bashkësive etnike, të cilat do të pasqyronin atë se si kanë ndikuar ndryshimet në nivel lokal në dhjetëvjeçarin e fundit (qysh nga implementimi i MKO-së) lidhur me pjesëmarrjen e gruas në nivel lokal, pjesëmarrjen e tyre në procesin e vendim-marrjes, si edhe efektin që e kanë ligjet tashmë të miratuara dhe implementimi i politikave aktive mbi jetën dhe pozitën e femrave të etniteteve të ndryshme në nivel lokal.

Duke gjykuar sipas të dhënave të mundshme, qartë duket mungesa e koordinimit të punës së Komisioneve për mundësi të barabarta dhe Komisioneve për marrëdhënie midis bashkësive në nivel lokal. Programet e punës së dy Komisioneve, si edhe kuadri ligjor për secilin, nuk parashikon që ato të punojnë në mënyrë të sinkronizuar.

50

5.6. Rekomandimet

Dispozitat e ligjit për mundësi të barabarta midis meshkujve dhe femrave mundësojnë mbikëqyrje të përgjithshme të përfshirjes së femrave në shoqëri, por jo veçanërisht të popullsisë femërore, të cilave iu referohen masat e iniciuara nga procesi i decentralizimit dhe implementimit të dispozitave të MKO-së. Sëkëndejmi, ndryshimet dhe plotësimet e Ligjit për mundësi të barabarta për sa i përket mbikëqyrjes së pozitës së femrave-pjesëtare të komuniteteve joshumicë në nivel lokal do të jepnin një pasqyrë më të qartë dhe kjo gjendje do të udhëzonte më tej për ndërmarrjen e masave të nevojshme.

Realizimi i aktiviteteve të harmonizuara, mbajtja e evidencave komparative të harmonizuara dhe hartimi i programeve të punës, të cilat do të merrnin parasysh aspektin e barazisë gjinore dhe përfaqësimin e drejtë të komuniteteve si çështje horizontale në procesin e politikë-bërjes në nivel lokal dhe përcaktimi i prioriteteve, do të mundësonte mbikëqyrje të plotë të gjendjes. Kjo më tej do të kontribuonte në zbardhjen e këtij këndi “gri“ në procesin e decentralizimit, si edhe në vlerësimin e plotë të implementimit të dispozitave të Marrëveshjes kornizë të Ohrit dhe avancimin e pozitës së femrave të të gjitha komuniteteve në Republikën e Maqedonisë.

Nevojitet bashkëpunim i koordinuar me organizatat joqeveritare, të cilat punojnë në avancimin e barazisë gjinore dhe përfaqësimin e drejtë në nivel lokal.

51

6. MOSDISKRIMINIMI

53

6.1. Hyrja

Parimi i barazisë është parim themelor i të drejtave të njeriut, i cili bazohet në vlerën dhe dinjitetin e barabartë për të gjithë qeniet njerëzore. Ky parim theksohet në të gjitha instrumentet rajonale dhe ndërkombëtare mbi të drejtat e njeriut dhe është parim kyç i Marrëveshjes kornizë të Ohrit (MKO), së bashku me parimin e përfaqësimit të drejtë (neni 4)52. Nga pikëpamja konceptuale, barazia dhe ndalimi i diskriminimit mund të shihen si formulimi pozitiv dhe negativ i parimit të njëjtë. Parimet e barazisë dhe ndalimit të diskriminimit të mishëruar në MKO dhe pastaj të shndërruara në ndryshime ligjore dhe kushtetuese, si edhe masat programore nuk kërkojnë vetëm trajtim të barabartë për situata të ngjashme, por edhe trajtim të ndryshëm ndaj situatave të pabarabarta. Mandej, duke e theksuar qëllimin e legjislacionit, përfshirë edhe mosdiskriminimin, kjo nuk është vetëm barazia e mundësive, por edhe barazia e vetë rezultatit.

6.2. Korniza politike dhe juridike

Definicioni juridik i nocionit diskriminim nënkupton trajtimin bazuar në veti ose karakteristika të caktuara personale, përkatësisht baza diskriminuese, që përfshin klasifikime dhe diferencime të pabazuara në një kontekst të dhënë. Diskriminimi, mes tjerash, në bazë të përkatësisë etnike ose gjinisë mund të jetë i qëllimshëm ose i paqëllimshëm, mund të jetë si pasojë e veprimit individual ose politikës së caktuar shtetërore, madje mund të jetë edhe pjesë e kornizës ligjore. Mirëpo, sidoqoftë ky diskriminim, ai në vete gjithnjë përfshin, trajtim të pafavorshëm të personave, të cilët i takojnë ndonjë etniteti ose gjinie tjetër, për dallim nga pjesëtarët tjerë të shoqërisë, të cilët nuk i takojnë këtij grupi.

6.2.1. Standardet ndërkombëtare

Standardet ndërkombëtare qartë theksojnë se çdo dallim në bazë të përkatësisë etnike ose gjinisë, i cili bëhet qoftë në praktikë, qoftë në legjislacion, nuk paraqet per se diskriminim. Mirëpo, premisa themelore nga e cila niset gjatë ndërtimit të këtij standardi është se përkatësia e caktuar etnike ose gjinia (si karakteristikë personale) ose të dyja, vetvetiu nuk guxon të merret si tregues i vetëm për aftësitë dhe kapacitetet e individit ose grupit që i takon.

52 Neni 4 i Marrëveshjes kornizë të Ohrit thotë se: “4.1. Plotësisht do të respektohet parimi i

mosdiskriminimit dhe trajtimit të drejtë për të gjithë individët para ligjit. Ky parim zbatohet sidomos

në relacion me punësimet në administratën publike dhe ndërmarrjet publike, si edhe për qasjen në

financa publike për zhvillimin e aktiviteteve afariste.”.

54

Diskriminimi ka më shumë forma në parqatitjen e tij, mirëpo shpeshherë paraqitet si diskriminim direkt ose indirekt. Shqetësimi dhe dhënia e urdhrave janë forma të reja të diskriminimit, të cilat kryesisht janë të përfshira në legjislacionin anti-diskriminues të BE-së53.

Këtu është interesante të shqyrtohet, duke pasur parasysh grupin e interesit të kësaj analize, edhe diskriminimi i shumëfishtë. Përkatësisht, një individ shpesh herë posedon më shumë karakteristika dhe lehtë mund të supozohet se trajtimi i pabarabartë mund të ndodh njëkohësisht, sipas bazave të ndryshme. Për shembull, një gruaje të një përkatësie etnike mund të mos i merren parasysh nevojat kulturore, fetare dhe gjuhësore gjatë ofrimit të ndonjë shërbimi. Këto raste përbëjnë diskriminim të shumëfishtë, përkatësisht diskriminim sipas shumë bazave, e cila nuk përbëhet vetëm në shumën e dy bazave diskriminuese, por në vetë rezultatin që është i ndryshueshëm, përkatësisht sinergjetik. Pikërisht për këtë arsye, për këtë dukuri sinergjetike të diskriminimit të shumëfishtë, është shumë vështirë që për këtë dukuri të kristalizohen zgjidhje të caktuara ligjore ose politike. Republika e Maqedonisë nuk bën përjashtim nga kjo tendencë.

6.2.1.1. Mekanizmat dhe instrumentet juridike ndërkombëtare

Në kuadër të Kombeve të bashkuara, çështja e diskriminimit në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë kuptohet pjesërisht ose në: Paktin ndërkombëtar për të drejta qytetare dhe politike54, Paktin ndërkombëtar për të drejta ekonomike, sociale dhe kulturore55,Konventën për eliminimin e të gjitha

53 Shih: Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for

Equal Treatment in Employment and Occupation, [2000] OJ L 303/16, neni 2 p. 3 dhe p. 4; Directive

2000/43/EC of 29 June 2000 implementing the principle of equal treatment between persons

irrespective of racial or ethnic origin, Official Journal L 180, neni 2 p. 3 dhe p. 4; Council Directive

2006/54/EC of 5 July 2006 on the implementation of the principle of eqial opportunities and equal

treatment of man and women in matters of employment and occupation (recast), [2006] OJ L 204/23,

neni 2 p. 1 pika а dhe pika b; dhe Council Directive 2004/113/EC of 13 December 2004

implementating the principle of eqial treatment between man and women in the access to and supply of

good and services, [2004] OJ L 373/37, neni 2 pika ç. 54 Shih: International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), G.A. Res. 2200A (XXI), U.N

GAOR, Supp. No.16 at 52, U.N. Doc. A/6316 (1966), neni 2 p. 1, dhe neni 26. Pastaj shih: CECPR

General comment 18: Non-discrimination, UN Doc. A/45/40, Vol.I, 10 nëntor 1989, p.13. 55 Shih: International Covenant on Economic Social and Cultural Rights - ICESCR, G.A. Res. 2200A

(XXI), U.N GAOR, Supp. No.16 at 49, U.N. Doc. A/6316 (1966), neni 2 p. 2.

Përvoja ka dëshmuar se për diskriminimin e

shumëfishtë në bazë të përkatësisë etnike

ose gjinisë vështirë gjenden zgjidhje të

caktuara ligjore ose politike

55

formave të diskriminimit racor56, Konventën për eliminimit të gjitha formave të diskriminimit të gruas57 dhe në Konventën për të drejtat e fëmijëve58. Të gjithë instrumentet juridik të lartpërmendur janë të ratifikuar në Republikën e Maqedonisë dhe në pajtim me nenin 118 të Kushtetutës59 paraqesin pjesë përbërëse të rendit juridik të shtetit.

Konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit racor (CERD) i referohet kryesisht diskriminimit racor, e cila sipas definicionit e përfshinë edhe diskriminimin, mes tjerash, në baza të prejardhjes etnike dhe nacionale (neni 1 p. 1). Mëtutje, kjo konventë parasheh edhe obligime për shtetet, që ata të marrin masa për parandalimin dhe eliminimin e diskriminimit racor dhe të marrim masa për veprime afirmative (neni 1-7). Në rast diskriminimi, lidhja mes përkatësisë etnike dhe gjinisë është mjaft e rëndësishme dhe të njëjtën gjë e thekson edhe CERD-i në Rekomanimin e përgjithshëm nr.25 të CERD-it, në vitin 2000, që ka të bëjë me dimensionin gjinor të diskriminimit racor60. Në kuadër të raportimit të rregullt sipas kësaj Konvente, rëndësi të veçantë kanë përfundimet e Komitetit për eliminimin e diskriminimit racor të nxjerrura me rastin e raportit të 4-t dhe 7-të periodik për Republikën e Maqedonisë mbi zbatimin e CERD-it në vitin 2007.61 D.m.th Komiteti e përshëndet implementimin e Marrëveshjes kornizë të Ohrit, mirëpo jep kritika konstruktive, mes tjerash, lidhur me shkallën e braktisjes së arsimit fillor nga ana e nxënësve Romë, si edhe të nxënësve Shqiptarë dhe Turq nga arsimi i mesëm dhe sipëror (paragrafi 17 dhe 18).

Konventa e dytë e cila është mjaft e rëndësishme për përballimin e diskriminimit në bazë gjinore është Konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit të gruas (CEDAW). Në fakt, Konventa, mes tjerash, i referohet natyrës së veçantë të diskriminimit të gruas dhe instrumenteve të

56 Shih: International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination (CERD),

G.A. Res. 2106 (XX), U.N GAOR, Supp. No.14 at 47, U.N. Doc. A/6014, 1966, neni 1. 57 Shih: Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (CEDAW), G.A.

Res. 34/180, U.N GAOR 34th Sess., Supp. No.46 at 193, U.N. Doc. A/34/46, 1981., neni 1 dhe 2. 58 Shih: Convention on the Rights of the Child (CRC), G.A. Res. 44/25, U.N GAOR 44th Sess., Supp.

No.49 at 16, U.N. Doc. A/44/49 (1989), neni 2. 59 Shih: Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Fletorja zyrtare e RM, nr.52/1991, më datë 22 nëntor

1991, neni 118. 60 Shih: CERD General Recommendation No. 25: Gender related dimension of racial discrimination,

Gen.Rec.No.25, 20 mars 2000. Sipas këtij rekomandimi, ekzistojnë kushte në të cilat diskriminimi racor

ndikon plotësisht ose kryesisht mbi femrat, ose ndikon mbi femrat në mënyrë të ndryshme për dallim nga

meshkujt ose në shkallë të ndryshme. Ky ndikim unik dhe specifik mbi femrat duhet të konsiderohet

gjatë hartimit të politikave të ndryshme, kurse për këtë mund të ndihmojnë të dhënat komparative dhe

të shpërndara sipas gjinisë dhe përkatësisë etnike. Pastaj shih: CERD General Recommendation No.

27: Discrimination against Roma, Gen.Rec.No.27, 16 gusht 2000, p. 6. 61 Shih: Concluding observations of the Committee on the Elimination of Racial Discrimination, UN

Doc. CERD/C/MKD/CO/7, 13 qershor 2007.

56

ndryshme të cilat janë të nevojshme për tejkalimin e kësaj dukurie. Kur flasim për diskriminimin në bazë gjinore, duhet të konsiderohet edhe Rekomandimi i përgjithshëm i CEDAW nr.28 i vitit 201062, i cili thekson se: “Diskriminimi i femrave në bazë gjinore është pashmangshmërisht i lidhur me faktorë të tjerë të cilët ndikojnë mbi femrat, siç janë: mes tjerash përkatësia etnike, racore … . Diskriminimi në baza gjinore mund të ndikojë mbi femrat që i takojnë grupeve të ndryshme ose në mënyra të ndryshme për dallim nga meshkujt. Shtetet nënshkruese patjetër duhet me ligj të njohin këtë diskriminim ndër-sektorial dhe ndikimin e tij negativ të mëtutjeshëm mbi femrat qëllimore dhe të ndalojnë këtë.” Në kuadër të raportimit të rregullt sipas kësaj Konvente, janë mjaft të rëndësishme komentet përfundimtare të Komitetit për eliminimin e diskriminimit të gruas të nxjerrura me rastin e raportit të 1-rë dhe 3-të periodik për Republikën e Maqedonisë lidhur me implementimin e CEDAW në vitin 200663, si edhe raportit të 4-t dhe 5-të periodik për Republikën e Maqedonisë lidhur me implementimin e CEDAW në vitin 201164. Përkatësisht, CEDAW dyshon në mospasjen e praktikës gjyqësore lidhur me rastet e diskriminimit gjinor (paragrafi 11 dhe 16); dhe shpreh shqetësim për pozitën e rrezikuar dhe të margjinalizuar të femrave të komuniteteve etnike, veçanërisht të Romëve dhe Shqiptarëve, kurse Republikës së Maqedonisë i kërkoi të realizojë masa efikase për eliminimin e diskriminimit të tyre (paragrafi 27 dhe 28).

6.2.1.2. Mekanizmat dhe instrumentet juridike rajonale

Në nivel rajonal, ndalimi i diskriminimit në mënyrë eksplicite parashihet

në nenin 14 të Konventës evropiane për të drejtat e njeriut dhe liritë

fundamentale65, në të cilën janë të theksuar edhe gjinia edhe përkatësia e pakicës

kombëtare si karakteristika të mbrojtura. Sa i përket praktikës gjyqësore, duhet të

nënvizohet se kjo është mjaft e zhvilluar në fushën e diskriminimit në bazë të

përkatësisë etnike66 dhe gjinisë67, mirëpo nuk mund të thuhet e njëjta gjë kur

62 Shih: CEDAW General Recommendation No. 28 on the core obligations of States parties under

article 2 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women,

CEDAW/C/GC/28, 16 dhjetor 2010, p. 18. 63 Shih: Concluding comments of the Committee on the Elimination of Discrimination against Women,

UN Doc. CEDAW/C/MKD/CO/3, 3 shkurt 2006. 64 Shih: Committee on the Elimination of Discrimination against Women, Combined fourth and fifth

periodic report, UN Doc. CEDAW/C/MKD/4-5, i cili do të shqyrtohet në seancën e 54-t të Komitetit

që do të mbahet në shkurt 2013. 65 Shih: European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms.

Republika e Maqedonisë e ratifikoi Konventën më 10 prill 1997. 66 Shih: ECtHR, D.H. and Others v. Czech Republic case, App No.57325/00, Grand Chamber

Judgement, më datë 13 nëntor 2007; ECtHR, Timishev v. Russia case, App Nos. 55762/00 and

55974/00, p. 58; ECtHR, Nachova and Others v. Bulgaria case, App Nos. 43577/98 and 43579/98,

Grand Chamber Judgement, p. 145; ECtHR, Šečić v. Croatia case, App No. 40116/02.

