1

SEDUTA KOMMEMORATTIVA TA’ GELUQ

ID-90 SENA MILL-EWWEL SEDUTA

TAL-ASSEMBLEA LEILATTIVA U

TAS-SENAT MALTI WARA L-GOTI

TAL-KOSTITUZZJONI AMERY-MILNER FL-1921

L-Erbga, 2 ta’ Novembru 2011

Sala tal-Arazzi

Il-Palazz, il-Belt Valletta

2

Ritratt fuq il-qoxra: Bil-permess ta’ The Malta Independent

33

SEDUTA KOMMEMORATTIVA TA’ GELUQ

ID-90 SENA MILL-EWWEL SEDUTA

TAL-ASSEMBLEA LEILATTIVA U

TAS-SENAT MALTI WARA L-GOTI

TAL-KOSTITUZZJONI AMERY-MILNER FL-1921

SPEAKER (Onor. Michael Frendo): Illum qed niltaqgu

hawnhekk f’din is-sala tal-Arazzi biex nikkommemoraw l-geluq

id-90 sena mill-ewwel seduta tal-Assemblea Leilattiva u tas-

Senat Malti wara l-gotja tal-Kostituzzjoni Amery-Milner tal-1921.

Nilqa’ fostna lid-deputati, lill-iSpeakers Emeriti Anton Tabone u

Alfred Bonnici, lill-ex- membri parlamentari hawn rappreentati u

lill-pubbliku kollu li qed isegwina.

Din hija seduta spejali ta’ kommemorazzjoni u ta’ elebrazzjoni

ta’ 90 sena tal-Parlament Malti mill-Kostituzzjoni tal-1921. Veru li

matul dan i-mien il-Parlament ma kienx dejjem sovran, sar hekk

wara l-Indipendenza fl-1964. Imma din il-kontinwità ta’

rappreentanza fi mien ta’ daqshekk tul turina li l-Parlament

gandu storja twila, imewqa u mera tal-ajja politika tan-nazzjon.

44

F’din is-seduta se jindirizzawna l-ewwel l-iSpeaker Emeritus Dr

Alfred Bonnici, il-Prim Ministru, il-Kap tal-Oppoizzjoni u

mbagad fl-aar nett nagmel kelmtejn jiena stess.

Nibda mill-ewwel billi nistieden lill-iSpeaker Emeritus Dr Alfred

Bonnici li serva bala Speaker bejn il-25 ta’ April 1966 u l-15 ta’

Awwissu 1971 u galhekk l-iSpeaker Emeritus l-aktar anzjan gax

serva fl-aktar perjodu imgoddi.

Nistieden lil Dr Alfred Bonnici biex jagmel l-intervent tiegu.

DR ALFRED BONNICI: Mr Speaker Dr Michael Frendo, ex-

Speaker Mr Anton Tabone, Prim Ministru, Kap tal-Oppoizzjoni,

membri kollegi u mistednin distinti.

Nixtieq nirringrazzja lil Mr Speaker, Dr Michael Frendo, talli tani l-

opportunità li wara 43 sena nera’ nii hawnhekk u nindirizza lil

din il-Kamra. gur li qatt m’gaddieli minn rasi li wara dan i-

mien kollu se tagtuni din l-opportunità biex nii hawnhekk f’din

l-okkajoni tal-geluq id-90 sena mill-ewwel seduta tal-Assemblea

Leilattiva u tas-Senat Malti, wara l-gotja tal-Kostituzzjoni

Amery-Milner fl-1921, biex inkellimkom gal 20 minuta. Inossni

grat afna lejk, Mr Speaker, gal din l-okkajoni.

Mr Speaker, inti gobok tlaqqa’ din is-seduta o din il-Kamra

hekk storika. gur li l-membri kollha hawnhekk jaqblu li din il-

55

Kamra kienet il-workshop fejn saru l-avvanzi importanti kollha tal-

avvanz kostituzzjonali ta’ Malta. Mill-1832 Malta kellha diversi

Kostituzzjonijiet li ew mogtija fl-1849, fl-1887 u fl-1903 li ma

kenux jissodisfaw l-aspirazzjonijiet tal-poplu Malti u kien fit-8 ta’

Jannar 1850 li l-ewwel Kunsill tal-Gvern kien iltaqa’ o din il-

Kamra, fejn il-Gvernatur kien gamel l-ewwel diskors minn fuq it-

tron. Galhekk minn dakinhar dak id-diskors beda jissejja bala

“The Speech from the Throne”. U dan baqa’ jse sakemm Malta

saret Repubblika u l-iSpeech from the Throne ma baqax jagmlu

ijed il-Gvernatur imma l-President u allura issa sar magruf bala

l-ispeech tal-President.

Kienet il-Kostituzzjoni tal-1921 li stabbiliet li l-lingwa uffijali ta’

Malta u tal-Amministrazzjoni kien l-Ingli u t-Taljan, il-lingwa tal-

qrati. Wara l-irvellijiet tas-7 ta’ unju 1919 wasalna gall-

Kostituzzjoni tal-1921 li kienet l-ewwel wada li tat lil Malta self-

government. Din il-Kostituzzjoni kienet tat lill-Gvern Malti d-dritt

li jilleila u jamministra fuq affarijiet purament lokali.

