Brecht ve Yöntem

<< insan ne okursa odur >>

Brecht ve Metod_ver2.indd 1 30.7.2013 13:39:20

Nützlıches1Benim düşünceme göre Brecht’in hoşuna gidecek bir argüman,

ne kendi büyüklüğü veya otantikliği hakkında olurdu ne de (‘post-modernliği’ şöyle dursun) yeni ve beklenmedik bir gelecek kuşaklar yaratma gücü hakkında; bunların hepsinden çok hoşuna gidecek olan, gelecekteki –hem de belirsiz veya sadece olabilecek bir gele-cek için değil, tam şu anda, içinde bulunduğumuz Soğuk Savaş-son-rası piyasa-belagatine dayanan ve eski güzel günlerden bile daha antikomünist ortamında olmak şartıyla– kullanışlılık değerine dayalı (yararlı) bir argüman olurdu. Brechtyen muziplik: Örneğin, midesini kaldırabilecek bir ‘kişilik kültünü’ kınamak yerine, daha çok (Troçki ve Mao Zedung’la kalmayıp muhtemelen Roosevelt’in bile onaylaya-cağı) Stalin’in temel ‘kullanışlılığı’na kucak açmayı önerirdi.1 Aslına bakılırsa, tam da böyle bir önerilerin önerisiyle hatırlanmayı isterdi:

Er hat Vorschläge gemacht. Wir Haben sie angenommen

(XIV, 191-2)O öneriler yaptı. Biz deYürürlüğe koyduk.2

1 Brecht’in orijinalleri cilt ve sayfa olarak, Grosse kommentierte Berliner und Frankfurter Ausgabe (Aufbau/Suhrkamp, 1989-98), ed. Werner Hecht, Jan Kopf, Werner Mittenzwei ve Klaus-Detlef Müller’e göndermedir. Bu anlamda, Stalin’e gönderme XVIII, 66’da yer alır.

2 Sık sık kendim yapmış olmama karşın, eğer mevcutsa, İngilizce çevirileri kullandım: En yaygın olarak ve dolayısıyla metin içinde zikredilen, Poems


12 l Brecht ve Yöntem

Öte yandan, bu tür önerilerin hiçbirinin asla tümüyle tartışmasız kalmaması Brechtyen diyalektiğin kendine has özelliğidir. Bu yüz-den, sözgelişi, Me-ti’nin (Dönüşümler Kitabı) ‘modernist’ mimarı ta-rafından güzelliğin ve kullanışlı olmanın Corbusierci estetiğini savun-mak için kullanılan bu argümanın kendisi, başlı başına çalışanlarının nefret ve reddine maruz kalır:

Gerade so gut könntest du einem Kuli der beim Kahnschleppen mit Le-derpeitschen gepeitscht wird, Stühle anbieten, deren Sitze aus Lederrie-men geflochten sind. Vielleicht ist wirklicht schön, was nützlich ist. Aber dann sind unsere Maschinen nicht schön, denn sie sind für uns nicht nütz-lich. Aber, rief Len-ti schmerzvoll, sie könnten doch nützlich sein. Ja, sag-ten die Arbeiter, deine Wohnungen könnten auch schön sein, aber sie sind es nicht.

(XVIII, 148)

Bu yaptığın, mavnayı yürütürken deri kamçıyla dövülen bir forsaya, oturulacak yerleri deri şeritlerden örülü sandalyeler sunmaya ben-ziyor. Belki de güzel olan, gerçekten de yararlı olandır; ama o za-man bu demektir ki, makinelerimiz güzel değil, çünkü onların bizim için yararı yok. Len-ti, üzüntüyle şöyle bağırdı: Ama makineler yararlı ola bilirdi! Evet, diye karşılık verdi işçiler, senin yaptığın evler de güzel olabi-lirdi, ama değiller işte!