57

Republika e Maqedonisë është kritikuar nga organizatat ndërkombëtare sepse nuk ndërmerr masa të mjaftueshme për avancimin e gjendjes

së femrave të komuniteteve etnike, të cilat iu nënshtrohen diskriminimit të dyfishtë.

këto dy baza janë të gërshetuara. Kjo është kështu për shkak se klauzulat anti-

diskriminuese ende janë të hartuara në mënyrë monolite, gjegjësisht

diskriminimin e shikojnë si problem të vetëm. Më tutje, neni 14 e përpunon

anti-diskriminimin si edhe Protokoli 12 i KETNJ68, i cili e ndalon diskriminimin

në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë. Klauzula dhe protokoli 12 vlen për të

gjithë të drejtat, të cilat iu garantohen qytetyrëve sipas sistemit vendas juridik.

Konventa kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare69 është dokument

kyç në kuadër të Këshillit të Evropës, e cila në pajtim me nenin 4, p.1 i obligon

palët nënshkruese që pjesëtarëve të pakicave kombëtare t’ju garantojnë barazi

para ligjit dhe mbrojtje të barabartë juridike. Më tutje, neni 4, p.2 i Konventës

parasheh ndërmarrjen e masave afirmative për avancimin e pozitës së pakicave

kombëtare. Në kuadër të raportimit të rregullt sipas kësaj Konvente, janë mjaft

të rëndësishme mendimet e Komitetit këshillëdhënës për mbrojtjen e pakicave

kombëtare, sidomos ky i fundit, mendimi i tretë për Republikën e Maqedonisë,

për vitin 201170. Ky mendim paraqet bazën për sjelljen e Rezolutës

CM/ResCMN(2012)13 të Komitetit të ministrave në vitin 201271. Mandej,

Komiteti këshillëdhënës e përshëndet miratimin e Ligjit për parandalim dhe

mbrojtje nga diskriminimi72 dhe formimin e Komisionit për mbrojtje nga

diskriminimi. Mirëpo, thekson se ekzistojnë raste të diskriminimit të Romëve,

dhe se duhet t’u

kushtovet

vëmendje e

veçantë nevojave

të femrave

Rome, por edhe

komuniteteve të

67 Shih: ECtHR, Unal Tekeli v. Turkey case, App No. 29865/96. 68 Shih: Protocol No.12 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental

Freedoms, ETS No.177. Republika e Maqedonisë e ratifikoi më 13 korrik 2004. Pastaj shih: ECtHR,

Sejdič and Finci v. Bosnia and Hercegovina case, No.27996/06 and No.34836/06, 22 dhjetor 2009. 69 Shih: Framework Convention for the Protection of National Minorities, CETS No. 157, më datë 01

shkurt 1995. Republika e Maqedonisë e ratifikoi konventën më 10 prill 1997. 70 Shih: Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities,

Third opinion on “the former Yugoslav Republic of Macedonia” adopted on 30 March 2011,

ACFC/OP/III(2011)/001, 7 dhjetor 2011. 71 Shih: Resolution CM/ResCMN(2012)13 on the implementation of the Framework Convention for

the Protection of National Minorities by “the former Yugoslav Republic of Macedonia”, adopted by

the Committee of Ministers on 4 July 2012 at the 1147th meeting of the Ministers’ Deputies. 72 Shih: Закон за спречување и заштита од дискриминација, Службен Весник на РМ, nr.50/2010,

më datë 13 prill 2010.

58

tjera etnike (paragrafi 22, 25, 60 dhe 69). Në vazhdim, Komiteti këshillëdhënës i

rekomandoi shtetit të punojë në mënyrë aktive në përmirësimin e gjendjes së

gruas dhe vajzave Rome nëpërmjet implementimit të Planit të veprimit për

avancimin e statusit të femrës Rome (paragrafi 73).

Më tutje, për Republikën e Maqedonisë janë jashtëzakonisht të

rëndësishme standardet e përcaktuara nga Komisioni evropian për luftimin

e racizmit dhe jotolerancës (ECRI). ECRI e konsideron diskriminimin e

shumëfishtë, sidomos kundër femrave Rome dhe Myslimane73. Në kuadër

të aktiviteteve statutare, në vitin 2010, ECRI e dorëzoi raportin e katërt për

Republikën e Maqedonisë74, në të cilin theksohet se: “gjendja e femrave

Rome, të cilat i janë ekspozuar rrezikut të diskriminimit të dyfishtë, shkakton shqetësim të veçantë” (paragrafi 90).

Shqetësimet e njëjta artikulohen edhe nga Komesari për të drejtat e njeriut,

pikërisht në Raportin nga vizita e Republikës së Maqedonisë në vitin 200875.

D.m.th theksohet margjinalizimi i femrave të komuniteteve etnike, të cilat iu

nënshtrohen diskriminimit të dyfishtë dhe presionit nga komuniteti i vet

(paragrafi 103).

Krahas Këshillit të Evropës, në nivel rajonal rëndësi të veçantë kanë edhe

standardet e përcaktuara nga legjislacioni anti-diskriminues i Bashkimit

Evropian. Lidhur me diskriminimin e shumëfishtë në bazë të përkatësisë etnike

dhe gjinisë, patjetër duhet të ceken Karta për të drejtat fundamentale, Direktiva

2000/43/ЕС dhe dy direktivat gjnore (2004/113/ЕС dhe 2006/54/ЕС).76 Për sa

i përket diskriminimit të shumëfishtë në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinore,

paragrafi 14 i preambulës së Direktivës 2000/43/ЕС qartë tregon se “gjatë

implementimit të parimit për trajtim të njëjtë pa dallim të prejardhjes etnike ose

racore, Komuniteti duhet të synojë në eliminimin e pabarazive dhe

promovimin e barazisë mes meshkujve dhe femrave, veçanërisht për shkak se

73 Shih: ECRI General Policy Recommendation No.3, Combating racism and intolerance against

Roma/Gypsies, CRI(98)29, adopted on 6 March 1998; ECRI General Policy Recommendation No.5,

Combating intolerance and discrimination against Muslims, CRI(2000)21, adopted on 16 March 2000;

и ECRI General Policy Recommendation No.13, Combating anti-Gypsyism and discrimination against

Roma, CRI(2011)37, miratuar më 24 qershor 2011. 74 Shih: Report on “the former Yugoslav Republic of Macedonia” (fourth monitoring cycle), miratuar

më 28 prill 2010 dhe botuar më 15 qershor 2010, CRI(2010)19. 75 Shih: Report by the Commissioner for Human Rights Mr.Thomas Hammarberg on his visit to “the

former Yugoslav Republic of Macedonia”, CommDH(2008)21, 11 shtator 2008. 76 Shih: Ж.Попоска, Дискриминација врз основ на хендикеп во меѓународното право за правата

на човекот, докторска дисертација, Универзитет “Св.Кирил и Методиј”, Правен Факултет

“Јустинијан I”, Shkup, 2012, fq.155-161.

59

femrat janë shpeshherë viktima të diskriminimit të shumëfishtë”. Të gjithë

standardet e lartpërmendura kanë luajtur rol të rëndësishëm për krijimin e

legjislacionit anti-diskriminues në Republikën e Maqedonisë, pasi që si shtet-

kandidat për anëtarësim ai duhet të harmonizojë legjislacionin e tij me BE

acquis. Në raportin e Komisionit evropian mbi progresin e Republikës së

Maqedonisë në procesin e aderimit në BE, në vitin 2011, u përshendet miratimi

i Ligjit për parandalimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi dhe formimi i

Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi, mirëpo theksohet se: “zakonet,

traditat dhe stereotipet [d]diskriminuese janë të përhapura dhe i cenojnë të

drejtat fundamentale të femrave. ... Gratë dhe vajzat Rome ende vuajnë nga

diskriminimi i dyfishtë, etnik dhe gjinor”77.

6.3. Legjislacioni i Republikës së Maqedoisë

Për sa i përket legjislacionit, Republika e Maqedonisë viteve të fundit ka krijuar kornizë juridike anti-diskriminuese, e cila mund të konsiderohet si bazë relativisht solide sipas së cilës mund të krijohet praktikë gjyqësore.

Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, në nenin 9 përmban një klauzulë të përgjithshme për barazi, e cila mjaft është kritikuar si dispozitë e tillë. Më tutje, krahas këtyre kritikave, vite të tëra Gjykata Kushtetuese e ka interpretuar këtë klauzulë si mjaft restriktive, që qartë është parë si dispozitë e pabazë në gati të gjitha rastet e diskriminimit të supozuar.78

Për këto arsye, legjislacioni kombëtar filloi në mënyrë eksplicite të ndalojë diskriminimin në përgjithësi, përfshirë edhe diskriminimin në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë me miratimin e disa ligjeve79, dhe në vitin 2010 kulminoi me miratimin e Ligjit për parandalim dhe mbrojtje nga diskriminimi. Ato i ndalojnë, në mënyrë eksplicite, të gjitha format e

77 Shih: European Commission, The Former Yugoslav Republic of Macedonia 2011 Progress report,

SEC(2011) 1203 final, Brussels, 12 tetor 2011, fq.18 dhe 63 (në versionin anglez të dokumentit). 78 Për më shumë informacione lidhur me rastet shih: Осврт на работата на Уставниот суд на

Република Македонија më datë 1 janar 2011 deri 31 dhjetor 2011, Shkup, shkurt 2012, fq.7-12 dhe

fq.32-34. 79 Shih: Kodi penal, Fletorja zyrtare e RM, nr.37/1996, 80/1999, 4/2002, 43/2003, 19/2004, 60/2006,

73/2006, 139/2008, 114/2009 dhe 135/2011, neni 137, neni 319 dhe neni 417; Ligji për gjykatat, Fletorja

zyrtare e RM, nr.58/2006, 35/2008 dhe 150/2010, neni 3 p. 1 pk. 3, neni 6 p. 1 dhe neni 43 p. 1; Ligji për

arsim fillor, Fletorja zyrtare e RM, nr..103/2008, 53/2010, 116/2010, 156/2010, 18/2011 dhe 51/2011,

neni 2; Ligji për arsim të mesëm, Fletorja zyrtare e RM, nr.52/2002, 113/2005, 30/2007, 49/2007,

81/2008, 92/2008, 116/2010 dhe 156/2010, neni 3; Ligji për arsim sipëror, Fletorja zyrtare e RM,

nr.35/2008, 103/2008, 26/2009, 83/2009, 99/2009, 115/2010, 17/2011 dhe 51/2011, neni 108 p.5; Ligji

për mundësi të barabarta mes femrave dhe meshkujve,Fletorja zyrtare e RM, nr.6/2012; Ligji për

marrëdhënie pune, Fletorja zyrtare e RM, nr.62/2005, 106/2008, 161/2008, 114/2009, 16/2010 (tekst i

konsoliduar), 50/2010, 52/2010, 158/2010 (tekst i konsoliduar) dhe 47/2011, neni 6.

60

diskriminimit, përfshirë edhe atë direkt dhe indirekt, shqetësimin dhe instruksionin si diskriminim të kryer nga ana e personave fizik dhe juridik, si në sektorin publik ashtu edhe në atë privat. Mendimi i autorit është se mbrojtja nga diskriminimi në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë, dalëngadalë dhe sigurt po e gjen vendin e merituar në shoqërinë e Maqedonisë. Për fat të keq, mospasja e praktikës gjyqësore dhe praktika kuazi-gjyqësore është pengesë e mjaftueshme për zbatimin e këtyre parimeve juridike.

Kur flasim për diskriminimin në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë, vlen të përmenden dy tekste jashtëzakonisht të rëndësishme. I pari është Ligji për parandalim dhe mbrojtje nga diskriminimi, i cili mundësoi mbrojtje më të lehtë për personat me gjini dhe përkatësi të ndryshme në qoftë se paraqiten si gjoja viktima të diskriminimit (neni 3). Ligji i ndalon të gjitha format e diskriminimit të kryera nga persona fizik dhe juridik, si në sektorin publik ashtu edhe në atë privat, në fushën e punësimit dhe marrëdhënieve të punës, arsimit, qasjes në mallra dhe shërbime, strehimit, shëndetësisë, mbrojtjes sociale, jurisprudencës, shkencës, sportit, anëtarësimit dhe aktiviteteve në organizatat e sindikatave, partitë politike dhe organizatat qytetare dhe lëmitë tjera, në pajtim me nenin 4. Më tutje, neni 12 i Ligjit e parasheh si formë më të rëndë të diskriminimit edhe diskriminimin e shumëfishtë, përkatësisht diskriminimin kundër një personi në baza të ndryshme. Ligji parasheh edhe themelimin e një trupi për barazi – Komisionin për mbrojtje nga diskriminimi dhe e rregullon procedurën me atë (neni 16-33).

I dyti është Ligji për mundësi të barabarta mes meshkujve dhe femrave, i cili synon rregullimin e masave themelore dhe të veçanta për krijimin e mundësive të barabarta për femrat dhe meshkujt. Ka fushëveprim më të gjerë për mbrojtje, kurse zbatohet edhe në sektorin publik edhe në atë privat (neni 3). Ky ligj në mënyrë eksplicite e parasheh mbrojtjen nga diskriminimi dhe shqetësimi në bazë të gjinisë (neni 3 p.3) dhe përkatësisë etnike (neni 3 p.6) si baza mbrojtëse. Në vazhdim, ky ligj e parasheh edhe procedurën për konstatimin e trajtimit të pabarabartë të femrave dhe meshkujve, si edhe të drejtat dhe obligimet e Përfaqësuesit ligjor për mundësitë e barabarta mes femrave dhe meshkujve (neni 21-32).

Në vitin 2010, për herë të parë u miratua Ligji për

parandalim dhe mbrojtje nga diskriminimi në

Republikën e Maqedonisë dhe si rrjedhojë edhe

Komisionin për mbrojtje nga diskriminimi.

61

Kuadri ligjor në këtë fushë është plotësuar edhe me: Strategjinë kombëtare për barazi dhe mosdiskriminim 2012-201580, Planin kombëtar të veprimit për barazi gjinore 2007-201281, mandej edhe me Dekadën për përfshirjen e Romëve 2005-2015 dhe planet e veprimit që dalin prej tij, përfshirë edhe dy Planet kombëtare të veprimit për avancimin e gjendjes sociale të femrave Rome në Republikën e Maqedonisë, 2008-2010 dhe 2011-201382.

6.4. Korniza institucionale për mbrojtjen nga diskriminimi

Institucionet të cilat kanë rëndësi të jashtëzakonshme për mbrojtjen nga

diskriminimi në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë, por edhe për

promovimin e parimit të barazisë, janë: Komisioni për mbrojtje nga

diskriminimi, Avokati i popullit dhe Përfaqësuesi juridik, kompetent për

ngritjen e procedurave për konstatim të trajtimit të pabarabartë të femrave

dhe meshkujve.

Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi është trup për arritjen e

barazisë në Republikën e Maqedonisë. Ky komision është i paraparë të jetë

organ i pavarur në pajtim me Ligjin për parandalim dhe mbrojtje nga

diskriminimi, i cili ka kompetenca edhe në sektorin publik edhe në atë

privat. Në pajtim me nenin 24 të këtij ligji, Komisioni ka kompetenca më të

gjera me qëllim të promovimit të barazisë dhe parandalimit të

diskriminimit.

Në bazë të Kushtetutës (neni 77 p.2) dhe Ligjit për Avokatin e popullit83,

ai ka për detyrë, mes tjerash, të mbrojë parimin e mosdiskriminimit. Në këtë

drejtim, Avokati i popullit si organ i pavarur dhe autonom ofron mbrojtje

juridike për viktimat e diskriminimit të supozuar duke pranuar dhe

përpunuar parashtresa individuale për diskriminimin e supozuar, përfshirë

edhe në baza të përkatësisë etnike dhe gjinisë. Për këtë qëllim, është

formuar një Njësi për mbrojtje nga diskriminimi dhe përfaqësim të drejtë

dhe të barabartë.

80 Shih: Националната стратегија за еднаквост и недискриминација по основ на етничка

припадност, возраст, ментална и телесна попреченост и пол 2012-2015, maj 2012. 81 Shih: Националниот план за акција за родова рамноправност 2007-2012, maj 2007. 82 Shih: Национални акциски планови за унапредување на општествената состојба на Ромките

во Република Македонија, 2008-2010 dhe 2011-2013. 83 Për më shumë informacione shih: Закон за народниот правобранител, Fletorja zyrtare e RM,

nr.60/2003 dhe 114/2009, neni 2.