Kien hemm ewt ikmamar; wada l-Assemblea Leilattiva bi 32

membru, jiifieri siijiet, eletti gal tliet snin, li riedu jissodisfaw

erti kundizzjonijiet u l-kamra l-ora li kienet tissejja is-Senat,

eletta gal sitt snin, komposta minn 17-il membru, gaxra minn fost

il-kleru, nobiltà, professjonisti, mill-Kamra tal-Kummer u trade

unions u seba’ membri li riedu jissodisfaw erti kundizzjonijiet

mill-poplu.

66

Malta u Gawdex kienu maqsuma fi tmien distretti; seba’ distretti

f’Malta u wieed f’Gawdex. Il-ministri kienu sebga u kien

stabbilit Kunsill Eekuttiv kompost mill-ministri appuntati mill-

Gvernatur; Kunsill Nominat kompost mil-Lieutenant Governor u l-

Legal Adviser bala ex-officio members, uffijali mill-Army u n-

Navy appuntanti mir-Re jew mill-Gvernatur u Privy Council

kompost flimkien mill-Kunsill Eekuttiv u l-Kunsill Nominat.

Din il-Kostituzzjoni admet sal-1928-30, meta nolqot il-kwestjoni

bejn Stat u Knisja u iet sospia fl-1930. Il-Kostituzzjoni tal-1936

kienet temporanja u fl-1939 iet il-MacDonald Constitution, fejn il-

Kunsill tal-Gvern ie stabbilit gal erba’ snin kompost minn 20

membru, amsa ex officio, tliet membri uffijali u tnejn mhux

uffijali nominati mill-Gvernatur u gaxar membri eletti mill-poplu.

Il-Gvernatur kien jippresjedi.

Malta u Gawdex kienu maqsuma f’ew divijonijiet elettorali

minn fejn ames membri kienu jiu eletti minn kull distrett. Din

kienet, fl-opinjoni tiegi, wada mil-leilazzjonijiet traii ta’

Malta gax din is-sala rat f’din il-leilazzjoni lil Dr Nerik Mizzi

jii arrestat u internat fil-Fortizza tas-Salvatur ma’ Maltin orajn u

fl-1942 ew mibguta l-Uganda. Post Dr Nerik Mizzi, wieed

minn dawn is-siijiet o din il-Kamra, baqa’ vojt matul il-gwerra

kollha. Meta saret din id-deportazzjoni ta’ Dr Nerik Mizzi u

orajn, Sir Ugo Mifsud, il-kollega tiegu, mexxej tal-Partit

Nazzjonalista, fid-9 ta’ Frar 1942 gamel diskors imqanqal f’din il-

77

Kamra fejn widdeb lill-Gvern Ingli kontra din id-deportazzjoni

illegali without trial, u waqt dan id-diskors assu ain u miet

jumejn wara.

Baqa’ f’din il-Kamra, min-naa tal-Partit Nazzjonalista, Dr or

Borg Olivier, li spia wadu jivvota kontra l-mozzjoni ta’

deportazzjoni. U hawn nixtieq nagmel riflessjoni u nistaqsi lil kull

wieed minnkom membri, Prim Ministru u Kap tal-Oppoizzjoni:

Tistgu timmainaw sitwazzjoni ijed severa milli tii hawn o dan

il-Parlament wadek u tivvota hekk? Veru kien mument ta’ kura

gal or.

F’Jannar tal-1945 tlaqqget l-Assemblea Nazzjonali tat il-

Presidenza tal-Konti Sir Luigi Preziosi biex tifformola

Kostituzzjoni u b’riultat ta’ dan saret l-elezzjoni tal-1945 gall-

Kunsill tal-Gvern, fejn il-vot ie mogti gall-ewwel darba – dan

kien pass kostituzzjonali kbir – lill-iriel kollha ta’ ’l fuq minn 21

sena u d-distretti kienu tnejn. F’din il-leilazzjoni kien hawn fil-

Parlament il-Partit Laburista u l-Partit ta’ Jones gax il-partiti l-

ora ma kenux adu parti.

Fil-5 ta’ Settembru 1947, iet il-Kostituzzjoni MacMichael, fejn

hawn sar pass ijed ’il quddiem gax il-vot issa ie mogti lil

kuladd, iriel u nisa ta’ ’l fuq minn 21 sena u l-elezzjoni saret

f’Ottubru. Minn din il-leilatura l-Gvernatur ma kompliex

88

jikkonferma n-nomina ta’ Speaker u Deputy Speaker gax sa dak

i-mien, kien il-Gvernatur li jrid jaetta. Issa bdiet il-Kamra.

Is-Senat tnea gal kollox. Il-leilatura saret gal erba’ snin u l-

membri saru 40. Id-distretti saru tmienja b’ames membri eletti

bis-sistema proporzjonali minn kull distrett. Din kienet l-ewwel

darba li din il-Kamra rat mara – gax in-nisa kellhom il-vot u

setgu jooru gall-elezzjoni - tokkupa siu fuq in-naa tal-

Gvern gax kienet iet eletta s-Sinjorina Agatha Barbara li

eventwalment saret Ministru u anke President tar-Repubblika.

Duminku Mintoff kisirha mal-Gvern Ingli. Matul din il-

leilatura din il-Kamra rat lil Dr or Borg Olivier jissapportja l-

mozzjoni tal-Break with Britain Resolution. Wara r-rienja ta’

Mintoff fl-1958, din il-Kamra rat Kunsill tal-Gvern sal-1962

ippresedut mill-Gvernatur gall-aar darba. Ta’ min jgid li bejn

l-1950, din il-Kamra rat lil Dr Nerik Mizzi Prim Ministru, imexxi

Gvern ta’ minoranza u wara mewtu, fl-20 ta’ Diembru 1950, laaq

Dr or Borg Olivier, li billi kellu Gvern ta’ minoranza, kien

meglub diversi drabi u din l-Assemblea Leilattiva iet xolta fi

Frar tal-1951.

