425

BOZOK SANCAĞI’NDAKİ DİNÎ VE EĞİTİM KURUMLARI (XVIII. YÜZYIL)M. Murat ÖNTUĞ1

Özet

Bozok Sancağı’nın dâhil olduğu bölge ilk çağlardan beri değişik kültürlerin nüfuz mücadelesine sahne olmuştur. Türklerin Anadolu’ya yerleşmesiyle önce Danişmendliler’in, müteakiben XII. yüzyılın sonlarında Selçuklu hâkimiyetine girdi. Bozok, sırasıyla İlhanlılar, Kadı Burhâneddin, kısa süre Osmanlı, Dulkadıroğlu Beyliği ile 1514 yılında Yavuz Sultan Selim zamanında kesin Osmanlı Devleti idaresine girdi. XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Rûm (Sivas) Eyâleti içinde yer alan Bozok Sancağı, yüzyıllar içinde sınırlarındaki bazı değişikliklerle bugünkü Yozgat iline tekabül etmektedir. Sancağın kaza ve nahiyelerinin tamamı konargöçer Türkmenlerden meydana gelmektedir. Bozok, bu yüzyılda Alâüddevle Bey ve oğlu Şâhruh Bey zamanında imarî faaliyetler gelişme gösterdi. Bozok’un Akdağ nahiyesinde Alâüddevle Bey oğlu Şahrûh Bey’in Sırçalı Zâviyesi ve Divan Köyü’ndeki Silahdar Mustafa Paşa’nın Cami ve Mektebi ile Kızılkoca kazası Burgaz Köyü’ndeki Ahmed Paşazâde Süleyman Bey Mektebi imar faaliyetlerinden bazılarıdır. Osmanlı Devleti’nin geç döneminde XVIII. yüzyılın ortalarında Çapanoğulları’nın Yozgat şehrini kurmasıyla Bozok Sancağı’nın göçebe yapısı değişip sosyal, ekonomik yönden gelişmeler yaşanmaya başlandı. Sancak genelindeki kazalar, nahiyeler ve köylerde yeni cami, mescit, tekke, zaviye ve mektepler yapılmaya başlanmıştır.

Bu tebliğde, XVIII. yüzyılda Bozok Sancağı’nda yer alan dinî ve eğitim kurumları tanıtılacaktır. Ya-pısal gelişmenin yoğunlaştığı bu yüzyılda büyük çoğunluğu hayırsever ahali tarafından yapılan eserlerin bânisi, görev ve görevlileri ile vakıfları ve ücretleri hakkında bilgiler verilecektir. Bozok Sancağı’nın XVIII. yüzyılı hakkında önemli bilgiler ihtiva eden mühim bir kaynak Hurufât Defterleri’dir. Vakıflar Genel Müdür-lüğü Arşivi’nin bir kısmını oluşturan bu defter tasniflerinin içinde Bozok Sancağı’nın kazalarının bulunduğu defterler yer almaktadır. Bu tebliğde defterlerin tamamı incelenmiştir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’ndeki konuyla alakalı belgelerden de istifade edilmiştir. Bu sayede Bozok Sancağı’nda XVIII. yüzyılda yaşanan sosyal ve ekonomik değişimin yanı sıra kaza, nahiye ve köylerde dinî ve eğitim alanında meydana gelen gelişmeler, arşiv belgeleri ve diğer eserlerin elverdiği ölçüde ortaya çıkarılacağı gibi Bozok Sancağı’nın eserlerini içine alan bir “yapı envanteri” de oluşturulmaya çalışılacaktır.

Anahtar kelimeler: Bozok, Sancak, Cami, Mescit, Zaviye, Mektep.

Abstract

Religious And Educational Institutions In Bozok Sanjak (Eıghteenth Century)

The region, which Bozok Sanjak was a part of, witnessed power struggles of many different cultures since the early ages and after Turks settled in Anatolia, came under the control of firstly the Danishmends, and then, at the end of the seventh century, the Seljuks. Following the Sekjuks, Bozok was ruled by the Ilkhanids, Kadi Burhaneddin, the Ottomans for a brief period of time, Beylik of Dulkadir, respectively. Bozok was conquered by Selim I in 1514 and the region became an Ottoman land once and for all. In the sixteenth century Bozok Sanjak was a part of Rum (Sivas) Eyalet of the Ottoman State, but now, due to some changes in its borders throughout the centuries, is within the city borders of Yozgat. All of the population in kazas and nahiyes of the Sanjak were konargöçer (nomads). Public construction activities gained momentum during the periods of Alâüddevle Bey and his son Şâhruh Bey. Some of the significant construction works

1Doç. Dr., Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü (muratmustafa.ontug@usak.edu.tr).

426

in Bozok Sanjak were Sırçalı Zaviye of Alâüddevle Bey and his son Şâhruh Bey in Akdağ Nahiye, mosque and school of Silahdar Mustafa Pasha in Divan village, school of Ahmed Paşazâde Süleyman Bey in Burgaz village of Burgaz Kaza. When Çapanoğulları founded the city of Yozgat in the mid-eighteenth century, the nomadic structure of Bozok Sanjak started to change and social, economic developments occurred as a result of this change. New mosques, mescits, tekkes, zawiyas and schools began to be constructed in kazas, nahiyes and villages of the Sanjak.

In this study, religious and educational institutions in Bozok Sanjak in the eighteenth century will be addressed. Public construction activities increased in this century and majority of these construction works were financed by philanthropist locals; we will give information on benefactors, functions, officials, waqfs, costs of these works. An important source is Hurufât Registers. Hurufât Registers constitute a part of Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi and there are records in these registers, which gives crucial information on the eigh-teenth century of Bozok Sanjak. In this study every record on Bozok Sanjak in these registers is examined. We also used archival records from Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Thus we will try to compose a “construction inventory” of Bozok Sanjak by analyzing social and economic changes, religious and economic develop-ments in nahiyes and kazas in Bozok Sanjak during the eighteenth century as archival records and various other sources permit.

Keywords: Bozok, Sanjak, Mosque, Mescit, Zawiya, School.

1. Giriş: Bozok’un Tarihçesi ve İdari Yapısı

Bugünkü Kızılırmak havzası içinde Yozgat ilinin bulunduğu geniş bölge, Oğuzların Bozok boyuna mensup Türkmenlerce kurulan yere Bozok denilmektedir. Eskiçağlarda bu bölge “Phria” ya da “Pterium” diye biliniyordu. Bu bölgenin tarihi ilk Tunç Çağının başlarına M.Ö. 3000 yıllarına kadar gider. Hitit, Lidya, Med, Pers ve Makedonya Krallığı hâkimiyeti altında kalmıştır2. Makedonya Kralı İskender’in ölümüyle böl-gede düzen bozulmuş ve kontrol sağlanamamıştır. Galatlar döneminde bugünkü Musabeyli bucağına bağlı Büyüknefes köyüne “Tavium” adlı şehir kurulmuştur. Anadolu’nun tamamı ve Bozok bölgesi de M.Ö. II. yüzyıldan itibaren Roma İmparatorluğu ve XI. yüzyıla kadar Bizans İmparatorluğu hâkimiyetinde kaldı3. Anadolu’nun Türk idaresine girmeye başladığı XI. yüzyıl sonlarından itibaren Bozok ve civarı önce Daniş-mendlilerin, akabinde Türkiye Selçuklularının kontrolüne geçti. Kösedağ savaşından sonra Bozok bölgesi Moğol tahakkümüne girdi. Moğolların Anadolu’daki egemenliğinin bitmesiyle Eretna ve müteakiben Kadı Burhanedddin Devleti, Bozok yöresine hâkim oldu. Osmanlı Devleti, Yıldırım Bayezid döneminde 1399’da Bozok bölgesini alınmıştır. Fakat bölgedeki egemenliğini 1402 yılındaki Ankara Savaşı ile kaybetti. Ankara bozgunundan sonra Osmanlıların elinden çıkan bölgede Dulkadiroğlu Beyliği hüküm sürmeye başladı4. 1514 yılında ise Yavuz Selim’in Dulkadiroğlu beyliğini ortadan kaldırması üzerine Bozok bölgesi kesin olarak Osmanlı idaresine girdi. 1522’ye kadar Osmanlılara faydalı hizmeti dokunmuş olan Şehsüvaroğlu Ali Bey’in yönetimine bırakılmıştır. Fakat Ali Bey’in, bağımsızlık düşüncesini gerçekleştirmeye kalkması üzerine ber-taraf edildi ve Bozok’ta normal bir Osmanlı sancağı idaresi uygulanmaya başlandı5. Maraş ve Bozok bölgesi Dulkadirlilerden alındıktan sonra idari olarak Karaman vilâyetine bağlandı. 1522 yılında Dulkadir eyâletinin kurulmasıyla Maraş buraya bağlanmış, Bozok ise Rum eyâletine bağlandı6. 1556 ve 1576 yıllarında Rum

2Ahmet Yaşar Ocak, “Bozok”, DİA, C.6, s.321.3Bozok bölgesinin eski tarihi hakkında bkz. Mehmet Öz, “Bozok Sancağı’nda İskan ve Nüfus 1539-1642”, XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, 12-16 Eylül, C.III, Ankara, 1994, s.787-789; Orhan Sakin, Bozok Sancağı ve Yozgat, Yozgat Belediyesi, Ankara, 2004. 4Yunus Koç, “Bozok Türkmenleri”, Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri, Tarsus 14 Mayıs 2000, Ankara, 2000, s.195-197; Yunus Koç, “Dulkadirli’den Osmanlı’ya Bozok”, Osmanlı Devleti ve Bozok Sancağı, Türk Ocağı Yozgat Şubesi yay., Yozgat, 2000, s.483-485. 5Ocak, “a.g.mad.”, s.321.6Mehmet Akif Erdoğdu, “Karaman Vilâyetinin İdari Taksimatı”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, XII, İstanbul, 1992, s.427.

427

eyâletine bağlı Bozok sancağı Bozok ve Akdağ olmak üzere iki kadılık bölgesine ayrılmış olup 13 nahiyeden oluşuyordu. Bu nahiyeler; Baltı, Karadere, Kanak-ı Zir, Sorgun/Sorkun, Deliceözü, Süleymanlu, Kanak-ı Bala, Aliki, Akdağ, Boğazlayan, Emlak, Gedük ve Çubuk’dur7. 1630 yılında Bozok sancağı Karaman eyâleti-nin bir sancağı idi8. Sofyalı Ali Çavuş’un 1653 tarihli Kanunnâmesi’nde Sivas eyâleti Sivas, Bozok, Amasya, Çorum, Divriği, Arabgir ve Canik sancaklarından müteşekkildi9. 1642 yılında Bozok sancağı Sorgun/Sorkun, Akdağ, Boğazlayan, Gedükçubuk, Emlak, Selmanluyu kebir, Selmanluyu sagir, nefs-i Bozok ve Budaközü olmak üzere dokuz kazadan oluşuyordu. XVII. yüzyılda Evliya Çelebi Bozok sancağını dokuz kadılıktan müteşekkil mamur bir liva olduğunu ifade etmektedir10. XVIII. yüzyılda müstakil sancak özelliğini koruyan Bozok livası Hurufat Defterleri’ne göre; Boğazlayan, Sorgun/Sorkun, nefs-i Bozok, Akdağ, Süleymanlu, Ge-dükçubuk, Budaközü ve Kızılkoca kazalarından oluşuyordu. Ayrıca Bozok kazasına bağlı Baltı, Karadere, Karaca ve Akçaali nahiyeleri de vardı. Aşağıda Bozok sancağı kazaları ve nahiyelerinde bulunan dinî kurum-lar; camiler, mescitler ve zaviyeler ile eğitim kurumları; mektep ve medreseler alfabetik olarak tanıtılacaktır. Elbette geniş bir bölgeyi içine alan Bozok sancağının bütün dinî ve eğitim yapıları bunlardan ibaret değildir. Eldeki belgelerin ve kaynakların elverdiği ölçüde XVIII. yüzyıla Bozok sancağı yapı envanteri çıkarılmaya çalışılmıştır.

2. Dinî Kurumlar

2.1. Camiler

Ahmet Ağa Camii: Bozok kazası Yozgat Köyü’ne Ahmet Ağa adlı hayırseverin inşa ettiği caminin Ramazan 1168 (Haziran-Temmuz 1755) tarihinde hatiplik görevini Ahmed yürütmekteydi. XVIII. yüzyılda hatip olanlar günde beş akçe ücret almaktaydılar11.

