CEZMİ KARASU - TÜRK SANATI TARİHİ DERS NOTLARI · PDF fileTürklerin...

CEZM KARASU - TRK SANATI TARH DERS NOTLARI
KONU I: ORTA ASYA TRK MMARS
Orta Asyadaki Trk Mimarisi eserlerinin byk blm Altnordu devri
sonrasna aittir. Daha nceki dnemlere ait eser yok denecek kadar azdr. Bunda
zamann tahribatnn etkisi olduu gibi Cengiz Han dnemindeki byk
ykmlarn da pay bulunmaktadr.
rnein Mehur Karahanl ehri Balasagun zamann ykclna
direnememitir. Bugn Balasagunu arkeolojik olarak ortaya karma almalar
youn ekilde devam etmektedir. Cengiz devrinde yklan a yerine artk
kalntlarn yaknlarnda yeni kurulmu bir ehir olarak Takent ykselmektedir.
Yine ayn devrin ykclna urayan Merv, Belh, Kazvin, Gazne gibi ehirler eski
parlak gnlerinden uzakta varlklarn srdrmektedirler. Cengiz Han dnemi
Mool tahribatndan en byk paylar alm olan Semerkant ve Buhara belki de
eskisinden parlak olarak yeniden yaplanmlardr. Bu ehirler yeni
dnemlerindeki gsterili hallerini Timurlularn merkezlerinde yer alm
olmalarna borludurlar. Yine benzer ekilde Altnordu devletinin dalmasndan
sonra ayn ad tayan hanla merkezlik eden Hive de ok parlak bir gemi
mirasn sinesinde barndrmaktadr.
Trklerin ilk yerleik hayata getikleri blge olan Tarm nehrinin
etrafndaki (Bugnk incan Uygur blgesindeki Hami, Kua, Karaar, Aksu,
Kagar, Hoten, Bebalg gibi ehirler) ok sayda tarihi eseri gnmze
tamlardr.
Bu ehirlerdeki Trk eserleri gnmzde blgenin egemeni olan inin
amansz tahribatna maruz kalmaktadr. Blgede srekli yeni yerleim ve mimari
dnm faaliyetleri gerekletirilerek tarihi miras gnden gne eritilmektedir.
Tarihi doku bakmndan en esasl yere sahip olan Kagarn byk blm ykm
tehdidi altnda bulunmaktadr.
Kagar denilince aklmza ilk gelen kii Kagarl Mahmudtur. Divan- Lgat-
it-Trk gibi erken zamanlar Trk kltrnn en antsal eserinin sahibi bugn
Kagar dndaki ebedi istirahatghndadr.

Kagar- Kagarl Mahmud Trbesi
Aradan geen yzlerce yldan sonra artk yerleik hayata geiin simgeleri
olan sivil mimari unsurlar tamamen silinmi bulunmaktadr.
XVII. yzylda Uygur dini ve siyasi hayatnn nemli isimlerinden birisi olan
Apak Hoca adna yaplan trbe gerek kendi dnemi gerekse daha sonraki devirler
iin blgenin en prestijli mezar yerlerinden birisi haline gelmitir. Trbenin ii ve
bahesi geni birer hazire durumundadr. Trbe Kagarn en nemli ziyaret
mekndr.
Kagar- Apak Hoca Trbesi

Apak Hoca Trbesi Haziresi
Orta Asya Trk eserleri arasnda mutlaka sz edilmesi gereken yapt
kukusuz Hoca Ahmed Yesevi Trbesidir. Orta Asyada yaamakta olan Trk
soylu halklar arasnda Pir-i Trkistan olarak tannmakta olan Hoca Ahmed
Yesevi Trk tasavvufunun ncsdr. anna lyk ihtiamdaki trbesi bugn
Kazakistandaki imkent eyaletinde Trkistan ehrine bal Yesi beldesinde
bulunmaktadr.
Yesi- Hoca Ahmed Yesevi Trbesi

