BRA ERSANLI stanbul'da dodu. lQ78'de Boazii niversitesi ngiliz Dili ve Edebiyat Blm'nden mezun oldu. Ayn niversitenin Siyaset Bilimi Blm'nden master ve doktora dereceleri ald. 1990 ylndan bu yana Marmara niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas ilikiler Blm'nde retim yesidir. Trkiye'de milliyetilik, tarih yazm, Orta Asya ve Kafkasya konularnda aratrmalar vardr.

A f a Yaynlar , 1992-1996 (2 b a s k )

le t i im Yaynlar 880 A r a t r m a - n c e l e m e Diz is i 139

ISBN 975-05-0120-3

2003 i le t i im Yaync l k A . .

1. B A S K I 2003, s t a n b u l (1000 adet)

EDTR K e r e m n v a r

KAPAK U t k u L o m l u

KAPAK FOTORAFI A t a t r k , Ankara 'da Bir inci T r k Tar ih K u r u l t a y ' n a

k a t l a n y e l e r ve tarih r e t m e n l e r i (9 T e m m u z 1932)

KAPAK FLM/ 4 N o k t a Grafik

DZG R e m z i Abbas

U Y G U L A M A H s n Abbas - Hasan D e n i z

DZELT S i y a m K u z u

DZN S e k i n O k t a y

MONTAJ a h i n E y i l m e z

BASKI ve CLT Sena Ofset

letiim Yaynlan Klodfarer C a d . i l e t i i m H a n N o . 7 G a a l o g l u 34400 s t a n b u l Tel: 212.516 22 60-61-62 Fax: 212.516 12 58 e - m a : i letisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

BRA ERSANLI

ktidar ve Tarih

Trkiye'de "Resm Tarih" Tezinin Oluumu

(1929-1937)

I N D E K I L E R

YEN BASKIYA NSZ 9 NSZ 11 GR 13

B R N C K I S I M

Trk Ulusu Tarih Yazmnn Dnsel Kkenleri 19

B A T I N I N E T K I S I 21

Ulusuluk ncesi Tarih Anlay 26 Tarihilikte Romantizmin Etkileri 29 Pozitivist Yorumlar 33 Alman Tarihselcilii 39

O S M A N L ' N N M I R A S 47

Reform Dnemine Kadar Osmanl Tarih Yazm 47 Ge Osmanl'da Merkezileme ve Reform 53 19. Yzylda Osmanl Tarih Yazm 58

T R K U L U S U L U U V E K A Y N A K L A R I 69

Ulusuluk ve Trklk 71 1. mparatorluk "Milliyetilii":

Osmanl-Trk Ulusuluu. 76 2. Etnik Kimlik deolojilerinden Esinlenen

Trfe Ulusuluu 79 3. Pozitivizm ve Sosyolojiden Esinlenen

Trk Ulusuluu 84 Dil ve Tarih in lk Kurumlama 91

K N C KISIM

"Resm Tez"in Oluumu: Siyasal ereve, Kitaplar, Kongreler o

SYASAL N C L E R VE D E R S KTAPLARI 103

Siyasal ncler, Siyaseti-Tarihiler 108 rnek Ders Kitaplar (1924-1932) 114

1. Trkiye Tarihi (1924-1929) 116 2. Trk TarihininAna Hatlar 119 3. Tarih ve Ortamektep in Tarih 126

BRNC TRK TARH KONGRES (1932): TARTIMALAR 139 Kongre'nin zellikleri ve Ortaya kan Tartma Konulan .139 Tartmalarn Balca Aktrleri 147

1. Afet (nan): Yurttalk Eitimi Olarak Tarih 147 2. Fuad Kprl: Ulusal Tarihte Muhalefet 153 3. Samih Rfat: Bir Hayali G Olarak Tarih 161 4. Dr. Reit Galip, Sadri Maksudi, Zeki Velidi:

Trk rknn ncelenmesinde Ulusal Corafya ve Gler. 167

5. Yusuf Akura: Ulusal Tarih Yazm 175 6. Ahmeci Refik: "ken Osmanl"nn zeletirisi 180

:

