Chöông 1DAÃN LUAÄN VAØO PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU KHOA HOÏC

1. Khaùi nieäm phöông phaùp vaø phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc1.1.Phöông phaùp laø gì?

Thuaät ngöõ phöông phaùp coù nguoàn goác töø thuaät ngöõ methodos trong tieáng Hy Laïp coå; thuaät ngöõ naøy coù nhieàu nghóa khaùc nhau: tìm kieám, caùch laøm vieäc, khaûo saùt, chuû nghóa, coâng cuï… ñeán theá 13, khaùi nieäm phöông phaùp ñöôïc tröôøng phaùi Port- Royal ñònh nghóa laø caùch thöùc saép xeáp caùc yeáu caàu ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích nhaát ñònh. Ngaøy nay, khaùi nieäm phöông phaùp ñöôïc ñònh nghóa laø moät heä thoáng nhöõng yeáu toá ñöôïc saép xeáp theo nhöõng nguyeân taéc nhaát ñònh ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích nhanh nhaát, hieäu quaû nhaát vaø ít toán keùm nhaát.

Treân cô sôû ñònh nghóa veà khaùi nieäm phöông phaùp, ngöôøi ta ñònh nghóa phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc laø moät heä thoáng nhöõng nguyeân taéc, nhöõng yeâu caàu, nhöõng thao taùc maø chuû theå nghieân cöùu phaûi tuaân thuû, vaän duïng ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích nhaát ñònh trong nghieân cöùu khoa hoïc.1.2.Phaân loaïi phöông phaùp

Neáu laáy tieâu chí laø phaïm vi öùng duïng cuûa phöông phaùp, chuùng ta coù theå chia phöông phaùp thaønh ba loaïi cô baûn laø phöông phaùp ngaønh, phöông phaùp chung vaø phöông phaùp phoå bieán.

- Phöông phaùp ngaønhMoãi moät ngaønh khoa hoïc coù ñoái töôïng, vaán ñeà, muïc ñích nghieân cöùu

rieâng vì vaäy moãi khoa hoïc ñeàu coù nhöõng phöông phaùp tieáp caän vaø giaûi quyeát vaán ñeà cuûa chuyeân ngaønh. Vaäy, phöông phaùp ngaønh laø nhöõng phöông phaùp ñaëc thuø ñöôïc öùng duïng ñeå tieáp caän vaø giaûi quyeát vaán ñeà trong töøng lónh vöïc, khoa hoïc cuï theå. Ví duï: trong y hoïc coù caùc phöông phaùp ñaëc tröng cuûa y hoïc nhö xeùt nghieäm, sieâu aâm, chaån ñoaùn laâm saøng…, Söû hoïc coù caùc phöông phaùp cuûa ñaëc thuø cuûa söû hoïc nhö phöông phaùp lòch söû, phöông phaùp thöû nghieäm caùc bon, …xaõ hoäi hoïc coù phöông phaùp phoûng vaán saâu, phoûng vaán anket…Coù theå noùi phöông phaùp ngaønh laø coâng cuï meàm khoâng theå thieáu cuûa baát cöù moïi ngaønh khoa hoïc.

- Phöông phaùp chungMoãi moät khoa hoïc coù phöông phaùp ñaëc thuø, nhöng caùc phöông phaùp

ñaëc thuø aáy bao giôø cuõng ñöôïc xaây döïng treân cô sôû nguyeân lyù cuûa caùc phöông cô baûn. Vaäy, phöông phaùp chung laø nhöõng phöông phaùp cô baûn ñöôïc

caùc khoa hoïc laáy laøm neàn taûng ñeå xaây döïng caùc phöông phaùp cuï theå. Caùc phöông phaùp chung phoå bieán laø phaân tích, toång hôïp, dieãn dòch, quy naïp, loaïi suy, moâ hình hoaù, töø tröøu töôïng ñeán cuï theå, heä thoáng- caáu truùc…Ví duï: hoùa hoïc coù phöông phaùp phaân tích hoùa hoïc ñöôïc xaây döïng treân nguyeân lyù cuûa phöông phaùp phaân tích, phöông phaùp toång hôïp hoùa hoïc ñöôïc xaây döïng treân nguyeân lyù cuûa phöông phaùp toång hôïp; xaõ hoäi hoïc coù phöông phaùp thoáng keâ xaõ hoäi hoïc ñöôïc xaây döïng treân nguyeân lyù cuûa phöông phaùp quy naïp…

- Phöông phaùp phoå bieánPhöông phaùp phoå bieán laø nhöõng phöông phaùp trieát hoïc mang tính chaát

ñònh höôùng cho caùc hoaït ñoäng nhaän thöùc cuõng nhö thöïc tieãn cuoäc soáng. Cho ñeán nay, trong lòch söû phaùt trieån cuûa phöông phaùp luaän coù hai phöông phaùp ñöôïc goïi laø phöông phaùp phoå bieán ñoù laø phöông phaùp bieän chöùng vaø phöông phaùp sieâu hình.

+ Phöông phaùp bieän chöùng laø phöông phaùp xem xeùt theá giôùi söï vaät, hieän töôïng vôùi nhieàu moái quan heä raøng buoäc vaø taùc ñoäng qua laïi laãn nhau, xem xeùt söï vaät hieän töôïng trong traïng thaùi vaän ñoäng, bieán ñoåi vaø phaùt trieån. Phöông phaùp bieän chöùng ñöôïc caáu truùc thaønh hai nguyeân lyù, ba quy luaät vaø saùu caëp phaïm truø. Thoâng qua caáu truùc ñoù, chuùng ta hieåu baát kyø moät ngaønh khoa hoïc naøo duø muoán duø khoâng ñeàu phaûi vaän duïng ñeán phöông phaùp bieän chöùng laøm nguyeân taéc phöông phaùp luaän ñeå tieáp caän ñoái töôïng. Vì baát cöù khoa hoïc naøo cuõng ñi tìm hieåu quaù trình vaän ñoäng cuûa theá giôùi hieän thöïc khaùch quan, tìm hieåu moái quan heä cuûa caùc söï vaät hieän töôïng nhö baûn chaát vaø hieän töôïng, nhaân – quaû, caùi chung caùi rieâng…

+ Phöông phaùp sieâu hình laø phöông phaùp xem xeùt söï vaät hieän töôïng trong traïng thaùi tónh taïi, coâ laäp. Theá giôùi hieän thöïc khaùch quan khoâng ngöøng vaän ñoäng vaø bieán ñoåi, theá nhöng trong nhöõng khoâng- thôi gian nhaát ñònh, moái quan heä cuï theå, moät ñoái töôïng coù tính chaát ñöùng im, ñoäc laäp töông ñoái; hôn nöõa, ngöôøi nghieân cöùu phaûi tónh taïi, coâ laäp, tröøu töôïng hoaù ñoái töôïng thì môùi coù theå ñi saâu vaøo töøng thuoäc tính cuûa ñoái töôïng ñeå khaùm phaù ñoái töôïng. Vì vaäy, trong nghieân cöùu khoâng theå khoâng vaän duïng phöông phaùp sieâu hình nhö moät nguyeân taéc caàn thieát ñeå tieáp caän ñoái töôïng. Phöông phaùp sieâu hình chæ bò pheâ phaùn khi ngöôøi ta tuyeät ñoái hoaù noù, xem noù nhö moät thöù chuû nghóa hay nhö moät phöông phaùp luaän toái haäu ñeå xem xeùt ñaùnh giaù theá giôùi hieän thöïc khaùch quan.

2

Trong nghieân cöùu, khoâng theå chæ vaän duïng phöông phaùp bieän chöùng maø coøn phaûi vaän duïng caû phöông phaùp sieâu hình, khi xem xeùt ñoái töôïng ôû taàm nhìn toång quan vaø ñaùnh giaù ñoái töôïng, vaän duïng phöông phaùp luaän bieän chöùng laø toái öu; nhöng khi ñi saâu phaân tích töøng chi tieát cuûa ñoái töôïng thì phöông phaùp sieâu hình chieám öu theá. Vì vaäy, trong nghieân cöùu khoa hoïc, hai phöông phaùp naøy khoâng loaïi tröø nhau maø hoå töông nhau trong töøng giai ñoaïn nghieân cöùu. Phöông phaùp bieän chöùng giuùp ngöôøi nghieân cöùu coù caùi nhìn toaøn dieän, khaùch quan, phaùt trieån… veà ñoái töôïng. Phöông phaùp sieâu hình giuùp ngöôøi nghieân cöùu ñi saâu vaøo töøng maët, töøng boä phaän, töøng thuoäc tính cuûa ñoái töôïng.1.3.Vai troø cuûa phöông phaùp trong nghieân cöùu khoa hoïc

Baøn veà vai troø cuûa phöông phaùp trong nghieân cöùu cuõng coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau. Coù nhöõng nhaø nghieân cöùu cho raèng phöông phaùp laø yeáu toá quyeát ñònh trong nghieân cöùu khoa hoïc, ngöôïc laïi coù nhöõng nhaø nghieân cöùu cho raèng phöông phaùp chæ ñoùng vai troø phuï, yeáu toá quyeát ñònh trong nghieân cöùu laø trí thoâng thoâng minh baåm sinh.

R. Deùscartes cho raèng, phöông phaùp laø yeáu toá quyeát ñònh trong nghieân cöùu, oâng noùi: “Thaø ñöøng nghieân cöùu coøn hôn nghieân cöùu maø khoâng coù phöông phaùp”; oâng cuõng cho raèng löông tri (bon sens) ñöôïc chia ñeàu cho moïi ngöôøi, theá nhöng nhaân loaïi coù ngöôøi trôû thaønh thieân taøi, coù ngöôøi trôû thaønh nhöõng keû voâ tích söï laø do khoâng bieát vaän duïng phöông phaùp. Vì vaäy, trong nghieân cöùu khoa hoïc, thaønh coâng hay thaát baïi heä taïi ôû choå bieát vaän duïng phöông phaùp hay khoâng.

F. Bacon cuõng ñoàng quan ñieåm vôùi Deùscartes, oâng cho raèng coù phöông phaùp ngöôøi ta coù theå khaùm phaùp ñöôïc moïi chaân lyù, bieát vaän duïng phöông phaùp laø coù theå trôû thaønh thieân taøi cuûa nhaân loaïi.

C. Bernarde, moät nhaø sinh lyù hoïc thaàn kinh thì coù quan ñieåm traùi ngöôïc vôùi vôùi hai nhaø phöông phaùp luaän treân ñaây. OÂng cho raèng phöông phaùp khoâng phaûi laø yeáu toá quyeát ñònh trong nghieân cöùu khoa hoïc, phöông phaùp khoâng ñem laïi yù töôûng cho ngöôøi khoâng coù yù töôûng; phöông phaùp chæ ñoùng moät vai troø raát phuï, noù chæ coù vai troø saép xeáp yù töôûng. OÂng khaúng ñònh: “yù töôûng laø haït gioáng cuûa thieân taøi, phöông phaùp töï noù khoâng laøm ñöôïc gì”.

Phöông phaùp ñoùng vai troø quan troïng trong nghieân cöùu khoa hoïc, noù coù theå giuùp ích cho trí tueä nhanh choáng khaùm phaù chaân lyù vaø kieåm chöùng chaán lyù, noù taäp cho trí tueä vaøo khuoân pheùp ñeå ñaït muïc ñích, giuùp trí tueä

3

khoûi nhöõng sai laàm, moø maãm voâ ích maát thôøi gian. Tuy nhieân, töï phöông phaùp khoâng quyeát ñònh thaønh coâng trong nghieân cöùu khoa hoïc, noù khoâng theå ñem laïi cho oùc saùng kieán, trí saùng taïo cho ngöôøi khoâng coù khaû naêng nhaän thöùc, noù khoâng theå thay theá cho trí tueä. Tuy nhieân, noù cuõng chæ laø yeáu toá trôï giuùp trí tueä chöù khoâng phaûi laø yeáu toá quyeát ñònh thaønh baïi trong nghieân cöùu khoa hoïc. Vì vaäy, neáu bieát vaän duïng noù ñuùng luùc, ñuùng choã, linh hoaït thì noù seõ ñöa ñeán lôïi ích toái öu trong nghieân cöùu, nhöng neáu laïm duïng noù seõ coù theå rôi vaøo tình traïng maùy moùc, xô cöùng, baûo thuû veà caùch tieáp caän ñoái töôïng.

Trong nghieân cöùu, chuùng toái cho raèng ñeå thaønh coâng hoäi ñuû ba yeáu toá: phaûi coù khaû naêng nhaän thöùc, phaûi coù phöông phaùp hôïp lyù vaø phaûi coù yù chí kieân trì ñeå vöôït qua khoù khaên; thieáu moät trong ba yeáu toá ñoù khoù ñaït ñöôïc keát quaû.2. Khaùi nieäm phöông phaùp luaän

Phöông phaùp luaän laø khoa hoïc nghieân cöùu haäu nghieäm caùc phöông phaùp khoa hoïc, nghóa laø caùch thöùc suy nghó, lyù luaän, khaûo cöùu, quan saùt, thí nghieäm, ñaët giaû thuyeát, kieåm chöùng giaû thuyeát, khaùm phaù ñònh luaät … cuûa caùc nhaø khoa hoïc. Khoa hoïc naøy khoâng ñi nghieân cöùu veà töï nhieân, xaõ hoäi, con ngöôøi maø ñoái töôïng cuûa noù chính laø caùc phöông phaùp. Muïc ñích cuûa phöông phaùp luaän laø ñuùc keát caùc phöông phaùp, caùc quy luaät loâgích nghieân cöùu khoa hoïc trong quaù trình khaùm phaù chaân lyù. Moät trong nghöõng böôùc ñaàu tieàn trong nghieân cöùu laø ngöôøi nghieân cöùu phaûi coù thao taùc phöông phaùp luaän, nghóa laø phaûi choïn löïa phöông phaùp thích hôïp ñeå tieáp caän vaø giaûi quyeát vaán ñeà.

Caùc nhaø phöông phaùp luaän coù nhieäm vuï xaäy döïng, heä thoáng hoaù, phaân tích, so saùnh… ñeå xaùc ñònh maët maïnh, maët yeáu cuûa töøng phöông phaùp trong quaù trình tieáp caän nhöõng ñoái töôïng nhaát ñònh.3. Khaùi nieäm khoa hoïc3.1.Khoa hoïc laø gì?

Khaùi nieäm khoa hoïc laø moät trong nhöõng khaùi nieäm coù nhieàu ñònh nghóa nhaát, treân theá giôùi hieän nay coù khoaûng boán traêm ñònh nghóa khaùc nhau veà khaùi nieäm khoa hoïc. Aristote ñònh nghóa: “Khoa hoïc laø tri thöùc phoå bieán vaø taát yeáu”1, Cultiver thì ñònh nghóa: “Khoa hoïc laø heä thoáng nhaän

1 Aristote, Organon, Volume II, p.2234

thöùc vaø nghieân cöùu coù phöông phaùp nhaèm muïc ñích khaùm phaù ra nhöõng ñònh luaät toång quaùt veà caùc hieän töôïng”2.

Döïc vaøo nhöõng ñaëc tröng cuûa tri thöùc khoa hoïc, co thê đinh nghia: “Khoa hoïc laø moät heä thoáng tri thöùc khaùch quan, phoå bieán, taát yeáu vaø phi giai caáp cuûa nhaân loaïi veà theá giôùi töï nhieân, xaõ hoäi vaø veà chính con ngöôøi.”

Tri thöùc khoa hoïc laø tri thöùc heä thoáng, nghóa laø caùc luaän ñieåm khoa hoïc bao giôøi cuõng coù moái lieân heä chaët cheõ vôùi caùc luaän cöù, caùc luaän ñieåm khaùc. Söï ñuùng ñaén cuûa moät luaän ñieåm laø söï ñuùng ñaén cuûa moät voøng khaâu trong heä thoáng lyù luaän chaët cheõ vaø chính xaùc.

Tri thöùc khoa hoïc laø tri thöùc khaùch quan, nghóa laø tri thöùc aáy maëc duø ñöôïc moät hoaëc moät nhoùm ngöôøi khaùm phaù ra, tuy nhieân noù vaãn toàn taïi khoâng phuï thuoäc vaøo caûm giaùc chuû quan cuûa baát cöù ai.

Tri thöùc khoa hoïc laø tri thöùc phoå bieán, nghóa laø tri thöùc aáy coù gía trò nhö nhau, ñöôïc con ngöôøi nhaän thöùc vaø vaän duïng töông ñoái gioáng nhau trong moïi khoâng gian vaø trong moïi thôøi gian.

Tri thöùc khoa hoïc laø tri thöùc taát yeáu, nghóa laø tri thöùc coù luaän cöù vaø ñöôïc luaän chöùng. Đây la môt trong nhưng đăc trưng đê phân biêt khoa hoc vơi cac hinh thai tinh

thân khac cua y thưc xa hôi. Tri thöùc khoa hoïc coù tính chaát phi giai caáp, veà nguyeân taéc moïi ngöôøi, moïi taàng lôùp trong xaõ hoäi ñeàu coù quyeàn nhaän thöùc vaø vaän duïng tri thöùc khoa hoïc nhö nhau, khoâng phaân bieät giai caáp naøy ñöôïc nhaän thöùc khoa hoïc, coøn giai caáp khaùc thì khoâng.3.2. Phaân loaïi khoa hoïc

Veà vaán ñeà phaân loai khoa hoïc cuõng coù nhieàu quan ñieåm vaø nhieàu caùch phaân chia khaùc nhau. Tuy nhieân, ngaøy nay xeùt theo ñoái töôïng vaø muïc ñích, khaùi nieäm khoa hoïc ñöôïc phaân chia thaønh hai loïai:

- Khoa hoïc cô baûn: Khoa hoïc cô baûn laø khoa nghieân cöùu veà töï nhieân, veà xaõ hoäi vaø veà chính con ngöôøi nhaèm muïc ñích khaùm phaù ra caùc tính chaát, caùc quy luaät ñeå nhaän thöùc ngaøy caøng chính xaùc hôn veà theá gôùi hieän thöïc khaùch quan. Khoa hoïc cô baûn ñöôïc chia ra thaønh: khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc xaõ hoäi - nhaân vaên.

+ Khoa hoïc töï nhieân: nghieân cöùu veà caùc quy luaät, caùc tính chaát vaø caùc daïng toàn taïi cuûa theá giôùi töï nhieân nhaèm muïc ñích khaùm phaù ra quy luaät vaø caùc vaät theå, caùc thuoäc tính toàn taïi trong theá giôùi töï nhieân ñeå giuùp con ngöôøi nhaän thöùc ñuùng veà theá giôùi töï nhieân.

2 Cultiver, Epistegne, p. 23.5

+ Khoa hoïc xaõ hoäi - nhaân vaên: khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên laø khoa hoïc nghieân cöùu veà caùc quy luaät, caùc hình thöùc bieåu hieän, caùc tính chaát, caùc nguyeân taéc…cuûa xaõ hoäi vaø cuûa con ngöôøi nhaèm muïc ñích khaùm phaù ra caùc quy luaät, caùc tính chaát, caùc yeáu toá …cuûa con ngöôøi vaø cuûa xaõ hoäi ñeå giuùp con ngöôøi nhaän thöùc ñuùng vaø ñieàu chænh söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi cuûa con ngöôøi ñuùng höôùng.

- Khoa hoïc öùng duïng: nghieân cöùu veà caùc nguyeân lyù, nguyeân taéc kyõ thuaät, phöông thöùc, coâng ngheä… nhaèm muïc ñích xaây döïng nguyeân lyù, giaûi phaùp, coâng thöùc...ñeå saùng taïo ra nhöõng ñoái töôïng môùi chöa töøng toàn taïi vaø thieát laäp nhöõng giaûi phaùp höõu ích ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà cuûa xaõ hoäi vaø töï nhieân ñang ñaët ra nhaèm ñaùp öùng nhu caàu ñôøi soáng vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa con ngöôøi ngaøy caøng cao.

Caùch phaân chia treân cuõng chæ mang tính töông ñoái, vì ngaøy nay söï lieân keát vaø giao thoa cuûa caùc khoa hoïc ngaøy caøng roõ neùt vaø caàn thieát. Khoa hoïc cô baûn cuõng phaûi höôùng ñeán öùng duïng vaø khoa hoïc öùng duïng cuõng giuùp con ngöôøi ngaøy caøng nhaän thöùc saâu saéc hôn vaø chính xaùc hôn.4. Khaùi nieäm nghieân cöùu khoa hoïc4.1. Nghieân cöùu khoa hoïc laø gì?

Nghieân cöùu khoa hoïc laø quaù trình tìm kieám quy luaät, tính chaát, nguyeân lyù vaø nhöõng ñieàu maø nhaân loaïi chöa bieát, phaùt hieän ra nhöõng giaûi phaùp öu vieät ñeå giaûi quyeát vaán ñeà ñang toàn taïi, nhaèm muïc ñích giuùp con ngöôøi nhaän thöùc ñuùng vaø caûi taïo theá giôùi hieän thöïc, ñaùp öùng cho nhu caàu cuoäc soáng cuûa con ngöôøi.

Qua ñònh nghóa chuùng ta nhaän thaáy nghieân cöùu khoa hoïc coù moät soá tính chaát: thöù nhaát, khaùm phaù quy luaät cuûa töï nhieân hoaëc xaõ hoäi; thöù hai, khaùm phaù ra caùi môùi maø nhaân loaïi chöa bieát; thöù ba, xaùc ñònh ñöôïc thöïc traïng vaø nguyeân nhaân cuûa vaán ñeà; thöù tö, ñöa ra ñöôïc höôùng giaûi quyeát vaán ñeà; thöù naêm, saùng cheá ra nguyeân lyù, coâng thöùc ñeå taïo ra moät ñoái töôïng môùi ( vaät, con, caây môùi veà tính naêng coù lôïi cho xaõ hoäi 4.2. Phaân loaïi nghieân cöùu khoa hoïc

Xeùt veà ñoái töôïng vaø muïc ñích nghieân cöùu, coù theå chia nghieân cöùu khoa hoïc thaønh naêm loïai: Moâ taû, giaûi thích, döï baùo, saùng taïo vaø toång hôïp.

- Nghieân cöùu moâ taû: hình thöùc nghieân cöùu xaùc ñònh ñoái töôïng veà quy moâ, tính chaát ñaëc tröng cuûa moät ñoái töôïng ñeå phaân bieät ñoái töôïng naøy vôùi ñoái töôïng khaùc.

6

Ví duï: Nghieân cöùu veà keát caáu cuûa haït hardron; Nghieân cöùu veà Hoaøng thaønh Thaêng long; Nghieân cöùu veà chieán löôïc kinh doanh cuûa coâng ty Sinh lôïi; Nghiên cưu vê thưc trang thât nghiêp ơ Tp.Hô Chi Minh.

- Nghieân cöùu giaûi thích: laø hình thöùc nghieân cöùu giaûi thích thöïc traïng vaø nguyeân nhaân cuûa moät vaán ñeà, ñeå bieát ñöôïc nguyeân nhaân toàn taïi vaø nguyeân nhaân taùc thaønh cuûa ñoái töôïng.

Ví duï: Nghieân cöùu veà nguyên nhân cua bênh dich Sars; Nghieân cöùu veà nhưng yêu

tô tac đông đên qua trinh hinh thanh nhân cach; Nghiên cưu vê nguyên nhaân cuûa vaán ñeà aùch taéc giao thoâng ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh hieän nay.

- Nghieân cöùu döï baùo: laø nghieân cöùu vaän duïng nhöõng söï hieåu bieát quaù trình phaùt sinh phaùt trieån cuûa ñoái töôïng nhaèm muïc ñích nhaän daïng quaù trình hoaït ñoäng cuûa moät ñoái töôïng trong töông lai. Keát quaû cuûa nghieân cöùu döï baùo bao giôø cuõng phaûi chaáp nhaän sai soá, vì nhieàu lyù do keát quaû khoâng hoaøn toaøn xaãy ra nhö döï baùo. Tuy nhieân, nghieân cöùu döï baùo khaùc vôùi chieâm tinh, boùi toaùn khoâng caên cöù treân nhöõng luaän cöù khaùch quan, khoa hoïc. Nghieân cöùu döï baùo phaûi döïa treân nhöõng luaän cöù khaùch quan, khoa hoïc vaø phaûi ñöôïc luaän chöùng hôïp logic.

Ví duï: Xu höôùng vaø ñaëc ñieåm cuûa toaøn caàu hoaù trong nöõa ñaàu cuûa theá kyõ 21; Cơ hôi va thach thưc cho doanh nghiêp Viêt Nam khi gia nhâp WTO...

- Nghieân cöùu saùng taïo: laø hình thöùc nghieân cöùu ñeå tìm ra nguyeân lyù, coâng thöùc, giaûi phaùp ñeå taïo ra nhöõng ñoái töôïng môùi nhaèm phuïc vuï lôïi ích cho cuoäc soáng con ngöôøi.

Ví duï ñeà taøi: Xaây döïng nguyeân lyù vaø coâng thöùc cho beâ toâng sieâu nheï; Nghieân cöùu cheá taïo tay maùy cho ngöôøi taøn taät hai tay.

- Nghieân cöùu toång hôïp: laø hình thöùc nghieân cöùu gaàn nhö bao goàm taát caû nhöõng loaïi nghieân cöùu treân ñaây; noù vöøa xaùc ñònh thöïc traïng, vöøa tìm nguyeân nhaân vöøa döï baùo vaø vöøa ñöa ra giaûi phaùp.

Ví duï ñeà taøi: Thöïc traïng, nguyeân nhaân, xu höôùng vaø giaûi phaùp giaûi quyeát vaán ñeà raùc thaûi ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh. Thöïc traïng, nguyeân nhaân, vaø giaûi phaùp ngaên chaën baêng ñóa laäu ôû nöôùc ta hieän nay, Vaán ñeà tieâu cöïc trong giaùo duïc phoå thoâng ôû Vieät Nam hieän nay...

5. Phaân bieät khaùi nieäm phaùt minh, phaùt hieän, saùng cheá vaø saùng taïo5.1. Khaùi nieäm phaùt minh (deùcouvert)

7

Khaùi nieäm phaùt minh duøng ñeå chæ quaù trình con ngöôøi khaùm phaù ra caùc quy luaät, caùc thuoäc tính cuûa theá giôùi töï nhieân. Phaùt minh coù ñaëc ñieåm:

+ Khoâng tröïc tieáp ñaùp öùng nhu caàu vaät chaát cuûa con ngöôøi maø chæ ñaùp öùng nhu caàu nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà theá giôùi töï nhieân.

+ Caùc phaùt minh khoâng coù giaù trò thöông maïi: khoâng theå mua vaø cuõng khoâng theå baùn.

+ Baûn thaân caùc phaùt minh khoâng ñöôïc baûo hoä phaùp lyù.+ Caùc phaùt minh thoâng thöôøng toàn taïi laâu daøi trong lòch söû.+ Khoâng ñöôïc caáp baèng. Caùc nhaø phaùt minh coù theå ñöôïc hoäi ñoàng

khoa hoïc quoác gia hoaëc theá giôùi trao taëng nhöõng danh hieäu, phaàn thöôûng… ñeå ñaùnh giaù vaø toân vinh coâng lao cuûa hoï nhöng khoâng caáp baèng phaùt minh.5.2. Khaùi nieäm phaùt hieän ( deùcouvert )

Khaùi nieäm phaùt hieän duøng ñeå chæ quaù trình con ngöôøi tìm ra caùc quy luaät xaõ hoäi, caùc yeáu toá vaø caùc vaät theå ñaõ toàn taïi trong theá giôùi töï nhieân. Khaùi nieäm phaùt hieän coù caùc tính chaát nhö khaùi nieäm phaùt minh.

Hai thuaät ngöõ phaùt minh vaø phaùt hieän ôû Vieät Nam coù söï phaân bieät, nhöng thaät ra, tuy nhiên co theå ñoàng nhaát hai thuaät ngöõ naøy vì trong tieáng La tinh chæ coù moát töø laø decuverteâ, tieáng Anh discovery, vaø tieáng Phaùp laø deùcouverte ñeå chæ taát caû nhöõng keát quaû maø con ngöôøi khaùm phaù trong töï nhieân cuõng nhö trong xaõ hoäi vaø trong chính con ngöôøi.5.3. Khaùi nieäm saùng cheá (invention)

Khaùi nieäm saùng cheá duøng ñeå chæ quaù trình con ngöôøi tìm ra nguyeân lyù, coâng thöùc, phöông phaùp ñeå taïo ra nhöõng ñoái töôïng môùi chöa taàng coù trong theá giôùi hieän thöïc. Khaùi nieäm saùng cheá coù nhöõng ñaëc ñieåm:

- Ñaùp öùng nhu caàu cuoäc soáng cuûa con ngöôøi- Ñöôïc caáp baèng saùng cheá ( patent ).- Coù giaù trò thöông mai: ngöôøi ta coù theå mua baùn saùng cheá hoaëc nhöôïng quyeàn saûn xuaát.- Ñöôïc baûo hoä phaùp lyù: thöôøng goïi laø quyeàn sôû höõu coâng nghieäp.

5.4. Khaùi nieäm saùng taïo ( creùation )Khaùi nieäm saùng taïo ñöôïc duøng ñeå chæ quaù trình con ngöôøi taïo ra moät

saûn phaåm môùi. Giöõa saùng cheá vaø saùng taïo coù moái quan heä vôùi nhau, thoâng thöôøng saùng cheá ra nguyeân lyù tröôùc vaø sau ñoù aùp duïng nguyeân lyù ñeå saùng taïo, tuy nhieân, coù nhöõng tröôøng hôïp saùng taïo tröôùc saùng

8

cheá. Khaùi nieäm saùng taïo coøn duøng ñeå chæ khaû naêng bieán taáu cuûa yù töôûng tröôùc nhöõng tình huoáng nhaát ñònh.

Chöông 2CAÙC NGUYEÂN TAÉC CÔ BAÛN TRONG NGHIEÂN CÖÙU KHOA HOÏC

1. Nguyeân taéc thoáng nhaát giöõa lyù luaän vaø thöïc tieãn trong nghieân cöùu1.1. Khaùi nieäm lyù luaän

Lyù luaän laø heä thoáng tri thöùc cuûa con ngöôøi khaùi quaùt töø hieän thöïc vaø ñöôïc xaây döïng treân cô sôû khaùi nieäm, phaùn ñoùan vaø suy luaän vaø töôûng.

Tö duy tröøu töôïng goàm coù khaùi nieäm, phaùn ñoaùn vaø suy luaän. Trong ñoù khaùi nieäm ñöôïc taïo thaønh töø quaù trình phaân tích toång hôïp, tröøu töôïng hoaù, khaùi quaùt hoaù. Phaùn ñoaùn ñöôïc taïo thaønh töø vieäc lieân keát caùc khaùi nieäm. Suy luaän ñöôïc hình thaønh töø caùc hình thöùc keát caáu cuûa caùc phaùn ñoaùn. Vaø ñeán löôït mình caùc suy luaän lieân keát vôùi nhau ñeå taïo thaønh caùc heä thoáng lyù luaän, caùc hoïc thuyeát, caùc luaän ñieåm khoa hoïc…

- Caùc ñaëc ñieåm cuûa lyù luaän: thöù nhaát, lyù luaän coù tính chaát giaùn tieáp; thöù hai, lyù luaän coù tính tröøu töôïng, khaùi quaùt; thöù ba, lyù luaän coù giaù trò töông ñoái: coù theå ñuùng vaø cuõng coù theå sai.

- Vai troø cuûa lyù luaän: lyù luaän ñoùng vai troø cöïc kyø quan troïng, noù ñònh höôùng cho hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi noùi chung. Vì lyù luaän coù tính chaát töông ñoái neân vai troø ñònh höôùng cuûa lyù luaän bao giôøi cuõng coù hai khaû naêng traùi ngöôïc nhau. Neáu heä thoáng lyù luaän laø tri thöùc ñuùng thì noù ñoùng vai troø thuùc ñaåy söï phaùt trieãn cuûa xaõ hoäi. Ngöôïc laïi, neáu heä thoáng lyù luaän laø tri thöùc sai laàm thì noù kìm haõm söï phaùt trieãn cuûa xaõ hoäi. Ñieàu naøy raát deã nhaän thaáy, treân theá giôùi nöôùc naøo coù heä thoáng lyù luaän ñuùng thì nöôùc ñoù phaùt trieån, coøn nöôùc naøo coù heä thoáng lyù luaän sai, hoaëc yeáu keùm thì nöôùc ñoù chaäm phaùt trieãn. Vì vaäy, vieäc hoïc taäp, nghieân cöùu… khoâng ngoaøi muïc ñích naâng cao lyù luaän, chuaån xaùc hoaù lyù luaän ñeå ñònh höôùng ñuùng ñaén cho hoaït ñoäng thöïc tieãn.1.2. Khaùi nieäm thöïc tieãn

Thöïc tieãn laø toaøn boä nhöõng hoaït ñoäng vaät chaát coù muïc ñích, coù tính lòch söû xaõ hoäi nhaèm muïc ñích caûi taïo töï nhieân vaø xaõ hoäi.Hoaït ñoäng thöïc tieãn laø nhöõng hoaït ñoäng vaät chaát, khoâng bao goàm moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Hoaït ñoäng thöïc tieãn laø hoaït ñoäng cô baûn cuûa con ngöôøi trong quaù trình phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. Vì vaäy, xeùt theo noäi dung

9

vaø phöông thöùc thöïc hieän, hoaït ñoäng thöïc tieãn mang tính chaát xaõ hoäi, laø phöông thöùc caên baûn cuûa söï toàn taïi xaõ hoäi loaøi ngöôøi.

- Nhöõng bieåu hieän cuï theå cuûa thöïc tieãn: thöù nhaát, hoaït ñoäng saûn xuaát cuûa caûi vaät chaát; thöù hai, hoaït ñoäng chính trò caûi taïo xaõ hoäi; thöù ba, hoaït ñoäng thöïc nghieâm khoa hoïc.

- Ñaëc ñieåm cuûa thöïc tieãn: cuï theå: thaáy ñöôïc, ño löôøng ñöôïc chính xaùc, coù giaù trò tröïc tieáp ñoái vôùi cuoäc soáng con ngöôøi.

- Vai troø cuûa thöïc tieãn ñoái vôùi lyù luaän:+ Thöïc tieãn ñoùng vai troø laø muïc ñích cuûa lyù luaän.

Con ngöôøi hoaït ñoäng lyù luaän bao giôøi cuõng laáy thöïc tieãn laøm ñích ñeán, vì suy cho ñeán cuøng moïi nghieân cöùu lyù luaän cuõng ñeå ñaùp öùng nhu caàu vaät chaát vaø nhu caàu nhaän thöùc cuûa con ngöôøi.

+ Thöïc tieãn ñoùng vai troø laø cô sôû vaø ñoäng löïc cuûa lyù luaänCon ngöôøi nghieân cöùu bao giôø cuõng xuaát phaùt töø nhöõng vaán ñeà

cuûa thöïc tieãn vaø cuõng chính thöïc tieãn thuùc ñaåy con ngöôøi ngaøy caøng hoaøn thieän, chuaån xaùc hoaù lyù luaän. Vì vaäy, thöïc tieãn ñoùng vai troø laø cô sôû vaø ñoäng löïc cuûa lyù luaän.

+ Thöïc tieãn ñoùng vai troø laø tieâu chuaån cuûa lyù luaänÑeå ñaùnh giaù moät heä thoáng lyù luaän laø ñuùng hay sai, chæ coù thoâng

qua hoaït ñoäng thöïc tieãn thì heä thoáng lyù luaän aáy môùi ñöôïc chöùng minh moät caùch thuyeát phuïc laø ñuùng hay sai, ñuùng ôû möùc ñoä naøo vaø sai ôû möùc ñoä naøo. Vì vaäy, thöïc tieãn laø tieâu chuaån cuûa lyù luaän, chæ coù thöïc tieãn môùi laø thöôùc ño cuûa lyù luaän. Chuùng ta bieát, thöïc tieãn coù theå laø tieâu chuaån tröïc tieáp cuûa lyù luaän, nhöng cuõng coù theå laø tieâu chuaån giaùn tieáp cuûa lyù luaän. Coù nhöõng tröôøng hôïp, ngöôøi ta coù theå chöùng minh söï ñuùng ñaén hoaëc sai laàm cuûa moät heä thoáng lyù luaän baèng moät heä thoáng lyù luaän khaùc; tuy nhieân, heä thoáng lyù luaän khaùc aáy ñaõ ñöôïc thöïc tieãn kieãm nghieäm laø chaân lyù tröôùc ñoù roài thì noù môùi trôû thaønh luaän cöù xaùc thöïc ñaùng tin caây.1.3. Yeâu caàu cuûa nguyeân taéc thoáng nhaát giöõa lyù luaän vaø thöïc tieãn

Thöù nhaát, nghieân cöùu khoa hoïc phaûi baét ñaàu töø nhöõng vaán ñeà cuûa thöïc tieãn cuoäc soáng; quaù trình nghieân cöùu phaûi baùm saùt thöïc tieãn cuoäc soáng vaø keát quaû cuûa nghieân cöùu phaûi coù gía trò cho thöïc tieãn cuoäc soáng. Neáu nghieân cöùu khoâng laáy thöïc tieãn laøm cô sôû, ñoäng löïc, muïc ñích vaø tieâu chuaån thì nghieân cöùu ñoù chæ laø nghieân cöùu suoâng, voâ boå.