Ahmet Ağa ve Ali Efendi Camii: Bozok sancağına bağlı Kızılkoca kazasına Yozgat köyündeki cami ve mektebin bânileri Yeniil voyvodası ve Bozok mutasarrıfı Abdülcabbarzâde Süleyman Bey b. Ahmed Pa-şa’nın harem kethüdası Ahmet Ağa ve vekilharcı Ali Efendi idi. İlk inşa edildiğinde mescit olan yapı 23 Ce-maziyelevvel 1207 (06 Ocak 1793) tarihinde bâniler tarafından müceddeden minber yapılarak Cuma namazı kılınacak hale getirilmiş ve alınan izinle camiye çevrilmiştir12. Köydeki cami ve mektebin vakfı da mevcuttu. Caminin hatip ve imamlığına günde 55 akçe ücretle Ömer Halife b. Osman atanmıştır13. Ömer Halife bir süre camide vazifesini sürdürmüş ücretin azlığından görevini terk edince yerine Mahmut b. Mahmut günde 95 akçe ücretle atanmıştır14. Yine camide 29 Safer 1212 (23 Ağustos 1797) tarihinde müezzinlik vazifesini günlük 28 akçe ile yürüten Ali Halife de ücretinin azlığından görevini terk etmiştir. Bu durum üzerine 3 Şaban 1212 (21 Ocak 1798) tarihinde Mehmet Halife b. Mustafa müezzinlik vazifesine günlük 42 akçe ile atanmıştır15.

Ahmed Paşa Camii: Bozok sancağına bağlı Süleymanlu kazasına sınırları içindeki Kızılkoca kasabası Saray köyüne Ahmed Paşa tarafından yaptırılmıştır16. Camide müezzinlik vazifesini bervech-i hasbi yürüten

7Lütfi Arslan, H.963/M.1556 Tarihli Mufassal Tahrir Defterlerine Göre Bozok Sancağı’nın Ekonomik ve Demografik Yapısı, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 2005, s.28-34.8Şerafettin Turan, “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İdari Taksimatı (H.1041/M.1631-32 tarihli bir idari taksimat defteri)”, Ankara Üniversitesi 1961 Yıllığı, Ankara Üniversitesi Basımevi, Erzurum, 1963, s.216.9Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi, (Haz. Midhat Sertoğlu), İstanbul, 1992, s.30.10Arslan, a.g.t., s.29.11VAD. nr.1097, vr.51, s.105; nr.1158, vr.51, s.103.12BOA. HAT, nr.1532/54.13BOA. C.MF. nr.29/1441.14BOA. C.MF. nr.28/1370.15BOA. C.EV. nr.268/13656.16BOA. C.EV. nr.329/16714.

428

Seyyit İbrahim Halife b. Mehmet’in beratı olmadığı için kaza naibi Mevlana Hafız Mustafa’nın arzıyla 15 Safer 1231 (16 Ocak 1816) tarihinde görev beratı tevcih edilmiştir.

Akçakoyunlu Köyü Camii: Bozok kazası Akçakoyunlu Köyü’ndeydi. Camide Receb 1112 (Aralık 1700-Ocak 1701)’de günde bir akçe ücretle Eyüp hatiplik görevine atanmıştır17.

Alâüddevle Camii: Dulkadiroğlu Sultan Alâüddevle, Bozok Sancağının farklı yerlerine dini kurumlar yaptırmıştı. Bunlardan biri Gedikçubuk kazasına bağlı Gemrek Köyü’ne yaptırdığı camidir. Camide Zilhicce 1117 (Mart-Nisan 1706) tarihinde müezzinlik yapan Ahmet görevinden alınarak yerine Ömer atanmıştır18. Dulkadiroğlu Alâüddevle’nin köydeki vakfının gelirinden çeşitli cihetlerdeki vazifelilerin ücretleri ödenmek-teydi. Vazifeli olduğu vâizlik görevi için Alâüddevle vakfından iki zira buğday alan Şeyh Seyyit İsmail 29 Rebiülahir 1199 (09 Şubat 1785) tarihinde bu görevini hüsnü rızasıyla oğlu Seyyit Hacı Ebubekir Efendiye bırakmıştır19.

Alâüddevle Camii: Bozok’a bağlı Boğazlayan kazasına Dulkadiroğlu Sultan Alâüddevle tarafından yaptırılan caminin Rebiülahir 1117 (Temmuz-Ağustos 1705) tarihinde imam ve hatipliğini yürüten Süleyman Efendi’nin feragat etmesi üzerine yerine oğlu Mehmet geçmiştir20.

Alâüddevle Camii: Bozok’a bağlı Boğazlayan kazası Ilıca Köyü’ne Dulkadiroğlu Alâüddevle tara-fından yaptırılmıştır. Camide Safer 1127 (Şubat-Mart 1715)’de günde iki akçe ile imam ve hatiplik görevini birlikte yürüten Mehmet’in vefatı üzerine yerine kardeşi İbrahim atanmıştır21. İbrahim bu camideki görevi dışında aynı köyde ahalinin inşası mescitte imamlık vazifesini de ifa etmekteydi.

Baba Ali Köyü Camii: Bozok’ta Sorkun kazası Baba Ali Köyü’ndeki caminin Muharrem 1201 (Ekim-Kasım 1786) tarihinde günde yarım akçe ücretle hatipliğini Ahmet yapmaktaydı22.

Baba Yağmur Köyü Camii: Bozok’ta Boğazlayan kazası Baba Yağmur Köyü’ndeki caminin bânisi tespit edilmemiştir. XVIII. yüzyılda camide görev yapan hatipler günde bir akçe ücret almaktaydılar23.

Babağlı Köyü Camii: Bozok sancağına bağlı Sorkun kazası Babağlı köyündeki caminin bânisi ahali-sidir. Camide hatipliği Muharrem 1183 (Mayıs-Haziran 1769) tarihinde günde yarım akçe vazife ile Musta-fa’nın vefatı üzerine Ahmet tarafından yürütülüyordu24.

Balcılar Köyü Camii: Bozok’a bağlı Sorkun kazası Balcılar Köyü’ndeki caminin hatibi Rebiülahir 1189 (Haziran 1775)’da günde yarım akçe ücretle Ali’dir25.

Bartı Mirza Bey Camii: Bozok kazası Toy köyünde bulunan ve köy ahalisince yaptırılan mescit, Çerkes kabilesinden Bartı Mirza bey tarafından 23 Zilkade 1215 (07 Nisan 1801) tarihli hatt-ı hümayun ile minber inşa edilmesiyle camiye çevrilmiştir26. Köyde eskiden cami olmadığı gibi yakın civar yerleşimlerde

17VAD. nr.1132, vr.71, s.220; nr.1158, vr.51, s.104.18VAD. nr.1132, vr.71, s.220.19BOA. C.MF. nr.104/5158.20VAD. nr.1132, vr.82, s.254.21VAD. nr.1133, vr.93, s.188; nr.1137, vr.138, s.257.22VAD. nr.1158, vr.51, s.104.23VAD. nr.1144, vr.114, s.224; nr.1079, vr.124, s.211; nr.1097, vr.107, s.173.24VAD. nr.1082, vr.45, s.90.25VAD. nr.1158, vr.51, s.10326BOA. HAT, nr.1478/43.

429

de cami bulunmadığı için ahalinin Cuma namazı kılması sıkıntı oluyordu. Bartı Mirza beyin yaptırdığı bu cami sayesinde ve bervech-i hasbi hatip ve imam atanmasıyla sorun ortadan kalkmıştı.

Cevâhir Ali Efendi Camii: Bozok kazasına bağlı Kızılkoca nahiyesi Yozgat köyünün Yukarı mahalle-sine Cevâhir Ali Efendi tarafından yaptırılmıştır. Camide hatiplik görevini Zilhicce 1202 (Eylül-Ekim 1788) tarihinde Ömer yürütüyordu27.

Çalatlu Köyü Camii: Bozok kazası Çalatlu Köyü’nde bulunan caminin Ramazan 1168 (Haziran-Tem-muz 1755) tarihinde hatibi Abdullah’tır. Bu zatın görev beratı Muharrem 1192 (Ocak-Şubat 1778)’de günde yarım akçe ücret verilmek üzere yenilenmiştir28.

Çokumeşme Köyü Camii: Bozok sancağına bağlı Boğazlayan kazası Çokumeşme köyüne ahalisi ta-rafından yaptırılmıştır. XIX. yüzyılın başlarında camide imamlık görevini Safer 1218 (Mayıs-Haziran 1803) tarihinde Bozok naibi Mahmut Efendinin arzıyla Seyyit Mustafa yürütüyordu29.

Dede Fakıh Köyü Camii: Bozok’ta Sorkun kazasına bağlı Dede Fakıh Köyü’ndeki camide Şaban 1168 (Mayıs-Haziran 1755) Ömer hatiplik yapıyordu. XVIII. yüzyılda camide görev yapan hatipler günde bir akçe ücret almaktaydılar30.

Dumanlu Köyü Camii: Bozok kazasına bağlı Dumanlu Köyünde inşa edilen caminin bânisi tespit edilememiştir. Camide Safer 1130 (Ocak-Şubat 1718) tarihinde günde iki akçe ücretle Yusuf imam ve hatip-lik vazifelerini birlikte yürütüyordu31.

Elmahacılu Köyü Camii: Bozok kazası Elmahacılu Köyü camisinde Rebiülevvel 1140 (Ekim-Kasım 1727)’da hasbi imam ve hatip olan Hacı Ahmet’in vefatı üzerine yerine Veli Bozok naibi arzıyla göreve atanmıştır32.

Eyüpbeğlü Köyü Camii: Bozok kazası Eyüpbeğlü Köyü’nde bulunan caminin günde yarım akçe ücretle hatibi olan Bali’nin Receb 1113(Aralık 1701) tarihinde vefatı üzerine yerine oğlu Mehmet halife atanmıştır33.

Güllük Köyü Camii: Bozok kazası Güllük Köyü’ndeki camide, Muharrem 1168 (Ekim-Kasım 1754)’de bervech-i hasbi Mehmet Halife hatiplik vazifesini ifa etmekteydi34.

Hacı Ahmet Ağa Camii/Cami-i Kebir: Bozok’ta Boğazlayan kazasına nefs-i Boğazlayan Köyü’ne Hacı Ahmet Ağa tarafından yaptırılmıştır. Köyün en büyük camilerinden biridir. XVIII. yüzyılda camide vazife yapan; imam, müezzin, hatip ve ferraş günde bir akçe ücret almaktaydı35.

Hacı Ali Camii: Bozok kazası Karagöl Köyü’ndeki caminin bânisi Hacı Ali’dir. Camide Rebiülevvel 1169 (Aralık 1755-Ocak 1756)’de hatiplik görevini günde iki akçe ile Musa Halife yürütmekteydi. XVIII.

27VAD. nr.1074, vr.14, s.49.28VAD. nr.1097, vr.51, s.105; nr.1158, vr.51, s.103.29VAD. nr.539, vr.57, s.114.30VAD. nr.1097, vr.51, s.105; nr.1132, vr.71, s.220; nr.1079, vr.67, s.124.31VAD. nr.1133, vr.85, s.172.32VAD. nr.1144, vr.112, s.221.33VAD. nr.1132, vr.71, s.220.34VAD. nr.1097, vr.51, s.105.35VAD. nr.1079, vr.124, s.211; nr.1133, vr.93, s.211; nr.1074, vr.84, s.149; nr.1097, vr.107, s.173.

430

yüzyılda camide görevli hatipler günde iki akçe ücretle görevlerini sürdürmüşlerdir36.

Hacı Ali Camii: Bozok kazası Elmahacılu Köyü’ne Hacı Ali tarafından yaptırılmıştır. Camide imam ve hatiplik yapanlar günde yarım akçe ücret almaktaydılar37.

Hacı Ali Camii: Bozok kazası Tobaç Köyü’ne Hacı Ali tarafından yaptırılan caminin XVIII. yüzyılda görev yapan hatipler günde bir akçe ve ferraşlar yarım akçe ücret almaktaydılar38.

Hacı Bektaş Ağa Camii: Bozok, Boğazlayan kazası Gürün Köyü’ne Hacı Bektaş Ağa’nın yaptırdığı Cedit Cami’de görevli ferraş ve çerağdar günde bir akçe ücret almaktaydı. Cami vakfına ait değirmen geli-rinin bir kısmı imam ve hatibe tahsis edilmekteydi39. Yine vakıf değirmen gelirinin diğer kısmı cami vakfı mütevellisine ve cüzhanın ücretine verilmekteydi40.