62

Në drejtim të jetësimit të Ligjit për mundësi të barabarta mes femrave dhe

meshkujve, kurse në kuadër të Njësisë për avancimin e barazisë gjinore pranë

Departamentit për mundësi të barabarta në Ministrinë për punë dhe politikë

sociale, u themelua Përfaqësuesi juridik, i cili është kompetent për ngritjen e

procedurave dhe konstatimin e trajtimit të pabarabartë mes femrave dhe

meshkujve. Në pajtim me Ligjin, si baza për diskriminim theksohen: mes

tjerash gjinia, dhe përkatësia etnike, duke parashikuar edhe diskriminimin e

shumëfishtë. Përfaqësuesi juridik ngrit procedurë në bazë të parashtresës së

dorëzuar dhe përgatit mendim në formë të shkruar me rekomandime për

tejkalimin e gjendjes (neni 21-32).

6.5. Vlerësimi i gjendjes

Sot, diskriminimi në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë është dukuri në

të gjitha fushat e jetës shoqërore, kurse shteti duhet të merr masa aktive për të

përballuar atë. Hulumtimet e opinionit publik tregojnë se bile 33,5% e

popullsisë në moshë të Maqedonisë konsideron se kanë qenë viktima të

diskriminimit ose shqetësimit në 12 muajt e kaluar (nga ata, 8% në bazë të

përkatësisë etnike dhe 3% në bazë të gjinisë). Perceptimi për diskriminim në

bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë është i lartë, përkatësisht 54% e të

anketuarve mendojnë se diskriminimi në bazë të përkatësisë etnike është

dukuri e shpeshtë në shoqërinë tonë, kurse 44% e të anketuarve konsiderojnë

se diskriminimi në bazë të gjinisë është i shpeshtë. Kur kësaj shifre do t’i

shtohet edhe mendimi i më shumë se gjysmës së qytetarëve të anketuar

(51%), të cilët mendojnë se diskriminimi në shumë baza është dukuri e

shpeshtë dhe gjithsejt 55.6% e të anketuarve të cilët nuk i dinë të drejtat e tyre

në rast se janë viktimë e diskriminimit, fitohet një situatë mjaft shqetësuese.84

6.5.1. Pasqyra e rasteve të raportuara të diskriminimit në bazë të

përkatësisë etnike dhe gjinisë

Në vitin 2011, nga numri i përgjithshëm i parashtresave të dorëzuara nga

qytetarët te Avokati i popullit, vetëm 42 (0.99%) kanë të bëjnë me raste të

diskriminimit, nga të cilat 35.71% kanë të bëjnë me diskriminim të supozuar

84 Shih: S. Klekovski, A. Kërzhalovski, Дискриминацијата во Македонија по основа на етничка

припадност, Македонски центар за меѓународна соработка, 2011а.

63

në bazë të përkatësisë etnike85. Nuk ka të dhëna se sa është numri i rasteve të

diskriminimit të supozuar në bazë të gjinisë, as nuk ka të dhëna të

diskriminimit të shumëfishtë në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë.

Tabela 15. Pasqyra e rasteve të raportuara te AP (2007-2009) në bazë të diskriminit etnik dhe gjinor86

Baza 2007 2008 2009 Gjithsej Shkelje

Gjinia 1 2 1 4 1

Përkatësia etnike 3 11 9 23 6

Të dyja (përkatësia etnike dhe gjinia)

- - - - -

Gjithsej 4 13 10 27 7

Prap se prap, Avokati i popullit ka konstatuar se diskriminimi është i

pranishëm në të gjitha sferat e shoqërisë, mirëpo për vitin që raportohet është

karakteristike se parashtresat kanë të bëjnë me realizimin e të drejtave gjatë

marrëdhënieve të punës me bazë të diskriminimit sipas përkatësisë politike,

përkatësisht bindjes dhe në bazë të përkatësisë etnike. Komponenti i gjinisë,

për fat të keq, nuk është përfshirë.

Tabela 16. Pasqyra e rasteve të diskriminuara te AP (2010-2011) në bazë të diskriminimit etnik dhe gjinor87

Baza 2010 2011 Gjithsej Shkelje

Gjinia - - - -

Përkatësia etnike 9 14 23 -

Të dyja (përkatësia etnike dhe gjinia) - - - -

Gjithsej 9 14 23 -

Nga ana tjetër, Komisioni për mbrojtje nga diskriminimi, në vitin 2011, ka pranuar gjithsej 60 raste, nga të cilat vetëm 13 kanë të bëjnë me diskriminimin e supozuar në bazë të përkatësisë etnike, kurse 9 kanë të bëjnë me

85 Për më shumë informacione shih: Годишен извештај на Народниот правобранител за 2011. 86 Shih: A. Kërzhalovski, E. Andreevska, V. Latifi, R. Ali Çupi, M. Kamberi, V. Misev,

Дискриминација по основ на етничка припадност, Извештај од истражување, Misioni

monitorues i OSBE-së në Shkup, Shkup, dhjetor 2010, fq.40-41. 87 Shih: Годишен извештај на Народниот правобранител за 2011 година. Si edhe: Годишен

извештај на Народниот правобранител за 2010.

64

diskriminimin e supozuar në bazë të gjinisë.88 Gjithashtu, nuk ka raste të regjistruara të diskriminimit të shumëfishtë në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë.

Tabela 17. Pasqyra e rasteve të raportuara te KMD (2011) në bazë të diskriminimit etnik dhe gjinor

Baza 2011 Shkelje

Gjinia 9 0

Përkatësia etnike 13 1

Ty dyja (përkatësia etnike dhe gjinia) 0 0

Gjithsej 22 1

Në fund, Përfaqësuesi juridik, përgjegjës për ngritjen e procedurave për vërtetimin e trajtimit të pabarabartë mes femrave dhe meshkujve, që nga themelimi i këtij institucioni deri më sot, ka pranuar 7 raste89, nga të cilat vetëm 1 ka të bëjë me diskriminimin e supozuar në bazë të gjinisë dhe përkatësisë etnike të parashtruesit90. Në asnjë rast të dhënë, Përfaqësuesi nuk ka vërtetuar diskriminim.

Tabela 18. Pasqyra e rasteve të raportuara te Përfaqësuesi juridik, kompetent për ngritjen e procedurave për vërtetimin e trajtimit të pabarabartë mes femrave dhe meshkujve (2010-2012) në bazë të diskriminimit etnik dhe gjinisë

Baza 2010 2011 2012 Shkelje

Gjinia 1 1 - 0

Të dyja (përkatësia etnike dhe gjinia) - - 1 0

Gjithsej 1 1 1 0

88 Në vitin 2011 janë pranuar 60 parashtresa nga 43 parashtrues individ dhe 11 shoqata, nga të cilat u

konstatuan 5 raste të diskriminimit në baza të ndryshme. Për sa i përket parashtruesve, shumica janë

Maqedonas (32 persona), Shqiptar (4 persona), Romë (2 persona), Boshnjak (2 persona) dhe Turq (1

person), kurse nga ata 26 janë meshkuj dhe 17 femra. Për më shumë informacione shih: Raporti vjetor

i Komisionit për mbrojtje nga diskriminimi për vitin 2011. 89 Nga 7 raste, në 4 raste Përfaqësuesi juridik nuk ka konstatuar shkelje të so drejtës në bazë rë gjiisë.

Shih: Анализа за степенот на имплементација на Законот за еднакви можности на жените и

мажите, Ministria për punë dhe politikë sociale, Shkup, qershor 2011, fq.21. 90 Përfaqësuesi juridik ka regjistruar 3 raste në sferën e mbrojtes sociale, arsimit dhe punësimit. Sa i

përket parashtruesve, të gjithë janë Maqedonas, nga të cilët 2 janë meshkuj kurse 1 është femër.

Informacione të fituara pas bisedës me Përfaqësuesin juridik, Znja. Lençe Kocevska (data: 21 gusht

2012). Vërejtjet për këtë janë në dispozicion tek autori.

65

Megjithëse ekzistojnë mekanizma në dispozicion për mbrojtje nga diskriminimi në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë, ende nuk është konstatuar diskriminim i shumëfishtë, madje edhe denoncimi i këtyre rasteve nuk është i konsiderueshëm. Numri i vogël i rasteve të evidentuara dhe zgjidhura e zvogëlon relevancën e vlerësimit dhe pamundëson nxjerrjen e përfundimeve me rëndësi më të përgjithshme. Mirëpo, mosekzistimi i këtyre rasteve nuk duhet të na shpiej drejt nxjerrjes së përfundimit se nuk ka raste të tilla të diskriminimit, por përgjigja duhet kërkuar në mosinformimin e qytetarëve për këtë lloj diskriminimi, si edhe në sistemet e qasshme për mbrojtje.

6.6. Analiza e sferave individuale dhe problemeve aktuale

6.6.1. Punësimi

Dokumenti dhe korniza kryesore në të cilin janë të përcaktuar politikat për punësim është Strategjia kombëtare për punësim (SKP) 201591, në të cilën, mes qëllimeve të përcaktuara prioritare është përfshirë edhe norma e rritjes së punësimit të femrave në Republikën e Maqedonisë prej 34% në vitin 2010 në 42 në vitin 2015, veçanërisht duke e theksuar pasivitetin e femrave të komunitetit etnik shqiptar, romë dhe turk. Në realitet, tregu i punës edhe më tej po karakterizohet me normë të ulët të aktivitetit të femrave. Arsyet për këtë pasivitet tek femrat, që është më e ulët për 27.2 pp në raport me meshkujt, janë niveli i ulët i arsimit, roli tradicional i femrave në familje, si edhe numri i pamjaftueshëm i çerdheve. Arsyet e njëjta janë më të shprehura tek komunitetet etnike. Analizat tregojnë se në mungesë të kritereve thelbësore, masave inkurajuese dhe mekanizmave të tjera për mbështetje destinuar femrave të komuniteteve etnike, politikat aktive për punësim nuk do të mund t’i arrijnë objektivat e përcaktuara92, kurse këto grupe do të margjinalizohen edhe më tej.

Siç është theksuar në SKP, institucionet parashkollore kanë rëndësi të madhe edhe për rritjen e mundësive për përfshirjen e femrave në tregun e punës, në mënyrë të barabartë me të tjerët. Sa për ilustrim, në Analizën gjinore të buxhetit të komunës së Tetovës, theksohet se në komunën e Tetovës në vitin 2008, gati 78% e popullsisë femërore, në moshën mbi 15 vjeçare, është ekonomikisht pasive. Arsye e rëndësishme pse femrat nuk kërkojnë punë

91 Shih: Strategjia kombëtare për punësim në Republikën e Maqedonisë 2016 (SKP), Ministria për

punë dhe politikë sociale, Shkup, gusht 2011. 92 Shih: A.Jovanoviq, V.Jovanova, N.Maleska-Saçmaroska, S.Markovska, Родово-буџетска анализа

на социјалната заштита и активните политики за вработување во Република Македонија,

Ministria për punë dhe politikë sociale dhe UNIFEM, Shkup, 2009.

66

është perceptimi tradicional i rolit të femrës në amvisëri, si përgjegjëse për t’u kujdesur për fëmijët dhe të moshuarit në familje. Kjo rezulton me pjesëmarrje të ulët të fëmijëve të komunitetit shqiptarë, romë dhe turk në çerdhe. Në fakt, në komunën e Tetovës qartë vërehet se struktura e fëmijëve, të cilët shkojnë në çerdhe nuk përputhet me strukturën e popullsisë së komunës së Tetovës.93 Në bazë të gjithë kësaj, femrat e komuniteteve etnike gjithnjë iu nënshtrohen paragjykimeve dhe stereotipeve, si në komunitetin e vet ashtu edhe jashtë tij. Pikërisht për këtë gjë, ekziston legjislacioni anti-diskriminues që të lehtësojë procesin e tejkalimit të këtyre praktikave nëpërmjet rishikimit të paragjykimeve dhe stereotipeve ekzistuese, të cilat veçanërisht ndikojnë mbi këto femra.

6.6.2. Arsimi

Raportet e shumta të organeve ndërkombëtare, siç janë CEDAW, CERD, Komiteti këshillëdhënës i Konventës kornizë dhe ECRI, të përmendura më lartë, theksojnë se femrat e komuniteteve etnike, veçanërisht Shqiptarët, Turqit dhe Romët, janë kategori e veçantë e margjinalizuar, mes tjerash, edhe sa i përket qasjes në arsim. Në fakt, hulumtimet94 kanë evidentuar një shkallë të lartë të analfabetizmit tek popullsia rome, kurse numri i femrave të paarsimuara është më i madh në raport me atë të meshkujve, që paraqet trajtim të pabarabartë lidhur me arsimin e femrave roma. Më tutje, theksohet si problem edhe shkalla e lartë e braktisjes së arsimit nga femrat Rome dhe nga femrat e zonave rurale. Kur kihet parasysh politika shtetërore për futjen e arsimit të detyrueshëm të mesëm, nxirret përfundim se shteti duhet të realizojë masa aktive pikërisht për këto grupe njerëzish, me qëllim të mbajtjes së tyre në procesin arsimor dhe garantimin e të drejtën për t’u arsimuar.

6.6.3. Qasja në shërbimet e institucioneve shtetërore

Diskriminimi i dyfishtë i femrave Rome duket në qasjen e tyre në shërbimet të cilat i ofrojnë institucionet shtetërore. Në fakt, të dhënat e hulumtimit të opinionit publik tregojnë se ekziston sjellje diskriminuese e nëpunësve shtetëror ndaj femrave Rome. Më tutje, janë vërejtur edhe

93 Shih: N.Ilievska, V.Jovanova, M.Memeti, A.Mickovska-Raleva, Родово одговорно буџетирање

на локално ниво во Oпштина Тетово, Fondi zhvillimor i femrave pranë Kombeve të Bashkuara

(UNIFEM), Shkup, 2010, fq.64-65. Numri më i madh i fëmijëve që ndjekin çerdhe janë të komunitetit

maqedonas (62%) pastaj Shqiptar (29.1%), dhe Romë (3.7%), kurse sipas strukturës demografike në

komunën e Tetovës, 70.3 % janë Shqiptarë, kurse Maqedonas 23.2%. 94 Shih: B.Pavlovski, Здравјето, здравствената заштита и влијанијата врз здравјето кај

Ромите во Република Македонија, Shoqata për emancipim, solidaritet dhe barazi të femrave në RM

– ЕSЕ, Shkup, 2008.

67

paragjykime nga nëpunësit shtetëror, të cilat vërtetohen me faktin se 58,7% e femrave të anketuara Rome pohojnë se nëpunësit shtetëror kanë sjellje të ndryshme me ta dhe me komunitetet tjera. Ajo çfarë është interesante të vërehet është se pas diskriminimit të tyre, numri i madh i viktimave të supozuara nuk marrin fare masa (40%), kurse numri i atyre që reagojnë tek eprori i nëpunësit është më i vogël (7%) ose në gjyq (1%).95

Tejkalimi i kësaj gjendje ka rëndësie të madhe sepse nëpunësit shtetëror duhet të paraqesin shembull, të cilën do ta ndjekin edhe të tjerët dhe prandaj ata duhet të veprojnë pa diskriminim të qytetarëve dhe në pajtim me dispozitat ligjore dhe kodin e etikës së administratës shtetërore.

95 Shih: M.Grizo, S.Shabanovska, S.Shaban, И да се пожалам нема да има ефект ..., анализа на

релевантни законски прописи и граѓански дневници за надминување на нееднаквиот третман и

пристап на Ромите, особено на Ромките до услугите на државните институции во Република

Македонија, Ministria për punë dhe politikë sociale dhe Fondi zhvillimor i femrave pranë Kombeve të

bashkuar (UNIFEM), Shkup, 2009, fq.54.

68

6.7. Përfundimet dhe rekomandimet

- Mbrojtja nga diskriminimi i shumëfishtë në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë në legjislacionin anti-diskriminues është relativisht solide, por kjo nuk është si rrjedhojë e MKO-së. Mirëpo, mospasja e praktikës gjyqësore dhe kuazi-gjyqësia janë pengesë për zbatimin e këtij parimi juridik të paraparë me legjislacion.