I

KNC TRK TARH KONGRES (1937): TARTIMA TMYLE Y O K O L U Y O R 189 Tek-Parti "Bilimsellii" 189

1. efler ve lkeler 193 2. Eitim ve Kltr Alanndaki nlemler:

niversite Reformu ve DTCF 196 kinci Kongrede Kanunlaan Bilimler: Doa Yasalar, Pozitif Bilimler ve Trkler 202

1. Doadan kan "pozitif Dil 205 2. Ulusun Topraklarnn Tanmlanmas: Arkeoloji 213 3. Trh-Osmanh Tarihi: Sosyoloji ve

Ekonominin Yntem Sorunlar 221

SONU 231

EK: "SYASET", "TARH" V E "RESMYET" 247

1990'lann Ders Kitaplar 247 Yeni Tarih Kitaplarnda "Trk Dnyas" 253 En Uzun mrl Trk Devleti: Osmanl 264 Avrupa Tarihi ve Osmanl ; 268 Trkiye Cumhnriyeti'nin Tarihi 271 KAYNAKA '. - 1 285 SELM EK KAYNAKA 301 DZN 305

YEN BASKIYA NSZ

iktidar ve 7dnl'in ilk kaleme alnndan bu yana 14 yl geti. Trkeye aktarlarak yaynlanmas ise tam 10 yl nce oldu ve 3 kez basld. Bu sre zarfnda lkemizde tarih yazm, anlatm, tarih ders kitaplar ile i lgi l i birok aratrma ve proje balatld, birok eviri yapld. Yine bu alanda, zellikle de ders k i taplar ile i lgil i Bat'dan Dou ya komularmzla ortak projeler gerekletirildi. Son onbe yln yaygn k i m l i k atmalar siyasetin gncellii ile deerlerin, imajlarn geiciliini daha kesk i n bir biimde ortaya kard. Kalclndan kuvvet umulan baz tarihi deerler hala sorgulanyor. Artk "tarihe gemek" medyatik bir kvraklk ii o ldu, siyasal alann arpc geiciliine ok yaknlat. Bir yandan da tarihe karmak ve katlmak isteyen sradanlarn says artyor.

Hem lkemizde hem de blgemizde gemite yaanan her eyin tabii oulculuu siyasette henz adil bir yansma bulamad. Hatta bu i k i alann, tarihin ve siyasetin kopmaz beraberlii, ve bamll ok daha etkileyici bir biimde iktidarlar lehine belirginleti. Yeni tarih metodlanyla kefedilen sradan-hklar byk iktidar sylemiyle baedemiyor ama gemiin asker/siyas olmayan alanlarna merak hayli artyor ve artk her eye sayfa ayrlabiliyor. Yorumlamak, yeniden dil lendirmek ise

zellikle gen tarih retmenlerinin ve b i l im adamlarnn zgrce zmleme heyecanna kalmtr.

Birok niversitenin tarih, siyaset, sosyoloji blmlerinde ilgi gren bu kitap benim in, iktidar ve tarihin dnen kavgasn zmleme srecidir, bu srecin lkemizdeki nemli bir cephesidir: Kavga ynyle de diyalog ynyle de tarihilik, bir yandan siyasal mdahalelerle daha ok geicilik kazanmakta bir yandan da k iml ik ler i dayankl klan yntemleriyle gvenlik oluturmaktadr. Tarihilerin her zamandan daha ok strateji alanna kaymalar da bu nedenledir.

Szn ettiim bu disiplinleraras gvenlik srecini, ufak bir cephede de olsa, daha fazla paylama imkanm glendirdii iin letiim Yaynlan'nm ilgisine teekkr ederim.