Din il-Kamra rat Gvernijiet ta’ koalizzjoni fl-1951 u fl-1953 bejn il-

Partit Nazzjonalista tat Dr or Borg Olivier u l-Partit tal-Malta

Workers Party immexxi minn Dr P Boffa. Fl-1955 din il-Kamra rat

dibattiti fuq il-proposta tal-Prim Ministru, il-Perit Dom Mintoff,

99

dwar l-Integration ta’ Malta mal-Ingilterra u meta l-Perit Dom

Mintoff kisirha mal-Gvern Ingli, allura ejna gall-Break with

Britain Resolution.

Jien ejt elett fl-1962 u din il-Kamra rat dibattiti fuq il-proposta tal-

Gvern Nazzjonalista fuq l-Indipendenza ta’ Malta. Dak i-mien, l-

Oppoizzjoni kienet komposta minn membri ta’ erba’ partiti li

kollha kellhom riervi fuq il-Kostituzzjoni kif kienet proposta u

vvotaw kontra. Sar referendum jekk il-poplu kienx japprova jew le

Kostituzzjoni gall-Indipendenza ta’ Malta kif kien ipproponiha l-

Gvern Nazzjonalista. Ir-referendum gadda u Malta saret

Indipendenti fil-21 ta’ Settembru 1964. B’din il-Kostituzzjoni l-

Parlament sar gal ames snin, b’50 membru u r-Reina Eliabetta

II bala r-Reina ta’ Malta. Fil-fatt kienet inawgurat is-seduta tal-

ftu tal-Parlament fi mieni, f’Novembru 1967 u bdiet id-diskors

tagha billi qalet “I come to you as the Queen of Malta”.

F’April tal-1966, meta allura jien sirt Speaker, stajt minn fuq dik is-

Sedja - is-siijiet kienu aktar viin - nara u nosserva -ew

protagonisti tal-politika Maltija ta’ dak i-mien. Kont nista’

napprezza l-intellienza, il-foresight, il-metodi politii diversi ta’

dawn i-ew kolonni politii kbar li din il-Kamra kellha, Dr or

Borg Olivier u l-Perit Duminku Mintoff, li t-tnejn bil-kapaità u bil-

metodi differenti taghom, riedu li Malta tkun indipendenti u

admu gal dan il-gan. Niftakar meta fl-1962 il-Ministru

Giovanni Felice kien qieged jitkellem fuq l-iSpeech from the

1010

Throne, fejn kien intqal: “My Ministers will be actively exploring

Malta’s participation in the Common Market”. Dan kien fl-

iSpeech from the Throne tal-1962. Qam Mintoff minn hawn u

qallu: Naqblu, imma biex tagmel dan, l-ewwel Malta trid tkun

indipendenti. Din kienet il-vijoni kostituzzjonali taghom.

Kont nista’ nara mill-viin kif dawn i-ew politii kbar kienu

jikkumplimentaw lil xulxin. Dak li kien nieqes f’wieed, kien fl-

ieor u viiversa. B’arsa kienu jiftiehmu. Nonostante li l-metodi

taghom kienu diversi, u kultant kienu jinqdew b’xulxin biex

jakkwistaw dak li jkunu jridu mingand il-Gvern Ingli, dejjem

kellhom rispett kbir lejn xulxin. Dak i-mien, ippermettuli ngid

dan il-fatt, il-proedura kienet li meta abbozz ta’ lii jii gat-

Tielet Qari, l-iSpeaker jgid: “Those in favour? Those against? L-

abbozz gadda.” Meta wasalna gat-Tielet Qari tal-abbozz biex is-

siijiet ta’ din il-Kamra, minn 50 isiru 55, jiena bajt li dan l-

Abbozz kien se jispia quddiem il-qrati tagna, kif fil-fatt ara, u

bajt li nii mistoqsi: Kif kont taf li fit-Tielet Qari l-Gvern kellu

maoranza?

Allura gall-ewwel darba egelt lill-Membri li kienu vvotaw

“iva”, iqumu bil-wieqfa u goddejthom. B’hekk kont gur li l-

Gvern kellu maoranza u l-abbozz gadda mit-Tielet Qari. Din il-

proedura iet segwita minn Speakers ta’ warajja. F’din il-

leilatura, din il-Kamra rat lil Malta tidol fil-Kunsill tal-Ewropa,

1111

fil-United Nations u l-aenziji taghom u gaqdiet internazzjonali

ora.

Malta gall-ewwel darba kellha l-affarijiet barranin f’idejha u

noloq id-Dipartiment tal-Affarijiet Barranin u allura ew stabbiliti

relazzjonijiet fuq livell ta’ Ambaxxaturi u High Commissioners

mal-Amerka, l-Ingilterra, l-Awstralja, l-Italja, Spanja, l-Ordni tal-

Kavallieri ta’ San wann, il-Vatikan, Irael, il-Libja, l-Eittu u

Tunes. Saru liijiet ta’ infrastruttura. Dan kien il-bidu, ma kien

hawn xejn ta’ infrastruttura. Kellna bills to establish the Malta

Development Corporation, the Central Bank of Malta, to enable

Malta to become Member of the International Monetary Fund, the

Banking Act, u the Malta Armed Forces Act, fost orajn.