- Ekzistimi i legjislacionit në vete nuk e arrin objektivin e dëshiruar – mundësi të barabarta dhe barazi për vetë rezultatin. Legjislacioni duhet të mbështetet edhe me masa të tjera plotësuese, si p.sh.: ngritjen e vetëdijes publike dhe ngritjen e kapaciteteve të institucioneve përkatëse.

- Nevojitet implementim konsistent i Ligjit për mundësi të barabarta për paraqitjen e të dhënave të ndara statistikore sipas gjinisë nga ana e të gjithë aktorëve të shtetit, me qëllim të kuptuarit më të mirë të gjendjes aktuale lidhur me të drejtat e femrave të komuniteteve etnike, vlerësimit të ndikimit të politikave, përfshirë edhe MKO-në, si edhe programeve të aspektit gjinor dhe planifikimit më të mirë të masave të ardhshme.

- Krijuesit, të cilët i kanë hartuar masat aktive për punësim të parapara në Strategjinë kombëtare për punësim 2015, duhet t’i marrin parasysh vështirësitë me të cilat ballafaqohen femrat e komuniteteve etnike dhe specifikën e tyre dhe të njëjtat t’i hapin edhe për popullsinë joaktive.

69

7. ARSIMI

71

7.1. Hyrja

E drejta për t’u arsimuar është e drejtë e njeriut, mirëpo, gjithashtu paraqet edhe mënyrë për realizimin e të drejtave të tjera njerëzore. Ajo është pjesë qendrore për promovimin e identitetit të individit, si edhe të grupit etnik. Ajo është mjaft e rëndësishme në shoqëritë shumë-etnike sepse personave që bëjnë pjesë në ndonjë komunitet të caktuar etnik iu siguron mënyrë pët përcjelljen e kulturës dhe traditës së vet brezave të ardhshëm. Kjo e drejtë është e artikuluar në shumë instrumente rajonale dhe ndërkombëtare dhe është një ndër të drejtat e elaboruara edhe në Marrëveshjen kornizë të Ohrit (neni 6)96.

7.2. Korniza juridike dhe politike

Standardet ekzistuese juridike kombëtare dhe ndërkombëtare e promovojnë të drejtën për arsim të pjesëtarëve të komuniteteve etnike pa asnjë diskriminim, në bazë të tolerancës, afrimit të ndërsjellë dhe respektimit në sistemin edukativo-arsimor.

7.2.1. Standardet ndërkombëtare

7.2.1.1. Mekanizmat dhe instrumentet juridike ndërkombëtare

Në kuadër të Kombeve të bashkuara, e drejta për arsim, sidomos e pjesëtarëve të komuniteve etnike është përfshirë pjesërisht ose në tërësi në Paktin ndërkombëtar për të drejta qytetare dhe politike97, Paktin ndërkombëtar për të drejta kulturore, sociale dhe ekonomike98, Konventën për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit racor99, Konventën për

96 Neni 6 i MKO-së thotë se: “6.1. Sa i përket arsimit fillor dhe të mesëm, mësimi do të zhvillohet në

gjuhën e nxënësve, kurse njëkohësisht në tërë Maqedoninë do të zbatohen standarde të unifikuara për

programe akademike. 6.2. Do të sigurohet financim nga ana e shtetit për arsimin sipëror në gjuhët në të

cilët flasin së paku 20 përqind e popullsisë së Maqedonisë, në bazë rë marrëveshjeve të veçanta. 6.3.

Gjatë regjistrimit në universitetet shtetërore të studentëve të ri, të cilët i takojnë komunitetit që nuk

është shumicë në Maqedoni, do të zbatohet parimi i diskriminimit pozitiv derisa regjistrimi të

pasqyrojë përbërjen proporcionale të popullsisë në Maqedoni. ...”. 97 Shih: International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), G.A. Res. 2200A (XXI), U.N

GAOR, Supp. No.16 at 52, U.N. Doc. A/6316 (1966), neni 27; General comment 23: The rights of

minorities) CCPR/C/21/Rev.1/Add.5, 04 gusht 1994. 98 Shih: International Covenant on Economic Social and Cultural Rights - ICESCR, G.A. Res. 2200A

(XXI), U.N GAOR, Supp. No.16 at 49, U.N. Doc. A/6316 (1966), neni 13. 99 Shih: International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination (CERD),

G.A. Res. 2106 (XX), U.N GAOR, Supp. No.14 at 47, U.N. Doc. A/6014, 1966, neni 5 pp. 1 a. (d)

nënalinea (v), dhe neni 7 i Konventës.

72

eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit të gruas100 dhe Konventën për të drejtat e fëmijës101. Të gjitha instrumentët e lartpërmendur janë ratifikuar nga Republika e Maqedonisë dhe në pajtim me nenin 118 të Kushtetutës102 paraqesin pjesë përbërëse të rendit të brendshëm juridik.

Konventa për eliminimin e të gjitha formave të diskriminimit racor (CERD) i referohet enkas diskriminimit racor, mes tjerash, edhe në fushën e arsimit dhe trajnimeve. Në këtë sferë, lidhja mes përkatësisë etnike dhe gjinisë është jashtëzakonisht e rëndësishme sidomos kur kihet parasysh problemi me braktisjen e shkollimit, veçanërisht të femrave të disa komuniteteve etnike.103 Në kuadër të raportimit të rregullt të organeve kompetente pranë OKB-së për zbatimin e marrëveshjeve të caktuara ndërkombëtare, janë të rëndësishme vështrimet përfundimtare të Komitetit për eliminimin e diskriminimit racor, të nxjerrura me rastin e raportit të 4-t dhe 7-të periodik për Republikën e Maqedonisë mbi implementimin e CERD-it në vitin 2007.104 Përkatësish, Komiteti e përshëndet implementimin e Marrëveshjes kornizë të Ohrit, mirëpo jep kritika konstruktive, mes tjerash, për shkallën e lartë të braktisjes së shkollimit fillor nga ana e nxënësve Romë, si edhe të nxënësve Shqiptar dhe Turq nga arsimi i mesëm dhe sipëror (paragrafi 17 dhe 18).

Konventa e dytë e cila është mjaft e rëndësishme për tejkalimin e pozitës së pabarabartë, sidomos të femrave të komuniteteve etnike, mes tjerash, edhe në fushën e arsimit është Konventa për eliminimin e të gjithë formave të diskriminimit të gruas (CEDAW). Në kuadër të raportimit të rregullt në bazë të kësaj konvente, janë të rëndësishme komentet përfundimtare të Komitetit për eliminimin e diskriminimit të gruas, të nxjerrura me rastin e raportit të 1-rë dhe 3-të periodik për Republikën e Maqedonisë mbi

100 Shih: Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (CEDAW),

G.A. Res. 34/180, U.N GAOR 34th Sess., Supp. No.46 at 193, U.N. Doc. A/34/46, 1981, neni 10. 101 Shih: Convention on the Rights of the Child (CRC), G.A. Res. 44/25, U.N GAOR 44th Sess., Supp.

No.49 at 16, U.N. Doc. A/44/49 (1989), neni 28 pp. 1 alinea (а) dhe (d), neni 29 dhe neni 30. 102 Shih: Уставот на Република Македонија, Службен Весник на РМ, nr.52/1991, më datë 22

nëntor 1991, neni 118. 103 Në këtë drejtim, duhet të konsiderohet edhe Rekomandimi i përgjithshëm nr.27 i CERD v.2000, që

i referohet diskriminimit të Romëve, e sidomos p. 17 dhe p. 22. 104 Shih: Concluding observations of the Committee on the Elimination of Racial Discrimination, UN

Doc. CERD/C/MKD/CO/7, 13 qershor 2007.

Republika e Maqedonisë kritikohet nga organizatat ndërkombëtare për shkak të shkallës së lartë të nxënësve të cilët e braktisin arsimin sidomos

vajzat Rome.

73

implementimin e CEDAW në vitin 2006105, si edhe raportin e 4-t dhe 5-të periodik për Republikën e Maqedonisë mbi implementimin e CEDAW në vitin 2011106. Përkatësisht, CEDAW shpreh shqetësim për pozitën e rrezikuar dhe margjinalizuar të femrave të komuniteteve etnike, sidomos për femrat Rome dhe Shqiptare në, mes tjerash, qasjen në arsim, veçanërisht për braktisjen e arsimit nga femrat Rome dhe i bëri thirrje shtetit të merr masa aktive për uljen e kësaj shkalle dhe ato të reintegrohen në procesin arsimor (paragrafi 27 dhe 28).

7.2.1.2. Mekanizmat dhe instrumentet juridike rajonale

Në nivel rajonal, Konventa evropiane për të drejtat e njeriut dhe liritë

fundamentale (KEDNJ)107 paraqet përfitim më të rëndësishëm të sistemit

rajonal për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. E drejta për arsim, në mënyrë

eksplicite është parashikuar në nenin 2 të Protokolit 1 të KEDNJ, kurse

praktika gjyqësore është mjaft e zhvilluar në këtë sferë108. Më tutje, në

kuadër të Këshillit të Evropës është miratuar edhe Karta sociale

evropiane109, e cila në nenin 17 p.2 e mbron të drejtën për arsim. Komiteti

evropian për të drejtat sociale e ka ka shqyrtuar me hollësi këtë të drejtë dhe

ka nxjerrur përfundime të përshtatshme, të cilat paraqesin parime kryesore

gjatë interpretimit të së njëjtës.

Konventa kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare110 është

dokumenti kyç në kuadër të Këshillit të Evropës, e cila në pajtim me nenet

105 Shih: Concluding comments of the Committee on the Elimination of Discrimination against

Women, UN Doc. CEDAW/C/MKD/CO/3, më datë 3 shkurt 2006. 106 Shih: Committee on the Elimination of Discrimination against Women, Combined fourth and fifth

periodic report, UN Doc. CEDAW/C/MKD/4-5, i cili do të jetë në shqyrtim në seancën e 54-t të

Komitetit që do të mbahet në shkurt të vitit 2013. 107 Shih: European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms.

Republika e Maqedonisë e ka ratifikuar Konventën më 10 prill 1997. 108 Shih: ECtHR, D.H. and Others v. Czech Republic case, App No.57325/00, Grand Chamber

Judgement, 13 nëntor 2007; ECtHR, Oršuš and Others v. Croatia case, App Nos. 15766/03, Grand

Chamber Judgement, 16 mars 2010; ECtHR, Sampanis and Others v. Greece case, App Nos.

32526/05, 5 shtator 2008; ECtHR, Ponomaryovi v. Greece case, App Nos. 5335/05, 28 nëntor 2011;

ECtHR, Case “relating to certain aspects of the laws on the use of languages in education in

Belgium” v. Belgium case, App No. 474/62, 1677/62, 1691/62, 1769/63, 1994/63 and 2126/64, 23

korrik 1968. 109 Shih: European Social Charter. Republika e Maqedonisë është Palë nënshkruese e Kartës në

v.2005, kurse qysh më 1 mars 2012 edhe e Kartës së rishikuar. 110 Shih: Framework Convention for the Protection of National Minorities, CETS No. 157, 1 shkurt

1995. Republika e Maqedonisë e ka ratifikuar konventën më 10 prill 1997. Mandej shih edhe:

Commentary on Education under the Framework Convention for the Protection of National Minorities,

ACFC/25DOC(2006)02, 2 mars 2006.

74

12 – 14 i obligon palët nënshkruese që pjesëtarëve të pakicave kombëtare

t’ua garantojnë të drejtën për arsim. Në kuadër të raportimit të rregullt sipas

kësaj Konvente, janë mjaft të rëndësishme mendimet e Komitetit

këshillëdhënës të Konventës kornizë për mbrojtjen e pakicave kombëtare,

sidomos kjo e fundit, mendimi i tretë për Republikën e Maqedonisë në vitin

2011111. Ky mendim paraqet bazën për sjelljen e Rezolutës

CM/ResCMN(2012)13 të Komitetit të ministrave në vitin 2012112. D.m.th,

Komiteti këshillëdhënës nxjerr përfundim se shteti posedon sistem të mirë

të arsimit në gjuhët e komuniteteve, përkatësisht ekzistojnë më shumë

shkolla dy dhe tre gjuhësore, në të cilat mësimi zhvillohet në gjuhën

maqedonase, shqipe, turke dhe serbe, të plotësuara me mësimin e lëndëve

zgjedhore për njohjen e gjuhës dhe kulturës së Boshjankëve, Vllehëve dhe

Romëve (paragrafi 156). Prap se prap, ekzistojnë, mes tjerash, raste të

diskriminimit të Romëve në fushën e arsimit dhe duhet kushtuar vëmendje

e posaçme nevojave të femrave Rome, mirëpo edhe nevojave të femrave të

komuniteteve të tjera etnike (paragrafi 22, 25, 60 dhe 69).

Në vazhdim, për Republikën e Maqedonisë rëndësi të veçantë kanë standardet e përcaktuara nga Komisioni evropian për luftimin e racizmit dhe jotolerancës (ECRI), kurse veçanërisht për t’u vështruar është Rekomandimi i përgjithshëm nr.10 i ECRI, 2006, i cili i referohet luftimit të racizmit dhe diskriminimit racor në dhe përtej sistemit arsimor113. Në kuadër të aktiviteteve të saja statutare, në vitin 2010 ECRI, e dorëzoi raportin e katërt për Republikën e Maqedonisë114 me propozimet dhe rekomandimet e saja. D.m.th, krahas thënieve lidhur me ndasitë e mëdha në baza etnike në sistemin arsimor, ECRI konstaton se analfabetizmi dhe shkalla e vijimit të mësimit nga femrat Rome është e ulët, madje edhe më e ulët se shkalla e meshkujve (paragrafi 90).

111 Shih: Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities,

Third opinion on “the former Yugoslav Republic of Macedonia” miratuar më 30 mars 2011,

ACFC/OP/III(2011)/001, 7 dhjetor 2011. 112 Shih: Resolution CM/ResCMN(2012)13 on the implementation of the Framework Convention for

the Protection of National Minorities by “the former Yugoslav Republic of Macedonia”, adopted by

the Committee of Ministers, më 4 korrik 2012 at the 1147th meeting of the Ministers’ Deputies. 113 Shih: ECRI General Policy Recommendation No.10, Combating racism and racial discrimination in

and through school education, CRI(2007)6, miratuar më 15 dhjetor 2006. 114 Shih: Report on “the former Yugoslav Republic of Macedonia” (fourth monitoring cycle), miratuar

më 28 prill 2010 dhe publikuar më 15 qershor 2010, CRI(2010)19.

75

Krahas Këshillit të Evropës, në nivel rajonal rëndësi të veçantë paraqet edhe Karta për të drejtat fundamentale e Bashkimit evropian115 dhe Direktiva 2000/43/ЕС116. Në raportin e Komisionit evropian për progresin e Republikës së Maqedonisë në procesin e anëtarësimit në BE i vitit 2011117, përshëndetet miratimi i Strategjisë për arsim të integruar, mirëpo theksohet se “janë realizuar aktivitete të kufizuara në drejtim të femrave Rome dhe nevojitet një qasje më proaktive me qëllim të realizimit të planeve ekzistuese kombëtare të veprimit”, në të cilat është përfshirë arsimi si sferë prioritare.

7.3. Legjislacioni në Republikën e Maqedonisë

Republika e Maqedonisë trashëgoi një kornizë solide ligjore, e cila ju garanton komuniteteve etnike të drejtën për arsimin fillor dhe të mesëm në gjuhën e tyre amtare. Sa i përket arsimit sipëror, e njëjta është e garantuar për komunitetet etnike, të cilat përbëjnë më shumë se 20% të qytetarëve të Republikës së Maqedonisë, përkatësisht për komunitetin shqiptarë.

Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, në nenin 48 paragrafi 3 dhe 4 e parasheh të drejtën për arsim fillor dhe të mesëm për pjesëtarët e komuniteteve në gjuhën e tyre. Kjo dispozitë është në pajtim me standardet ndërkombëtare të sipërpërmendura dhe e parasheh mundësinë për pjesëtarët e komuniteteve, të cilët jo vetëm të mund të arsimohen në gjuhën amtare, por edhe të themelojnë institucione arsimore, në të cilat do të kultivohet zhvillimi i identitetit të tyre. Gjithashtu, kjo dispozitë ka ekuilibër mes arsimit në gjuhën amtare, por edhe mundësinë e hapur për integrim më të lehtë të pjesëtarëve të komuniteteve në shoqëri duke parashikuar edhe mundësinë për mësimin e gjuhës zyrtare të shtetit. Përpunimi i mëtutjeshëm i këtyre dispozitave kushtetuese përmes rregulloreve ligjore patjetër duhet të kryhet në konsultime me palët e interesuara etnike, dhe kjo garantohet me nenin 69 paragrafi 2 të Kushtetutës. Duhet cekur se e drejta për arsim fillor dhe të mesëm në gjuhën amtare ka ekzistuar edhe para firmosjes së MKO-së. Është parashikuar në nenin 48 të Kushtetutës së vitit 2011, me atë risi që pas ndryshimeve të legjislacionit në këtë sferë në vitin 2004, tani edhe mbajtja e evidencës pedagogjike duhet të kryhet në gjuhën në të cilën mbahet mësimi, përkatësisht në gjuhën amtare të komunitetit.

115 Shih: Charter of Fundamental Rights of the European Union, Solemn Proclamation by the President

of the European Parliament, the European Commission and the Council of Ministers, Nice, OJ C

364/1, më 7 dhjetor 2000, neni 14. 116 Shih: Directive 2000/43/EC of 29 June 2000 implementing the principle of equal treatment between

persons irrespective of racial or ethnic origin, Official Journal L 180, më 19 korrik 2000. 117 Shih: European Commission, The Former Yugoslav Republic of Macedonia 2011 Progress report,

SEC(2011) 1203 final, Brussels, 12 tetor 2011.

76

Sa i përket kornizës ligjore, e cila e parasheh arsimin e pjesëtarëve të komuniteteve, rëndësi të veçantë kanë Ligji për arsimin fillor118, Ligji për arsimin e mesëm119, Ligji për arsimin sipëror120 dhe ligje të tjera121.

Më tutje, rëndësi të jashtëzakonshme për avancimin e arsimit sipëror të pjesëtarëve të komuniteteve në gjuhën amtare ka miratimi i Ligjit për themelimin e Universitetit shtetëror të Tetovës, që drejtpërdrejt del si kërkesë e MKO-së122 në vitin 2004 dhe fillimi i programit mësimor në vitin akademik 2004/05.

Në fund, mund të ceken edhe dy ligje, të cilët janë të rëndësishme kur flitet për të drejtën e arsimit të komuniteteve etnike, nga pikëpamja gjinore. I pari është Ligji për mundësi të barabarta mes meshkujve dhe femrave123, i cili ka spektër të gjerë të mbrojtjes, përfshirë edhe sferën e arsimit (neni 3). I dyti është Ligji për parandalimin dhe mbrojtjen nga diskriminimi124, i cili mundëson mbrojtje më të lehtë juridike për personat e gjinisë së ndryshme dhe me përkatësi të ndryshme etnike, në qoftë se paraqiten si viktima të supozuara të diskriminimit, mes tjerash, edhe në sferën e arsimit (neni 4).

118 Shih: Ligji për arsim fillor, Fletorja zyrtare e RM, nr.103/2008, 33/2010, 116/2010, 156/2010, 18/2011,

51/2011, 6/2012 dhe 100/2012, neni 2 p.1, neni 3 p. 1 alinea 4 dhe alinea 6, neni 9 p. 2 dhe p. 3, dhe neni 104

p.3. 119 Shih: Ligji për arsim të mesëm, Fletorja zyrtare e RM nr.52/2002 (tekst i konsoliduar), 40/2003, 42/2003,

67/2004, 55/2005, 113/2005, 35/2006, 30/2007, 49/2007, 81/2008, 92/2008, 33/2010, 116/2010, 156/2010,

18/2011, 51/2011, 6/2012 dhe 100/2012, neni 3 p. 1, neni 4 p. 2 dhe p. 3, neni 26 p. 3. 120 Shih: Ligji për arsim sipëror, Fletorja zyrtare e RM, nr..35/2008, 103/2008, 26/2009, 83/2009, 99/2009,

115/2010, 17/2011 dhe 51/2011, neni 7, neni 103 p. 2, p. 3, p. 5 dhe p. 6, dhe neni 108 p. 5. 121 Shih: Закон за ученички стандард, Fletorja zyrtare e RM, nr.52/2005, 11/2008, 17/2011 dhe 135/2011,

neni 4 p. 2 dhe neni 23 p. 1; Ligji për Byronë për zhvillim të arsimit, Fetorja zyrtare e RM, nr..37/2006,

142/2008, dhe 148/2009, neni 12 dhe neni 13; Закон за просветната инспекција, Fletorja zyrtare e RM

nr.52/2005, 81/2008, 148/2009, 57/2010 dhe 51/2011; Закон за учебници за основно и средно образование,

Fletorja zyrtare RM nr.98/2008, 99/2009, 83/2010, 135/2011, 51/2011 dhe 46/2012, neni 3 p. 2. 122 Shih: Закон за основање на Државниот универзитет во Тетово, Fletorja zyrtare e RM, nr.8/2004 dhe

81/2008, neni 4. 123 Shih: Закон за еднакви можности на жените и мажите, Fletorja zyrtare e RM, nr.6/2012. 124 Shih: Закон за спречување и заштита од дискриминација, Fletorja zyrtare e RM, nr.50/2010, 13 prill

2010.

Në shtet ekziston një sistem mirë i zhvilluar për arsimim në gjuhën e komuniteteve, nëpërmjet

shkollave dy dhe tregjuhësore, të cilat sigurojnë arsim në gjuhën maqedonase, shqipe, turke dhe

serbe, të plotësuara me mësimin e lëndëve

zgjedhore në gjuhët tjera.

77

Korniza ligjore në këtë sferë është e plotësuar edhe me dokumente strategjike, kryesisht me: Strategjinë për arsim të integruar125, Strategjinë kombëtare për zhvillim të arsimit 2005-2015126, Strategjinë kombëtare për barazi dhe mosdiskriminim 2012-2015127, Planin kombëtar të veprimit për barazi gjinore 2007-2012128, por edhe me Dekadën për përfshirjen e Romëve 2005-2015 dhe planet e veprimit, të cilat dalin prej tij, përfshirë edhe Planet kombëtare të veprimit për avancimin e gjendjes sociale të femrave Rome në Republikën e Maqedonisë, 2008-2010 dhe 2011-2013129.

7.4. Korniza institucionale për realizimin e të drejtës për arsim

Institucionet të cilat luajnë rol të rëndësishëm për avancimin e të drejtës për arsim në gjuhën amtare të komuniteteve etnike janë: Drejtoria për zhvillim dhe avancim të arsimit në gjuhët e pjesëtarëve të komuniteteve pranë Ministrisë së arsimit dhe shkencës dhe Agjencia për realizimin e të drejtave të komuniteteve, si edhe disa faktorë të tjerë indirekt130.

Drejtoria për zhvillim dhe avancim të arsimit në gjuhët e pjesëtarëve të komuniteteve është organ në përbërjen e Ministrisë së arsimit dhe shkencës, e themeluar me Ligjin për organizim dhe punën e administratës shtetërore131. Si organ i tillë, ka kompetenca të plota për zbatimin e të drejtave ligjore dhe kushtetuese të pjesëtarëve të komuniteteve në të gjitha nivelet e sistemit arsimor. Në përbërjen e Drejtorisë ekzistojnë dy njësi, edhe atë: njësia për gjuhët (boshnjake, vllehe, rome, serbe dhe turke) dhe njësia për paqe dhe të drejta të fëmijëve.

Agjencia për realizimin e të drejtave të komuniteteve është organ i pavarur i administratës shtetërore, e themeluar me Ligjin për avancimin dhe mbrojtjen e të drejtave të komuniteteve, të cilët janë më pak se 20% të

125 Shih: Чекори кон интегрирано образование во образовниот систем на Република Македонија,

Министерство за образование и наука, tetor 2010. 126 Shih: Националната стратегија за развој на образованието 2005-2015, Министерство за

образование и наука, 2004. 127 Shih: Националната стратегија за еднаквост и недискриминација по основ на етничка

припадност, возраст, ментална и телесна попреченост и пол 2012-2015, miratuar nga Qeveria e

Republikës së Maqedonisë në maj 2012. 128 Shih: Националниот план за акција за родова рамноправност 2007-2012, miratuar në maj 2007.

129 Shih: Национални акциски планови за унапредување на општествената состојба на Ромките

во Република Македонија, 2008-2010 dhe 2011-2013. 130 Секретаријатот за спроведување на Рамковниот договор, Бирото за развој на образованието,

Просветниот инспекторат, и Педагошката служба. 131 Shih: Законот за организација и работа на органите на државната управа, Fletorja zyrtare e

RM, nr.58/2004, 44/2002, 82/2008, 167/2010 dhe 51/2011, neni 23 p. 2 alinea 3.

78

popullsisë së përgjithshme të Republikës së Maqedonisë132. Në pajtim me nenin 4 të këtij ligji, Agjencia ka kompetenca më të gjera për realizimin, avancimin dhe mbikëqyrjen e të drejtave të këtyre komuniteteve, mes tjerash, edhe të drrejtën për arsim (fillor, të mesëm dhe sipëror). Mandej, Agjencia e harmonizon punën e saj me Sekretariatin për implementimin e Marrëveshjes kornizë të Ohrit, Drejtorinë për zhvillim dhe avancim të arsimit në gjuhën e komuniteteve dhe Drejtorinë për afirmimin dhe avancimin e kulturës së komuniteteve (neni 15 paragrafi 1).

7.5. Vlerësimi i gjendjes

7.5.1. Vlerësimi i gjendjes në arsimin fillor

Në Republikën e Maqedonisë mësimi i rregullt zhvillohet në gjuhën maqedonase, shqipe, turke dhe serbe. Komunitetet tjera, si ajo vllehe, boshnjake dhe rome, mësimin e ndjekin në një prej katër gjuhëve të përmendura, më shpesh në gjuhën maqedonase. Krahas kësaj, sistemi i arsimit në gjuhën e pjesëtarëve të komuniteteve është plotësuar edhe me plan-programin mësimor për arsim nëntë vjeçar, i cili qysh në vitin shkollor 2008/2009 futi edhe lëndë zgjedhore për mësimin e gjuhës dhe kulturës së Boshnjakëve, Vllehëve dhe Romëve. Ato mund të mësohen nga nxënësit e këtyre komuniteteve duke filluar nga klasa e tretë dhe deri në fund të arsimit fillor.

Në territorin e Republikës së Maqedonisë ka gjithsej 341 shkolla fillore. Nga to, në 241 shkolla (70,6%) mësimi zhvillohet në një gjuhë, nga të cilat në 185 shkolla (77%) në gjuhën maqedonase, në 55 shkolla (22,8%) në gjuhën shqipe dhe në 1 shkollë (0,4%) në gjuhën turke. Në vitin shkollor 2010/11, Ministria për arsim dhe shkencë, nëpërmjet Drejtorisë dhe Byrosë për zhvillim të arsimit aprovoi realizimin e mësimit eksperimental në gjuhën boshnjake në dy shkolla fillore (SHF „Rajko Zhinzifov“ në Orizare të Poshtme, Veles dhe SHF „Dituria“ në f. Saraj, Shkup).133

Nga numri i përgjithshëm i shkollave fillore, në 85 shkolla (25%) mësimi zhvillohet në dy gjuhë mësimore, nga të cilat në 59 shkolla (69%) mësimi zhvillohet në gjuhën maqedonase dhe shqipe, në 20 shkolla (23,5%) në gjuhën maqedonase dhe turke dhe në 3 shkolla (3,5%) në gjuhën maqedonase dhe serbe. Mësimi në tre gjuhë zhvillohet në gjithsej 15 shkolla (4.4%), nga të cilat

132 Shih: Закон за унапредување и заштита на правата на припадниците на заедниците кои се

помалку од 20% од населението во Република Македонија, Fletorja zyrtare e RM, nr.921/2008,

neni 2, neni 4, neni 5, neni 13 dhe neni 15 p. 1. 133 Shih: Студии на случај за Охридски Рамковен договор, студии на случај, Македонски центар

за меѓународна соработка, Shkup, 2011, fq.65, në faqen e internetit:

http://www.mcms.org.mk/images/docs/2011/ohridski-ramkoven-dogovor-2011.pdf.

http://www.mcms.org.mk/images/docs/2011/ohridski-ramkoven-dogovor-2011.pdf

79

në 13 shkolla (86,6%) mësimi zhvillohet në gjuhën maqedonase, shqipe dhe turke dhe në 2 shkolla (13,3%) në gjuhën maqedonase, shqipe dhe serbe.134

Sa i përket numrit të nxënësve sipas përkatësisë etnike, si edhe ndarjes së tyre sipas gjinisë, janë dhënë të dhëna në tabelat e mëposhtme. Të dhënat tregojnë se ekziston një ekuilibër i përshtatshëm gjinor midis nxënësve meshkuj dhe femra të komuniteteve në arsimin fillor, me përjashtim të komunitetit serb.

Tabela 19. Pasqyra e nxënësve të komuniteteve etnike të regjistruar në arsimin fillor në vitin shkollor 2011/12

Përkatësia etnike Meshkuj Femra Gjithsej

Serbë 956 732 1688

Turq 4753 4281 9034

Boshjnakë 1055 1030 2085

Vllehë 171 159 330

Romë 5103 4821 9924

Shqiptarë 67289

Tabela 20. Gjendja lidhur me nxënësit, numri i përgjithshëm i nxënësve dhe numri i nxënësve të cilët ndjekin mësim në gjuhën amtare/lëndës zgjedhore Gjuha dhe kultura, në vitin shkollor 2009/10135

Përkatësia etnike Numri i përgj. i

nxënësve Nxënës në gjuhën

amtare/lëndën zgjedhore %

Serbë 1771 274 15,47%

Turq 9047 3390 37,47%

Boshnjakë 2014 377 18,71%

Vllehë 307 716 /

Romë 10551 2191 20,76%

Shqiptarë 67289 66363 98,66

Nga të dhënat në tabela mund të vërehet se ekziston një përqindje e ulët e nxënësve të komuniteteve, të cilët ndjekin mësim të rregullt ose zgjedhor në gjuhën amtare, me përjashtim të komunitetit shqiptarë. Për këtë arsye,

134 Shih: Состојби во основното образование на децата на припадниците на заедниците во

Република Македонија, Министерство за образование и наука, Управа за развој и

унапредување на образованието на јазиците на припадниците на заедниците, Shkup, 2010, fq.21. 135 Shih: А.Kërzhallovski, E.Andrrevska, V.Latifi, R.Ali Çupip, M.Kamberi, V.Misev,


monitorues i OSBE-së në Shkup, Shkup, dhjetor 2010, fq.57.

80

paraqitet nevoja për zbatimin konsistent të procedurës për informim të prindërve nga ana e shkollave lidhur me mundësitë për ndjekjen e mësimit të rregullt dhe zgjedhor në gjuhën që e flet komuniteti i caktuar.

