çağdaş dünya tarihi unite01

7/31/2019 ada dnya tarihi unite01

1/32

ANADOLU NVERSTESAIKGRETM FAKLTES

LKRETM RETMENLLSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

Dnya

Tarihi

nite1. 2. 3.

4. 5

ada


2/32

Dnya

Tarihi

ada

Yazarlar:

Prof.Dr. Cahit BLMDo.Dr. Halime DORUYrd.Do.Dr. Kemal YAKUT

Yrd.Do.Dr. Yamur SAY

Editr:Prof.Dr. hsan GNEProf.Dr. Cahit BLM

T.C. ANADOLU N VERS TES YAYINLARI NO: 1078

AIKRET M FAKLTES YAYINLARI NO: 596

SOSYAL BLGLER RETMENL


3/32

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar

Anadolu niversitesine aittir.

"Uzaktan retim" tekniine uygun olarak haz

rlanan bu kitab

nbtn haklar sakldr.

lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da

blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt

veya baka ekillerde oaltlamaz,

baslamaz ve datlamaz.

Copyright 1999 by Anadolu University

All rights reserved

No part of this book may be reproduced

or stored in a retrieval system, or transmitted

in any form or by any means mechanical, electronic,

photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

Tasarm: Yrd.Do.Dr. Kazm SEZGN

ISBN 975 - 492 - 834 - 7


4/32

Balarken

adadnyann temelleri ortaan sonlarna kadar uzanmaktadr. Zira, bu d-nemde feodal dzenin zlmeye balamas, ticaretin canlanmas, burjuvazininolumas, kapitalizmin ortaya kmas, su ve rzgar gcnn yerini tutabilecekyeni enerji kaynaklarnn aranmas gibi bir dizi siyasal, sosyal, ekonomik, kltrelve teknolojik gelimeler meydana gelmitir. Bilindii gibi bu nemli deiiklikler,insann zgrlemesini ve doann denetim altna alnmas srecini hzlandrm-tr. Nitekim, corafik keifler, rnesans ve reform hareketleri Avrupa ktasnn e-killenmesinde bir dnm noktas olmutur. zellikle, 18. yzylda "Aydnlanma"dneminin yaanmas sonucu tm "tabularn" tartmaya alarak akln ve biliminne kartlmas dnyann deiimini hzlandrmtr.

Aydnlanma ile birlikte despotlua, bilgisizlie ve banazla kar kmann ya-nsra, kapitalizme bir tepki olarak doan sosyalizm de, yeni bir dnya dzeniprojesi sunmutur. Bununla birlikte, Fransz Devrimiyle tm dnyaya yaylanmilliyetilik de (ulusalclk) dnyann yeni deerlerle dntrlmesini hedef-lenmitir. Bu nedenle, dnyamz son iki yzyldr bu siyasal kavramlar etrafndasrdrlen bir mcadeleye sahne olmaktadr. XX. yzylda, iki dnya savannyaanmas, sosyalist rejimlerin kurulmas ve kmesi bu siyasal kavramlarla ya-kndan ilgilidir.

Biz bu ders kapsamnda adadnyann oluumunu ve meydana gelen gelime-

leri genel izgileriyle inceleyeceiz.

Kukusuz, bu alma uzaktan retim yntemine gre hazrland iin, slp vebiim asndan dier kitaplardan farkldr. Bu nedenle alrken u uyarlar g-znnde bulundurmanz gerekir.

niteler arasnda balant kurarak okuyunuz.

Yannzda bir atlas bulundurunuz.

Olaylarda birinci derecede rol alan kiilerin yaam yklerini yaknnzdabulunan bir ansiklopediden reniniz.

niteler iinde sorulan sorular dikkatlice yantlaynz.

Her nitenin banda amalar, iindekiler ve niteye ilikin neriler vardr.Bunlarmutlaka okuyun ve zerinde dnn. Zira, bunlar sizin konuyla ili-ki kurmanz salayacak ve baz konulara dikkatinizi younlatracaktr.

Sizlere salkl ve baarl bir yaam diliyoruz.

EditrlerProf.Dr. hsan GNEDo.Dr. Cahit BLM


5/32

Amalar

Bu niteyi altktan sonra;

Derebeylik toplumu iinde Feodal sistemin altyaps hakkndabilgi edinecek,

Derebeylik (Senyrlk) sistemini kavrayacak, ehirlerin yeniden kuruluu ve Burjuva Snf'n tanyacak,

Merkezi devletlerin kuruluunu yakndan gzlemleyebilecek,

Ortaa uygarln ve zelliklerini izleyebilecek,

Hmanizm ve Rnesans'n zelliklerini reneceksiniz.

indekiler

Derebeylik Toplumu 3

Derebeylik Savalar 8

Merkezi Devletlerin Kuruluu 13

Ortaa Uygarl 18

Hmanizm-Rnesans 20

zet 26

Deerlendirme Sorular 27

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar 28

NTE

1Modern Dnyann Oluumu

Yazar

r.Grv.Yamur SAY


6/32

A N A D O L U N V E R S T E S

alma nerileri

Derebeylik toplumunu ve Feodal Sistemi aratrnz.

Feodal sistem iindeki dinsel yapy ; Kilise, Papa ve Piskoposla-rn dinsel ve siyasal yapdaki etkilerini aratrnz.

Yzyl Savalar'nn ne gibi siyasal, ekonomik ve dinsel neden-lerle kt, ardndan ne gibi sonular dourduunu aratrnz.

Monari kavramn aratrnz.

Hmanizm ve Rnesans kavramlarn aratrp tartnz.


7/32

A I K R E T M F A K L T E S

1. Derebeylik Toplumu

1.1. Feodal Sistemin Alt Yaps

Karolenjlerin X. yzyl boyunca urad baarszlklar ve sonunda devletin par-alanmas an ekonomik ve sosyal koullarna uygun yeni bir siyasi dzenin ku-rulmasn gerektirmiti. Bu yeni dzende kii ile toplum arasndaki ilikiler yenibir ortamda geliecek ve kiiye, kamu yararlarndan farkl kiisel ykmllklergetirecekti. te, kiinin ykmllklerini n plana karacak bu yeni kurallar sis-teminin tm yeni bir toplum aamasn, derebeylik dzenini (Feodal Sistem)oluturuyordu.

Senyrlk sistemini yaratan olgular nelerdir?

Germen geleneklerine gre imparatorluk; hkmdara bir eit hizmet akdiylebal, hizmetkarlar araclyla ynetilen bir mlkt. Devlet kavram henz Karo-lenj mirasnn tekrar tekrar bllmesine olanak salayan bu siyasi sisteme ya-bancyd. Bu blmenin zel artlarn dzenleyen hibir kanun olmadndan,lkenin kaderi rakipler arasnda verilecek karara kalyordu. Her miras payla-mnda imparatorluk biraz daha klyor, sonra bu imparatorluktan kan kral-lklar glerinden bir ksmn yitiriyordu. Aristokrasi Karolenj mlknn bykksmn ele geirince kraln kaynaklar kurudu, bu yzden soylularn isteklerine

kardirenme ve devlet haklarnkoruma olanakalmad. Ynetim fiilen yerel de-rebeylerin (Senyr) eline geti.

Derebeylik Dzenini yaratan olgular nelerdir?

Karolenj kurulularndaki yanllklar yznden toplum, yava yava gevek birfeodal devlet biimine doru gitti. Vasallk ve tmarn ikili etkisiyle hkmdarnkar kamad bir mlk ve kii hiyerarisi dodu. Kiinin geliimi ilkesine daya-nan ve and ime seremonisiyle salamlatrlan vasallk gelenei insan, baka birinsann adam yapyordu. Bu adam zgrlnn bir ksmn ve devlete kar ge-nel ykmllklerini bir kii adna feda ediyor, buna karn o kiinin himayesinesnyordu. Bu durum hak ve sorumluluklarn belirlenmesini gletirdi. Karo-lenjlerin son dnemlerinde tmarsz vasal artk kalmamt. Vasallk ve tmarnoluturduu ilikilerin btn malikaneleri dourdu. Bundan sonra Karolenjlerineski memurlar, kontluklarnda artk merkezi hkmetin temsilcisi olarak deil,kontluk topraklarndaki vasallarn koruyucusu olarak hareket etmee balad. X.yzylboyunca grev ve tmarlarn miras kabul edilmesi kelimenin tam anlamylaDerebeylik dzenini dourdu.

Normanlarn, Macarlarn vb. aknlar, kontlarn yamalara kar topraklarn vevasallarnkendilerinin korumalarngerektiriyor, bunun iin de kontlar, zerk as-

M O D E R N D N Y A N I N O L U U M U 3

?

?


8/32


keri birlikler oluturuyorlard. te yandan siyasi kargaa, Akdeniz'de korsanlkyznden gleen ekonomik hayat olumsuz etkiledi. Bu nedenle tamamen ye-rel ve kapalbir ekonomi olutu. Bu aamada feodal kurumlar kanlmaz deil ge-rekli grlr oldu.

XI. yzylda Capetler dneminde Karolenjler dneminde olduu gibi vasallar,

senyrlerine iki tarafn ykmllklerini belirleyen bir szleme ile balanmakta

idiler.Bu szleme ile vasal, tmar meydana getiren topran sahibi deil, zilliyeti

ve toprak zerindeki bir dizi hakka sahip olurdu. Mlkiyet kuram olarak senyr-

de kalrd ve senyr, vasaln lmnde maln tekrar alma hakkna sahipdi. Yava

yava bu sistem deimi ve tmarlar babadan oula geer olmutu. Vasal, tmar

olduu gibi tutma, deerini drmeme ve koullarn deitirmeme sorumlulu-

u altndayd. Vasaln iki tr grevi vard ; yardm ve meclis grevi. Vasal, seny-

rn giritii btn savalarda desteklemek zorunda idi. Askeri yardm dndafeodal szleme, vasal senyre snrl ve belli miktarda para deme zorunda bra-

kyordu. Vasal, senyrnn olaanst hallerde belirli masraflarna katlmak zo-

runda idi. Meclis grevi, vasal bir baka ykmllk altna sokmakta idi; ya bir

tren iin, ya danma iin ya da ceza davalarda mahkeme nne getirmek iin ol-

sun senyrn ard btn toplantlara vasal, katlma zorunda idi. Vasal feodal

szlemenin btn yasalarna titizlikle sayg gstermeye mecbur olduu gibi,

senyr de vasaln korumak ve ona adil davranmak zorunda idi.

1.2. Derebeylik (Senyrlk)

Toprak sistemindeki Kle kavramn tartnz?

Feodal dzenin gelimesiyle eski tmar toprana sahip malikaneler senyrlklerhaline geldi. Eskiden devletin yapt btn atamalar senyr yapmaya balad.Bu byk malikane, biri senyrn dorudan doruya iledii topraklar (TerraIndominicata), bir dieri kyllerin iledii topraklar olmak zere ikiye bln-mt. Toprakta alanlar da iki snf oluturuyorlard. Bunlar ; Kleler (Serfler)ve Hr Kyller'di. Ekonomik etkenlerle olduu kadar kilisenin etkisi altnda

zellikle malikanelerinin iyi ilenmesine balanm byk arazi sahipleri klelerzerindeki baz haklarndan vazgemek zorunda kaldlar. Kle artk tutsak gibisatlmyor, aile sahibi oluyor ve belirli bir bor karlnda bir toprak parasn i-liyordu. Krallk klelerinin ortak zellii bulunmakta idi ; kii bana vergi ve-rirler, senyrden evlenme izni (Formarage) alrlar ve senyre, mirasa el koyma(Man-Morte) hakk tanrlard.