10

Thöù hai, con ngöôøi phaûi bieát traân troïng nhöõng giaù trò nghieân cöùu, phaûi bieán tri thöùc thaønh haønh ñoäng, nghóa laø phaûi maïnh daïn aùp duïng nhöõng tri thöùc khoa hoïc vaøo thöïc tieãn cuoäc soáng, khoâng neân taùch rôøi nghieân cöùu nhö laø moät hoaït ñoäng thuaàn tuyù cuûa trí tueä, haõy ñeå tri thöùc lyù luaän khoa hoïc ñònh höôùng cho hoaït ñoäng thöïc tieãn. Neáu thöïc tieãn khoâng ñöôïc ñònh höôùng bôûi tri thöùc lyù luaän khoa hoïc thì thöïc tieãn aáy laø thöïc tieãn muø quaùng, keùm hieäu quaû. Vì vaäy, lyù luaän vaø thöïc tieãn phaûi thoáng nhaát vôùi nhau nhö moät nguyeân taéc cô baûn trong nghieân cöùu khoa hoïc noùi rieâng vaø trong moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi noùi chung.

Thöù ba, ngöôøi nghieân cöùu phaûi traùnh hai thaùi cöïc: chuû nghóa kinh nghieâm vaø chuû nghóa giaùo ñieàu. Tưc la không đươc xem thương cac nguyên tăc, phương

phap, quy cach va cung không qua may moc, xơ cưng, râp khuôn theo sach vơ.

2. Nguyeân taéc khaùch quan trong nghieân cöùu khoa hoïc2.1. Cô sôû cuûa nguyeân taéc khaùch quan trong nghieân cöùu

Theá giôùi hieän thöïc khaùch quan toàn taïi khoâng phuï thuoäc vaøo nhaän thöùc chuû quan cuûa baát cöù ai. Theá giôùi khaùch quan coù theå laø töï nhieân, laø xaõ hoäi, laø con ngöôøi, laø khoâng gian, thôøi gian, laø quaù trình, laø caùc quy luaät…taát caû ñeàu thuoäc veà theá gôùi vaät chaát, taát caû ñeàu coù chung thuoäc tính toàn taïi khaùch quan.2.2. Yeâu caàu cuûa nguyeân taéc khaùch quan trong nghieân cöùu

Nguyeân taéc khaùch quan yeâu caàu ngöôøi nghieân cöùu phaûi xuaát phaùt töø söï thaät, töø thöïc teá khaùch quan, nghieân cöùu ñoái töôïng nhö noù voán coù, voán toàn taïi, khoâng aùp ñaët cho ñoái töôïng nhöõng thuoäc tính maø noù khoâng coù, khoâng coá tình che ñaäy nhöõng thuoäc tính voán coù cuûa ñoái töôïng.

Ñeå tuaân thuû nguyeân taéc khaùch quan trong nghieân cöùu, chuû theå nghieân cöùu caàn taïm thôøi boû qua laäp tröôøng giai caáp, quan ñieåm ñaûng phaùi, nieàm tin toân giaùo, thaønh kieán, lôïi ích caù nhaân… Chuùng ta khoâng phuû nhaän nhöõng yeáu toá aáy coù vai troø nhaát ñònh trong cuoäc soáng; tuy nhieân, trong nghieân cöùu khoa hoïc, neáu chuùng ta khoâng taïm thôøi boû qua chuùng thì chuùng seõ trôû thaønh nhöõng vaät caûn voâ cuøng lôùn trong quaù trình tieáp caän ñoái töôïng nghieân cöùu.

Ví duï: Nghieân cöùu veà vai troø cuûa chuû nghóa tö baûn trong gian ñoaïn hieän nay. Neáu cöù khö khö giöõ laäp tröôøng quan ñieåm cuõ cuûa chuùng ta, e raèng chuùng ta khoâng theå thaáy heát nhöõng vai troø quan troïng cuûa chuû nghóa tö baûn. Hay, nghieân cöùu veà quy luaät phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi

11

ngöôøi. Neáu chuùng ta giöõ nguyeân laäp tröôøng, quan ñieåm Maùc xít, e raèng chuùng ta seõ xô cöùng trong quaù trình tieáp caän vaø giaûi thích vaán ñeà. Neáu chuùng ta môû roäng taàm nhìn veà caùch tieáp caän, chuùng ta seõ coù ñöôïc caùc caùch tieáp caän vaø giaûi thích khaùc nhö quan ñieåm Neàn vaên minh cuûa Toffler. Ñieàu ñoù khoâng coù nghóa ngöôøi nghieân cöùu ñi ngöôïc laïi heä tö töôûng, laäp tröôøng quan ñieåm cuûa Ñaûng, cuûa Nhaø nöôùc maø thöïc chaát laøm phong phuù hoaù heä tö töôûng, coá vaán cho Ñaûng cho Nhaø nöôùc nhöõng luaän ñieåm khoa hoïc ñeå boå sung vaøo heä thoáng lyù luaän cuûa Ñaûng vaø cuûa Nhaø nöôùc trong quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn.

Ngöôøi nghieân cöùu, ñaëc bieät treân lónh vöïc khoa hoïc xaõ hoäi, nhaân vaên, kinh tê, quan ly xa hôi…phaûi du ng cam ñi tröôùc ñeå vaïch ñöôøng, đê cô vân cho Đang, cho

Nha nươc chiên lươc, giai phap mơi, hiêu qua hơn, chöù khoâng phaûi chæ ñi sau nghieân cöùu gia i thich, cô vu nhöõng quan ñieåm, ñöôøng loái cuûa Ñaûng vaø cuûa Nhaø nöôùc đa

co.

3. Nguyeân taéc toaøn dieän vaø lòch söû cuï theå trong nghieân cöùu 3.1. Cô sôû cuûa nguyeân taéc toaøn dieân vaø lòch söû cuï theå

Nguyeân taéc toaøn dieân ñöôïc xaây döïng treân cô sôû nguyeân lyù toaøn dieän cuûa pheùp bieän chöùng. Nguyeân lyù toaøn dieân phaùt bieåu: söï vaät hieän töôïng khoâng toàn taïi coâ laäp maø toàn taïi trong moái quan heä vôùi muoân ngaøn söï vaät hieän töôïng khaùc. Moái quan heä coù tính phoå bieán, ña daïng, rieâng bieät. Baát cöù söï vaät hieän töôïn naøo cuõng coù quaù trình ra ñôøi phaùt trieån vaø dieät vong, trong nhöõng khoâng thôøi gian nhaát ñònh, söï vaät, hieän töôïng coù nhöõng thuoäc tính ñaëc tröng nhaát ñònh, nhöng trong khoâng gian khaùc, thôøi gian khaùc cuøng söï vaät hieän töôïng aáy seõ coù theå coù nhöõng thuoäc tính khaùc maø tröôùc ñoù noù chöa coù.3.2. Yeâu caàu cuûa nguyeân taéc toaøn dieän vaø lòch söû cuï theå trong nghieân cöùu

Thöù nhaát, nguyeân taéc toaøn dieän yeâu caàu ngöôøi nghieân cöùu xem xeùt, tieáp caän ñoái töôïng ôû nhieàu maët, nhieàu moái quan heä khaùc nhau. Traùnh caùch tieáp caän moät chieàu, phieán dieän, thaáy caây maø khoâng thaáy röøng, ñöøng nhö “thaày boùi xem voi.”

Thöù hai, nguyeân taéc toaøn dieän yeâu caàu ngöôøi nghieân cöùu trong muoân ngaøn moái quan heä cuûa ñoái töôïng, phaûi xaùc ñònh ñöôïc nhöõng moái quan heä cô baûn, quyeát ñònh baûn chaát cuûa vaán ñeà caàn nghieân cöùu. Traùnh caùch tieáp caän thieáu troïng ñieåm, lan man, khoâng giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà nghieân cöùu.

12

Thöù ba, trong nghieân cöùu khoa hoïc, ngöôøi nghieân cöùu phaûi khaùi quaùt ñöôïc boái caûnh, vaán ñeà nghieân cöùu. Töùc laø xaùc ñònh nghieân cöùu ñoái töôïng, khaùch theå trong khoâng gian naøo vaø trong thôøi gian naøo, neáu khoâng, ñeà taøi nghieân cöùu seõ trôû neân mô hoà vaø luaän ñieåm khoa hoïc cuûa ñeà taøi cuõng trôû neân lan man, khoâng coù giaù trò.4. Nguyeân taéc hoøai nghi trong nghieân cöùu khoa hoïc4.1. Khaùi nieäm hoaøi nghi khoa ho c

Hoøai nghi khoa hoïc laø nhöõng hoøai nghi xuaát hieän, phaùt sinh khi chuû theå nghieân cöùu nghi ngôø, khoâng tuyeät ñoái tin töôûng vaøo nhöõng luaän ñieåm, hoïc thuyeát, “chaân lyù” ñaõ coù. Noù laø khôûi ñieåm cuûa quaù trình truy tìm, taùi taïo, boå sung hoøan thieän chaân lyù.

Trong khoa hoïc, hoøai nghi ñöôïc naâng leân thaønh moät nguyeân taéc cô baûn: “Khoâng hoøai nghi khoâng theå tìm thaáy chaân lyù”.

R.Deùcartes ñaõ töøng noùi: “Caùi quyù trong khoa hoïc laø phaûi bieát hoaøi nghi, hoøai nghi ít khaùm phaù ít, hoøai nghi nhieàu, khaùm phaù nhieàu, khoâng hoaøi nghi khoâng khaùm phaù ñöôïc ñieàu gì”3.

Coâng taùc nghieân cöùu khoa hoïc chæ phaùt trieån vaø tieán leân trong quaù trình giaûi ñaùp nhöõng vaán ñeà hoaøi nghi. Hoøai nghi trong khoa hoïc khoâng phaûi ñeå choái boû chaân lyù maø thöïc chaát laø ñeå ñi tìm kieám moät chaân lyù ñích thöïc. Ngöôøi nghieân cöùu khoâng hoøai nghi, khoâng bieát ñaët laïi vaán ñeà thì chaéc chaén chaüng bao giôø tìm thaáy chaân lyù môùi vaø hoøan thieän tri thưc

cu.

Nguyeân taéc hoaøi nghi giuùp ngöôøi nghieân cöùu traùnh tuyeät ñoái hoùa chaân lyù khoa hoïc ñaõ coù saün, kích thích yù töôûng môùi ñeå khaùm phaù chaân lyù khoa hoïc, boå sung, hoøan thieän tri thưc ñang coù, khaéc phuïc nhöõng choå khieám khuyeát cuûa cuûa tri thöùc nhaân loaïi.4.3. Moät soá caùch thieát laäp hoøai nghi trong khoa hoïc

Tröôùc moät luaän ñieåm, coù theå ñaët nhöõng vaán ñeà nhö: Luaän ñieåm naøy ñöôïc ruùt ra töø ñaâu? Luaän ñieåm naøy ñaõ ñöôïc chöùng minh baèng thöïc tieãn chöa? Caùc luaän cöù ñeå chöùng minh luaän ñieåm naøy ñaõ ñuû chöa? Luaän ñieåm naøy cuûa ai ñöa ra? Ngöôøi ñöa ra luaän ñieåm naøy ñöùng treân laäp tröôøng quan ñieåm naøo? Luaän ñieåm naøy coù maâu thuaãn vôùi luaän ñieåm naøo ñang toàn taïi hay khoâng? Maâu thuaãn vôùi hieän thöïc khaùch quan hay khoâng? …

3 R. Deùcartes, La Penseùe, p. 248.

13

4.4. Yeâu caàu cuûa nguyeân taéc hoøai nghi trong nghieân cöùu khoa hoïcThöù nhaát, trong nghieân cöùu khoâng tuyeät ñoái tin töôûng baát cöù moät

luaän ñieåm naøo, cho duø ñoù laø nhöõng luaän ñieåm cuûa nhöõng ngöôøi noãi tieáng nhaát, uy tín nhaát.

Thöù hai, khoâng chaáp nhaän baát cöù luaän ñieåm naøo khi khoâng ñaày ñuû luaän cöù, khoâng hieån nhieân ñuùng.

Thöù ba, phaûi bieát ñaët laïi vaán ñeà, phaùt hieän maâu thuaãn cuûa moät luaän ñieåm ñang toàn taïi.5. Nguyeân taéc ñaïo ñöùc trong nghieân cöùu

Moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñeàu phaûi höùông ñeán nguoàn chaân, thieän myõ, vì lôïi ích cuûa coäng ñoàng, cuûa nhaân loaïi. Vì vaäy, ngaønh ngheà gì trong xaõ hoäi cuõng caàn phaûi tuaân thuû ñaïo ñöùc ngheà nghieäp: ngaønh y thì phaûi coù y ñöùc, ngaønh kinh doanh coù ñaïo ñöùc kinh doanh, ngaønh giaùo duïc coù ñaïo ñöùc trong giaùo duïc… Nghieân cöùu khoa hoïc cuõng laø moät hoaït ñoäng xaõ hoäi, vì vaäy nghieân cöùu khoa hoïc cuõng caàn phaûi tuaân thuû nhöõng nguyeân taéc ñaïo ñöùc nhaát ñònh.

Trong nghieân cöùu khoa hoïc ngöôøi nghieân cöùu caàn tuaân thuû moät soá yeáu caàu cô baûn sau ñaây:

Thöù nhaát, ngöôøi nghieân cöùu phaûi trung thöïc trong quaù trình nghieân cöùu: Phaûi nghieâm tuùc vôùi chính mình vaø vôùi ñoàng nghieäp trong nghieân cöùu, khieâm toán hoïc hoûi, traân troïng keá thöøa thaønh quaû cuûa höõng ngöôøi ñi tröôùc. Cuï theå laø khoâng ñöôïc ñaïo vaên, ñaïo yù, ñaïo soá lieäu, ñaïo tö töôûng cuûa ngöôøi khaùc. Trong nghieân cöùu, chuùng ta ñöôïc quyeàn keá thöøa thaønh quaû cuûa ngöôøi ñi tröôùc, tuy nhieân, keá thöøa phaûi hôïp lyù; nghóa laø khi trích daãn baát cöù tö lieäu naøo ñeàu phaûi cöôùc chuù roõ raøng ( ghi roõ nguoàn goác xuaát xöù ): taùc giaû, taùc phaåm, nhaø xuaát baûn, nôi xuaát baûn, naêm xuaát baûn,…, Ñöøng coá tình laáp lieám, aên caép cuûa ngöôøi khaùc laøm cuûa mình, ñoù laø haønh vi: “ löu manh giaû danh trí thöùc” raát ñaùng cheâ trong nghieân cöùu.

Trung thöïc trong nghieân cöùu coøn coù nghóa caùc soá lieäu phaûi trung thöïc, traùnh nhöõng tröôøng hôïp vì lyù do naøy, lyù do kia khoâng laáy ñuû soá lieäu thöïc teá neân bòa ra döõ lieäu, soá lieäu ñeå chöùng toû luaän ñieåm cuûa mình coù cô sôû. Nhöõng soá lieäu sai leäch aáy seõ raát nguy hieåm khi noù ñöôïc ñöa öùng duïng thöïc teá. Nhöõng luaän ñieåm ñöôïc chöùng minh baèng nhöõng soá lieäu aûo aáy seõ voâ cuøng tai haïi neáu luaän ñieåm aáy ñöôïc naâng leân thaønh moät chính saùch xaõ hoäi.

14

Thöù hai, nguyeân taéc ñaïo ñöùc yeâu caàu ngöôøi nghieân cöùu phaûi coù muïc ñích tích cöïc trong quaù trình nghieân cöùu. Ngöôøi nghieân cöùu phaûi höôùng ñeán nhöõng muïc ñích laøm cho con ngöôøi ngaøy caøng sung söôùng, haïnh phuùc, xaõ hoäi ngaøy moät phaùt trieån, theá giôùi phoàn vinh; traùnh nhöõng nghieân cöùu vì muïc ñích tieâu cöïc, muïc ñích xaáu. Chaúng haïn nghieân cöùu ñeå taïo bom vi truøng, taïo vi ruùt xaâm nhaäp vaø phaù caùc thoâng tin döõ lieäu cuûa ngöôøi khaùc…nghieân cöùu giaûi phaùp troán thueá giaù trò gia taêng.

Chöông 3CAÙC PHÖÔNG PHAÙP CÔ BAÛN TRONG NGHIEÂN CÖÙU KHOA HOÏCNhö phaàn nhaäp moân chuùng toâi ñaõ trình baøy, moãi khoa hoïc coù ñoái

töôïng rieâng, muïc tieâu rieâng, yeâu caàu rieâng, vì vaäy moãi khoa hoïc coù caùc phöông phaùp rieâng ñeå tieáp caän vaø giaûi quyeát caùc vaán ñeà nhaát ñònh. ÔÛ chöông naøy, chuùng toâi chæ trình baøy nhöõng phöông phaùp cô baûn maø haàu heát caùc khoa hoïc ñeàu ít hay nhieàu vaän duïng caùc nguyeân lyù cuûa noù.

1. Phöông phaùp phaân tích

1.1. Khaùi nieäm phaân tích

Phaân tích laø thao taùc taùch moät chænh theå thaønh caùc yeáu toá, caùc thaønh phaàn ñeå xaùc ñònh vò trí vaø vai troø cuûa töøng yeáu toá trong chænh theå ñoù.

Thí duï: phaân tích muoái aên thaønh Na vaø Cl; phaân tích moät meänh ñeà thaønh chuû töø, ñoäng töø, tuùc töø, traïng töø; phaân tích moät döï aùn ra thaønh caùc haïng muïc…Khaùi nieäm phaân tích (analyser) khaùc vôùi khaùi nieäm phaân chia (deùviser). Tuy phaân tích vaø phaân chia ñeàu coù nghóa laø taùch ra, nhöng hai thao taùc naøy raát khaùc nhau: Phaân tích laø taùch toaøn khoái thaønh caùc yeáu toá coù caùc tính chaát khaùc nhau. Chaúng haïn, phaân tích hôïp chaát NaCl thaønh hai nguyeân toá Cl vaø Na. Thao taùc phaân tích cho ta bieát ñöôïc söï khaùc nhau veà chaát giöõa caùi chænh theå vaø caùi boä phaän. Coøn phaân chia laø taùch moät khoái lôùn thaønh nhöõng phaàn nhoû hôn: khaùc nhau veà khoái löôïng nhöng tính chaát gioáng nhau. Chaúng haïn, chia moät kiloâgram ñöôøng thaønh hai phaàn, moãi phaàn 5 laïng. Vaäy, thao taùc phaân chia cho ta söï khaùc nhau veà löôïng giöõa ñoái töôïng ban ñaàu vaø caùc thaønh phaàn ñöôïc phaân chia nhöõng tính chaát cuûa caùi ban ñaàu vaø thaønh phaàn ñöôïc phaân chia hoaøn toaøn gioáng nhau.

15

Trong söï phaân tích, caùc yeáu toá ñôn giaûn hôn toaøn khoái: Cl vaø Na laø nhöõng chaát ñôn thì ñôn giaûn hôn NaCl laø moät hôïp chaát. Traùl laïi, trong söï phaân chia, caùc phaàn vaãn phöùc taïp nhö laø toaøn khoái: moät haït muoái cuõng coù ñaày ñuû tính chaát nhö moät khoái muoái.

Vì söï phaân tích ñi töø phöùc taïp ñeán ñôn giaûn, töø chænh theå ñeán caùc yeáu toá, neân noù coù coâng duïng giaûi thích. Noù giuùp xaùc ñònh ñöôïc vò trí, vai troø, ñieåm maïnh, ñieåm yeáu … cuûa töøng yeáu toá trong chænh theå. Töø ñoù, muoán phaùt trieån moät ñoái töôïng chæ caàn taùc ñoäng vaøo nhöõng yeáu toá, nhöõng khaâu quyeát ñònh nhaát, ñoàng thôøi muoán ngaên chaën söï baønh tröôùng, lan roäng moät ñoái töôïng chæ caàn taùc ñoäng kìm haõm yeáu toá, nguyeân nhaân quyeát ñònh nhaát cuûa ñoái töôïng ñoù.

1.2. Caùc loaïi phaân tích

Caên cöù vaøo baûn chaát cuûa caùc söï vaät phaân tích vaø caùc keát qaûu ñaït ñöôïc, ngöôøi ta phaân bieät caùc loaïi phaân tích sau:

+ Phaân tích thöïc nghieäm ( Analyse expeùrimentale)

Phaân tích thöïc nghieäm laø loaïi phaân tích aùp duïng vaøo caùc theå thuoäc giôùi vaät chaát nhö röôïu, daám, nöôùc … hay caùc hieän töôïng ngoaïi giôùi nhö khí noùng, aùnh saùng. Vì söï phaân tích naøy ñöôïc aùp duïng cho caùc thöïc taïi vaät lyù hay vaät chaát, neân ngöôøi ta coøn goïi laø phaân tích hieän thöïc hay vaät chaát.

+ Phaân tích yù töôûng (Analyse ideùale)

Loaïi phaân tích naøy aùp duïng tröïc tieáp cho caùc yù töôûng (ideùes) vaø caùc yù nieäm ( concepts). Ñoù laø moät loaïi phaân tích raát thoâng duïng. Phaân bieät caùc khía caïnh cuûa moät vaán ñeà, xeùt caùc phöông tieän ñeå ñaït moät muïc ñích, thöïc hieän moät döï ñònh, xeùt taâm lyù moät nhaân vaät, pheâ bình moät ñoaïn vaên, moät taùc phaåm, tìm hieåu moät bieán coá, moät giai ñoaïn lòch söû, phaân bieät caùc ñieàu kieän quyeát ñònh cuûa caùc hieän töôïng … taát caû caùc coâng vieäc ñoù ñeàu laø phaân tích yù töôûng.

+ Phaân tích thuaàn lyù (Analyse rationnelle)

Phaân tích thuaàn lyù laø söï tìm kieám caùc lyù do cuûa moät söï kieän, moät meänh ñeà, laø söï ñi töø keát quaû leân ñeán nguyeân nhaân, nguyeân lyù. Loaïi phaân tích naøy thöôøng duøng trong toaùn hoïc, neân goïi laø phaân tích toaùn hoïc. Chöùng minh toaùn theo loái phaân tích laø ñi töø moät meänh ñeà caàn chöùng minh leân ñeán nhöõng meänh ñeà khaùc ñaõ bieát maø noù phuï thuoäc. Nhöõng

16

meänh ñeà ñaõ bieát ñoù laø nhöõng nguyeân lyù toaùn hoïc ( coâng lyù, ñònh ñeà, ñònh nghóa) vaø ñònh lyù ñaõ chöùng minh. Thí duï: chöùng minh raèng: “ toång soá caùc goùc cuûa moät hình tam giaùc baèng toång hai goùc vuoâng” ngöôøi ta tìm ñeán meänh ñeà “ caùc goùc buø nhau baèng hai goùc vuoâng” ( ñònh lyù ñaõ chöùng minh) vôùi söï trung gian cuûa meänh ñeà “ toång soá caùc goùc trong moät tam giaùc laø nhöõng goùc buø nhau” ( Xem: chöùng minh toaùn hoïc).

+ Phaân tích phaûn tænh ( Analyse reùflexive)

Söï suy töôûng trieát lyù ñeà caäp ñeán taát caû moïi söï vaät, vì moïi söï ñeàu thuoäc veà hoaït ñoäng cuûa tinh thaàn con ngöôøi. Nhöng khi ngöôøi ta xeùt veà chính hoaït ñoäng tinh thaàn aáy thì goïi laø phaûn tænh. Phaân tích phaûn tænh laø söï phaân tích maø tinh thaàn aùp duïng cho chính hoaït ñoäng cuûa noù. Ñoù laø moät trong nhöõng phöông phaùp caên baûn cuûa luaän lyù hoïc vaø taâm lyù hoïc: phöông phaùp noäi quan ( introspection). Nhaø luaän lyù hoïc xeùt ñeán toaùn hoïc chaúng haïn, khoâng phaûi vì chính toaùn hoïc, maø vì muoán bieát trí tueä hoaït ñoäng theá naøo ñeå taïo ra toaùn hoïc. Trong coâng vieäc aáy, trí tueä nhaø luaän lyù ñi töø khaùch theå ( objet) veà chuû theå ( sujet ), töø ñieàu tö töôûng (penseù) veà ngöôøi tö töôûng ( pensant): ñoù laø phaân tích phaûn tænh. Nhaø taâm lyù hoïc cuõng vaäy, khi xeùt moät tình caûm chaúng haïn, chính laø ñaõ phaân bieät mình ra laøm khaùch theå vaø chuû theå: mình buoàn, mình laïi xeùt noãi buoàn cuûa mình.

1.3.Y nghia cuûa phaân tích

Phaân tích laø phöông phaùp ñi töø keát quaû leân ñeán nguyeân nhaân, nguyeân lyù, neân noù laø phöông phaùp nghieân cöùu ( recherche), ñieàu tra ( investigation). Ngöôøi ta duøng phöông phaùp naøy ñeå khaùm phaù nguyeân nhaân vaø ñònh luaät cuûa caùc söï kieän ñeå giaûi quyeát moät vaán ñeà hoaëc lyù luaän hoaëc thöïc haønh. Noù laø “ linh hoàn aån giaáu cuûa qui naïp”.4

Noùi raèng khoa hoïc coù muïc ñích “ caét nghóa caùi höõu hình phöùc taïp baèng caùi voâ hình ñôn giaûn” chính laø ñònh nghóa khoa hoïc baèng söï phaân tích vaäy. Cuõng coù nhöõng taùc giaû nhö Bachelard, Bergson,... nghi ngôø coâng duïng giaûi thích khoa hoïc cuûa phöông phaùp phaân tích. Söï caét nghóa caùi phöùc taïp baèng caùi ñôn giaûn theo thuyeát Descartes döïa vaøo moät ñònh ñeà ñoäng cô kyõ thuaät ( meùcaniste) laø: toaøn theå ñöôïc giaûi thích baèng toång soá caùc thaønh phaàn. Ñònh ñeà naøy khoâng ñöôïc coâng nhaän trong sinh vaät hoïc vaø caùc khoa hoïc nhaân vaên. Trong sinh vaät hoïc, ngöôøi ta giaûi thích caùc vaän haønh thaønh 4 F. Bacon, New Organon, p. 232.

17

phaàn (fonctionnements partiels) baèng vaän haønh toaøn theå (fonctionnement global) cuûa cô theå. Trong taâm lyù, moät thaùi ñoä hay cöû chæ laø moät söï phaûn öùng toaøn theå ñoái vôùi moät caûnh huoáng toaøn theå chöù khoâng phaûi laø moät toång soá caùc phaûn xaï do caùc vaät kích thích gaây ra. Trong xaõ hoäi hoïc, ngöôøi ta chæ tìm hieåu toaøn theå moät ñònh cheá, chöù khoâng theå caét nghóa noù baèng caùch phaân tích. Thaät ra nhöõng nhaän xeùt treân chæ neâu ra nhöõng söï khoù khaên cuûa phöông phaùp phaân tích, chöù khoâng phuû nhaän ñöôïc coâng duïng giaûi thích cuûa noù. Phöông phaùp phaân tích ñöôïc thöïc haønh moät caùch ñuùng ñaén vaãn laø coâng cuï ñaëc bieät cuûa khoa hoïc.5

2. Phöông phaùp toång hôïp

2.1. Phöông phaùp toång hôïp laø gì ?

Phöông phaùp toång hôïp laø phöông phaùp lieân keát caùc yeáu toá, caùc thaønh phaàn thaønh moät chænh theå coù tính chaát lôùn hôn toång caùc tính chaát cuûa caùc yeáu toá ban ñaàu.

Ví duï : toång hôïp moät nguyeân töû natri vaø moät nguyeân töû clo seõ coù ñöôïc moät hôïp chaát laø muoái aên. Lieân keát baûy noát nhaïc theo nhöõng nguyeân taéc nhaát ñònh seõ taïo ra ñöôïc caùc baûn nhaïc...

Neáu caùc yeáu toá laø keát quaû cuûa söï phaân tích moät toång hôïp saün coù, thì söï hôïp caùc yeáu toá ñoù laø moät söï toång hôïp taùi taïo (reconstruction). Toång hôïp H vaø O thaønh nöôùc döôùi taùc ñoäng cuûa tia ñieän laø moät söï taùi taïo, vì H vaø O laø nhöõng yeáu toá ñöôïc phaân tích ôû nöôùc ra. Trong tröôøng hôïp ngöôøi ta hôïp caùc yeáu toá thaønh moät toång hôïp môùi, thì söï toång hôïp ôû ñaây laø moät söï saùng taïo (creùation). Phöông phaùp naøy thöôøng ñöôïc duøng trong hoaù hoïc töø khi Marcelin Berthelot1 toång hôïp chaát Aldeùhyde formique.

2.2. Caùc loaïi toång hôïp

+ Toång hôïp thöïc nghieäm

Toång hôïp thöïc ngheäm laø loaïi toång hôïp aùp duïng thöïc taïi vaät lyù hay vaät chaát, cuõng goïi laø toång hôïp thöïc söï hay vaät chaát. Thí duï: hôïp H vaø O thaønh nöôùc; raùp caùc baùnh xe, caùc truïc xe laïi thaønh boä maùy …

+ Toång hôïp yù töôûng

Ñoù laø söï toång hôïp caùc yù töôûng, caùc yù nieäm. Thí duï: nhaø vaên xeáp ñaët yù töôûng ñeå laøm moät baøi vaên, nhaø söû hoïc thu thaäp taøi lieäu ñeå laäp

5 Xem Traàn Troïng San, Luaän Lyù Hoïc, tr. 7718

laïi moät giai ñoaïn lòch söû, nhaø trieát hoïc thieát laäp moät heä thoáng ñeå giaûi thích moïi söï, nhaø baùc hoïc ñaët ra thuyeát lyù ñeå caét nghóa caùc hieän töôïng…

+ Toång hôïp thuaàn lyù

Toång hoïp thuaàn lyù ñi töø caùc nguyeân lyù ñôn giaûn ñeán caùc keát quaû phöùc taïp. Ñoù chính laø suy luaän dieãn dòch thöôøng duøng trong chöùng minh toaùn hoïc. Thí duï: Töø ñònh nghóa hình bình haønh, ngöôøi ta suy ra ñònh lyù: “Trong moät hình bình haønh, caùc ñöôøng cheùo caét nhau ôû ñieåm giöõa cuûa chuùng”. Vì vaäy, toång hôïp thuaàn lyù cuõng goïi laø toång hôïp toaùn hoïc.

+ Toång hôïp bieän chöùng

Luaän lyù hoïc nhò giaù cuûa Aristote chæ coâng nhaän coù hai giaù trò Ñuùng vaø Sai, vaø coi söï maâu thuaãn laø ñieåm voâ lyù tuyeät ñoái, khoâng theå vöôït noåi. Traùi laïi, theo Bieän chöùng phaùp cuûa Heùgel ( 1770 – 1831) maâu thuaãn chính laø ñieàu kieän cuûa söï tieán boä. Söï maâu thuaãn giöõa chính ñeà (theøse) vaø phaûn ñeà (antitheøse) ñöa ñeán keát quaû laø hôïp ñeà (syntheøse), moät meänh ñeà môùi phong phuù hôn, giöõ laïi ñöôïc taát caû nhöõng gì hôïp thöùc trong caùc meänh ñeà treân. Thí duï: Louis de Broglie1 ñaõ taïo ra thueát cô hoïc ba ñoäng caên cöù vaøo hai thuyeát maâu thuaãn nhau veà aùnh saùng: thuyeát aùnh saùng truyeàn ñi baèng caùc haït cöïc nhoû (cuûa Newton)1, vaø thuyeát aùnh saùng truyeàn ñi baèng ba ñoäng (cuûa Huyghens)2.

2.3. Giaù trò cuûa toång hôïp

Baèng phöông phaùp toång hôïp, ngöôøi ta hôïp caùc yù töôûng, caùc söï kieän thaønh moät toaøn thê; ngöôøi ta ñi töø caùc nguyeân lyù, nguyeân nhaân xuoáng ñeán caùc keát quaû. Trong söû hoïc, sau khi thieát laäp caùc söï kieän lòch söû baèng caùch pheâ bình söû lieäu, nhaø söû hoïc laøm coâng vieäc toång hôïp: tìm söï lieân laïc giöõa caùc bieán coá lòch söû, xaây döïng laïi moät giai ñoaïn lòch söû trong quaù khöù. Khi ta trình baøy moät vieäc gì baèng caùch neâu ra caùc haäu quaû cuûa noù, ñoù laø ta duøng phöông phaùp toång hôïp.

Ngoaøi coâng duïng chính laø trình baøy, chöùng minh, toång hôïp coøn ñöôïc duøng trong vieäc phaùt hieän vaø saùng cheá khoa hoïc: ngöôøi ta coù theå khaùm phaù ra ñöôïc caùc hôïp chaát môùi baèng caùch toång hôïp caùc chaát ñôn giaûn (toång hôïp saùng taïo); söï phaân loaïi caùc sinh vaät, söï heä thoáng hoa caùc ñònh luaät rieâng reõ thaønh nguyeân lyù cuõng ñem laïi cho nhaø baùc hoïc nhöõng ñieàu hieåu bieát môùi.

19

Khi noùi veà giaù trò cuûa söï phaân tích, ta ñaõ bieát vieäc phaân tích khoâng theå tieán haønh voâ cuøng voâ taän, vì coù nhöõng caùi trí tueä khoâng theå phaân tích, giaûi thích ñöôïc. Toång hôïp cuõng theá, noù khoâng theå naøo ñaày ñuû hoaøn toaøn. Trí tueä con ngöôøi khoù ñaït ñöôïc ñeán moät toång theå tuyeät ñoái maø moïi söï coù theå töø ñoù suy ra moät caùch taát nhieân. Bôøi vì ta khoâng naém ñöôïc chaân lyù hoaøn toaøn, nhaát ñònh vaø kieán thöùc cuûa ta bao giôø cuõng coøn thieáu soùt.

2.4. Moái quan heä bieän chöùng giöõa phaân tích vaø toång hôïp

Noùi veà coâng duïng cuûa phaân tích vaø toång hôïp trong khoa hoïc, Claude Bernard vieát: Khi nghieân cöùu khoa hoïc, ngöôøi ta phaân tích; khi trình baøy, giaûng daïy cho ngöôøi khaùc, thì duøng toång hôïp. Khi naøo chöa theå trình baøy khoa hoïc baèng toång hôïp, thì töùc laø khoa hoïc aáy chöa ñöôïc thaønh laäp thöïc söï. Khoa hoïc chæ ñöôïc thaønh laäp thöïc söï khi naøo ñöôïc toång hôïp thöïc söï. Nhöõng ngöôøi laøm cho khoa hoïc thaønh toång hôïp laø nhöõng baäc vó nhaân. Nhö Newton ñoái vôùi vaät lyù vaø Lavoisier ñoái vôùi hoaù hoïc’. Đoù cuõng chính laø quan nieäm coå ñieån cuûa Decardtes vaø Newton phaân bieät phaân tích vaø toång hôïp: phaân tích laø phöông phaùp nghieân cöùu, phaùt minh, co n toång hôïp laø phöông phaùp trình baøy, chöùng minh. Quan nieäm ngaøy nay khoâng coøn caên cöù vaøo coâng duïng ñeå nhaän ñònh giôùi haïn cho phaân tích vaø toång hôïp nhö treân. Bôûi vì ta ñaõ bieát raèng phaân tích cuõng coù theå duøng trong vieäc trình baøy, chöùng minh, vaø toång hôïp cuõng coù theå giuùp cho vieäc phaùt minh vaø khaùm phaù.