Bu bağlamda ‘kullanışlı’ yalnız ‘didaktik’ anlamına gelmez, gerçi başka bir yerde ileri sürdüğüm gibi, ‘günümüz’ aynı zamanda her türden katışık estetiğe yönelik yeni edinilmiş beğenisiyle, didaktik unsurlara ve tutumlara karşı kendinden önceki daha saf yüksek modernliklerden daha hoşgörülüdür. Gene de didaktik anlamına gelse de, o zaman Brecht’in çıkınında bize öğreteceği bir doktrini, hatta (vaktiyle bunu yapmanın moda olan yöntemini hatırlayacak olursak, ‘Filanca’nın ABC’si’ tarzında bir şeyi) bir sistem biçiminde ‘Marksizmi’ bile olmadığını eklememiz gerek; aşağıda göstermeye

1913-1956, ed. John Willett ve Ralph Manheim (Londra: Methuen, 1976), sadece “Şiirler” olarak belirtildi. Bu anlamda, “I need no gravestone” (‘Mezar taşına ihtiyacım yok’), s. 218’de yer alır. Diğer referanslar: Brecht on Theater, ed. ve çev. John Willett (New York: Hill & Wang, 1957), sadece Willett olarak gösteriliyor.


Öndeyiş l 13

çalışacağımız şey, bunun yerine, Brecht’in ‘önerileri’ ve dersleri-nin –sunmaktan çok hoşlandığı fablları* ve özdeyişleri– olguların, düşüncelerin, kanıların, temel ilkelerin ve benzerlerinin bir koleksi-yonundan ziyade, bir yöntemin düzeni hakkında olduğudur. Ancak, (Gadamer’in Truth and Method’ında olduğu gibi) başlı başına yön-tembilimin şeyleştirilmesine karşı ikna edici şekilde yapılmış tüm itirazlardan aynı şekilde başarıyla yakasını kurtaran, aynı derecede muzip bir ‘yöntem’di bu. Gene de, bu paradoksları daha sonra izah etmeye giriştikçe, kesinlikle öğretmeyi gerektirse bile, (ister sanatta olsun ister başka yerde) sadece didaktizmden ibaret olandan biraz daha temel bir şey olan, Brechtyen kullanışlılığın bu giriş anına belki tekrar döneriz.

Her şeyden önce, unutmayın ki Brecht için bilim –ve Almanya’da Wissenschaft da (bilgi) Fransızca ve İngilizce’deki uzmanlaşmış ‘bilim’den biraz daha fazla bir şeydir– bilim ve bilgi, yavan ve iç karartıcı görevler değil, fakat öncelikle zevk kaynaklarıdır: ‘Bilim’in epistemolojik ve kuramsal boyutları bile, Popular Mechanics (Popü-ler Mekanik) tarzında ve içindekileri bir araya getirmenin ve yeni ve alışılmamış gereçleri kullanmayı öğrenmenin el becerili eğlencesi olarak da düşünülmez. Fakat belki, bizim çağımızda, bilimi basitleş-tirilmiş şekilde düşünenler sadece bilim camiası dışında olanlardır: Aslına bakılırsa, mevcut bilim çalışmaları, bilimsel ‘fikirler’ tarihinin, laboratuvar kuruluşları ve tesislerinin, maddi operasyonların ve varsaydıkları toplumsal ilişkilerin, fiziksel modifikasyonları kaydet-menin ve bu arada yenilerinin hayal edilip edilemeyeceğini görmek için bunların sembolleriyle jonglörlüğün tarihine yakın bir anlayışına geri dönmüşe benziyor. Şüphesiz modern (Kant sonrası) felsefenin büyük bölümü, öyle ya da böyle bilim-bilgi kavramını epistemoloji-siz-leştirmenin, durağan bir tasvir olarak varlığını baltalamanın ve geldi-ği uygulamaya yeniden aktarmaya veya harekete geçirmeye yönelik bir mücadeleden ibarettir.

Brecht bize uygulamanın eğlenceli olduğu ve dahil olduğu sınıfın bir üyesi olarak kendi pedagojisini içeren bir dünya sunar –uygula-

* Öykü; sadece anlatıyı yazılı değil, sahne üzerinde de ifade eden dramaturjinin de dahil olduğu biçim.