Btn bu haklar, klenin senyre sk skya bamlln gstermekte idi. XII.Yzylda bir klenin senyrne nceden haber vermek ve btn mallarn brak-makartyla ayrlma olana kabul edildi. Kleye sosyal artlarn deitirme ola-na veren "Azat Etme" yasal bir yoldu. Azatlnn yannda senyre bamll,

M O D E R N D N Y A N I N O L U U M U4

?


9/32


onun topranda oturmaktan te gitmeyen hr insanlar yer alyordu. Bunlar he-men hemen ifti ve yarclarn artlarna sahipti. Topra kendi adlarna ilerler,ya para olarak ya da rn olarak kira derlerdi.

Toprak sistemindeki Kahya kavramn tartnz?

ok geni topraklar ynetmek ve ok eitli haklar toplamak iin derebeyleri b-yk toprak aalar gibi Kahya kullanmna bavurdular. Karolenjler devrindekiVilliciler'e benzeyen bu kahyalar genellikle ok geniyetkilere sahip olan kyller-di. Mlkn paralara ayrlmas sonucunda bu kahyalar oaltmak ve kendilerinebir yetki alan izme zorunluluu dodu. En nemli kahya gruplar da bir bakah-yann ynetimine verilmiti. BakahyalarXI. yzyl boyunca miras yoluyla grevalmaya balad ve tmar veren bir feodal grevli ykmll kazand. ok ksa

srede bu grevliler vergi toplayan basit kahyalar olmaktan

k

p senyrn tem-silcisi haline geldiler.

Karolenjler dneminde laikler iin iki tr yarg mercii bulunmakta idi ; hr insan-larn yarg mercii kontlarn ; kle ve hr iftilerin yarg mercii ise toprak sahibininelindeydi. Karolenjlerin son dnemlerinde adaleti salayan grevliler olarak kont-lar aradan ekildi; senyrler kendi toprak sahiplerinin eski haklarn ellerinde top-ladlar.

1.3. ehirlerin Yeniden Kuruluu ve Burjuva Snf

Roma mparatorluu'nun kn izleyen yzyllarda ehir yaants yava ya-va snmeye balad. Ticaretin gerilemesi ve kr ekonomisinin byyen nemi es-ki ehir merkezlerinin zayflamasna yolat. Ayn zamanda ehircilik sanat kay-boldu ve senyrler, papazlar veya laikler site ve kylerin sahibi haline geldiler.a-to ve kiliselerin evrelerinde yeni ehir niteleri olumaya balamt. Kiiyi byktoprak sahiplerinin himayesine girmeye iten ayn etkenler, en etkin ekilde koru-nabilen senyrlk konutunun yakn evresinde toplanlmasna yolat. te yan-dan senyrln ekonomik bir birim oluturmas yznden zanaatkar ve iilerinsenyrlk merkezini iyeri olarak semeleri de normaldi. Bylece senyre sk sk-ya bal yeni bir ky tipi dodu. X. yzyln sonuna dein site ve senyrlk birbi-rinden ayrlmad.

Ekonomik yapdaki Esnaf Snf'nn douu ve konumu nasldr?

Normanlarn aknlarndan ve Arap mparatorluklarnn gerilemesinden bu yana,yerel lde olduu kadar uluslararas lde ekonomik deiim (mbadele) ye-niden balad ve derebeylik dzeni salamlatktan sonra ekonomik hareketin ge-liimini kolaylatrd. Topluluklar arasnda belirli bir akm geliti ve yeni bir snfolan "Esnaf" snf dodu. Bu snf, dar senyrlk alanndan karak baka biryaam biiminin domasna zemin hazrlad. Esnaf arasnda olduu kadar, ehir


?

?


10/32


halkarasnda da kazan ortakt. O halde ilkehirleme ayn snftan kiiler arasn-da kurulan birlikler niteliini tayacak ve bu birliklerin de tek amac olacakt; es-naf senyrn keyf hareketlerine kar korumak ve ekonomik yaantnn ileme-sini salamak.

Lombardiya, senyr ynetiminden karak vatandalar tarafndan ehirler kuru-lan ilk blge olmutur. Lombard piskoposlar nceleri lkeyi vatandalarla birlik-te ynetiyordu. Ancak bir sre sonra piskoposun atad belediye meclisi ehrinynetimini kendi stne alma abasna girdi ve dolaysyla Piskoposla savaa ba-lad. XI. yzyln balarndan itibaren Lombard ehirleri ayakland. Bu sava so-nunda Cremon, Milano, Mantova, Asti idar zerkliklerini kazandlar.

Komn Hareketi ve sonraki siyasal ve dinsel gelimeler nasldr?

Kuzey Fransa'da XI. Yzyldan beri etkin olan Komn hareketi laik senyrle-rin ve kilisenin ok sert muhalefetiyle karlat. Piskoposlar, ulema ve hatta papa,kurulu dzenin zararl olduuna karar vererekehir zerklii hareketiyle sert birekilde savatlar.Senyrler de komn hareketine kar kyorlard. nk bele-diye meclislerinin oluumu kendilerinin yarg, ekonomik ve siyasi yetkilerinin birksmn kaybetmelerine yol ayordu. Yalnz hareketin uluslararas nitelii saye-sinde komnler, senyrlerin direncini birbiri ardna krmay baard. Komnler,ge de olsa krallarn etkin desteini grd. Byk derebeyleriyle savata olankrallar ehirlerin doal mttefiki haline geldiler.Valenciennes 1114'de, Amiens1115'e doru, Soissons 1126'da, Brugge ve Lille 1127'de zerkliklerini kazandlar.

1.4. Derebeylikde Kilise

Derebeylik toplumunda kilisenin olaanst bir yeri vard. Kilise bu yeri, ruhanive maddi gcyle salamt. Pepin (Ksa Pepin) dneminden beri papalk, uhre-vi alanda olduu kadar dnyevi alanda da sz sahibiydi. Papalk monarisi Hrs-tiyan dnyasnn en byk glerinin saymak zorunda kald bir gereklik ka-zand. phesiz, XI. yzyldan beri papazlarla imparatorluk arasnda geen m-cadele, kilisenin etken glerinin byk ksmn eritti. Fakat Roma papal ruh-ban snfn bar bir yolla kendi hakimiyetini salayacak bir ara durumuna ge-tiren merkeziyeti bir siyaset izlemekten geri kalmad. te yandan btn Avrupalkelerinde feodal rgtlenme sebebiyle piskopos, sadece piskoposluun ruhanilideri deil ayn zamanda, piskoposluk merkezini de ieren ok geni topraklarnsenyr haline geldi.

Ruhban Snf, Papa ve Piskoposlarn konumlar nasldr?

Piskoposlar toplumda yerlerini alr ve ruhban snf kraliyet sarayna kar arl-n koyarken papalk iktidar da kendi yapsn yenileyerek glendirmeye de-vam ediyordu. Papalk kurumlarnn salamlamas kilise ynetiminin merkezi-


?

?


11/32


lemesi yararna bir hareket dourdu. Din bilginleri ve yasaclarpapann stnl- ve tek yetkili olmas ilkesini yaymak iin btn gleriyle altlar. Bu alma-larn sonunda papalk haklar piskoposlarn zararna hissedilir bir art gsterdi.

XII. yzyl sonunda Bapiskoposluklara bal piskoposlarn hemen hemen tmRoma'dan onay istemeye baladlar. Papalk, eitli Hrstiyan lkelere papanntemsilcisi olarak dorudan doruya hareket eden eliler gndererek dini yneti-min merkezilemesini tamamlad.

Avrupay Latran Konsili'ne gtren siyasal ve dinsel geler nelerdir?

Din adamlarnn para ile nvan almas ve papazlarn evlenmesi bu dnemde kili-

senin ald iki nemli yara oldu. Gregorius VII, 1075 tarihinde evlenen papazlar

grevinden uzaklatrd. Kutsal eylerin alverii ve din evresindeki her trl ti-

caret 1075 tarihinde yasakland. Para karlnda kutsal eyler satan papazlar g-revlerinden atld. Laikler ise aforoz edildi. Gregorius VII, papalk elilerinin yar-

dmyla piskoposluklar dzene soktu. XIII. yzylbanda (1215-Latran Konsili)

piskoposlar atama hakk sadece piskoposluk meclisi yelerine brakld. Bylece

kilise, senyr ve krallarn mdahalesine kar etkin bir ekilde korunmu oldu.

XIII. yzylda grld gibi piskoposluk, piskopos, piskoposluk meclisi ve ba-

diyakosun etkisi altndayd. Bu g arasnda sk sk atmalar kt ve bu du-

rum Trento Konsili'nin yapt reforma kadar srd.

Bununla birlikte piskopos yasal bakmdan tartlmaz bir stnle sahipti. Ger-ekten tamamen dini sorunlara deinen konularda fetva vermek ve kilise malla-ryla ilgili geici kararlar alma yetkileri piskoposa verilmiti. Constantinus devrin-den beri piskoposlar bu iki yetkiyi kullanyordu, fakat badiyakoslarn yardmnkabul zorunda kaldlar ve bylece badiyakoslar piskopos yetkisinden bamszbir yarg hakk kazand.

Bu yarg hakknn budanmasna kar koymak iin, XII. yzylda piskoposlar zelgrevliler, yani yarg papazlar atadlar; bunlar piskopos adna dini ve dnyevialanda yarg yetkisini kullanyordu. XIII. yzylda bu yarg papazlar badiyakos-luk yarg kurallarna kesinlikle hakim oldular.

Kilise, derebeylik toplumu ve adl kurumlaryla olan sk ilikileri yznden Orta-a sosyal yaamn ok derin bir ekilde etkiliyor, Hrstiyan dnyasnda hakimi-yeti krallarla paylayordu. Eitim, hemen hemen yalnz kilisenin elindeydi. oksayda manastr okulu bulunmakta idi.

Cluny Tarikat'na kar oluan tepki ve sonular neler olmutur?

X. yzyldan XII. yzylakadar manastr okullarn kuran Cluny Tarikat, manas-trlarnn says, zenginlikleri, maddi ve manevi yaam alannda yaptklarhizmet-


?

?


12/32


le Avrupa'da olaanst bir etki yapt. XI. yzylda Cluny'nin Avrupa'da tuttuuyeri bir baka tarikat ald. Aziz Bernard adl bir keiCluny yolsuzluklarna karkarak keilere yaamlarn srdrmek iin gerekli mal dnda mal edinmeyiyasaklad. Eitime, bilim ve edebiyata dmanlk gstermelerine karkt. Papa-lk saraynn lks yaamn knamaya balad.

nsanlarn manevi yaamna olduu kadar maddi yaamna da karan kilise, siviliktidar iin korkun bir g haline gelmiti. Fakat krallk yasal ve pratik olarak feo-dal dzeni otoritesi altna aldzaman kilisenin muhalefetiyle karlat. Baronla-rn yapt gibi kilise de hakimiyeti paylama iddiasndayd. Monaride kamu ku-rumlar gittike laikleecek ve bu laikleme Ortaa uygarlnn knn ha-bercisi olacaktr.