Hacı Hasan Camii: Bozok kazası Fazlu Köyü’ne Hacı Hasan tarafından yaptırılmıştır. Camide Safer 1130 (Ocak-Şubat 1718)’da hatiplik görevini hasbi Abdurrahman yapmaktaydı41.

Hacı Hasan Camii: Bozok kazası Kadılı Köyü’ne Hacı Hasan tarafından yaptırılan caminin Şaban 1168 (Mayıs-Haziran 1755) Abdülselam hatiplik yapmaktaydı. XVIII. yüzyılda camide görev yapan hatipler günde yarım akçe ücret almaktaydılar42.

Hacı Halil Camii: Bozok sancağına bağlı Budaközü kazası hudutları içinde yer alan Sungurlu kasaba-sı Dede mahallesine Hacı Halil Efendi tarafından yaptırılmıştır. Hacı Halil’nin soyundan gelen Ahmet Halife günde bir akçe vazife ile hatip ve imamlık görevini yürütüyordu. Bu zat görev beratı bir yangında yitirdiğini beyan ettiği arzuhali neticesinde 29 Zilhicce 1223 (15 Şubat 1809) tarihli vakıf kaydıyla kendisine yeni görev beratı verilmiştir43.

Hacı İsmail Camii: Bozok’ta Boğazlayan kazasında Çelebverdi Köyü’ndeki caminin bânisi Hacı İs-mail olup bu zat köyde metfundur. Şaban 1142 (Şubat-Mart 1730)’de günde iki akçe ücretle Mustafa hatiplik görevini yürütüyordu44.

Hacı Mehmet Camii: Bozok’a bağlı Boğazlayan kazası Ilısu Köyü’ndeki caminin bânisi Hacı Meh-met’dir. XVIII. yüzyılda camide görev yapan hatipler günde bir akçe ücret almaktaydı45.

Hacı Mustafa Camii: Bozok kazası Kızılkoca nahiyesi Seyyit Barlı Köyü’ne Hacı Mustafa tarafın-dan yaptırılmıştır. Hacı Mustafa kendi mülk arsası üzerine inşa ettirdiği caminin Şaban 1224 (Eylül-Ekim 1809)’de hatipliğini Hacı Mustafa yürütüyordu46.

Hacı Salih Camii: Bozok kazası İncesu Köyü’ne Hacı Ahmet oğlu Hacı Salih tarafından yaptırılmış-tır. Caminin hitabetine Cemaziyelahir 1170 (Ocak-Şubat 1757)’de bâni Hacı Salih’in oğlu Mustafa Halife

36VAD. nr.1097, vr.51, s.105; nr.1079, vr.102, s.179.37VAD. nr.1079, vr.102, s.179; nr.1133, vr.85, s.172.38VAD. nr.1144, vr.112, s.221; nr.1079, vr.102, s.179; nr.1132, vr.71, s.220.39VAD. nr.1132, vr.82, s.254; nr.537, vr.8, s.159; nr.1097, vr.107, s.173.40VAD. nr.1097, vr.107, s.173; nr.1158, vr.51, s.103.41VAD. nr.1133, vr.85, s.172.42VAD. nr.1097, vr.51, s.105; nr.1082, vr.45, s.90.43BOA. C.EV. nr.295/15017.44VAD. nr.1079, vr.124, s.211; nr.1158, vr.51, s.103.45VAD. nr.1074, vr.84, s.149; nr.1075, vr.44, s.69; nr.1097, vr.107, s.173; nr.1158, vr.51, s.103.46VAD. nr.541, vr.43, s.98.

431

atanmıştır47.

Hacı Şahin Mehmet Ağa Camii: Bozok’ta Sorkun kazasında Dişli Köyü’ndeki caminin bânisi Hacı Şahin Mehmet Ağa’dır. XVIII. yüzyılda camide imamlar hasbî, hatipler günde yarım akçe ücretle görevlerini yürütmekteydi48.

Halil Camii: Bozok kazası Tobaç (nam-ı diğer Aktaş) Köyü’ne Halil Efendi tarafından inşa edilen camide, XVIII. yüzyılda günde bir akçe ile imam ve hatip olanlar bu görevleri birlikte yürütüyordu49.

Halil Camii: Bozok sancağı Boğazlayan kazası Dedelü köyüne Halil b. Abdullah müceddeden yap-tırmıştır. Hatiplik vazifesine Muharrem 1223 (Şubat-Mart 1808) tarihinde Seyyit Hüseyin bervech-i hasbi yürütüyordu50.

Hasan Ağa Camii: Bozok kazası Şeyhlü Köyü’ne Hasan Ağa tarafından yaptırılan caminin Safer 1130 (Ocak-Şubat 1718) tarihinde günde yarım akçe ücretle Ahmet hatiplik yapmaktaydı51.

Hasan Bey ve Rahime Hatun Camii: Bozok’a bağlı Boğazlayan kaza merkezine Hasan Bey ve Ra-hime hatunun yaptırdığı camide Rebiülahir 1117 (Haziran-Temmuz 1705) tarihinde imam ve hatiplik görevi Eyüp’e tevcih edilmiştir52.

Hüseyin Bey Camii: Bozok’ta Sorkun kazası Köhne Kebir Köyü’ne Hüseyin Bey tarafından yaptırıl-mıştır. Camide Zilhicce 1116 (Mart-Nisan 1705)’da günde yarım akçe ücretle Ali ferraşlık yapıyordu53.

Göl Köyü Camii: Bozok kazası Göl Köyü’ndeki caminin Rebiülahir 1189 (Haziran 1775)’da hatibi günde yarım akçe ücretle Hüseyin Halife’dir54.

İbrahim Ağa Camii: Bozok sancağına bağlı Sorkun kazası Neferün köyündeki caminin bânisi İbra-him Ağa adlı hayırseverdir. Camide Şaban 1183 (Kasım-Aralık 1769) hatiplik görevini günde yarım akçe vazife ile Mehmet b. İbrahim feragatinden Ali b. İbrahim atanmıştır55.

İbrahim ve Osman Camii: Bozok’ta Sorkun kazası Kocalar Köyü’ne İbrahim ve Osman müştereken yaptırmışlardır. Camide Safer 1117 (Mayıs-Haziran 1705)’de Şakir Halife hatiplik yapmaktaydı56.

İsa Bey Camii: Bozok kazası Yerköyü Köyü’ne İsa Bey tarafından yaptırılan caminin Şaban 1146 (Ocak-Şubat 1734) tarihinde hatipliğini Mehmet Halife yürütüyordu57.

İsmail Efendi Camii: Bozok sancağı Süleymanlu kazası Hırka-i Kebir köyünde idi. Caminin bânisi İsmail Efendi b. Abdullah’dır. Şaban 1185 (Kasım-Aralık 1771) tarihinde günde iki akçe ücretle Hüseyin

47VAD. nr.1097, vr.51, s.105.48VAD. nr.1079, s.124; nr.1082, vr.45, s.90.49VAD. nr.1097, vr.51, s.105; nr.1158, vr.52, s.103.50VAD. nr.539, vr.57, s.114.51VAD. nr.1133, vr.85, s.172.52VAD. nr.1132, vr.82, s.254.53VAD. nr.1132, vr.71, s.220.54VAD. nr.1158, vr.51, s.103.55VAD. nr.1082, vr.45, s.90.56VAD. nr.1132, vr.71, s.220.57VAD. nr.1079, vr.102, s.179.

432

hatiplik yapıyordu. XVIII. yüzyıl boyunca hatiplerin ücretinde bir değişiklik olmamıştır58.

Kara Hasan Ağa Camii: Bozok’ta Sorkun kazası Çavuşlu Köyü’ne Kara Hasan Ağa’nın yaptırdığı caminin imam ve hatibi olan kişi günde bir akçe ücret almaktaydı59.

Kara Mustafa Ağa Camii: Bozok sancağına bağlı Sorkun kazası Cihanşarlı köyündeki caminin bâ-nisi Kara Mustafa Ağa’dır. Camide Zilkade 1199 (Eylül-Ekim 1785) tarihinde hatipliğini bervech-i hasbi Ahmet yürütüyordu60.

Karacakocazâde Seyyit Ömer Ağa Camii: Bozok sancağı Boğazlayan kazası Karakoca köyündeki camiin bânisi köyü kuran aileden geldiği anlaşılan Karacakocazâde Seyyit Ömer Ağa’dır. Camide Rebiülev-vel 1182 (Temmuz-Ağustos 1768) tarihinde günde yarım akçe ücretle görev yapan Abbas’ın vefatı üzerine yerine oğlu Halil atanmıştır61.

Karahacılu Köyü Camii: Bozok’ta Sorkun kazası Karahacılu Köyü’nde bulunan caminin bânisi tes-pit edilememiştir. Camide Zilkade 1144 (Nisan-Mayıs 1732)’de günde bir akçe ücretle Recep oğlu Abdur-rahman hatiplik yapıyordu62. Vakıf arşiv kayıtlarında XVIII. yüzyılda camide hatiplik vazifesini yürütenlerin günde bir akçe ücret aldığı anlaşılmaktadır63.

Karakoç Köyü Camii: Bozok’ta Boğazlayan kazası Karakoç Köyü camisinde Rebiülahir 1134 (Ocak-Şubat 1722)’de Halil günde bir akçe ücretle görevini yürütüyordu64.

Karamugan Köyü Camii: Bozok sancağına bağlı Sorkun kazası Karamugan köyüne köy ahalisince yaptırılmıştır. Caminin hatipliğini Zilkade 1168 (Ağustos-Eylül 1755) tarihinde günde yarım akçe ücretle Osman Halife yapmaktaydı65.

Kayadibi Köyü Camii: Bozok sancağı Süleymanlu kazası Kayadibi köyündeydi. Köy ahalisinin ca-mide imam bulunmadığını kaza mahkemesine bildirmeleri üzerine Safer 1226 (Şubat-Mart 1811)’da Meh-met adlı zat yapılan imtihan neticesinde imamlık vazifesine atanmıştır66.

Kızılcakuşla Köyü Camii: Bozok sancağı mülhakatından Gedikçubuk kazası Kızılcakuşla köyü ca-minin bânisi hayırsever köy ahalisidir. Camide Şevval 1168 (Temmuz-Ağustos 1755) tarihinde günde yarım akçe ücretle hatip ve imam Mehmet görev yapmaktaydı67.

Kireççik Köyü Camii: Bozok kazası Kireççik Köyü’ndeki camide Muharrem 1192 (Ocak-Şubat 1778)’de günde bir akçe ücretle imam ve hatibi vazifesini Kasım Halife yürütüyordu68.

Köhne Köyü Camii: Bozok’ta Sorkun kazası Köhne Köyü’ndeki camide Şevval 1109 (Nisan-Mayıs 1698) tarihinde günde bir akçe ücretle hatiplik görevini yaklaşık 40 yıldır yürüten Ebubekir’in mahlûlünden

58VAD. nr.1058, vr.1010, s.216; nr.1158, vr.52, s.103; nr.541, vr.43, s.98.59VAD. nr.1079, vr.67, s.124; nr.1158, vr.51, s.103.60VAD. nr.1074, vr.14, s.48.61VAD. nr.1075, vr.44, s.69.62VAD. nr.1079, vr.67, s.124.63VAD. nr.1132, vr.71, s.220.64VAD. nr.1133, vr.93, s.188.65VAD. nr.1097, vr.51, s.105.66VAD. nr.541, vr.43, s.98.67VAD. nr.1097, vr.51, s.105.68VAD. nr.1158, vr.51, s.104.

433

Şaban 1149 (Aralık 1736-Ocak1737)’da Osman Halife bu vazifeye atanmıştır69.

Köse Yusuf Köyü Camii: Bozok, Köse Yusuf’lu Köyü’nde inşa olunan camide Cemaziyelevvel 1168 (Şubat-Mart1755) tarihinde imam ve hatiplik görevini Ömer yürütmekteydi70.

Mehmet Ağa Camii: Bozok’ta Boğazlayan kazası Belviran Köyü’ne Mehmet Ağa tarafından yaptı-rılmıştır. Muharrem 1145 (Haziran-Temmuz 1732) tarihli vakıf kaydına göre Belviran’ın büyük olması ve köy yakınında cami bulunmaması sebebiyle Boğazlayan kazası naibi Seyyit Ali’nin izniyle cami yapılmasına onay verilmiştir71.