Orta Asya Trk mimarisinin en gsterili eserleri phesiz Semerkantta
bulunmaktadr. Cengiz Hann yapt tahribattan sonra Timurlular zamannda
devlet merkezi olan Semerkant bu sayede pek ok grkemli yapya sahip
olmutur.
Registan Meydan artk Semerkantn sembol haline gelmitir. Meydanda
Ulu Bey, ir Dar ve Tillia Kri medreseleri bir l oluturacak simetride ve
birbirlerine bakk olarak ina edilmilerdir. Cephelerde, ta kaplarn yanndaki
minarelerde ve kubbelerde kullanlan mavi iniler meydan adeta gkyz ile
btnletirmektedir.
Semerkant-Registan Meydan
Semerkantta smail Buhari Klliyesi, Ruhabat, rethane, Abdi Derun
Klliyesi, opan Ata Trbesi, Nadir Divan Bei Medresesi, Hoca Ahrar Klliyesi,
Bibi Hanm Mescidi ve Trbesi ve Hoca Nisbet Mescidi gibi yaplarn da var olduu
hemen eklenmelidir.
Semerkant denilince akla gelen en nemli eserlerden birisi de Gur-i Mir
veya Gur Emir Trbesi olarak adlandrlan Timur trbesidir.

Timur kendisini Sultan olarak adlandrmam sadece Emir unvann
kullanmtr. Torunu ve veliahd Muhammed Mirzann lm zerine ina edilen
yap Timur ailesinin mezar yeri haline gelmi ve bu nedenle de Emir Mezarl
namyla (Gur Emir) adlandrlr olmutur. Timurun Mezar olarak bilinen trbe
aslnda iinde hanekah ve medresesi de bulunan bir klliye eklinde ina
edilmise de bugne sadece trbe ulaabilmitir. Yksek bir Takaps ve yine
Orta Asya karakterinde yksek bir kubbesi bulunan trbedeki mezarlar son
derecede sadedir.
Trbenin ta kapsnn n cephesi mavi inilerle sslenmitir. Sivri kemer
tonozlu masif (dz) kapnn iki yan iki kat eklinde dizayn edilmitir. Ancak
ikinci kat pencereleri ak deildir. Yapnn ncephesi sa ve sol kelerinde
helezonik ini sslemeler ve ayet kuaklar ilenmi iki minare bulunmaktadr.
Minareler silindiriktir.
Yksek bir kasnan zerine ina edilmi sivri kemerli kubbe ise yapnn en
yksek unsurudur. Yerden 34 metre yksekliktedir. Kubbe dilimli bir tarzda mavi
geometrik desenli inilerle bezenmitir.
Semerkant- Gur-i Mir Trbesi

Gur-i Mir Trbesi ii- Siyah/neft mezar Timurun, yanndaki mezar Ulu Beyindir.
Semerkanttaki Kelan Minare de tipik Orta Asya Minareleri gibi konik
yapdadr. Tabakalar halinde ayr ayr tula motiflerle ina edilmi olan
minarenin erefe ksm mazgallar biiminde ina edilmitir.

Bir baka nemli merkez olan Buharada da pek ok eser gze
erpmaktadr. Ribat- Melik, Vabkent Minaresi, Bahaeddin Nakibendi Klliyesi,
or Bakr Klliyesi, smail Sami Trbesi, Meak Attar Camii, Kalta Minar, Kelan
Mescidi, Mir Arab Medresesi, Amir Alim Han Medresesi, Ulubey Medresesi,
Maderi Medresesi, or Minar gibi yaplar ilk azda sayabiliriz.
Bahaeddin Nakibendi Trbesi cephesi
Maderi Medresesi ta kaps or Minar

Hive- Kaltan Minar ve Ota Darzova
Altnordu Devleti daldktan sonra kurulan Hive Hanlnn merkezi olan
(bugn zbekistan snrlar iinde olan) Hive ehri de Orta Asya Trk mimari
mirasnn en gzel rneklerini barndran bir yer olarak dikkatleri ekmektedir.
ehrin surlarnn yannda medreseler, mescitler ve zgn minareler zellikle
tula ve ini iilii ve sslemeciliinin gzel rnekleridir.
Hive- slm Hoca Medresesi ve minaresi