Söï khaùc nhau giöõa phaân tích vaø toång hôïp ñoù laø hai thao taùc ngöôïc chieàu nhau: Phaân tích laø mmoät söï lui veà, töø keát quaû lui veà nguyeân lyù, töø phöùc taïp veà ñôn giaûn. Toång hôïp laø moät söï tieán leân töø nguyeân lyù ñeán keát quaû, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp.

Maëc duø coù söï khaùc nhau veà chieàu höôùng cuûa thao taùc, tuy nhieân phaân tích vaø toång hôïp boå tuùc cho nhau; chuùng coù taàm quan troïng ngang nhau vaø luoân luoân coäng taùc trong hoaït ñoäng cuûa tö töôûng.

Condillac1 noùi raèng: Toång hôïp goàm caû söï hôïp laïi vaø söï taùch ra. Phaân tích goàm caû söï taùch ra vaø söï hôïp laïi. Theo Condillac “ Toång hôïp maø khoâng phaân tích laø tri thöùc sai laàm, phaân tích maø khoâng coù toång hôïp laø tri thöùc thieáu soùt”. Toång hôïp vaø phaân tích luoân luoân boå tuùc cho nhau, ñieàu ñoù ta thaáy roõ trong caùc loaïi phaân tích vaø toång hôïp.

20

Khi ñoát khí hydroâ maø oâng goïi laø “ khí deã baét löûa coù chaát nöôùc” ( air inflammable aqueux), Lavoisier quan saùt söï caáu taïo cuûa nöôùc; nöôùc laø toång hôïp cuûa oácxy vaø hydroâ. Chính vì ñaõ quan saùt caáu taïo toång hôïp cuûa nöôùc maø Lovoisier ñaõ nghó ñeán vieäc phaân tích hôïp chaát naøy. Laïi nöõa, söï phaân tích toaøn khoái thaønh caùc yeáu toá giaû thieát raèng khi toång hôïp caùc yeáu toá ñoù, ta laïi coù ñöôïc toaøn khoái luùc tröôùc; ngöôïc laïi, khi toång hôïp caùc yeáu toá thaønh toaøn khoái, ta ñaõ phaûi nghó raèng neáu phaân tích toaøn khoái vöøa hôïp thaønh, ta seõ laïi coù ñöôïc caùc yeáu toá ñoù. Laáy ( H20) laøm thí duï. Söï phaân tích H20 thaønh H vaø O giaû thieát raèng söï toång hôïp H vaø O seõ ñem laïi H20. Khi toång hôïp H vaø O thaønh H20, vieäc aáy nguï yù laø neáu ñem H20 ra phaân tích, ta laïi ñöôïc H vaø O. Ñoù laø moái lieân heä maät thieát giöõa phaân tích vaø toång hôïp thöïc nghieäm. Do ñoù, ñuùng nhö lôøi Cousin noùi, phaân tích caàn phaûi ñöôïc tieáp theo baèng toång hôïp, vaø ngöôïc laïi. Neáu khoâng, ta khoâng theå naøo ñaït ñöôïc moät tri thöùc ñuùng vaø ñuû veà moïi ñoái töôïng maø ta muoán bieát.

Trong hoaït ñoäng cuûa tö töôûng, ta cuõng thaáy phaân tích vaø toång hôïp luoân luoân keá tieáp nhau. Duø ngöôøi ta lyù luaän kheùo hay vuïng, trí tueä vaãn khi thì truy tìm nguyeân nhaân, luùc thì trôû veà keát quaû, luùc hôïp caùc yù töôûng laïi, luùc taùch caùc yù töôûng ta. Suy luaän chính laø moät chuoãi caùc toång hôïp vaø phaân tích.

Renan6 noùi raèng: “ Moïi nhaän thöùc ñeàu laø moät quaù trình phaân tích giöõa hai lân toång hôïp. Toång hôïp thöù nhaát coøn loän xoän, chöa ñaùng goïi laø toång hôïp, phaûi nhôø ñeán phaân tích ñeå moå xeû ra thaønh nhöõng yeáu toá caên baûn, sau cuøng toång hôïp thöù hai ñeán laøm saùng roõ caû vaán ñeà”.7

2.4. Khuynh höôùng tö duy phaân tích vaø tö duy toång hôïp

Phaân tích vaø toång hôïp cuøng ích lôïi vaø caàn thieát. Ñieàu caàn thieát laø phaûi söû duïng theá naøo cho hai thao taùc ñoù hoaø hôïp nhau, khoâng quaù nghieâng veà beân noï hay beân kia. Trong thöïc teá, söï hoaø hôïp ñoù ít khi ñaït ñöôïc: coù ngöôøi chuoäng phaân tích hôn, coù ngöôøi laïi coi troïng toång hôïp hôn. Do ñoù, ngöôøi ta phaân bieät hai loaïi trí tueä: tö duy phaân tích vaø tö duy toång hôïp. Vieäc nhaän bieát hai khuynh höôùng coù yù nghóa nhaát ñònh trong nghieân cöùu, noù giuùp phaùt huy heát sôû tröôøng ñeå ñaït keát quaû toái öu vôùi möùc chi phí toái thieåu.

6 Ernest Renan (1823-1892 ), Nhaø vaên, nhaø khoa hoïc ngöôøi Phaùp, taùc giaû cuûa taùc phaåm noåi tieáng: Avenir de la sience7

21

+ Tö duy coù khuynh höôùng phaân tích : coù theå bieát ñöôïc nhöõng ngöôøi naøo laø ngöôøi coù tö duy phaân tích khi döïa vaøo moät soá bieåu hieän nhö : Thöù nhaát, chuù yù ñeán nhöõng caùi cuï theå hôn laø nhöõng caùi tröøu töôïng.Thöù hai, hay tìm nhöõng nguyeân nhaân tröïc tieáp. Thöù ba, thöôøng xeùt caùc khía caïnh nhoû nhaët cuûa ñoái töôïng. Thöù tö khoâng thích suy töôûng lyù luaän, chæ muoán thöïc haønh nhaém ñaït ñöôïc keát quaû gaàn.

Ngöôøi coù khuynh höôùng tö duy phaân tích coù caùi nhìn saùng toû, roõ reät, minh baïch ñoái vôùi caùc vaán ñeà, nhöng cuõng thöôøng maéc khuyeát ñieåm laø thieãn caän, heïp hoøi vaø thích röôøm ra, tæ mæ.

+ Tö duy coù khuynh höôùng toång hôïp : coù theå nhaän thaáy nhöõng ngöôøi coù khuynh höôùng toång hôïp laø nhöõng ngöôøi coù nhöõng bieåu hieän : Thöù nhaát, chuù yù ñeán nhöõng khaùi nieäm vaø nhöõng quan heä tröøu töôïng. Thöù hai, hay tìm nhöõng nguyeân nhaân saâu xa. Thöù ba, thöôøng löu taâm ñeán nhöõng nguyeân taéc toång quaùt, nhöõng quan nieäm toaøn theå. Thöù tö, thích lyù thuyeát hôn söï kieän.

Öu ñieåm cuûa ngöôøi coù oùc toång hôïp laø coù caùi nhìn bao quaùt toaøn theå, taïo neân ñöôïc caùc heä thoáng chaët cheõ, maïch laïc. Nhöng nhöõng ngöôøi quaù thieân veà toång hôïp thöôøng coù nhöõng nhaän xeùt thieáu soùt, sai laàm, vaø thaùi ñoä töï maõn, ngoan coá.3. Phöông phaùp lòch söû Phöông phaùp lòch söû laø phöông phaùp dieãn laïi tieán trình phaùt trieån cuûa caùc hieän töôïng vaø caùc söï kieän lòch söû vôùi moïi tính chaát cuï theå cuûa chuùng8.

Phöông phaùp lòch söû coù nhöõng yeâu caàu cô baûn sau ñaây : Thöù nhaát, phaûi ñi saâu vaøo tính muoân maøu, muoân veû cuûa lòch söû,

tìm caùi ñaëc thuø, caùi caù bieät ôû trong caùi phoå bieán. Vaø, treân cô sôû naém ñöôïc nhöõng ñaëc thuø, caù bieät ñoù maø trình baøy theå hieän caùi phoå bieán cuûa lòch söû.

Thöù hai, phöông phaùp lòch söû coøn yeâu caàu chuùng ta phaûi tìm hieåu caùi khoâng laép laïi beân caùi laép laïi. Caùc hieän töôïng lòch söû thöôøng hay taùi dieãn, nhöng khoâng bao giôø dieãn laïi hoaøn toaøn nhö cuõ. Phöông phaùp lòch söû phaûi chuù yù tìm ra caùi khaùc tröôùc, caùi khoâng laép laïi ñeå thaáy nhöõng neùt ñaëc thuø lòch söû.

8 22

Thöù ba, phöông phaùp lòch söû laïi yeâu caàu chuùng ta phaûi theo doõi nhöõng böôùc ñöôøng quanh co, thuït luøi taïm thôøi … cuûa phaùt trieån lòch söû. Bôûi vì lòch söû phaùt trieån muoân maøu muoân veû, coù khi caùi cuõ chöa thaät taøn taï, caùi môùi ñaõ naûy sinh. Hoaëc coù khi caùi môùi tuy ñaõ chieám öu theá, nhöng caùi cuõ haõy coøn coù ñieàu kieän vaø nhu caàu toàn taïi trong moät chöøng möïc nhaát ñònh. Phöông phaùp lòch söû laø phaûi ñi saâu vaøop nhöõng uaån khuùc ñoù.Thöù tö, phöông phaùp lòch söû yeâu caàu chuùng ta ñi saâu vaøo ngoõ ngaùch cuûa lòch söû, ñi saâu vaøo taâm lyù, tình caûm cuûa quaàn chuùng, hieåu lòch söû caû veà ñieåm laãn veà dieän, hieåu töø caù nhaân, söï kieän, hieän töôïng ñeán toaøn boä xaõ hoäi.

Thöù naêm, phöông phaùp lòch söû phaûi chuù yù ñeán nhöõng teân ngöôøi, teân ñaát, khoâng gian, thôøi gian cuï theå, nhaèm döïng laïi quaù trình lòch söû ñuùng nhö noù ñaõ dieãn bieán.

Vaäy, phöông phaùp lòch söû laø nhaèm dieãn laïi tieán trình phaùt trieån lòch söû vôùi tính muoân maøu muoân veû cuûa noù, nhaèm theå hieän caùi lòch söû vôùi tính cuï theå, tính hieän thöïc, tính sinh ñoäng cuûa noù. Noù giuùp chuùng ta naém vöõng ñöôïc caùi lòch söû ñeå coù cô sôû naém caùi loâgích ñöôïc saâu saéc, ñuùng ñaén hôn.4. Phöông phaùp logic4.1. Kha i niêm phương phap logic

Phöông phaùp logic laø phöông phaùp nghieân cöùu ñoái töôïng baèng caùch noái keát caùc söï kieän, caùc vaán ñeà, caùc bieán coá...ñeå vaïch ra baûn chaát vaø quy luaät phaùt sinh, phaùt trieån vaø dieät vong cuûa ñoái töôïng.

Phöông phaùp loâgích khaùc phöông phaùp lòch söû ôû choå noù khoâng nhaèm dieãn laïi toaøn boä tieán trình cuûa lòch söû, maø laø nhaèm nghieân cöùu quaù trình phaùt trieån lòch söû, nghieân cöùu caùc hieän töôïng lòch söû trong hình thöùc toång quaùt, nhaèm vaïch ra baûn chaát quy luaät, khuynh höôùng chung trong söï vaän ñoäng cuûa chuùng.4.2. Ñaëc ñieåm cuûa phöông phaùp logic :

Thöù nhaát, phöông phaùp loâgích nhaèm ñi saâu tìm hieåu caùi baûn chaát, caùi phoå bieán, caùi laép laïi cuûa caùc hieän töôïng. Muoán vaäy, noù phaûi ñi vaøo nhieàu hieän töôïng, phaân tích, so saùnh, toång hôïp, v.v… ñeå tìm ra baûn chaát cuûa nhöõng hieän töôïng.

Thöù hai, neáu phöông phaùp lòch söû ñi saâu vaøo caû nhöõng böôùc ñöôøng quanh co, thuït luøi taïm thôøi cuûa lòch söû, thì phöông phaùp logic laïi coù theå boû

23

qua nhöõng böôùc ñöôøng ñoù, maø chæ naém laáy böôùc phaùt trieån taát yeáu cuûa noù, naém laáy caùi xöông soáng phaùt trieån cuûa noù, töùc naém laáy caùi quy luaät cuûa noù. ‘Loâgích khoâng phaûi laø söï phaûn aùnh lòch söû moät caùch ñôn thuaàn, maø laø söï phaûn aùnh ñaõ ñöôïc uoán naén laïi, nhöng uoán aénn theo quy luaät maø baûn thaân quaù trình lòch söû ñem laïi’9

Thöù ba, khaùc phöông phaùp lòch söû laø phaûi naém laáy töøng söï vieäc cuï theå, naém laáy khoâng gian, thôøi gian, teân ngöôøi, teân ñaát, soá lieäu... cuï theå, phöông phaùp Loâgích laïi chæ caàn ñi saâu naém laáy nhöõng nhaân vaät, söï kieän, giai ñoaïn ñieån hình vaø naém qua nhöõng phaïm truø, quy luaät nhaát ñònh.

Thöù tö, trong khi trình baøy thì phöông phaùp loâgích caàn vaän duïng nhöõng khaùi nieäm, phaïm truø, quy luaät hôn laø trình baøy nhöõng nhaân vaät, söï vieäc cuï theå.

Nhôø nhöõng ñaëc ñieåm ñoù maø phöông phaùp loâgích coù nhöõng khaû naêng rieâng laø: giuùp chuùng ta nhìn nhaän ra caùi môùi. Bôûi vì loâgích laø söï phaûn aùnh cuûa theá giôùi khaùch quan vaøo yù thöùc ngöôøi ta, maø theá giôùi khaùch quan thì khoâng ngöøng phaùt trieån, caùi môùi luoân luoân naûy sinh. Do luoân luoân chuù yù ñeán caùi phoå bieán, caùi baûn chaát maø tö duy loâgích deå nhìn thaáy nhöõng böôùc phaùt trieån nhaûy voït vaø thaáy caùi môùi ñang naûy sinh vaø phaùt trieån nhö theá naøo. Phöông phaùp Loâgích coù theå giuùp ta thaáy tröôùc ñöôïc höôùng ñi cuûa lòch söû, nhaèm chæ ñaïo thöïc tieãn, caûi taïo theá giôùi. Phöông phaùp logích coøn coù öu ñieåm laø giuùp chuùng ta taùc ñoäng tích cöïc vaøo hieän thöïc, nhaèm taùi saûn sinh ra lòch söû ôû moät trình ñoä cao hôn, nghóa laø chuû ñoäng caûi taïo, caûi bieán lòch söû, nhôø naém ñöôïc nhöõng quy luaät khaùch quan ñoù.4.3.Moái quan heä cuûa phöông phaùp lòch söû vaø phöông phaùp logic

Khoâng bao giôø coù phöông phaùp lòch söû hay phöông phaùp loâgích thuaàn tuyù taùch rôøi nhau, maø laø trong caùi noï coù caùi kia, hai caùi thaâm nhaäp vaøo nhau, aûnh höôûng laãn nhau. Giôùi haïn giöõa chuùng chæ laø töông ñoái vaø coù ñieàu kieän. Giaûi thích veà tính thoáng nhaát giöõa hai phöông phaùp ñoù. Aêngghen vieát : “Veà baûn chaát, phöông phaùp logic khoâng phaûi laø gì khaùc, maø cuõng laø phöông thöùc lích söû, chæ coù khaùc laø ñaõ thoaùt khoûi nhöõng hình thöùc lòch söû cuûa noù vaø khoûi nhöõng hieän töôïng ngaåu nhieân coù taùc duïng phaù hoaïi noù” 10. Bôûi vì phöông phaùp loâgích khoâng phaûi chæ phaûn aùnh

9 C. Maùc vaø AÊngghen, toøan taäp, t. 13, tr. 614.10 Sñd, tr. 616.

24

moät caùch thuï ñoäng, coù tính chaát chuïp aûnh hieän thöïc khaùch quan, maø laø nhaèm nhaän thöùc hieän thöïc theo söï phaùt trieån hôïp vôùi quy luaät cuûa noù.

Tuy vaây, vì “loâgích khoâng phaûi chæ laø caùi phoå bieán tröøu töôïng, maø laø caùi phoå bieán töï noù bao haøm söï phong phuù cuûa caùi ñaëc thuø, caùi caù theå, caùi caù bieät” neân muoán naém ñöôïc caùi phoå bieán, caùi quy luaät thì khoâng theå khoâng duøng phöông phaùp lòch söû ñi saâu vaøo caùi ñaëc thuø caùi caù bieät … Caû trong phöông phaùp trình baøy, phöông phaùp loâgích “hoaøn toaøn khoâng nhaát ñònh phaûi ñoùng khung trong vi phaïm tröøu töôïng thuaàn tuyù. Traùi laïi, noù ñoøi hoûi phaûi coù söï minh hoaï lòch söû, phaûi thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi hieän thöïc”11. Vì vaäy, coù theå noùi laø trong phöông phaùp loâgích ñaõ coù phöông phaùp lòch söû.

Ngöôïc laïi, phöông phaùp lòch söû cuõng khoâng phaûi laø nhaèm mieâu taû lòch söû moät caùch giaûn ñôn, maø laø phaûi qua mieâu taû laøm noåi baät leân sôïi daây loâgích chuû yeáu cuûa söï phaùt trieån lòch söû, hay noùi moät caùch hình aûnh laø : phöông phaùp lòch söû phaûi “khoaùc leân sôïi daây loâgích caên baûn maùu vaø thòt” cuûa nhöõng hieän töôïng cuï theå, baèng caùch theo saùt töøng böôùc nhöõng hieän töôïng aáy, baèng caùch phaûn aùnh toaøn boä tính lieân tuïc lòch söû veà söï phaùt sinh, phaùt trieån cuûa nhöõng hieän töôïng aáy.

Muoán naém ñöôïc vaø laøm noåi baät leân sôïi daây loâgích cuûa lòch söû thì khoâng theå khoâng duøng phöông phaùp logic. Do ñoù, cuõng coù theå noùi, trong phöông phaùp lòch söû ñaõ coù phöông phaùp loâgích.

Phöông phaùp lòch söû tuy phaûi theo saùt tieán trình phaùt trieån cuûa lòch söû, dieãn laïi moät böôùc ñöôøng quanh co, ngaãu nhieân, thuït luøi taïm thôøi cuûa quaù trình phaùt trieån hieän thöïc, nhöng khoâng phaûi laø mieâu taû lòch söû moät caùch kinh nghieäm chuû nghóa, chaát ñoáng taøi lieäu, maø laø mieâu taû theo moät sôïi daây loâgích nhaát ñònh cuûa söï phaùt trieån lòch söû; khoâng phaûi mieâu taû lòch söû phaùt trieån moät caùch muø quaùng, maø laø phaùt trieån moät caùch coù quy luaät.

Cuõng vaäy, phöông phaùp loâgích tuy khoâng noùi ñeán nhöõng böôùc ñöôøng quanh co, ngaåu nhieân cuûa lòch söû, nhöng khoâng phaûi vì theá maø noù boû qua vieäc nghieân cöùu lòch söû cuï theå, chæ ñöa ra nhöõng khaùi quaùt lyù luaän voâ caên cöù, nhöõng quy luaät, phaïm truø tröøu töôïng khoâng coù moät noäi dung lòch söû, thöïc teá naøo. Phöông phaùp loâgích khoâng phaûi laø moät söï chuïp aûnh daãn ñeán moät söï phaûn aùnh khoâng sinh ñoäng veà hieän thöïc, maø söï phaûn

11 Sñd, tr. 617.25

aùnh bieát ruùt ra töø trong lòch söû caùi chuû yeáu aáy theå hieän ñöôïc baûn chaát cuûa quaù trình lòch söû.

Neáu trôû laïi nguoàn goác cuûa hai phöông phaùp naøy laø caùi lòch söû vaø caùi loâgích thì chuùng ta thöôøng noùi: “Neáu khoâng coù caùi logic, caùi lòch söû chæ laø muø quaùng, maø khoâng coù caùi lòch söû thì caùi logic chæ laø roång tueách”.12 Söï thoáng nhaát giöõa phöông phaùp lòch söû vaø phöông phaùp loâgích cuõng vaäy. Khoâng coù caùi noï thì khoâng theå coù caùi kia moät caùch hoaøn chænh. Chæ coù quaùn trieät caû hai phöông phaùp vaø bieát vaän duïng chuùng vaøo coâng taùc nghieân cöùu thì chuùng ta môùi naém thaät vöõng ñöôïc chaân lyù khaùch quan. Bôûi vì tieâu chuaån cuûa chaân lyù laø lyù luaän aên khôùp vôùi thöïc tieån, cuõng töùc laø caùi loâgích phaûi phaûn aùnh ñuùng baûn chaát cuûa lòch söû.

Vì phöông phaùp lòch söû vaø phöông phaùp logic coù tính thoáng nhaát vaø cuõng coù muïc ñích thoáng nhaát laø cuøng nhaèm phôi baøy roõ chaân lyù khaùch quan cuûa söï phaùt trieån lòch söû, neân trong coâng taùc nghieân cöùu, toång keát khoa hoïc, chuùng ta khoâng theå chæ vaän duïng moät phöông phaùp rieâng reõ naøo, vì thöïc ra chuùng chæ laø hai maët bieåu hieän khaùc nhau maø thoâi.13

5. Phöông phaùp phaân tích ma traän SWOT (Matrix SWOT)5.1..Khaùi nieäm phöông phaùp ma traän SWOT

Phöông phaùp ma traän Swot laø phöông phaùp ñöôïc söû duïng ñeå phaân tích ñaùnh giaù caùc khía caïnh cô baûn cuûa moät ñoái töôïng nhaèm muïc ñích ñeà xuaát caùc giaûi phaùp coù tính khaû thi cho moït chieán löôïc nhaát ñònh.

5.2. Löôïc söû veà phöông phaùp phaân tích ma traän SWOT

Phöông phaùp phaân tích ma traän SWOT ra ñôøi töø nhöõng naêm 60-70 cuûa theá kæ XX taïi vieän nghieân cöùu Stanford (Myõ) vôùi quaù trình tìm hieåu nguyeân nhaân thaát baïi trong vieäc laäp keá hoaïch cuûa treân 500 coâng ty coù doanh thu cao nhaát nöôùc Myõ luùc ñoù. Nhoùm nghieân cöùu goàm 5 ngöôøi laø Marion Dosher, tieán só Otis Bennepe, Albert Humphrey Vaø Birger Lie.

Tuy nhieân nhöõng yù töôûng manh nha veà moâ hình SWOT ñaõ xuaát hieän töø naêm 1949 taïi coâng ty Du Pont (Myõ). Nhö ñaõ phaân tích ôû treân, SWOT laø taäp hôïp cuûa 4 chöõ vieát taét trong tieáng Anh. Ñoù laø:

S = Strengths (nhöõng ñieåm maïnh)W = Weaknesses (nhöõng ñieåm yeáu) O = Oportunities (nhöõng cô hoäi)

12 Sñd, tr. 61913 Xem Vaên Taïo, Phöông phaùp lòch söû vaø Phöông phaùp logic, nxb. Vieän söû hoïc Vieät Nam, 1995, tr.37-50.

26

T = Threats (nhöõng nguy cô)

Thoâng qua phoái hôïp caùc yeáu toá S, W, O, T, Du Pont tieán haønh xaây döïng keá hoaïch daøi haïn cho toaøn boä hoaït ñoäng cuûa coâng ty. Keát quaû laø Du Pont ñaõ vöôn leân trôû thaønh moät ñoái thuû ñaùng gôøm taïi Myõ luùc ñoù. Taám göông Du Pont ñaõ khôi maøo cho moät loaït caùc phong traøo “taïo döïng keá hoaïch” soâi noåi treân khaép nöôùc Myõ. Cho tôùi naêm 1960 thì moâ hình SWOT cuûa Du Pont ñaõ xuaát hieän ôû 500 coâng ty lôùn nhaát nöôùc Myõ. Laøn soùng naøy coøn tieáp tuïc lan roäng vaø aûnh höôûng tôùi moät soá nöôùc coâng nghieäp môùi ôû Chaâu Myõ vaø caùc quoác gia phaùt trieån ôû Chaâu AÂu nhö Anh, Phaùp, Ñöùc, Thuî Só, Ñan Maïch vaø Nauy.

Maëc duø moâ hình do Du Pont ñöa ra ñem laïi nhöõng khoaûn lôïi nhuaän keách xuø cho caùc taäp ñoaøn kinh teá lôùn nhönh vieäc aùp duïng moâ hình SWOT do Du Pont ñöa ra döôùi hình thöùc laø caùc keá hoaïch daøi haïn laïi bieåu hieän nhieàu baát oån, ñaàu tö toán keùm maø ít hieäu quaû. Caùc nhaø nghieân nhaän thaáy thò tröôøng caïnh tranh luoân bieán ñoäng vaø dieãn tieán phöùc taïp do ñoù caàn phaûi tieán haønh raø soaùt vaø phaân tích SWOT baèng caùc chieán löôïc ngaén haïn, phuø hôïp vôùi töøng hoaøn caûnh cuï theå maø taát caû ñoäi nguõ quaûn lí cuøng coù theå ñöa ra moät chöông trình haønh ñoäng thoáng nhaát.

Ñeå khaéc phuïc nhöôïc ñieåm naøy, Robert Stewart thuoäc vieän nghieân cöùu Stanford (Myõ) cuøng vôùi nhoùm nghieân cöùu cuûa mình taïi SRI Menlo Park California ñaõ tìm caùch taïo ra moät moâ hình môùi thay cho moâ hình “Taïo döïng keá hoaïch” cuûa Du Pont. Coâng trình nghieân cöùu cuûa Robert Stewart keùo daøi 9 naêm (1960-1969) vôùi hôn 50 nhaân vieân laøm vieäc caät löïc ñeå hoaøn thaønh vieäc phoûng vaán treân 1100 coâng ty vaø toå chöùc kinh teá thoâng qua baûng hoûi goàm 250 ñeà muïc. Cuoái cuøng nhoùm nghieân cöùu ñöa ra keát luaän: Trong moät coâng ty, ñeå vieäc kinh doanh ñaït ñöôïc hieäu quaû cao nhaát thì giaùm ñoác ñieàu haønh phaûi laø tröôûng nhoùm keá hoaïch vaø caùc tröôûng phoøng chöùc naêng phaûi thuoäc nhoùm laäp keá hoaïch. Ñieàu naøy moät laàn nöõa khaúng ñònh giöõa giaùm ñoác ñieàu haønh vaø nhaân vieân döôùi quyeàn luoân phaûi coù söï phoái hôïp nhòp nhaøng ñeå ñöa ra moät keá hoaïch thoáng nhaát.

Ngoaøi ra, tieán só Otis Bennepe thuoäc nhoùm nghieân cöùu coøn ñöa ra moâ hình “chuoãi logic” goàm tuaàn töï 7 yeáu toá maø sau naøy trôû thaønh haït nhaân cuûa heä thoáng SWOT ñöôïc thieát keá:

- Giaù trò (values)

27

- Ñaùnh giaù (appraise) - Ñoäng löïc (motivation) -Tìm kieám (search) -Löïa choïn (select) -Leân chöông trình (program) -Haønh ñoäng (act) -Giaùm saùt vaø laäp laïi caùc böôùc 1,2,3.

Giaû söû trong vieäc ñaùnh giaù quaù trình kinh doanh cuûa coâng ty daàu löûa A, ñeå thu ñöôïc khoaûn lôïi nhuaän B theo chæ tieâu ñeà ra, coâng ty A tröôùc heát phaûi xaùc ñònh ñöôïc “giaù trò” cuûa daàu löûa treân thò tröôøng. Sau ñoù tieán haønh “ñaùnh giaù” tieàm naêng kinh doanh daàu löûa cuûa coâng ty vôùi soá voán, nguoàn nhaân coâng vaø trang thieát bò hieän coù. Töø ñoù maø nhaø laõnh ñaïo môùi coù theå xaùc ñòng ñöôïc ñoäng cô kinh doanh cuûa mình vaø “tìm kieám” caùc keá hoaïch coù theå ñem laïi khoûan lôïi nhuaän B nhö ñaõ ñeà ra.Tuy nhieân sau khi ñaõ “tìm kieám” ñöôïc roài thì nhaø laõnh ñaïo caàn phaûi “löïa choïn” moät keá hoaïch thích hôïp nhaát ñeå “laäp chöông trình” hoaït ñoäng cho coâng ty (quaûng baø thöông hieäu, maketing, saûn xuaát, löu thoâng, phaân phoái saûn phaåm...)

Coâng ty cuõng caàn laäp ra ñoäi nguõ nhaân vieân chuyeân “giaùm saùt” tình hình hoaït ñoäng cuûa coâng ty (3 khaâu ñaàu cuûa “chuaån giaù trò”) ñeå kòp thôøi baùo caùo nhöõng thay ñoåi vaø giaûi phaùp cuï theå.

Nhö vaäy moâ hình “chuoãi logic” cuûa Otis Bennepe ít nhieàu ñaõ coù nhöõng vai troø nhaát ñònh trong quaø trình hình thaønh moät moâ hình SWOT hoaøn chænh. Sau moâ hình naøy, caùc nhaø khoa hoïc vaø chuyeân gia kinh teá phaùt hieän ra raèng: muoán xaây döïng chieán löôïc oån ñònh cho coâng ty thì böôùc ñaàu tieân phaûi ñaùnh giaù ñöôïc nhöõng gì “toát”, nhöõng gì “xaáu” trong hoaït ñoäng hieän taïi vaø töông lai. Nhöõng ñieàu “toát” ôû hieän taïi laø “nhöõng ñieàu haøi loøng” (satis factory) vaø nhöõng ñieàu “toát” trong töông lai ñöôïc goïi laø “nhöõng cô hoäi” (opportunities). Nhöõng ñieàu “xaáu” trong hieän taïi laø “nhöõng sai laàm” (faults) vaø nhöõng ñieàu “xaáu” trong töông lai goïi laø “nhöõng nguy cô” (threats). Toaøn boä quaù trình naøy ñöôïc goïi laø phaân tích SOFT.

Sau ñoù, vaøo naêm 1964, taïi hoäi thaûo veà laäp keá hoaïch daøi haïn taïi Zurich (Thuî Só), nhoùm nghieân cöùu quyeát ñònh ñoåi chöõ F thaønh chöõ W (Weak=ñieåm yeáu) vaø töø ñoù SOFT ñaõ chính thöùc ñöôïc ñoåi thaøng SWOT.

28

Phieân baûn moâ hình SWOT ñaàu tieân ñöôïc thöû nghieäm vaøo naêm 1966 cho toaøn boä hoaït ñoäng cuûa coâng ty Erie Technological Corp (Myõ). Sau nhöõng thaønh coâng ban ñaàu naêm 1973, SWOT ñöôïc phoå bieán sang Anh moät laàn nöõa vaø ñöôïc nhieàu caùc coâng ty lôùn ñoùn nhaän nhö W.H.Smith & Sons PLC, coâng ty C.W.S, J.W French Ltd,... Tieáp ñoù moâ hình chieán löôïc SWOT ñöôïc söû duïng thaønh coâng ôû raát nhieàu doanh nghieäp, toå chöùc vaø taäp ñoaøn thuoäc caùc lónh vöïc khaùc nhau.

Hieän nay SWOT ñaõ ñöôïc phoå bieán treân khaép theá giôùi vaø ñaõ chöùng minh ñöôïc khaû naêng giaûi quyeát caùc vaán ñeà cuûa doanh nghieäp haøng naêm maø khoâng caàn döïa vaøo tö vaán hay caùc nguoàn löïc toán keùm khaùc.5.3. Quy trình cuûa phöông phaùp SWOTBöôùc 1. Phaân tích caùc ñieåm maïnh cuûa ñoái töôïng.Böôùc 2. Phaân tích caùc ñieåm yeáu cuûa ñoái töôïngBöôùc 3. Phaân tích caùc cô hoäi cuûa ñoái töôïngBöôùc 4. Phaân tích nhöõng thaùch thöùc cuûa ñoái töôïngBöôùc 5. Keát hôïp caùc ñaëc ñieåm theo nhöõng nhoùm caëp ñaëc ñieåm nhaát ñònh.Böôùc 6. Ñöa ra chieán löôïc phaùt trieån cho ñoái töôïng.

5.4. Caùch öùng duïng phöông phaùp phaân tích ma traän SWOT

+ Phaân tích SWOT Phaân tích SWOT laø thao taùc phaân tích, nhaän ñònh vaø ñaùnh giaù veà tình hình cuûa moät ñoái töôïng lieân quan ñeán 4 yeáu toá: maët maïnh, maët yeáu, cô hoäi vaø thaùch thöùc.

Ngöôøi ta cuõng coù theå hieåu phaân tích SWOT laø vieäc ñaùnh giaù moät caùch chuû quan caùc döõ lieäu ñöôïc saép xeáp theo ñònh daïng SWOT döôùi moät traät töï logic deã hieåu, deã trình baøy, deã thaûo luaän vaø ñöa ra quyeát ñònh coù theå söû duïng trong moïi quaù trình ra quyeát ñònh.

Sôû dó phöông phaùp naøy ñöôïc öùng duïng roäng raõi chính laø do noù coù theå saép xeáp nhöõng thoâng tin phöùc taïp vaøo trong hieän thöïc ñöôïc traät tö, goïn gheõ, laøm noåi baät moät soá khaâu maáu choát caàn chuù yù trong ñoù. Maët khaùc, kó thuaät phaân tích SWOT laø “kó thuaät phaân tích vaø xöû lí keát quaû nghieân cöùu veà moâi tröôøng caïnh tranh giuùp doanh nghieäp ñeà ra chieán löôïc moät caùch khoa hoïc”1. Thaäm chí, SWOT coøn buoäc nhaø quaûn lí chuù yù ñeán nhöõng maët baát lôïi cuûa doanh nghieäp hoaêc caù nhaân trong môù thoâng tin 1 Phaïm Xuaân Lan , Quaûn trò hoïc, Ñaïi hoïc kinh teá thaønh phoá Hoà Chí Minh, 2000, tr.31

29

ñoù, cuõng nhö nhöõng khieám khuyeát chöa ñuû cuûa baûn thaân chuùng ta. Hay noùi caùch khaùc: “phöông phaùp naøy lôïi duïng thuû ñoaïn cöôõng böùc nhaän bieát veà maët taâm lí hoïc, laøm cho tö duy cuûa chuùng ta ñôn giaûn hôn nhieàu”2

Khi phaân tích ma traän SWOT, chuùng ta neân nhôù ñeán caùc yeáu toá: chính saùch, kinh

teá, xaõ hoäi, coâng ngheä, phaùp luaät

vaø moâi tröôøng

( PESTLE ) cuûa ñoái

töôïng ñöôïc phaân tích. Vì

moät ñoái töôïng nhaát ñònh thöôøng bò chi phoái

bôûi

caùc moái quan heä cô baûn aáy.

Baûng lieät keâ caùc yeáu toá SWOT

2 Lyù Thaàn Tuøng, Coá Tuøng Döông (2004), Tìm laáy cô hoäi caïnh tranh treân thöông tröôøng- Hoaïch ñònh saùch löôïc phaân tích SWOT, Nxb.Lao ñoäng- Xaõ hoäi, Haø Noäi, tr.143

NHÖÕNG ÑIEÅM MAÏNH (S) NHÖÕNG ÑIEÅM YEÁU (W)

Lieät keâ nhöõng ñieåm maïnh

_

_

_

_

Lieät keâ nhöõng ñieåm yeáu

_

_

_

_

NHÖÕNG CÔ HOÄI (O) NHÖÕNG THAÙCH THÖÙC (T)

Lieät keâ nhöõng cô hoäi

_

_

_

_

Lieät keâ nhöõng thaùch thöùc

_

_

_

_

30

Tuyø thuoäc vaøo moãi ñoái töôïng cuï theå ñöôïc phaân tích baïn coù theå söû duïng linh hoaït baûng lieät keâ caùc yeáu toá SWOT ñeå ñaït ñöôïc hieäu quaû cao nhaát. Baûng lieät keâ nhö hình 1 laø moâ hình ñôn giaûn maø ña soá moïi ngöôøi coù theå hình dung ñöôïc.