Rumelihisar Ekim, 2002

10

NSZ

Ortaokulda ve lisede tarih derslerinden uzak durmaya alan rencilerden b i r i y d i m . Olaylar arasndaki balantlar ou zaman alglayamadm iin de pek az hakkyla ezberleyebild i m . Aslnda insan i k i arada bir derede kalyordu, nk, 1) eletiriye ya da sorgulamaya ak bir anlatm tarz yoktu ve 2) buna ramen birok olay anlatlmas en az mmkn olabilecek bir nedensellik ba (!) ile anlatlyordu. Yani hem sorgu-layamayacaksm hem de sorgu la yamadn olaylar inandrc bir biimde anlatlamam olacak, yzeysel bir biimde"geitirilmi olacak... Baka bir deyile "resmiyeti zay f olacak. Tabii o zamanlar ayn manta sahip olan ancak bir bakma daha okunur daha cazip baslm 1930larn tarih kitaplarn da bi l miyordum. Ancak o yllarda bile tarihin siyasal adan nemin i sezmek zor deildi: rnein, Demokrat Parti 'nin douu ve siyaset sahnesindeki yerine ilikin yorumlar, kitaplara girdii hzla kabilmiti. "Resmiyet ve "reddi resmiyet" ayn yzeysellikle birbirleriyle yarrcasna tarih eitimine ve tm tarih-yazc l ma s inmit i . B u d u r u m u n rnekler in i zel l ikle 1970'lerde ve 80lerde bol bol grdk.

Resm tarihin "resmen meru" ilan edilii ancak ulusa ve vatandalarna kuvvetli bir k i m l i k kazandramam oluu ve ikt i darla muhalefet sorunlar Trkiye'de tek-parti dneminin ta-

rihyazclm aratrma konusu sememin ana etkenleri oldu. Konuya siyasal zmleme ynnden yaklama isteimi tez hocam erif Mardin her zaman tevik etti ve ngilizce doktora almas olarak kaleme alman bu aratrmann her safhasn izledi. En bata deerli hocam erif Mardin'e teekkr borluy u m . Bu almann doktora tezi olarak i lk yazmna deerli eletirileri ve nerileriyle Seluk Esenbel nemli katklarda bulundu ve bana daima alma azmi verdi. Hocalarm Metin Heper ve Taha Parla eitli dnemlerde ve zellikle de kri t ik anlarda yol gsterdiler ve yardm ettiler. Avrupa'da tarihyazc-hm ve bunun siyasal zmleme ile balantsn benimle tartan H u l l niversitesinden Noel O'Sullivan bu konudaki i lk okumalarm zenginletirdi ve bana, bu karmak konuya zellikle tarihi olmadan girme cesaretini verdi.

Tez almalarnn uzun srd sk sk rastlanan br olgu ancak ne kadar uzun srm olsa da ben bu almann eninde sonunda bir dev olduunu, hazrlayc ve eitici yannn ar bastn dnyorum. Trkesini yazarken elimden geldiince bu yann yoketmeye altm. Bu abamda da bana en ok Kemali Sayba ve Gnay Gksu zdogan yardmc o l dular.

Bu almam her ynyle destekleyen aileme, ayrca sezgiler imi ve meraklarm disiplinle bartran C e m Behar'a sonsuz teekkrler.

12

GR

Tarihi, gemii alglama, olaylaryla dnce akmlaryla btnletirerek kavramann ve gnmzle ve gelecekle kpr kurmaya almann yol lan olarak ele alrsak, paralarla btnn ayn derecede nemli olduunu kabul etmemiz zorunludur. Paralar, seilen bel ir l i dnemler, genel bak asna hak i m olamayaca gibi her deien siyasal iktidar da, temel bir tarihsel yaklam deiikliini getirmemelidir. Tarihsel yaklamda deiim uzman tarihilerin katklaryla oluabilir. Devl e t i n , ulusu bil inle kimliimizi glendirmek amacyla nemsedii bu tarih kitaplarnn yaklam kimliimizi, amacnn tersine, srekli bozabilmektedir. Deiimle sreklilik bir trl barmamtr. Trk aydnnn z ihninde deiim genel olarak devrim, ykmak, atmak, unutmak; sreklilik ise saplant, tutuculuk, yenilie kapallk olarak alglanr Oysa deiim ve sreklilik ancak bir l ikte gl olabiliyorlar. Esas kimlii kaybetmeden ve hatta glendirerek yeni l iklere ak olmak yenil ikleri zendirmek gerekiyor.