Një ndër problemet evidente në arsimimin e komuniteteve, posaçërisht të Romëve, është braktisja e procesit arsimor nga ana e tyre. Kjo më së shumti i godet nxënëset. Janë zbatuar një numër i masave inkurajuese me qëllim të nxitjes së nxënësve Romë për vazhdimin e arsimimit të tyre dhe përfundimit të tij, siç është projekti për bursa dhe mentorim të Romëve të shkollave të mesme, si edhe ofrimin e tutorëve.136 Edhe pse përvoja nga programet e këtilla është pozitive dhe jep fryte, prap se prap ekzistojnë sfida në relacion me arsimin e fëmijëve Romë. Për shembull, në Analizën buxhetore mbi gjininë në komunën e Manastirit137, theksohet se ekziston braktisje të mësimit nga fëmijët e komunitetit Romë, kurse si arsye cekën problemet e panumërta siç janë: pozita mjaft e pavolitshme sociale e popullsisë Rome, ekzistimi i mentalitetit të refuzimit të arsimimit dhe pamundësia për të pasur pasqyrë të qartë për tërë popullsinë Rome. Përmenden shumë probleme, duke filluar nga suksesi i dobët për shkak të parregullsisë në mësim të një grupi të nxënësve e deri në braktisjen e plotë të shkollës. Konsideruar faktin se fëmijët sipas ligjit nuk mund të përsërisin deri në klasën e pestë (përkatësisht të gjashtën sipas sistemit të nëntëvjeçares), vërehet se kalimi i nxënësve në klasën e pestë po ulet në mënyrë drastike. Si problem shtesë paraqitet edhe ajo se nganjëherë prindërit i regjistrojnë fëmijët nëpër paralelet e fëmijëve me aftësi të kufizuar vetëm për shkak të mundësisë që të mund të përfitojnë mjete financiare të destinuara për transportin me përcjellje. Ekzistimi i shembujve kur prindërit qëllimisht e regjistrojnë fëmijën e tyre në shkolla për fëmijë me hendikep të lehtë, që të përfundojë më lehtë shkollimin dhe të punësohet. Këto probleme janë paraqitur në raportet e sipërpërmendura të komunës së Manastirit, përkatësisht në Strategjinë për Romët 2006 - 2010.138

Sa i përket gjendjes së kuadrit mësimor, duke pasur parasysh përkatësinë e tyre etnike, mund të vërehet se ekziston një përqindje shumë e ulët e mësimdhënësve të komuniteteve në Republikën e Maqedonisë, të cilët

136 Shih: V.Jovanova, Повеќекратна дискриминација по основи на пол и етничка

дискриминација, пол и ментална и телесна попреченост, пол и возраст, Ministria për punë dhe

politikë sociale, 2011, fq.19-22. 137 Shih: N.Ilievska, V.Jovanova, M.Memeti, N.Stalevski, Родово одговорно буџетирање на

локално ниво во Oпштина Битола, Përmbledhja e analizave të realizuara në kuadër të projektit për

buxhetim të përgjegjshëm gjinor në nivel lokal, të implementuar me përkrahje teknike nga Fondi

zhvillimor i femrave pranë Kombeve të bashkuara (UNIFEM), Shkup, 2010, në faqen e internetit:

http://www.unifem.sk/uploads/doc/Bitola.pdf 138 Shih: Стратегијата за Ромите 2006-2010 për komunën e Manastirit, 2006, fq..43-46, në faqen e

internetit: http://www.bitola.gov.mk.

http://www.unifem.sk/uploads/doc/Bitola.pdf

http://www.bitola.gov.mk/

81

janë të përfshirë në procesin e rregullt edukativo-arsimor, me përjashtim të komunitetit shqiptarë. Fatkeqësisht, nuk kemi informacione të ndara sipas gjinisë, përkatësisht sa prej këtyre mësimdhënësve janë femra dhe sa janë meshkuj të komuniteteve përkatëse. Ekzistojnë informacione vetëm për strukturën gjinore të mësimdhënësve në përgjithësi, pa të dhëna komparative për përkatësinë e tyre etnike. D.m.th. mbizotërojnë mësimdhënësit e gjinisë femërore, përkatësisht në vitin shkollor 2011/12 numri i përgjithshëm i mësimdhënësve në arsimin fillor është 17444, nga të cilët numri i femrave mësimdhënëse është 11543, kurse 5901 janë meshkuj.139

Tabela 21. Gjendja e kuadrit mësimor, numri i përgjithshëm i mësimdhënësve dhe numri i pjesëtarëve të komuniteteve të angazhuar në punë në vitin shkollor 2009/10 140

Përkatësia etnike

Përqindja e komunitetit në përqindjen e

përgjo. të popullsisë së RM

Numri i mësimdhënësve –

pjesëtarë të komuniteteve

Përqindja e atyre mësimdhënësve të

përfshirë në mësimdhënie

Serbë 1,77% / /

Turq 3,85% 366 2,57%

Boshnjakë 0,84% 50 0,35%

Vllehë 0,47% / /

Romë 2,66% 24 0,16%

Maqedonas 25,17% 4519 31,98

Numri i mësimdhënësve në arsimin fillor 14.189

Lidhur me librat shkollore, deri në vitin shkollor 2008/09 ekzistonte një problem serioz për libra shkollore në të gjitha lëndët e gjuhëve të komuniteteve. Në vitin shkollor 2009/10, Ministria për arsim dhe shkencë siguroi tekste shkollore për të gjithë lëndët në arsimin fillor në gjuhën mësimore turke dhe për një pjesë të lëndëve nëpër drejtimet e gjimnazeve në shkollat e mesme. Gjithashtu, janë siguruar tekste shkollore dhe për lëndët në gjuhën mësimore serbe. Lidhur me lëndën zgjedhore Gjuha dhe kultura për Vllehët, Boshnjakët dhe Romët, për herë të parë në vitin shkollor

139 Shih: Македонија во бројки 2012, Државен завод за статистика, 2012, fq.22, në faqen e

internetit: http://www.stat.gov.mk/PrikaziPublikacija_1.aspx?rbr=333. Mandej shih edhe: Жените и

мажите во Македонија, Државен завод за статистика, 2012, fq..38-63, në faqen e internetit:

http://www.stat.gov.mk/PrikaziPublikacija_1.aspx?rbr=334. 140 Shih: A.Kërzhallovski, E.Andreevska, V.Latifi, R.Ali Çupi, M.Kamberi, V.Misev,


monitorues i OSBE-së në Shkup, Shkup, dhjetor 2010, fq.58.

http://www.stat.gov.mk/PrikaziPublikacija_1.aspx?rbr=333

http://www.stat.gov.mk/PrikaziPublikacija_1.aspx?rbr=334

82

2010/11 u aprovuan dorëshkrime të teksteve shkollore për klasën e tretë, katërt dhe pestë për lëndën zgjedhore Gjuha dhe kultura e Vllehëve dhe Romëve, kurse për Boshnjakët ende nuk janë të siguruara për shkak të interesimit të dobët të autorëve për dorëzimin e dorëshkrimeve për tekste shkollore141.

7.5.2. Vlerësimi i gjendjes në arsimin e mesëm

Sipas Ligjit për arsim të mesëm, ekzistojnë shkolla të mesme private dhe publike. Shkollat e mesme publike (gjithsej 99), të cilat janë në interes të kësaj analize, realizojnë plan-programe për: arsim të gjimnazit, arsim profesional, arsim të mesëm për art dhe arsim të mesëm për nevoja të posaçme arsimore (neni 32), dhe në pajtim me nenin 3 paragrafi 2, shkollimi është pa pagesë. Më tutje, arsimi i mesëm është i detyrueshëm për të gjithë qytetarët e Republikës së Maqedonisë (neni 3 paragrafi 1).

Mësimi në arsimin e mesëm, krahas gjuhës maqedonase zhvillohet edhe në gjuhët e komuniteteve tjera etnike, edhe atë në gjuhën shqipe, turke dhe serbe. Nga numri i përgjithshëm i shkollave të mesme, në 52 shkolla mësimi zhvillohet vetëm në gjuhën maqedonase, kurse në 4 vetëm në gjuhën shqipe. Në Republikën e Maqedonisë ekzistojnë 34 shkolla të mesme dygjuhësore (nga të cilët 29 në gjuhët maqedonisht-shqip, në 4 shkolla maqedonisht-turqisht dhe në 1 shkollë maqedonisht-serbisht), dhe 9 shkolla të mesme tregjuhësore, maqedonisht-shqip-turqisht.

Tabela 22. Pasqyra e nxënësve të komuniteteve të regjistruar në arsimin e mesëm në vitin shkollor 2011/12142

Përkatësia etnike Meshkuj Femra Gjithsej

Serbë 467 496 963

Turq 1635 1306 2941

Boshnjakë 458 443 901

Vllehë 110 93 203

Romë 962 740 1702

Shqiptarë 14871 13164 28035

141 Shih: Ministria për arsim dhe shkencë, Drejtoria për zhvillim dhe avancim të gjuhës së pjesëtarëve

të komuniteteve.

142 Shih: Податоци за состојбата во средните училишта за учебните години 2010/2011 dhe

2011/2012 на Управата за разој и унапредување на образованието на јазиците на припадниците

на заедниците.

83

Tabela 23. Gjendja e nxënësve, numri i përgjithshëm i nxënësve dhe numri i nxënësve të cilët e ndjekin mësimin në gjuhën amtare në vitin shkollor 2010/11143

Përkatësia etnike Totali i nxënësve

Serbë 119

Turq 222

Shqiptarë 23915

Sipas të dhënave në dispozicion të Drejtorisë për zhvillimin dhe avancimin e arsimit në gjuhët e pjesëtarëve të komuniteteve për vitin shkollor 2010/2011, arsimin e mesëm në gjuhën amtare e vijojnë nxënësit shqiptarë, turq dhe serbë. Kjo përputhet edhe me të dhënat e sipërpërmendura për atë se në cilat gjuhë organizohet mësimdhënia në shkollat e mesme të Republikës së Maqedonisë. Natyrisht se nxënës të komuniteteve joshumicë, si edhe nxënës shqiptarë ka edhe në shkollat mesme në të cilat mësimi zhvillohet në gjuhën maqedonase, si edhe raste të nxënësve turq, romë dhe të tjerë, të cilët mësimin e ndjekin në gjuhën maqedonase ose shqipe.144

Të dhënat në dispozicion për vitin shkollor 2010/2011 të marrë nga publikimi Dikriminimi në bazë të përkatësisë etnike145 mundësojnë të fitohet pasqyrë më e qartë se sa nxënës të komuniteteve joshumicë e ndjekin mësimin në gjuhën amtare. Shifrat janë të përgjithshme dhe nuk janë të ndara sipas gjinisë. Nga ana tjetër, të dhëna të klasifikuara sipas gjinisë jep Drejtoria, por ato të dhëna nuk janë të klasifikuara sipas nxënësve të cilët vijojnë mësimin në gjuhën amtare dhe nxënësit të cilët janë të regjistruar dhe vijojnë mësimin në ndonjë gjuhë tjetër (shqip, maqedonisht, etj.). Për këtë arsye nuk mund të nxirret një përfundim gjithëpërfshirës lidhur me atë se si ndikojnë masat e ndërmarra nga implementimi i MKO-së mbi përfshirjen e nxënësve femra të komuniteteve joshumicë në arsimin e mesëm në Republikën e Maqedonisë për vitin përkatës shkollor.

Sa i përket kuadrit mësimor të angazhuar në realizimin e mësimdhënies në gjuhën e komuniteteve, situata është si në vijim:

143 Shih: Студии на случај за Охридски Рамковен договор, студии на случај, Македонски центар

за меѓународна соработка, Shkup, 2011, fq.64. 144 Податоци за состојбата во средните училишта за учебните години 2010/2011 dhe 2011/2012

на Управата за развој и унапредување на образованието на јазиците на припадниците на

заедниците. 145 Shih: A.Kërzhallovski, E.Andreevska, V.Latifi, R.Ali Çupi, M.Kamberi, V.Misev,


monitorues i OSBE-së në Shkup, Shkup, dhjetor 2010.

84

Tabela 24. Gjendja me kuadrin mësimor, numri i përgjithshëm i mësimdhënësve dhe numri i mësimdhënësve-pjesëtarë të komuniteteve të angazhuar në vitin shkollor 2010/11146

Përkatësia etnike Femra Meshkuj Totali

Maqedonas 3370 1745 5115

Shqiptarë 688 1018 1706

Turq 62 128 190

Romë 3 1 4

Vllehë 20 16 36

Serbë 55 32 87

Boshnjakë 4 6 10

Të tjerë 23 28 51

Nga të dhënat më lartë, mund të nxirret përfundim se tek komuniteti maqedonas, romë dhe vllehë prania e femrave në procesin arsimor në cilësinë e mësimdhënësve mbizotëron në raport me meshkujt, kurse tek komuniteti shqiptarë, turk dhe boshnjak ende janë femrat në numër më të vogël.

Nëse krahasohen të dhënat për numrin e përgjithshëm të nxënësve, të cilët arsimin e mesëm e ndjekin në gjuhën amtare dhe numrin e kuadrit arsimor të angazhuar për realizimin e mësimdhënies në vitin shkollor 2010/2011, do të shihet se secilit mësimdhënësi në gjuhën turke i takon 1.16 nxënës, secilit mësimdhënësi në gjuhën serbe i takon 1.36 nxënës, kurse secilit mësimdhënësi në gjuhën maqedonase i takon 10.5 nxënës. Gjendja më alarmuese është tek mësimdhënia në gjuhën shqipe, ku secilit mësimdhënësi i takon diçka më shumë se 14 nxënës147

Të dhënat e këtilla janë evidente edhe tek mësimdhënia në ciklin primar (arsimin fillor) dhe konsiderohet si pengesë e madhe dhe faktor që ndikon drejtpërdrejt në cilësinë e arsimit148.

146 Shih: Државен завод за статистика, Статистички преглед nr. 2.4.12.06/720, në faqen e

internetit: http://www.stat.gov.mk. 147

Shih: Податоци за состојбата во средните училишта за учебните години 2010/2011 dhe

2011/2012 на Управата за разој и унапредување на образованието на јазиците на припадниците

на заедниците. 148

Shih: Инклузивно образование во рамките на „Училиште по мерка на детето“, Резултати

и препораки од студијата за Македонија, Министерство за образование потпомогнато од

УНИЦЕФ, Shkup, 2010, fq. 8.

http://www.stat.gov.mk/

85

7.5.3. Vlerësimi i gjendjes në arsimin sipëror

Në Republikën e Maqedonisë funksionojnë 5 universitete shtetërore. Në universitetet „Shën Kirili dhe Metodi“– Shkup, „Shën Kliment Ohridski“– Manastir dhe „Goce Delçev“ në Shtip, studimet organizohen në gjuhën maqedonase. Në Universitetin shtetëror të Tetovës studimet organizohen në gjuhën shqipe, kurse me kërkesë të studentëve organizohet mësimdhënie individuale edhe në gjuhën maqedonase. Kurse, në Universitetin për teknologji dhe shkenca informatike „Shën Apostol Pavle’“ – Ohër, studimet janë në gjuhën angleze.

Në vitin 2004, me miratimin e Ligjit për themelimin e Universitetit shtetëror të Tetovës, u themelua Universiteti shtetëror i Tetovës (USHT), i cili drejtpërdrejt është si rrjedhojë e MKO-së. Në fillim, në kuadër të këtij universiteti funksiononin 4 fakultete dhe një shkollë e lartë profesionale, kurse me ndryshimet dhe plotësimet e Ligjit për themelimin e USHT149, numri i fakulteteve u rrit me tetë të reja.

Deri në vitin 2004, në Republikën e Maqedonisë mësimi në gjuhën shqipe në nivel të arsimit sipëror zhvillohej në Shkollën e lartë pedagogjike/Fakultetin pedagogjik „Shën Kliment Ohridski“ ku prodhohej dhe ende prodhohet kuadër mësimor për shkollat fillore dhe pjesërisht për shkollat e mesme për mësimdhënie në gjuhën shqipe.

Studentëve shqiptarë si edhe pjesëtarëve të komuniteteve më të vogla joshumicë në Republikën e Maqedonisë, krahas kuotës së rregullt të studentëve, në universitetet e tjera shtetërore, iu mundësohet regjistrimi përmes kuotës për studentë për komunitetet tjera etnike. Kjo i nënkupton të gjithë komunitetet tjera etnike, përveç asaj maqedonase. Kjo kuotë është 10% studentë në çdo fakultet150. Vendet shpërndahen sipas përqindjes së përfaqësimit të komunitetit përkatës etnik në numrin e përgjithshëm të popullsisë së vendit. Për studentët e komunitetit etnik shqiptarë, kuota e sipërpërmendur vlen vetëm për programet studimore, të cilat nuk janë të përfshira me programet që ofrohen në Universitetin shtetëror të Tetovës.

Struktura e studentëve të regjistruar nëpër universitetet shtetërore në Republikën e Maqedonisë është dhënë në tabelën në vijim:

149 Shih: Закон за основање на Државниот универзитет во Тетово, Fletorja zyrtare e RM,

nr.81/2008. 150 Kuota paraqet mekanizëm përmes së cilës regjistrohen kandidatet me më pak pika në listën e

pranimit (përfaqësuesit e komuniteteve joshumicë) në fakultetet e caktuara. Mandej merret parasysh

deklarata e kandidatit për përkatësinë e tij etnike gjatë dorëzimit të dokumentacionit për regjistrim në

ndonjë fakultet të caktuar.

86

Tabela 25. Strauktura e studentëve të regjistruar në universitetet publike për vitin akademik 2010/2011151

Universiteti Maq. Shq. Turq. Serb. Vll. Rom. Boshnj. Të tj. Gjiths.