ORTA ASYA TRK MMARSNN KARAKTERSTK ZELLKLER
1- Orta Asya Trk mimarisinde yap malzemesi olarak genellikle tula
kullanlmtr. Baz Anadolu Seluklu yaplarnda tulann kullanmna
tank olacaz. Ta yap azdr. Tulann yannda kerpi kullanlarak yaplan
binalara da rastlanr. Hatta pek ok kerpi kaleye rastlamak mmkndr.
Hive kalesi surlar
2- Mescitler ve medreseler geni alanlar oturtulmulardr. atlar genellikle
dz at olduundan i mekanlarda ok miktarda stunla aty kaldrma
uygulamas yaplmtr. Bu mimari uygulamaya Anadolu Seluklularnda da
rastlanmaktadr.
Hive Cuma Mescidi i mekan

3- n cephelerdeki alnlklar iin eyvanl kemer uygulamas yoktur. Bunun
yerine alnlklar dz ahap stunlarla desteklenmektedir. Bu stunlarn
kaideleri ise ta veya mermerden yaplmaktadr.
4- Yaplarda en dikkati eken meknlar ta kaplar olmaktadr. Ta kaplar
binalardan daha yksek olarak ina edilmektedirler. Bu tip ta kap
uygulamas Anadolu Seluklu mimarisinin de en belirgin zelliidir. Ta
kaplar da yapnn btnne uygun biimde tuladan yaplmakta ve
tulalar srlanarak inilerle bezenmektedir.
5- Kubbe uygulamas genellikle trbelerde karmza kar. Kubbeler sivri
kemerli, yksek kasnakl ve ounlukla dilimli olarak ina edilmilerdir.
ou kubbenin d cephesi inilerle kaplanmtr.
6- Minareler genellikle koniktir. Yukardaki grsellerde de grlecei zere
minareler yukarya doru incelen, genellikle tuladan yaplm, tulalarn
zeri ise ini kaplanm ssl yaplardr. Baz medreselerin ta kaplarnn
yannda ise ilevsiz, silindirik ve yine ini bezemelerle ssl minarelere
rastlanmaktadr.

7- Anadolu Seluklu mimarisinde de greceimiz gibi i mekanlarda ini
kullanm yaygndr. inilerde mavi, turkuaz, patlcan moru renkleri
yaygndr. Ayrca ahap oyma teknikleri bata kaplar olmak zere
yaplardaki ahap unsurlarn sslemesinde kullanlmtr.

Orta Asya corafyasnn dnda kalm olmakla birlikte dnya mimari
mirasnn en gzel rneklerinden birisi olan Ta Mahalden de mutlaka sz
edilmelidir. Babrller devri Trk mimarisinin rneklerinden olan Ta Mahal ah
Cihan tarafndan ei Ercment Begm Hatun iin trbe olarak yaptrlmtr.
Hindistann Agra ehrinde bulunan yapnn ykseklii seksen metreyi geer.
stanbuldan giden iki usta tarafndan ina edilen trbe yaps drt kesindeki
minareleri ve muhteem simetrisi ile dikkat eker.
Orta Asya Trkl, Karahtaylarn basks nedeniyle X. Yzylda nemli bir
deiiklik geirir. Bir yandan daha batya doru kayan Trkmenler Karahanllar
zamanndan itibaren slm dinine gemeye balarlar. Karahanllar-Gazneliler-
Seluklular mcadelesi Maverannehir ve Horasanda byk nfus ylmasna
yol aar. Bu skkla bir are arayan Seluklular ar Bey ncnde 1018-
1025 yllarnda gerekletirilen keif seferi ile Anadolunun bir yurt olarak
tutulabilecei grne varrlar. 1030lardan itibaren nce kk kafilelerin
szma

CEZMİ KARASU - TÜRK SANATI TARİHİ DERS NOTLARI · PDF fileTürklerin...

Documents

Transcript of CEZMİ KARASU - TÜRK SANATI TARİHİ DERS NOTLARI · PDF fileTürklerin...