Esas ilgi alanm siyaset b i l i m i ve tarihsiz bir siyaset b i l imin i kabul etmenin ok g olduuna inanyorum. Siyasetin kurgusu elbette farkl kar ve yaklamlar birl ikte yaatmaya ve gelitirmeye ynelik olarak yaplmaldr. 1940'h ve 1950'li k u aklarn en az y i rmi yl da demokrasiyi anlamaya ve uygula-

13

maya almakla geti. Siyaset b i l imi eitimi srasnda salam tarihiliin demokrasi alanndaki en belirleyici adm olduu aktr. lkemizde genel hatlaryla tarihyazchgmm zellikle de tarih eitiminin arlkl olarak demokrasi, iktidar ve m u halefet kavramlarn ters bir mantkla etkiledii varsaymndan hareket ettim. Gerekten de zellikle orta dereceli renimde tarih bugn anladmz anlamda demokrasiyi zendirmiyordu; imdi de yle. Tarihilik, zaman ve mekna adil davranm-yordu, tarihsel ve tarih ncesi dnem ve yer seiminde otoriter, pragmatik ve ilevseldi. Deiimleri birer oldu-bitt i olarak gryor, rastlantsal ve darbeci bir anlayla dile getiriyordu. Siyasal ve kltrel bir k i m l i k iin alanmas gereken sreklilii ise bir trl oturtamyordu. Orta Asya, Osmanl-ncesi slmiyet, Osmanllk, Atatrk devrimleri, kimlii belirleme abasnda srekli yer deitiriyor bazen b i r i ya da dieri kuvvetle glgeleniyordu. Baz deneyimli yazarlar Ben Atatrk Deilim diye kitaplar yazabiliyordu. Bu olumsuz anlamdaki siyasal ik-tidar-bag.mh deiimler ise pedagojik formasyondan d p o l i tika sorunlarna kadar etkil i oluyordu.

Yukarda deindiim sorunlar incelemeye ynelik bir almann, ngilizce yazlm olan doktora tezimin, byk lde Trke evirisi olan bu kitap esas olarak Trk Tarih Tezi ile i l gilidir. Baz Avrupal tarihi ve corafyaclar Trkleri ik inc i snf bir rk olarak tanmlamlard. Osmanl mparatorlugu'nun yklndan sonra Osmanl /Trk kimlii meruluunu yit irdiinden bu yargy, Osmanl ncesi Trklere atfta bulunarak deitirmek mmknd. "Trk halknn brakisefal olan ve Msr, A n a d o l u , Ege ve Mezopotamya'da byk uygarlklar kuran bir rka mensup olduu" sav bylece n plana karlacakt. Yeni kuaklarn bu "gerei" renmeleri ve bundan uluslama sreci iin gerekli gc almalar gerekiyordu. U l u sal bilin oluturma amacyla yaplan tarihsel aratrmalar da "mill ve ilm bir vazife" olarak grlecekti. 1932'deki Bir inci Trk Tarih Kongresi'nde dile getirilen resm teze gre tarihin ^kiU-bi_ama,_cumal.yd: Osmanl ncesi dnemlere dayanlarak gl bir ulusal bilin oluturmak ve bu bi l inc i "doa ya-

14

salar"na (rnein arkeolojiye) dayandrmak. Aratrmamda ada Trkiye'nin tarihyazclm siyasal

bir bak asyla yakndan incelemeyi setim nk bence tarih yazlmas ve retilmesi bir toplumun zihinsel haritasnn en nemli ve en kalc elerinden biridir. Yakn ve uzak gemie atfedilen bak, kiinin na ve yakn gelecee kar tavryla dorudan il inti l idir . Trk Tarih Tezi de Cumhuriyet k u aklarna dnyay alglayabilmek iin bir diz i anahtar sunmutur. Bunlara bal olarak, tarihyazchgmm Trkiye dndaki birok lkede de siyasal amalarla, ve zellikle ulusal bilin oluturmakla balantl olduunu savunmak mmkn.