Mehmet Ağa Camii: Bozok sancağına bağlı Boğazlayan kazası Başhoroz köyüne Mehmet Ağa adlı hayırsever tarafından yaptırılmıştır. Camide XVIII. yüzyılda ve XIX. yüzyılın başlarında görev yapan hatip-ler günde yarım akçe ücretle bu görevlerini yürütüyorlardı72.

Mehmet Efendi Camii: Bozok Sancağı Sorkun kazası Yurtviran Köyü’ne Mehmet Efendi’nin yap-tırdığı caminin Zilhicce 1108 (Haziran-Temmuz 1697)’de günde bir akçe ücretle ferraşlık görevini yürüten Hasan’ın vefat etmesi üzerine yerine Osman atanmıştır73.

Mehmed Paşa Camii: Bozok’a bağlı Boğazlayan kazası Çiftlik Köyü’ne Mehmed Paşa tarafından müceddeden yaptırılmıştır. Zilhicce 1147 (Nisan-Mayıs 1735)’de caminin hatibi Ali günde bir akçe ücret almaktaydı74.

Mehmet Sipahi Camii: Bozok kazası Kızılcık Köyü’ne Mehmet Sipahi tarafından yaptırılan caminin hatibi olanlara Gedikpınar mezraasının öşür geliri tevcih edilmişti75.

Mahmud Paşa Camii: Bozok’ta Sorkun kazsında Yüceçayır Köyü’ndeki caminin bânisi Mahmud Paşa’dır. Camide kayyum olanlar günde bir akçe ücret almaktaydılar76.

Merkez Bey Camii: Bozok sancağına bağlı Sorkun kazası Sorkun köyündeydi. Camide Şevval 1183 (Ocak-Şubat 1170) tarihinde günde yarım akçe ücretle Osman feragatinden Süleyman hatiplik görevini yü-rütüyordu77.

Mir Kazımzâde Camii: Bozok’ta Sorkun kazasında Albar(?) Köyü’nde bulunan caminin bânisi Mir Kasımzâde’dir. Camide Receb 1198 (Mayıs-Haziran 1784) tarihinde Şeyh Seyyid Veliyüddin günde yarım akçe ücretle hatiplik yapıyordu78.

Musabeyli Camii: Bozok kazasına bağlı Musabeyli köyünde idi. Camide hatip olan Mustafa’nın ve-fatı üzerine Safer 1185 (Mayıs-Haziran 1771) tarihinde Osman Efendi Bozok kazası naibi İbrahim arzıyla atanmıştır79.

69VAD. nr.1140, vr.105, s.218; nr.1079, vr.67, s.124.70VAD. nr.1097, vr.51, s.105.71VAD. nr.1079, vr.124, s.211.72VAD. nr.1079, vr.124, s.211; nr.1097, vr.107, s.173; nr.1080, vr.50, s.115; nr.539, vr.57, s.114.73VAD. nr. 1140, vr.105, s.218.74VAD. nr.1079, vr.124, s.211.75VAD. nr.1133, vr.85, s.171.76VAD. nr.1140, vr.105, s.218.77VAD. nr.1082, vr.45, s.90.78VAD. nr.1158, vr.51, s.104.79VAD. nr.1058, vr.101, s.216.

434

Mustafa Ağa Camii: Bozok bağlı Boğazlayan kazası Çelebverdi Köyü’ne Mustafa Ağa tarafından yaptırılmıştır. Caminin Cemaziyelahir 1132(Nisan-Mayıs 1720)’de müezzini olan Mustafa’nın vefat etme-siyle yerine bervech-i hasbi Hüseyin atanmıştır80.

Mustafa Efendi Camii: Bozok sancağına bağlı Boğazlayan kazası Güllü köyüne Akçakoyunlu kadı-sı Mustafa Efendi tarafından müceddeden yaptırılmıştır. Camiye Cemaziyelevvel 1222 (Temmuz-Ağustos 1807) tarihinde Ahmet Arif yapılan imtihan neticesinde hatip olarak Bozok ve Süleymanlu naibi Mahmut arzıyla atanmıştır81.

Mustafa Paşa Camii: Bozok kazasına bağlı Divanlu köyündeki cami, medrese ve mektepten oluşan manzumenin bânisi Bıyıklı, Küçük Sipahi ve Silâhdar gibi lakaplarıyla da bilinen Bozoklu Mustafa Paşa b. Derviş Mehmet idi82. XVII. yüzyılın sonlarında Bozok kazası Divanlu köyüne yaptırdığı cami, medrese ve mektep manzumesinin bânisi hakkında kısa bir bilgi vermek yerinde olacaktır. Bozoklu Mustafa Paşa, ata binmede maharetli ve yetenekli bir genç olduğundan kısa sürede devlet ricalinin dikkatini çekti. Osmanlı sarayında bir süre Has odada hizmetinde bulunup akabinde silâhdar yapıldı. XVII. yüzyıl sonlarında Kama-niçe, Özü, Şam ve Trablusşam valiliklerinde bulunduktan sonra 1692 yılında Sadaret kaymakamlığına geti-rildi. Bir yıl sonra 1693 yılında Veziriazam olmuştur. Sadareti kısa sürmüş ve görevinden azledilerek hapse atılmıştır. Sonradan affedilip hapisten çıkıp devlet hizmetine geri dönmüştür. 17 Aralık 1698 tarihinde vefat etmiş ve kabri Edirne’de Üç Şerefeli camidedir. Tersane eminliği görevinde bulunan Hüseyin Bey adlı bir oğlu vardır83. Bununla birlikte 05 Rebiülevvel 1132 (16 Ocak 1720) tarihinde Mustafa Paşa camisine atana-cak ferraş hakkında vakıf mütevellisi Süleyman imzalı arzuhalde caminin bânisi Bozoklu Silâhdar Mustafa Paşa için “merhum pederim” diye bahsetmesi84 Süleyman adlı bir oğlunun da olduğunu düşündürmektedir.

Camide vâiz, dersiam, imam, hatip, ferraş ve kayyum görev yapmaktaydı. Vâiz ve dersiam vazi-felerini yürüten Ahmet Efendinin vefatı üzerine Safer 1130 (Ocak-Şubat 1718) tarihinde Mehmet göreve tayin ile atanmıştır85. 16 Safer 1171 (30 Ekim 1757) tarihli belgede camide imam Hüseyin Halife, kayyum müştereken Osman ve Ali günde dört akçe ücretlerini Tokad mukataasından almaktaydılar86. Hatip ve mektep muallimliğini birlikte yürüten Mehmet Halife feragatinden oğlu Ali Halife 23 Safer 1215 (16 Temmuz 1800) tarihinde günde 14 akçe ücretle yürütüyordu87. Caminin temizliğinden sorumlu olan ferraşlar da günde dört akçe ücreti Tokad mukataasından alıyorlardı. 1703 yılında Ferraş Ali b. Hüseyin ve bu zat 17 yıl vazifesini devam ettirdikten sonra 1720 yılında vazifesini terk edip başka bir diyara gittiği için yerine Sıddık günde dört akçe ücreti Tokad mukataasından almak üzere atanmıştır88.

Bozoklu Silâhdar Mustafa Paşa Divanlu köyüne yaptırdığı dinî ve eğitim kurumlarının uzun yıllar hizmetlerini aksatmadan sürdürebilmeleri için büyük bir vakıf tesis etmiştir. XVIII. yüzyılda vakfın idare-sinden sorumlu mütevelli ve günde üç akçe ücretle bir kâtip görev yapıyordu89. Bu vakfın akarları arasında Tokad mukataası ile İzmir’deki sabunhâneler bulunuyordu. İzmir sabunhâneleri yıllar içinde bakımları ya-pılmadığından harap olup üretim yapılamaz hale gelmiştir. Sabuhânelerin geliri vakıf mürtezikası maaşlarına

80VAD. nr.1133, vr.93, s.188.81VAD. nr.539, vr.57, s.114.82Mücteba İlgürel, “Mustafa Paşa, Bozoklu”, DİA, c.31, s.343; “Silâhdar” lakabı için bkz. BOA. C.EV. nr.306/15586; nr.68/3382; nr.163/8114-1.83İlgürel, “Mustafa Paşa, Bozoklu”, s.343-344.84Mütevelli Süleyman imzalı “merhum pederim Bozoklu Silâhdar Mustafa Paşa” yazılı arzuhaller için bkz. (Ek-3), BOA. C.EV. nr.306/15586; İE.ENB. nr.6/622. 85VAD. nr.1133, vr.85, s.172.86BOA. C.MF. nr.170/8490,1-2.87BOA. C.EV. nr.358/18153, 1.88BOA. C.EV. nr.68/3382; nr.306/15586.89BOA. İE. ENB. Nr.6/622.

435

meşruta olduğundan bu durum onları maddi anlamda ciddi sıkıntıya sokmuştur. Nitekim 24 Muharrem 1139 (21 Eylül 1726) tarihli vakıf belgesinde mürtezikanın maaşlarının ödenemediği ve sorunun çözümü için sa-bunhânelerin acilen tamirinin yapılması gerektiği ifade edilmektedir90.

Osman Ağa Camii: Bozok’ta Sorkun kazasına bağlı Ahmed Fakihlü Köyü’ndeki caminin bânisi Os-man Ağadır. Camide Zilhicce 1116 (Mart-Nisan 1705)’de Osman hatiplik görevini yürütüyordu91.

Osman Çelebi/Cedit Camii: Bozok sancağına bağlı Gedikçubuk kazası Yunusviran köyüne Osman Çelebi tarafından yaptırılmıştır92. Yunusviran civarındaki 12 köyde Cuma kılınacak yer olmamasından dolayı minber eklenerek ve gerekli diğer onarımlar yapılarak Cuma kılınabilecek hale getirilmiştir. Bundan dolayı “Cedit Cami” diye adlandırılan camiye 15 Zilkade 1078 (27 Nisan 1668) tarihinde günde bir akçe ücretle hatip olarak Mehmet b. Halil atanmıştır.

Ömer Ağa Camii: Bozok kazası Yozgat Köyü’ne Ömer Ağa tarafından yaptırılmıştır. Camide XVIII. yüzyılda görev yapan hatipler günde yarım akçe ücret alıyorlardı93.

Paşaçiftliği Köyü Camii: Bozok sancağına bağlı Boğazlayan kazası Paşaçiftliği köyündeki cami köy ahalisince yaptırılmıştır. Camide hatiplik vazifesi Safer 1200 (Aralık 1785-Ocak 1786) tarihinde Osman’ın vefatı üzerine günde yarım akçe ücretle Mehmet tarafından ifa edilmekteydi94.

Rahime Hatun Camii: Bozok’a bağlı Boğazlayan kazasında Çelebverdi Köyü’nde bulunan caminin bânisi Rahime hatundur. Cami-i Cedit ‘de Şaban 1142 (Şubat-Mart 1730)’de Cuma müezzini olan Ali Halife günde yarım akçe, müezzin Mustafa bir akçe ücret almaktaydı95.

Seyyit Ömer Camii: Bozok’ta Boğazlayan kazası Karakoç Köyü’ne Seyyit Ömer tarafından yaptırıl-mıştır. Caminin Zilkade 1168 (Ağustos-Eylül 1755) tarihinde hatipliğini günde bir akçe ücretle Osman Halife yürütmekteydi96.

Sivas Köyü Camii: Bozok’ta Baltı kazası Sivas Köyü’ndeydi. Camide Şevval 1191 (Kasım 1777)’de hatip Mehmet Halife’nin görev beratı yenilenmiştir97.

Süleyman Köyü Camii: Bozok kazası Süleyman Köyü’ne köy ahalisinin yaptırdığı caminin Safer 1130 (Ocak-Şubat1718)’da Ahmet hatiplik görevini hasbi yapmaktaydı98.

Şeyh Hacı Ömer Camii: Bozok kazasına bağlı Gerek Hasan köyüne Şeyh Hacı Ömer adlı hayırsever tarafından yaptırılmıştır. XVIII. yüzyılda camide görev yapan hatipler günde bir akçe ücret alıyorlardı. Re-biülevvel 1199 (Ocak-Şubar 1785) tarihinde hatiplik vazifesini Mahmut’un vefatı üzerine oğlu Mustafa ifa etmekteydi99.