Sau khi laäp baûng lieät keâ caùc yeáu toá SWOT, nhaø quaûn lí tieán haønh phaân tích, phoái hôïp caùc yeáu toá SWOT vaø ñeà ra giaûi phaùp cho chieán löôïc phaùt trieån cuûa coâng ty. Thöïc chaát cuûa quaù trình naøy laø vieäc taïo döïng moät ma traän SWOT giuùp nhaø quaûn lí phaùt trieån 4 loaïi hình chieán löôïc cô baûn.Ñoù laø: caùc chieán löôïc ñieåm maïnh-cô hoäi (SO), chieán löôïc ñieåm maïnh-nguy cô (ST), ñieåm yeáu-cô hoäi (WO), ñieåm yeáu-nguy cô(WT). Ñeå thöïc hieän moät caùch hieäu quaû caùc chieán löôïc neâu treân buoäc nhaø quaûn lí phaûi tuaân theo caùc phöông phaùp phoái hôïp nhö: Ñoái vôùi ñieåm maïnh (S) thì doanh nghieäp caàn tìm caùch phaùt huy tích cöïc. Ñoái vôùi ñieåm yeáu (W) thì doanh nghieäp caàn phaûi bieát khaéc phuïc. Ñoái vôùi cô hoäi (O) thì doanh nghieäp caàn bieát khai thaùc, phaùt huy, taän duïng. Ñoái vôùi caùc yeáu toá nguy cô (T) thì doanh nghieäp caàn tìm caùch haïn cheá hay giaûm bôùt.

Nhö vaäy söï keát hôïp caùc yeáu toá SWOT laø nhieäm vuï khoù khaên nhaát cuaû vieäc phaùt trieån moät ma traän SWOT hieäu quaû. Noù ñoøi hoûi ngöôøi phaân tích phaûi coù söï phaùn ñoaùn toát. Maët khaùc, nhaø quaûn lí cuõng caàn coù quan ñieåm bieän chöùng khi xaây döïng caùc chieán löôïc vì seõ khoâng coù moät keát hôïp naøo laø toát nhaát, nhaø quaûn lí caàn phoái hôïp nhieàu chieán löôïc vôùi nhau, töø ñoù giuùp coâng ty phaùt trieån moät caùch beàn vöõng.

caùc yeáu NHÖÕG ÑIEÅM NHÖÕNG ÑIEÅM

31

toá beân trongcaùc yeáu toá beân ngoaøi

MAÏNH(S)

YEÁU(W)

NHÖÕNG CÔ HOÄI(O)

CHIEÁN LÖÔÏC SOSöû duïng caùc maët maïnh ñeå khai thaùc cô hoäi

CHIEÁN LÖÔÏC WOTranh thuû caùc cô hoäi ñeå khaéc phuïc caùc ñieåm yeáu

NHÖÕG THAÙCH THÖÙC

(T)

CHIEÁN LÖÔÏC STSöû duïng dieåm maïnh ñeå ñoái phoù vôùi caùc thaùch thöùc

CHIEÁN LÖÔÏC WTToái thieåu hoaù nhöõng ñieåm yeáu vaø traùnh khoûi nhöõng thaùch thöùc

Hình 3: Baûng ma traän SWOT

Trong ñoù, caùc chieán löôïc SO laø caùc chieán löôïc giuùp coâng ty taêng tröôûng nhanh baèng caùch söû duïng nhöõng ñieåm maïnh beân trong cuûa coâng ty ñeå taän duïng nhöõng cô hoäi beân ngoaøi. Baát cöù moät coâng ty hay toå chöùc kinh teá naøo cuõng mong muoán toå chöùc cuûa hoï ôû vaøo vò trí maø nhöõng ñieåm maïnh ôû beân trong coù theå söû duïng ñeå lôïi duïng nhöõng xu höôùng thuaän lôïi töø beân ngoaøi. Chaúng haïn chö coâng ty Mercedes Benz, vôùi bí quyeát kó thuaät vaø söï noåi tieáng veà chaát löôïng cuûa noù (ñieåm maïnh beân trong). Keát hôïp vôùi vieäc taän duïng söï gia taêng cuûa nhu caàu veà loïai xe hôi xa xæ (cô hoäi beân ngoaøi) hoï ñaõ cho xaây döïng theâm caùc nhaø maùy saûn xuaát môùi (chieán löôïc SO) ñeå chieám lónh thò tröôøng.

Caùc chieán löôïc WO nhaèm caûi thieän nhöõng ñieåm yeáu beân trong baèng caùch taän duïng nhöõng cô hoäi beân ngoaøi. Ñoâi khi nhöõng cô hoäi lôùn beân ngoaøi ñang toàn taïi nhöng coâng ty coù nhöõng ñieåm yeáu beân trong ngaên caûn vieäc khai thaùc nhöõng cô hoäi naøy. Vì vaäy, tröôùc heát muoán trieån khai chieán löôïc SO hieäu quaû thì phaûi tieán haønh khaéc phuïc nhöõng ñieåm yeáu noäi taïi cuûa coâng ty. Ñoù laø nguyeân taéc chieán löôïc.

Caùc chieán löôïc ST söû duïng caùc ñieåm maïnh cuûa moät coâng ty ñeå traùnh khoûi hay giaûm thieåu nhöõng aûnh höôûng vaø thaùch thöùc töø beân

32

ngoaøi. Ñaây laø moät trong nhöõng vaán ñeà maø ña soá coâng ty phaûi ñoái maët trong thôøi buoåi caïnh tranh khoác lieät nhö hieän nay.

Caùc chieán löôïc WT laø caùc chieán thuaät phoøng thuû nhaèm laøm giaûm ñinhöõng ñieåm yeáu beân trong vaø traùnh khoûi nhöõng ñe doïa töø moâi tröôøng beân ngoaøi. Moät toå chöùc ñoái ñaàu vôùi voâ soá nhöõng moái ñe doïa beân ngoaøi vaø nhöõng ñieåm yeáu beân trong coù theå bò laâm vaøo tình traïng heát söùc khoù khaên. Haäu quaû lôùn nhaát coù theå xaûy ñeán laø coâng ty bò phaù saûn hay chòu vôõ nôï. Trong tröôøng hôïp ñoù thì caùc chieán löôïc WT caàn ñöôïc keát hôïp vôùi caùc chieán löôïc khaùc nhö lieân keát, saùt nhaäp, haïn cheá chi tieâu hay giaûm bôùt nhaân coâng phoå thoâng,...

Nhö vaäy ma traän SWOT laø moät coâng cuï heát söùc höõu duïng cho vieäc naém baét, ra quyeát ñònh vaø xaây döïng caùc chieán luôïc cho baát cöù moät döï aùn naøo. Tuy nhieân chaát luôïng phaân tích moät ma traän SWOT phuï thuoäc vaøo chaát löôïng thoâng tin thu ñöôïc (baûng lieät keâ caùc yeáu toá SWOT). Do ñoù thoâng tin caàn traùnh caùch nhìn chuû quan töø moät phía, neân tìm kieám thoâng tin töø moïi phía: ñieàu kieän töï nhieân, xaõ hoäi, vaên hoùa, chính trò, nhaân löïc, vaät löïc, ñoái taùc, caùc moái quan heä,…

SWOT cuõng coù phaàn haïn cheá khi saép xeáp caùc thoâng tin vôùi xu höôùng giaûn löôïc. Ñieàu naøy laøm cho nhieàu thoâng tin coù theå bò goø eùp vaøo vò trí khoâng phuø hôïp vôùi baûn chaát vaán ñeà. Nhieàu ñeà muïc coù theå bò trung hoaø hoaëc nhaàm laãn giöõa hai thaùi cöïc S-T vaø O-T do quan ñieåm cuûa nhaø phaân tích.

6. Phöông phaùp ñoái töôïng tieâu ñieåm (Method of focal objects)6.1. Khaùi nieäm phöông phaùp ñoái töôïng tieâu ñieåm

Phöông phaùp ñoái töôïng teâu ñieåm laø phöông phaùp tích cöïc hoùa tö duy, ña daïng hoùa yù töôûng baèng caùch keát hôïp tình côø nhöõng thuoäc tính cuûa caùc ñoái töôïng ñang toàn taïi trong theá giôùi hieän thöïc ñeå coù yù töôûng saùng taïo môùi.Phöông phaùp ñoái töôïng tieâu ñieåm ñöôïc giaùo sö F.Kunze, ñaïi hoïc Berlin xaây döïng (1926), ñaàu tieân coù teân laø phöông phaùp danh muïc (Method of catalogue). Vaøo nhöõng naêm 50, phöông phaùp naøy ñöôïc giaùo sö baùc hoïc ngöôøi Myõ C.Waiting boå sung vaø hoøan thieän theâm. Ngaøy nay, ngöôøi ta cuõng goïi laø phöông phaùp tích hôïp, phöông phaùp daãn nhaäp…6.2.Quy trình cuûa phöông phaùp ñoái töôïng tieâu ñieåm

+ Böôùc moät, xaùc ñònh ñoái töôïng caàn nghieân cöùu, caàn saùng taïo33

Ví duï: Taïo moät muõ baûo hieåm tieän lôïi+ Böôùc hai, laáy moät soá ñoái töôïng ñang toàn taïi trong theá giôùi hieän

thöïc Ví duï: Caùi neäm hôi, caùi bôm ño huyeát aùp, traùi boùng, noùn laù…

+ Böôùc 3: lieät keâ taát caû nhöõng daáu hieäu, thuoäc tính, chöùc naêng cuûa caùc ñoái töông ñaõ laáy ôû böôùc 2. Ví duï: Baèng hôi, tieän lôïi, nheï, bôm hôi, che möa, che naéng, baèng da,

baèng vaûi, coù loå kim, coù kim bôm, coù chòu löïc toát…+ Böôùc 4, taäp hôïp taát caû nhöõng thuoäc tính, daáu hieäu… cuûa böôùc 3 vaøo

trong ñoái töôïng ñaõ ñöôïc xaùc ñònh töø böôùc 1.Ví duï: Muõ baûo hieåm tieän lôïi coù caùc yeáu toá baèng hôi, gaáp

ñöôïc,nheï, bôm hôi, che möa, che naéng, baèng da, baèng vaûi, coù loå kim, coù kim bôm, coù theå chòu löïc toát…

+ Böôùc 5, döïa vaøo nhöõng tö lieäu ñaõ coù ôû böôùc boán, lieân töôûng töï

do vaø phaùt yù töôûng môùi. (Chuù yù, neáu nhieàu ngöôøi tham gia phaùt yù töôûng thì ngöôøi ñieàu haønh phaûi taïo ra khoâng khí thaân thieän, thoûai maùi ñeå taïo ñöôïc söï höng phaán cho moïi thaønh vieân, ôû böôùc naøy caàn yù töôûng môùi caøng nhieàu caøng toát vì vaäy, moïi yù töôûng phaùt ra ñeàu ñöôïc traân troïng vaø khích leä; tuyeät ñoái khoâng pheâ bình, phaûn bieän ôû böôùc naøy)

+ Böôùc 6, thö kyù ñoïc lôùn tieáng nhöõng yù töôûng ñaõ coù ôû böôùc naêmñeå moïi

ngöôøi phaûn bieän. YÙ töôûng naøo hay, ñoäc ñaùo, coù tính khaû thi, ñöôïc nhieàu ngöôøi ñoàng tình uûng hoä nhaát thì cho ñieåm cao nhaát ñeå öu tieân ñöa vaøo xaây döïng nguyeân lyù saùng cheá öùng duïng.

Phöông phaùp ñoái töôïng tieâu ñieåm giuùp tö duy tích cöïc hôn trong vaán ñeàphaùt yù töôûng, giuùp con ngöôøi saùng taïo khoâng ngöøng. Nhaø khoa hoïc Myõ G.Berman cho raèng, khoa hoïc coâng ngheä hieän ñaïi laø keát quaû cuûa vieäc öùng duïng phöông phaùp ñoái töôïng tieâu ñieåm, nhôø vaän duïng phöông phaùp naøy maø coâng ngheä phaùt trieån ngaøy caøng nhanh vaø höõu ích hôn cho cuoäc soáng con ngöôøi.Tuy nhieân, phöông phaùp ñoái töôïng tieâu ñieåm cuõng coù nhöõng nhöõng haïn

cheá

34

nhaát ñònh. Noù chæ maïnh trong nghieân cöùu saùng taïo, coøn caùc loïai nghieân cöùu khaùc thì haàu nhö noù khoâng öùng duïng ñöôïc.7. Phöông phaùp phaân tích hình thaùi (Method of Morphological Analysis )7.1. Khaùi nieäm phöông phaùp phaân tích hình thaùi

Phöông phaùp phaân tích hình thaùi laø phöông phaùp tích cöïc hoùa tö duy baèng caùch taùch ñoái töôïng ra töøng yeáu toá, roài ña daïng hoùa hình thaùi caùc yeáu toá vaø sau ñoù keát hôïp chuùng laïi ñeå taïo neân nhöõng giaûi phaùp baát ngôø.

Phöông phaùp phaân tích hình thaùi ñöôïc nhaø truyeàn giaùo Taây Ban Nha, linh muïc Raimund Lulli (1235 – 1315) thieát laäp, vaø laàn ñaàu tieân ñöôïc trình baøy trong taùc phaåm “Ngheä thuaät vó ñaïi”. Naêm 1942 ñöôïc moät nhaø thieân vaên hoïc ngöôøi Myõ, goác Thuïy Syõ F.Zwicky hoøan thieän vaø ñaët cho noù moät caùi teân môùi laø Phöông phaùp phaân tích hình thaùi.7.2. Quy trình cuûa phöông phaùp phaân tích hình thaùi

Böôùc 1. Xaùc ñònh ñoái töôïng nghieân cöùu moät caùch chính xaùcVí duï: Taïo moät caùi vieátBöôùc 2. Taùch heát taát caû caùc yeáu toá coù theå coù cuûa caùi vieát.Ví duï: A. Ngoøi vieát; B. Ruoät vieát; C. Thaân vieát; D.Naép vieát…Böôùc 3. Ña daïng hoùa hình thaùi cuûa caùc thoâng soá ôû böôùc 2.Ví duï: A 1. Ngoøi bi; A 2. Ngoøi loâng; A 3. Ngoøi löôõi ruoài; A 4. Ngoøi chì; A 5. Ngoøi than. B1. Nhöïa; B2. Cao su; B3. Nhoâm; B4. Keõm; …Böôùc 4. Laäp baûng ma traän cho caùc thoâng soá vaø caùc hình thaùi cuûa böôùc 2 vaø 3.Böôùc 5. Ruùt coâng thöùc vaø phaùt yù töôûngBöôùc 6. Nhaän xeùt ñaùnh giaù vaø löïa choïn coâng thöùc yù töôûng toái öu.

8. Phöông phaùp naõo coâng (Brainstorming method )

8.1. Khaùi nieäm phöông phaùp naõo coâng

Phöông phaùp naõo coâng ñöôïc A. Osborn, ngöôøi Myõ ñöa ra naêm 1938. Phöông phaùp naøy coù muïc ñích thu ñöôïc thaät nhieàu yù töôûng giaûi baøi toaùn cho tröôùc baèng caùch laøm vieäc taäp theå. A. Osborn nhaän thaáy, nhieàu ngöôøi giaøu trí töôûng töôïng coù khaû naêng phaùt nhieàu yù töôûng hôn nhöõng ngöôøi khaùc nhöng laïi yeáu veà maët phaân tích, pheâ phaùn. Ngöôïc laïi, coù nhöõng ngöôøi gioûi phaân tích, pheâ bình caùc yù töôûng coù saün hôn laø töï mình ñeà ra nhöõng yù töôûng môùi. Neáu ñeå hai loaïi ngöôøi naøy laøm vieäc chung vôùi nhau

35

thì hoï thöôøng “ngaùng chaân ” nhau A. Osborn ñeà nghò taùch thaønh hai quaù trình rieâng reõ: phaùt yù töôûng vaø ñaùnh giaù yù töôûng, do hai nhoùm ngöôøi khaùc nhau thöïc hieän. Nhoùm phaùt yù töôûng goàm nhöõng ngöôøi coù goàm coù trí töôûng töôïng phong phuù, coù khaû naêng suy nghó tröøu töôïng, coù khaû naêng lieân töôûng xa, coù ñaàu oùc khaùi quaùt hoaù cao… Nhoùm thöù hai goàm caùc chuyeân vieân gioûi phaân tích, gioûi pheâ bình, seõ ñaùnh giaù nhöõng yù töôûng thu ñöôïc töø nhoùm thöù nhaát. Phöông phaùp naûo coâng, khoâng loaïi tröø nhöõng pheùp thöû voâ traät töï, traùi laïi, noù coøn laøm cho caùc pheùp thöû maát traät töï hôn vôùi hy voïng seõ coù nhöõng pheùp thöû daãn ñeán lôøi giaûi maïnh. Baèng caùch naøy, ngöôøi ta cuõng khaéc phuïc phaàn naøo tính ì taâm lyù.

8.2. Quy trình cuûa phöông phaùp naõo coâng:

Böôùc 1. Choïn 4 ñeán 15 ngöôøi coù khuynh höôùng saùng taïo, thuoäc nhieàu ngaønh ngheà, chuyeân moân khaùc nhau, thaäm chí khaù xa vôùi lónh vöïc chuyeân moân cuûa cuûa vaán ñeà caàn nghieân cöùu. Chuû trì buoåi naõo cong noùi cho hoï nghe vaán ñeà nghieân cöùu moät caùch roõ raøng vaø chính xaùc. Nhöõng ngöôøi hay pheâ bình, cheâ bai ngöôøi khaùc khoâng ñöôïc choïn vaøo nhoùm naøy.

Vieäc phaùt yù töôûng caàn tieán haønh moät caùch thaät töï do, thoaûi maùi, hoaøn toaøn khoâng coù söï haïn cheá naøo veà noäi dung ñöa ra, khoâng caàn phaûi chöùng minh tính chaát ñuùng cuûa nhöõng yù töôûng vaø khoâng caàn bieát chuùng coù thöïc hieän ñöôïc hay khoâng vaø thöïc hieän nhö theá naøo. Moãi laàn phaùt bieåu yù töôûng khoâng quaù hai phuùt, thôøi gian cho moät buoåi naõo coâng coù theå töø 15 phuùt ñeán moät giôø. Caùc phaùt bieåu ñoù phaûi ñöôïc ghi laïi baèng toác kyù hoaëc baêng töø. Treân thöïc teá, taát nhieân, coù nhöõng yù töôûng sai, buoàn cöôøi hoaëc khoâng töôûng nhöng khoâng vì theá maø haïn cheá quaù trình ñöa ra yù kieán.

Trong khi phaùt yù töôûng, tuyeät ñoái caám moïi hình thöùc pheâ phaùn, chæ trích, keå caû nhöõng caùi nhuùn vai, bóu moâi vu vô, nhöõng nuï cöôøi khoâng tin töôûng, cheá nhaïo. Ôû ñaây, caàn taïo khoâng khí thaân thieän giöõa nhöõng ngöôøi tham gia vaø khuyeán khích vieäc yù töôûng cuûa moät ngöôøi ñöa ra, ñöôïc nhöõng ngöôøi khaùc phaùt trieån tieáp. Noùi chung, khoâng khí thaân thieän caàn coù tröôùc vaø coù sau caùc buoåi naõo coâng.

Vai troø cuûa nhöõng laõnh ñaïo naõo coâng theå hieän ôû choã, ngöôøi ñoù caàn phaùt bieåu baøi toaùn baèng caùc khaùi nieäm chung, ñôn giaûn vaø roõ raøng, khuyeán khích ñeà ra nhöõng yù töôûng khoâng quen thuoäc, coù theå ñaët

36

caùc caâu hoûi gôïi yù hoaëc laøm cho roõ ñeå traùnh cheát thôøi gian. Ôû ñaây nhöõng höôùng daãn naõo coâng coù theå duøng caùc thuû thuaät, caùc caâu hoûi kieåm tra vaø caùc kinh nghieäm rieâng.

Böôùc 2. Choïn 4 ñeán 15 ngöôøi coù khuynh höôùng pheâ bình, chæ trích cho hoï phaûn bieän caùc yù töôûng cuûa nhoùm thöù nhaát. Trong khi phaân tích, pheâ phaùn, caùc chuyeân vieân, phaûi heát söùc chuù yù, suy nghó caån thaän töøng yù töôûng, keå caû ñoái vôùi nhöõng yù töôûng thaáy khoâng nghieâm chænh hoaëc phi lyù. Khi ñaùnh giaù yù töôûng phaûi traû lôøi caâu hoûi taïi sao yù töôûng ñoù toài vaø cho ñieåm theo thang 10. Neáu caùc ñieåm cuûa caùc chuyeân vieân quaù cheânh leäch (ví vuï, haàu heát cho ñieåm 2, moät ngöôøi cho ñieåm 9 ) thì phaûi tìm hieåu nguyeân nhaân cheânh leäch ñoù.

Böôùc 3. Cho nhöõng ngöôøi phaùt yù töôûng ñöôïc baûo veä yù töôûng cuûa mình tröôùc nhöõng ngöôøi phaûn bieän vaø ñoàng thôøi cho nhöõng ngöôøi phaûn bieän tieáp tuïc phaûn bieän nhaèm muïc ñích yù töôûng caøng ngaøy caøng ñöôïc saùng toû vaø khaû thi hôn.

Böôùc 4. Chuû naõo coâng vaø caùc coäng söï taäp hôïp, löïa choïn, ñaùnh giaù vaø xaây döïng nguyeân lyù öùng duïng cho caùc yù töôûng.

Sau khi ra ñôøi, trong voøng 10 – 15 naêm phöông phaùp naõo coâng ñöôïc ca ngôïi, thaäm chí ñöôïc coi laø phöông phaùp vaïn naêng ñeå giaûi caùc vaán ñeà veà kyõ thuaät vaø xaõ hoäi. Nhöng thöïc teá söû duïng, cho thaáy, phöông phaùp naõo coâng cuõng nhö caùc phöông phaùp tích cöïc hoaù tö duy khaùc coù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh vaø khoâng theå duøng noù giaûi caùc baøi toaùn khoù, ñoøi hoûi kieán thöùc chuyeân moân saâu. Ngöôøi ta tìm caùch caûi tieán phöông phaùp naõo coâng. Ñeán nay coù haøng chuïc bieán theå cuûa phöông phaùp naõo coâng, nhö naõo coâng ngöôïc, naõo coâng caù nhaân, naõo coâng hai ngöôøi, naõo coâng hai kyø, naõo coâng theo giai ñoaïn, naõo coâng ngaàm … Moät khuynh höôùng khaùc phaùt trieån naõo coâng thaønh caùc phöông phaùp do caùc nhoùm chuyeân nghieäp, ñöôïc daïy, luyeän taäp vaø thöôøng xuyeân ruùt kinh nghieäm, thöïc hieän…

Hieän nay phöông phaùp naõo coâng ñöôïc söû duïng ñeå giaûi caùc baøi toaùn khoâng ñoøi hoûi ñoä chính xaùc cao hoaëc khaù saâu veà chuyeân moân, thuoäc caùc vaán ñeà döï aùn, thieát keá, caùc vaán ñeà phaùp luaät, kinh teá, chính trò, quaûng caùo …

37

9. Phöông phaùp Synectics

9.1. Khaùi nieäm phöông phaùp Synectics

Treân cô sôû phöông phaùp naõo coâng, ngöôøi ta xaây döïng phöông phaùp Synectics. Töø Synectics theo goác Hy Laïp coå coù nghóa laø “keát hôïp caùc yeáu toá khaùc nhau, khoâng dích daùng gì ñeán nhau ”. Trong baûng giôùi thieäu coâng ty Synectics, coù ñònh nghóa sau: “Nhöõng nhoùm Synectics laø nhoùm coù nhöõng ngaønh ngheà khaùc nhau ñöôïc taäp hôïp nhau laïi vôùi muïc ñích coá gaéng giaûi moät caùch saùng taïo caùc baøi toaùn baèng vieäc luyeän taäp khoâng haïn cheá trí töôûng töôïng vaø keát hôïp nhöõng yeáu toá khoâng lieân heä vôùi nhau ”.14

Caùc nhoùm Synectics khaùc vôùi nhoùm naõo coâng ôû choã, chuùng laø nhöõng nhoùm chuyeân nghieäp, ñöôïc huaán luyeän ñaëc bieät vaø daàn daàn tích luyõ caùc kinh nghieäm, ñöôïc huaán luyeän caùc kinh nghieäm caàn thieát veà phöông phaùp luaän giaûi caùc vaán ñeà chuyeân moân.

Naêm 1952 W.Gordon thaønh laäp nhoùm Synectics ñaàu tieân ñeå giaûi caùc baøi toaùn saùng cheá. Naêm 1960 nhoùm naøy trôû thaønh coâng ty “Synectics Incorporated ” coù truï sôû taïi Cambridge, bang Massachusetts (Myõ ), nhaän ñôn ñaët haøng cuûa caùc coâng ty khaùc ñeå giaûi caùc baøi toaùn saùng cheá vaø ñaøo taïo caùc nhoùm saùng taïo chuyeân nghieäp.

Gordon cho raèng quaù trình saùng taïo laø quaù trình nhaän thöùc ñöôïc vaø coù theå hoaøn thieän baèng caùch ruùt kinh nghieäm sau moãi laàn giaûi (thoâng qua vieäc nghieân cöùu laïi caùc ghi cheùp quaù trình giaûi vaø luyeän taäp thöôøng xuyeân treân nhöõng baøi toaùn khaù nhau. Theo Gordon coù hai cô cheá saùng taïo: 1: khoâng ñieàu khieån ñöôïc nhö linh tính, tröïc giaùc, ngaãu höùng … vaø 2: ñieàu khieån ñöôïc – söû duïng caùc thuû thuaät , caùc pheùp töông töï. Gordon nhaán maïnh söï caàn thieát daïy vaø hoïc cô cheá ñieàu khieån ñöôïc, ñieàu naøy naâng cao hieän quaû saùng taïo vaø taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho cô khoâng ñieàu khieån ñöôïc phaùt huy taùc duïng.

Caùc nhoùm Synectics laø taäp hôïp coá ñònh nhöõng ngöôøi tuyeån choïn theo caùc tieâu chuaån: phaûi coù ñaàu oùc linh hoaït, kieán thöùc roäng, kinh nghieäm thöïc teá doài daøo, coù caùc chuyeân moân khaùc nhau (ngöôøi coù nhieàu chuyeân moân caøng toát ), moãi ngöôøi coù ít nhieàu phaûi coù lieân quan ñeán moät boä moân ngheä thuaät naøo ñoù vaø caùc ngöôøi naøy phaûi coù söï töông phaûn veà maët taâm lyù. Nhoùm Synectics ñöôïc cung caáp ñaày ñuû caùc phöông

14 38

tieän caàn thieát nhö nhaø xöôûng,phoøng thí nghieäm, ñeå thieát keá, thöû nghieäm, saûn xuaát thöû, aùp duïng thöû. Laø nhöõng nhoùm coù ñònh, thöôøng xuyeân laøm vieäc vôùi nhau, cuøng coù chung muïc ñích, quyeàn lôïi, laïi ñöôïc khuyeán khích taïo söï thaân thieän, hieåu bieát laãm nhau, neân khaùc vôùi caùc nhoùm phaùt yù töôûng trong phöông phaùp naõo coâng, ôû ñaây coù quyeàn pheâ bình, chæ trích maø khoâng sôï maát loøng hay chaïm töï aùi ngöôøi khaùc. Tuoåi cuûa nhoùm töø 25 ñeán 40.

9.2. Quy trình cuûa phöông phaùp Synectics

Böôùc 1. Thaønh laäp nhoùm Synectics. Caùc nhoùm Synectics laø taäp hôïp coá ñònh nhöõng ngöôøi tuyeån choïn theo caùc tieâu chuaån: phaûi coù ñaàu oùc linh hoaït, kieán thöùc roäng, kinh nghieäm thöïc teá doài daøo, coù caùc chuyeân moân khaùc nhau (ngöôøi coù nhieàu chuyeân moân caøng toát ), moãi ngöôøi coù ít nhieàu phaûi coù lieân quan ñeán moät boä moân ngheä thuaät ngheä thuaät ñoù vaø caùc ngöôøi naøy phaûi coù söï töông phaûn veà maët taâm lyù. Nhoùm Synectics ñöôïc cung caáp ñaày ñuû caùc phöông tieän caàn thieát nhö nhaø xöôûng,phoøng thí nghieäm, ñeå thieát keá, thöû nghieäm, saûn xuaát thöû, aùp duïng thöû. Laø nhöõng nhoùm coù ñònh, thöôøng xuyeân laøm vieäc vôùi nhau, cuøng coù chung muïc ñích, quyeàn lôïi, laïi ñöôïc khuyeán khích taïo söï thaân thieän, hieåu bieát laãm nhau, neân khaùc vôùi caùc nhoùm phaùt yù töôûng trong phöông phaùp naõo coâng, ôû ñaây coù quyeàn pheâ bình, chæ trích maø khoâng sôï maát loøng hay chaïm töï aùi ngöôøi khaùc.

Böôùc 2. Cho nhoùm Synectics luyeän taäp söû duïng caùc pheùp töông

töï nhaèm ñònh höôùng tö duy töï phaùt, khaéc phuïc tính ì taâm lyù vaø nhìn vaán ñeà cho tröôùc döôùi nhöõng caùch xem xeùt môùi. Caùc pheùp töông töï ñoù laø:

- Töông töï tröïc tieáp – Direct Analogy ( töông töï thöïc ) : Ñoái töôïng kyõ

thuaät ñöôïc so saùnh vôùi ñoái töôïng gioáng noù ôû ñònh möùc nhaát ñònh töø caùc lónh vöïc kyõ thuaät khaùc.

- Töông töï caù nhaân - Personal Analogy (töông töï chuû quan hay pheùp

nhaäp thaân ). Ngöôøi giaûi töï bieát mình thaønh ñoái töôïng coù trong baøi toaùn ñeå töø goùc ñoä ñoù tìm caùc yù töôûng giaûi baøi toaùn.

- Töông töï töôïng tröng – Symboli c Analogy (töông töï tröøu töôïng ): ÔÛ

39

ñaây caàn coù söï töông töï veà ñaëc tröng, tính chaát giöõa hai ñoái töôïng mang tính bieåu töôïng vaên hoïc, ngheä thuaät ñöôïc khaùi quaùt hoaù cao vaø haøm chöùa nghòch lyù cuûa baøi toaùn.

- Töông töï vieãn töôûng (Jantasy Analogy): ngöôøi ta ñöa vaøo baøi toaùn

nhöõng nhaân vaät thaàn thoaïi, coå tích, caùc pheùp maøu nhieäm, thöïc hieän ñöôïc nhöõng yeâu caàu baøi toaùn ñoøi hoûi. Ñoái töôïng luùc naøy, ñöôïc hình dung trong oùc ngöôøi giaûi, khoâng phaûi laø ñoái töôïng coù thaät trong thöïc teá, maø laø ñoái töôïng ngöôøi giaûi mong muoán.

Böôûc 3. Giao cho caùc nhoùm Synectics caùc vaán ñeà phöùc taïp do caùc coâng

ty khaùc ñaët haøng.

Böôùc 4. Caùc keát quaû thu ñöôïc cuûa caùc nhoùm Synectics giao trôû laïi cho

caùc coâng ty ñaët haøng ñeå hoï ñaùnh giaù vaø quyeát ñònh aùp duïng.

Caùc buoåi Synectics thöôøng keùo daøi vaøi tieáng ñoàng hoà. Thôøi gian coøn laïi caùc Synectics daønh cho caùc vieän khaùc nhö vieän nghieân cöùu, tìm thoâng tin, thaûo luaän, ñi xin caùc yù kieán tham khaûo, laøm thí nghieäm… caùc buoåi Synectics ñöôïc ghi laïi, sau ñoù ñöôïc nghieân cöùu caån thaän ñeå hoaøn thieän chieán thuaät giaûi caùc vaán ñeà töông lai, ñeå xaùc ñònh quyeàn öu tieân vaø ñeå khoâng boû qua baát kyø yù töôûng coù giaù trò naøo. Ngöôøi laõnh ñaïo nhoùm Synectics phaûi laø ñaïo dieãn taøi naêng, kheùo leùo bieát khai thaùc khaû naêng töøng ngöôøi, höôùng luoàng suy nghó töøng ngöôøi taäp trung vaøo vaán toaùn vaø taïo caùc hieäu öùng töông taùc giöõa caùc Synectics trong nhoùm. Coøn baûn thaân caùc Synectics sau nhöõng buoåi taäp luyeän, coù ñöôïc caùc thoùi quen coù ích cho söï saùng taïo nhö bieát taäp trung cao ñoä, coù tính nhaïy beùn, coù caùch nhìn roäng raõi khi tieáp caän vaán ñeà, bieát caùch laøm vieäc taäp theå vôùi hieäu suaát cao.

Phöông phaùp Synectics duøng ñeå giaûi caùc vaán toaùn thieát keá, saùng cheá vaø caû caùc vaán ñeà haønh chính, xaõ hoäi. Gordon thaät coù lyù khi cho raèng caàn taäp trung söï chuù yù leân caùc bieân baûn, ghi laïi quaù trình giaûi caùc vaán toaùn ñeå ruùt kinh nghieäm cho nhöõng laàn sau. Tuy vaäy, söï chuù yù naøy laø phieám dieän, chuû quan vì caùc heä thoáng phaùt trieån theo nhöõng quy luaät khaùch quan, khoâng phuï thuoäc vaøo nhöõng aùp ñaët duy yù chí cuûa ngöôøi giaûi.

40

10. Phöông phaùp six thinking hats10.1. Löôïc söû veà phöông phaùp six thinking hats

Phöông phaùp six thinking hats ñöôïc Edward de Bono, tieán só taâm lyù, giaùo sö tröôøng ñaïi Harvard thieát laäp. Phöông phaùp naøy coù chöùc naêng giuùp tö duy ñoàng thuaän giuùp taäp trung tö duy cuûa nhieàu ngöôøi trong moät khoâng gian coá ñònh, cuøng höôùng ñeán söï ñoàng nhaát yù kieán xung quanh moät vaán ñeà ñöôïc ñaët ra maø ñoøi hoûi ngöôøi tham döï cuøng giaûi quyeát. Hay noùi caùch khaùc, ñaây laø moät phöông phaùp ñöa ra cho chuùng ta nhöõng coâng cuï ñeå xem xeùt nhöõng quyeát ñònh töø caùc khía caïnh khaùc nhau.

Vôùi phöông thöùc tö duy “saùu chieùc muõ”, chuùng ta xem xeùt söï vieäc laàn löôït theo töøng höôùng: trung laäp vaøo söû duïng thoâng tin ( muõ traéng); döïa treân caûm giaùc maø khoâng caàn chöùng minh ( muõ ñoû); xem xeùt nhöõng söï pheâ bình, chæ trích, hieåm hoïa( muõ ñen); suy nghó tích cöïc vaø logic ( muõ vaøng); tìm kieám nhöõng tö töôûng môùi ( muõ xanh laù caây); vaø cuoái cuøng, chuùng ta caàn chieác muõ xanh da trôøi ñeå ñieàu chænh quaù trình hoïp vaø khaùi quaùt ñöa ra phöông höôùng giaûi quyeát cuoái cuøng.