1932 ve 1937 Trk Tarih Kongreleri, ada Trk tarihyaz-clgmm zellikle balang sorunlarna k tutmak iin seilmitir. Trk Tarihine bu yeni bakn i lk tartmalar 1932'deki i lk Kongrede yapld ve Trk Tarih Tezi o kongrede olutu. Hemen hemen hibir tartmann yaplmad 1937'deki kinci Kongrede ise Trk Tarih Tezi'nin "kat zaferi" tescil edilmi o l d u . Bu arada 1930'Iu yllarda kaleme alman Lise Tarih kitaplar ise hemen hibir deiiklie uramakszm yirmi yla yakn bir sre kullanld. Daha sonra, kurulan bu zihinsel yapya baz "demokratik" ve "anti-demokratik" yamalar yapld.

Sz konusu olan, Kemalist "devr im" in kltr cephesidir. Bu cepheye ayr adan bakmak mmkn. Konuya ncelikle dnceler tarihi asndan baklabilir, i k i n c i olarak konu, dnemin ulusuluunun ideolojik sorunlar asndan ele alnabilir. Nihayet konu Bir inci ve kinci Trk Tarih Kongrelerinin siyas ve akademik atmosferini hazrlayan dnemin realpoli-tife'i olarak incelenebilir. Bu sonuncusu ise ulusuluun tartmal baz sorunlarnn sadece bir sonucudur.

Cumhuriyet Trkiyes'nin tarihyazchg bugne dek ayrntl ve karlatrmal bir biimde incelenmemitir. Bu alanda lkemizde zellikle siyaset b i l i m i asndan hemen hemen hibir aratrma yaplmad. Trk Tarih Tezi ya Afet nan, Bekir Sdk Baykal, Ulu demir, Hasan C e m i l ambel gibi eski k u ak tarihileri tarafndan savunulmu, en azndan gerekli grlm, ya da daha gen kuan tarihilerince anlamsz ve et-

15

kisiz olarak deerlendirilmitir. Son 10-15 ylda tarih eitimi ve tarihyazchg zerine yaplan birka nemli aratrma ise nyargl ulusu tarihiliin aksaklklarn kabul etmekle birlikte bunlar Trk Tarih Tezi'nin yaratt bir zihniyet olarak ele almamlardr. Baz tarihiler ada tarih aratrmalarnn Trkiye Cumhuriyeti 'yle, daha doru bir deyile "Burjuva Demokratik Devrimi"yle birlikte baladn ne srebilmilerdir. Bazlarna gre tarihilikte bilimselleme bu radikal dnmle olmutur. Daha gen kuan tarihileri, devrimlerin b i l imsel gelimedeki rolleri hakknda bu denli kesin yarglara sahip deildirler. nceki kuaktan bazlar ise Trk Tarih Tezi'nin ve Gne-Dil Teorisinin en byk zararnn bir etnik stnlk ve bask yaratma olduu zerinde durmaktadr. Oysa Trk Tarih Tezi, etnik bir hegemonyann baskc etkisini yaratmakla birlikte daha nemlisi siyasal iktidarla snrl bir tarih anlaynn meruluunu salamtr. Tarihiler C u m h u r i y e t l e bir l ikte ulus-devlet kurucular olarak grlm, tarihilerin siyasal misyonu bilimsel urama daima stn tutulmutur.

Trk Tarih Tezi'nin bil imsel niteliini sorgulayan en anlaml eletiriler Osmanl tarihilerince yaplmtr. Bu eletirilerin yelpazesi epey genitir. Osmanl mparatorlgu'nun temelinde slm d i n i n i n yatt yo lundaki eski msterik (Orientalist) bak asndan balayarak "modernleme" , "baml l k" , "merkez-evre", "dnya sistemi" gibi Batl sylemlere kadar uzanan bu yelpaze iinde, daha yakn tarihlerde Osmanl'y da kapsamna almaya balayan "gelime" ya da "meruiyet" teorileri de anlabilir.

Bu almann birinci ksm i lk blmnde Trk Tarih Te-zi 'n i etkileyen Avrupa kaynaklar ele alnmtr. 19. yzyl Avrupa tarihiliinin balca akmlarn inceleyerek zaman ya da deiim gibi tarihsel dncenin temel kavramlarnn yirminci yzyl Trk tarihyazclmda nasl farkl bir biimde kavranp yorumlandklarn grmek frsatn bulacaz.