manın öğretimi aynı zamanda başlı başına bir uygulama ve bu ara-da öğrenci uygulayıcılara verdiği tatminin ta kendisine ‘katılım’dır. Bu koşullar altında, Cicero’nun ünlü üçlüsünün (mütehassis etmek, öğretmek, zevk vermek) en azından iki terimi yavaş yavaş birbiri üze-rine katlanmaya başlar: “Öğretmek”, “zevk vermek” emriyle akraba-lığını bir kez daha tazeler ve didaktik, yavaş yavaş çok uzun zaman-dır mutabık olunan yaşamın güzelleştirilmesi olarak sanatın (ancak ikincil ve marjinal olarak) onaylanan toplumsal işlevini yeni baştan fetheder. (Üçlünün üçüncü terimine gelince, Brecht bunu herkesin bildiği şekliyle sorunsallaştırır: “Mütehassis etmek”, hisler uyandır-mak, güçlü duygulara dair kontrol, müracaat, ifade, değişim veya arındırma, Brechtçiler Brecht karşıtları için sorun haline gelen bir dizi eleştirel ve niteleyici formülasyonların hedefidir; aşağıda bunları kendi tarzımızda ele alacağız.)

Öte yandan, bilim ve bilginin bu popüler-mekanik versiyonu, Brecht’te kaçınılmaz olarak modern bir versiyondur: Üstelik, eserle-rinin ve dilinin büyük bölümünün ardında duran ezeli köylülüğe kar-şın; Brecht’e kucak açıp mesajını yeniden keşfetmeye çalıştığımız ‘post-modernliğe’ karşın böyledir bu. Burada modernlik, modernizm veya modernleşmeyi mi ele almamız gerektiği sorusunu bir kenara bırakalım; şimdilik modernin niteliğinin bizim için hayati olmasının nedeni, sanatta didaktik konusundaki tabu (biz modernlerin, biz ‘Ba-tılı’ modernlerin verili kabul ettiği) aslında başlı başına bizim kendi modernliğimizin bir özelliğidir. Kapitalizm öncesi büyük klasik uygar-lıklardan hiçbiri, kendi sanatlarının bazı temel didaktik çağrılar yap-tığından bir an bile kuşku duymamıştı; göreceğimiz gibi, bu çağrının anlamını keşfetmek de, Brecht’in Çinli boyutu diye adlandırılabile-cek anlamın ta kendisidir. Fakat eğer bu didaktizm kapitalizm ön-cesi üretim tarzlarından yeniden keşfetmemiz gereken bir gerçekse –Benjamin’in söyleyebileceği gibi şimdi bizi kadim Çin’le yeniden te-masa geçirebilecek “tarihin devamlılığının patlatılarak açılmasıyla”– onu aralıksız tehdit eden antikçağ-perverliği ihtiyatla etkisizleştirme-miz gerekiyor. Bu hiç kuşkusuz daha dar, teknolojik veya endüstriyel anlamda Brecht’in ‘modernizm’inin ödevidir: uçaklar ve radyodan alınan zevk, her türlü Gramscici estetik ittifakta ‘köylüler’e ‘işçiler’ boyutunun eklenmesi.


Öndeyiş l 15

Böylece faaliyetin kendisi, aynı zamanda kullanışlı olana doğru bu geri akış sürdükçe, bilgi ve sanatın özelliklerinden biri olur: kul-lanışlılığı başlı başına bir amaç olmaya doğru yavaş yavaş çevirme-nin doğasındaki ‘araç’ –ama boş bir şekilci amaç, amaç-bahanesi, kendimizi meşgul tutabilmek için dile getirdiğimiz türden ‘herhangi belirli’ bir amaç değil: Daha çok, araçların ve amaçların, faaliyeti kendi başına yapılmaya değer bir şekilde, bağımsız ve Hegelci bir araya getirilmesidir; bu içkinlik ve aşkınlık birbirinden ayırt edilemez hale gelir (veya karşıtlıkları aşkınlanır, diyebilirsiniz); veya, başka bir deyişle, “kendinde şey” ortaya çıkar. “Die Sache selbst”3; zaafa uğ-rayan bellek, Brecht’in bize hatırlattığı ve yeniden yaratmak değilse bile, yeniden inşa etmekte yardım önerdiği dil-ucundaki-sözcük böy-ledir: Aşağıda taslağını çıkarmaya çalışacağımız üzere, ‘sosyalizmin inşası’, bu somut ütopyacı sürecin pek çok isminden sadece biridir –tıpkı antik bir kentin kuruluşu, kamçının şuraya buraya yayılmış şerit-leri, hâlâ boş olan bir mekandan (hâlâ sanal) bir yere dönüştürülmüş olan yerleşim yerini çiğneyip geçen kalabalıklar, kanunlar ve ritüeller üzerinde sonu gelmez kavgaların başlangıcı gibi.