Ñeå khaùm phaù phöông phaùp tö duy “Saùu chieác muõ” do Edward De Bono ñöa ra, chuùng ta haõy baét ñaàu baèng khaùi nieäm tö duy tranh luaän. Chuùng ta hoïp vì caùc vaán ñeà caàn phaûi giaûi quyeát, trong ñaàu moãi ngöôøi ñeàu coù moät phöông phaùp giaûi quyeát rieâng. Hieån nhieân laø nhö vaäy, bôûi vì moãi con ngöôøi laø moät thöïc theå rieâng bieät, khoâng ai gioáng ai. Trong cuoäc hoïp, moïi ngöôøi ñöa ra phöông phaùp cuûa mình, nhöng phöông phaùp ñöôïc chaáp nhaän chæ coù moät, vaø theá laø tranh luaän buøng noå. Ñeå chöùng minh caùch giaûi quyeát cuûa mình ñuùng, moïi ngöôøi coù khuynh höôùng aùp ñaët tö duy caùc lyù luaän cuûa ngöôøi khaùc. Ñeå chöùng toû söï thoâng minh, söï rieâng bieät cuûa mình, muïc ñích cuûa cuoäc hoïp thaäm chí bò ñaåy xuoáng haøng thöù yeáu. Coù theå minh hoïa moät caùch nhö sau: Giaû söû ñieàu chuùng ta caàn ñaït ñöôïc laø X, ngöôøi thöù nhaát, döïa treân xuaát phaùt ñieåm A 1 ña ñöa ra phöông höôùng giaûi quyeát nhö sau:

Xuaát phaùt A 1

( ta coù theå laøm döôïc) B 1

( Ta coù theå laøm ñöôïc) C 1 Thu ñöôïc keát quaû X

41

Ngöôøi thöù hai döïa treân xuaát phaùt ñieåm A2, ñöa ra phöông höôùng giaûi quyeát nhö sau:

Xuaát phaùt A 2

( Ta coù theå laøm ñöôïc) B 2

( Ta coù theå laøm ñöôïc) C 2

Thu ñöôïc keát quaû X Keát quaû:YÙù kieán A 1

YÙ kieán A 2Cöù nhö theá ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tieáp theo. Maëc duø, muïc ñích ñaït

ñöôïc cuoái cuøng ñeàu laø X, nhöng ñieåm xuaát phaùt cuûa chuùng ta laïi khaùc nhau, daãn ñeán caùch giaûi quyeát khaùc nhau vaø ai cung cho mình laø ñuùng.

Coøn neáu aùp duïng kieåu tö duy “ saùu chieác muõ” chuùng ta seõ cuøng xem xeùt taát caû nhöõng ñieåm xuaát phaùt A 1, A 2, vaø cuøng nhau tìm ra phöông aùn giaûi quyeát toái öu nhaát. Kieåu tö duy naøy traùi ngöôïc vôùi kieåu tö duy tranh luaän, ñoái ñaàu vaø xung ñoät khi moãi ngöôøi ñeàu ñöa ra nhöõng caùi nhìn traùi ngöôïc nhau. Phöông phaùp tö duy saùu chieác muõ cho pheùp boä naõo cuûa chuùng ta toái ña hoùa söï nhaïy caûm theo töøng höôùng theo töøng thôøi ñieåm.

Tö duy tranh luaän mang laïi nhieàu lôïi ích nhöng coù theå thaáy ñoù laø phöông thöùc tö duy mang tính xung ñoät, caù nhaân vaø khoâng coù tính xaây döïng. Do ñoù tö duy ñoàng thuaän laø phöông thöùc ñöôïc ña soá moïi ngöôøi aùp duïng trong moïi coâng vieäc. Thay vì taïo ra nhöõng phöông aùn coù saün, haõy cuøng nhau xem xeùt söï vieäc, cuøng suy nghó ñöa ra höôùng giaûi quyeát nhö theá naøo? Thay vì keát luaän noù laø gì?

Theo kieåu tö duy tranh luaän truyeàn thoáng thì khi hai quan ñieåm baát ñoàng, ngöôøi ta seõ tranh luaän ñeå phaân duùng sai vaø baûo veä baèng ñöôïc baát keå noù ñuùng hay sai hoaëc phuø hôïp vôùi tính xaùc thöïc cuûa vaán ñeà, nhieàu khi ñaët tình caûm leân treân caû lyù trí vaø chaân lyù ñuùng ñaén cuûa söï vieäc. Vaø söï vieäc seõ thay ñoåi neáu ta cuøng söû duïng tö duy ñoàng thuaän ñeå giaûi quyeát vaán ñeà. Vaø neáu caàn thieát phaûi ñöa ra keát luaän thì moïi ngöôøi seõ ñöa ra quyeát ñònh sau khi ñaõ baøn baïc kyõ. Neáu khoâng theå löïa choïn ñöôïc

42

moät trong hai phöông aùn thì hoï seõ cuøng giaûi quyeát döïa treân quan ñieåm toång hôïp cuûa hai ngöôøi.

Nhö vaäy, caùch tö duy saùu chieác muõ noù luoân môû ra cho chuùng ta caùch giaûi quyeát coâng vieäc moät caùch hieäu quaû vaø tieát kieäm, taän duïng toái ña caùc khaû naêng cuûa con ngöôøi veà tö duy nhö tính saùng taïo, chuû ñoäng vaø luoân coù caûm giaùc töï tin khi ñöa ra yù kieán cuûa mình maø luoân ñöôïc moïi ngöôøi quan taâm.

Hieän nay phöông phaùp six thinking hats ñaõ xaâm nhaäp vaø phaùt huy taùc duïng raát lôùn trong caùc taäp ñoøan kinh teá, taøi chính... treân toøan theá giôùi. Chaüng haïn, taäp ñoaøn vieãn thoâng cuûa Ñöùc Siemen, laø moät trong nhöõng taäp ñoaøn lôùn nhaát ôû Chaâu AÂu veà vieãn thoâng vôùi lôïi nhuaän haøng naêm leân tôùi 60 tyû ñoâla vôùi hôn 400.000 nhaân vieân, coù gaàn tôùi 40 chæ daãn vieân phöông phaùp six thing hats. Chính nhöõng chæ daãn vieân naøy giuùp cho coâng ty coù theå trieäu taäp caùc cuoäc hoïp moät caùch nhanh nhaát, tieát kieäm nhaát vaø hieäu quaû cao nhaát. Taïi Newzilan, hieäu tröôûng tröôøng Wellessey, moät trong nhöõng tröôøng haøng ñaàu nôi ñaây, ñaõ aùp duïng phöông phaùp six thing hats cho nhöõng hoïc sinh töø baäc tieåu hoïc. Hay ôû tröôøng Clayfield cuûa Anh, thì phöông phaùp naøy ñöôïc söû duïng phoå bieán vaø khaù hieäu quaû. Caùc coâng ty, toå chöùc haøng ñaàu treân theá giôùi nhö NASA, IBM, DUPONT, NITT, Shell, BP, Statoil, Marzotto… cuõng söû duïng raát thaønh coâng phöông phaùp naøy vaø mang laïi hieäu quaû raát lôùn.

Khi söû duïng phöông phaùp naøy, ngöôøi ta nhaän thaáy phöông phaùp naøy coù nhöõng öu ñieåm sau ñaây :

Thöù nhaát, phaùt huy söùc maïnh taäp theå : Kinh nghieäm vaø kieán thöùc cuûa moãi caù nhaân, nhoùm ñöôïc phaùt huy thaønh söùc maïnh taäp theå. Noù hình thaønh thoâng qua vieäc taát caû moïi ngöôøi cuøng xem xeùt vaø giaûi quyeát söï vieäc theo cuøng moät höôùng. Khoâng gioáng nhö vieäc moïi ngöôøi cuøng tranh luaän nhö ôû caùc toøa aùn, ñeå giaønh ñöôïc phaàn thaéng.

Thöù hai, tieát kieäm thôøi gian: Vôùi loái tö duy ñoàng thuaän, moïi ngöôøi luoân höôùng veà moät höôùng, nhöõng quan ñieåm ñöôïc ñaët töông ñoàng, söï vieäc seõ nhanh choùng ñöôïc giaûi quyeát. Neáu taäp ñoaøn Optus (UÙc) traûi qua boán tieáng ñoàng hoà ñeå ñi ñeán quyeát ñònh trong moät cuoäc hoïp quan troïng vaø khi aùp duïng phöông phaùp six thing hats, thôøi gian ruùt ñi coøn 45 phuùt. Taát caû moïi ngöôøi khi aùp duïng phöông phaùp tö duy naøy ñeàu thoâng baùo raèng hoï tieát kieäm ñöôïc raát nhieàu thôøi gian baøn baïc. Coù nhöõng buoåi thaûo luaän ruùt ngaén xuoáng coøn 1/2 1/3,1/5, thaäm chí 1/15. Theo kieåu tö duy truyeàn

43

thoáng hoaëc tranh luaän, baïn seõ phaûn baùc laïi nhöõng quan nieäm khaùc baïn, ñoâi khi gaây ra nhöõng hieåu laøm ñaùng tieác. Moät nghieân cöùu vieân laøm vieäc taïi phoøng thí nghieäm haøng ñaàu cuûa taäp ñoaøn IBM ñaõ noùi raèng khi hoï söû duïng phöông phaùp naøy ñaõ ruùt ngaén ñöôïc thôøi gian hoäi hoïp vaø thaûo luaän, theo ñoù tieàn chi phí cho noù cuõng giaûm ñöôïc ñaùng keå.

Taäp ñoaøn Statoil cuûa Na Uy gaëp phaûi khoù khaên trong moät thieát bò khoan daàu ñeå ñöa noù xuoáng. Vaø hoï toán ñeán 100.000 ñola moãi ngaøy khi phaûi taäp hôïp moïi ngöôøi cuøng ñöa ra phöông aùn giaûi quyeát. Khi Jens Arup, moät chuyeân vieân veà phöông thöùc tö duy saùu chieác muõ, giôùi thieäu phöông phaùp vaø öùng duïng phöông phaùp naøy thì vaán ñeà ñaõ ñöôïc giaûi quyeát trong voøng 12 phut vaø chi phí tröôùc kia giôø chæ baèng 0.

Theo ñieàu tra taïi Myõ, laõnh ñaïo toán maát gaàn 40% thôøi gian cho caùc cuoäc thaûo luaän. Neáu aùp duïng phöông phaùp tö duy saùu chieác muõ, hoï coù theå giaûm tôùi 75% thôøi gian hoäi hoïp, do ñoù taêng theâm 30% thôøi gian laøm vieäc maø chaúng toán moät ñoàng chi phí naøo.15

Thöù ba, loaïi tröø ñöôïc aûnh höôûng caù nhaân: con ngöôøi coù khuynh höôùng aùp ñaët tö duy caù nhaân leân ngöôøi khaùc, hoï coá gaéng chöùng toû söï thoâng minh vaø söï rieâng bieät cuûa mình. Coù moät soá ngöôøi choïn caùch baát ñoàng quan ñieåm vôùi ngöôøi khaùc nhaèm theå hieän baûn thaân mình maø khoâng heà xem xeùt ñuùng sai. Hoï laïi khoâng nhaän thöùc ñöôïc aûnh höôûng cuûa ñieàu naøy ñeán hieäu quaû coâng vieäc. Baïn caøng coù nhu caàu theå hieän caù nhaân, khaúng ñònh baûn thaân mình thì moïi coâng vieäc ñeàu khoâng ñaït hieäu quaû. Vôùi vieäc aùp duïng phöông phaùp tö duy saùu chieác muõ seõ khoâng coù choã cho nhöõng quan ñieåm nhö vaäy, baïn seõ phoâ baøy ñöôïc kyõ naêng vaø kieán thöùc, kinh nghieäm cuûa mình tröôùc moïi ngöôøi.

Thöù tö, chuù taâm vaøo söï vieäc: Söï oâm ñoàm seõ khoâng giuùp ta söû lyù toát ñöôïc coâng vieäc, cho neân vôùi phöông phaùp six thing hats giuùp chuùng ta coá gaéng xem xeùt söï vieäc theo töøng höôùng, chuùng ta chia thôøi gian ñeå laàn löôït xem xeùt nguy cô, nhöõng yù töôûng môùi hay taäp trung vaøo vieäc xöû lyù thoâng tin. Ñieàu naøy cuõng gioáng nhö moät dieãn vieân xieác, hoï tung höùng töøng quaû boùng seõ deã daøng hôn tung nhieàu quaû boùng cuøng moät luùc.

Ngoøai ra phöông phaùp six thing hats ngoaøi nhöõng öu ñieåm treân thì noù coù raát nhieàu caùc öùng duïng cuï theå nhö: naâng cao khaû naêng veà tö duy saùng taïo, ñieàu phoái cuoäc hoïp vaø quaûn lyù cuoäc hoïp, töï hoïc trong vieäc trao 15 Theo Edward De Bono,(2005), Tuaán Anh Bieân dòch, tö duy laø toàn taïi, NXB Vaên hoaù thoâng tin, Haø Noäi, tr. 26

44

ñoåi theo nhoùm, caûi tieán saûn phaåm vaø quaù trình quaûn lyù döï aùn, tö duy phaân tích, giaûi quyeát vaán ñeà vaø ra quyeát ñònh.

Nhö vaäy, vơi viêc ñoäi chiêc mu naøy hay mu khaùc, moïi ngöôøi coù thê thay ñoåi ñöôïc kiêu suy nghi, tư duy cua mình. Phöông phaùp six thinking hats sẽ giuùp giam thiêu thơi gian cua caùc cuôc hop vaø naâng cao kêt qua, vì noù ñaûm bao rằng tai cuøng môt thơi ñiêm tât ca moi ngươi tham gia trong cuôc hop nhìn cuøng môt "bưc tranh" từ cuøng moät goùc ñoä.

AÙp dụng lôi tư duy naøy chuùng ta coù thê xem xeùt tỉ mỉ caùc vân ñeà hay nhưng khoù khăn töø ñoù coù thê tìm ra ñöôïc nhưng giai phaùp maø bình thương khoâng thê coù ñöôïc. Noùi ñôn gian, chuùng ta sẽ ñöôïc trang bi nhưng coâng cụ ñeå phaân tích ñöôïc sư saùng tao từ caùc thoâng tin, cam xuùc từ logic, tích cưc từ tieâu cưc v.v.. töùc laø loaïi boû ñöôïc aûnh höôûng caù nhaân trong quaù trình hoaït ñoäng chung.10.2. quy trình cuûa phöông phaùp

Phöông phaùp tö duy six thinking hats bao goàm saùu chieác muõ vôùi saùu saéc thaùi khaùc nhau laø bieåu hieän nhöõng hình thöùc tö duy khaùc nhau. Vaø moãi chieác muõ laïi gaén vôùi nhöõng chöùc naêng nhaát ñònh.

Bươc1. Chieác muõ tö duy maøu traéng Chieác muõ bieåu thò söï trung laäp vaø khaùch quan. Muõ traéng döïa vaøo soá lieäu thöïc teá ñeå xem xeùt söï vieäc. Töùc nhöõng döõ lieäu chi tieát cho chuùng ta naém baét ñöôïc thoâng tin cuûa vaán ñeà. Haõy hình dung quaù trình hoaït ñoäng cuûa chieác muõ traéng nhö laø chieác maùy tính. Noù cung caáp nhuõng söï kieän vaø soá lieäu maø baïn yeâu caàu. Chieác maùy tính cung caáp thoâng tin moät caùch trung laäp vaø höôùng veà muïc ñích cuï theå. Vaø khi söû duïng chieác muõ traéng naøy chuùng ta xem mình nhö moät chieác muõ traéng.

Nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu chæ ñaïo buoåi thaûo luaän thöôøng ñaët ra nhöõng caâu hoûi coù troïng taâm ñeå cho ñöôïc nhöõng thoâng tin chính xaùc.

Treân thöïc teá, luoân toàn taïi hai heä thoáng thoâng tin. Luoàng thoâng tin thöù nhaát bao goàm nhöõng söï kieän ñaõ ñöôïc kieåm chöùng vaø chöùng minh. Luoàng thoâng tin thöù hai laø thoâng tin döïa treân nieàm tin, chöa ñöôïc kieåm chöùng ñaày ñuû. Coù moät chuoãi töø ngöõ ñeå dieãn taû ñoä tin caäy cuûa thoâng tin, töø nhöõng töø nhöõng töø “luoân ñuùng” ñeán nhöõng töø “ khoâng bao giôø ñuùng”, hay laø nhöõng töø chung chung nhö “ haàu heát, ñoâi khi , thæng thoaûng”. Vaø chính nhöõng thoâng tin ñöôïc dieãn ra baèng nhöõng töø nhö vaäy luoân ñöôïc chaáp nhaän vôùi loái tö duy cuûa chieác muõ traéng. Bôûi chieác muõ traéng laø nôi taäp trung thoâng tin moät caùch trung laäp ñeå moïi ngöôøi cuøng höôùng ñeán

45

vaán ñeà cuûa söï vieäc maø khoâng ñaët naëng tình caûm cuûa mình vaøo. Hay noùi caùch deã hieåu nhaát laø chieác muõ traéng bieåu hieän cho thaùi ñoä trung laäp, khi ñöa ra thoâng tin. Ñeå theå hieän ñöôïc chieác muõ traéng moïi ngöôøi phaûi thu thaäp ñöôïc nhöõng döõ lieäu, thoâng tin xung quanh vaán ñeà. Bôûi neáu khoâng chuaån bò thoâng tin thì ngöôøi trong buoåi hoäi thaûo seõ khoâng naém baét ñöôïc vaán ñeà vaø keát quaû laø seõ khoâng hieäu quaû thaäm chí noù chuyeån caû höôùng nghieân cöùu vaø laøm maát nhieàu thôøi gian. Söû duïng chieác muõ traéng chính laø caùch tieän lôïi ñeå baïn hay ngöôøi caàm tròch yeâu caàu moïi ngöôøi cung caáp nhöõng söï kieän vaø soá lieäu ñeå xem xeùt chuùng moät caùch trung laäp vaø coù chuû ñích. Taäp ñoaøn maùy tính haøng ñaàu cuûa IBM bò caùo buoäc laø ñoäc quyeàn, nhöng cuoái cuøng khoâng coù lôøi luaän toäi naøo ñöôïc ñöa ra. Vì sao vaäy? Vì khoâng coù moät toøa aùn naøo laïi coù ñuû söùc ñaûm ñöông vuï kieän khi taäp ñoaøn naøy cung caáp moät löôïng taøi lieäu khoång loà ( öôùc chöøng 7 trieäu trang döõ lieäu) ñeå laøm caên cöù giaûi quyeát vuï vieäc. Bôûi vì, theo luaät neáu vò quan toøa cheát khi ñang xem xeùt vuï kieän, thì vuï kieän seõ phaûi ñöôïc baét ñaàu xem xeùt laïi töø ñaàu. Nhöng thöôøng thì chæ coù nhöõng vò coù tuoåi môùi ñöôïc chæ ñònh laøm quan toøa ñeå ñaûm baûo söï saùng suoát vaø kinh nghieäm. Do vaäy, khaû naêng quan toøa cheát khi ñang thuï lí vuï kieän treân laø raát lôùn. Vì vaäy, vuï kieän khoâng theå thuï lí tröø khi ngöôøi ta boå nhieäm moät vò quan toøa treû tuoåi daønh thôøi gian caû ñôøi mình ñeå nghieân cöùu vuï vieäc treân.

Vì vaäy, ñeå traùnh cheát chìm trong nhöõng thoâng tin, khi söû duïng chieác muõ traéng ñeå yeâu caàu thoâng tin, chuùng ta neân ñaët nhöõng caâu hoûi coù troïng taâm ñeå coù ñöôïc nhöõng thoâng tin caàn thieát .

Khi baïn söû duïng chieác muõ traéng tö duy, roõ raøng laø khoâng coù choã cho nhöõng linh caûm, caûm nhaän tröïc giaùc, söï xeùt ñoaùn döïa treân kinh nghieäm, caûm xuùc, aán töôïng vaø chính kieán caù nhaân. Bôûi vì, muïc ñích cuûa chieác muõ traéng laø ñeå hoûi thoâng tin. Chieác muõ traéng tö duy coù nhöõng nguyeân taéc vaø phöông höôùng aùp duïng nhaát ñònh. Noù yeâu caàu ngöôøi söû duïng haõy coá gaéng toû ra trung laäp vaø höôùng ñeán nhöõng thoâng tin cho buoåi hoïp.

Bươc2. Chieác muõ tö duy maøu ñoûMaøu ñoû theå hieän tình caûm giaän döõ, thònh noä vaø caûm xuùc maïnh. Khi

söû duïng chieác muõ ñoû laø cô hoäi ñeå baïn boäc loä caûm xuùc, tình caûm vaø

46

tröïc giaùc maø khoâng caàn phaûi giaûi thích cuõng nhö khoâng caàn nhöõng daãn chöùng cuï theå.

Thoâng thöôøng neáu chuùng ta ñeå yù, ña soá caùc cuoäc hoïp, hoäi thaûo moïi ngöôøi cho raèng khoâng neân ñeå tình caûm chen vaøo nhöõng quyeát ñònh quan troïng. Tuy nhieân, chính nhöõng tình caûm ñoù vaãn luoân ñöôïc theå hieän döôùi voû boïc cuûa laäp luaän logic. Do ñoù, chính nhôø ñoäi chieác muõ ñoû naøy maø baïn vaãn coù theå ñöa ra nhöõng caûm xuùc, tröïc giaùc cuûa mình veà vaán ñeà ñang xem xeùt. Maø khaû naêng tröïc giaùc cuûa con ngöôøi laïi laø nhôø phaàn lôùn nhöõng kinh nghieäm tích luõy ñöôïc. Ñaây laø moät khaû naêng neáu phaùt huy seõ ñem laïi nhöõng keát quaû raát toát.

Ví duï : ...Theo yù toâi thì anh ta phuø hôïp vôùi coângvieäc ñoù......Tröïc giaùc cuûa toâi maùch baûo raèng chuùng ta ñaàu tö vaøo ñoù seõ thu

laïi keát quaû raát lôùn......Theo linh caûm cuûa em thì nhöõng thoâng tin thaày cung caáp cho chuùng

em chöa thaät ñaày ñuû vaø laøm roõ noäi dung maø chuùng ta ñang baøn ñeán...Baèng caùch söû duïng chieác muõ ñoû, baïn coù theå boäc loä caûm xuùc bao

goàm: say meââ, yeâu thích, trung laäp, chöa xaùc ñònh, nghi ngôø, laãn loän…noù chính laø cô hoäi ñeå moïi ngöôøi ñöa ra nhöõng nhaän ñònh cuûa mình moät caùch trí tueä.

Muïc ñích cuûa chieác muõ ñoû chính laø taïo cô hoäi duy nhaát ñeå moïi ngöôøi boäc loä caûm xuùc maø khoâng bò eùp buoäc, phaûi giaûi thích, hay bieän minh cho caûm xuùc ñoù. Vaø noù cuõng cho pheùp chuùng ta bieåu loä caûm xuùc ngay. Chuùng ta ñoäi chieác muõ ñoû leân, xong vieäc chuùng ta haï muõ xuoáng. Nhöõng caûm xuùc ñöôïc theå hieän thoâng qua chieác muõ ñoû döôøng nhö mang tính caù nhaân hôn caùch boäc loä töï nhieân bôûi vì moïi ñaõ quy öôùc vôùi nhau töø tröôùc. Lôïi ích maø chieác muõ ñoû naøy mang laïi laø traùnh ñöôïc tranh caõi, khoâng ai caûm thaáy khoù chòu moãi khi phaûi söû duïng chieác muõ ñoû. Noù cuõng ñem ñeán moät phöông phaùp thuaän tieän khieán moïi ngöôøi coù theå deã daøng thay ñoåi traïng thaùi caûm xuùc, maø neáu khoâng coù chieác muõ ñoû thì moïi ngöôøi khoâng theå laøm ñöôïc ñieàu naøy. Vaø chieác muõ ñoû cuõng phaân tö duy caûm xuùc thaønh hai nhaùnh chính. Ñaàu tieân, ñoù laø nhöõng caûm xuùc cô baûn nhö söï sôï haõi vaø khoâng thích tôùi nhöõng caûm xuùc phöùc taïp hôn nhö söï nghi ngôø. Thöù hai, ñoù laø nhöõng suy ñoaùn phöùc taïp daãn tôùi nhöõng caûm xuùc nhö laø linh caûm, tình caûm, caûm nhaän, caûm giaùc veà muøi vò, caûm giaùc veà thaåm myõ vaø caùc loaïi caûm giaùc khoâng deã thaáy khaùc. Vaø khi moät yù

47

kieán coù theå naûy sinh nhöõng caûm xuùc loaïi naøy, chieác muõ ñoû laø phöông tieän theå hieän toát nhaát.

Bươc 3. Chieác muõ tö duy maøu ñenChieác muõ ñen laø coâng cuï theå hieän loái tö duy thöôøng ñöôïc söû duïng

nhieàu nhaát trong moät buoåi thaûo luaän hay thuyeát trình. Do ñoù, noù laø chieác muõ quan troïng nhaát. Chieác muõ ñen laø chieác muõ cuûa söï caån troïng. Noù yeâu caàu chuùng ta haõy caån thaän suy xeùt moïi vieäc. Chieác muõ ñen cuõng ngaên chuùng ta ñi ñeán keát luaän sai, vaø gaây ra nhöõng caùch xöû söï baát lôïi khaùc.

Chieác muõ ñen ñöôïc hình thaønh döïa treân tö duy pheâ phaùn. Neàn taûng cuûa tranh luaän truyeàn thoáng laø chæ ra ñieàu gì traùi ngöôïc vaø maãu thuaãn vôùi nhau. Noù chæ ra ñieàu gì ñoù mang tính chaát chieán löôïc, nguyeân taéc, nhöõng gì laø sai, laø baát lôïi, laø khoâng phuø hôïp vôùi nhöõng gì seõ xaûy ra. Noù giuùp chuùng ta traùnh ñöôïc laõng phí tieàn baïc vaø coâng söùc. Ñaây chính laø loái tö duy loâgic maø moïi ngöôøi caàn ñeán. Taát caû nhöõng lí leõ ñöa ra ñeå pheâ phaùn ñeàu phaûi döïa treân neàn taûng loâgic, töùc laø tri thöùc phaûi coù luaän cöù vaø luaän chöùng, neáu nhöõng nhaän xeùt cuûa chuùng ta ñôn thuaàn chæ laø nhöõng caûm xuùc, thì luùc ñoù chuùng ta ñang söû duïng chieác muõ ñoû chöù khoâng phaûi chieác muõ ñen.

Ví duï : Toâi khoâng thích yù töôûng haï giaù thaønh phaåm. Yù kieán ñoù khoâng phaûi laø muõ ñen maø laø muõ ñoû. Luùc ñoù, ngöôøi ñieàu khieån buoåi thaûo luaän phaûi nhaéc nhôõ: Toâi muoán baïn söû duïng chieác muõ ñen ñeå ñöa ra nhöõng nhaän xeùt coù logic.

Chaüng haïn yù kieán sau ñaây laø muõ ñen: Chuùng em nhaän thaáy phöông höôùng hoaït ñoäng trong thaùng tôùi coù moät vaøi ñieåm chöa hôïp lí, caàn thay ñoåi ôû khoaûn 2, 5, 7… Hoaëc xin cho pheùp toâi ñoäi chieác muõ ñen ñeå phaân tích nhöõng nguy cô trong döï aùn môùi cuûa taäp ñoaøn chuùng ta,… Hoaëc qua baøi phaùt bieåu cuûa baïn A toâi thaáy moät vaán ñeà chöa ñöôïc laøm roõ vaø chöa cho ra ñöôïc nhöõng taùc haïi cuûa vieäc xöû lí nöôùc thaûi taïi caùc khu coâng nghieäp, cuï theå laø…

Khi söû duïng chieác muõ ñen, boä naõo cuûa chuùng ta seõ nhaïy caûm ñeå tìm ra nhöõng nguy hieåm, nhöõng vaán ñeà naûy sinh, trôû ngaïi tieàm taøng coù theå phaùt sinh. Moïi ngöôøi seõ taäp trung phaân tích taïi sao ñieàu ñoù laïi khoâng xaûy ra hoaëc xaûy ra khoâng ñuùng nhö leõ thöôøng.

48

Söû duïng chieác muõ ñen, moïi ngöôøi ñöôïc khuyeán khích haõy theå hieän heát khaû naêng thaän troïng cuûa mình, ñöa ra nhöõng ruûi ro hoaëc töông lai cuûa vaán ñeà saép tôùi.

Vaø khi söû duïng chieác muõ ñen naøy moïi ngöôøi cuõng deã daøng laïm duïng noù, ngöôøi ta deã daøng ñöa ra lôøi chæ trích hôn laø ñöa ra nhöõng nhaän xeùt coù tính xaây döïng. Chaúng haïn, thaät khoù ñeå coù theå coù moät yù töôûng thieát keá moät chieác gheá coù choã döïa, ñöa ra nhöõng lôøi cheâ veà noù thì thaät deã daøng nhö: neáu noù laø chieác gheá ñôn giaûn thì baïn seõ cheâ noù laø ñôn ñieäu, loãi moát, coøn neáu noù laø chieác gheá phöùc taïp thì baïn laïi ñöa ngay nhaän xeùt raèng ngöôøi thieát keá ñoù thieáu oùc thaåm mó, hoãn ñoän.

Moät yù töôûng ñöa ra hôïp lí tôùi 95% nhöng moïi ngöôøi laïi coù xu höôùng chuù yù ñeán 5 % coøn laïi. Laïm duïng chieác muõ ñen khoâng ñem laïi keát quaû toát ñeïp, ñoâi khi laø nhu caàu laán aùt ñeå theå hieän caùi toâi caù nhaân…coù ngöôøi khoâng ñuû khaû naêng ñöa ra nhöõng nhaän xeùt mang tính ñoùng goùp maø chæ luoân ñi chæ trích yù töôûng ngöôøi khaùc.

Maëc duø coù nhöõng khoù khaên nhaát ñònh khi söû duïng chieác muõ ñen, nhöng khoâng phaûi vì theá maø laøm giaûm vai troø cuûa chieác muõ ñen; cuõng gioáng nhö baïn coù theå gaëp nguy hieåm neáu baïn ñieàu khieån chieác oâtoâ khoâng taäp trung khoâng coù nghóa laø chieác oâ toâ gaây nguy hieåm cho baïn.

Bươc4. Chieác muõ tö duy maøu vaøngLoái tö duy chieác muõ vaøng laø loái tö duy tích cöïc vaø xaây döïng. Maøu

vaøng chính laø töôïng tröng cho söï laïc quan, gioáng nhö maët trôøi chieáu roïi xuoáng cho muoân sinh treân traùi ñaát. Caùc caáp ñoä suy nghó cuûa loái tö duy chieác muõ vaøng bao goàm suy nghó logic vaø thöïc teá cho ñeán nhöõng khaû naêng nhìn nhaän vaø hi voïng.

Ñoái vôùi moät soá ngöôøi, hoï luoân coù suy nghó tích cöïc veà moïi coâng vieäc vaø moät ñieàu deã daøng nhaän thaáy nöõa laø khi lieân quan ñeán lôïi ích caù nhaân cuûa hoï thì hoï luoân phaùt trieån noù leân moät caùch laïc quan. Do ñoù, ta nhaän thaáy ngay lôïi ích caù nhaân chính laø neàn taûng quan troïng ñeå hình thaønh neân nhöõng suy nghó tích cöïc. Nhöng ñoái vôùi chieác muõ vaøng thì khaùc, khi moïi ngöôøi cuøng ñoäi chieác muõ naøy leân thì moïi ngöôøi khoâng bò raøng buoäc bôûi lôïi ích ñoù maø cuøng höôùng ñeán moät loái tö duy tích cöïc, noù chính laø coâng cuï tö duy maø moïi ngöôøi cuøng laøm theo.

Nhöõng suy nghó tích cöïc khoâng phaûi laø keát quaû cuûa coâng vieäc nhìn thaáy nhöõng lôïi ích. Ví duï:

49

...Tröôùc khi anh laøm baát cöù ñieàu gì khaùc toâi muoán anh söû duïng chieác muõ vaøng vaø noùi cho toâi bieát suy nghó gì cuûa anh vaø caùch tieáp caän môùi ñoái vôùi khaùch haøng...

...Nhìn töø loái tö duy chieác muõ vaøng, lieäu anh coù thaáy ñöôïc giaù trò naøo cuûa vieäc söû duïng vaät lieäu nhöïa ñeå laøm ñoà trang trí naøy thay vì söû duïng loaïi maø giaù trò hai loaïi vaät lieäu naøy laø nhö nhau...

...Chieác muõ ñen chæ ra raèng vaán ñeà maø baïn ñaët ra laø khoâng phuø hôïp vôùi hieän thöïc vaø caøng khoâng phuø hôïp vôùi nhu caàu thaåm myõ cuûa moïi ngöôøi.

Nhö vaäy, ta thaáy chung moät ñieàu raèng chieác muõ vaøng khaûo saùt vaø khaùm phaù maët giaù trò vaø lôïi ích cuûa caùc yù töôûng. Loái tö duy muõ vaøng coá gaéng ñeå tìm ra nhöõng trôï giuùp loâgíc ñoái vôùi nhöõng giaù trò vaø lôïi ích ñöôïc tìm ra vaø thieân veà söï laïc quan vaø noù cuõng laø caùch tö duy ñeå tìm hieåu caùc cô hoäi vaø khaû naêng.

Bươc 5. Chieác muõ tö duy maøu xanh laù caây ( xanh luïc)Ñaây laø chieác muõ cuûa naêng löôïng cuûa söï sinh tröôûng vaø söï phaùt

trieån. Baïn cöù töôûng töôïng caây xanh vôùi nhöõng choài non xanh ñang vöôn mình phaùt trieån. Ñaây laø chieác muõ cuûa söï saùng taïo.

Giaù trò cuûa chieác muõ xanh laù caây chính laø cô hoäi ñeå moïi ngöôøi noã löïc moät caùch saùng taïo, cuûa nhöõng yù töôûng môùi. Khoâng phaûi ngöôøi chuû trì hoaëc ngöôøi ñöa ra yù töôûng môùi caàn tö duy saùng taïo maø caàn taát caû moïi ngöôøi, hay thaønh vieân ñeå caàn noå löïc ñöa ra nhöõng yù töôûng môùi söï saùng taïo môùi.

Söû duïng chieác muõ xanh laù caây, baïn ñöôïc pheùp neâu ra nhöõng yù töôûng rieâng cuûa mình, maëc ñoù laø nhöõng yù töôûng chöa hoaøn toaøn laø môùi hay laø nhöõng yù töôûng taùo baïo maø moïi ngöôøi ñeàu coâng nhaän vaø khuyeán khích phaùt trieån maø khoâng sôï bò cheâ cöôøi.

Ñoái vôùi haàu heát moïi ngöôøi thì loái tö duy saùng taïo laø moät ñieàu khoù khaên. Bôûi vì noù traùi ngöôïc vôùi thoùi quen tö duy chaáp nhaän, phaùn xeùt vaø chæ trích cuûa boä naõo con ngöôøi. Boä naõo cuûa chuùng ta ñöôïc thieát keá ñeå saép xeáp theo nhöõng khuoân maãu, ñeå phuû nhaän taát caû nhöõng gì khoâng phuø hôïp vôùi khuoân maãu ñoù. Söï saùng taïo lieân quan ñeán “ söï thöû nghieäm cuûa tö duy” cho neân moãi moät yù töôûng hay söï saùng taïo naøo ñoù ñöa ra thì raát laø khoù khaên trong vieäc khôi gôïi vaø thieát keá yù töôûng, töï taïo ra noù. Khoâng ai thích laø mình naém phaàn sai, vì söï saùng taïo bao goàm söï khích ñoäng, söï khaùm phaù vaø caû nhöõng ruûi ro.

50

Baûn thaân chieác muõ xanh laù caây khoâng theå laøm cho moïi ngöôøi coù theâm söï saùng taïo. Tuy nhieân, noù coù theå daønh ra moät thôøi gian trong caùc buoåi hoïp ñeå moïi ngöôøi noã löïc, phaùt trieån caùc yù töôûng saùng taïo cuûa mình.

Ví duï: ...Moïi ngöôøi löu yù raèng toâi ñang söû duïng chieác muõ xanh tö duy, do ñoù

toâi ñöôïc pheùp trình baøy nhöõng yù töôûng treân......Toâi cho raèng chuùng ta ñang söû duïng chieác muõ xanh tö duy. Tuy

nhieân, nhuõng suy nghó cuûa chuùng ta laïi quaù caån troïng. Lieäu coù phaûi laø loái tö duy chieác muõ ñen...

...Vôùi chieác muõ xanh, toâi ñeà xuaát chuùng ta neân trôï caáp moät khoaûn tieàn phuø hôïp cho nhöõng tuø nhaân trôï caáp moät khoaûn tieàn phuø hôïp cho nhöõng tuø nhaân chòu aùn daøi khi hoï heát haïn phaït. Haønh ñoäng naøy coù theå giuùp hoï trôû laïi vôùi coäng ñoàng, giuùp hoï hoøa nhaäp vaø ngaên ngöøa hoï quay laïi con ñöôøng phaïm toäi nhö cuõ...

...Döôùi chieác muõ xanh laù caây toâi coù theå ñeà xuaát laø chuùng ta neân sa thaûi boä phaän baùn haøng...