Trk tarihi yazcl zerinde Osmanl'nn etkilerini ksaca ele alan i k i n c i blm ise dikkat ler imizi ge Osmanl ve Osmanl sonras dnemlerdeki tarihyazclgmm yntem, ama

15

ve slup asndan devamllklar ve farkllklar zerine ekmektedir. Trk tarihyazchg zerinde Osmanlnn etkisi ayn zamanda Cumhuriyet tarihyazclgmm miras ald zell ik ler i ortaya sermektedir. Yine burada birbirine zt i k i dnya grnn balca kavramlarndan bir i olan zaman kavram i k i gelenek arasndaki devamlln doas hakknda ipular vermektedir.

nc blmde, tarih yazmnn balca i l h a m kayna olan ulusuluk akmlarnn yzyln i lk yllarndaki yorumlar ve sorunlaryla birl ikte bu yorumlarn tarihyazclgma nasl malzeme oluturduklar ele alnmaktadr. Bir bakma nceki i k i etki alannn, yani Bat ve Osmanl'nn Trk ulusuluu zerindeki izlerini yorumlamaya da almaktadr. Trk tarih-yazclmdaki Trk ulusuluu anlay grldnden ok daha karmaktr ve tarih yazma drtleriyle ok yakndan il inti l idir .

Kitabn ik inci ksmnda ilk olarak C u m h u r i y e t i n i lk yllarnda siyasetilikle tarihiliin balantsn kurmaya alarak dnemin siyas iktidar anlayn ksaca irdelemektedir. C u m huriyet in ilk on ylnda orta dereceli okullarda okutulan rnek ders kitaplar ele alnmtr ve Trk Tarih Tezi'nin hangi amala ekillendiini gstermeye almaktadr. Bu erevede siyasal olarak tezin kabul edilmesinden nce ders kitaplarn deitirme faaliyetine giriilmitir. Bu ders kitaplarnda daha nce szn ettiimiz ulusal k i m l i k sorunlar yansmaktadr. Ulus devletinin oluturulmas ve glendirilmesi iin gerekli standart ulusal deerler dikkat ekmektedir. 1920lerin kitaplaryla 1930'larm kitaplar arasndaki farklar dnemin siyasal ve eitsel amalarn sergilemektedir.

Bu ksmn en uzun blm Bir inci Trk Tarih Kongresi'nin tartma konularna ve kongreye bi ldir i sunan ve tartmalarda aktif rol alan nemli kiiliklere ayrlmtr. Bu aamada, tarih tezinin derinlemesine allmas ve ders kitaplarnda en son eklini alabilmesi iin oluturulan bir k u r u m iinde tarih, " b i l imsel bir stat" kazanmaktadr. Bu kongrenin bir nemi de tarih almalarnn bam eken kiilerin ayn zamanda ulus-

17

uluk almalarnn ncleri olmalaryd. Trk ulusuluun u n karmak yorumlar yine bu kongre tartmalarnda su yzne kmaktayd.

Son blmde kinci Trk Tarih Kongresi ele alnmaktadr. Bu kongre tarih tezinin "kat i zaferi" ile sonulanmtr. Sadece ulusu ve siyaseti tarihileri deil uluslararas Trkoloji uzmanlarn da kapsamtr. Bu kesin zafer nedeniyle Trk Tarih Tezi'nin utanga ve ekingen bir biimde de olsa sorgulanmas sona ermitir. Artk nemli olan bu tezin tm lke politikaclar, uzmanlar, retmenleri ve halk tarafndan sorgusuz kabul edi lmesinin salanmasdr. Bu kant en ok arkeoloji dalnda baar salam ve popler olmutur. Ancak kinci Kongre'nin genel amac ve sebeb-i hikmeti henz yerine oturmayan bir "b i l imse l l ik " in parti bilimsellii olarak sunulmu olmasdr.