Fakat Brechtyen faaliyet öğretisinin –bir zamanlar faaliyet ve praksis kesin olarak gündemde olması nedeniyle harekete geçirici iken– hiç olmadıkları gibi ve o kadar çok kişinin, hiçbir devrimci de-ğişimi, hatta evrimci veya reform yönlenimli bir değişimi bile kabul etmeyecek gibi görünen kurumlarda ve profesyonellikte hareketsiz tıkanıp kalmış olduklarından, şimdi alabildiğine acil ve güncel oldu-ğunu hatırlamak önemlidir. Bugün, dünyanın her köşesindeki –pa-zar ve küreselleşme, metalaşma ve mali spekülasyon çiftleri halin-de– atalet, meşum bir dinsel amansız Doğa anlayışını bile benimse-mez; ama kesinlikle insani faillik için her türlü yeri arkasında bırak-mış ve bu failliği demode kılmış gibi görünür.

İşte, bugün Brechtyen bir faaliyet kavrayışının, kapitalizm ön-cesi zaman anlayışı, her şeyin değişimi veya akışı anlayışı ile yeni-den canlandırılmasının el ele yürümesi gerekmesinin nedeni de bu-

3 Bu terim Phenomenologie des Geistes’in Bölüm V.c’de görülür ve tarihsel olarak gelenekselden, faaliyetlerin toplumsal işbölümüyle üretiminin ve kendi “varlık nedeni”ni içkin olarak kendi içlerinde taşımanın hâlâ dolaysız şekilde anlamlı sayıldığı modern topluma bir geçişle sınırlıdır.



dur: Zira bu, zamanın büyük nehrinin hareketi veya bizi akıntıyla bir-likte ağır ağır yeniden praksis anına taşıyacak Tao’dur. Onu okült-leştirmek ve bastırmak zorunda kaldık, çünkü kapitalizmi doğal ve ezeli olarak düşünmeye başladığımızdan, ayrıca ilişkili varoluşsal ve kuşaksal şeyi, kendi ölümlerimizi örtbas etmek için, daha doyuru-cu insani olasılıklara ulaşmak için, Brecht bizi Oluş halinde olma-nın, göçüp gitmenin acısını kucaklamaya çağırır. Kuşkusuz en hey-betli anlamda metafizik bir önermedir bu: Ve bunun için bir gelenek-ten Herakleitos’u, bir başkasından da Mao Zedung’u tanıklığa çağı-rabiliriz:

Bir şey diğerini yok eder, şeyler doğar, gelişir ve yok edilir, her yerde bu böyledir. Eğer şeyler başka şeylerce tahrip edilmezse, o zaman kendi kendi-lerini yok ederler. Neden insanların ölmesi gerekiyor? Aristokrasi de mi öle-cek? Bu doğanın kanunudur. Ormanlar insanoğlundan daha uzun yaşarlar, gene de onlar bile ancak birkaç bin yıl hayatta kalır … Sosyalizm de saf dışı olacaktır, saf dışı edilmeseydi olmazdı, zira o zaman komünizm olmazdı … Diyalektiğin hayatı, zıtlara doğru sürekli harekettir. İnsanlık da nihayetinde yok olmaya yazgılıdır. … Daima yeni şeyleri ortaya çıkarmalıyız. Aksi halde neden burada olalım ki? Neden zürriyetimiz olsun isteriz? Yeni şeyler ger-çeklikte bulunmalı ve gerçekliği sıkıca yakalamalıyız.4

Ne ki, böyle metafizik perspektifler, sıklıkla daha dar anlamda onları ileri süren yazarı başından savmaya çağırmıştır. Onca eski metnin yeniden-yazarı kendine yeniden yazmayı öğütlemez mi? Bu, son tahlilde kendi senaryolarına ulaşması gereken bir yeniden yazmadır (bizim klasik Berliner Ensemble paradigmamızın ağır ağır gözlerimizin önünde Heiner Müller ve postmodernizme dönüşümü gibi); biz gerçekten de –Godard’ın La Chinoise’ının öğrenci-aktivist öğrenicilerinde olduğu gibi– sonunda ve hevesle, üzüntüyle fakat metanet ve en connaissance de cause [nedenin bilincinde olarak] ile, vaktiyle yaygın şekilde Batılı burjuva geleneği olarak adlandırılan geleneğin tedricen saf dışı bırakılışından tek başına ayakta kalarak varlığını sürdüren Brecht adının üzerini tebeşirle son bir kez çizme-