2. Derebeylik Savalar

2.1. Yzyl Savalar

ngiltere ile Fransa'y 1154 ile 1159 Paris Antlamas arasnda kar karya getirensiyasi bunalm dnemini, Yzyl Sava'nn balangc sayabiliriz. XIV. ve XV.yzyllardaki atmalar gibi bu dnem de arkas gelmeyen silahl arpmalarasahne oldu. Bu atmalardan btn ayrc nitelikleri kazanm, gl bir vatan-severlie sahip iki millet, Fransa ve ngiltere doacaktr.

Derebeylie zg karakterini daima koruyacak olan birinci Yzyl Sava'nda okfarkl tipte iki monari, belirgin zellikleri olan iki siyasi birlik, tarih sahnesindegrld.

Capetler'le Plantagenetler arasndaki anlamazlk, o gnn koullarnn beklenensonucuydu. Capetler'e sava amadan nce Henri II, evresindeki topraklar igalederek ve Barcelona, Alsace gibi derebeyliklerle ittifak yaparak Fransa kraln yal-nz brakt. Louis VII, Henri II ile Gisors'da bir bar imzalayarak bir ksm toprak-larngiltere kralna brakt. Bu arada Henri II, anslye Becket'i kilise zerinde birhakimiyet kurmak amacyla Canterbury piskoposluuna getirdi (1162). AncakBecket, Henri II'nin kiliseyi dize getirmek iin koyduu ar vergilere itiraz etti.Henri II, kiliseye tannan ayrcalklar kaldrmak istiyordu. Kraln laik yasalara ol-duu gibi, ruhban zerinde de mutlak stnln kanun hkmne balayanClarendon Yasalar'n kabul ettirmesi iin sert tedbirler almas gerekti (1164).

Henri II, Becket'in Louis VII'e snmaszerine ona savaaarak Becket'i elegeir-meyi dnd. ki yl sren savata (1167-1169) Henry II, Fransz tacna bal top-raklar ele geirmek iin arprken Louis VII, krala bakaldran ngiliz asillerinidestekledi. Kesin sonu alnamayan bu savalarn ald durumdan kayglananHenry II, Louis VII ile bar imzalad.



13/32


29 Ocak 1170'de Becket'in ldrlmesi Henry II'nin gl iktidarnn sonu oldu.En yaknlar bile kraln zorba iktidarna bakaldrdlar. Olu Henry Fransa'ya s-nd ve Louis VII tarafndan ngiltere kral ilan edildi. Bu olay geni ve yaygn bir

i isyann balangc oldu. Louis VII, Normandiya'y igal etti (1173) ve Rouen'i ku-att. skoyallar yendi ve baronlarn isyann bastrd. Normandiya'y Fransz-lardan alan kral, 1174'de Montlouis'de imzalanan bar ile statkonun korunmas-n salad.

1180 tarihinde Philippe II Auguste Fransa kral oldu. Philippe II, gen Geoffroyadna Henry II'den Anjou'yu istedi. Henry II raz olmaynca sava balad (1187).ngiltere kral Fransa kral ile bara raz oldu. Bu arada babasndan hibir yetki al-mam olan Richard, Berry'yi igal ederek yeni bir savan balamasna neden ol-du.

Richard, babasndan taht zerindeki veraset hakkn kabul etmesini istedi. Babaoul arasndaki bu ekime yeni bir Fransz-ngiliz savana neden oldu. Bu sava-lar sonunda Henry II, bir ksm topraklar Fransa'ya brakmak zorunda kald. Birsre sonra taht olu Richard (Aslan Yrekli Richard)'a brakarak ld. Richard ikiyl kutsal topraklarda savat. Fakat, Almanya'dan geerken imparator Henry VItarafndan tutsak alnd. Richard (Aslan Yrekli)'n esareti srasnda ngiltere'detaht, kardei z John (Yurtsuz)'un idaresinde kald. Philippe II Auguste bu durum-dan yararlanarakngiltere'nin Fransa'daki topraklarn ele geirmek istedi. Ric-hard, ngiltereye dner dnmez Fransaya geldi ve Philippe II Auguste sava at.Yenilen Philippe bar istedi (1196). ngiltere, igal ettii Fransz topraklarn geri

verirken Flandre'da, Somme'da ele geirdii topraklardan ekildi (1199). Sava, n-gilterenin zaferi ile sonulanacak gibi grnrken, bir felaket savan kaderini de-itirdi. Richard (Aslan Yrekli), Limousun'un kuatlmas srasnda vurularak l-d.

Bir sre sonra John, Fransa kralnn harekete gemesini beklemeden Brtanyakontu Arthur'u yendi ve esir ald. Baronlar bir koalisyon halinde Philippe Augusteile birletiler. John, Brtanya'ya snd ve orada Arthur'u ldrtt. Bu cinayet b-tn baronlarn isyanna neden oldu. Bu yaygn isyandan yararlanan Philippe IIAuguste, Normandiya'yelegeirdi. Bunun arkasnda iki yllk bir bar imzaland.Bu savalar sonunda Brtanya, Normandiya, Anjou, Maine ve Tourraine Fransatacna baland.

Philippe II Auguste Loire'n savunmasn olu Louis'ye brakarak Flamanlar ze-rine yrd. Louis, Yurtsuz John'u ar bir yenilgiye uratt (1214). Philippe II Au-guste birlemi dman ordularn yendi. Bu iki tarafl yenilgiden sonra John,Fransa zerindeki ihtiraslarndan vazgemek zorunda kald.

Kraln kt sonulanan Avrupa seferleri, ngiltere'yi geni lde etkiledi. Arvergiler ve John'un despotca davranlar baronlar arasnda honutsuzluk yarat-mt. Yurda dnnde kral, kral iktidarn snrlayan "ngiliz Haklarnn B-



14/32


yk art" (Magna Carta) adl kanunlar kabul ve ilana zorladlar (1215). John a-tmay gze alamayarak kanunu kabule raz oldu. John'un lmnden sonra Pa-pa, Henry III'yi kral ilan etti.

XII. yzylda doudan gelen Manicilik akmLanguedoe'da byk taraftar topla-mt. Kilisenin gcnden rken ve zenginliine gz diken Toulouse kontlar yenidinin yaylmasna ortam hazrladlar. Vatikan temsilcisi Maniciler tarafndan l-drld (1208). Papa, kuzey baronlarn Languedoe'a kar bir hal savana a-rd. yl sren atmalarda Toulouse'un tamam igal edildi.

Meaux Bar'na neden olan siyasal ve askeri olgular nelerdir?

Philippe II Auguste, Gney Fransay ele geirmek iin olaylardan faydalanmay

dnd. Olu Louis'i, Simon de Monfort'un yardmna gnderdi. Baz hallarnbaz kont Raymond VII taraftarlarnn ar bast arpmalar on yldan fazla sr-d. Philippe II, sava sona ermeden ld. Olu kral Louis VIII, Toulouse'un igali-ni tamamlad. Fransa 1220 Meaux Bar ile Gney Fransa'daki birok eyaletin sa-hibi oldu.

Henry III'nin baarszlklar ngiltere'de honutsuzluu arttrmt. Simon deMonfort'un nderlik ettii baronlar ve piskoposlar, yeni isteklerle kraln karsnaktlar. Bir asiller meclisi kurulmasn, Bykart ile tannan vatandahaklarnngeniletilmesini, ngiliz kilisesinde reform yaplmasn istediler.

Paris Antlamasnn sonucunda ne olmutur?

Louis VIII'in yerine geen Saint Louis 1254'de Filistin'den dnd srada ngilte-re karanlk bir dnem yayordu. Saint Louis bir baryaparak iki lke arasnda s-rp giden atmalara bir son vermek istedi. Henry III, baronlarn da zorlamasylaFransa kralnn bar teklifini kabul etti. 1259 Paris Antlamas birinci Yzyl Sa-va'nn sonu oldu. ngiltere, Fransa'daki bir ksm topraklarn geri ald. Norman-diya, Anjou ve Tourraine kesin olarak Fransa'ya brakld.

1337-1475 yllarnkapsayan kinci Yzyl Savalar'nn sonunda ; yzyl savalar

dnemi art

k sona ermiti. Calais en az yz y

ll

k bir sre iin ngilizlerin elindekalm, Fransa gneybat eyaletlerine yeniden sahip olmu, Brtanya Fransz n-fuz blgesi iinde kalmt. Fransa'da sava, getirdii felaketlerin yannda lkeiin ok deerli bir kavramn, milliyetilik kavramnn domasna ve toplumunher snfn bilinlenmesine ortam hazrlamtr. Valois'lar ann derebeylik sava-yerini bir uluslar kavgasna brakmt. Yzyl boyunca Avrupa'ykana bulayanbu kavgadan iki yeni ulus, iki yeni devlet Fransa ve ngiltere dodu. Derebeylik,artk an ihtiyalarna yetmediini gstermiti. imdi bu eskimi rejim, toprak-larn bamszla kavuturulmas iin yaplan savalarda glenen monariyeyerini brakyordu. Yzyl Savalar, krallk birliini glendirdii oranda bykderebeylerin iktidar ve otoritelerini de ykmt.Artk mutlakiyetilie kadar gide-

cek olan monarilere yol alyordu.


?

?


15/32


2.2. Fransz Monarisi

Yzyl Sava'nn en nemli sonucu, derebeyliin kesin olarak yklmasve mutlak

monarinin kuruluu olacaktr. Fransa ile ngiltere arasndaki sava, kral iktidarnglendirdi. Philippe II Auguste'den sonra monarinin gelimesi, yeni bir idare r-gtnn kurulmasn zorunlu hale getirdi. Fransa krallar salam bir merkeziyetiidare kurarken, daha o yllarda yerlemive glenmiolan Anglo-Norman kuru-lularndan rnek aldlar.

Saint Louis dneminin en nemli olay nedir?

Philippe II Auguste, tahtn kilise ile olan ilikisini yeniden ele ald. Kilise, mensup-larnda, tpk laik vatandalar gibi, kraln en yksek merci' olduu bir adalet rg-

tne balamak ve kiliseyi de vergilendirerek, savamasraflar

na ortak etmek iinaba harcad. Baz nemli derebeyliklerini ya silah zoruyla, ya da bar yollarlataca balad. Saint Louis dneminin en nemli olay ; parlamentonun kuruluu ol-mutur. Balangta sarayda kraln evresinde kilise ileri gelenleriyle yksek me-murlardan olumubir heyet iken, zamanla gerek bir idari-adli-siyasi kuruluni-telii kazanan parlamento, Fransz tarihinde nemli bir rol oynayacaktr. Parla-mento, kraln mutlak iktidarnn orta ve temsilcisiydi.