...Qua phaân tích nhöõng yeáu ñieåm cuûa moät sinh vieân hoïc ñaïi hoïc toâi coù moät yù töôûng môùi ñoù laø neân coù khoaûng thôøi gian nhieàu treân lôùp ñeå caùc sinh vieân ñoù töï chuû nghieân cöùu. Ñoàng thôøi, hoã trôï- moät khoaûn chi phí nhoû ñeå hoï coù theå töï leân tra cöùu thoâng tin treân internet...

Chieác muõ tö duy xanh laù caây ñaõ thay loái tö duy xeùt ñoaùn baèng loái tö duy phaùt trieån, vaø bieåu töôïng cuûa noù chính laø söï saùng taïo vaø kích thích boä naõo tö duy. Tö duy saùng taïo, môùi laï seõ taïo neân moät caùch nhìn nhaän söï vieäc moät caùch khoa hoïc hôn, chuùng khieán chuùng ta nhanh choùng maát ñi tö duy thoâng thöôøng nhôø vaøo heä thoáng khuoân maãu baát ñoái söùng ñoái vôùi moãi caù nhaân. Chính chieác muõ xanh laù caây giuùp chuùng ta xaây döïng ra nhöõng khaùi nieäm, caùch nhaän thöùc vaø yù töôûng môùi .

Bươc 6. Chieác muõ tö duy maøu xanh da trôøi Chieác muõ xanh da trôøi bieåu thò vieäc heä thoáng vaø kieåm soaùt quaù

trình tö duy vaø vieäc aùp duïng. Chieác muõ xanh da trôøi naøy gioáng nhö ngöôøi nhaïc tröôûng trong moät daøn nhaïc giao höôûng. Ngöôøi nhaïc tröôûng naøy giuùp daøn nhaïc trình baøy taùc phaåm moät caùch toát nhaát bôûi vì anh ta bieát chính xaùc vaøo thôøi ñieåm naøo thì caàn gì. Chieác muõ xanh da trôøi laø chieác muõ maø ta coù theå hieåu laø chieác muõ ñieàu khieån tö duy, toå chöùc caùc yù töôûng vaø kieåm soaùt tö duy.

51

Khi ta söû duïng noù vaøo ñaàu buoåi hoïp laø ñeå xaùc ñònh tình huoáng, chæ ra nhöõng ñònh nghóa coù theå löïa choïn vaán ñeà caàn giaûi quyeát, muïc ñích cuûa tö duyvaø ñích ñeán cuûa chuùng ta. Vaø cuõng cho ta keá hoaëch hoaëc caùc chuoåi tö duy khaùc ñöôïc söû duïng nhö theá naøo trong cuoäc hoïp. Chieác muõ xanh da trôøi ñaët ra nhöõng chieán löôïc tö duy vaø baûo ñaûm cuoäc hoïp luoân dieãn ra theo chieàu höôùng tích cöïc.

Thoâng thöôøng ngöôøi laõnh ñaïo, ngöôøi chuû trì, ngöôøi chuû toïa hoaëc ngöôøi caàm tròch trong caùc cuoäc hoïp, ñoäi muõ naøy vaø keùo daøi noù ñeán heát cuoäc hoïp .

Khi chieác muõ xanh da trôøi ñöôïc söû duïng vaøo thôøi ñieåm keát thuùc buoåi hoïp, noù chæ ra cho chuùng ta keát quaû ñaït ñöôïc ôû ñaây laø gì?. Ñoù cuõng coù theå laø moät söï toùm taét, moät keát luaän, moät quyeát ñònh hay moät giaûi phaùp….vaø noù cuõng chæ cho chuùng ta thaáy raèng, chuùng ta ñaït ñöôïc quaù ít söï tieán boä…

Ví duï : ...Baây giôø chuùng ta caàn nhöõng ñeà xuaát, ñieàu naøy coù nghóa laø

chuùng ta caàn söû duïng chieác muõ vaøng tö duy. Xin haõy ñöa ra nhöõng ñeà xuaát chính...

...Haõy caát chieác muõ ñen cuûa baïn trong giaây laùt bôûi toâi khoâng thoûa maõn vôùi nhöõng yù töôûng chuùng ta ñang coù. Haõy daønh thôøi gian ñeå söû duïng chieác muõ xanh laù caây taïi thôøi ñieåm naøy...

...Toâi khoâng thích caùc yù kieán cuõng nhö ñeà xuaát cuûa anh. Toâi muoán coù vaøi phuùt ñeå söû duïng chieác muõ traéng. Nhöõng döõ lieäu vaø nhöõng con soá khoâng keøm theo bình luaän...

...Toâi nghó raèng chuùng ta caàn döøng laïi vaø söû duïng chieác muõ xanh da trôøi, haõy queân chuû ñeà trong giaây laùt. Haõy nghó xem laøm theá naøo ñeå chuùng ta coù theå toå chöùc ñöôïc tö duy...

Ngöôøi ñoäi chieác muõ naøy caàn coù moät ñaàu oùc toå chöùc vaø ñaëc bieät laø xöû lí tình huoáng vaø ñaët caùc caâu hoûi hay chuyeån chuû ñeà moät caùch troïng taâm.10.3. Caùch thöùc tieán haønh cuûa phöông phaùp six thinking hats

ÔÛ treân, chuùng ta ñaõ ñöôïc laøm quen vôùi nhöõng chieác muõ tö duy, vôùi nhöõng saéc thaùi maøu saéc tö duy khaùc nhau. Sau ñaây laø caùch tieán haønh vaø moät soá ví duï tieâu bieåu.

Vôùi saùu chieác muõ tö duy thì chuùng ta coù theå söû duïng theo hai caùch chính.

52

Söû duïng rieâng leû töøng chieác muõ, nhôø ñoù baïn coù theå coù ñöôïc nhöõng yù kieán cuï theå.

Söû duïng laàn löôït caùc chieác muõ, nhôø ñoù baïn khaùm phaù ra söï vieäc hoaëc ñöa ra caùch giaûi quyeát vaán ñeà.- Caùch söû duïng töøng chieác muõ rieâng leûNhöõng chieác muõ ñöôïc söû duïng nhö nhöõng bieåu töôïng ñeå tröng caàu

nhöõng suy nghó cuï theå. Trong nhöõng cuoäc noùi chuyeän hoaëc baøn thaûo, khi moïi ngöôøi ñöa ra nhöõng yù töôûng môùi, baïn noùi: “ ñaõ ñeán luùc chuùng ta caàn ñoäi chieác muõ xanh” vaø khi baïn caàn moïi ngöôøi caân nhaéc caån troïng vaán ñeà, baïn noùi : “ giôø chuùng ta haõy cuøng ñoäi chieác muõ ñen”.

Nhöõng chieác muõ voâ hình ñoù ñoùng moät vai troø quan troïng trong vieäc tö duy. Neáu khoângsöû duïng chieác muõ ñoù baïn noùi:” toâi caàn caùc baïn tö duy saùng taïo “ hoaëc “ caùc baïn ñöøng coù caùi nhìn caån troïng nhö vaäy v.v

Tuy nhieân, cuõng khoâng caàn thieát aùp duïng phöông phaùp naøy trong moïi tình huoáng giao tieáp. Baïn haõy söû duïng noù khi baïn caàn bieát quan ñieåm cuï theå cuûa ngöôøi khaùc.

- Caùch aùp duïng laàn löôïtVôùi caùch naøy baïn coù theå keát hôïp söû duïng töøng chieác muõ nhaát

ñònh. Chaúng haïn, ta coù theå keát hôïp nhöõng chieác muõ theo hai caùch chính. Caùch môû roäng

Baïn choïn chieác muõ ñaàu tieân, vaø moïi ngöôøi cuøng baøn baïc. Tieáp theo ,baïn laïi söû duïng chieác muõ khaùc. Caùch naøy söû duïng khi chuùng ta ñaõ söû duïng nhöõng chieác muõ naøy moät caùch nhuaàn nhuyeãn. Bôûi neáu khoâng seõ toán nhieàu thôøi gian ñeå löïa choïn xem böôùc tieáp theo neân choïn muõ naøo.

Caùch ñònh saünMoïi ngöôøi ñöôïc ñònh saün traät töï vaø soá löôïng muõ ñoäi tröôùc khi baøn

baïc söï vieäc, maø chieác muõ ñaàu tieân laø chieác muõ maøu xanh da trôøi. Sau ñoù moïi ngöôøi seõ ñoäi chieác muõ tieáp theo.

Moïi ngöôøi söû duïng phöông phaùp tö duy naøy cuõng phaûi tuaân theo moät kæ luaät nhaát ñònh vì kæ luaät hay laø nhöõng quy ñònh naøy raát quan troïng, moïi ngöôøi trong nhoùm baét buoäc phaûi mang cuøng moät chieác muõ. Khoâng ñöôïc pheùp tuøy tieän yeâu caàu nhö : “ baây giôø toâi muoán ñoäi chieác muõ ñen”. Vieäc thay ñoåi chieác muõ laø do ngöôøi tröôûng nhoùm quyeát ñònh. Do vaäy, vai troø cuûa ngöôøi tröôûng nhoùm hay ngöôøi toå chöùc laø raát quan troïng.

53

Khi aùp duïng laàn ñaàu thì coù theå ta thaáy khoù tuaân theo, nhaát laø ñoái vôùi ngöôøi AÙ ñoâng chuùng ta, nhöng khi aùp duïng nhieàu laàn thì chuùng ta seõ quen daàn.

Thôøi gian daønh cho moãi chieác muõ tö duy cuõng laø ñieàu quan troïng. Do ñoù, thôøi gian thaûo luaän cho töøng chieác muõ caàn ñöôïc ñieàu chænh cho phuø hôïp maø toát nhaát laø thôøi gian caøng ngaén caøng toát phuï thuoäc vaøo tính chaát cuõng nhö yeâu caàu cuûa quaù trình thaûo luaän. Vôùi moãi chieác muõ , moãi ngöôøi chæ coù töø 1 ñeán 2 phuùt ñeå xem xeùt. Neáu heát giôø maø vaãn coù quan ñieåm mang tính chaát xaây döïng thì coù theå taêng theâm thôøi gian.

Ví duï : Khi moïi ngöôøi ñoäi chieác muõ ñen vaø thôøi gian ñaõ heát nhöng ai ñoù chöa trình baøy heát nhöõng lo laéng chính ñaùng thì ngöôøi naøy coù theå tieáp tuïc.

Thôøi gian aán ñònh ñoái vôùi chieác muõ ñoû cuõng neân ngaén hôn so vôùi thôøi gian aùp duïng nhöõng chieác muõ khaùc. Caûm xuùc cuûa moïi ngöôøi neân ñöôïc boäc loä moät caùch roõ raøng, ngaén goïn vaø coâ ñoäng.

Moät baên khoaên maø moïi ngöôøi khi ñoïc ñeán ñaây laø vôùi vieäc aùp duïng phöông phaùp tö duy saùu chieác muõ naøy thì noù seõ maát ñi tính tranh luaän soâi noåi vaø theå hieän ñöôïc caù nhaân, ñeå theå hieän söï hieåu bieát vaø thoâng thaùi cuûa mình. Ñeå traû lôøi caâu hoûi naøy ta coù theå döïa treân tö duy bieän chöùng thì thaáy, thöïc chaát vaán ñeà muoán theå hieän caù nhaân chæ laø muoán theå hieän baûn thaân chöù khoâng phaûi laø tö duy mang tính xaây döïng maø moïi ngöôøi thöôøng hay laàm töôûng. Coøn ôû phöông phaùp tö duy saùu chieác muõ, chuû yeáu döïa treân tö duy ñoàng thuaän thì moïi ngöôøi coù theå boäc loä hieåu bieát caù nhaân cuûa mình moät caùch xaây döïng. Baïn cuõng coù theå khaúng ñònh ñöôïc taàm hieåu bieát roäng cuûa mình baèng caùch ñöa ra nhöõng yù kieán khaû thi hôn ngöôøi khaùc. Nhöng yù kieán ñoùng goùp mang tính xaây döïng chöù khoâng coøn laø vieäc chöùng minh ai ñuùng, ai sai...

Ví duï: Ngay trong thôøi gian dieãn ra buoãi thaûo luaän, ngöôøi caàm tròch hay ngöôøi

höôùng daãn ñaët ra nhöõng caâu hoûi ñeå tham khaûo yù kieán caù nhaân . Vaø ngöôøi caàm tròch chính laø ngöôøi saép ñaët nhöõng khoaûng thôøi gian phuø hôïp cho ngöôøi tö duy vaø baøy toû suy nghó. Chaúng haïn:

Baây giôø chuùng ta seõ chuyeån sang chieác muõ vaøng, toâi muoán caùc baïn suy nghó hai phuùt tröôùc khi chuùng ta baét ñaàu thaûo luaän...

54

Neáu muoán bieát quan ñieåm caù nhaân cuûa moät ai ñoù, ngay trong khi söû duïng chieác muõ naøo ñoù, ngöôøi caàm tròch cuõng coù theå daønh vaøi phuùt ñeå laøm ñieàu naøy:

...Giôø toâi muoán bieát quan ñieåm cuûa anh theo chieác muõ ñen hoaëc theo nha thì vôùi coâng vieäc cuûa ngöôøi giaûng vieân coù caàn thieát nhö ngöôøi giaùo duïc cho hoïc troø caû trí thöùc laãn giaùo duïc phaåm chaát.Nhö vaäy, vieäc theå hieän quan ñieåm caù nhaân rieâng laø coù theå deã daøng thöïc hieän khi ban theå hieân phöông phaùp naøy. Sau ñaây laø, moâ hình tieán haønh toå chöùc thaûo luaän theo phöông phaùp saùu chieác muõ:

Böôùc moät : Ngöôøi ñieàu khieån cuoäc hoïp ñoäi chieác muõ xanh da trôøi khaùi quaùt vaán ñeà caàn phaûi giaûi quyeát, sau ñoù ñeà nghò moïi ngöôøi haõy ñoäi chieác muõ traéng.

Ví duï : Trong moät cuoäc hoïp cuûa coâng ty cheá bieán thòt gaø taây, ngöôøi ta ñang

thaûo luaän vaán ñeà nhu caàu thòt gaø taây taêng nhanh trong thôøi gian gaàn ñaây vaø caùch ñoái phoù vôùi tình hình ñoù.

Ngöôøi ñieàu haønh: chuùng ta coù maët ôû ñaây ñeå cuøng nhau baøn veà tình hình löôïng saûn xuaát gaø taây trong naêm nay. Nhö caùc baïn thaáy ñaáy, nhu caàu tieâu thuï thòt gaø taây cuûa khaùch haøng chuùng ta moät thaùng trôû laïi ñaây laø raát lôùn, toâi muoán caùc baïn cuøng ñoäi chieác muõ traéng ñeå cung caáp thoâng tin moät caùch chính xaùc nhaát veà hieän töôïng naøy.

Böôùc hai : Sau khi ñoäi muõ chieác muõ traéng moïi ngöôøi chæ taäp trung duy nhaát vaøo thoâng tin. Caùc caâu hoûøi ñöôïc ñaët ra nhö sau: ñeå giaûi quyeát vaán ñeàà , chuùng ta hieän ñang coù trong tay nhöõng thoâng tin gì ?. trong soá ñoù, thoâng tin naøo caàn thieát?. Chaúng haïn, ta coøn thieáu nhöõng thoâng tin gì ? laøm sao chuùng ta coù theå laáy ñöôïc nhöõng thoâng tin caàn thieát coøn thieáu .

Löu yù ñaët ra böôùc naøy laø ñoøi hoûi ngöôøi ñieàu haønh phaûi coù kó naêng xöû lí thoâng tin.

Thaønh vieân cuoäc hoïp: Taïi myõ, naêm tröôùc löôïng tieâu thuï thòt gaø taây taêng 25% do soá ngöôøi thích aên kieâng taêng leân, cuøng vôùi nhöõng lo laéng veà maët söùc khoûe. Gaø taây ñöôïc xem nhö moät loaïi thòt ít ñaïm.

Ngöôøi ñieàu haønh: Xin loãi, toâi vöøa yeâu caàu anh/chò ñoäi chieác muõ traéng. Thöïc chaát vaán ñeà ôû ñaây chæ laø löôïng tieâu thuï thòt gaø taây taêng leân 25%, coøn nhöõng kieán thöùc khaùc chæ laø caùch nhaän ñònh cuûa anh/ chò.

55

Thaønh vieân cuoäc hoïp: Khoâng, thöa ngaøi. Nhöõng ngöôøi nghieân cöùu thò tröôøng cho thaáy moïi ngöôøi choïn mua thòt gaø taây laø do loaïi thòt naøy chöùa haøm löôïng cholesterol thaáp.

Ngöôøi ñieàu haønh: Vaäy, ôû ñaây coù hai thoâng tin. Löôïng tieâu thuï thòt gaø taây taêng 25 % vaø theo nghieân cöùu moïi ngöôøi choïn mua thòt gaø taây laø do, loaïi thòt naøy chöùa haøm löôïng cholesterol thaáp.

Böôùc ba : Ngöôøi ñieàu khieån ñeà nghò moïi ngöôøi ñoäi chieác muõ xanh laù caây, ñaây laø chieác muõ cuûa naêng löôïng vaø saùng taïo. Moïi ngöôøi ñöa ra caùc phöông aùn giaûi quyeát vaán ñeà döïa treân döõ lieäu thoâng tin thu ñöôïc töø böôùc hai.

ÔÛ böôùc naøy ngöôøi ñieàu haønh phaûi bieát caùch khuaáy ñoäng caân nhaéc ñeå kích thích moïi ngöôøi saùng taïo. Ngöôøi dieàu haønh phaûi bieát caùch ñaët “ kyø voïng” vaøo taàng thaønh vieân cuoäc hoïp. khía caïnh”kyø voïng” raát quan troïng ñoái vôùi chieác muõ xanh tö duy. Bôûi vì, moïi ngöôøi thöôøng theå hieän toát nhöõng gì maø ngöôøi khaùc kì voïng vaøo hoï.

Ngöôøi ñieàu haønh: Nhö vaäy vôùi nhöõng thoâng tin ôû treân, toâi muoán caùc baïn ñoäi chieác muõ xanh laù caây ñeå ñöa ra caùch giaûi quyeát hieän töôïng treân, toâi muoán caùc baïn theâm vaøo nhöõng yù töôûng môùi ñeå cung caáp cho khaùch haøng löôïng gaø taây ñaày ñuû vaø chaát löôïng.

Thaønh vieân cuoäc hoïp: Thöa moïi ngöôøi, vôùi taát caû nhöõng thoâng tin treân cho chuùng ta thaáy nhöõng nhu caàu cuûa thò tröôøng veà thòt gaø taây laø raát lôùn, töông lai noù laø loaïi thòt ñöôïc öa chuoäng nhaát, nhö vaäy chuùng ta coù theå taêng soá löôïng voán ñaàu tö cho noâng daân ñeå hoïc môû roäng trang traïi ñoàng thôøi cung caáp cho hoï nhöõng gioáng gaø toát nhaát.

Thaønh vieân cuoäc hoïp: Vaâng toâi cuõng ñoàng yù vôùi caùch treân, toâi xin ñöa theâm laø: Thöù nhaát, chuùng ta caàn trang bò theâm moät soá thieát bò môùi cho khaâu cheá bieán ñeå baûo ñaûm chaát löôïng cuûa saûn phaåm. Thöù hai, laø môû roäng quaûng caùo veà lôïi ích cuûa thòt gaø taây ñeán ñoâng ñaûo khaùch haøng.

Böôùc boán: ÔÛ böôùc naøy moãi ngöôøi ñoäi chieác muõ maøu vaøng, ñaùnh giaù nhöõng öu ñieåm cuûa caùc phöông aùn ñaõ ñöa ra ôû böôùc ba. Öu ñieåm cuûa chieác muõ vaøng naèm ôû choã noù buoäc moïi ngöôøi phaûi daønh thôøi gian ñeå nhaän bieát caùc giaù trò. Coù nhöõng phöông aùn thoaït ñaàu khoâng coù gì thuù vò, sau khi xem xeùt quan ñieåm chieác muõ vaøng laïi boäc loä nhieàu öu ñieåm.Moät vaøi löu yù ôû böôùc naøy:

56

Thöù nhaát, chieác muõ vaøng laø chieác muõ cuûa xeùt ñoaùn, döïa treân loái tö duy logic chöù khoâng phaûi söï töûông töôïng. noù traû lôøi cho nhöõng caâu hoûi: “Giaù trò cuûa phöông aùn giaûi quyeát naèm ôû ñaâu, noù mang lôïi ích cho ai vaø trong hoaøn caûnh naøo?”

Thöù hai, moïi ngöôøi thöôøng söû duïng chieác muõ vaøng raát khoù khaên, ñoái nghòch vôùi chieác muõ ñen- pheâ phaùn vaø chæ trích. Ñeå söû duïng toát chieác muõ vaøng chuùng ta phaûi taïo cho mình cô cheá “nhaïy caûm töï nhieân vôùi caùc giaù trò”. Ñoù chính laø thoùi quen maø moïi ngöôøi caàn phaùt trieån.

Ngöôøi ñieàu haønh: Xin caûm ôn taát caû nhöõng yù kieán ñoùng goùp treân, giôø toâi muoán caùc baïn ñoäi chieác muõ vaøng. Haõy söû duïng nhöõng kieán thöùc ñaõ bieát caùc baïn coù theå xeùt ñoaùn nhöõng vaán ñaët ra hieän nay maø coâng ty ta phaûi ñoái maët.

Thaønh vieân cuoäc hoïp: Vaâng! theo toâi thaáy thì vôùi tình hình nhö hieän nay chuùng ta thaáy giaù trò cuûa nhöõng giaûi phaùp maø moïi ngöôøi ñaõ neâu laø raát khaû quan. Cho neân, ta caàn khai thaùc trieät ñeå nguoàn nguyeân lieäu saïch töø trong caùc traïi chaên nuoâi cuûa noâng daân, ñoàng thôøi ñaàu tö cho ngöôøi noâng daân caû veà kyõ thuaät laãn voán…Böôùc naêm: Ngöôøi ñieàu khieån ñeà nghò moïi ngöôøi ñoäi chieác muõ ñen, ñaây laø chieác muõ quan troïng nhaát. Ñoäi chieác muõ naøy moïi ngöôøi chæ ra nhöõng gì laø sai, laø khoâng phuø hôïp trong caùc phöông aùn ñaõ ñöôïc neâu ra ôû böôùc thöù ba. Chieác muõ ñen laø chieác muõ cuûa söï caån troïng, chuùng cho chuùng ta khoâng laõng phí tieàn baïc vaø coâng söùc. Nhö ñaõ noùi ôû phaàn tröôùc thì loái tö duy chieác muõ ñen laø loái tö duy logic. Taát caû nhöõng lyù leõ ñöa ra ñeå pheâ phaùn ñeàu phaûi döïa treân neàn taûng logic chöù khoâng phaûi caûm xuùc, loái suy nghó cuûa chieác muõ ñoû. Ngöôøi ñieàu khieån cuoäc hoïp phaûi chaêng ñeå nhöõng yù kieán neâu ra phaûi laø laäp luaän coù nghóa chöù khoâng phaûi laø nhöõng lyù leõ ñöôïc chaáp nhaän bôûi ngöôøi taøi gioûi thuyeát phuïc.

Ngöôøi ñieàu haønh: Baây giôø toâi muoán moïi ngöôøi ñoäi chieác muõ ñen ñeå nhaän dieän vaán ñeà moät caùch caån troïng hôn.

Thaønh vieân cuoäc hoïp: Toâi thaáy vaán ñeà caàn thaáy ôû ñaây laø chuùng ta ñaët quaù nhieàu kyø voïng vaøo ngöôøi noâng daân, vì duï ngöôøi noâng daân trang bò ñaày ñuû kieán thöùc nhöng vì lôïi ích rieâng hoï coù theå baùn haøng nôi khaùc giaù cao hôn.

Thaønh vieân khaùc: Toâi thaáy vaán ñeà khaù khoù khaên nöõa laø: vieäc ñaàu tö theâm trang thieát bò cuõng neân caàn coù moät chuyeân gia thaät gioûi ñeå

57

naém baét kyõ thuaät vaø söû duïng thaønh thaïo maùy moùc ñeå coù theå ñaït ñöôïc hieäu quaû cao nhaát…

Böôùc saùu: Moïi ngöôøi ñoäi chieác muõ ñoû vaø phaùt bieåu nhöõng caûm nhaän cuûa mình veà caùc phöông aùn ñöôïc ñöa ra. Caùc thaønh vieân caàn ñöa ra caùc laäp luaän hoaëc chöùng minh caùc caûm xuùc cuûa mình. Ñaõ laø nhöõng linh caûm, nhöõng khaû naêng tröïc giaùc veà aán töïông.

Löu yù, thoâng thöôøng trong moät cuoäc hoïp kinh doanh, moïi ngöôøi cho raèng khoâng neân ñeå tình caûm chen vaøo nhöõng quyeát ñònh quan troïng. Tuy nhieân, nhöõng tình caûm ñoù vaãn luoân ñöôïc theå hieän döôùi voû boïc laø nhöõng laäp luaän logic. Chieác muõ ñoû laø coâng cuï ñoäc nhaát vaø ñaëc bieät ñeå moïi ngöôøi coù theå boäc loä caûm xuùc. Vaø chieác muõ ñoû quan troïng ôû choã, khaû naêng tröïc giaùc phaàn lôùn laø nhôø nhöõng kinh nghieäm ñöôïc tích luõy, neân coù nhöõng ñieàu khi ñöôïc noùi ra taát caû moïi ngöôøi ñeàu thaáy coù lyù nhöng treân thöïc teá thì khoâng theå chöùng minh ñöôïc vaø ñoâi khi duøng tö duy logic coù theå coøn ñöa ra keát quaû ngöôïc laïi.

Ngöôøi ñieàu haønh: Vaâng! raát hay, caùc baïn ñöa ra nhöõng yù kieán thaät tuyeät vôøi. Naøo baây giôø toâi muoán bieát caûm giaùc cuûa caùc baïn nhö theá naøo khi phaûi ñoái maët vôùi nhu caàu quaù lôùn cuûa thò tröôøng veà thòt gaø taây.

Thaønh vieân: Toâi coù caûm giaùc nhö laø nhu caàu veà löôïng gaø taây chæ laø theo phong traøo chöù khoâng ñôn thuaàn laø theo nhu caàu thöïc cuûa thò tröôøng. Bôûi ngöôøi ta khaù lo ngaïi vôùi beänh beùo phì neân caàn thöùc aên chöùa nhieàu ñaïm.

Thaønh vieân khaùc: Toâi laïi thaáy döôøng nhö coù söï kích caàu töø chính phuû ñeå laøm taêng tuoåi thoï cuûa daân soá vaø baûo ñaûm söùc khoûe cho moïi ngöôøi neân caàn coù moät ñaàu tö chieán löôïc laâu daøi vôùi loaïi thöïc phaåm naøy.Böôùc cuoái cuøng: Moïi ngöôøi ñoäi chieác muõ xanh da trôøi ñeå toång keát vaø keát thuùc buoåi laøm. Chieác muõ xanh da trôøi chæ cho chuùng ta thaáy keát quaû ñaït ñöôïc trong cuoäc hoïp naøy laø gì. Neáu taát caû caùc böôùc tieán haønh ñöôïc thöïc hieän nghieâm tuùc vaø hieäu quaû thì phöông aùn giaûi quyeát cho vaán ñeà ñaët ra ñaàu cuoäc hoïp gaàn nhö töï ñoäng môû ra tröôùc maét chuùng ta.

Ngöôøi chuû trì cuoäc hoïp laø ngöôøi ñoäi chieác muõ xanh da trôøi trong suoát cuoäc hoïp. Chieác muõ xanh da trôøi laø chieác muõ ñaët vaán ñeà, ñieàu khieån tö duy moïi ngöôøi trong caû cuoäc hoïp, ñeå taát caû phaûi söû duïng chieác muõ ñoû

58

vaøo ñuùng luùc caàn thieát vaø cuoái cuøng cuõng keát thuùc cuoäc hoïp vôùi chieác muõ xanh da trôøi.

Ngöôøi ñieàu khieån cuoäc hoïp: Xin caûm ôn taát caû nhöõng yù kieán, höôùng giaûi quyeát maø caùc baïn cung caáp. Nhö ta thaáy ñaáy, vôùi löôïng tieâu thuï thòt gaø taây nhö hieän nay thì chuùng ta gaàn nhö naém chaéc ñöôïc cô hoäi kinh doanh vaø phaùt trieån. Vì vaäy, vôùi nhöõng giaûi phaùp treân chuùng ta hy voïng coâng ty chuùng ta seõ ñi ñuùng höôùng vaø gaët haùi nhieàu thaønh coâng hôn nöõa.

Phöông phaùp saùu chieác muõ laø phöông phaùp söû duïng saùu chieác muõ tö duy khaùc nhau ñeå phaân chia thôøi gian tranh luaän, baøn thaûo. Muõ traéng bieåu thò coâng caáp thoâng tin moät caùch khaùch quan, chính xaùc. Muõ ñoû theå hieän tình caûm, vaø nhöõng caûm xuùc xuaát hieän ngay trong luùc thaûo luaän. Muõ ñen laø chieác muõ tö duy cuûa söï pheâ phaùn caån troïng. Muõ vaøng laø chieác muõ cuûa caùi nhìn laïc quan tích cöïc cuûa vaán ñeà. Muõ xanh laù caây laø chieác muõ cuûa söï saùng taïo coøn chieác muõ tö duy xanh döông chính laø chieác muõ cuûa toå chöùc ñieàu khieån tö duy vaø chuyeån ñoåi töøng chieác muõ.

Coù theå söû duïng söû duïng phöông phaùp saùu chieác muõ theo hai caùch khaùc nhau laø caùch söû duïng rieâng leû vaø söû duïng laàn löôït (trong caùch naøy laïi phaân chia theo hai caùch nöõa laø môû roäng vaø caùch ñònh saün). Tuy nhieân vôùi saùu chieác muõ tö duy ta coù theå linh hoaït söû duïng theo töøng caùch khaùc nhau phuø hôïp vôùi töøng ñieàu kieän hoaøn caûnh cuõng nhö trong caùc tình huoáng khi seminar.

Phöông phaùp tö duy saùu chieác muõ giuùp moïi ngöôøi coù theå ñoàng thuaän, xem xeùt vaán ñeà moät caùch saâu saéc hôn trong thaûo luaän. Noù cuõng giup moãi ngöôøi theå hieän ñöôïc tình caûm, söï saùng taïo vaø quan ñieåm rieâng cuûa mình maø khoâng sôï bò pheâ phaùn.

Chöông 4QUY TRÌNH THÖÏC HIEÄN ÑEÀ TAØI NGHIEÂN CÖÙU KHOA HOÏC

Quy trình thöïc hieän moät ñeà taøi nghieân cöùu khoa hoc goàm baûy böôùc:Thöù nhaát, choïn ñeà taøi. Thöù hai, xaây döïng ñeà cöông nghieân cöùu. Thöù ba, laäp chöông trình nghieân cöùu. Thöù tö, thu thaäp vaø xöû lyù tö lieäu cho coâng trình nghieân cöùu. Thöù naêm, trình baøy coâng trình nghieân cöùu. Thöù saùu, toùm taét, baùo caùo, nghieäm thu coâng trình nghieân cöùu. Thöù baûy, coâng boá coâng trình nghieân cöùu.1. Choïn ñeà taøi nghieân cöùu1.1. Khaùi nieäm ñeà taøi nghieân cöùu khoa hoïc

59

Ñeà taøi nghieân cöùu laø teân cuûa moät coâng trình nghieân cöùu ñöôïc ñaëc tröng bôûi muïc ñích vaø nhieäm vuï nghieân cöùu nhaát ñònh. Coù theå nhaän thaáy ñeà taøi nghieân cöùu khoa hoïc coù hai ñaëc tröng cô baûn:

Thöù nhaát, ñeà taøi khoâng phaûi laø caùi ngöôøi nghieân cöùu töï nghó ra, nhöng laø caùi chuû theå nghieân cöùu phaùt hieän ra thöïc taïi, tình huoáng coù vaán ñeà vaø ti m caùch giaûi quyeát. “Đề taøi khoâng phaûi laø caùi töï treân trôøi rôi xuoáng, maø xuaát phaùt töø hieän töôïng, tình huoáng, thöïc taïi coù vaán ñeà caàn ñöôïc lyù giaûi”16.

Thöù hai, thöïc taïi coù vaán ñeà aáy caàn ñöôïc nghieân cöùu ñeå ñaùp öùng nhu caàu thöïc tieãn vaø nhu caàu nhaän thöùc khoa hoïc.

a. Döïa treân tieâu chí muïc ñích nghieân cöùu- Ñeà taøi nghieân cöùu cô baûn: laø loaïi ñeà taøi ñöôïc thöïc hieän nhaèm

muïc ñích khoa hoïc, lyù giaûi, boå sung theâm tri thöùc ñuùng cho vaán ñeà nhaän thöùc hieän thöïc khaùch quan. Noùi caùch khaùc, ñeà taøi nghieân cöùu khoa hoïc cô baûn höôùng ñeán muïc ñích giaûi thích, tìm hieåu nhöõng tính chaát, nhöõng nguyeân lyù, nhöõng quy luaät cuûa thöïc taïi khaùch quan. Vì vaäy, ñeà taøi nhieân cöùu khoa hoïc cô baûn thöôøng nhaém ñeán nhöõng muïc ñích nhö:

Giaûi thích moät vaán ñeà nhaát ñònh maø tri thöùc cuûa nhaân loaïi veà lónh vöïc aáy chöa coù. Thí duï, nghieân cöùu veà hieän töôïng thaàn giao caùch caûm cuûa moät soá ngöôi ñaëc bieät hieän nay, ñeå lyù giaûi taïi sao moät soá ngöôøi coù khaû naêng ñaëc bieät nhö vaäy, keát caáu boä naõo cuûa hoï nhö theá naøo, yeáu toá gì quyeát ñònh ñeán khaû naêng sieâu vieät aáy…

Giaûi thích, boå sung theâm luaän cöù ñeå chöùng minh moät lyù thuyeát ñaõ coù nhöng chöa thuyeát phuïc. Hoaëc cuõng coù theå nghieân cöùu ñeå tìm ra ñöôïc nhöõng luaän cöù môùi ñoái laäp vôùi lyù thuyeát cuõ, nhaèm baùc boû lyù thuyeát ñang toàn taïi.

- Ñeà taøi nghieân cöùu öùng duïngÑeà taøi nghieân cöùu öùng duïng laø loaïi ñeà taøi höôùng ñeán vieäc cung caáp

nhöõng giaûi phaùp ñeå giaûi quyeát caùc vaán ñeà cuûa thöïc teá cuûa cuoäc soáng. Thí duï, nghieân cöùu veà thöïc traïng vaø höôùng giaûi quyeát vaán ñeà uøn taéc giao thoâng ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh hieän nay.

Tuy nhieân, trong thöïc teá caùc ñeà taøi nghieân cöùu trong lónh vöïc khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên, tuyeät ñaïi ña soá mang tính chaát toång hôïp, vöøa coù tính lyù luaän khoa hoïc vöøa coù tính chaát ñaùp öùng nhu caàu cuûa thöïc tieãn.

b. Döïa treân muïc tieâu vaø muïc ñích nghieân cöùu

16 Douverger, M. Meùthodes des Sciences sociales, Paris, Presses Universitaires de France, 1964.60

Coù theå coù nhieàu caùch phaân loaïi nghieân cöùu khoa hoïc khaùc nhau, ôû ñaây xin ñöôïc phaân chia theo ñoái töôïng vaø muïc ñích nghieân cöùu khoa hoïc:

- Ñeà taøi nghieân cöùu moâ taû Nghieân cöùu moâ taû laø hình thöùc nghieân cöùu xaùc ñònh ñoái töôïng veà quy moâ tính chaát ñaëc tröng cuûa moät ñoái töôïng ñeå phaân bieät ñoái töôïng naøy vôùi ñoái töôïng khaùc.Ví duï: Nghieân cöùu veà keát caáu cuûa haït hardron hay nghieân cöùu veà Hoaøng thaønh Thaêng long…

- Ñeà taøi nghieân cöùu giaûi thích Nghieân cöùu giaûi thích laø hình thöùc nghieân cöùu giaûi thích thöïc traïng vaø

nguyeân nhaân cuûa moät vaán ñeà ñeå bieát ñöôïc nguyeân nhaân toàn taïi vaø nguyeân nhaân taùc thaønh cuûa ñoái töôïng.Ví duï: nghieân cöùu veà beänh cuùm gia caàm, hay nghieân cöùu veà vaán ñeà toàn taïi cuûa caùc ñoäng thuoác laéc hieän nay ôû Thaønh phoá Hoà Chí Minh…

- Ñeà taøi nghieân cöùu döï baùo Nghieân cöùu döï baùo laø nghieân cöùu vaän duïng nhöõng söï hieåu bieát quaù

trình phaùt sinh phaùt trieån cuûa ñoái töôïng nhaèm muïc ñích nhaän daïng quaù trình hoaït ñoäng cuûa moät ñoái töôïng trong töông lai. Keát quaû cuûa nghieân cöùu döï baùo bao giôø cuõng phaûi chaáp nhaän sai soá, vì nhieàu lyù do keát quaû khoâng hoaøn toaøn xaãy ra nhö döï baùo. Tuy nhieân, nghieân cöùu döï baùo khaùc vôùi chieâm tinh, boùi toaùn khoâng caên cöù treân nhöõng luaän cöù khaùch quan, khoa hoïc. Nghieân cöùu döï baùo phaûi döïa treân nhöõng luaän cöù khaùch quan, khoa hoïc vaø phaûi ñöôïc luaän chöùng hôïp logic.