UKdheM- Shkup

6296 635 223 149 50 51 74 101 7579

UKLO- Manastir

2666 47 50 26 31 10 8 12 2850

USHT- Tetovë

257 3442 103 2 1 13 5 0 3823

UGD- Shtip

2656 11 41 41 45 24 5 11 2834

UTI- Ohër 70 8 2 0 0 1 0 0 81

Gjithsej 11954 4143 419 218 127 99 92 124 17167

Të dhënat e prezantuara më lartë nuk e pasqyrojnë strukturën gjinore të studentëve. Rrjedhimisht, nuk mund të nxirret përfundim konciz lidhur me atë se si masat, të cilat ndërmerren si pjesë përbërëse e realizimit të MKO-së, ndikojnë mbi përfshirjen e femrave-pjesëtare të komuniteve joshumicë në arsimin sipëror të Republikës së Maqedonisë, për ndonjë vit përkatës.

Mungojnë të dhëna për strukturën e kuadrit mësimor, të përfshirë në arsimin sipëror publik në Republikën e Maqedonisë.

Sa i përket mësimit akademik në gjuhën amtare, komunitetit Romë në vitin 2011 iu mundësua kjo gjë, me futjen e gjuhës dhe kulturës Rome si lëndë mësimore në Fakultetin filologjik pranë Universitetit „ Shën Kirili dhe Metodi“ në Shkup.152 Më tutje, gjuha vllehe si lëndë zgjedhore mësohet në Fakultetin pedagogjik në Shtip, që nga viti akademik 2004/05. Ekzistojnë katedra për gjuhë serbe dhe turke në Fakultetin filologjik në Shkup, si edhe në gjuhën turke edhe në Fakultetin pedagogjik në Shkup. Katedra e gjuhës dhe letërsisë shqipe në Fakultetin filologjik „Blazhe Koneski“ pranë Univesritetit „Shën Kirili dhe Metodi“ ekziston dhe funksionon qysh në vitin 1951 si lektorat, kurse që nga viti 1971 edhe si katedër.

151 Të dhënat e Ministrisë për arsim dhe shkencë, Sektori për arsim sipëror. Gjithashtu shih edhe:

Студии на случај за Охридски Рамковен договор, студии на случај, Qendra maqedonase për

bashkëpunim ndërkombëtarë, Shkup, 2011, fq.66. 152 Shih: Годишен извештај за имплементација на Националниот акциски план за унапердување

на општествената состојба на Ромките во Република Македонија 2011-2013, Ministria për punë

dhe politikë sociale, 2011, fq.4.

87

7.6. Përfundimet dhe rekomandimet

- Korniza ligjore dhe dokumentet strategjike mbi të drejtën për t’u arsimuar në gjuhën amtare destinuar komuniteteve etnike është proces i rrumbullakuar dhe mjaft solid.

- Ekziston ekuilibër gjinor mes nxënësve të komuniteteve etnike, të cilët vijojnë mësim në shkollat fillore, i cili i përgjigjet pasqyrës së përgjithshme të shtetit. Nga ana tjetër, shumica e kuadrit mësimor të angazhuar në arsimin fillor janë femra, mirëpo në përgjithësi numri i kuadrit mësimor të komuniteteve etnike është i ulët.

Është evidente se në arsimin fillor dhe të mesëm, të cilët sipas ligjit, janë të detyrueshme për të gjithë qytetarët e Republikës së Maqedonisë, mësimdhënia në gjuhën shqipe në të dyja rastet zhvillohet në paralele më të mëdha në numër, e cila gjë ndikon në cilësinë e mësimdhënies.

- Ekzistimi i legjislacionit vetvetiu nuk e arrin objektivin e përcaktuar – duhet të krijohen edhe masa tjera shtesë, si p.sh.: rritjen e informimit për mundësinë e arsimimit në gjuhën e komuniteteve, përfshirë edhe mësimnxënien e kulturës dhe traditës së vet, avancimin e multikulturalizmit në sistemin edukativo-arsimor nëpërmjet aktiviteteve mësimore dhe jashtë mësimore, rritjen e numrit të kuadrit mësimor të pjesëtarëve të komuniteteve dhe numrin e trajnimeve për zhvillimin profesional të mësimdhënësve, të cilët e realizojnë plan-programin e rregullt dhe zgjedhor për pjesëtarët e komuniteteve, pasurimin e teksteve ekzistuese shkollore në gjuhët e komuniteteve dhe ngritjen e kapaciteteve të institucioneve përkatëse.

- Ndërmarrja e masave për garantimin e të drejtës për arsim të femrave të komuniteteve etnike në mënyrë të barabartë me të tjerët dhe intensifikimi i masave të destinuara për ngritjen e vetëdijes publike për arsimin e detyrueshëm, si edhe përqendrimi në arsyet kryesore për braktisjen e shkollimit nga nxënëset, sidomos për nxënëset e komunitetit Romë.

7.6.1. Përfundimet

Nga analiza e kryer mund të nxirret përfundim se masat me të cilat implementohen dispozitat e Marrëveshjes kornizë të Ohrit nuk janë të harmonizuara me masat të cilat i ndërmerr shteti për arritjen e barazisë mes meshkujve dhe femrave. Së këndejmi, në shumicën e të dhënave dhe treguesve të analizuar vërehen anomali. Përkatësisht, eksitojnë të dhëna, të cilat disa kategori etnike i krahasojnë në bazë etnike, e jo në bazë gjinore, ose

88

të dhëna të tilla që ndahen sipas gjinisë, por jo edhe sipas përkatësisë etnike. Me fjalë të tjera, të dhëna gjinore statistikore për të gjithë komunitetet nga ana e faktorëve kyç, nuk ekzistojnë.

Kjo shpie drejt nxjerrjes së përfundimeve të përgjithshme, ose përfundimeve tek të cilat vihet në mënyrë të tërthortë:

Në nivel kombëtar, pasqyra e përfaqësimit të komuniteteve më të vogla etnike nëpër institucionet e pushtetit qendror, në përgjithësi po përmirësohet. Kurse, përfaqësimi i drejtë i nëpunësve shtetëror Shqiptarë është në rritje të vazhdueshme, që nuk është rasti me Romët dhe Turqit. Kjo dinamikë nuk ndiqet te funksionet udhëheqëse, kurse nuk ekzistojnë dallime të mëdha edhe mes institucioneve. Prania e femrave –pjesëtare të komuniteteve joshumicë është shumë më e ulët në krahasim me meshkujt-pjesëtarë të komuniteteve etnike.

Në sferën politike, rritje e numrit të femrave-politikane në nivel kombëtar ndodh falë dispozitave afirmative ligjore (kuotave), e jo si rezultat i MKO-së.

Për fat të keq, kjo tendencë nuk ndodh kështu në nivel lokal. Prania e femrave në pushtetin lokal dhe femrave-kryetare komunash, çdo zgjedhje të reja është në rënie.

Në administratën lokale dhe në këshillat drejtues të ndërmarrjeve publike, prania e femrave-pjesëtare të komuniteteve më të vogla etnike është gjithashtu shumë e ulët në krahasim me meshkujt. Kjo përsëri e demonstron implementimin e njëanshëm të MKO-së dhe mospasjen e kujdesit se çfarë ndikimi mund të ketë kjo mbi ekuilibrin gjinor në institucionet, këshillat përkatës, etj.

Mbrojtja nga diskriminimi i shumëfishtë në bazë të përkatësisë etnike dhe gjinisë, në legjislacionin anti-diskrimues është relativisht solide, por jo si rezultat i MKO-së. Mosekzistimi i praktikës gjyqësore dhe kuazi praktika është pengesë e rëndësishme për implementimin e këtij parimi anti-diskriminues.

Edhe në sferën e arsimit, korniza ligjore dhe dokumentet strategjike për promovimin e të drejtës për arsim në gjuhën amtare të komuniteteve etnike është proces i rrumbullakuar dhe mjaft solid. Më tutje, ekziston ekuilibër gjinor mes nxënësve-pjesëtarë të komuniteteve, të cilët vijojnë mësimin në shkollat fillore, që përputhet me pasqyrën e përgjithshme të vendit. Nga ana tjetër, shumica e kuadrit arsimor të angazhuar nëpër shkollat fillore janë femra, mirëpo numri i kuadrit arsimor të komuniteteve etnike, në përgjithësi, është shumë i ulët.

89

7.6.2. Rekomandimet

Nevojitet të vazhdohet me implementimin e parimit për përfaqësim të

drejtë të qytetarëve, të cilët u takojnë të gjithë komuniteteve (si masa

afirmative) në organet e pushtetit qendror dhe institucionet tjera publike,

duke pasur kujdes edhe shpërndarjen e vendeve të punës sipas gjinisë, por

edhe hierarkisë vertikale (postet udhëheqëse).

Në vazhdim, rekomandohen ndryshime dhe plotësime të Ligjit për

mundësi të barabarta në drejtim të mbikëqyrjes së pozitës së femrave-

pjesëtare të komuniteteve joshumicë në nivel lokal, që do të jepte një pasqyrë

më të kompletuar, kurse kjo situatë më tutje do të udhëzonte për ndërmarrjen

e masave të nevojshme në drejtim të avancimit të pozitës së këtyre femrave.

Në këtë drejtim, realizimi i aktiviteteve të harmonizuara, si edhe sigurimi

i të dhënave statistikore sipas gjinisë nga ana e të gjithë faktorëve relevant në

shtet dhe aprovimi i programeve të punës, në të cilat do të konsiderohen

aspektet e barazisë gjinore dhe përfaqësimit të përpjesëtueshëm të

komuniteteve si çështje horizontale gjatë procesit të krijimit të politikave në

nivel lokal dhe përcaktimin e prioriteteve, do të mundësojë mbikëqyrje të

plotë të gjendjes.

Barazia dhe mosdiskriminimi në baza të ndryshme për të gjithë qytetarët,

përfshirë edhe në bazë të gjinisë dhe përkatësisë etnike, nga parimet

deklarative demokratike duhet të shndërrohen në në zbatime praktike të së

përditshmes. Ekzistimi i legjislacionit në vete, nuk e arrin objektivin e

përcaktuar – barazi të mundësive dhe barazi për vetë rezultatin. Prandaj,

legjislacioni duhet të përcillet edhe me masa tjera shtesë, si p.sh.: ngritja e

vetëdijes publike dhe kapaciteteve të institucioneve përkatëse.

Në fushën e arsimit, megjithëse legjislacioni përbën bazë solide, njësoj si

tek legjislacioni anti-diskriminues, prap se prap ky legjislacion nuk e arrin

objektivin e përcaktuar. Për këto arsye, shteti duhet të ndërmerr masa tjera

shtesë, si p.sh.: rritjen e informimit për mundësinë e arsimimit në gjuhën e

komuniteteve, përfshirë edhe mësimnxënien e kulturës dhe traditës së vet,

avancimin e multikulturalizmit në sistemin edukativo-arsimor nëpërmjet

aktiviteteve mësimore dhe jashtë mësimore, rritjen e numrit të kuadrit

mësimor të pjesëtarëve të komuniteteve dhe numrin e trajnimeve për

zhvillimin profesional të mësimdhënësve, të cilët e realizojnë plan-programin

e rregullt dhe zgjedhor për pjesëtarët e komuniteteve, pasurimin e teksteve

ekzistuese shkollore në gjuhët e komuniteteve dhe ngritjen e kapaciteteve të

institucioneve përkatëse.

90

Në fund, shteti duhet të intensifikojë masat për garantimin e të drejtës për

t’u arsimuar për femrat e komuniteteve etnike, në mënyrë të barabartë me të

tjerët duke u përqendruar veçanërisht në arsyet e braktisjes së shkollimit nga

nxënëset e komunitetit Romë.

91

8. BIBLIOGRAFIA

8.1. Punime shkencore

1. O.M.Arnardóttir, A Future of Multidimensional Disadvanatage Equality?, in G.Quinn, O.M.Arnardottir, The UN Convention on the Rights of Persons with Disabilities: European and Scandinavian Perspective, Boston – Leiden, 2009.

2. Zh.Poposka, Дискриминација врз основ на хендикеп во меѓународното право за правата на човекот, докторска дисертација, Универзитет “Св.Кирил и Методиј”, Правен Факултет “Јустинијан I”, Shkup, 2012.

3. D.Schiek, L.Waddington, M.Bell (eds.), Cases, Materials and Text on National, Supranational and International Non-Discrimination Law, Hart Publishing, Oxford and Portland, Oregon, 2007.

4. S.Fredman, Double Trouble: Multiple Discrimination and EU Law, The European Network of Legal Experts in the Non-Discrimination Filed, European Anti-Discrimination Law Review Issue No.2, tetor 2005.

5. S.Hannett, Equality at the Intersections: The Legislative and Judicial Failure to Tackle Multiple Discrimination, 23 OJLS 68, 2003.

6. Флориан Бибер, Поделба на власта и спроведување на Охридскиот рамковен, Поделба на власта и спроведување на Охридскиот рамковен договор, Фондација Фридрих Еберт, Shkup, 2008, fq. 7-41.

8.2. Raporte dhe analiza

1. Осврт на работата на Уставниот суд на Република Македонија од 1 јануари 2011 до 31 декември 2011 година, Shkup, shkurt 2012.

2. Годишен извештај на Народниот правобранител за 2011 година, Shkup, mars 2012.

3. Годишен извештај на Народниот правобранител за 2010 година, Shkup, mars 2011.

4. Информација од истражувањето за застапеноста на половите и за состојбата со семејното насилство, Avokati i popullit i Republikës së Maqedonisë, Shkup, 2011.

5. Годишен извештај на Комисијата за заштита од дискриминација за 2011 година, Shkup, prill, 2012.

6. Годишен извештај за податоците од регистарот на државните службеници за 2011 година, Министерство за информатичко општество и администрација, Shkup, 2012.

7. Special Eurobarometar 317, Discrimination in the EU in 2009, Wave 71.2. – TNS Opinion & Social, nëntor 2009.

92

8. Special Eurobarometer 296, Discrimination in the European Union: Perceptions, Experiences and Attitudes, European Commission, 2008.

9. B. Petrovska Beshka, M.Najçevska, Истражувачки извештај: Барометар за еднакви можности, Македонски центар за меѓународна соработка, 2009.

10. S.Klekovski, A.Kërzhalovski, Дискриминацијата во Македонија по основа на етничка припадност, Македонски центар за меѓународна соработка, 2011.

11. A.Kërzhalovski, E.Andreevska, V.Latifi, R.Ali Çupi, M.Kamberi, V.Misev, Дискриминација по основ на етничка припадност, Извештај од истражување, Набљудувачка Мисија на ОБСЕ во Скопје, Shkup, dhjetor 2010.

12. Анализа за степенот на имплементација на Законот за еднакви можности на жените и мажите, Министерство за труд и социјална политика, Shkup, qershor 2011

13. Анализа за состојбата и намалувањето на ромските девојчиња и момчиња во образовниот процес во Република Македонија, Министерство за труд и социјална политика, Shkup, maj 2010.

14. Информација во врска со заклучокот на Влада на Република Македонија за наодите од анализата за квалитативното учество на жените во јавниот и политичкиот живот во единиците на локалната самоуправа, со заклучоци кои ќе бидат во функција за надминување на евентуалните констатирани слабости, Министерство за труд и социјална политика, Shkup, nëntor 2011.

15. Информација за учеството на жените во политичкиот живот на локално ниво, со посебен осврт на бројот на советници во општините, Министерство за локална самоуправа, Shkup, qershor 2011.

16. Годишен извештај за имплементацијата на Националниот акциски план за унапредување на општествената состојба на Ромките во Република Македонија 2011-2013, Министерство за труд и социјална политика, Shkup, 2011.

17. M.Grizo, S.Shabanovska, S.Shaban, И да се пожалам нема да има ефект ..., анализа на релевантни законски прописи и граѓански дневници за надминување на нееднаквиот третман и пристап на Ромите, особено на Ромките до услугите на државните институции во Република Македонија, Министерство за труд и социјална политика и Развојниот фонд за жени при Обединетите нации (УНИФЕМ), Shkup, 2009.

18. Ромките интелектуалки и нивните предизвици, анализа на состојбите, 2009.

93

19. B.Pavlovski, Здравјето, здравствената заштита и влијанијата врз здравјето кај Ромите во Република Македонија, Здружение за еманципација, солидарност и еднаквост на жените во РМ – ЕСЕ, Shkup, 2008.

20. A.Jovanoviq, B.Jovanova, N.Maleska-Saçmaroska, S.Markovska, Родово-буџетска анализа на социјалната заштита и активните политики за вработување во Република Македонија, Министерство за труд и социјална политика и Развојниот фонд за жени при Обединети нации (УНИФЕМ), Shkup, 2009.