Saint Louis ile Fransa'da hukuk anlay deiti. Kral iktidar, hukukun en nemlikayna oldu. Hkmdarn iradesi en yksek kanun sayld. Btn teki kanunlarve btn hukuk dzeni kraln iradesine uymak zorundayd. Bylece kral, zaman-

la, adaletin hem yaratcs hem de en yksek ve kesin uygulaycs oldu. Saint Lou-is, vatandaa, dorudan krala bavurabilme hakk tand. Louis, maliye rgtnde gelitirdi. Yeni mali sistemin hedefi krallk btesinde denge salamak ve de-imez bir para rejimi kurmakt. Louis, para birimlerine zel adlar verdi ve ilk defaaltn ve gm para bastrd.

1300 tarihlerinde Fransz-Flaman atmas yeniden alevlendi. eitli cephelerdesavalar ve barlar birbirini takip etti. 1305'de yeni Flandre kontu ile kesin baryapld. Ancak Gzel Philippe 1314'de ldnde Flandre sorunu zlmdeil-di.

Gzel Philippe'in imparatorlua kar tutumu Avrupa'nn 300 yldan beri hazrla-makta olduu deiikliin elle tutulur iaretiydi. mparatorluk ve papalk manevialanlardaki glerini srekli atmalar arasnda kaybederken, Fransa ve ngiltere,yava yava siyasi ve manevi kurulularn tamamlyor, merkezi iktidarn temeliolan kurumlar glendiriyorlard.

Burjuva Snf'nn douunu ve sonraki gelimeleri tartnz?

Philippe (Gzel Philippe)'in ngilizlerle, Flamanlarla ve Vatikan'la olan savalarmonarinin glenmesine ve rgtlenmesine engel olmad. Bu dnemin en nemli


?

?


16/32


olay, yeni bir sosyal snfn ; Burjuva Snf'nn ekillenmesi oldu. Monari, ken-disiyle kar ortakl olan burjuval besledi. Bu yllarn ikinci nemli olay ; EtatGnraux'lar'n temelinin atlmas oldu. 1290'da kral Aragon anlamazlnntartmasn yapmak zere burjuvalar bir toplantya armt. Soylular 1302'de,1308'de, 1314'de kilise ileri gelenleri ve ehir temsilcileri ile ayn nitelikte toplant-lar yaptlar. Bu toplantlar Etat Gnraux'lar'n hazrl niteliinde idi. Philippedneminin bir baka zellii de vergilerin geniletilmesi ve arlamas oldu. Ay-rcalklar kaldrld ve vergi oranlar arttrld. Bunun sonucu olarak 1309'da vergiileriyle ilgili bir zel idare kuruldu.

Philippe'in 1314'de lm, otoriter ve merkeziyeti idareye kar yaygn bir isya-nn balangc oldu. Yeni kral Louis X, baronlarn zorlamas karsnda merkeziidarenin mali yetkilerini kstlayan ve yresel kurullara yetki tanyan bir kanunu ;

Charte'aux Normands' kabul ve ilan etti (1315).

2.3. ngiliz Kurulular

Fatih William'dan sonra ngiliz kurulular farkl nitelikte iki unsurun etkisi altn-da geliti ; bir yandan Sakson monarisinin siyasi gelenekleri, te yandan Normanistilaclarn adaya getirdii treler. Norman krallar kendilerinden nceki Saksonkrallar gibi milli liderdiler ve Fransz krallar gibi lke topraklarnn sahibi idiler.Bu iki ynl iktidar krala, teb'as zerinde ok geni bir hakimiyet salyordu.Kral, kendini saydracak kadar gl ise iradesi kanun demekti. Kiisel mlkleri

ve zel bir malikanesi olan kral ve kralienin evresinde taca bal yksek rtbelikomutanlar ve vekiller yeralyordu.

Curia Regis nedir?

Yksek memurlarn yannda Curia Regis, piskoposlar ve baz byk baronlarbirletiren bir meclisti ; kanunlarn yapmna yardmc oluyor ve ayn zamandahukuk ve ceza alanlarnda yksek merci' saylyordu. XII. Yzylda Curia, siyasive idari iki meclis haline geldi. En yksek adalet mercii nitelii yannda mali da-nma kurulu grevini de yklendi. Adalet kurulu, taca bal yksek rtbeli ko-mutanlarve uzmanlamyksek hakimleri biraraya getiriyordu. Tahtla ilgili b-tn nemli sorunlarda sz sahibiydi ve yarg organlar iin en yksek bavurmamercii idi.

Krallk iktidarndaki Sheriff'i ve yetkilerini tartnz?

Kraln iktidar Sheriff'ler araclyla btn lkeye yaylyordu. Sheriff, senyr-lklerde, kontun ve piskoposun da stnde yeralyor ; kraln tek temsilcisi olarakidare ve adalet kurullarna bakanlk ediyordu. Henry II, ngiliz kurumlarnn te-meli olacak idari reformlara 1175 tarihinden itibaren giriti. 1175'den itibaren kra-ln bakanlnda toplanan genel meclisler, kralln btn idare rgtlerini de-


?

?


17/32


netlemekle grevli ve krala bal gezici hakimler kurumunun ve hakimleri denet-lemekle grevli 12 valye ve 12 sivil vatandatan oluan jri heyetlerinin kurul-mas kararlarn ald.

Saint Paul Katedrali'nde toplanan lke ileri gelenleri John (Yurtsuz John)'a "n-giliz Vatandazgrlkleriart"n kabul ettirmek kararn aldlar. John, bu bir-leik g karsnda boyun eydi ve bu kanun metnini imzalad (1215). Bykart,kral iktidarn kstlyor ve ngiliz kurumlarnn tanmlamasn yapyordu. Keyfitutuklamalar yasaklayarak, kii zgrln gven altna alyordu.

1215 art, kraln mali yetkilerinin bir blmn yeniden tanmt. 1258 ylndaOxford'da toplanan parlamento, krala nemli reformlar kabul ettirdi. Buna gre,parlamento ylda kere toplanacak ve kraln zel danma meclisinin 15 yesini

seecekti. Ancak Henry III, 1264 y

l

nda Oxford hkmlerini yrrlkten kald

rd

.Fakat Simon de Monfort, kraln ordusunu Lewes Sava'nda yendi ve Henry III'iesir ald.

ngilterede ilk defa tarih sahnesinde grlen komnler, Lewes Anayasas'n ncekabul ettiler, sonra ekimser kaldlar. Monfort'un zaferi ok ksa mrl oldu. Glo-uchester kontu kralclara katld ve Simon de Monfort'u Evesham Sava'nda arbir yenilgiye uratt (1265). Kazananlar partisi, Simon de Monfort'un getirdii b-tn yenilikleri hkmsz sayarak krala eski ayrcalklar geri verdiler (1266).

Yeni kral Edward I (1272-1307) anayasann kendisine tand btn haklar kulla-

narak iktidar glendirmek istedi. Maliye rgtn gelitirdi ve yeniden dzen-ledi. Edward I, bir kanun yapc idi. Yeni yasalarla ngiltere'nin siyasi ve idari yap-sn glendirdi. ou parlamentonun onayndan gemi bir seri kanun statsyapt.

1307'de kraln lm ile iktidar Edward II (1307-1327)'a geti. 1311 tarihinde Tho-mas of Lancaster'n liderliinde toplanan soylular kral, Oxford hkmlerinin yenibir grn denebilecek bir anayasay kabule zorladlar.

3. Merkezi Devletlerin Kuruluu

3.1. Fransz Siyasal Geliimleri ve Monari

Fransz monarisi ngiltere ile yaptsavatan zafer kazanmolarak km, bunusalamak iin kendi i yapsn glendirmek zorunluluunu duymutu. XIV. veXV. Yzyllar Fransa'y derebeylik rejiminden mutlak bir monariye gtrd. Ar-tk gl monarilerin, zellikle savan ve onun getirdii zorunluluklarn rnolduu bir gerektir. Yaygn bir toplum hareketi siyasi oluumu bir anayap refor-muna doru itmi, fakat reformlar dartlarn uygunluuna sk skya baloldu-



18/32


undan baaryla srdrlememitir. Bu baarszlk, siyasi geliimin ynn de-itirmi ve mutlak monarilerin glerini hzlandrmtr.

Philippe VI ve Jean (yi Jean) dnemlerinde merkeziyeti ynetim, Saint Louis ve

Philippe (Gzel Philippe) iktidarlar srasnda temeli atlm olan kurulular ya-

atyordu. valyelik kavramlarna bal olan krallk devlete, daha aklc ve g-

nn koullarna daha uygun bir yap kazandrmay dnmyordu. Philippe VI

ve Jean dnemlerinde kral, birok kere olaanst vergiler istemek zorunda kal-

m, fakat monari mali sknt ve paraszlktan kurtulamamt. Toplumun aydn

snflar, saraydaki israf grerek seslerini ykseltince Paris'de bir reformcu hare-

ket dodu.

yi Jean, Poitiers Sava'nda esir dnce (1356) Fransa aresiz kalmt. Devletinne askeri, ne de paras vard. Veliaht, yeni bir olaanst vergi istemek iin EtatGnraux'yu toplamak zorunda kald. Fakat bu defa baronlar vergi demekle ye-tinmediler ve devlet ynetiminde denetim hakk talep ettiler.

ubat aynda toplanan Etat Gnraux, olaanst vergi salnmas isteine olumluyant verirken hkmet denetimi hakk konusunda srar etti. Charles, boyun ey-mek zorunda kald. Etat Gnraux yelerine Krallk Konseyi'ne seilme ve alna-cak kararlara itiraz hakk tanyan Mart 1357 Emirnamesi'ni ilan etti. Reform tasar-larn hazrlamakla grevli sekiz kiilik bir komisyon kuruldu. Fakat Londra'dabulunan esir kral yi Jean, Etat Gnraux'nun dalmasn emretti ve yeni vergiler

sal

nmas

n

yasaklad

. Bu yanl

mdahale Paris'de yeni olaylara neden oldu.

Charles, 1357 ylnn Aralk aynda reformlar tartacak olan Etat Gnraux top-

lants iin geri dndnde Paris'de dman bir cephe buldu. Veliaht ile Etienne

Marcel arasnda sava balad. 1358 ylnn Ocak aynda isyanclar hazine bakan

ldrdler. Bir ay sonra Pariste ihtilal patlak verdi. Charles, Etienne Marcel'in ta-

leplerine boyun eymek zorunda kald (Mart 1358).

ngilizlere duyulan nefret 1358 Temmuzunda bir sokak hareketi biiminde patlakverdi. Navarra kral ve Etienne Marcel isyan bastramaynca, daha nce gelmiolan ngiliz birliklerini Paris'ten karmak zorunda kaldlar ama isyan bastrla-mad. ki gn sonra da Veliaht Charles Paris'e girdi. Charles, artk lkesinin sahi-biydi. ki yl sreyle babas adna devleti ynetti. 1364 ylnda tac giydi. Bu olaylarsonucunda Charles V'n evresinde bir eit erken gelimi aydn monarisi olu-tu.