Ví duï deà taøi: Xu höôùng vaø ñaëc ñieåm cuûa toaøn caàu hoaù trong nöõa ñaàu cuûa theá kyõ 21.

- Ñeà taøi nghieân cöùu saùng taïo Nghieân cöùu saùng taïo laø hình thöùc nghieân cöùu ñeå tìm ra nguyeân lyù,

coâng thöùc, giaûi phaùp ñeå taïo ra nhöõng ñoái töôïng môùi nhaèm phuïc vuï lôïi ích cho cuoäc soáng con ngöôøi.Ví duï ñeà taøi: Xaây döïng nguyeân lyù cheá taïo beâ toâng sieâu nheï.

- Ñeà taøi nghieân cöùu toång hôïp Nghieân cöùu toång hôïp laø hình thöùc nghieân cöùu gaàn nhö bao goàm taát

caû nhöõng loaïi nghieân cöùu treân ñaây; noù vöøa xaùc ñònh thöïc traïng, vöøa tìm nguyeân nhaân vöøa döï baùo vaø vöøa ñöa ra giaûi phaùp.

Ví duï ñeà taøi: Thöïc traïng, nguyeân nhaân, xu höôùng vaø giaûi phaùp giaûi quyeát vaán ñeà raùc thaûi ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh.

61

1.2. Moät soá phöông phaùp phaùt hieän ñeà taøi nghieân cöùu khoa hoïc- Ñoïc caùc coâng trình nghieân cöùuÑoïc caùc coâng trình nghieân cöùu vaø phaùt hieän nhöõng noäi dung chöa

ñöôïc giaûi quyeát, hoaëc giaûi quyeát chöa thoaû ñaùng. Töø ñoù, choïn moät ñeà taøi thích hôïp ñeå giaûi quyeát vaán ñeà mình ñaõ phaùt hieän.

- So saùnh moät lyù thuyeát ñaõ coù vôùi thöïc tieãnSo saùnh moät lyù thuyeát ñaõ coù vôùi thöïc tieãn, neáu thaáy coù maâu

thuaãn, töùc laø lyù thuyeát ñang toàn taïi phaûn aùnh sai laàm ñoái töôïng hieän thöïc khaùch quan, hoaëc phaûn aùnh ñoái töôïng, veà cô baûn, laø ñuùng nhöng chöa chính xaùc. Töø ñoù, ngöôøi nghieân cöùu coù theå choïn ñeà taøi ñeå boå sung hoaëc phuû ñònh lyù thuyeát cuõ.

- Quan saùt thöïc taïi vaø laéng ngheQuan saùt thöïc taïi vaø laéng nghe yù kieán, nguyeän voïng, lôøi phaøn naøn

cuûa nhöõng ngöôøi thöôøng xuyeân tieáp xuùc vôùi thöïc taïi ñoù. Töø ñoù, tìm moät ñeà taøi thích hôïp ñeå giaûi quyeát vaán ñeà.

Ví duï, quan saùt moät ñoaïn ñöôøng A thöôøng xuyeân bò keït xe, thaêm doø yù kieán cuûa nhöõng ngöôøi thöôøng xuyeân ñi treân ñoaïn ñöôøng A, thaêm doø yù kieán cuûa nhöõng ngöôøi ôû gaàn beân ñoaïn ñöôøngA… Töø ñoù, coù theå choïn ñöôïc ñeà taøi: Thöïc traïng, nguyeân nhaân vaø höôùng giaûi quyeát vaán ñeà uøn taéc giao thoâng ôû ñoaïn ñöôøng A

- Quan saùt thöïc teá vaø phaùt hieän maâu thuaãnQuan saùt thöïc teá vaø phaùt hieän maâu thuaãn trong chính thöïc taïi caàn

giaûi quyeát hoaëc maâu thuaãn giöõa thöïc taïi vôùi tri thöùc hieän coù cuûa con ngöôøi veà thöïc taïi ñoù. Töø ñoù choïn moät ñeà taøi ñeå giaûi quyeát maâu thuaãn ñoù.

Thí duï, quan saùt hieän töôïng treû em lang thang ôû thaønh phoá ngaøy caøng taêng, chuû tröông cuûa thaønh phoá laø thu gom caùc em veà caùc trung taâm, maâu thuaãn ôû ñaây laø caøng thu gom bao nhieâu treû em lang thang caøng taêng baáy nhieâu. Tröôùc hieän töôïng nhö vaây, chuùng ta coù theå coù ñeà taøi: “Thöïc traïng, nguyeân nhaân vaø höôùng giaûi quyeát vaán ñeà treû lang thang ôû thaønh phoá hieän nay”.

1.3. Moät soá yeâu caàu trong quaù trình choïn ñeà taøi1.3.1. Xaùc ñònh caùc yeáu toá cô baûn cuûa ñeà taøia. Ñoái töôïng nghieân cöùu

62

b. Xaùc ñònh muïc tieâu nghieân cöùuMuïc tieâu nghieân cöùu laø ñoái töôïng tröïc tieáp maø chuû theå nghieân cöùu

höôùng tôùi ñeå tìm hieåu. Ñeå xaùc ñònh muïc tieâu nghieân cöùu, yeâu caàu ngöôøi nghieân cöùu phaûi traû lôøi ñöôïc caâu hoûi: Nghieân cöùu caùi gì? Caùi maø chuû theå phaûi giaûi quyeát laø caùi gì? Trong tröôøng hôïp naøy, khaùi nieäm muïc tieâu nghieân cöùu ñoàng nghóa vôùi vaán ñeà nghieân cöùu. Noùi caùch khaùc, muïc tieâu cuûa ñeà taøi thöïc chaát laø luaän ñieåm khoa hoïc maø chuû theå nghieân cöùu caàn chöùng minh.c. Xaùc ñònh muïc ñích nghieân cöùu.

Muïc ñích nghieân cöùu laø yeáu toá cuøng ñích cuûa ñeà taøi nghieân cöùu khoa hoïc. Ñeå xaùc ñònh muïc ñích nghieân cöùu, yeâu caàu chuû theå nghieân cöùu phaûi traû lôøi ñöôïc caâu hoûi: Nghieân cöùu ñeà taøi ñeå laøm gì? Giaûi quyeát vaán ñeà, ñaït ñöôïc muïc tieâu ñaõ ñaët ra seõ ñöa laïi lôïi ích gì cho thöïc tieãn cuoäc soáng? Trong tröôøng hôïp naøy, muïc ñích nghieân cöùu ñoàng nghóa vôùi khaùi nieäm yù nghóa cuûa ñeà taøi.c. Xaùc ñònh khaùch theå nghieân cöùu.

Khaùch theå nghieân cöùu laø thöïc taïi chöùa muïc tieâu nghieân cöùu. Ñeå xaùc ñònh khaùch theå nghieân cöùu, yeâu caàu ngöôøi nghieân cöùu traû lôøi caâu hoûi: Thöïc taïi naøo chöùa muïc tieâu nghieân cöùu?

Ví duï, ñeà taøi: Thöïc traïng vaø giaûi phaùp giaûi quyeát vaán ñeà thaát nghieäp cuûa sinh vieân toát nghieäp ñaïi hoïc quoác gia TpHCM. Khaùch theå nghieân cöùu laø sinh vieân ñaõ toát nghieäp, caùc khoa ñaøo taïo, caùc cô sôû coù nhu caàu tuyeån duïng phuø hôïp chuyeân ngaønh cuûa ñaïi hoïc quoác gia…e. Xaùc ñònh phaïm truø vaø phaïm vi nghieân cöùu

Ñeå xaùc ñònh phaïm vi nghieân cöùu, yeâu caàu ngöôøi nghieân cöùu xaùc ñònh ñoái töôïng nghieân cöùu trong khoaûng thôøi gian bao laâu vaø khoâng gian toàn taïi naøo? Neáu ñoái töôïng nghieân cöùu laø söï vaät, hieän töôïng thì phaûi xaùc ñònh moät quaûng thôøi gian nhaát ñònh, ñuû ñeå quan saùt quaù trình chuyeån bieán ñoái töôïng. Phaïm truø nghieân cöùu laø ñoái töôïng nghieân cöùu thuoäc veà lónh vöïc naøo? f. Xaùc ñònh vaán ñeà nghieân cöùu

Vaán ñeà nghieân cöùu laø nhaân toá quan troïng cuûa ñeà taøi. Ñeà taøi chöùa ñoái töôïng nghieân cöùu, ñoái töôïng nghieân cöùu chöùa vaán ñeà nghieân cöùu.

Ví duï: “ Tìm hieåu vaán ñeà chaïy chöùc quyeàn trong xaõ hoäi Vieät Nam trong thôøi kyø Ñoåi môùi ”. Ñoái töôïng nghieân cöùu ôû ñaây laø naïn chaïy chöùc quyeàn. Vaán ñeà nghieân cöùu ôû ñaây laø: trong xaõ hoäi Vieät Nam coù tình traïng chaïy

63

chöùu quyeàn hay khoâng? Neáu coù, vaäy nguyeân nhaân cuûa chaïy chöùc quyeàn do ñaâu? Caùch thöùc chaïy chöùc quyeàn nhö theá naøo?…

Khi choïn moät ñeà taøi, ngöôøi nghieân cöùu phaûi töï hoûi coù vaán ñeà nghieân cöùu hay khoâng? Neáu coù vaán ñeà thì nghieân cöùu, neáu khoâng coù vaán ñeà taát nhieân khoâng theå nghieân cöùu. Ñoàng thôøi ngöôøi nghieân cöùu cuõng phaûi xaùc ñònh vaán ñeà nghieân cöùu coøn môùi hay khoâng? Vaán ñeà nghieân cöùu coù vöøa taàm vaø ñuùng chuyeân moân cuûa mình ñeå giaûi quyeát hay khoâng? Neáu vaán ñeà nghieân cöùu coù lieân quan ñeán nhöõng chuyeân moân khaùc thì môøi theâm ngöôøi coäng taùc coù chuyeân moân treân lónh vöïc aáy, hoaëc gôïi yù chuyeån giao ñeà taøi cho ngöôøi nghieân cöùu khaùc; coøn mình coù theå thay ñoåi ñeà taøi khaùc, hoaëc thu heïp ñeà taøi laïi cho vöøa vôùi ñieàu kieän vaø khaû naêng chuyeân moân cuûa mình.

Neáu xaùc ñònh ñöôïc vaán ñeà nghieân cöùu roõ raøng seõ naém vöõng ñöôïc nhieäm vuï, muïc tieâu vaø muïc ñích nghieân cöùu, giuùp ngöôøi nghieân cöùu bieát caàn phaûi laøm gì ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích, thu nhaäp tö lieäu ôû ñaâu, thu thaäp tö lieäu naøo caàn thieát cho ñeà taøi? Töø ñoù, giuùùp ngöôøi nghieân cöùu traùnh tröôøng hôïp thu thaäp tö lieäu nhieàu nhöng khoâng coù giaù trò luaän cöù, khoâng saùt vôùi vaán ñeà cöûa ñeà taø, vöøa phí coâng söùc vöøa khoù xöû lyù. Xaùc ñòng ñöôïc vaán ñeà caàn nghieân cöùu coøn giuùp ngöôøi nghieân cöùu hình thaønh neân giaû thuyeát nghieân cöùu ñuùng höôùng.g. Ñaët giaû thuyeát cho ñeà taøi

Giaû thuyeát laø nhöõng phaùn ñoaùn ñöôïc söû duïng ñeå giaûi thích taïm thôøi moät vaán ñeà chöa coù luïaân cöù vaø chöa ñöôïc luaän chöùng.

Thöïc hieän moät ñeà nghieân cöùu laø quaù trình ñi chöùng minh moät hoaëc moät soá luaän ñeåm khoa hoïc, giaû thuyeát ñöôïc coi laø böôùc khôûi ñaàu trong quaù trình ñoù. Moät ñeà taøi coù theå coù nhieàu giaû thuyeát, tuy nhieân ngöôøi nghieân cöùu phaûi vaän duïng khaû naêng phaùn ñoaùn, suy luaän vaø tröïc giaùc nhaïy beùn ñeå choïn giaû thuyeát naøo laø giaû thuyeát coù theå chöùng minh ñeå xaây döïng ñöôïc luaän ñieåm khoa hoïc. Cuõng neân nhôù raèng, giaû thuyeát coù theå sai, vì vaäy seõ bò baùc boû; tuy nhieân, khi baùc boû moät giaû thuyeát cuõng laø khi moät luaän ñieåm khoa hoïc ñöôïc chöùng minh. Vì vaäy, ngöôøi ta vaãn thöôøng noùi noùi: caùi cheát cuûa moät giaû thuyeát laø caùi cheát vinh quang.

Ví duï, ñeà taøi: “ Vaán ñeà kinh teá thò tröôøng vaø söï suy thoaùi nhöõng giaù trò truyeàn thoáng ôû Vieät Nam hieän nay”. Vaán ñeà nghieân cöùu cuûa ñeà taøi laø: Coù hay khoâng söï taùc ñoäng cuûa vaán ñeà kinh teá thò tröôøng ñoái vôùi söï suy thoaùi cuûa vaên hoaù truyeàn thoáng? Kinh teá thò tröôøng ñaët ra nhöõng

64

thaùch thöùc gì cho vaên hoaù truyeàn thoáng?…Coøn giaû thuyeát cho ñeà taøi coù theå laø: kinh teá thò tröôøng taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán nhöõng giaù trò truyeàn thoáng; kinh teá thò tröôøng vöøa taùc ñoäng tích cöïc vöøa taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán caùc giaù trò truyeàn thoáng; kinh teá thò tröôøng ñöôïc ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa vì vaäy khoâng taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán caùc giaù trò truyeàn thoáng…Trong ñoù, ngöôøi nghieân cöùu neân choïn moät giaû thuyeát ñeå thöïc hieän vieäc chöùng minh luaän ñieåm khoa hoïc cuûa mình.1.3.2. Xaùc ñònh tính khaû thi cuûa ñeà taøiÑeå xaùc ñònh tính khaû thi moät ñeà taøi, veà cô baûn xeùt caùc yeáu toá sau ñaây:a. Xeùt khaû naêng veà chuyeân moân cuûa chuû theå nghieân cöùu

Nghieân cöùu moät ñeà taøi khoa hoïc khoâng phaûi laø moät hoaït ñoäng ngaåu höùng maø laø hoaït ñoäng lao ñoäng cöïc kyø khoù khaên, phöùc taïp; vì vaäy, ñoøi hoûi ngöôøi nghieân cöùu phaûi coù khaû naêng chuyeân moân ñoái vôùi ñeà taøi thì môùi hi voïng môùi ñaït ñöôïc keát quaû. Neáu choïn moät ñeà taøi maø chính chuû theå khoâng coù chuyeân moân cuõng nhö chöa coù kinh nghieäm thì ñeà taøi khoâng coù tính khaû thi. Nhieàu ngöôøi môùi böôùc vaøo nghieân cöùu (thuôøng laø sinh vieân naêm nhaát, naêm hai) hay choïn nhöõng ñeà taøi vöôït khaû naêng chuyeân moân cuûa mình. Neáu choïn ñeà taøi theo caûm höùng nhaát thôøi maø khoâng coù khaû naêng chuyeân moân thì seõ khoâng löôøng tröôùc ñöôïc nhöõng khoù khaên, vì vaäy,seõ khoâng ñaït ñöôïc keát quaû nhö mong muoán.

b. Xeùt khaû naêng taøi chínhÑeå giaûi quyeát vaán ñeà cuûa ñeà taøi ñaët ra, ngöôøi nghieân cöùu phaûi döï

truø kinh phí tröôùc. Neáu khoâng ñuû taøi chính, ngöôøi nghieân cöùu coù theå thu heïp, hoaëc giôùi haïn ñeà taøi cho phuø hôïp vôùi khaû naêng kinh phí cho pheùp.c. Xeùt veà phöông phaùp luaän vaø phöông phaùp tieáp caän, giaûi quyeát vaán ñeà cuûa ñeà taøiNgöôøi nghieân cöùu phaûi döï kieán tröôùc seõ söû duïng cô sôû lyù luaän vaø phöông phaùp nghieân cöùu naøo. Lieäu coù ñuû phöông phaùp vaø thieát bò, coâng cuï ñeå tieáp caän vaø giaûi quyeát vaán ñeà hay khoâng. Neáu nhöõng vaán ñeà cuûa ñeà taøi quaù khoù, ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng phöông phaùp vaø thieát bò ngoaøi taàm cuûa ngöôøi nghieân cöùu thì tính khaû thi cuûa ñeà taøi cuõng raát thaáp.d. Xeùt quyõ thôøi gian

Tuyø theo töøng ñeà taøi vôùi nhöõng muïc tieâu vaø muïc ñích nhaát ñònh ñeå xeùt quyõ thôøi gian coù ñuû ñeå hoaøn taát ñeà taøi hay khoâng. Nhaát laø nhöõng

65

ñeà taøi laøm theo “ñôn ñaët haøng”, töùc laø nhöõng ñeà taøi ñöôïc ñeà nghò vaø caáp kinh phí nghieân cöùu, thì vieäc xeùt quyõ thôøi gian laø cöïc kyø quan troïng. Neáu ñeà taøi lôùn, khoù maø quyõ thôøi gian eo heïp quaù thì khoâng coù tính khaû thi.2. XAÂY ÑÖÏNG ÑEÀ CÖÔNG NGHIEÂN CÖÙUÑeà cöông nghieân cöùu laø quaù trình ngöôøi nghieân cöùu xaây döïng caùc böôùc, chi tieát hoaù caùc muïc tieâu vaø nhieäm vuï ñeå chöùng minh luaän ñieåm khoa hoïc cuûa ñeà taøi.2.1. Moät soá yeâu caàu trong quaù trình xaây döïng ñeà cöông1.1. Ñeà cöông phaûi phuø hôïp veà ñeà taøi caân ñoái veà ngoaïi dieân

Ngoaïi dieân cuûa ñeà taøi ñeán ñaâu thì ñeà cöông ñöôïc xaây döïng ñeán ñoù. Nghóa laø toång caùc muïc tieâu cuûa ñeà cöông phaûi baèng muïc tieâu cuûa ñeà taøi. Phaïm vi nghieân cöùu cuûa ñeà taøi ñeán ñaâu thì xaây döïng ñeà cöông nghieân cöùu ñeán ñoù, khoâng roäng hôn hoaëc heïp hôn ñeà taøi.b. Phuø hôïp veà noäi haøm

Noäi dung cuûa vaán ñeà nghieân cöùu cuûa ñeà taøi nhö theá naøo thì noäi dung cuûa ñeà cöông cuõng nhö vaäy. Ñeà cöông thöïc chaát laø quaù trình chi tieát hoaù ñeà taøi, vì vaäy noäi dung cuûa ñeà cöông khoâng ñöôïc khaùc vôùi ñeà taøi. Trong vaên hoïc ngheä thuaät, teân cuûa ñeà taøi vaø noäi dung cuûa ñeà taøi coù theå laø khoâng nhaát thieát phuø hôïp vôùi nhau, trong ngheä thuaät ñöôïc quyeàn laøm ñieàu ñoù, nhöng trong nghieân cöùu khoa hoïc, noäi dung cuûa ñeà cöông phaûi tuyeät ñoái phuø hôïp vôùi ñeà taøi.2.2. Thuyeát minh ñeà cöông nghieân cöùua. Thuyeát minh teân ñeà taøi

Ngöôøi nghieân cöùu coù nhieäm vuï laøm roõ teân ñeà taøi, töùc laø xaùc ñònh ñöôïc muùc ñích, nhieäm vuï cuûa ñeà taøi. Ñeà taøi bao giôø cuõng ñöôïc ñaëc ôû daïng moät caâu traàn thuaät, roû raøng, ngaén goïn. Teân ñeà taøi phaûi phùaûn aùnh ñöôïc khaùch theå, muïc ñích, vaán ñeà nghieân cöùu. Teân ñeà taøi khoâng ñöôïc duøng caâu hoûi, caâu caûm thaùn, khoâng duøng töø ngöõ haøm ngoân, ña nghóa…b. Thuyeát minh tình hình nghieân cöùu

Ñeà cöông phaûi löôïc khaûo ñöôïc nhöõng coâng trìng ñaõ nghieân cöùu lieân quan ñeán ñeà taøi. Ñaùnh giaù keát quaû vaø nhöõng haïn cheá maø nhöõng coâng trìng tröôùc ñaõ thöïc hieän. Ñeà taøi coù theå keá thöøa ñöôïc nhöõng ñieåm naøo, ñoàng thôøi vaïch ra ñöôïc caùch thöùc naøo ñeå vöôït qua ñöïôc nhöõng haïn cheá cuûa nhöõng coâng trình ñaõ ñöôïc coâng boá tröôùc kia.

66

c. Thuyeát minh veà vaán ñeà muïc ñích vaø nhieäm vuï nghieân cöùuÑeà cöông phaûi neâu ñöôïc vaán ñeà cô baûn cuûa ñeà taøi. Caùc vaán ñeà ñoù

coù theå giaûi quyeát ñöôïc ñeán möùc ñoä naøo. Ñeà cöông phaûi neâu ñöôïc muïc ñích nghieân cöùu : xaùc ñònh ñeà taøi nghieân cöùu nhaém ñeán muïc ñích gì? Töùc laø nghieân cöùu ñeå laøm gì? Ñeà cöông phaûi neâu ñöôïc muïc tieâu nghieân cöùu: xaùc ñònh ñeà taøi nghieân cöùu caùi gì?.Thoâng thöôøng coù moät hoaëc hai muïc tieâu lôùn, muïc tieâu cô baûn; töø ñoù xaùc ñònh muïc tieâu nhoû. Ñeà cöông phaûi xaùc ñònh nhieäm vuï ñeå ñaït ñöôïc tieâu ñaõ xaùc ñònh. Xaùc ñònh caùch thöùc tieáp caän vaø giaûi quyeát vaán ñeà ñeå ñaït ñöôïc muïc tieâu.d. Thuyeát minh phöông phaùp luaän vaø phöông phaùp nghieân cöùu

Ngöôøi nghieân cöùu phaûi döï kieán vaø thuyeát minh veà cô sôû lyù luaän vaø phöông phaùp luaän nghieân cöùu, töùc laø döïa treân cô sôû theá giôùi quan naøo, heä thoáng lyù luaän naøo, vaø cô sôû phöông phaùp luaän naøo ñeå tieáp caän vaø giaûi quyeát vaán ñeà; ñoàng thôøi ngöôøi nghieân cöùu cuõng phaûi thuyeát minh moät caùch khaùi quaùt veà caùc phöông phaùp chung vaø caùc phöông phaùp cuï theå seõ söû duïng trong quaù trình thöïc hieän ñeà taøi.2.3. Noäi dung ñeà cöông nghieân cöùu

Theo nguyeân taéc chung, ñeà cöông cuûa ñeà taøi phuï thuoäc vaøo muïc tieâu cô baûn vaø caùc muïc tieâu nhoû ñeå xaây döïng. Neáu ñeà taøi coù 3 muïc tieâu cô baûn thì ñeà cöông seõ chia thaønh 3 chöông.

Ví du,ï nhöõng ñeà taøi nghieân cöùu veà nhöõng vaán ñeà thöïc taïi thuoäc lónh vöïc kinh tê , chính tri, xa hôi… thöôøng ñöôïc keát caáu nhö sau:Chöông 1. Thöïc traïng ………………………………………………………………………………………………1.1……………………………………………………………………………………………………………………1.2…………………………………………………………………………………………………………………..1.3…………………………………………………………………………………………………………………..

Chöông 2.Nguyeân nhaân ………………………………………………………………………………………..2.1…………………………………………………………………………………………………………………

67

2.2…………………………………………………………………………………………………………………2.3…………………………………………………………………………………………………………………Chöông 3. Giaûi phaùp vaø khuyeán nghò3.1………………………………………………………………………………………………………………..3.2………………………………………………………………………………………………………………..3.3………………………………………………………………………………………………………………..Keát luaän

Ví dụ nhưng đê tai vừa co tinh ly luân vừa co tinh thưc tiễn thi thương đươc kêt câu:

Chöông 1. Cơ sơ ly luân vê xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx1.1. xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx1.2. xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx1.3. xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Chöông 2. Thưc trang va nguyên nhân cua vân đêxxxxxxxxxx

2.1. xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx2.2. xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx2.3. xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Chöông 3. Giaûi phaùp vaø khuyeán nghò3.1. xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx3.2. xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx3.3. xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx

Keát luaän

3. THIEÁT LAÄP TRÖÔNG TRÌNH NGHIEÂN CÖÙU3.1. Phaân boá thôøi gian nghieân cöùu

Ñeå ñaûm baûo tieán ñoä coâng vieäc, ngöôøi nghieân cöùu phaûi thieát laäp moät baûng bieåu thôøi gian nghieân cöùu. Döï kieán thôøi gian ñi thu thaäp vaø xöû lyù tö lieäu, thôøi gian baét ñaàu vaø keát thuùc cuûa töøng chöông, thôøi gian baét ñaàu vaø keát thuùc coâng trình…Neân löu yù, phaûi coù quyõ thôøi gian döï tröõ ñeå ñeà phoøng nhöõng baát traéc coù theå xaåy ra ngoaøi döï tính.

68

3.2.Phaân boá ngöôøi phuï traùchÑoái vôùi nhöõng coâng trình nghieân cöùu coù nhieàu ngöôøi tham gia, chuû

nhieäm ñeà taøi phaûi phaân coâng vieäc cho moãi thaønh vieân; xaùc ñònh muïc tieâu, nhieäm vuï cuûa töøng coâng vieäc moät caùch cuï theå, ñeå caùc thaønh vieân thöïc hieän coâng vieäc cuûa mình moät caùch tích cöïc, coù hieäu quaû, vaø traùnh ñöôïc söï choàng cheùo trong coâng vieäc.4. THU THAÄP VAØ XÖÛ LYÙ TÖ LIEÄU4.1.Thu thaäp tö lieäu

Thu thaäp tö lieäu laø quaù trình ngöôøi nghieân cöùu ñi thu thaäp luaän cöù ñeå chöùng minh luaän ñieåm khoa hoïc cuûa ñeà taøi.Coù theå khaùi quaùt thaønh hai loaò tö lieäu : Tö lieäu töø taøi lieäu: saùch, taïp chí, hoài kyù, nieân giaùm… (tö lieäu giaùn tieáp) vaø tö lieäu töø thöïc taïi ( tö lieäu tröïc tieáp ).4.1.1. Thu thaäp tö lieäu töø taøi lieäu

Thu thaäp tö lieäu töø taøi lieäu laø quaù trình ngöôøi nghieân cöùu söu taàm quan ñieåm, quan nieäm, tö töôûng, soá lieäu cuûa nhöõng coâng trình nghieân cöùu tröôùc ñoù ñeå goùp phaàn laøm luaän cöù cho ñeà taøi cuûa mình. Ngöôøi ta cuõng goïi ñaây laø tö lieäu giaùn tieáp vì ngöôøi nghieân cöùu khoâng tröïc tieáp laáy ñöôïc töø ñoái töôïng nghieân cöùu maø thoâng qua nhöõng coâng trình khaùc.

Tröôùc khi ñi thu thaäp tö lieäu, ngöôøi nghieân cöùu phaûi xaùc ñònh roõ phaïm truø nghieân cöùu laø phaïm truø gì: Vaên hoaù, kinh teá , xaõ hoäi, chính trò…, töø ñoù ngöôøi nghieân cöùu töï bieát mình phaûi tìm nhöõng loaïi taøi lieäu naøo lieân quan, thieát thöïc cho ñeà taøi cuûa mình.

Thoâng thöôøng, moãi taøi lieäu chæ chöùa moät phaàn nhoû tö lieäu caàn thieát cho ñeà taøi ñang nghieân cöùu, vì vaäy, ngöôøi nghieân cöùu phaûi bieát caùch ñoïc taøi lieäu nhanh ñeå laáy tö lieäu caàn thieát.

Tröôùc khi ñoïc taøi lieäu, ngöôøi nghieân cöùu phaûi chuaån bò nhöõng maãu phieáu hoaëc soå ghi cheùp. Nhöõng taøi lieäu coù dung löôïng lôùn, khoâng neân ñoïc töø ñaàu ñeán cuoái, ngöôøi nghieân cöùu neân xem muïc luïc cuûa taøi lieäu ñeå bieát tö lieäu caàn tìm naèm ôû chöông, tieát, muïc naøo. Ngoaøi ra ngöôøi nghieân cöùu neân ñoïc phaàn môû ñaàu va kêt luân cuûa taøi lieäu. Vì hâu hêt phaàn môû ñaàu cho bieát muïc ñích, muïc tieâu cuûa taøi lieäu ñoù, nhöõng vaán ñeà cô baûn gì maø taøi lieäu ñoù coù, keát luaän cuûa nhöõng taøi lieäu laø nhöõngø tö töôûng cuûa taøi lieäu, vì vaäy, ñoïc keát luaän seõ giuùp ngöôøi nghieân cöùu bieát

69

ñöôïc taøi lieäu ñoù giai quyêt ñöôïc nhöõng ñieàu gì, coøn ñieàu gì chöa giaûi quyeát ñöôïc…

Trong quaù trình thu thaäp tö lieäu, ngöôøi nghieân cöùu cuõng neân phaân loaïi taøi lieäu: taøi lieäu goác, câp I (thuû baûn), taøi lieäu caáp II, taøi lieäu caáp III ñeå phaân luoàng ñoä tin caäy cuûa caùc tö lieäu ngay töø ñaàu. Nhöõng tö lieäu laáy ñöôïc töø thuû baûn (baûn goác) bao giôø cuõng coù giaù trò hôn. Ví duï: nghieân cöùu veà Tö töôûng cuûa Khoång Töù taøi lieäu goác laø Luaän ngöõ; coøn nhöõng saùch chuù giaûi, bình phaåm veà Luaän ngöõ ñöôïc xem laø taøi lieäu caáp II.

Trong quaù trìng thu thaäp, ngöôøi nghieân cöùu neân thu thaäp töøng phaàn moät ñeå laøm luaän cöù cho töøng chöông, töøng muïc. Moät soá ngöôøi nghieân cöùu cho raèng, khoâng nhaát thieát phaûi thu thaäp ñuû soá lieäu môùi xöû lyù vaø vieát coâng trìng maø coù theå vöøa thu thaäp vừa xöû lyù, vöøa viêt ban thao trình coâng trình. Chúng tôi cung đông y, tuy nhieân ñoù laø cach lam cua nhöõng coâng trình nhoû, hoaëc coâng trình cuûa moät caù nhaân nghieân cöùu töï do, coøn nhöõng coâng trình coù quy moâ lôùn thì taùch hai böôùc hôïp lyù hơn, ñaûm baûo ñöôïc tính thoâng suoát, chaët cheõ, nhaát quaùn trong quaù trình chöùng minh luaän ñieåm khoa hoïc.

Moät ñieàu caàn löu yù, khi laáy tö lieäu töø taøi lieäu bao giôø cuõng phaûi ghi roõ nguoàn goác cuûa tö lieäu. Muïc ñích cuûa vieäc ghi roõ nguoàn goác xuaát xöù giuùp ngöôøi nghieân cöùu ñöa tö lieäu vaøo ñeà taøi coù cô sôû ñeå vieát cöôùc chuù.4.1.2. Thu thaäp tö lieäu töø thöïc taïi

Thu thaäp tö lieäu từ thưc tai hay còn goi thu thâp tư liêu tröïc tieáp laø quaù trình ngöôøi nghieân cöùu tröïc tieáp ñi tieáp xuùc vôùi khaùch theå vaø nhöõng yeáu toá lieân quan ñeán ñeà taøi ñeå quan saùt, phoûng vaán, ñieàu tra… nhaèm muïc ñích laáy tö lieäu ñeå laøm luaän cöù cho ñeà taøi. Sau ñaây laø moät soá phöông phaùp thu thaäp tö lieäu tröïc tieáp.a. Quan saùt ñeå laáy tö lieäu

Quan saùt laø quaù trình tri giaùc tröïc tieáp cuûa chuû theå tröôùc khaùch theå ñeå thu nhaän nhöõng bieåu hieän cuûa khaùch theå nhaèm muïc ñích xaùc ñònh thöïc traïng vaán ñeà cuûa khaùch theå. Thoâng thöôøng, caùc nhaø nghieân cöùu chia quan saùt thaønh hai kieåu: quan saùt döôïc cô caáu hoaù vaø quan saùt khoâng ñöôïc cô caáu hoaù.Quan saùt ñöôïc cô caáu hoaù laø kieåu quan saùt maø ngöôøi nghieân cöùu ñaõ leân keá hoaïch, muïc ñích, muïc tieâu roõ raøng. Caùc böôùc tieáp caän quan satù, thôøi gian ñòa ñieåm, nhaân söï coäng taùc… ñaõ ñöôïc keá hoaïch hoaù hoaøn chænh.

70

Quan saùt khoâng ñöôïc cô caáu hoaù laø kieåu quan saùt maø ngöôøi nghieân cöùu khoâng leân saün muïc tieâu, hay chuaån bò moät chöông trình chi tieát cuï theå maø chæ tieáp caän khaùch theå ñeå quan saùt vaø thu nhaän nhöõng bieåu hieän cuûa khaùch theå.

+ Quan saùt coù söï tham döï cuûa chuû theå nghieân cöùu. Ñaây laø hình thöùc quan saùt maø tröïc tieáp chuû theå nghieân cöùu tham gia vaøo trong quaù trình hoaït ñoäng cuûa khaùch theå trong moät gia ñoaïn vôùi nhöõng möùc ñoä nhaát ñònh.Ví duï: Ñeå quan saùt hieän töôïng caàu cô trong kyù tuùc xaù Taân Phuù hieän nay, chuû theå nghieân cöùu coù theå tham döï vaøo nhöõng nhoùm sinh vieân caàu cô, thoâng qua ñoù coù theå hieåu ñöôïc thöïc traïng cuûa hieän töôïng naøy.Trong ví duï treân ñaây, neáu chuû theå nghieân cöùu daáu muïc ñích cuûa mình (muïc ñích quan saùt) thì goïi laø quan saùt tham döï bí maät. Beân caïnh nhöõng khoù khaên cuûa nhöõng phöông phaùp tham döï bí maät, thì hình thöùc quan saùt naøy cho ngöôøi nghieân cöùu laáy ñöôïc nhöõng soá lieäu thaät nhaát cuûa khaùch theå bieåu hieän. Neáu chuû theå nghieân cöùu coâng khai vôùi khaùch theå veà muïc ñích tham döï cuûa mình thì goïi laø quan saùt tham döï coâng khai. Quan saùt tham döï coâng khai, thoâng thöôøng khaùch theå khoâng hoaøn toaøn boäc loä nhöõng bieåu hieän thaät, vì vaäy, ngöôøi nghieân cöùu coù theå vaän duïng nhieàu phöông phaùp khaùc, nhö phöông phaùp noäi quan taâm lyù, phoûng vaán, tröïc giaùc ñeå xaùc ñònh roõ hôn nhöõng bieåu hieän cuûa khaùch theå.

+ Quan saùt khoâng coù söï tham döï cuûa chuû theå: chuû theå nghieân cöùu khoâng tham gia vaøo trong quaù trình cuûa khaùch theå maø ñöùng beân ngoaøi quan saùt vaø ghi laïi taát caû hieän töôïng cuûa khaùch theå.