90BOA. C.EV. nr.62/3073.91VAD. nr.1132, vr.71, s.220; nr.1140, vr.105, s.218.92BOA. İE. EV. nr.16/1915.93VAD. nr.1079, vr.102, s.179.94VAD. nr.1074, vr.84, s.149.95VAD. nr.1079, vr.124, s.211; nr.1132, vr.82, s.254; nr.1133, vr.93, s.188.96VAD. nr.1097, vr.107, s.173.97VAD. nr.1158, vr.51, s.103.98VAD. nr.1133, vr.85, s.172.99VAD. nr.1074, vr.14, s.48; nr.1079, vr.102, s.179.

436

Şeyh İbrahim Camii: Bozok sancağı Süleymanlu kazası Çürürardıç köyündeki caminin bânisi Şeyh İbrahim idi. XIX. yüzyılın başlarında harap bir halde olduğu anlaşılan cami binası, Musa Ağa tarafından tamir edilmiştir. Yenilenen camiye Safer 1226 (Şubat-Mart 1811) tarihinde Veli b. Abdullah günde iki akçe ücretle hatip atanmıştır100.

Taşpınar Köyü Camii: Bozok sancağı Sorkun kazası Taşpınar köyündeki cami köy ahalisince yap-tırılmıştı. Camide imam ve hatiplik görevini Zilhicce 1199 (Ekim-Kasım 1785)’da günlük yarım akçe ile Hasan yürütüyordu101.

Uzanlu Köyü Camii: Bozok’a bağlı Boğazlayan kazası Uzanlu Köyü’ne müceddeden yapılmasına izin verilen caminin Şaban 1140 (Mart-Nisan 1728)’da günde bir akçe ücretle hatiplik vazifesini Hasan oğlu Ali yürütüyordu102.

Yalnız Ömer Köyü Camii: Bozok sancağına bağlı Sorkun kazası Cumafakılı diye de bilinen Yalnız Ömer köyüne hayırsever ahali tarafından yaptırılmıştır. Camide hatiplik görevini Zilkade 1182 (Mart-Nisan 1769) tarihinde bervech-i hasbi Mehmet yürütüyordu103.

2.2. Mescitler

Ali Ağa Mescidi: Bozok’ta Sorkun kazası Kızıltepe Köyü’ne Ali Ağa tarafından yaptırılmıştır. Mes-citte Muharrerm 1110 (Temmuz-Ağustos 1698)’da günde iki akçe ücretle Mehmet’in vefatı üzerine Mustafa imamlık yapmaktaydı104.

Ebubekir Mescidi: Bozok’ta Boğazlayan kazası Boğazlayan Köyü’ne Ebubekir tarafından yaptırıl-mıştır. Mescit vakfının mütevellisi bulunduğu için Cemaziyelevvel 1217 (Ağustos-Eylül 1802)’de hasbi Ha-san oğlu Halil atanmıştır. İmam olanlarda görevlerini hasbi olarak yürütüyorlardı105.

Hacı Mustafa Mescidi: Bozok’a bağlı Yozgat kasabasındaki mescit ashab-ı hayrattan Yozgatlı Hacı Mustafa Efendi tarafından yaptırılmıştır. Mescit, XIX. yüzyılın başlarında 29 Zilhicce 1225 (25 Ocak 1811) tarihli hatt-ı hümayun ile minber eklenmek suretiyle camiye çevrilmiş ve Cuma namazı kılınmaya başlan-mıştır106.

Hüseyin Sipahi Mescidi: Bozok kazasına bağlı Gödeh Köyü’ndeki mescidin bânisi Hüseyin sipahidir. Mescit, XVIII. yüzyılın ikinci yarısında “minber vaz’”olunup cami yapılmıştır. Camide Rebiülevvel 1190 (Nisan-Mayıs 1776)’da günde iki akçe ücretle Osman hatiplik yapıyordu107.

Ilıca Köyü Mescidi: Bozok’a bağlı Boğazlayan kazası Ilıca Köyü’ne köy ahalisi tarafından yaptı-rılmıştır. Mescidin Ramazan 1135 (Haziran-Temmuz 1723)’de günde bir akçe ücretle imamı İbrahim aynı zamanda köydeki Dulkadiroğlu Alaüddevle Cami hatipliğini de yürütüyordu108.

100VAD. nr.541, vr.43, s.98.101VAD. nr.1074, vr.14, s.48.102VAD. nr.1144, vr.114, s.224.103VAD. nr.1082, vr.45, s.90.104VAD. nr.1140, vr.105, s.218.105VAD. nr.539, vr.57, s.114.106BOA. HAT, nr.1515/8.107VAD. nr.1158, vr.51, s.103.108VAD. nr.1137, vr.138, s.257.

437

İğdeli Köyü Mescidi: Bozok’ta Boğazlayan kazası İğdeli Köyü’nde bulunan mescidin bânisi tes-pit edilememiştir. Ahmet Kethüda, Ramazan 1217 (Aralık 1802-Ocak 1803) tarihinde aldığı izinle mescide minber yaptırmak suretiyle cami yapmış ve Bozok ve Süleymanlu naibi Mahmut arzıyla Ömer camiye hatip atanmıştır109.

Maksudlu Köyü Mescidi: Bozok sancağına bağlı Gedik nahiyesi Maksudlu köyüne köy ahalisince yaptırılmıştır. XIX. yüzyılın başlarında köyde Cuma namazı kılınacak yer olmadığı ve civar yerleşimlerin uzak olmasından ötürü ahali mescide minber eklemek suretiyle camiye çevirmiştir110. Padişah’ın 20 Şevval 1233 (23 Ağustos 1818) tarihli hatt-ı hümayunu ile camiye çevrilmesi uygun görülmüş ve hatip ve imamlığı-na Mehmet Halife b. Ömer atanmıştır.

Musa Bey Mescidi: Bozok kazası Halil Fakihlü Köyü’ndeki mescidin bânisi Musa Bey’dir. Zilhicce 1117 (Mart-Nisan 1706) tarihinden önce mescide minber eklenmek suretiyle hitabet Abülkadire tevcih olun-muştur111.

Şeylü Köyü Mescidi: Bozok kazası Şeylü Köyü’ndeydi. Mescidin Safer 1130 (Ocak-Şubat 1718)’da müezzinlik görevini günde yarım akçe ücretle Mustafa yapıyordu112.

Yortan Köyü Mescidi: Bozok sancağına bağlı Kızılkoca kazası sınırları içindeki Yortan köyü hayırse-ver ahalisince yaptırılmıştır. Mescit, XIX. yüzyılın başlarında Dalbal Mirzan’ın gayretleriyle Cuma namazı kılınması için minber eklenmiş ve 11 Şevval 1229 (26 Eylül 1814) tarihli hatt-ı hümayun ile camiye çevril-mesine izin verilmiştir113.

2.3. Zaviyeler

Ahi Baba Zaviyesi: Bozok kazasına bağlı Baltı nahiyesi Turhasan Köyü’ne İshak Baba oğlu Ahi Baba tarafından yaptırılmıştır. Zaviyede Safer 1144 (Ağustos-Eylül 1731)’de “âyende ve revendeye it’âm-ı ta’âm” yani gelip geçenlere yemek çıkarmak şartıyla Ali zaviyedar atanmıştır114. Vakıf kayıtlarında Ali adlı zatın zaviyeye gereken önemi vermediği ve zaviyenin âtıl hale geldiği ifade edilmektedir. Bu durum üzerine Safer 1147 (Temmuz 1734) tarihinde Ali zaviyedarlık görevinden alınarak zaviyeye “ihyâ ve şenlendirmek” şartıyla Mustafa, Bozok kadısı Seyyit Resul arzıyla göreve getirilmiştir.

Akçapınar Zaviyesi: Bozok sancağına bağlı Sorkun kazasına tabi Döğerobası mezraası bulunan za-viyenin bânisi ve yapıldığı tarih hakkında malumat yoktur. Rebiülevvel 1147 (Ağustos 1734) tarihli vakıf kaydında zaviyenin yüz senedir boş ve harap halde olduğu binasının bile kalmadığı ifade edilmektedir. XVII. yüzyılın başlarından itibaren kullanılmayan zaviyeyi tekrar şenlendirip ve mezraasının mahsulünü toplamak üzere Mustafa, Sorkun naibi Ali arzıyla zaviyedar atanmıştır115.

Ali/Ali-yi Şir Zaviyesi: Sivas sancağına bağlı Karahisar-ı Behramşah kazası Müşalim kalesindeki zaviyenin bânisi Ali Şir adlı bir Türmendir. XIV. ya da XV. yüzyılda kalede inşa edildiği kabul edilen zavi-yenin içinde Ali Şir’in türbesi de bulunuyordu116. Vesâik-i Bektaşiyan’da kaydı bulunması XVIII. yüzyılın

109VAD. nr.539, vr.57, s.114.110BOA. HAT, nr.1542/20.111VAD. nr.1132, vr.71, s.220.112VAD. nr.1133, vr.85, s.172.113BOA. HAT, nr.1528/9-1.114VAD. nr.1079, vr.102, s.179.115VAD. nr.1079, vr.67, s.124.116Arslan, a.g.t., s.117.

438

ortalarında faal olduğunu göstermektedir117.

Aydal Ata Zaviyesi: Bozok sancağına bağlı Sorkun kazası Karacaöyük köyündeydi. Zaviyede görev yapan zaviyedarın Hacı Bektaş Şeyhi’nin arzıyla atanması Bektaşi tarikatına mensup olduğunu göstermekte-dir. Köyün mahsulâtı şeyhin ve zaviyeye gelen misafirlerin ihtiyaçların giderlerine sarf ediliyordu. Rebiyü-levvel 1203 (Kasım-Aralık 1788) tarihinde Mehmet’in yedinde beratı bulunmadığı için Hacı Bektaş Şeyhi Abdüllatif arzıyla tevcih olunmuştur118.

Bayatır Köyü Zaviyesi: Bozok kazasında Bayatır(?) köyünde bulunan zaviyenin bânisi tespit edi-lememiştir. Zaviyenin, XVII. yüzyılın son çeyreğinde harap halde olduğu ve 46 yıl boyunca bu hali devam ettiği için binalar dahi yıkılmış, eser kalmamıştır. Rebiülevvel 1140 (Ekim-Kasım 1727)’da zaviyenin tekrar canlanması amacıyla ulemadan Mustafa Halife şeyh olarak atanmıştır119.

Cihangir ve Temircüviran Zaviyesi: Bozok kazasına bağlı Baltı nahiyesi sınırları içinde yer alan zaviye, Cihangir ve Temircüviran mezraalarının mahsul gelirlerini “âyende ve revendeye it’âm-ı ta’âm” et-tirmek üzere kurulmuştu. Bu mezraalar mahsulünün bir kısmı mezraadar olan kişilere tahsis edilmişti. Mez-raaları tasarruf edenlerin Hacı Bektaş Veli Secde nişini şeyhince atanıyor olması zaviyenin Bektaşi tarikatına mensup olduğu göstermektedir. İnşa tarihi belirlenemeyen zaviyeye babadan oğula geçmek suretiyle zaviye-dar atanıyordu120. Zilkade 1168 (Ağustos-Eylül 1755) tarihinde zaviyedarlık müştereken İbrahim ve Osman tasarrufundaydı121.

Çarşı Zaviyesi: Bozok’ta Yozgat Köyü’ndeydi. Zaviye binası ve mescitten oluşan manzumenin zavi-yedarı Ali’nin vazifesinden alınması üzerine 1 Cemaziyelahir 1143 (12 Aralık 1730) tarihinde Şeyh Ahmet ve Şeyh Süleyman müştereken zaviyedarlık görevini yürütüyorlardı122.

Çoraközü Zaviyesi: Bozok kazası Çoraközü nam-ı diğer Kameröyüğü mezraası eskiden berü zaviye vakfıydı. Zaviyedarların önemli görevlerin biri mezraanın gelirinin bir kısmıyla “âyende ve revendeye it’âm-ı ta’âm” ettirmekti. Bu şart ile Safer 1147 (Temmuz 1734) tarihinde Mustafa Halife görevini devam ettirmek-teydi123.