Tarihyazchtnda ada gelimelerin, devrimci ya da efi bir atlm olmadn ileri srerek Trk Tarih Tezi'nin Avrupa tarihyazchg ve Osmanl tarihyazch ile karlatrlmasndan yararlanmaya altm. Bu karlatrma, lke ve ynetim biimi farkllklarndan ok, uzun zamanla ksa zaman karlatrmas ya da uzun bir sre iinde bir dnemi kendi iinde kyaslama olarak grlebilir. Bunu yapabilmek iin de Bir inci ve kinci Tarih Kongreleri 'nin bi ldiri lerini ve tartmalarn ayrntl bir biimde ele almaya zen gsterdim. alma aslnda bir "rnek olay" almasdr ve tarih kitaplarnn yazmndaki ana etkenleri o yllarda o insanlarn yaklamlaryla ve siyasal kararlaryla ele almaktadr.

18

BRNC K I S I M

Trk Ulusu Tarih Yazmann Dnsel Kkenleri

BATI'NIN ETKS

Tarih yazm incelenirken siyasal iktidarn nitelii mutlaka gz-nnde bulundurulmaldr. nk bir lkenin siyasal kltr gemiinin tanmlanmasnda belirleyici rol oynuyor. Byk dnmler, devrimler o lkeye yeni bir k iml ik kazandrrlar ve bylece betimlemenin ve tanmn unsurlar deiir, tarih de buna paralel olarak tmyle yeniden yazlmasa bile byk lde deitirilir. Tarih yazmnda yeni akmlarn oluumu da byk lde siyas dnce akmlarna paralel bir gelime gstermitir. 1 Osmanl tarih yazmnn 15. yzyln sonunda bir ykselme gstermesi "byk bir imparatorluk kurma bi l inc i " ile balantl grlmtr. 2 19. yzyln Fransz tarih yazmnn ana zellii Fransz Devrimi 'nin youn etkisi altnda ekillenmi oluudur. Fransa'da tarih yazmna i lham tekil eden siyasal dnce akmlar iinde en etkin olan da ulusuluktur.

1 Tarihiliin "Altn a" 19. yzyl Avrupas'nn siyasal akmlaryla beslenmi eitli yntem, aklama ve eilimlerle tanmlanr. "Tarihiler yneticilere danman, siyasi partilere rehber ve halkn ruhunun szcleri haline gelmilerdir". Ernst Breisach, Historiography, Alicimi Medieval and Modern, (Chicago, 1983) s. 261-67. Bu iliki iin ayrca bkz. T. C. R. Horn, Harry Ritter, "Interdisciplinary History: A Historiographical Review", The History Teacher, Cilt 19. No. 3, 1986.

2 Halil nalck, "The Rise of Ottoman Historiography", Historians of the Middle East, (derleyenler B. Lewis and P M . Holt), (Londra, 1962) s. 152.

21

Herder, Ranke, Michelet, Treitschke, Croce gibi nl tarihiler Avrupa lkelerini ve devletlerini bir zmleme bir imi olarak ele almaya baladklarnda, tarih yazmnn tarihi de balam ve "historiograf" olarak adlandrlan bir disiplin niteliini kazanmtr. Osmanl mparatorlugu'nda da ada anlamda tarih yazm 19. yzyl sonlarnda ulusu uyanlara paralel olarak benzer bir biimde gelimitir. ada Trkiye de bu genellemenin dnda tutulamaz. y ^ i ^ v J ^ L a i i H l ^ ^ ^ ton^r^gjggJnMt^ab^anmas aa yukar e zamanldr.

lk alardan beri tarih yazmmda belirleyici olan baz anahtar kavramlar "zaman", "sreklilik" ve "sabitlik" olmutur. Bu blmde, Trk resm-tarih yazmm dorudan etkileyen akmlar, bu temel kavramlarn irdelenmesi erevesinde ele alnacaktr. Gerek A v r u p a gerekse Osmanl tarih anlaylarnda hangi zelliklerin bu kavramlar erevesinde ortak ya da farkl olduunu anlamaya almak gerekmektedir. Tarih ders kitaplarnn yeniden yazld 1930'lardaki resm tarihilik yaklamlarnda kanlmaz olarak bu farkllklarn ve devamllklarn yansmalar grlmtr. Osmanl tarih anlay ile A v r u pa'dan uyarlanan baz akmlar artc bir dzeyde uzlatrl-maya allm ve bu uzlatrma faaliyeti de gelecek kuaklarn tamamen terk edildiini sand imparatorluk tarihiliini ve "milliyetilik"ini aslnda, hibir zaman farketmeden tersten benimsemesine yol amtr.