Fl-1971 il-Perit Dom Mintoff kien Prim Ministru u rreveda t-trattat

ekonomiku u ta’ difia mal-Gvern Ingli li ie esti sal-1 ta’ April

1979. Twaqqfet l-Air Malta. Pass kostituzzjonali kbir ieor kien

imressaq mill-Prim Ministru Dom Mintoff biex Malta ssir

Repubblika fit-13 ta’ Diembru 1974.

Il-Partit Nazzjonalista kien maqsum fuq din il-lii gax filwaqt li

afna mill-emendi proposti mill-Oppoizzjoni ew milquga waqt

in-negozjati, li damu gaddejjin ix-xhur, Dr Borg Olivier kien tal-

fehma li kif hu talab lill-poplu Malti japprova l-Kostituzzjoni tal-

Indipendenza fl-1964 b’referendum, hu kien jinsisti li hekk kellu

jsir din id-darba. Hu kien ioss li kien jittradixxi lil dawk kollha li

1212

kienu approvaw ir-referendum gall-Kostituzzjoni tal-

Indipendenza, jekk imbagad hu, minn wara dahar il-poplu jivvota

“iva” mingajr ma jsir referendum. Fuq dan il-punt ma ntlaaqx

ftehim u allura kien tana free vote biex kuladd ikun liberu li

jivvota skont il-kuxjenza tiegu. Il-lii gaddiet, Dr or Borg

Olivier, Dr Paul Borg Olivier, Dr Albert Borg Olivier de Puget, Dr

A Cachia Zammit, Dr Cassar Galea u jien ivvotajna kontra. Ilkoll

adna l-urament ta’ lealtà lejn ir-Repubblika.

Il-Gvernatur issa spia u sar Sir Anthony Mamo bala l-ewwel

President tar Repubblika ta’ Malta. Din il-leilatura damet sal-

1976, fejn saret l-aar seduta f’din is-sala gax imbagad il-

Parlament gie trasferit fis-sala tal-Armerija li kienet konvertita

bala Parlament u li gadha sservi gal hekk sal-lum. Dan il-

Parlament il-did – fis-sala l-ora allura - ra fil-legislatura tal-1982-

87, l-Oppoizzjoni Nazzjonalista ma tmurx il-Parlament, bala

protesta gar-riultat anomalu tal-elezzjoni u wara li ew avati,

ew dikjarati unseated mill-iSpeaker Dr Daniel Micallef fis-seduta

tas-26 ta’ April 1982.

Saru afna laqgat u b’medjazzjoni utli afna tal-President Agatha

Barbara u bi statement tal-Perit Dom Mintoff li wera li xtaq li l-

Oppoizzjoni tirritorna, din il-kwestjoni giet solvuta fid-9 ta’ Marzu

1983. Dakinhar, il-Prim Ministru Dom Mintoff abbar li kien

instab mezz kif din il-kwestjoni tista’ tii rranata. U ressaq

rioluzzjoni biex dawk il-membri li kienu tilfu posthom gax ma

1313

kenux adu l-urament ta’ lealtà, gax ma attendewx, jitallew

jiedu posthom u poa fuq il-Mejda tal-Kamra l-korrispondenza

kollha li kienet gaddiet bejn i-ewg naat. Il-membri tal-Partit

Nazzjonalista, kif kien miftiehem, adu l-urament ta’ lealtà lejn ir-

Repubblika ta’ Malta u adu posthom.

Din il-leilatura rat lil Perit Dom Mintoff jirrienja bonarjament

minn Prim Ministru u Dr Karmenu Mifsud Bonnici jsir Prim

Ministru fl-1985. I-erimonja saret gall-ewwel darba fil-

Parlament gax qabel ma kenitx issir fis-sala tal-Parlament.

Fis-seduta tal-11 ta’ Dicembru 1986, il-Perit Dom Mintoff ingata

permess min-naa tal-Gvern u l-Oppoizzjoni biex jitkellem fuq

materja ta’ importanza nazzjonali. Il-Perit Mintoff tkellem kif kien

jista’ jintlaaq ftehim biex setget tii emendata l-Kostituzzjoni –

dan nikkonsidrah bala pass kbir fit-transition tal-evoluzzjoni ta’

Malta - alli dak il-partit li jkollu maoranza ta’ voti - jiifieri

50+1 ta’ No. 1 votes – fl-elezzjoni li kien imiss u ’l quddiem, ikollu

d-dritt li jifforma gvern u li jiu co-opted membri fuq in-naa

tiegu li jagtuh il-maoranza li jkollu bonn.

Din l-emenda Kostituzzjonali, li naseb li hija wada mill-ijed

emendi importanti li qatt saru, iet imressqa f’Diembru tal-1986

mill-Prim Ministru ta’ dak i-mien, Dr Karmenu Mifsud Bonnici,

u saret ligi. Dan il-Parlament ra t-tramissjoni bit-television. Fil-

leilatura Nazzjonalista tal-1987-1992, skont l-emenda fil-

1414

Kostituzzjoni tal-1986, il-Kamra issa kellha 69 membru; 35 tal-

Partit Nazzjonalista u 34 tal-Partit Laburista billi diedu erba’

membri li allura kienu co-opted. Dr Fenech Adami informa lill-

Kamra li kien beda t-tadidiet gal closer relations mal-Komunità

Ewropea.

F’din il-leilatura u ta’ warajha, tat l-iSpeaker Emeritus Dr

Lawrence Gonzi, saru emendi fl-iStanding Orders biex ikunu

jistgu jsiru xandiriet bir-radju tas-seduti tal-Parlament. Kienu saru

emendi fl-iStanding Orders biex jitwaqqfu kumitati permanenti.