Derviş Kemal Zaviyesi: Bu zaviyenin adına Vesâik-i Bektaşiyan adlı eserdeki belgelerde tesadüf edil-mektedir. Kanuni Sultan Süleyman döneminin Melami şeylerinden Pir Ali Aksarayî/Alâeddin Aksarayî’nin oğlu Derviş Kemal’dir. Melamiye-i Bayramiye şeyhi olan babasının izinden giden Derviş Kemal, şeri’ata ay-kırı davranışlarından dolayı daha 20 yaşında on iki müridiyle birlikte öldürülmüştür. Bozok sancağına bağlı Akdağ nahiyesi Bozok Akhisarı köyüne Derviş Kemal adına Bektaşi tarikatı müritlerince yaptırılmıştır124.

Emirce/Emirci Sultan/Osman Paşa Tekkesi: Sivas eyâletindeki Hüseyinâbâd nahiyesi Emirci Sultan köyüne 1203 tarihinde inşa edilmiştir. Zaviyenin bânisi Veyselkaranî evladından Yesevî halifesi olarak bilinen Emirce Sultan’dır125. Hakkındaki belge ve menkıbelere göre, şeyhin asıl adı Şerefüddin İsmail b. Muhammed olup Emirci Sultan onun lakabıdır. XIII. yüzyılın başlarında Bozok bölgesine gelmiş ve 1240 yılında Babai

117Yusuf Küçükdağ, Ayşe Değerli, Bekir Şahin, Vesâk-i Bektaşiyan’a Göre Osmanlı Devleti’nde Bektaşi Tekkeleri, Konya, 2015, s.23.118VAD. nr.1074, vr.14, s.49.119VAD. nr.1144, vr.112, s.221.120Küçükdağ, Değerli, Şahin, a.g.e., s.33-34.121VAD. nr.1097, vr.51, s.105; nr.1058, vr.101, s.216.122VAD. nr.1079, vr.102, s.179.123VAD. nr.1079, vr.102, s.179.124Küçükdağ, Değerli, Şahin, a.g.e., s.39.125Küçükdağ, Değerli, Şahin, a.g.e., s.47-48.

439

isyanı sırasında katledildiği tahmin edilmektedir. Emirci Sultan, I. İzzeddin Keykavus, I. Alâeddin Keykubat ve II. Gıyâseddin Keyhusrev döneminde Bozok (Yozgat)’da yaşayan Yesevî tarikatına bağlı bir Türkmen şeyhi olduğu kabul edilmektedir. Tekkenin isminin “Osman Paşa” olarak anılması ise amcasının oğlu Osman Paşa’nın bir süre tekkenin mütevellisi olmasıyla ilgilidir126. Ocak, eserinde XVI. yüzyıldaki isimleriyle Emir-ci Sultan Zaviyesi’nin vakfiyelerde geçen zengin vakıflarını teşkil eden köyleri ve arazileri maddeler halinde şu şekilde ifade etmektedir: “Emirci Sultan (Osmanpaşa) köyü, Kaya kışlağı, Satılmışlu kışlağı, Buldu-közü mezraası, İkizağıl ve Karalarviranı, Cengiz Han ve Başağıl mezraaları, Güdülözü, Güğümayağı ve Yudanlu mezraaları, Avansarayı, Bucak ve Kodallu mezraaları, Belenliviran, Yağmurözü mezraaları ve Kargalu kış-lağı, Alaüddinlü kışlağı, Şehirviranı, Hacılar Pınarı, Bor kışlağı ve Güdülbaş mezraası, Koyunlu Yusufözü mezraası ve Cemaat-i Divân-ı Sakinân kışlağı, Halil Ecelü, Kavak Deresi ve Yapraköbeği mezraaları, Topçu köyü ve arazisine dahil bulunan Köşgerli ve Gökçepınar mezraaları, Kamışlı, Çağılgan, Musa Kethüda, İma-doğlu, Pirhacılu kışlakları ve Gökçebayır adlı mevki; Gökçekışlak, Doğancılu kışlağı, Alagözviranı ve Kırk-pınar, Ağcaköy (Tayfur köyü), Yalnız İn köyü, Şeyh Musa köyü ve Başviran mezraası ve Yortan köyü”127. Zavi-yenin ismine XVI. yüzyıl tahrir kayıtlarında rastlanmaktadır128. Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesinde zaviye “Emîr-i Çin Osman” şeklinde kayıt edilmiştir. XVIII. yüzyılın ilk yarısındaki vakıf kayıtlarında “Bozok’ta Osman Paşa Tekkesi” şeklinde geçmektedir. Belgelerde tekkede bulunan bir camiden de bahsedilmektedir. Bu yüzyıla kadar camiden bahsedilmediğine bakılırsa tekkeye yakın bir yere yeni inşa edilmiş olmalıdır. Safer 1130 (Ocak-Şubat 1718) tarihinde Osman Paşa tekkesi camiinde imam olan Seyyit Ahmet feragatinden Mustafa Halife günde bir akçe ücretle imamlık görevini yürütüyordu129. Vesâik-i Bektaşiyan’da cami ile ilgili bilgi olmayıp bir kayıtta XVIII. yüzyılın ortalarında zaviyede Veyselkaranî evladından olan ve “âyende ve revendeye it’âm-ı ta’âm” ettirmek şartıyla zaviyedar ve şeyh atandığı bilgisi vardır130.

Emirci Sultan Zaviyesi, Orta Anadolu’daki Bektaşi tarikatının önemli merkezlerinden biridir. 1826 yılında Bektaşiliğin ilgasıyla birlikte zaviye Nakşibendliğin yönetimine geçmiştir131. Günümüze sadece tür-besi kalmıştır ve önemli ziyaret merkezlerinden birisi konumundadır.

Erkulu/Erkulu Baba Zaviyesi: Bozok kazasına bağlı Sorkun nahiyesi Eşlegan/İkiözkoşdu/Höyüklü Tepe adlarıyla bilinen Kara Kınık(?) köyünde idi. Bu köyün geliri Erkulu Baba Zaviyesi dervişlerine ve ge-lip geçenlerin doyurulmasına harcanması için vakfedilmiştir. Vakıf belgelerine göre zaviye müştereken iki zaviyedar tarafından tasarruf ediliyordu132. Rebiülahir 1140 (Kasım-Aralık 1727) tarihinde Mustafa’nın fe-ragatinden oğlu Musa Halife’ye yarım hisse zaviyedarlık tevcih edilmiştir. Bu zatın beratı Safer 1147 (Tem-muz 1734)’de yenilenmiştir133. Zaviyenin Bektaşilerce ulu kişi olarak kabul edilen Erkulu adına yaptırıldığı düşünülmektedir. Erkulu/Erkulu Baba adıyla Çorum sancağı Karahisar-ı Demürlü kazası Sarıkamış köyünde bir Bektaşi zaviyesi bulunuyordu. Bu zaviyede mütevellilik ve zaviyedarlık Bektaşi hulefasına meşruta idi134.

Fakihlü Köyü Zaviyesi: Bozok kazasına bağlı Karadere nahiyesi Fakihlü Köyü’ndeydi. Bu tarikat binasında “âyende ve revendeye it’âm-ı ta’âm” ettirmek üzere zaviyedarlık yapan Şeyh Ebubekir’in vefat

126Emirci Sultan’ın ailesi, hayatı, zaviyesi, vakfiyeleri ve vakıfları hakkında çok detaylı bir çalışma için bkz. Ahmet Yaşar Ocak, Ortaçağ Anadolusu’nda İki Büyük Yerleşimci/ Kolonizatör Derviş Dede Garkın ve Emîrci Sultan Vefâiyye ve Yeseviyye Gerçeği, Dergâh Yay., İstanbul, 2014, s.216-308; Ahmet Yaşar Ocak, “Emirci Sultan”, DİA, C.11, s.153-155.127Ocak, a.g.e., s.228-229.128Arslan, a.g.t., s.98.129VAD. nr.1133, vr.85, s.172; nr.1079, vr.102, s.179.130Küçükdağ, Değerli, Şahin, a.g.e., s.48.131Ocak, “Emirci Sultan”, s.154.132VAD. nr.1058, vr.101, s.216.133VAD. nr.1144, vr.112, s.221; nr.1079, vr.102, s.179.134Küçükdağ, Değerli, Şahin, a.g.e., s.46-47.

440

etmesiyle yerine Şeyh Mustafa Receb 1111 (Aralık 1699-Ocak 1700)’de atanmıştır135. Öyük Kışla ve Çakır Tepe mezraalarının mahsulü zaviye vakfına meşruta idi.

Hamza Abdal Zaviyesi: Bozok sancağına bağlı Akdağ kazası Tekke köyündeki Bektaşi tarikatına mensup zaviyede, XVIII. yüzyılda Cabbarzâde Süleyman Bey zaviyedarlık yapıyordu136.

Hızır Halife Zaviyesi: Bozok kazası Karadere nahiyesi bağlı Hamzalu Köyü’ne Dulkadiroğlu Alâüd-devle Bey (1480-1515) tarafından yaptırılmıştır. Zaviyenin adının şeyhi Hızır Halife bin Mehmet’den geldiği ifade edilmektedir137. Fatih Sultan Mehmed’in 15 Cemaziyelevvel 868 (25 Ocak 1464) tarihli vakfiyesinde Uzankavak köyünde bulunan Durdulağıl mezraası malikânesini zaviye vakfına vakfetmiştir. Zaviye, Bektaşi tarikatına mensup olup zararlı bir faaliyeti görülmediği için XIX. yüzyılda mevcudiyetini korumaktaydı138. Hamzalu Köyü “evladına meşruta” olan zaviyedarlık139 vazifesini Safer 1130 (Ocak-Şubat 1718) tarihinde Şeyh Ebubekir ve Şeyh Ahmet müştereken yürütüyorlardı. Bu durum XVIII. yüzyıl boyunca devam etmiş-tir140.

Hocalı Zaviyesi: Bozok kazasına bağlı Boğazlayan’da bulunan Hocalı Zaviyesi hakkında fazla bilgi yoktur. Vakıf Kayılarına göre Rebiyülevvel 1186 (Haziran-Temmuz 1772) tarihinde zaviye vakfının mütevel-lisi Yusuf b. Abdullah’ın feragatinden Mehmet Tahir’dir141.

Kara Emir/Karaca Emir Sultan Zaviyesi: Bozok’ta Sorkun kazasında Köhne Köyü yakınındaki mezraadaydı. Zaviyenin bânisi Kara Emir/Karaca Emir Sultan’dır. Receb 1111 (Aralık 1699-Ocak 1700) tarihinde zaviyenin mezraadarı Şeyh Fethullah’ın vefatı üzerine yerine Şeyh Osman atanmıştır142. Vesâik-i Bektaşiyan’da “Karaca Emir Sultan Zaviyesi” şeklinde kaydedilmiştir143.

Kılı[n]çabdal Zaviyesi: Bozok sancağına bağlı Akdağ nahiyesi sınırları içindeki Akviran köyüne XIV. yüzyılın ikinci yarısında Dulkadiroğlu Alâüddevle Bey tarafından yaptırılmıştır. Zaviye şeyhliği Kılıçabdal b. İbadullah ve oğullarına meşruta kılınmıştır144. XVIII. yüzyılda vakıf gelirleri arasında Kılıçabdal mezra-ası bulunuyordu. Vesâik-i Bektaşiyan adlı eserde zaviyenin vakfı olarak Akdağ kazasındaki Korucaviran ve Akviran mezraaları mâlikanesi gösterilmektedir145. Kılıçabdal zaviyesine devamlı dışarıdan müdahalelerde bulunuyordu. Vâkıfın evladından olan Şeyh Mustafa Halife b. Derviş tarafından yazılan arzuhalde 20 Şaban 1213 (27 Ocak 1799) ile 22 Receb 1230 (30 Haziran 1815) tarihleri arasında yaklaşık 16 yıl boyunca zavi-yedarlık vazifesine çeşitli sebeplerle müdahale edildiği detaylı şekilde izah edilmiştir. Bunun üzerine vâkıfın asıl evladına meşruta olduğu için yapılan incelemeler neticesinde zaviyedarlığı gayri hukuki üzerine alan kişiler vazifelerinde alınarak evladı vâkıftan oldukları sübut eden Osman Halife b. Hacı Ebubekir evlatlarına verilmiştir146.