Charles VI, Dnemi'ndeki olaylar nelerdir?

Charles VI dneminde halk vergilere kar ayakland. Mali sknt iinde olan h-kmet eyaletleri vergi demeye davet etti. Ayaklanmalar geniledi ve byd. Biranlamda derebeylik geri dnyordu. Charles VI, 1388 ylnda amcalarnn vesaye-


?


19/32


tinden kurtulunca yeni bir hkmet oluturdu. Yeni hkmet ; bir seri kanunna-meyle her alanda reformlar ilan etti. Ynetim, adalet ve ehir ynetimleri yenidendzenlendi. 1392'de kraln akli dengesini yitirmesi ile kaos tekrar balad. Halk

1413 ylnda ayaklanarak Etat Gnraux'nun toplanmasn istedi. Krallk Konseyibu bask karsnda genibir reform program ilan etti. Ancak uygulamadaki yan-llklar yeni bir ayaklanmay dourdu. syanclar 1413 ylnn Maysnda yeni birseim sistemi ile krallk ynetimini halkn denetimine brakan bir emirnameyi ilanettirdiler. Ama artk krallk 30 yl srecek bir anari dnemine giriyordu.

Charles VII, her yl alnacak bir vergi sistemini ilan etti. Bu arada vergi rgtnde

de bir reform yapld. Mali reformlar ordu ynetimindeki reformlar izledi.

Monari, bylelikle 1440-1450 yllararasnda gelecek zaferlerinin aralarnhazr-

lad. Siyasal merkeziyetiliin ortamnyaratt. Taca balyksek rtbeli subaylar,geni yetkilerini kaybederek, ynetimin eitli blmlerini kral adna idare eden

birer devlet grevlisi haline geldiler. Mahalli idarelerde iktidarn sahibi olan sen-

yrler zerinde kral, kesin bir ynetim ve denetim yetkisi kazand. Etat Gnraux,

yerini, kraln kesin iradesiyle daha iyi badaan Eyaletler Meclisi'ne brakt.

3.2. mparatorluun ve talya'nn Paralanmas

Fransa ve ngiltere, monarinin kazand zaferlerle gl merkezi devletler nite-

lii kazanrken Roma-Germen mparatorluu her geen gn itibar ve g kaybedi-yordu. Paralanma, Almanya'nn siyasal yapsnn bir zellii olmutu. Oysa

Avusturya, mparatorluk iinde gitgide gleniyordu. talya'da ise yaygn bir va-

tanseverlik duygusuna ramen kk cumhuriyetler bamszlklarn kskan-

lkla koruma mcadelesi iindeydiler. ok sayda kk devlete blnmtalya,

gl komular iin kolay ele geirilebilir bir devlet grnmne gelmiti.

1250-1273 Dnemindeki siyasal olaylar nelerdir?

mparatorluk, byk iktidar bunalmndan sonra (1250-1273) gerek bir anariye

srklenmiti. mparatorluk tacn paylamayan soylularn kavgasndan yararla-nan senyrler ve ehirler, bamszlk ilan etmiti. Kk bir senyr, Rudolf I von

Habburg imparator ilan edilince imparatorluk iktidar tehlikeye girmi grld

(1273).

Habsburg kral soyunun temeli atlmt. Fakat teki prensler, Habsburglar'n tahta

yerlemesiyle glenen Avusturya'nn Almanya'daki nfuzundan kayglandlar.

Rudolf I'in 1291'de lmnden sonra imparatorlua Adolph von Nassau getirildi;

onu Avusturya'l Albrecht (1298) izledi. Albrecht'in on yllk iktidarndan sonra

imparatorlua, Heinrich von Luxemburg getirildi (1308-1313). Olu Johan von Lu-


?


20/32


xemburg, Fransa saray ile iliki kurdu, kznkral Jean'la evlendirdi; Fransa safn-

da katld Yzyl Sava'nda ld (1346).

Karl IV Dneminin en belirgin olgular nelerdir?

Bavyeral Ludwig, kendinden nceki hkmdarlarn siyasetini srdrerek, im-paratorlua papa karsnda kesin bamszlk kazandrmak iin mcadele etti;fakat yenik dt ve tahtn Karl IV von Luxemburg'a brakmak zorunda kald.Karl IV (1355-1378) Alman milliyetiliinin lideri oldu ve papalk karsnda ba-msz bir imparatorluun temelini att. nl "Altn Mhrl Ferman" (1356)ile imparator seimini ayrntlaryla dzene koyarak, tamamen laik bir rejim kur-du. Diet meclisine de siyasi ve hukuki yetkiler verdi.

Karl IV'dan sonra, her yapc hareketin ardndan olduu gibi devlet yaygn birgszle srklendi. Bavyera ve Luxemburg taht paylaamayarak birbirleriniyprattlar. Oysa teki prenslikler, zellikle Avusturya ve Macaristan glenmek-teydi.

Albrecht II ksa iktidar sonun (1438-1439) akrabas Friedrich III'in imparator se-ilmesini salad. O tarihten sonra imparatorluk tac Avusturya saraynn mal ol-du.

talya'nn kk devletlere bln Almanyadaki blnmeden ok farkl bir si-yasi nitelik tamaktadr. Burada ehir devletleri mutlak bir bamszla ylesine

almtki, Almanya'daki gibi teorik bile olsa herhangi bir birleme hemen hemenimkanszd. Hibir talyan cumhuriyeti dierine stnln kabul ettiremedi-inden yarmadada bir eit siyasi denge salanmt. XIV. yzylda yarmadada-ki en gl devlet Napoli Krall idi. Giovanna II (1414-1435) dneminde Napolitam bir anariye srklendi. O'nun lm ile veraset sorunu kanl olaylara yola-t. talya, Napoli tahtn paylaamayan Anjou ve Aragon soylar arasndaki at-malara sahne oldu. Aragon kral 1443 ylnda Napoli'yi bir savala ele geirdi.

Alfonso'nun lm zerine Napoli Krall Fernando'ya verildi. Fakat Fransakral Louis XI, Ren'nin Napoli taht zerinde hakkna miras yoluyla sahip olunca

Fransa, Aragon'un en gl rakibi durumuna geldi. Napoli taht

n

n veraseti soru-nu talya Savalarnn nedeni olacaktr.

Anjou soyu, Gney talya'nn hakimi olmak uruna kuvvet harcayarak gcnkaybettii ve yerine Aragon Saray'na brakmak zorunda kald yllarda Ortatalya'da papalarn Avignon'a tanmas yznden nem ve itibarndan okeykaybetmi grnyordu. Papalar artktalya'da deillerdi. Bu nedenle Avignon-daki papa, Kuzey talya'da Anjoularn Napoli Krallna benzer bir krallk kur-mak istiyordu. Almanya'da Avusturya ve Bavyera Saraylar arasndaki atma-dan yararlanan Johannes XXII, Kuzey talya'ya hakim olmay denedi. Fakat papa,imparatorlarn da karlamolduklar etin muhalefetle karlaarak baarszl-


?


21/32


a urad. Fransa'nn destekledii Milano, Viscontiler'in ynetiminde papann b-tn giriimlerini sonusuz brakt. Sekiz yl sonra btn Lombardiya papa ve Bo-hemya kral Johann'n ortak mdahalesine kar harekete geti. Ferrare Sava

(1333) papaln tecavzne son verdi.

talyan birlii, en anlaml ifadesini bir baka ortamda bulacakt.Roma'da soylular-la plebleri kar karya getiren anariden, eski Latin uygarlnn hayran olan Co-la di Rienzo'nun kat diktatrl domutu. Rienzo, 1347'de halk soylulara karayaklandrdve gl kiilii ve mistisizmi sayesinde kendini Romallara kabul et-tirdi. Eski Roma kurulularndan esinlenen kendine zg bir hkmet kurdu. lkii talya Federasyonunu kurmak iin teebbse gemek oldu. Rienzo bir sre son-ra kilise ile anlamazla dt. Acmasz diktatrl honutsuzluk yaratmt.Sonunda patlak veren bir ihtilal sonucunda ldrld (1354).

Papa, bu defa duruma el koydu. Siyasetini stn bir asker ve bir diplomat olan

Kardinal Albornoz aracl ile uygulad. Albornoz, bu siyasal baary bir yasalar

sistemi ile tamamlad. Ancak uzun mrl olmayp, kutsal kilisenin siyasi nitelii

abuk yprand ve talyan krallklar, planlarn uygulama olana buldular.

Kuzey talya'da papalara ve imparatora kar baarl savunmas ile glenen Mi-lano, Po Vadisi'nin en salam devleti olarak geniliyordu. Ancak bu defa sadecedeniz hakimiyeti ile yetinmeyen Venedik'in mukavemeti ile karlat. 1402 ile1412 tarihleri arasnda byk bir anari dnemi yaand. Bu durumdan faydala-nan Venedik, Floransa ve Savoie, Milano'ya sava atlar. Bu savalarda bir ksmtopran kaybeden Milano, buna karlk Cenova'y hakimiyeti altna ald. Byle-ce XV. Yzyln ortasnda Kuzey talya, Milano ve Venedik nfuz blgelerine ayrl-m oluyordu.

Napoli, Roma ve Milano'nun alkantl siyasi yaamnn aksine Venedik, dengeli

bir oluum gsterir. Venedik zenginliini ticarete borlu idi. Tacirler snf, toplu-

mun en yerleik ve deimez unsuru olarak grnyordu. Byk Meclis ve Senato

yeleri bu snf iinden seiliyordu. Meclisler tarafndan seilen Due, devlet ba-

kanyd ancak, siyasi yetkisi snrlyd.

Due, 1310 olaylar srasnda siyasi sulular cezalandrmak amacyla on kiilik birkomisyon kurmutu. "Onlar Konseyi" uzun sre Venedik'in en korkulu siyasi or-

gan olarak kald. Venedik, Yunanistan ve Dou Akdeniz'deki deniz smrgele-

riyle, Dalmaya ve Bergama ynnden genileyen snrlaryla XV. Yzylda tal-

ya'nn en iyi rgtlenmi ve en gelimi devleti olarak grnmektedir.

Floransa Cumhuriyeti'nin geliimi nasl olmutur?

Ayn ada Orta talya'da Floransa Cumhuriyeti geliiyordu. Floransa, Venedikgibi ihtilallere karhazrlklve silahl deildi. Hala derebeylik yasalarna uymak-


?


22/32


ta olan hkmeti salam siyasi yapdan yoksundu.Floransa'nn yoksul plebleriCiompiler 1378'de iktidarele geirdiler ve ehri drt yl ynettiler (1382). Ciompi-ler'in iddet ynetimi, Albizziler'in liderliinde soylularn kar hareketi ile sonaerdi. Albizziler, Floransa'da ynetime el koyarak Cumhuriyeti kurdular. Siyasidengenin kurulmas ekonomik geliimi hzlandrd. Ticaret byk nem kazand.Bunun sonucu olarak bankalar glendi ve devlet, gl bir bankac ailenin, Me-diciler'in mali hakimiyeti altna girdi. Medici iktidar ile Cumhuriyet artk szdebir siyasal yap haline geldi. Kat bir diktatrlk hkm srd.