Twaqqfu kumitati permanenti gall-affarijiet barranin u Ewropej u

gall-kontijiet pubblii. U fil-leilatura tal-1992-1996, gall-

ewwel darba kien intlaaq ftehim li d-Deputy Speaker jii nominat

mill-membri tal-Oppoizzjoni u sar Dr Charles Mangion.

F’din il-leilatura, tat il-Prim Ministru Fenech Adami, kien

hemm l-introduzzjoni tal-kunsilli lokali u f’Lulju tal-1995 twaqqaf

l-Ombudsman. Fl-1996 Dr Alfred Sant sar Prim Ministru u gall-

ewwel darba l-iSpeaker kienet mara, in-Nutar Myriam Spiteri

Debono. Fil-leilatura tal-1998 u 2003 l-iSpeaker kien Anton

Tabone, li waqt it-term tiegu laqa’ fil-Parlament lil Dr Romano

Prodi, Mr Pat Cox, Dr Amre Moussa u Mr Walter Schwimmer.

Nixtieq ngid illi fi mien il-leilatura ta’ Dr Alfred Sant, hu kien

iffirma t-trattat mal-Ewropa gad-drittijiet tal-bniedem u kien

iffria l-applikazzjoni ta’ Malta gall-Ewropa Magquda u are

bl-idea ta’ Partnership.

1515

Fi mien l-iSpeaker Anton Tabone, gaddiet il-lii tar-referendum

gal subija fl-Unjoni Ewropea u l-leilatura ta’ wara, fl-19 ta’

April 2003, rat lil Dr Fenech Adami jdaal lil Malta fl-Unjoni

Ewropea. Fil-leilatura tal-2008 Malta kkwalifikat biex issir

membru ta-ona ewro tat il-Prim Ministru Lawrence Gonzi li

kienet l-aar vilupp ta’ dawn id-90 sena.

Jien spiajt mill-Parlament fl-1976 u warajja saru Speakers orajn

li kollha kellhom il-problemi li jrid jiffaa kull Speaker imma

nista’ nassigurakom li lkoll servew b’impenn u b’imparzjalità kbira.

Nixtieq nirringrazzja lill-ex-Speakers kollha, lill-Prim Ministri, lill-

Kapijiet tal-Oppoizzjoni, lill-Membri kollha, lill-Iskrivani tal-

Kamra u lill-istaff taghom li kollha servew b’tant dedikazzjoni fil-

Parlament ta’ Malta matul dawn l-aar 90 sena. Grazzi afna.

(Onor. Membri: Hear, hear)

SPEAKER: Nirringrazzjak Dr Alfred Bonnici gal dak id-diskors

li adna mawra mal-ivilupp kostituzzjonali ta’ Malta f’dawn l-

aar 90 sena u anke tajtna esperjenzi personali tiegek f’dak il-

perjodu.

Issa nixtieq nistieden lill-Onor. Lawrence Gonzi, Prim Ministru,

biex jagmel l-intervent tiegu.

ONOR. LAWRENCE GONZI (Prim Ministru): Grazzi afna,

Mr Speaker u Speakers Emeriti Anton Tabone u Dr Bonnici.

1616

Grazzi Dr Bonnici tal-arsa tiegek ta’ 90 sena storja ta’ dan il-

Parlament. Huwa tajjeb afna li din il-Kamra tad-Deputati f’din l-

okkajoni qed tiltaqa’ biex tfakkar pass storiku importanti fl-istorja

twila politika u Kostituzzjonali u nista’ ngid storja sabia tal--

poplu Malti u Gawdxi fil-lieda gad-drittijiet fundamentali

tiegu gad-demokrazija, gal-libertà, biex joro fil-bera l-

identità tiegu, fil-mixja tiegu biex joloq ix-xogol prattikament

mix-xejn u gall-ivilupp sojali u ekonomiku biex finalment seta’

jieu rajh f’idejh.

Kif qal tajjeb Dr Bonnici, il-Kostituzzjoni li hi magrufa gal min

hu storiku u jistudja l-ivilupp Kostituzzjonali tagna, nafuha bala

l-Kostituzzjoni Amery-Milner. Gal afna Maltin u wud mill-

mexxejja politii ta’ dak i-mien kienet il bogod milli tilaq l-

aspirazzjonijiet li nibbtu Mikiel Anton Vassalli u assieba u

patrijotti orajn li ew warajh, kienet ’il bogod minn dak il-

konett ta’ nazzjon sovran Malti, bl-identità u bl-ilsien Malti tiegu.

It-tifkira tal-lum gandha sinifikat mhux tant gall-pana li qegdin

infakkru llejla, anke jekk din fiha nnifisha gandha l-importanza

storika tagha, daqskemm però, gall-kuntest storiku l-proess li

kien inema u li qanqal kurrent li bis-saa tiegu wasalna fejn

qegdin illum.

Qed nitkellmu fuq il-Kostituzzjoni Amery-Milner, jiifieri qed

immorru lura gall-1921. Imma dan l-isem u dan l-annu, f’din is-

17

sena partikolari setgu qatt ma fissru xejn kieku ma ewx imsawra

mill-garaq, is-sagrifiju, il-kura u d-demm tal-Maltin u l-

Gawdxin, fil-bia l-kbira addiema, imma wkoll studenti

universitarji li adu sehem fil-rajjiet storii tas-Sette Giugno

sentejn qabel l-1921, jiifieri fl-1919, u li fihom it-Tabib Filippo

Sciberras, aktar tard Sir Filippo Sciberras, kien mexxej prominenti

li ppresjeda l-laqgat ta’ dik li dak i-mien kienet tissejja l-

Assemblea Nazzjonali li kristallizzat, abbozzat u nnegozjat din il-

Kostituzzjoni Amery-Milner.