Kulkulu/Kulkolu Zaviyesi: Bozok sancağına bağlı Boğazlayan nahiyesinde cemaati Uçbeylü diye bi-

135VAD. nr.1132, vr.71, s.220.136Küçükdağ, Değerli, Şahin, a.g.e., s.58.137BOA. C.EV. nr.379/19247; Lütfi Arslan, a.g.t., s.117.138Küçükdağ, Değerli, Şahin, a.g.e., s.64.139“Bozok kazâsına tâbi Hızır Halife Zaviyesi olan Hamzalu nâm karyenin evladına meşrûta üzre zâviyedarı olan evlâd-ı vâkıfdan” 04 Şevval 1180 (05 Mart 1767) tarihli vakıf belgesi için bkz. BOA. C.EV. nr.379/19247.140 VAD. nr.1133, vr.85, s.172; nr.1079, vr.102, s.179.141VAD. nr.1058, vr.111, s.236.142VAD. nr.1132, vr.71, s.220.143Küçükdağ, Değerli, Şahin, a.g.e., s.75.144Arslan, a.g.t., s.117.145Küçükdağ, Değerli, Şahin, a.g.e., s.81.146BOA. C.EV. nr.209/10488.

441

linen Pınar köyün idi. Zaviyeyi, Şeyh Mustafa ve oğlu Mehmet Akif mîrîye yıllık 2.000 akçe vermek şartıyla tasarruf etmekteydiler. Mehmet Akif’in 25 Safer 1207 (12 Ekim 1792) arzuhalinde babası Şeyh Mustafa’nın vefat ettiği ve yerine oğlu Mustafa ile müştereken zaviyeye mutasarrıf oldukları ve 16 Cemaziyelevvel 1178 (11 Kasım 1764) tarihinden h.1206/m.1791-1792 senesi sonuna kadar 28,5 yıl içinde 475 kuruşu mîrîye verdiklerini belirtmiştir147. Bunun üzerine Mehmet Akif ve Mustafa’ya ayrı ayrı görev beratları verilmiştir.

Pınaroğluvirane Zaviyesi: Bozok sancağı sınırları içindeki Baltı nahiyesi Pınaroğluvirane mezraası-na inşa edilmiştir. Bânisi ve yapıldığı tarih hakkında malumat yoktur. Zaviyeye Cemaziyelevvel 1144 (Kasım 1731) tarihinde Cabbar oğlu Mustafa’nın vefatı üzerine yerine kardeşi Ahmet zaviyedar atanmıştır148.

Resul Halife Zaviyesi: Bozok’ta Karaca nahiyesi Ekinpınarı Köyü’ne Resul Halife tarafından yap-tırılmıştır. Vakıf kayıtlarında zaviyenin Rebiülahir 1147 (Ağustos-Eylül 1734) tarihinde 40-50 yıldır boş kaldığı ve vakıf mahsulünün harap olduğu ifade edilmektedir. XVII. yüzyılın son çeyreğinden beri zaviyenin âtıl halde bulunması üzerine Bozok kadısı Seyyit Resul, tekrar ihya edilmesi ve vakıf mahsulünün toplanması için “ihyâ ve âbâdan itmek şartıyla” öşür mahsulâtıyla Mustafa’yı zaviyedar atamıştır149. Bu sayede XVIII. yüzyılın ortalarına doğru eski haline dönmüştür.

Sırçalı Zaviyesi: Bozok sancağına bağlı Boğazlayan kazasındaydı150. Zaviyenin bulunduğu yer 18 Muharrem 1275 (19 Ağustos 1761) tarihli bir arzuhalde Süleymanlu sağir kazası Sırçalı adlı mahalde göste-rilmektedir151. Arzuhalde, evladiyet ve meşrutiyet üzere tevliyetin vâkıf soyundan gelenlere şart konulduğu buna rağmen zaviye vakfına devamlı dışarıdan müdahalede bulunulduğu ifade edilerek bu duruma derhal son verilmesi istenilmiştir. Yapılan tetkikatta 1752-1760 yılları arasında zaviye vakfında görev yapan mütevelliler tek tek soruşturulmuş ve ahalinin de şahitliği ile evladı vâkıftan olan kişilere verilmiştir. Yapılan tetkikatlara rağmen XVIII. yüzyılda Sırçalı zaviyesi ve vakfına müdahaleler devam etmiştir152. Sırçalı zaviyesinin bânisi Şahruh Bey b. Alâüddevle olup Ali Muhyiddin zaviyesi olarak da bilinmektedir153. XVIII. yüzyılda zaviyede görev yapan zaviyedarlar müştereken bu görevi yürütüyordu. Şaban 1178 (Ocak-Şubat 1765) tarihinde Veli b. Mustafa’nın vefatı üzerine yerine Yusuf b. Abdullah ve Mehmet b. Muhsin zaviyedarlık vazifesini ifa et-mekteydiler. Ramazan 1179 (Şubat-Mart 1766)’da zaviye mütevellisi aynı zamanda yarım hisse zaviyedarlık yapan Yusuf b. Abdullah’tır154.

Sultan Alaaddin Zaviyesi: Bozok kazası Akçaali nahiyesinde Sultan Alaaddin tarafından yaptırılan zaviyenin günde bir akçe ücretle zaviyedarı Ahmet’in görev beratı Rebiülevvel 1121 (Mayıs-Haziran 1709) tarihinde yenilenmiştir155.

Şahruh Bey Zaviyesi: Bozok sancağına bağlı Akdağ kazası Çandır köyündeki zaviyenin bânisi Şah-ruh Bey b. Alâüddevle’dir156. Zaviyenin 1492 yılında inşa edildiği belirtmektedir157. Şahruh zaviyesi vakıf akarları arasında Bozok ve Maraş sancaklarında pek çok yer bulunuyordu. Bozok sancağı Sorkun nahiyesine bağlı Yortan nam-ı diğer Köhne köyü ve Üç Tepe mezraası ile Gedikçubuk kazasına bağlı Gemrek köyünde

147BOA. C.EV. nr.291/14808148VAD. nr.1079, vr.102, s.179.149VAD. nr.1079, vr.102, s.179.150VAD. nr.1075, vr.44, s.69.151BOA. C.EV. nr.134/6669-2152BOA. C.EV. nr.134/6669-1.153Arslan, a.g.t., s.117.154VAD. nr.1075, vr.44, s.69; nr.1082, vr.47, s.94.155VAD. nr.1133, vr.85, s.171.156BOA. C.EV. nr.29/1440.157Arslan, a.g.t., s.117.

442

büyük ambar yeri bulunuyordu158. XVIII. yüzyılda vakıf mütevellileri görevlerini layıkıyla yapmadıkları için devamlı dışarıdan kişiler vakıf akarına müdahalede bulunuyorlardı. Bu durum vakıftan geçimini sağlayan mürtezika sınıfını sıkıntıya sokuyordu. Şahruh Bey evkâfı, evlad-ı vâkıfa meşruta kılınmış idi. Mütevelli-lerin görevleri; “âyende ve revendeye it’âm-ı ta’âm” yani gelip geçenlere yemek çıkarmak, zaviyeyi “ihyâ ve âbâdan itmek”, ihtiyaç duyulan binaların, köprülerin tamirlerini yaptırmak, vakıf mütezikasının sıkıntı çekmemesini sağlamak, vakıf gelirlerini çoğaltmaktı159. Şahruh zaviyesinde 23 Cemaziyelahir 1204 (10 Mart 1790) tarihinde yarım hisse ile zaviyedarlık Seyyit Şeyh Feyzullah ve Seyyit Şeyh Süleyman Halifeler tara-fından yürütülüyordu160.

Şeyhlü Köyü Tekkesi: Bozok kazası Şeylü Köyü’ndeki tekkede görev yapan tekke-nişinler XVIII. yüzyılda Alaüddevle vakfı mütevellisi arızıyla atanıyordu. Bu durum tekkenin Dulkadiroğlu Alaüddevle tara-fından Bozok kazasının diğer köylerinde olduğu gibi Şeyhlü Köyü’ne yaptırılan tarikat binası olduğunu gös-termektedir. Safer 1130 (Ocak-Şubat 1718) tarihinde tekkede günde bir akçe ücretle görev yapan tekke-nişin Mehmet’in feragat etmesiyle yerine Halil; Kırşehir mutasarrıfı ve Alâüddevle vakfı mütevellisi Mehmet ar-zıyla atanmıştır161.

Yolageldi Zaviyesi: Bozok sancağına bağlı Boğazlayan kazasında bulunan zaviye Dulkadiroğlu Alâüddevle Bey tarafından yapılmıştır162. Zaviye vakfının tevliyetini ve zaviyedarlığını Ramazan 1179 (Şu-bat-Mart 1766) tarihinde Seyyit İbrahim yürütüyordu163.

Yortan Dede ve Sarı Mehmetlü Köyü Zaviyesi: Bozok kazası Yortan Dede ve Sarı Mehmetlü Kö-yü’nde yer alan zaviyenin bânisi tespit edilememiştir. Safer 1147 (Temmuz 1734) tarihli vakıf kaydında zavi-yenin 40-50 senedir harap halde olduğu ve zaviyenin eseri bile kalmadığı ifade edilmektedir. XVII. yüzyılın son çeyreğinde kullanılmadığı ve vakıf mahsulâtının işletilmediği anlaşılan zaviyeye “ihyâ ve âbâdan itmek şartıyla” 1734 yılında Hasan ve kardeşi Ahmet müştereken zaviyedar atanmışlardır164. Bu sayede zaviye kısa sürede tekrar ihya olmuş ve “âyende ve revendeye it’âm-ı ta’âm” yani gelip geçenlere yemek çıkarılmaya başlanmıştır. Zaviyedarların kötü idaresi sonucu Zilkade 1182 (Mart-Nisan 1769)’de köy ahalisi topraklarını terk etmek zorunda kalmış ve zaviye tekrar âtıl hale gelmiştir. Zaviyedarın değiştirilmesiyle köy ahalisi ev-lerine geri dönmüş ve sıkıntı giderilmiştir. XVIII. yüzyıl boyunca bu tür sorunlar devam etmiştir165. Yortan Dede ve Sarı Mehmetli Köyü Zaviyesi’ne atanan zaviyedarlar, Hacı Bektaş Veli Asitanesi secde nişin Şeyhi tarafından görevlendirilmesi zaviyenin Bektaşi tarikatına mensup olduğunu göstermektedir.

Yusuf Abdal Zaviyesi: Bozok sancağına bağlı Baltı nahiyesi Yusuf Abdal köyündeki zaviye XV. yüz-yılın ikinci yarısında inşa edilmiş olup bânisi Dulkadiroğlu Alâüddevle’dir166. Bektaşi tarikatına mensup za-viyenin vakıf gelirleri arasında Karadere nahiyesi Küragin köyü malikânesi bulunuyordu. Zaviye gelirleri ile “âyende ve revendeye it’âm-ı ta’âm” ettiriliyordu167.

158BOA. C.EV. nr.331/16819; nr.208/10392-1.159BOA. C.EV. nr.16/751.160BOA. C.EV. nr.29/1440.161VAD. nr.1133, vr.85, s.172.162Arslan, a.g.t., s.118.163VAD. nr.1075, vr.44, s.69.164VAD. nr.1079, vr.102, s.179.165XVIII. yüzyılda Yortan Dede ve Sarı Mehmetli Köyü Zaviyesi’ne yapılan müdahaleler için bkz. VAD. nr.1082, vr.45, s.90; nr.1074, vr.14, s.48. 166Arslan, a.g.t., s.94,97,118167Küçükdağ, Değerli, Şahin, a.g.e., s.145.

443

3. Eğitim Kurumlar

3.1.Mektepler

Abdülcabbarzâde Süleyman Bey Mektebi: Bozok sancağına bağlı Kızılkoca kazası Yozgat köyüne Yeniil voyvodası ve Bozok mutasarrıfı Abdülcabbarzâde Süleyman Bey b. Ahmed Paşa tarafından yaptırıl-mıştır. Süleyman Bey de ecdadı gibi hayır ve hasenata önem vermiş bir idarecidir. Mektep vakfına dükkânlar ve nakit para vakfetmiştir. Vakfın tevliyeti günde yüz akçe ücretle 29 Rebiülevvel 1208 (04 Kasım 1793) tarihinde vâkıf Süleyman Bey’in oğlu Abdülfettah Bey tarafından yürütülüyordu168. Vakıf gelirlerinde karşı-lanmak üzere mektepte vazifeli iki muallim bulunuyordu. Vâkıf Abdülcabbarzâde Süleyman Bey mektepte görev yapacak muallimler ve okuyan talebeler için bazı şartları yerine getirmelerini şart koymuştu. Buna göre; mektepte iki adet hocanın görevlendirilmesi, bunların ilim sahibi, dindar, güvenilir, Kurân, sarf bilen âlim kişilerden olması ve her iki hocanın ittifak halinde çalışmalarını, talebe taliminde Kurân öğretimine ve her gün İhlas-ı şerif ve Fatiha-i şerif okunmasına ihtimam göstermelerini istemektedir. Yine mektepte okuyan talebelere her hafta ve senede birer akçe verilmekteydi169. Bu şartlara haiz muallimlerden 13 Zilhicce 1220 (4 Mart 1806) tarihinde ikinci muallim olarak görev yapan Ali Efendi’nin vefat etmesi üzerine yerine günde 83 akçe ücretle Mustafa Efendi atanmıştır.