21. N.Ilievska, B.JOvanova, M.Memeti, A.Mickovska-Raleva, Родово одговорно буџетирање на локално ниво во Oпштина Тетово, резиме на анализи спроведени во рамките на проектот за родово одговорно буџетирање на локално ниво, Развоен фонд за жени при Обединетите нации (УНИФЕМ), Shkup, 2010.

22. N.Ilievska, B.Jovanova, M.Memeti, N.Stalevski, Родово одговорно буџетирање на локално ниво во Oпштина Битола, Резиме на анализи спроведени рамките на проектот за родово одговорно буџетирање на локално ниво, спроведен со техничка поддршка од страна на Развојниот фонд за жени при Обединетите нации (УНИФЕМ), Shkup, 2010.

23. Студии на случај за Охридски Рамковен договор, студии на случај, Македонски центар за меѓународна соработка, Shkup, 2011.

24. Sasho Klekovski, ed. Охридски рамковен договор – Интервјуа, Македонски центар за меѓународна соработка, Shkup, 2011.

25. Состојби во основното образование на децата на припадниците на заедниците во Република Македонија, Министерство за образование и наука, Управа за развој и унапредување на образованието на јазиците на припадниците на заедниците, Shkup, 2010.

26. Инклузивно образование во рамките на „Училиште по мерка на детето“, Резултати и препораки од студијата за Македонија, Министерство за образование потпомогнато од УНИЦЕФ, Shkup, 2010.

27. Afërdita Haxhijaha Imeri, Родова анализа на политичките партии – Осум години подоцна, дали има напредок?, Женска Граѓанска Иницијатива Антико, Shkup, 2010.

28. Родова анализа на кандидатските листи и изборните резултати-Предвремени Парламентарни избори 2011, Женска Граѓанска Иницијатива Антико, Shkup, 2011.

29. Македонија во бројки 2012, Државен завод за статистика, 2012. 30. Жените и мажите во Македонија, Државен завод за статистика, 2012. 31. Државен завод за статистика, Статистички преглед nr.

2.4.12.06/720.

94

32. Државен завод за статистика, Попис 2002, Попис на населението, домаќинствата и становите во Република Македонија, Shkup, 2002.

33. УНДП, Програма за унапредвање на меѓу-етничкиот дијалог и соработка во заедниците, 2009.

34. Universal Periodic Review, Decision adopted by the Human Rights Council, 12/114. Outcome of the universal periodic review: the Former Yugoslav Republic of Macedonia, A/HRC/12/DEC/114, 30 shtator 2009.

35. Universal Periodic Review, Report of the Working Group on the Universal Periodic Review for the former Yugoslav Republic of Macedonia, A/HRC/12/15, 5 qershor 2009.

36. Concluding observations of the Committee on the Elimination of Racial Discrimination, UN Doc. CERD/C/MKD/CO/7, 13 qershor 2007.

37. Concluding comments of the Committee on the Elimination of Discrimination against Women, UN Doc. CEDAW/C/MKD/CO/3, 3 shkurt 2006.

38. Committee on the Elimination of Discrimination against Women, Combined fourth and fifth periodic report, UN Doc. CEDAW/C/MKD/4-5.

39. Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities, Third opinion on “the former Yugoslav Republic of Macedonia” adopted on 30 March 2011, ACFC/OP/III(2011)/001, 7 dhjetor 2011.

40. Resolution CM/ResCMN(2012)13 on the implementation of the Framework Convention for the Protection of National Minorities by “the former Yugoslav Republic of Macedonia”, adopted by the Committee of Ministers on 4 July 2012 at the 1147th meeting of the Ministers’ Deputies.

41. Report on “the former Yugoslav Republic of Macedonia” (fourth monitoring cycle), adopted on 28 April 2010 and published on 15 June 2010, CRI(2010)19.

42. Report by the Commissioner for Human Rights Mr.Thomas Hammarberg on his visit to “the former Yugoslav Republic of Macedonia”, CommDH(2008)21, 11 shtator 2008.

43. European Commission, The Former Yugoslav Republic of Macedonia 2011 Progress report, SEC(2011) 1203 final, Brussels, 12 tetor 2011.

8.3. Lista e teksteve juridike

1. International Covenant on Civil and Political Rights (ICCPR), G.A. Res. 2200A (XXI), U.N GAOR, Supp. No.16 at 52, U.N. Doc. A/6316 (1966).

2. CECPR General comment 18: Non-discrimination, UN Doc. A/45/40, Vol.I, 10 nëntor 1989.

95

3. CECPR General comment 23: The rights of minorities, CCPR/C/21/Rev.1/Add.5, 04 gusht 1994.

4. International Covenant on Economic Social and Cultural Rights - ICESCR, G.A. Res. 2200A (XXI), U.N GAOR, Supp. No.16 at 49, U.N. Doc. A/6316 (1966).

5. International Convention on the Elimination of All Forms of Racial Discrimination (CERD), G.A. Res. 2106 (XX), U.N GAOR, Supp. No.14 at 47, U.N. Doc. A/6014, 1966.

6. CERD General Recommendation No. 25: Gender related dimension of racial discrimination, Gen.Rec.No.25, 20 mars 2000.

7. CERD General Recommendation No. 27: Discrimination against Roma, Gen.Rec.No.27, 16 gusht 2000.

8. Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women (CEDAW), G.A. Res. 34/180, U.N GAOR 34th Sess., Supp. No.46 at 193, U.N. Doc. A/34/46, 1981.

9. CEDAW General Recommendation No. 28 on the core obligations of States parties under article 2 of the Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women, CEDAW/C/GC/28, 16 dhjetor 2010.

10. Convention on the Rights of the Child (CRC), G.A. Res. 44/25, U.N GAOR 44th Sess., Supp. No.49 at 16, U.N. Doc. A/44/49 (1989).

11. Convention against Discrimination in Education, adopted by the General Conference at its eleventh session, Paris, 14 dhjetor 1960.

12. Declaration on the Rights of Persons Belonging to National or Ethnic, Religious and Linguistic Minorities, adopted by General Assembly resolution 47/135, 18 dhjetor 1992.

13. European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, në fuqi prej 3 shtator 1953.

14. Protocol No.12 to the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, ETS No.177.

15. European Social Charter, në fuqi prej 26 shkurt 1965. 16. Framework Convention for the Protection of National Minorities, CETS

No. 157, 1 shkurt 1995. 17. Commentary on Education under the Framework Convention for the

Protection of National Minorities, ACFC/25DOC(2006)02, 2 mars 2006. 18. Karta evropiane për vetëqeverisje lokale, Strazburg, 15 tetor 1985. 19. ECRI General Policy Recommendation No.3, Combating racism and

intolerance against Roma/Gypsies, CRI(98)29, miratuar më 6 mars 1988. 20. ECRI General Policy Recommendation No.5, Combating intolerance

and discrimination against Muslims, CRI(2000)21, miratuar më 16 mars 2000.

96

21. European Commission against Racism and Intolerance (ECRI), General Policy Reccommendation No.7, 13 dhjetor 2002.

22. ECRI General Policy Recommendation No.10, Combating racism and racial discrimination in and through school education, CRI(2007)6, miratuar më 15 dhjetor 2006.

23. ECRI General Policy Recommendation No.13, Combating anti-Gypsyism and discrimination against Roma, CRI(2011)37, miratuar më 24 qershor 2011.

24. European Charter for Regional or Minority Languages, në fuqi prej 1 mars 1998.

25. Charter of Fundamental Rights of the European Union, Solemn Proclamation by the President of the European Parliament, the European Commission and the Council of Ministers, Nice, OJ C 364/1, 7 dhjetor 2000.

26. Council Directive 2000/78/EC of 27 November 2000 establishing a general framework for Equal Treatment in Employment and Occupation, [2000] OJ L 303/16.

27. Directive 2000/43/EC of 29 June 2000 implementing the principle of equal treatment between persons irrespective of racial or ethnic origin, Official Journal L 180, 19 korrik 2000.

28. Council Directive 2006/54/EC of 5 July 2006 on the implementation of the principle of eqial opportunities and equal treatment of man and women in matters of employment and occupation (recast), [2006] OJ L 204/23.

29. Council Directive 2004/113/EC of 13 December 2004 implementating the principle of eqial treatment between man and women in the access to and supply of good and services, [2004] OJ L 373/37.

30. Hague Recommendations regarding education rights of national minorities and explanatory note, tetor 1996.

31. Marrëveshja kornizë e Ohrit 32. Kushtetuta e Republikës së Maqedonisë, Fletorja zyrtare e RM,

nr.52/1991, 22 nëntor 1991. 33. Ligji për parandalim dhe mbrojtje nga diskriminimi, Fletorja zyrtare e

RM, nr.50/2010, 13 prill 2010. 34. Kodi penal, Fletorja zyrtare e RM, nr.37/1996, 80/1999, 4/2002, 43/2003,

19/2004, 60/2006, 73/2006, 139/2008, 114/2009 dhe 135/2011. 35. Ligji për gjykatat, Fletorja zyrtare e RM, nr.58/2006, 35/2008 dhe 150/2010. 36. Ligji për mbrojtjen e fëmijëve, Fletorja zyrtare e RM, nr.170/2010 (tekst i

konsoliduar), 51/2011 dhe 157/2011. 37. Ligji për arsim fillor, Fletorja zyrtare e RM, nr.103/2008, 33/2010, 116/2010,

156/2010, 18/2011, 51/2011, 6/2012 dhe 100/2012.

97

38. Ligji për arsim të mesëm, Fletorja zyrtare e RM, nr.52/2002 (tekst i konsoliduar), 40/2003, 42/2003, 67/2004, 55/2005, 113/2005, 35/2006, 30/2007, 49/2007, 81/2008, 92/2008, 33/2010, 116/2010, 156/2010, 18/2011, 51/2011, 6/2012 dhe 100/2012.

39. Ligji për arsim sipëror, Fletorja zyrtare e RM, nr.35/2008, 103/2008, 26/2009, 83/2009, 99/2009, 115/2010, 17/2011 dhe 51/2011.

40. Ligji për themelimin e Universitetit shtetëror të Tetovës, Fletorja zyrtare e RM, nr.8/2004 dhe 81/2008.

41. Ligji për standardet e nxënësve, Fletorja zyrtare e RM, nr.52/2005, 11/2008, 17/2011 dhe 135/2011.

42. Ligji për Byronë për zhvillim të arsimit, Fletorja zyrtare e RM, nr.37/2006, 142/2008 dhe 148/2009.

43. Ligji për inspekcionin e arsimit, Fletorja zyrtare e RM, nr.52/2005, 81/2008, 148/2009, 57/2010 dhe 51/2011.

44. Ligji për tekste shkollore për arsimin fillor dhe të mesëm, Fletorja zyrtare e RM, nr.98/2008, 99/2009, 83/2010, 135/2011, 51/2011 dhe 46/2012.

45. Ligji për mundësi të barabarta mes femrave dhe meshkujve, Fletorja zyrtare e RM, nr.6/2012.

46. Ligji për marrëdhënie pune, Fletorja zyrtare e RM, nr.62/2005, 106/2008, 161/2008, 114/2009, 16/2010 (tekst i konsoliduar), 50/2010, 52/2010, 158/2010 (tekst i konsoliduar) dhe 47/2011.

47. Ligji për Avokatin e popullit, Fletorja zyrtare e RM, nr.60/2003 dhe 114/2009.

48. Ligji për avancimin dhe mbrojtjen e të drejtave të pjesëtarëve të komuniteteve të cilët përbëjnë më pak se 20% të popullsisë së përgjithshme në Republikën e Maqedonisë, Fletorja zyrtare e RM, nr.92/2008.

49. Ligji për organizimin dhe punën e organeve të aparatit shtetëror, Fletorja zyrtare e RM, nr.58/2004, 44/2002, 82/2008, 167/2010 dhe 51/2011.

50. Ligji për qeverinë, Fletorja zyrtare e RM, nr. 115/2007. 51. Kodi zgjedhor, Fletorja zyrtare e RM, nr.40/2006. 52. Ligji për vetëqeverisje lokale, Fletorja zyrtare e RM, nr. 5/2002. 53. Ligji për zgjedhjet lokale (tekst i konsoliduar), Fletorja zyrtare e RM,

nr.45/2007. 54. Националната стратегија за еднаквост и недискриминација по

основ на етничка припадност, возраст, ментална и телесна попреченост и пол 2012-2015, miratuar në maj 2012.

55. Националниот план за акција за родова рамноправност 2007-2012, miratuar në maj 2007.

56. Национални акциски планови за унапредување на општествената состојба на Ромките во Република Македонија, 2008-2010 dhe 2011-2013.

98

57. Националната стратегија за вработување на Република Македонија 2015 (НСВ), Министерство за труд и социјална политика, Shkup, gusht 2011.

58. Чекори кон интегрирано образование во образовниот систем на Република Македонија, Министерство за образование и наука, tetor 2010.

59. Националната програма за развој на образованието 2005-2015, Министерство за образование и наука, 2004.

60. Strategjia për Romët 2006-2010 për komunën e Manastirit, 2006.

99

8.4. Jurisprudenca

1. HRC, Broeks v. the Netherlands case, Comm. No.172/1984, CCPR/C/29/D/172/1984.

2. Zwaan-de Vries v. the Netherlands case, Comm. No.182/1984, CCPR/C/29/D/182/1984.

3. ECtHR, Case “relating to certain aspects of the laws on the use of languages in education in Belgium” v. Belgium case, App No. 474/62, 1677/62, 1691/62, 1769/63, 1994/63 and 2126/64, 23 korrik 1968.

4. ECtHR, D.H. and Others v. Czech Republic case, App No.57325/00, Grand Chamber Judgement, 13 nëntor 2007.

5. ECtHR, Oršuš and Others v. Croatia case, App Nos. 15766/03, Grand Chamber Judgement, 16 mars 2010.

6. ECtHR, Sampanis and Others v. Greece case, App Nos. 32526/05, 5 shtator 2008.

7. ECtHR, Ponomaryovi v. Greece case, App Nos. 5335/05, 28 nëntor 2011. 8. ECtHR, Timishev v. Russia case, App Nos. 55762/00 dhe 55974/00. 9. ECtHR, Nachova and Others v. Bulgaria case, App Nos. 43577/98 and

43579/98, Grand Chamber Judgement. 10. ECtHR, Šečić v. Croatia case, App No. 40116/02. 11. ECtHR, Unal Tekeli v. Turkey case, App No. 29865/96. 12. ECtHR, Sejdič and Finci v. Bosnia and Hercegovina case, No.27996/06 and

No.34836/06, 22 dhjetor 2009.

100

8.5. Burimet nga interneti

1. http://www2.ohchr.org 2. http://portal.unesco.org 3. http://www.coe.int 4. http://conventions.coe.int 5. http://hudoc.esc.coe.int 6. https://wcd.coe.int 7. http://eur-lex.europa.eu 8. http://ec.europa.eu 9. http://www.osce.org/mk/hcnm 10. http://www.stat.gov.mk 11. http://www.sobranie.mk 12. http://www.ustavensud.mk 13. http://www.ombudsman.mk 14. http://www.kzd.mk 15. http://www.unifem.sk 16. http://www.slvesnik.com.mk 17. http://siofa.gov.mk 18. http://www.mtsp.gov.mk 19. http://www.mon.gov.mk 20. http://www.bro.gov.mk 21. http://www.dpi.mon.gov.mk 22. http://www.mcms.org.mk 23. http://www.romaversitas.edu.mk 24. http://www.edulaws.mk 25. http://www.bitola.gov.mk

http://www2.ohchr.org/

http://conventions.coe.int/

http://eur-lex.europa.eu/

http://ec.europa.eu/enlargement/pdf/key_documents/2011/package/mk_rapport_2011_en.pdf

http://www.stat.gov.mk/

http://www.ustavensud.mk/

http://www.ombudsman.mk/

http://www.kzd.mk/

http://www.unifem.sk/

http://www.slvesnik.com.mk/

http://www.mtsp.gov.mk/

http://www.mon.gov.mk/

http://www.bro.gov.mk/

http://www.dpi.mon.gov.mk/

http://www.mcms.org.mk/

http://www.romaversitas.edu.mk/

http://www.bitola.gov.mk/

Çfarë gjinie është Marëveshja Kornizë e Ohrit!?

Documents

Transcript of Çfarë gjinie është Marëveshja Kornizë e Ohrit!?