4. Ortaa Uygarl

4.1. Kavramsal BoyutOrtaaAvrupasnda dnce ve kltr, Hrstiyanlk kavramnn ve mistisizmi-nin hakimiyetindedir. Hrstiyanlk, yksek bir din felsefesi olarak deilse bile,sayg gsterilen bir treler topluluu biiminde insanlarn gnlk yaantlarnabile girmi, henz aydnlanmam, byk halk kitlelerine basit inanlar kalbiinde, insanst, doast kavramn gtrmt. Bylece, toplumun btn s-nflarnn yaaynda dinsel olaylar byk yer tutuyor ve Ortaauygarlna hiolmazsa yzeyde tamamen dinsel bir nitelik veriyordu. Din yasalarna bal pa-pazlar, eitimin ve entellektel ynelmenin tek kayna idi. Fransa'da Charle-magne'dan itibaren hemen her manastrda bir ilk ve ortaokul ald. Piskoposlar

katedrallerin yannda da okullar atryorlard. Okullarda ; teoloji, "Trivium"adyla birletirilmidilbilgisi, diyalektik ve retorik"Quadrivium" adyla birarayagetirilmi, aritmetik, geometri, mzik ve astronomi eitimi veriliyordu.

niversite ve Fakltelerin geliimi nasl olmutur?

Eitim XIII. yzyla kadar manastr ve piskoposluk okullar arasnda paylald.Paris'te niversite 1221 tarihinde tzel kiiliini kazand ve Paris anslyesi ilemcadelesini srdrd. 1231 tarihinde anslye boyun eerek profesrlerin ni-versite mensuplar tarafndan seilmesi yntemini kabul etti. Piskoposluk yneti-minden kurtulan niversite, yeni bir site oluturarak bamszln ilan etmi ol-du. Bu yeni kurulu iinde aynlkeden gelen rencileri toplayan gruplarla, ayndersleri okuyan renci gruplar (faklteler) ayrld. 1231 ylnda bir kararla drtfaklte ; teoloji, tp, hukuk ve gzel sanatlar faklteleri kuruldu. Rektrler XIII.yzylda niversitenin en byk idari grevlisi oldular.

Felsefe kavramnn geliimi nasl olmutur?

X. Yzyldan itibaren btn Ortaa srecinde hi gelimemi olan felsefe kavra-mnda ve incelemelerde bir yeniden dougrlr. Reims'de Gerbert, retisi iindiyalektik ynteme bavurdu ve Quadrivium Drtls'n yaratt. Sonra Eulbert


?

?


23/32


de Chartres kesin mant tercih etti ve Ortaadncesinin skolostisizme ynel-mesini salad. Onunla niversiteler arasbir atma balad. Bir blm gerekleri(realist), dier blm ise adclar(nominalist)biraraya getiriyordu. Gerekiler

iin genel dnceler doann gereklerinden hareket ediyordu. Adclarn gzn-de ise dnce, bir addan ibaretti. Bu atma ve tartmalar sonunda kilisenin id-detli tepkisine ramen inanla bilim arasndaki ilikiler konusu ilk olarak dile geti-rildi. Saint Anselme, inanc bilimle badatrmay denedi. Akla hala gvensizliklebaklyordu.

XII. yzyl dncesi Eskian byk dnrlerinden Eflatun'da arad deste-i ve nderi buldu. Birok dnr, onun dncelerini Hrstiyan inanlarylabadatrmay denedi ve sonunda gerekilii ispat eden delilleri bu sentezde bul-du. Zamanla bu dnce yar resmi bir nitelik kazandve kilisenin reticileri tara-

f

ndan benimsendi.

Gerekilik okullara yerleirken Adclar da tartmalarn srdryorlard. Aris-to'nun eserleri Araplar eliyle Avrupa'ya geldi. Gezimciler (Peripatetisyen)'in ele-tirme yntemi, XII. Yzyln nemli bir kiilii olan Ablard (1079-1142)'da atelibir hal ald. Ablard, sofu bir Hrstiyand fakat dncesinde akla gitgide dahabyk bir yer vermeye balamt. Felsefesi ve ahlak anlay iinde Hrstiyaninancndan olduka uzaklam bir kiisellii savunuyordu. Kilise tarafndanmahkum edilmesine ramen Ablard'n felsefesi XII. Yzyln ikinci yarsnda Av-rupa dnrlerini derin bir ekilde etkiledi. XIII. Yzylda Paris niversitesi'ninkuruluu ve Avrupa'ya Aristo'nun yeni eserlerinin gelmesi doktrin atmalarn

hzlandrd. Kilise bouna bir aba ile Hrstiyan inanc ile badamayan yeni d-nce akmlarn engellemeye alt, Aristo'nun okutulmas yasakland. Bu aradaorta bir yol bulma adna Thomas d'Aquinas (1224-1274) dinsel inanlarla gizemci-lerin retisini birletiren yeni bir felsefe ortaya att ve bylece ann manevidengesinin de kurucusu oldu. Saint Thomas, evrende bir tek gerein varolabile-ceini ve bu nedenle dinin ve bilimin birbiriyle mutlak badaacan savunuyor-du. Saint Thomas, Aristo retisini din felsefesi ile bartryordu.

Thomas d'Aquinas'dan sonra btn XIV. Yzyl, onun felsefesinin iki ynl geli-mesi ile etkilendi. Bir akm, inancn ar bast grt. kinci akm ise, aklclarnve bilimcilerin hakim olduu grt. te daha sonra bu ikinci akmn glenme-si, Rnesansn temellerini hazrlyordu. Bu aklc grn en byk temsilcisi Ro-bert Bacon (1210-1294)'dur. Bacon, Aristo retisi zerinde deneyci bilimin temel-lerini att. Evrende tek gerek varolduu noktasndan hareketle akln zgr bir a-lma ile bu geree eriebileceini savunmakta idi.

Batda bilimin geliimi nasl olmutur?

Batda bilimin gelimesi tesadflerin ve biraz da ampirizmin yardmyla oldu. Ma-tematikte kesin olarak hibir gelime yoktu. Pisa'l Leonardo Arap rakamlarn ba-sitletirerek baz cebir problemlerini zd. Fakat ilk gerek matematikilerin or-


?


24/32


taya kmas iin XIV. yzyl beklemek gerekecekti. Fizik ve Kimya, Aristo'nunyapt gzlemlerden ileri gitmemiti. Albert le Grand, arsenik zerinde baz de-neyler yapt. Robert Bacon, aynalar ve n krlmas olayn inceledi ve gzlkefetti. Raymond Lulle, amonyum karbonat ve nitrik asiti ayrd. Tp, dier bilimdallarndan daha abuk gelimiti. zellikle talyan Okulu, dnemin nl doktorve cerrahlarn yetitirdi.

5. Hmanizm - Rnesans

"Hmanizm ve "Rnesans" kavramlarnn iinde XV. Yzylda talya'da doanve oradan Avrupaya yaylan yeni bir anlaylar btn ve yeni eilimler birliisz konusudur.

Ortaa'n yaam, dnce, din, ve sanat sorunlarn kendine zg bir anlaylaele alma ve ileme yntemi vardr. Edebiyat ve sanat, dinsel ve ahlaki ltlere y-neliktir. nsan en ok yaradl ve yok olu kavramlar iinde ele alnyordu. He-men hemen her ey yalnzca Hrstiyanln amalarna uygun, ahlaki bir yaant-nn koullarn gerekletirme amacyla deerlendiriliyordu.

Rnesans, elbette dncenin bu dar snrlandrlnani bir ekilde ykmdeil-dir. Gerekiliin getirdii gl bir akm, kalplam dnce biimine kartepkiye yolam, dinle olduu gibi dnya ile de, ahlak ve metafizikle olduu gibi,bunlarn dndaki kavramlarla da ilgilenme eilimini ortaya karmtr.

5.1. talyan Hmanizmi

talya'da XV. yzyl, hereyden nce, bireyciliin kendine zg eylem kuralnkoyduu tre d davranlar yzyldr. Bu yzylda akln dzeni, gc ve es-nekliinin zaferi hazrland. Dogmatik etkiden kurtulan insan yeni ufuklar aradve Bat kltrnn iki etkin kaynana yneldi. Bunlar Yunan ve Roma kaynakla-ryd.

Eski edebiyat tutkusunun sonular neler olmutur?

Eski edebiyat sevgisi, yazarlar, btn elyazmalarn aratrmaya yneltti. Rne-sans insanlar bu elyazmalarn iyi anlamak iin eski dili renmeye koyuldular.Metinleri ilk arlklar iinde yeniden yazmaya altlar. Bylece Rnesans iindeiki farkl hareket ortaya kt. Biri eletiriye, dzeltilmimetinlerin ve yorumlarnyaymlanmasna ynelikti. Dieri ise edebiyat rnlerini yaratma amac gd-yordu.

XIV. yzylda talyada yeni dnce biimi nasl gelimitir?


?

?


25/32


XIV. yzylla birlikte, yeni dnce biimi ilk kez talya'da ortaya kt. Bu lkede,Ortaa anlaynn son temsilcisi Dante'dir. Dante'nin nl eseri ilahi Komed-ya'sndaki Beatrice'i, sevilmi ve bu yzden vgler dzlm bir kadn deil,

ozan Tanrya gtren bir stn varlktr. Sonraki kuaktan Petrarca (1304-1374)Rnesans yazardr. Esenlendii gzellik gerektir ve insanla ilgilidir. adaBoccaccio, an toplumunu yanstan "l Decamerone" adl eserinde talyan Rne-sansnn niteliklerinden biri olduunu ahlak d ynelimin (amoralizmin) bir tas-virini verir.

XV. yzyl talyan Hmanizminin sonular neler olmutur?

XV. yzylla birlikte talyan Hmanizmi doruuna ulamtr. Eskia'n bykekolleri rnek alnarak Floransa'da, Rucellai'ler Eflatuncu Akademisi'ni kurmu-

lard

r. Lorenzo Valla, Yunan metinlerini incelemive klasik flolojinin ilk verileriniortaya koymutur. stanbul'un Osmanllarn eline gemesi zerine stanbul'dankaan Bizansl bilginler Floransa'ya sndlar. Bunlardan Gemistos Plethon, Bat-da henz bilinmeyen Eflatun'un "Diyaloglar"n getirdi. Floransa anslyesi Pog-gio (1380-1459) Lucretius'un "De Nature Rerum" (Doa stne) adl eserini ve Ho-ratius'un od'larn (lirikiir) buldu. Ayrca bir Floransa tarihi ve olaanst ser-bestlikle fkralar yazd. Lorenzo l Magnifico'nun lalas Angelo Poliziano, "Orfeo"ve "Stanze" adl eserlerinde Yunanllar rnek ald. Mediciler'in koruyuculuunagiren Pico della Mirandola btnyle felsefi olarak Hrstiyanlk, Eflatunculuks-kenderiyecilik ve Dou anlaylarnuzlatrma abasna girdi. Kiliseninimekle-rini zerine ekerek Fransa'ya kamak zorunda kald. Eflatuncu felsefeyi benimse-

yen Marsilio Ficino Eflatun'dan, Plodinos'dan ambilikhos'dan ilk evirileri yapt.Aristoteles ile Eflatun'u uzlatrdn iddia etmeye balad. Nihayet, Pietro Pom-ponazzi, Aristoteles'in eserlerini zgr bir biimde inceleyerek ruhun ahlakszl-n reddetme cesaretini gsterdi ve ataizme yakn bir reti nerdi. Leon BattistaAlberti, insan stne edinilen bilgilerin bir sentezini yaparak Leonardo da Vin-ci'nin yolunu at. Btn yeni eserler iin Gutenberg'in kefettii ya da en azndangelitirdii basmevi olaanst bir ara oldu. Venedik'e yerleen Aldolar ilk Yu-nan metinlerini bast.