4 Chairman Mao Talks to the People, ed. Stuart Schram (New York: Pantheon, 1974), ss. 227-9.


Öndeyiş l 17

miz gerekmez mi? Veya –bunun tam tersi bir ifadeyle ve mevcut projeyi daha dolaysız ve daha ciddi olarak tehdit eden bir biçimde– “çağımız için Brecht” diye bir şeyi, “Brecht’te canlı olanı ve öleni”, post-modern Brecht veya gelecek için Brecht, bir post-sosyalist, hatta post-Marksist Brecht, tuhaf kuramın veya kimlik siyasetinin Brecht’i, Deleuzecü veya Derridacı Brecht veya pazarın ve küresel-leşmenin Brecht’i, bir Amerikan kitle kültürü Brecht’i, bir finanska-pital Brecht’i yeniden icat etme ve canlandırma girişiminde derinle-mesine Brecht-olmayan bir şeyler yok mu? Neden olmasın? Aşağılık sloganlar, bastırılmış bir gelecek kavrayışını kendi içlerinde taşır ve bilinçdışı olarak, karşıtı –doğal olarak– kişisel soyu tükenme olması gereken, kişisel ölümsüzlük biçimi olarak kutsal ilkeleri hayal eder.


Tekilci Kronolojiler 2Söylemeye çalıştığım şey, Brecht’in bizim için hâlâ canlı olma

halinin değerini bilmek için antikçağ-sever veya nostaljik olmamıza gerek olmadığı: Aslına bakılırsa, bu fiilî ve mümkün olanın çoğullu-ğunun ta kendisi sayesinde, zımnî ‘Brechtler’ bize nasıl olduğunu göstermeye başlayacak. Ayrıca bu bir üsluplar (ki bunu kesinlikle ele alacağız, ama başka bir yerde) veya tam olarak biyografik çağlar me-selesi de değil –her ne kadar biz biraz biyografik-kronolojik bir düzen izleyecek olsak da. Brecht’in geleneksel okumaları iki kayalığa sap-lanıp kalır: İlki, janrların çoğulluğu –ilk ve öncelikle bir tiyatro adamı mıydı, yoksa –Adorno’dan itibaren Batılı eleştirmenlerin çıtlatmaya çalıştığı gibi– (sadece) bir şair mi? Ya ‘kuram’ –o dramaturjiden faz-la bir şey midir, ve eğer öyleyse, nedir? Her ne kadar ben şahsen, bir savda, buna karşı durabilecek olsam bile5, kurgusal düzyazının savunucuları daha azdır: Şüphesiz, anekdotlar ve meseller muaz-zam ve incelikli bir hikayeleme çeşididir. Gene de, Brecht’in üretimi-nin parçalarını bu şekilde derecelendirmenin en az bu kadar nahoş olduğunu hissediyor insan, zira hangisi kazanırsa kazansın, süreç

5 Romansal anlatı açısından, Die Geschäfte es Herrn Julius Caesar (XVII) veya kısa hikaye için de “Die unwürdige Greisin”e (XVIII) dayanmak mümkün; anekdotların üretiminde, “Der Arbeitsplatz” (XIX) veya Me-ti’deki (XVIII, ve bkz. aşağıya) birçok ‘özdeyiş’in de tanıklık ettiği gibi, Kleist veya Hebbel’i hatırlatan olağanüstü bir kesinlik vardır. Beş Paralık Roman (XVI) bana bu iki dürtüyü, ilki pahasına bir araya getirmeye çalışır gibi görünür.


Kemankeş Mahallesi Mumhane Caddesi No: 39/39 Karaköy 34425 Beyoğlu - İstanbul+90 212 244 48 87 [email protected] www.habituskitap.com


Brecht ve Yöntem

Documents

Transcript of Brecht ve Yöntem