Ahmet Ağa ve Ali Efendi Mektebi: Bozok sancağına bağlı Kızılkoca kazasına Yozgat köyündeki mektep ve caminin bânileri Yeniil voyvodası ve Bozok mutasarrıfı Abdülcabbarzâde Süleyman Bey b. Ah-med Paşa’nın harem kethüdası Ahmet Ağa ve vekilharcı Ali Efendi idi. Mektepte vazifeli hocalar ücretlerini cami ve mektep vakfından alıyorlardı170.

Mustafa Paşa Mektebi: Bozoklu Silâhdar Mustafa Paşa, Bozok kazasına bağlı Divanlu köyüne yap-tırdığı cami ve medresenin olduğu yere bir mektep binası yaptırmıştır. Mektepte 16 Safer 1171 (30 Ekim 1757) tarihinde muallim olan Osman Halife günde dört akçe ücret almaktaydı171. 23 Safer 1215 (16 Temmuz 1215) tarihinde cami hatibi ve mektep muallimi olan Ali Halife b. Mehmet Halife günde 14 akçe ücret ile iki görevi yürütüyordu172.

3.2. Medreseler

Hacı Mahmut Medresesi: Bozok’a bağlı Akdağ kazası Rumdeğin Köyü Cafer Bey Mahallesi’ne Çer-kez Bey oğlu Hacı Mahmut tarafından yaptırılmıştır173. Medresede Şevval 1168 (Temmuz-Ağustos 1755)’de İbrahim müderrislik görevinde bulunuyordu.

Mustafa Paşa Medresesi: Bozok kazasına bağlı Divanlu köyündeki medrese Bozoklu Silâhdar Mus-tafa Paşa tarafından yaptırılmıştı. Medresede Ramazan 1125 (Eylül-Ekim 1713) tarihinde camide vâiz olan Ebubekir Efendi yılda 55 kuruş ücretle müderrislik görevini vakıf mütevellisinin tezkeresi ve Bozok kadısı Seyyit Mehmet’in arzıyla yürütüyordu174.

4. Sonuç

168BOA. C.MF. nr.181/9039.169BOA. C.MF. nr.167/8328.170BOA. C.MF. nr.29/1441.171BOA. C.MF. nr.170/8490, 5-6; nr.C.MF. nr.163/8114, 1.172BOA. C.EV. nr.358/18153, 1.173VAD. nr.1097, vr.51, s.105.174VAD. nr.1133, vr.85, s.171.

444

Bozok ve civarı XI. yüzyıldan itibaren Türkmenlerin yoğun bir yerleşimine maruz kalmıştır. Kırsal yerleşimin yoğun olduğu bu dönemde dinî yapıların büyük çoğunluğu köy ve mezraa alanlarına yapılmıştı. XVIII. yüzyılda da bu tür yapılaşmanın köylerde yoğunlaştığı görülmektedir. Sancağın kaza ve nahiyelerinin tamamı konargöçer Türkmenlerden meydana gelmektedir. Bozok’ta XVIII. yüzyıldan önce Alâüddevle Bey ve oğlu Şâhruh Bey zamanında imar faaliyetleri gelişme gösterdi. Bozok’un Akdağ nahiyesinde Alâüddevle Bey oğlu Şahrûh Bey’in Sırçalı Zâviyesi ve Divan Köyü’ndeki Silahdar Mustafa Paşa’nın Cami ve Mektebi ile Kızılkoca kazası Burgaz Köyü’ndeki Ahmed Paşazâde Süleyman Bey Mektebi imar faaliyetlerinden ba-zılarıdır. Osmanlı Devleti’nin geç döneminde XVIII. yüzyılın ortalarında Çapanoğulları’nın Yozgat şehrini kurmasıyla Bozok Sancağı’nın göçebe yapısı değişip sosyal, ekonomik yönden gelişmeler yaşanmaya baş-landı. Bunun olumlu bir neticesi olarak pek çok yerde yeni camiler inşa edilmeye başlanmıştır.

5. Müzakere

Prof. Dr. Orhan KILIÇ: Şimdi Çapanoğullarının tapu mimarıyla ilgili pek ayrılmayacağını doğru bir yaklaşımla ele aldınız ama özellikle 1755ler bahsettiniz onun bulanabilmesi, takiben çocuklarının yaptırdığı camiyle ilgili gelişen şey var, divanlı köyü.

Doç. Dr. M. Murat ÖNTUĞ: Köy

Prof. Dr. Orhan KILIÇ: Onu farklı mı ele aldınız yaptınız, yoksa, ben o noktayı anlayamadım.

Doç. Dr. M. Murat ÖNTUĞ: Evet, hocam, şimdi hocam bölgede şöyle tabii isim benzerliği var. Ah-met adlı bir şahsiyet.

Prof. Dr. Orhan Kılıç: Ahmet Ağa, Çapanoğlu Ahmet paşa

Doç. Dr. M. Murat ÖNTUĞ: Birde şey var.

Prof. Dr. Orhan KILIÇ: O Ahmet ağa dediğimiz bu camiyi yaptıran Osman ve Süleyman beylerin babası olan Ahmet paşa.

Doç. Dr. M. Murat ÖNTUĞ: Öyle mi?

Prof. Dr. Orhan KILIÇ: Evet. Ondan sonraki süreçte ben bundan önceki sunumda söyledim ağalık-tan kadılığa, oradan beylerbeyliğine giden bir idari süreç var. 1755te tokat malikane olarak atanıyor orda Yoz-gat köyünde oturmaya başlıyor. İlk kez Yozgat sancağını eline alıyor, işte malikâne olarak Divanlı köyünden umreye gidiyorlar. Tabii bu ailenin her yerde katkı yaptığı gibi bir değerlendirme yapmak tabii ki çok doğru değil onlarla başladığını yani köyden şehirleşmeye geçişin Ahmet ağanın, Ahmet paşanın.

Doç. Dr. Galip EKEN: Ben burada da ona değinmişim aslında.

Yrd. Doç. Dr. Orhan YILMAZ: Hocam burada bir olay dinledim ben Çapanoğlu camii ile ilgili semai bilgi tamamen kaynağını bulamadım. Kayseri’den bir tane imam buradan geçiyormuş herhalde An-kara’ya doğru. Kayseri’den gelip Ankara’ya doğru giderken Çapanoğlu camiinde bir namaz kılayım demiş namazdan sonra da bir aşrı şerif okumuş rivayete göre. Ama çok güzel okumuş, tabii halkın da çok hoşuna gidince o dönemin Çapanoğlu sülalesinden Mustafa bey diye söylendi. Mustafa Bey demiş ki siz burada bundan sonra imam olacaksınız. O da olmaz efendim demiş benim Kayseri’de çoluğum var çocuğum var. O zaman git demiş çoluk çocuğunu al gel. Yok demiş gelemem benim orada görevim var. Ve yok demiş

445

kalacaksın burada. Ve bu birkaç gün imamlığa devam etmiş. Sonra bir gece yarısı kaçmaya teşebbüs etmiş. Kaçarken de bunun topuğundan vurmuşlar. Ondan sonra gitmişler onun ailesini, çoluk çocuğunu getirmişler ve uzun yıllar burada imamlık yaptığına dair bir hikâye hocamızdan dinledik. Biraz magazin gibi duruyor ama aslı var mıdır böyle? Duydunuz mu?

Yrd. Doç. Dr. Orhan YILMAZ: Yani bilemiyorum uydurulmuş mudur yoksa gerçek midir? Bu imam kimdir nasıl okumuştur? Bu 1900lerin başı 1800lü yılların sonu.

Prof. Dr. Orhan KILIÇ: Yok, Mustafa Bey ise eğer 1800lü, 1770li yıllardan sonra buradalar. Dola-yısıyla 18. Yüzyılın son çeyreği ama tabi cami yaptırmaları zaman alıyor. İki kardeş yaptırıyor bir kısmını Mustafa Bey yaptırıyor, bir kısmını Süleyman bey yapıyor. Tabi o olayı bizim literatürde arşivlerde rastlamak zor. Ancak tabi mahkemeye olay intikal etmişse onu da bilmiyoruz. Başka bir katkısı olan yoksa çok teşekkür ederim katkılarınız için.

6. Kaynakça

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (Kısaca: BOA.) C.EV. nr.16/751; nr.29/1440; nr.62/3073; nr.68/3382; nr.134/6669; nr.208/10392; nr.209/10448; nr.268/13656; nr.291/14808; nr.295/15017; nr.306/15586; nr.329/16714; nr.331/16819; nr.358/18153; nr.379/19247; C.MF. nr.28/1370; nr.29/1441; nr.104/5158; nr.163/8114; nr.167/8328; nr.170/8490; HAT. nr.1478/43; nr.1515/8; nr.1528/9; nr.1532/54; nr.1542/20; İE.ENB. nr.6/622; İE.EV. nr.16/1915.

Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşiv Defteri (Kısaca: VAD.) nr. 537; 538; 539; 541; 1058; 1074; 1075; 1079; 1080; 1082; 1097; 1132; 1133; 1137; 1140; 1144; 1158.

Arslan, Lütfi, H.963/M.1556 Tarihli Mufassal Tahrir Defterlerine Göre Bozok Sancağı’nın Ekonomik ve Demografik Yapısı, (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi), Ankara, 2005.

Erdoğdu, Mehmet Akif, “Karaman Vilâyetinin İdari Taksimatı”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, XII, İstanbul, 1992, s.425-430.

İlgürel, Mücteba “Mustafa Paşa, Bozoklu”, DİA, c.31, s.343-344.

Koç, Yunus, “Bozok Türkmenleri”, Anadolu’da ve Rumeli’de Yörükler ve Türkmenler Sempozyumu Bildirileri, Tarsus 14 Mayıs 2000, Ankara, 2000, s.195-209.

Koç, Yunus, “Dulkadirli’den Osmanlı’ya Bozok”, Osmanlı Devleti ve Bozok Sancağı, Türk Ocağı Yozgat Şubesi yay., Yozgat, 2000, s.483-497.

Küçükdağ, Yusuf-Değerli, Ayşe-Şahin, Bekir, Vesâik-i Bektaşiyan’a Göre Osmanlı Devleti’nde Bektaşi Tekkeleri, Çizgi kitapevi, Konya, 2015.

Ocak, Ahmet Yaşar “Bozok”, DİA, C.6, s.321-322.

Ocak, Ahmet Yaşar “Emirci Sultan”, DİA, C.11, s.153-155.

Ocak,Ahmet Yaşar, Ortaçağ Anadolusu’nda İki Büyük Yerleşimci/ Kolonizatör Derviş Dede Garkın ve Emîrci Sultan Vefâiyye ve Yeseviyye Gerçeği, Dergâh Yay., İstanbul, 2014.

Öz, Mehmet, “Bozok Sancağı’nda İskan ve Nüfus 15391642”, XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, 12-16 Eylül, C.III, Ankara, 1994, s.787-795.

Sakin, Orhan, Bozok Sancağı ve Yozgat, Yozgat Belediyesi, Ankara, 2004.

Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi, (Haz. Midhat Sertoğlu), İstanbul, 1992.

Turan, Şerafettin “XVII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunun İdari Taksimatı (H.1041/M.1631-32 tarihli bir idari taksimat defteri)”, Ankara Üniversitesi 1961 Yıllığı, Ankara Üniversitesi Basımevi,

446

Erzurum, 1963, s.201-232.

Ek-1 Bozok Kazası Hurufat Defteri, VAD. nr.1097, vr.51, s.105.

Ek-2 Saray Köyü Ahmed Paşa Camisi müezzin beratı, BOA. C.EV. nr.329/16714.

447

Ek-3 Bozoklu Silahdâr Mustafa Paşa camisine atanacak ferraş hakkında vakıf mütevellisi bâni Mustafa Paşa’nın oğlu Süleyman imzalı arzuhal, BOA, C.EV. nr. 306/15586.