Fl-1921 dià kien hemm mexxejja li assew li m’gandhomx

jikkuntentaw b’xejn inqas minn indipendenza politika sia. Il-

Kostituzzjoni tal-1921 kienet 'il bogod ferm minn dan kollu.

Wasslet biss gal elezzjoni minn elettorat li kien jeskludi l-vot tan-

nisa, kif fakkarna Dr Bonnici, ta’ Assemblea Leilattiva u ta’

Senat li kienu jitkellmu bl-Ingli u bit-Taljan, bil-Malti forsi

ittollerat, u gall-gala ta’ Gvern responsabbli gall-interessi tal-

poplu Malti u Gawdxi imma fil-kontest ta’ responsabbiltà

superjuri gall-interessi tal-Imperu Ingli ta’ dak i-mien.

Infakkar biss silta mid-diskors tal-Prinep Edward ta’ Wales li ie

biex fl-1 ta’ Novembru 1921, f’isem missieru r-Re George V,

jinawgura l-ftu tal-ewwel sessjoni konunta tas-Senat u tal-

Assemblea Leilattiva, laqga li qed infakkru llum fejn dakinhar

kien qal hekk u se nikkwota:

1818

“Now that in the fullness of time His Majesty grants

responsible Government to Malta and her dependencies, he

is confident that the old loyal spirit still prevails, and that

her people will so administer their affairs as not only to

advance the welfare of their own community, but to further

the interests of the British Empire as a whole.”.

Dan qed ngidu mhux biex innaqqas mill-importanza ta’ din l-

ewwel seduta imma biex infakkar l-ispirtu, il-punt tat-tluq ta’ mixja

twila, il-perspettiva storika ta’ fejn kien il-poplu tagna fil-mixja

tiegu lejn il-kisba tal-milja tal-vijoni tiegu. Gax biex tapprezza

x’irbana flimkien trid tifhem minn fejn tlaqna flimkien. U f’dan

il-punt ma nistgux ilkoll flimkien ma nammirawx u ma

napprezzawx il-personalitajiet politii prinipali ta’ dak i-mien,

taqbel u ma taqbilx mal-ideat u l-politika li kienu jaddnu, fosthom

Ugo Mifsud, Nerik Mizzi, Gerald Strickland, Mons. Ignazio

Panzavecchia, William Savona, u diversi orajn li m’gandix

galfejn noqgod nelenkahom.

Tares kif tares lejn din il-rajja m’hemmx dubju li tfisser l-ewwel

erriega li xxettlet, qabdet l-geruq, iffajat kull tip ta’ maltemp,

imma li baqget dejjem ajja sakemm iet il-urnata li tat il-frott

mixtieq tagna lkoll, jiifieri pajji indipendenti u liberu, bl-

istituzzjonijiet demokratii tiegu, b’Parlament ta’ rappreentanti

tal-poplu eletti minn kuladd, nisa u riel, huma x’inhuma l-mezzi

taghom.

1919

Il-bia l-kbira minna ma gexniex dawn i-menijiet u

m’gandniex l-esperjenza diretta ta’ dawn l-avvenimenti. Mhux

fali galina napprezzaw x’jiifieri Malta kolonja, fil-bidu tas-seklu

l-ieor, meta l-Imperu Ingli kien fl-aqwa tiegu. X’jiifieri

timmilita fil-politika u tabbrek gall-interessi sojali u ekonomii

tal-poplu wara l-Ewwel Gwerra Dinjija? Ma nistgux napprezzaw

biejjed dik l-esperjenza x’fissret. Lanqas nistgu napprezzaw

biejjed x’jiifieri tidol gall-pi tat-tmexxija politika tal-lieda

nazzjonali gad-drittijiet tal-Maltin li laqet l-ewwel quata

tagha fis-Sette Giugno u mbagad fl-ewwel seduta tal-Assemblea

Leilattiva u tas-Senat Malti, x’setget fissret gal dawk il-

personalitajiet politii ta’ dak i-mien. Mhux fali lanqas li

napprezzaw biejjed it-tlug u l-inul ta’ Kostituzzjoni ejja u

ora sejra u dak kollu li abet magha t-Tieni Gwerra Dinjija.

Kellha tkun il-Kostituzzjoni tal-1947 li tatna Parlament elett tassew

demokratikament mill-poplu kollu, anke jekk Malta dak i-mien

kienet gadha kolonja. U kienet il-Kostituzzjoni tal-1964 u t-tibdil

tal-1974 li tawna l-Parlament f’Malta Repubblika tal-lum, illum

Malta Repubblika membru tal-Unjoni Ewropea.

U f’din il-mixja twila fiha nnifisha imma li tokkupa biss parti

kejkna mill-istorja millennarja ta’ din il-gira, b’sehem hekk

importanti gar-rejun Ewro-Mediterranju, hemm katina ta’

mexxejja ta’ partiti politii u orajn tal-fili ta’ warajhom, ilkoll

sostnuti mill-poplu Malti u Gawdxi, fl-ilwien kollha politii li

kkaratterizzaw il-qawsalla politika Maltija tul i-menijiet. Lil

2020

dawk kollha li ew qabilna ana nroddu ajr u ie u nibqgu

nagtuhom gie fil-pantheon tal-fundaturi ta’ Malta moderna u

kontemporanja.