XV. yzyl hmanistlerinin aratrmalar, dncenin yeni ynelimi, Leonardo daVinci (1452-1519)'nin kiiliinde tam bir yansmasn buldu. Bu dh, eitli yzle-rin biimi ve yapsnda duygu dnyasnkefetti. Bilgisinin evrensellii ve almagc ona ayn zamanda astronom, jeolog, biyolog, anatomici, mimar, dnr,ozan ve ressam olma imkan verdi. Leonardo, evreni canl bir varlk gibi duymuve bir bakta bu evrenin yasalarn yakalamtr. Daha sonra yasalarn kefindenuygulamalarna gemitir. "Cornet"lerinde, zamanmzda sadece maddi olarakgerekliini srdren saysz dnce brakmtr. Birey bulmak, onun yaamanedenlerinden biriydi. O, yaamann anlamak olduunu sylyordu. Sanat veedebiyatn bu esiz geliimi Lorenzo il Magnifico (1448-1492)'nun kiiliinde ko-ruyucusunu bulmutur. Lorenzo, ayrca Toscana halk trkleri biiminde gzelarklar da brakmtr.


?


26/32


talyan Savalarnn talyan dncesine etkisi ne olmutur?

XVI. yzylda talya Savalar ile birlikte talyan dncesi gcn yitirdi, devrinsiyasi ve dini kargaasnn etkisinde kald. Bir yandan an felaketleri, yazarlar,bir d edebiyatna doru srklerken te yandan bu felaketlerin tasarm tarihive dnrleri alarnn gereklerini anlama abasna itiyordu.

Eski talya'da daima gzde olan bu dedebiyat, bu yiitlik hikayeleri Ariosto ileyeni bir canllk kazand. Ludovico Ariosto, bir sre sonra edebiyat ve iiri incele-meye koyuldu. Boiardo'nun XV. yzylda izledii bir konuyu yeniden ele alarakAriosto, "Orlando Frioso" (1516) adl eserini yazd. Bu eser sava baarlaryla akhikayelerinin birbirine girdii tarihi bir romandr. Romanc, Petrarca ve Boccac-cio'dan esinlenmi, Eskia'n etkisi altnda kalmt.

Ariosto'nun eseri, XVI. yzyl talyan edebiyatn derin bir ekilde etkiledi. Yarat-t deerler tartld. Dier klasiklerle karlatrld. Tasso, belli bir lde Ari-osto'nun halefi oldu. Bu yazar, eski destanlar yaratma d iindeydi ve Home-ros, Vergilius ve Hrstiyanlkiirlerini yeni bir eserde toplamak istiyordu. "Amin-ta"y ve "Gerusalemme Liberata"y yazd. Eserlerine dini bir tema vererek kar re-formcu dnce izlerine, devrinin gereklerine uymutu. Tasso, kutsal eylere din-sizlii kartrmakla suland.

talyada edebiyat alannda Rnesans Tasso ile amacna ulat. Duygu ve ifade z-grl Trento Konsili tarafndan yenilenen dini dncenin saldrlar altn-

da kayboldu. Roma uzlamazl ve spanyol Tiranlnn hakim olduu yeni birdevir ald.

Machiavelli'nin sunduu dnce yaps nedir?

Dier nemli bir kiilik de Machiavelli (1467-1527)idi. talyada gl bir devletd iinde, zeki ve cesaretli Cesare Borgia'nn hizmetine girdi. Medicilerin dn- zerine resmi grevinden ekilen Machiavelli, zamann "l Principe" adl eseri-ni yazmaya verdi. Yazarn amactalyan birliini gerekletirmekti. Gemi olay-larn soukkanl ve nesnel olarak incelenmesi onu, insanlar olduklar gibi ele alan

tm tedirginliklerinden ar

nm

bir hkmdar

n bu birlii kurabilecei dnce-sine gtrd. Koyu milliyetilii ve hmanizmi, onda tm ahlaki duygular yo-ketti. "Discorsi Sopra la Prima Decca di Tito Livio" (Tito Livio stne Sylevler)adlkitabnda kk lde de olsa ayn ilkeleri iler. Machiavelli, her yerde birey-sel istekle biimlenen her eyi devlet uruna feda etme gerekliliini bulur. Zamanve koullara gre yazarn dncesi bir devlet sosyalizmine veya anarik bir bi-reycilie varr.

Her tr nyargy kenara atarak kiisel yararn stnln bildiren Guicciardi-ni, belki de daha ok Machiavelli'ci idi. "Storia d'talia" adl eserini tam bir tarafsz-lkla yazacak ve lkesinin gerilemesinde kaygsz kalabilecektir. Daima uyank


?

?


27/32


gzlemleri ve tarafszlyla Guicciardini, bilimsel dnceyle ayn kurallardanesinlenir. Gerekten, hmanizm ; insan, dnyann merkezine ekinmeden yerle-tirip, eletirici akl kurallarn getirerek fiziksel gereklerin incelenmesine ve dn-

yann aklc yapsnn ilenmesine elverili koullar dourmutur.

Tp alanndaki gelime nasl olmutur?

Bu dnemde, edebiyat ve sanat alanndaki gelimeye gl bir bilim hareketi eliketti. talyanlarn ilgisini zellikle tp ekmitir. lk kez hastalk belirtilerini dorubir ekilde tasvir eden ve bunlar snflandran talyanlar oldu. Frengi tesbit edildive epidemioloji alannda yeni bir r ald. anatomi ve cerrahi Floransal Anto-noi Benivieni, Colombo ve Cesalpini ile byk bir geliim gsterdi. Benivieni, pa-tolojik anatomiyi kurdu. Bu arada organlarn anatomosi incelendi ve otopsilerin

sonular

saptand

.

Matematik ve astronomi alannda talyada Galilei'ye kadar gerek bir bilgin k-mad. Hmanist dncenin mirassolan Galilei, Leonardo da Vinci'nin bilimde,Machiavelli'nin tarihte yapt gibi olaylarn dolaysz gzleminden hareket etti.Matematiki, fiziki ve astronom olan bu bilgin, Venedik'in verdii zgrlktenyararlanarak dinamik ve astronomi almalarn yaymlad. Aristoteles'i redde-derek Kopernik'in kuramlarn destekledi ve bu yzden din bilginlerinin muhale-fetiyle karlat. Engizisyon mahkemesi nne kt ve yerin gne evresindedndn bildirdii "Dialogo Soprai due Massimi Sistemi del Mondo, Ptolomai-co e Copernico" (ki Byk Yer Sistemi, Ptolemaios ve Kopernik Sistemleri stne

Konumalar) adl eserinde bulunan hatalardan vazgemek zorunda kald.

5.2. talyan Rnesans

talya'da bilginler gibi air ve dnrler lka ekoln rnek alm, mimar, hey-keltra ve ressamlar lka antlarnn kalntlar stne eilmiti.

Gotik slubun vard arlk ve abartmalarn yerini, Rnesans eserlerinde sade-lik ve arlk ald. Baka lkelerde olduu gibi burada da XV. ve XVI. yzyl insanla-r artk gemiten kopma bilincine varmt.

Floransa'da Rnesansa ilikin gelimeler nedir?

Floransa, hmanizmin beii olmutu. Ayrca sanatlarn da merkezi durumunagelmiti. Brunelleschi (1377-1446) mimari manta uygun yeni anlay hissedilirhale ilk getiren ustadr. San Lorenzo da lkamimarisinin anlamn yeniden bul-du. Mimari kuramc Leon Battista Alberti (1404-1472), Rimini'de Malatestiano Ta-pna'nda ve Napoli'de Alphonse d'Aragon Zafer Ant'nda, Rnesans sanatnakesin biimini verdi.


?

?


28/32


Kiilii ve i dramyla Michelangelo, Rnesans sanatna son biimini verdi. Eser-lerinde zntl kartlklarla dolu yaamnn panteizmini yanstt. Giovanni Bo-logna ile Rnesans heykelcilii son ereslerini getirdi. Rnesans sanat biim tutku-suyla heykel ve resmin sk bir dayanma yapmasn salad.

XV. yzyln ilk yarsnda gerekten orijinal bir dnceye varabilmek iin bakayerlere de bakmak gerekiyordu. Bu bakmdan Pablo Uccello kendine zg dn-cesi olan ressamlardan biri idi.

Botticelli sadece ressam deil, ayrca ilkamitolojisi ile dolu Hrstiyan simgecili-i ile payen simgecilii arasnda kalm bir hmanistti.

Floransa yannda Padova ve Ombria'da baka ekoller geliti. Leonardo da Vinci,

Rafaello ve Michelangelo ile resim sanat yeni bir devre, Rnesans'n en parlakdevrine girdi. Adriyatik'e zg k oyunlarn verme arzusu ve douya ynelmitccarehrinin bolluunun esinlendirdii yeni bir Rnesans Venedik'ten kmt.Rnesans, Bellini ve Vittore Carpaccio ile Venedik'de dodu. Bu sanatlar Vene-dik bayramlarnn ekiciliini ve parlakln vermek abasnda idiler. Bunlarnhalefleri Giorgone, Lorenzo Lotto ve Palma Vecchio nefse ilikin ve parltl resim-lerinde Venedik ekolnn byk ustasnn, Tziano, Tintoretto ve Veronese'inncleridir.Tintoretto, talyan Rnesansnn son temsilcisi ve XVII. yzyl resimsanatnn biim ncsdr.

5.3. Fransz Hmanizmi

Fransz Rnesans, gerekte talyan uygarl ile uzun bir iliki sonucunda do-mutur. 1494'de talyan Savalar srasnda Franszlar hmanizmin yeni gzellik-lerini tandlar. Nitekim XV. Yzyln bandan beri Floransa, yeni bir edebiyat vesanata sahipken Paris i savalarn dehetini yayordu. Fransa ancak Louis XI, ilehuzura kavuabilmi, hmanizmin tohumlar da bu hkmdarn saltanat sra-snda atlabilmiti.

Hmanizmin geliimi nasl olmutur?