Trk resm tarih anlayn etkileyen historiograf akmlar zellikle Fransz ve A l m a n tarihiliinde grlen romantik, idealist, pozitivist ve tarihselci akmlar olmutur. A l m a n ve Fransz etkisi "kendi kaderini tayin" hakkna dayanan ezilen kltr esprisi ile "egemenlik mil let indir" Jakobenizmnin birletii noktada yerini bulmutur. nk Osmanl milletlerinde imparatorluun patronluu ile Avrupa'nn smrs birl ikte yryordu. Ayn gte baka bir etken de Osmanl mparatorluunun tarihe bakdr. Osmanl tarihilii, slm dncesinin nemli zelliklerini tayan ancak ayn zamanda A v r u -pa'daki zlen imparatorluklarn ada ulusuluu yorumlayan akmlarindan da etkilenmitir.

22

Ulusuluktan nceki dnemde Osmanl tarihi k o n u asndan siyas, yntem asndan ise betimleyici di ve dier disiplinlerle balants yoktu. Siyaset terimi de doal olarak gelenekle snrlyd. Eski Roma'da olduu gibi stanbul'da da tarih ancak asker ve diplomatik nedenlerle gerekli grlyordu.

Bat'da ulusal tarih siyasetle beraber dier sosyal b i l i m dallarn da iine alyordu ve merkezileme ve kltre! kalknma yolunda ulusu siyasetlere yardm edebildii srece eitsel ve ahlk zellikleri de gelitiriyordu. Ayrca ulusal tarih yazm bu lkelerde yeni yntemlerin ortaya karlmasna, eletirel ve analitik yaklamlarn yaratlmasna da yardmc olmutur. 19. yzyln ik inc i yarsnda, okullarda ve niversitelerde tarih eitimi ulusuluun yaylmasyla orantl olarak artmt. Bir yandan, (coles libres denen okullarda ulusal gemi kolektif hafzaya intikal ettirilmeye allyordu, 3 dier yandan da akademik evrelerde tarih bil imsel b ir dis ipl in olarak bir i lgi alan olmaya balyordu. Baka bir deyile, Avrupa'da tarih eitimi ulusal k iml ik yaratmak ve glendirmek iin bir ara haline getirilmitir. Bu adan baktmzda ulusuluk ve tarih yazm birbirleriyle sk skya balantldr.

Ancak ulusuluun Bat'da tarih yazm zerindeki dier nemli etkisi elyazmaarmm aratrlmas, bir kaynan nceki kaynakla nasl bir balants bulunduunun incelenmesi ve di l b i l imi alannda mkemmel yaynlarn yaplmas sonucunu da dourdu. Gerekten de 19. yzyl tarihileri kltrel geleneklerin d i l , folklor ve etnik kken gibi nemli elerinden etrafl bir biimde yararlandlar. Btn b u almalar tarih kaynaklarn baslp yaynlanmasna yol at."

Ulusal bir olgu olarak tarih yazm lais izim, romantizm ve pozit ivizm gibi dnce akmlarnn geliimiyle de yakndan

3 "Manuel d'histoire" ve "Ense inem ent de 1'histc. ire/l denli t c Nationale", Dicli-onaire dts Science Hisloriaue, P U F , 1986. Srasyla s. 432-6 ve 249-52. Aynca Bkz. Perceptions of History, International Textbooh Research on Britain, Germany and the United States, (derleyenler Volker R. Berghalm and Anna Schissier). (Oxford. 1987), s. 1.

4 "History and Historiography". Encyclopaedia of the Social Sciences VV11-V111.. (New York, 1957). s. 377.

23