Imma balma dejjem gamilt u dejjem sostnejt f’kull okkajoni li

fiha nielebraw anniversarju, illum ukoll insostni li l-imgoddi

nielebrawh biex infasslu l-ejjieni tagna. Galhekk illum aktar

minn qatt qabel, gandna nistaqsu lilna nfusna x’taglimiet u xi

proponimenti nasbu li nistgu nisiltu minn din ir-riflessjoni tal-

lum. X’nemmen li gandu jfisser dan kollu gall-poplu Malti fi-

irkostanzi tal-lum?

Kull seklu gandu l-istorja tiegu. Kull seklu gandu s-sabi u l-

ikrah tiegu, il-fer u n-niket, id-diffikultajiet, l-isfidi u l-

opportunitajiet tiegu. Imma huwa biss minn kif niffajaw dan it-

tlug u nul li niddeterminaw x’kisbiet, x’riultati u xi frott nasdu

lkoll flimkien. Fil-qasir nagmel riflessjoni fuq dawn it-tliet

mistoqsijiet: X’effett qed ikollu l-Parlament tagna fil-qafas

demokratiku llum? Xi viluppi gandna bonn biex inservu lill-

poplu tagna ajar? X’valuri gandna nsau?

Mr Speaker, alli nibda mill-ewwel mistoqsija dwar ir-rilevanza

tal-Parlament illum. M’hemmx dubju li l-Parlament f’kull forma li

kellu sa minn dik l-ewwel seduta 90 sena ilu, u li llum qed infakkru,

serva lill-poplu tagna biex jikseb rajh f’idejh u biex iwettaq u

jseddaq id-demokrazija. U minn fuq din il-pjattaforma ta’

leittimità demokratika, gvern wara ieor gadda dawk il-liijiet u

2121

programmi li tawna l-qafas politiku, ekonomiku u sojali li gandna

llum, imsaa minn identità u kultura kreattiva u skambji mal-

popli kollha tar-rejun Ewro-Mediterran. Qatt ma kienet mixja

lixxa u fali. Kien hemm mien diffili immens li ridna noolmu u

nwettqu l-olm tagna meta rajna ma kienx f’idejna u meta Malta

kienet entru importanti u strateiku f’nofs il-Mediterran gall-

interessi tal-Imperu Ingli. Il-kontroversji politii u sojali qatt ma

naqsu u galkemm eneralment kienu essenzjali gall-ajar

espressjoni tad-demokrazija, ieli goddhom wassluna f’xifer.

Imma kien dejjem dan il-Parlament li reagna lura mix-xifer u li

fih instabu s-soluzzjonijiet fejn fl-aar mill-aar kuladd fittex l-

ajar interess tal-poplu kif fehmu f’dak il-mument.

Dan iibni gall-punt ta’ kemm kienu protagonisti l-partiti politii

f’dan il-kontest storiku. Dià f’dan il-mument bikri fl-ivilupp tad-

demokrazija parlamentari tagna, l-ideat, il-mexxejja u n-nies

skjeraw ruhom f’partiti politii. Aneddotu elu hu kif meta

ltaqget l-ewwel darba l-Assemblea Leilattiva fid-29 ta’ Ottubru

1921 filwaqt li mill-ewwel qablu unanimament fuq Speaker li kien

membru tan-naa tal-Gvern, ma rnexxielhomx isibu membru li

jaetta li jservi bala Deputy Speaker, la min-naa tal-Gvern u

lanqas min-naa tal-Oppoizzjoni! Il-fatti juru li fuq Speaker kienu

ftiehmu qabel dik is-seduta bl-abbokkament metie imma fuq

Deputy Speaker jidher li ma semmew xejn. U kellhom iallu din il-

materja gal wara l-ftu uffijali tal-Assemblea Leilattiva u s-

Senat Malti mill-Prinep Edward fl-1 ta’ Novembru 1921 biex

2222

setgu jiedu din id-deijoni. M’hemmx dubju li d-demokrazija

tagna kellha geruq popolari mill-bidu nett u l-mexxejja ta’ dak i-

mien dià kellhom il-forzi popolari aggregati f’movimenti u partiti

politii appojati mill-urnali taghom jew simpatizzanti

maghom.

Ida l-ivilupp tad-demokrazija ma sex biss mill-partiti politii.

Fil-rajjiet tas-Sette Giugno rajna popolazzjoni sia timmanifesta

fil-Belt Valletta. Fuq quddiem nett insibu eluf ta’ addiema tat-

Tarzna u studenti tal-Università. Is-sojetà ivili tagna, kif dak i-

mien kienet rappreentata fil-kaini tal-baned mifruxa ma’ kull

belt u raal f’Malta u Gawdex, kienet ukoll mill-aktar attiva,

spejalment bis-sehem tagha fil-laqgat storii tal-Assemblea

Nazzjonali li saru fil-Giovine Malta biex jitolbu d-drittijiet tal-

Maltin mingand il-Kuruna Inglia.