Humanizm, oluumunu hereyden nce matbaa makinesinin yaygnlamasnaborludur. Jean de la Pierre ve Guillaune Fichet, 1470'de matbaa makinesini Fran-sa'ya getirince Yunan ve Latin metinlerini basma imkan dodu. Ortaada edebi-yat retimi yaplmaz, sanat fakltesi rencileri Homeros, Eflatun, Cicero ve Ho-ratius'u tanmazken, Rnesans ustalar klasikleri incelemeye balad. nce metin-leri aka anlalr hale getirmeye alan bu ustalar sonradan retmenler yo-rumlamaya ve aklamaya koyuldular. Bir sre sonra talya'dan gelen hocalar me-tinlerin Yunan basklarn da birlikte getirdiler ve Fransa'da Yunan lka zevki-nin domasna yardmc oldular. Artktalyanlarn zellikle Erasmus'un etkisiyleFransa hmanizme ynelmiti. Jacques Lefvre d'Etaples ncil'i eletirel bir yn-


?


29/32


temle aklamaya giriti ve bylece ilk Fransz reformcu akmn kurdu. Fransa'daYunan ve Roma uygarlklarn tanma tutkusuna den aydn bir kesim olutu.Franois I'in tahta k ile de hmanizm doruuna ulat. lkala ilgili hereye

merak saran bu kral, klasik yazarlarn eserlerini yaymlatt, College de France'kurdu. Bu okulda ; Yunanca, Latince, branice ve Matematik okutulmaya baland.Kral rnek alan senyrler ve ehirler de hmanizmi korudu.

XVI. yzyln ilk yarsnda iki nemli isim Rabelais ve Montaigne'dir. Bu iki sanatFransz dncesinin farkl iki grnn yansttlar. Rabelais, Rnesans balan-gcnn adamyd. Montaigne ise bir din savas, insan mizacna pek gvenmeyenkanlarnda pek emin olmayan, ihtiyat ve bilgelikle yorulmubir yazard. talyanuygarlve kamu yaam ile olan iliki Montaigne'i yumuatt. Balangtaki Stoa-clk daha esnek, daha kendine zg bir bilgelie yerini brakt.

5.4. Fransz Rnesans

Fransz Rnesanstalyan dncesinden hareket ederek edebiyat ve sanat alann-da zgn eserler verdi.Dnce alannda Fransa Gotik anlayla Rnesans anlayarasnda blnmt. talyan anlay yava yava zafere ulat ve ksa sre sonrayerini Fransz anlayna brakt.

Fransa'da Rnesans, nce yaama biiminin genilemesiyle belirgin hale geldi. Sa-vagerekleri ve basksndan kurtulan sivil mimari askeri geleri bir yana itti. ato-

lar en iyi yerleme yerleri oldu ve ehirler artk savunma duygusundan esinlenme-yen sanat antlaryla doldu.

Rnesans mimarisi ancak Henry II devrinden balayarak zafere ulat. Bu devri,Pierre Lescot, Philibert de l'Orme ve Jean Bullant gibi byk sanat temsil etti.Tpk mimari gibi heykeltralk da Fransz gelenei ile talyan gelenei arasndakibu etki savan yanstr. Bunda hi kukusuz talyan Savalarnn pay olmutur.Resim sanat, mimari ve heykeltrala oranla daha snk kalmtr. XV. yzyl us-talar Jean Fouquet ve Avignon Okulu henz Ortaa geleneine balyd. Rne-sans ilkelerinin etkinliini grmek iin Fontainebleau Okulunu beklemek gereke-cekti. Resimde Fransz rnesans Clouet ile balad.

5.5. Kuzey lkelerinde Hmanizm ve Rnesans

Avrupa'nn kuzey lkelerinde Rnesans ok daha ge balad ve talya ile Fransakadar btnlk salayamad. Bunun nedeni, yeni kltrn Latin ruhundan hare-ket etmesi ve bu lkelerde dinin dnce eylemlerinin erkenden tekeline alm ol-masyd. Almanya, Holonda ve ngiltere sra ile Rnesans hareketine katldlar.Hmanizmin btn Avrupa lkelerine yaylmasn salayan bask makinesi Al-manya'da icat edildi.



30/32


braniceyi inceleyen ve Yahudi olmayan ilk bilim adam Johannes Reuchlin bilgi-lerinin evrensellii ile hmanizm hareketinin banda yerald. Yahudi dili ve filo-lojisi stne yorumlar getirdi. Bu bilginin reformcu eilimi ve branice eserlerintoplatlmasna karn yapt bir protesto din evrelerinin hakknda kovuturmaamas ile sonuland.

Kuzey lkelerinin en byk humanizm temsilcisi Erasmus oldu. Alayc ve liberalkafalolan Erasmus, aratrmalarnda teolojik ve skolastik yntemlerin sknts ileerkenden karlat. Manastr hayat onu Yunan ve Latin kltrn incelemeye it-ti. Erasmus'un dostu ve tilmizi ngiltere anslyesi Thomas More'da dnce z-grlnn ve ilgin bir gzpekliin kantlarn verdi. Dncesinin geniliiniEflatun'un "Devlet"i rnei zerine kurulmuve zamann gereklerine uyarlanmolan "topya" adl eserinde ortaya koydu ve dnce zgrlne ball yaa-

mna maloldu.

Kuzey lkelerinde hmanizm, parlak bir balangtan sonra dini atmalar vehkmdarlarn hogrsz davranlar ile engellendi. Bununla birlikte kltralannda Erasmus'un kitaplar gibi temel eserler brakt. Ayrca fen dalnda getir-dikleri ile talya ve Fransa'y geride brakt. Almanya, dou bilimleri mineroloji vecorafya alannda byk almalara sahne oldu. Polonya, modern astronomi ku-rucusunu Micolaj Copernik'i (1473) yetitirdi.

Buna karlk sanat dalnda rnesans, kuzey lkelerinde gneye oranla daha zayfkald. Almanya bu yzden XVI. yzyln sonuna kadar klasik mimariyi tanmad.

Rnesans, Hollanda'da da Almanya'da olduu gibi ge balad.

zet

Eski Galya (bugnk Fransa)'da hkm sren Karolenjlerin (IX. Yzylda) Frank Krall-'nn paralanmasndan sonra siyasi otorite boluu ortaya kmtr. Bu kaotik ortamnbir gereklilii olarak zgr statdeki kiiler korunmak zere soylu ve gl toprak sahibikiilerin himayesine girmitir. Akdeniz'deki Arap egemenliinin kurulmas ve ekonomikkrizler de kralla tarada grev yapan blgesel vassal soylularn glenmesine yardmc ol-mutur.Soylu snfn X. Yzylda, zerinde krala balolarak grev yaptklar topraklarn miras-s kabul edilmesi de merkezi idarenin gszlemesine neden olmutur. Bunun sonucuolarak merkezi otorite baz nlemler alm, ancak bu abalar da sonusuz kalmtr.

Blgeselciliin bu trman Arap mparatorluu tehdidinin ortadan kalkmasndan sonraDou ile ticaret yoluyla yeniden kurulan balarn yeni bir sosyal snf olan tccar snfn

glendirmesiyle inie gemitir. Bu balamda ehirlerin yeniden yeerip glenmesinin,yerel kont ve dklere kar siyasi gc merkeziletirme abasndaki krallarn iine yarad-n ve ehir-kraliyet ittifakna neden olduunu gryoruz.



31/32


Tm bu gelimeler zellikle ngiltere ve Fransa'da monarilerin glenmesiyle birlikte buiki lkeyi kta Avrupasnn paylam zerinde odaklaan Yzyl Savalar'na itmitir. Busavalarn finansmannn kyl snf zerindeki vergileri arlatran baarszlkla so-

nulanmas zellikle ngiltere'de aristokrat ve kent soylularn destekledii kyl ayaklan-malarna yol am, bu gelime de kraln haklarn baronlar karsnda snrlayan MagnaCarta'nn yaymlanmas oluumunu getirmitir.

Yzyl Savalarnn Fransa asndan sonucu ise monarinin kilise rgtn de vergi sis-temine tabi tutmas, derebeylikleri zorla ya da bar yollarla kraliyet tacna balamas a-sndan nemlidir.

Sosyal yaam etkileyen eitim alannda Paris niversitesi gibi kurumlarn kurulmasAv-rupa'nn antik Grek ve Roma Kltr unsurlaryla yeniden tanmasnda ve talyan Rne-

sans

n

n douundaki en nemli etkenlerden biri olarak kar

m

za

kmaktad

r. ok geme-den dier lkeleri de etkisi altna alan bu ynelim zgr dnce akmlarnn gelimesindeve kraliyete dayal mevcut devlet sistemlerinin sorgulanarak modern devlet sistemlerinindouunda nemli rol oynamtr.

Deerlendirme Sorular

Aadaki sorularn yantlarn seenekler arasndan bulunuz.

1. Normanlarn, Macarlarn vb. aknlar, kontlarn yamalara kar topraklarn

ve vassallarn kendilerinin korumalarn gerektirmiti. Aadakilerden han-gisi kontlarn ne gibi bir koruyucu nlem aldklarn gsterir ?A. zerk askeri birlikler oluturdularB. zerk ekonomilerini gelitirdilerC. zerk blgeler oluturdularD. Korsanlk faaliyetlerine baladlarE. Devlet topraklarn igal ettiler

2. X. yzyl boyunca grev ve tmarlarn miras kabul edilmesi aadakiler-den hangi olguyu dourdu ?A. Miras HukukuB. DerebeylikC. Tmar askerleriD. Liberal ekonomiE. Vassalite



32/32


3. Kii ile toplum arasndaki ilikilerin yeni bir ortamda gelimesi ; kiiye kamuyararlarndan farkl kiisel ykmllkler getirmesi, kiinin ykmllkle-rini n plana karacak yeni kurallar sisteminin tm yeni bir toplum aama-sn gerektirmitir. Bu sistem aadakilerden hangisidir ?A. Senyrlk SistemiB. Feodal SistemC. Aristokratik SistemD. Vassallk SistemiE. Tmar Sistemi

4. XV. yzylda talya'da doan ve oradan Avrupa'ya yaylan yeni bir anla-ylar btn ve yeni eilimler birlii eklinde zetlenebilen olgu aadakikavramlardan hangisini anlatmaktadr?

A. DerebeylikB. LiberalizmC. VassaliteD. Hmanizm-RnesansE. Senyrlk

5. 1154 ile 1159 Paris Antlamas arasnda ngiltere ile Fransa'y kar karyagetiren siyasi bunalm dnemine aadakilerden hangisi denebilir ?A. Feodal DnemB. Yzyl Savalar'nn BalangcC. Trento Konsili

D. Magna CartaE. Fransz Monarisi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Bloch, Marc. Feodal Toplum, ev.: M.Ali Klbay, Sava Yay., st.1983.

Niketas, Khoniates. Hstora, ev.: F.Iltan, TTK Yay., Ank.1995.

Minc, Alain. Yeni Ortaa,mge Yay., Ank.1995.

Prenne, Henr. Ortaa Kentleri, ev.: .Karadeniz, Dost Yay., st.1982.

Tanilli, Server. Yzyllarn Gerei ve Miras (nsanlk Tarihine Giri), C.II,Cem Yay., st.1993.

Ural, afak. Bilim Tarihi II (Ortaa), Aa Yay., st.1994.

Deerlendirme Sorularnn Yantlar

1. A 2. B 3. B 4. D 5. B


çağdaş dünya tarihi unite01

Documents

Transcript of çağdaş dünya tarihi unite01