Ví duï: Quan saùt hieän töôïng vi phaïm luaät giao thoâng cuûa ngöôøi tham gia giao thoâng treân moät ñoaïn ñöôøng A. Chuû theå nghieân cöùu chuù yù quan saùt vaø thu nhaän nhöõng ngöôøi tham gia giao thoâng vi phaïm nhöõng loãi naøo, möùc ñoä vi phaïm nhö theá naøo…b. Phoûng vaán ñeå laáy tö lieäu.

Phoûng vaán laø caùch thu thaäp thoâng tin thoâng qua quaù trình hoûi, ñaùp cuûa chuû theå vôùi khaùch theå.Coù nhieàu hình thöùc phoûng vaán: phoûng vaán tröïc tieáp maët ñoái maët, phoûng vaán qua ñieän thoaïi, phoûng vaán qua maïng internet vaø phoûng vaán qua thö töø.

- Phoûng vaán tröïc tieáp

71

Ñeå phoûng vaán tröïc tieáp, tuyø theo ñoái töôïng phoûng vaán vaø noäi dung phoûng vaán, ngöôøi nghieân cöùu neân xaùc ñònh moät trong hai caùch phoûng vaán tröïc tieáp.

+ Phoûng vaán theo laäp trình hoaù: Ñaây laø hình thöùc phoûng vaán maø caùc caâu hoûi ñaõ ñöôïc chuaån bò saün saøng baèng vaên baûn, ngöôøi thöïc hieän phoûng vaán khâoâng thay ñoåi thöù töï caùc caâu hoûi hay theâm bôùt caùc caâu hoûi. Thoâng thöôøng, khi caàn laáy yù kieán cuûa ñaùm ñoâng, ngöôøi nghieân cöùu neân söû duïng caùch phoûng vaán naøy hoaëc söû duïng baûng hoûi anket.

+ Phoûng vaán khoâng theo laäp trình tröôùc: Ñaây laø caùch phoûng vaán ñeå laáy tö lieäu nhöng khoâng thieát laäp hay giôùi haïn caùc caâu hoûi tröôùc. Ngöôøi ñaët caâu hoûi, tuyø töøng tröôøng hôïp, ñeå saép xeáp caùc caâu hoûi cho phuø hôïp vaø soá löôïng caâu hoûi cuõng vaäy, coù theå hoûi nhieàu, hoûi ích tuøy töøng ngöôøi. Ngöôøi ta cuõng goïi caùch phoûng vaán khoâng theo laäp trình laø caùch phoûng vaán töï do, caùch phoûng vaán saâu, phoûng vaán linh hoaït.c.Thu thaäp tö lieäu baèng baûn ñieàu tra Anket

Baûng ñieàu tra anket laø hình thöùc chuaån bò saün nhöõng caâu hoûi theo noäi dung caàn thieát cho ñeà taøi. Ñaây laø hình thöùc laáy thoâng tin nhanh nhaát vaø ít toán keùm nhaát. Tuy nhieân, soá lieäu ñieàu tra töø baûng anket, ñoä tin caäy khoâng cao. Taâm lyù cuûa nhieàu ngöôøi chæ traû lôøi cho qua chuyeän, vì cho raèng khoâng lieân quan tröïc tieáp ñeán lôïi ích cuûa hoï. Trong nhöõng cuoäc nghieân cöùu caàn ñeán yù kieán cuûa ñoâng ngöôøi thì baét buoäc phaûi söû duïng phieáu anket.

- Caùch thieát laäp baûng Anket+ Baûng Anket vôùi caâu hoûi ñoùngDaïng caâu hoûi ñoùng laø caâu hoûi maø caùc phöông aùn traû lôøi ñaõ coù,

ngöôøi ñöôïc hoûi chæ caàn ñaùnh daáu vaøo moät phöông aùn gôïi yù ñaõ coù. Trong ñoù, coù theå coù caùc loaïi caâu hoûi ñoùng ñôn giaûn, töùc laø caâu hoûi seõ ñöôïc ngöôøi traû lôøi khaúng ñònh hoaëc phuû ñònh.Ví duï: Anh (chò) coù thích ñi xe buyùt khoâng?

Coù khoâng Cuõng coù theå coù caâu hoûi ñoùng phöùc taïp, töùc laø coù nhieàu ñaùp aùn

gôïi yù, nhöng chæ choïn moät ñaùp aùn. Yeâu caàu thieát laäp caùc ñaùp aùn gôïi yù cho caâu hoûi khoâng ñöôïc gioáng nhau, giao nhau veà ngoïai dieân, ñeå ngöôøi ñöôïc hoûi khoâng choïn hai ñaùp aùn.

Ví duï: Baïn cho bieát yù kieán veà moân Phöông phaùp nghieân cöùu khoa hoïc maø baïn ñaõ hoïc:

72

a. Moân hoïc quaù naëng veà lyù thuyeát

b. Moân hoïc quaù naëng veà thöïc haønh

c. Moân hoïc caân ñoái veà lyù thuyeát vaø thöïc haønh

Caâu hoûi ñoùng coù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh; tuy nhieân, soá lieäu laáy ñöôïc töø baûng anket ñoùng giuùp ngöôøi nghieân cöùu xöû lyù deã daøng hôn.

+ Baûng anket vôùi caâu hoûi môû:Caâu hoûi môû laø caâu hoûi ñöôïc ñaët ra nhöng khoâng coù phöông aùn traû lôøi gôïi yù, maø ngöôøi ñöôïc hoûi traû lôøi theo yù cuûa hoï.

Ví duï: Baïn nghó gì veà naïn tham nhuõng ôû Vieät Nam hieän nay?Caâu hoûi môû cung caáp cho ngöôøi nghieân cöùu nhieàu yù kieán hay, môùi laï, coù giaù trò, tuy nhieân, ñeå xöû lyù tö lieäu töø caâu hoûi môûi raát khoù, noù ñoøi hoûi ngöôøi nghieân cöùu phaûi coù khaû naêng toång hôïp cao ñeå ñònh löôïng tröôùc khi ñònh tính ñöôïc vaán ñeà.

+ Baûng anket vôùi caùc caâu hoûi keát hôïpÑaây laø daïng baûng hoûi coù caû nhöõng caâu hoûi ñoùng vaø caû nhöõng

caâu hoûi môû. Nghóa laø coù nhöõng caâu hoûi ñaõ coù phöông aùn traû lôøi vaø cuõng coù nhöõng caâu hoûi ñeå töï yù ngöôøi ñöôïc hoûi traû lôøi theo yù cuûa mình.4.2. Xöû lyù tö lieäu

Xöû lyù tö lieäu laø quaù trình keát hôïp, lieân keát caùc luaän ñieåm, caùc quan nieäm, caùc soá lieäu theo moät heä thoáng nhaát ñònh ñeå laøm luaän cöù cho ñeà taøi, bieán caùc soá lieäu thaønh nhöõng “con soá bieát noùi” ñeå ñònh löôïng vaø ñònh tính, laøm cô sôû ñeå khaúng ñònh moät luaän ñieåm khoa hoïc nhaát ñònh. Ñeå xöû lyù soá lieäu caàn aùp duïng caùc phöông phaùp cô baûn vaø phöông phaùp chuyeân ngaønh ñeå xöû lyù.4.2.1. Xöû lyù tö lieäu töø taøi lieäu

Tö lieäu thu thaäp ñöôïc töø taøi lieäu phaûi ñöôïc phaân loaïi, xaùc ñònh giaù trò tö lieäu. Döïa theo ñeà cöông chi tieát, neân ñaùnh daáu tö lieäu naøo naèm ôû chöông naøo, ñeå trong quaù trình vieát ñeà taøi, ngöôøi nghieân cöùu söû duïng taøi lieäu ñoù moät caùch cuï theå, ñuùng nôi, ñuùng choã.4.2.2. Xöû lyù tö lieäu töø nguoàn tröïc tieáp

Nguoàn tö lieäu laáy tröïc tieáp phaûi phaân loaïi: loaïi tö lieäu xöû lyù baèng phöông phaùp ñònh löôïng vaø loaïi tö lieäu xöû lyù baèng phöông phaùp ñònh tính.Ñeå xöû lyù loaïi tö lieäu ñònh löôïng, ngöôøi nghieân cöùu neân ngöôøi nghieân cöùu coù theå söû duïng phöông phaùp thoáng keâ truyeàn thoáng keát hôïp phöông phaùp xöû lyù tö lieäu baèng chöông trình spss cuûa windows. Sau ñoù coù theå

73

dieãn ñaït caùc thoâng soá baèng bieåu ñoà hoaëc sô ñoà ñeå ñònh löôïng vaø ñònh tính ñoái töôïng.5. TRÌNH BAØY COÂNG TRÌNH NGHIEÂN CÖÙU KHOA HOÏC5.1. Nguyeân taéc trình baøy coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc5.1.1. Moät soá yeâu caàu trình baøy coâng trình nghieân cöùu

Thöù nhaát, thöù töï caùc phaàn, caùc trang phaûi ñöôïc ñaët theo ñuùng traät töï nhaát ñònh: Phần khai tập, phần nội dung, phần phụ đính.

Thöù hai, bảng mã, phong chữ, doøng, lề,… phaûi ñuùng quy ñònh: Co chöõ laø: size 13 hoaëc 14; bảng mã: Unicode, phong chữ: Times New Roman, dòng: 1.5 line; lề trên:

3,5cm; lề dưới: 3cm; lề phải 2cm; lề trai 3,5 cm.Thöù ba, hình thöùc cöôùc chuù, caùch saép xeáp thö muïc taøi lieäu tham

khaûo phaûi ñuùng quy caùch.Thöù tö, khoâng töï yù ñöa nhöõng bieåu töôïng, hình aûnh khoâng lieân quan

ñeán ñeà taøi vaøo trong coâng trình nghieân cöùu.Thöù naêm, vaên phong phaûi roõ raøng, haøn laâm, khoâng duøng töø loùng,

thương dùng câu thê thụ đông.

5.2. Keát caáu toång quaùt moät coâng trình nghieân cöùu khoa hoïcMoät coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc ñöôïc keát caáu thaønh ba phaàn cô baûn: phaàn khai taäp, phaàn noäi dung vaø phaàn phuï ñính.5.2.1. Phaàn khai taäpTrang bìa chínhTeân cô quan chuû quaûnTeân taùc giaûTEÂN ÑEÀ TAØILoaïi ñeà taøiNôi vaø naèm thöïc hieänVí duï: Bìa chính cuûa moät coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc

74

BỘ TÀI CHÍNHTRƯỜNG ĐẠI HỌC BÁN CÔNG MARKETTING

NGUYEÃN THAØNH COÂNG

PHƯƠNG PHÁP THẨM ĐỊNH GIÁ MÁY MÓC THIẾT BỊCHO MỤC ĐÍCH HOẠT ĐỘNG KINH DOANH

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC

Thaønh phoá Hoà Chí Minh naêm 2005

Trang bìa loùtVí duï: Trang bìa loùt cuûa moät ñeà taøi nghieân cöùu khoa hoïc

Trang ghi ônTrang ghi ôn khoâng baét buoäc, nhöng neáu coù cuõng laø ñieàu hôïp lyù, vì

ñaây laø söï theå hieän loøng bieát ôn cuûa ngöôøi nghieân cöùu ñoái vôùi nhöõng caù nhaân, nhöõng taäp theå ñaõ coù nhöõng ñoùng goùp cho coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc ñöôïc hoaøn thaønh.Trang cam ñoan

Trang cam ñoan chæ caàn ghi ngaén goïn, theo noäi dung cô baûn sau ñaây:Toâi xin cam ñoan ñaây laø coâng trình nghieân cöùu cuûa… , chöa ñöôïc coâng boá trong baát kyø coâng trình naøo khaùc. Caùc soá lieäu, keát quaû ñöôïc theå hieän trong luaän vaên laø trung thöïc

Taùc giaû coâng trình

Kyù teânTrang muïc luïc

75

Trang muïc luïc laø trang ghi laïi tieâu ñeà cuûa caùc chöông, caùc muïc, caùc tieát vaø caùc trang phuï trong coâng trình. Ghi roõ soá trang cuûa moãi chöông, moãi tieát, moãi muïc.5.2.2. Phaàn noäi dung

Môû ñaàuPhaàn môû ñaàu cuûa moät coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc baét buoäc laàn löôït trình baøy ñuû caùc muïc sau ñaây.1. Lyù do choïn ñeà taøi2. Tình hình nghieân cöùu ñeà taøi3. Muïc ñích vaø nhieäm vuï cuûa ñeà taøi4. Cô sôû lyù luaän vaø phöông phaùp nghieân cöùu5. YÙ nghóa cuûa coâng trình nghieân cöùu6. Keát caáu cuûa coâng trình nghieân cöùu

Noäi dung chínhNoäi dung chính cuûa coâng trình laø phaàn ñöôïc trình baøy chi tieát döôùi

hình thöùc caùc chöông, caùc tieát, caù muïc.Hình thöùc trình baøy veà cô baûn nhö sau:Chöông 1. XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX1.1. Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx…………………………………………………………………………………………………………………………..…………………………………………………………………………………………………………………………..………………………………………………………………………………………………………………………….1.2. Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx1.2.1 Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx………………………………………………………………………………………………………………………..…………………………………………………………………………………………………………………………Chöông 2. XXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXXX2.1. Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx…………………………………………………………………………………………………………………………………….

76

…………………………………………………………………………………………………………………………………….2.1.1.Xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx……………………………………………………………………………………………………………………………….………………………………………………………………………………………………………………………………

Keát luaänPhaàn keát luaän cuûa coâng trình ñöôïc trình baøy caùc yù coâ ñoäng veà

nhöõng luaän ñieåm ñaõ chöùng minh trong ñeà taøi.Ví duï: Töø vieäc nghieân cöùu …… xin ñöôïc ruùt ra moät soá keát luaän sau ñaây:Thöù nhaát ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….Thöù hai……………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..Thöù ba……………………………………………………………………………………………………………-------------------------------------------------------------------------5.2.3. Phaàn phuï ñính

Tuyø theo töøng coâng trình nghieân cöùu cuï theå, soá trang cuûa phaàn phuï ñính coù theå nhieàu ít, khaùc nhau. Tuy nhieân, phaàn naøy khoâng ñöôïc tính vaøo dung löôïng ñeà taøi, vì vaäy, phaàn phuï ñính khoâng ñaùnh soá trang theo chöõ soá Araäp., maø ñaùnh soá trang theo chöõ soá Lamaõ. Thoâng thöôøng coù caùc trang sau ñaây:Trang taøi lieäu tham khaûoTrang phuï luïcTrang tranh aûnh minh hoïaTrang chæ daãnTrang ngöõ ñieånTrong phaàn phuï ñính, caùc trang khaùc coù theå coù, coù theå khoâng tuyø theo töøng ñeà taøi, nhöng trang taøi lieäu tham khaûo baét buoäc phaûi coù ñoái vôùi nhöõng coâng trình nghieân cöùu treân taøi lieäu hoaëc baùn taøi lieäu.

77

5.3. Trích daãn vaø cöôùc chuù5.3.1. Trích daãn

Trích daãn laø hình thöùc ngöôøi nghieân cöùu trích laïi yù, tö töôûng, quan ñieåm, soá lieäu cuûa ngöôøi khaùc ñeå ñöa vaøo coâng trình nghieân cöùu cuûa mình.a. Caùc hình thöùc trích daãn

- Trích daãn nguyeân vaênTrích daãn nguyeân vaên laø hính thöùc daãn laïi nguyeân vaên cuûa moät taùc giaû khaùc. Trích nguyeân vaên phaûi giöõ nguyeân caâu vaên cuûa taùc giaû ñöôïc trích, duø caâu ñoù sai loãi ngöõ phaùp hoaëc söï kieän vaãn phaûi giöõ nguyeân. Phaûi ñaët caâu ñöôïc trích daãn vaøo trong ngoaëc keùp, vaø phaûi in nghieâng.

- Trích daãn yùTrích daãn yù laø hình thöùc trích laïi yù töôûng cuûa taùc giaû khaùc, coøn vaên phong dieãn ñaït laø cuûa ngöôøi nghieân cöùu; yù töôûng ñöôïc trích daãn phaûi ñöôïc in nghieân, khoâng boû trong ngoaëc keùpb. Muïc ñích trích daãn - Trích daãn ñeå laøm luaän cöù

Trích daãn ñeå laøm luaän cöù cho luaän ñieåm khoa hoïc maø ngöôøi nghieân cöùu caàn chöùng minh. Töùc laø laáy yù töôûng cuûa ngöôøi khaùc ñeå laøm cô sôû, laøm roõ theâm cho luaän ñieåm cuûa mình.

- Trích daãn ñeå phaân tíchTrích daãn ñeå phaân tích laø trích daãn yù töôûng, quan ñieåm cuûa ngöôøi

khaùc ñeå phaân tích, laøm roõ theâm tö töôûng cuûa ngöôøi ñöôïc trích, nhaèm muïc ñích phaùt hieän theâm nhöõng giaù trò chöùa ñöïng trong nhöõng tö töôûng aáy. - Trích daãn ñeå pheâ bình

Trích daãn ñeå pheâ bình laø hình thöùc trích daãn nhöõng quan ñieåm, nhöõng tö töôûng cuûa ngöôøi khaùc vôùi muïc ñích pheâ bình nhöõng sai traùi, nhöõng baát hôïp lyù, nhaèm muïc ñích baûo veä nhöõng luaän ñieåm ñuùng ñaén, nhöõng giaù trò phoå bieán.5.3.2. Cöôùc chuù

Cöôùc chuù laø hình thöùc ghi laïi nguoàn goác xuât xư cuûa caâu, cuûa tö töôûng, cuûa soá lieäu ñöôïc trích daãn trong coâng trình nghieân cöùu.

a. Caùch ñaët cöôùc chuù- Ñaët cöôùc chuù cuoái trang

78

Ñaët cöôùc chuù cuoái trang laø hình thöùc ñaët cöôùc chuù thoâng duïng nhaát, khoâng chæ trong coâng trình nghieân cöùu maø caû trong nhieàu loaïi taøi lieäu khoa hoïc khaùc cuõng ñaët theo caùch naøy. Hieän nay, aùp duïng cheá ñoä töï ñoäng cuûa maùy vi tính, ngöôøi ta cöôùc chuù cuoái trang theo cheá ñoä töï ñoäng. Töùc laø vaøo ñuùng chöông trình thì maùy vi tính seõ töï ñoäng nhaûy soá cöôùc chuù vaø ngöôøi nghieân cöùu chæ caàn ñaùnh noäi dung cuûa töøng cöôùc chuù cuoái trang. Hình thöùc cöôùc chuù naøy coù nhieàu öu ñieåm: ngöôøi ñoïc coù theå kieåm tra caùc caâu trích daãn moät caùch deã daøng, chæ caàn nhìn xuoáng cuoái trang. Trong quaù trình vieát coâng trinh coù theå boå sung hoaëc boû ñi moät soá caâu trích daãn maø khoâng caàn ñieàu chænh laïi soá thöù töï caùc cöôùc chuù khaùc. Quaù trình daøn trang ñöôïc maùy töï ñoäng ñieàu chænh maø khoâng sôï bò laïc cöôùc chuù töø caâu trích daãn naøy sang caâu trích daãn khaùc.

Ví duï: trích daãn caâu: “ Trong tính hieän thöïc, baûn chaát con ngöôøi laø toång hoaø caùc moái quan heä xaõ hoäi”17. Chuùng ta ñaët con choû ngay sau ngoaëc keùp cuûa caâu trích daãn treân, chuùng ta reâ con chuoät vaøo bieåu töôïng insert treân thanh coâng cuï cuûa maøn hình, nhaáp vaøo insert vaø choïn bieåu töôïng footnotes, choïn automatic, choïn ok thì maùy seõ töï ñoäng ñaùnh soá thöù töï ngay sau caâu trích, ñoàng thôøi con troû nhaûy xuoáng cuoái trang gaïch moät ñoaïn ngaén vaø ñaùnh soá ñuùng nhö soá vöøa ñaùnh treân caâu trích daãn, chuùng ta chæ vieäc ñaùnh xuaát xöù caâu trích ñoù.

- Ñaët cöôùc chuù cuoái coâng trìnhÑaây laø hình thöùc ñaët cöôùc chuù baét buoäc cuûa Boä giaùo duïc vaø ñaøo

taïo ñoái vôùi luaän vaên, luaän aùn, vaø caùc coâng trình nghieân cöùu khoa hoïc caùc caáp.Ñeå ñaët cöôùc chuù cuoái coâng trình, ngöôøi nghieân cöùu tröôùc khi baét tay vaøo vieát phaûi coù saün danh saùch taøi lieäu tham khaûo ñöôïc saép xeáp ñuùng thöù töï teân taùc giaû theo maãu töï Alphabet. Caùc taøi lieäu phaûi ñöôïc ñaùnh soá thöù töï töø nhoû ñeán lôùn. Cöôùc chuù baèng caùch ñaùnh daáu ngoaëc vuoâng sau caâu trích daãn vaø ghi soá taøi lieäu vaø trang taøi lieäu ñang trích daãn. Ví duï: “…………………………………” [5, 25 ] nghóa laø caâu trích daãn naèm ôû taøi lieäu soá 5 trong danh muïc taøi lieäu tham khaûo, traïng 25.

b. Caùch ghi cöôùc chuù- Caùch ghi cöôùc chuù ñoái vôùi loaïi saùch thoâng thöôøng

17 C.Maùc vaø Ph. Aêngghen, Toaøn taäp, Nxb. Chính trò quoác gia, Haø Noâi, 1995, t.3, tr.11.79

Saùch thoâng thöôøng ôû ñaây ñöôïc hieåu laø loaïi saùch coù taùc giaû, coù nhaø xuaát baûn, nôi xuaát baûn.

+ Neáu taùc phaåm chæ moät taäp, ñöôïc ghi nhö sau:Hoï teân taùc giaû, Teân saùch, Teân nhaø xuaát baûn, Nôi xuaát baûn, naêm

xuaát baûn, trang.Ví duï, chuùng ta trích moät caâu: “ Anova cho pheùp chuùng ta ñaùnh giaù

ñöôïc nhöõng möùc yù nghóa thoáng keâ cuûa nhöõng khaùc bieät giöõa nhieàu giaù trò trung bình” 18

+ Neáu loaïi saùch nhieâu taäp thì ghi nhö sau:Teân taùc giaû, Teân taùc phaåm, Nxb, naêm xb, taäp.., tr…

Ví duï, trích vaø cöôùc chu caâu: “ Vaän ñoäng laø phöông thöùc toàn taïi cuûa vaät chaát” 19

- Caùch ghi cöôùc chuù ñoái vôùi loaïi saùch ñaëc bieät+ Caùch ghi cöôùc chuù Kinh thaùnhKinh thaùnh Kitoâ giaùo troïn boä Cöïu vaø Taân öôùc coù 72 saùch, trong ñoù,

45 saùch Cöïu öôùc vaø 27 saùch Taân öôùc. Caùc saùch ñeàu coù teân, coù chöông vaø caùc caâu cuûa moãi chöông ñeàu ñöôïc ñaùnh soá. Vì vaäy, caùch ghi cöôùc chuù thoáng nhaát treàn toaøn theá giôùi. Hình thöùc ghi nhö sau:

Kinh thaùnh, Teân saùch, chöông, caâuVí duï, trích moät caâu: “Thieân Chuùa ñaõ taïo ra ngöôøi ñaøn baø baèng caùch

ruùt moät xöông söôøn cuûa ngöôøi ñaøn oâng vaø ñaép thòt vaøo” 20

Ví duï, trích daãn vaø cöôùc chuù caâu “Nghe ngöôøi khoân maéng, coøn hôn nghe luõ daïi haùt ca”21

+ Caùch ghi cöôùc chuù kinh ñieån Phaät giaùoKinh ñieån Phaät giaùo hình thöùc khoâng nhaát quaùn, coù nhöõng kinh coù

chöông maø khoâng coù tieát, coù nhöõng saùch coù tieát maø khoâng coù chöông, coù nhöõng kinh coù coù vaán maø khoâng coù chöông…Vì vaäy, khi cöôùc chuù ngöôøi nghieân cöùu neân xem xeùt keát caáu cuï theå cuûa töøng kinh.

18 Leâ Minh Tieán, Phöông phaùp thoáng keâ trong nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc, Nxb.Treû, Tp. Hoà Chí Minh, 2003, tr.152.19 C.Maùc vaø Ph. Aêngghen, Toaøn taäp, Nxb.Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1994, t.20, tr.89.205. Kinh thaùnh, Khôûi nguyeân, 2, 22.21 Kinh thaùnh, Giaûng vieân, 7, 5.

80

Ví duï: trích vaø cöôùc chu caâu: “Thieän phaùp laø con ñöôøng thaäp thieän nghieäp: haõy töø boû saùt sinh, troäm caép, taø haïnh, voïng ngöõ, hai löôõi, aùc khaåu, yû ngöõ, tham duïc, saân khueå vaø taø kieán”22

Ví duï: trích vaø cöôùc chu caâu, Phaät daïy raèng: “Chuùng sinh laáy möôøi vieäc laøm ñieàu thieän, cuõng laáy möôøi vieäc laøm ñieàu aùc…Neáu döùt ñöôïc möôøi ñieàu aùc thì ñöôïc goïi laø thöïc hieän ñöôïc möôøi ñieàu thieän”23

+ Caùch ghi cöôùc chuù kinh ñieån Nho gia vaø caùc tröôøng phaùi trieát hoïc coå ñaïi Trung Quoác.

Kinh ñieån Nho gia ñöôïc keát caáu theo thieân, chöông, tieát. Tuy nhieân coù moät soá saùch chæ coù chöông, coù tieát maø khoâng coù thieân; coù saùch chæ coù thieân maø khoâng coù chöông coù tieát; coù saùch coù thieân, coù chöông maø khoâng coù tieát… Vì vaäy khi trích daãn vaø cöôùc chuù phaûi xem keát caáu cuï theå cuûa töøng saùch.Ví duï, trích vaø cöôùc chuù caâu: “ Ngöôøi coù ñöùc nhaân ñöôïc moïi ngöôøi chung quanh kính yeâu goïi laø thieän” 24

Ví duï: trích vaø cöôùc chu caâu: “Baäc quaân töû coù chí hoïc ñaïo, mieãn coù aên thì thoâi, chaúng caàu cao löông myõ vò” 25

Caùch ghi cöôùc chuù kinh ñieån cuûa caùc tröôøng phaùi trieát hoïc Trung Quoác coå ñaïi cuõng töông töï nhö caùch ghi kinh ñieån Nho gia.Ví duï, trích vaø cöôùc chuù kinh ñieån Ñaïo gia “ Maát ñaïo roài môùi coù ñöùc. Maát ñöùc roài môùi coù nhaân. Maát nhaân roài môùi coù nghóa. Maát nghóa roài môùi coù leã. Leã chæ laø caùi voû moûng manh cuûa loøng trung tín; noù chæ laø ñaàu moái cuûa söï hoãn loaïn”26

+ Caùch ghi cöôùc chuù kinh ñieån Aán Ñoä giaùoKinh Aán Ñoä giaùo ñöôïc keát caáu thoáng nhaát, vì vaäy khi cöôùc chuù ghi nhö sau:Teân kinh, chöông, tieát.Ví duï, trích vaø cöôùc chuù caâu “Neáu bieát dung hoaø caùc nhu caàu aên, chôi, haønh ñoäng, nguõ nghæ thì khoå ñau seõ khoâng coøn nöõa” 27

Ví duï, trích vaø cöôùc chuù caâu: “Atman laø caùi nhoû hôn caùi nhoû nhaát, vó ñaïi hôn caùi vó ñaïi nhaát, laø caùi saâu kín trong moïi sinh linh”28

22 Kinh Phaät, Kinh Thaäp thieän, baøi 7.23 Kinh Phaät, Kinh töù thaäp nhò chöông, chöông 4.24 Maïnh Töû, Chöông Taän taâm, tieát 25.25 Luaän ngöõ, Thieân Hoïc nhi, chöông 14.26 Ñaïo ñöùc kinh, chöông 38.27 Bagavad Gita, chöông 6, tieát 17.28 Chandogya Upanishad, chöông 3, tieát 14.

81

+ Caùch ghi cöôùc chuù Kinh CoranKinh Coran keát caáu thoáng nhaát thaønh caùc chöông, caùc ñoaïn vaø caùc caâu.Khí cöôùc chuù Kinh Coran chuùng ta ghi:

Kinh Coran, chöông…, ñoaïn…, caâuVí duï, chuùng ta trích vaø cöôùc chuù caâu: “ Caùc ngöôi haõy tin töôûng Alah vaø Söù giaû cuûa Ngaøi; caùc ngöôi haõy chieán ñaáu cho chính nghóa cuûa Allah, haõy hy sinh caû taøi saûn vaø tính maïng cuûa caùc ngöôi vì ñoù laø ñieàu toát cho caùc ngöôi”29

- Caùch ghi cöôùc chuù ñoái vôùi baùo, taïp chíTeân taùc giaû, teân baøi baùo, teân tôø baùo, hoaëc taïp chí, soá, ngaøy thaùng naêm, trang.Ví duï, trích vaø cöôùc chuù: “ Sai phaïm trong ñaáu thaàu laø do cô cheá xin cho ”30

Leâ Sôn.Nhieàu sai phaïm trong ñaàu thaàu, baùo Phaùp luaät,13.7.2005, tr.5Ví duï, trích vaø cöôùc chuù: “Tö töôûng tieåu noâng, laøm aên manh muùn khieán chuùng ta khoù theo kòp nhöõng ñoøi hoûi cuûa kinh teá thò tröôøng”31

- Caùch ghi cöôùc chuù internetTeân taùc giaû, teân baøi baùo, ñòa chæ trang web, muïc tra cöùu, ngaøy tra cöùu.

Ví duï, trích daãn vaø cöôùc chuù: “Tö duy saùng taïo laø thöôùc ño coâng ngheä cuûa moãi nöôùc”32

Phan Duõng, Tö duy saùng taïo laø gì?, http://www.hcmuns.edu.vn, khoa hoïc, 5.6.2005

- Caùch ghi cöôùc chuù coâng trình nghieân cöùu (luaän vaên, luaän aùn…)

Teân taùc giaû, teân coâng trình, loaïi coâng trình, nôi baûo veä, naêm baûo veä, trang.

Ví duï, trích vaø cöôùc chuù: “Ca dao, tuïc ngöõ Vieät Nam theå hieän trieát lyù veà theá giôùi quan vaø nhaän thöùc luaän saâu saéc…”33

- Caùch ghi cöôùc chuù phoûng vaán

29 Kinh Coran, chöông 61, ñoaïn 2, caâu 11.30 Leâ Sôn, Nhieàu sai phaïm trong ñaáu thaàu, baùo Phaùp luaät, 13.7.2005, tr.5.31 Nguyeãn Vaên Minh, Nhöõng haïn cheá cuûa ngöôøi Vieät Nam trong quaù trình phaùt trieån kinh teá thò tröôøng, taïp chí Kinh teá, soá 15, ngaøy 10.6.2003, tr.12.32 Phan Duõng, Tö duy saùng taïo laø gì?, http:// www.hcmuns.edu.vn, khoa hoïc, 5.6.2005.33 Nguyeãn Lieân Phöông, Tö töôûng trieát lyù nhaân sinh cuûa ngöôøi Vieät Nam trong tuïc ngöõ ca dao, luaän aùn tieán syõ, ÑH.KHXH&NV. Haø Noäi, 1999, tr.104

82

Hoï teân ngöôøi ñöôïc phoûng vaán, chöùc vuï, chöõ phoûng vaán, nôi phoûng vaán, thôøi gian thöïc hieän phoûng vaán.Ví duï, trích vaø cöôùc chuù phoûng vaán: “Coâng nhaân cuûa coâng ty Tieàn Giang coù möùc löông toái thieåu moät trieäu ñoàng moät thaùng”34

Chuù yùNeáu trích daãn nhieàu laàn trong moät taùc phaåm, laàn trích daãn sau khoâng caàn ghi ñaày ñuû nguoàn goác xuaát xöù nhö laàn ñaàu tieân maø ñöôïc pheùp cöôùc chuù taét.Neáu giöõa laàn cöôùc chuù tröôùc ñeán laàn cöôùc chuù naøy khoâng coù taøi lieäu naøo xen vaøo thì chæ caàn ghi: Sñd, tr… hoaëc Ibid., p… (Neâu ñeà taøi ñöôïc vieát baèng tieáng Anh, tieáng Phaùp hoaëc moät ngoân ngöõ naøo trong ngöõ heä La tinh).Ví duï: “…………………………………………………………………………………………………………………….”Sñd, tr.27Ibid, p.27Neáu giöõa hai laàn cöôùc chuù ñoù coù nhöõng cöôùc chuù taøi lieäu khaùc thì ghi laïi teân taùc giaû, sñd., tr. Hoaëc op.cit, p.Ví duï: “…………………………………………………………………………………………………………………………”35

Hurley, op.cit, p.45.5.4. Caùch ghi vaø saép ñaët taøi lieäu tham khaûo

Taøi lieäu tham khaûo ñöôïc ñaët cuoái coâng trình. Thöù töï cuûa caùc taøi lieäu ñöôïc ñaët theo Alphabet teân cuûa taùc giaû. Neáu taøi lieäu naøo khoâng coù teân taùc giaû thì ñöa teân cuûa taøi lieäu leân ngang haøng vôùi teân cuûa caùc taùc giaû khaùc. Khoâng phaân bieät taùc giaû trong vaø ngoøai nöôùc. Neáu taùc giaû laø ngöôøi Aâu – Myõ thì ñöa hoï leân tröôùc teân. Ví duï: Mars Karl…Caùch ghi: Teân taùc giaû, teân taùc phaåm, nhaø xuaát baûn, nôi xuaát baûn, naêm xuaát baûn. Ví duï: Descartes R., Le Penseù, Hachette, Paris, 1993.6. Toùm taét, baùo caùo vaø nghieäm thu coâng trình nghieân cöùu

3419. Tröông Thò Xuaân Hoa, Giaùm ñoác coâng ty deät may Tieàn Giang, Phoûng vaán, Tieàn giang, 13.10.2005

35 .

83

6.1. Toùm taét coâng trìnhDung löôïng coâng trình nghieân cöùu coù theå leân ñeán haèng traêm trang

vaø khoâng phaûi baát cöùu ai quan taâm ñeán ñeà taøi cuõng coù ñuû thôøi gian ñeå ñoïc ñaày ñuû coâng trình. Vì vaäy, muïc ñích cuûa toùm taét laø ñeå cung caáp cho nhöõng ngöôøi quan taâm ñeán ñeà taøi coù theå hieåu ñöôïc noäi dung cô baûn cuûa coâng trình nghieân cöùu.

Baûn toùm taét phaûi ñaûm baûo nhaát quaùn, phuø hôïp veà noäi dung cuûa coâng trình. Hình thöùc trình baøy: caùc phaàn, caùc trang, caùc muïc töông töï baûn chính cuûa coâng trình. Ñeå baûn toùm taét ñöôïc goïn hôn, co chöõ coù theå thu nhoû laïi size 11 hoaëc 12, line 1.0, in trang ñoâi, khoå baùn phaàn giaáy A4.

Thoâng thöôøng baûn toùm taét theo tyû leä 1/10. Ví duï dung löôïng baûn chính 100 trang thì baûn toùm taét khoaûng 10 trang.6.2. Baùo caùo vaø baûo veä coâng trình

Haàu heát caùc ñeà taøi khi baùo caùo ñeàu bò khoáng cheá thôøi gian nhaát ñònh vì vaäy ngöôøi baùo caùo phaûi coù söï chuaån bò noäi dung baùo caùo sao cho ñaûm baûo veà thôøi gian.

Nguyeân taéc cuûa baùo caùo laø noùi, noùi vaø noùi moät caùch soáng ñoäng vaø töï tin, khoâng neân ñoïc giaáy, hay ñoïc treân maøn chieáu. Phaûi taäp trung laøm saùng toû nhöõng luaän ñieåm chính cuûa ñeà taøi ñaõ chöùng minh ñöôïc.

Khi nghe ngöôøi phaûn bieän vaø caùc thaønh vieân trong hoäi ñoàng nghieäm thu ñaùnh giaù, caàn phaûi heát söùc giöõ bình tónh ghi nhanh caùc yù kieán phaûn bieän vaø caùc caâu hoûi. Khi traû lôøi caùc caâu hoûi cuõng caàn giöõ bình tónh

84