Dan kollu baqa’ jiviluppa sakemm illum insibu li laqna l-milja ta’

demokrazija bis-sehem si ta’ partiti politii mill-aktar viluppati,

b’unions u korpi kostitwiti li huma pilastri fil-qafas tad-djalogu

sojali, b’sojetà ivili mill-aktar attiva u voifera f’kull qasam u

b’xibka ta’ mezzi ta’ komunikazzjoni mill-aktar moderna. U l-

kumulu ta’ dan id-dibattitu kollu ta’ kuljum fl-aar mill-aar

insibuh jirritorna hawnhekk, fl-ogla istituzzjoni demokratika, il-

Parlament, fejn jirrisolvi ruu fil-leilazzjoni, fil-liijiet li ana

ngaddu u fil-politika tal-mument partikolari. Fuq kollox,

irnexxielna wkoll innaqqsu mill-prattika politika kull sieb u

tentazzjoni li l-vjolenza politika qatt tista’ tkun xi strument politiku

2323

validu.

Nemmen li l-Parlament tagna, bit-tlug u l-inul tal-istorja tiegu,

fl-aar mill-aar qeda lill-poplu tagna b’mod tajjeb afna u kien

strumentali biex ksibna l-ivilupp politiku, sojali u ekonomiku li

wasalna galih sal-lum. F’dan is-sens nistgu nwiebu l-ewwel

mistoqsija b’mod poittiv afna imma ma nistgux nikkuntentaw

billi nwaqqfu l-arsa tagna fuq il-qafas demokratiku mil-lenti

limitata tal-ambjent nazzjonali tagna u ma nwessgux din il-lenti

biex inpou dan kollu fil-kontest ta’ x’qed jiri madwarna u tas-

sinjali ta-menijiet gas-snin li ejjin.

Dan iibni gat-tieni mistoqsija: Xi viluppi gandna bonn biex

inservu lill-poplu tagna ajar fix-xenarju li qed jevolvi llum

madwarna? U hawn id-diskors isir mhux biss kumplikat imma

wkoll kumpless. Kumplikat bal dejjem gax jetie li jinstab il-

ftehim bejn partijiet differenti, politii u mhumiex, li jkollhom

b’mod naturali u b’mod leittimu ideat, aendi, strateiji, afna

drabi differenti jekk ukoll mhux kompletament opposti. Kumpless

minabba n-natura tat-tibdil mgael u kontinwu u r-riskji li

gaddejjin madwarna f’kull qasam.

Bdejna seklu u millennju did mimlijin tama, spejalment frott it-

tneija tal-firda minn nofs l-Ewropa, bejn il-Lvant u l-Punent,

karatterizzata – jekk tiftakru fil-bidu ta’ dan is-seklu - mill-waqga

tal-ajt ta’ Berlin u tafu l-frott ukoll ta’ dik ir-rivoluzzjoni tat--

teknoloija tal-komunikazzjoni u l-informatika li abet magha fil-

2424

bidu wkoll ta’ dan il-millennju. Jekk wieed jevalwa l-ewwel

gaxar snin ta’ dan is-seklu, isib minn kollox. Insibu abarijiet

tajba però nsibu abarijiet ziena wkoll.

F’dawn is-snin id-dinja kellha tabbat wiha mhux biss ma’ forma

mill-eqqel ta’ terrorimu u gwerer imma wkoll ma’ kriijiet

finanzjarji u ekonomii li gadhom iabbtuna sal-lum. Il-faqar, il--

u u l-mard fid-dinja ma naqsux u ew aggravati minn diastri

naturali. Kuljum nassistu gall-migrazzjoni ta’ popli sa

f’partijiet diversi tad-dinja, jierrew ifittxu x-xogol, is-sigurtà u l-

pai. Proprju fil-bidu ta’ din is-sena rajna l-qawmien popolari fil-

pajjii irien tagna fil-Mediterran – it-Tuneija, l-Eittu u l-Libja

fost l-orajn - bil-rajjiet straordinarji li qed iwasslu gal viluppi

politii bit-tama ta’ libertà, ustizzja u demokrazija. Malta ma

setgetx ma tintlaqatx minn dan kollu.

Dan kollu qed ikollu effett fuq in-natura tal-godda politika li

viluppajna sal-lum. Ir-rivoluzzjoni teknoloika gamlet mill-mezzi

tal-komunikazzjoni u l-proprjetarji taghom forza politika ora

b’impatt li ftit olmu sa ftit snin ilu fis-seklu l-ieor u kultant bis-

saa li jiddettaw huma l-aenda. B’hekk, kull wieed u wada

mill-popli tagna jgix f’in reali l-rajjiet kollha, b’aess dirett

fir-rimja ta’ kull informazzjoni u diskussjoni u bil-possibbiltà li

kuladd jgid tiegu fuq kollox u fi x’in irid. Min-naa l-ora, il-

krii finanzjarja u ekonomika, il-mew migratorju ta’ popli, id-

degradazzjoni tal-ambjent, l-ivilupp demografiku u l-

globalizzazzjoni, bil-fenomenu li kollox sar inter-konness u

2525

kuladd sar interdipendenti, ilkoll qed joolqu tensjonijiet sojali

kullimkien.

Dan kollu gandu impatt enormi fuq l-ivilupp politiku, fuq in-

natura nnifisha tal-politika, il-politii, il-partiti politii, il-mezzi tal-

komunikazzjoni, is-sojetà ivili, l-istituzzjonijiet, il-kunsilli lokali

u l-Parlament.

Huwa f’dan il-kontest li din il-Kamra, aktar minn tliet snin ilu, fis-

16 ta’ Lulju 2008, fuq proposta tiegi, appojata mill-

Oppoizzjoni b’vot unanimu, kienet atret Kumitat Magul biex

jistarre, jirrapporta u jirrikkmanda dwar it-tisi tad-demokrazija

b’dak kollu li din timplika. Il-Gvern kien daal gal dan ix-xogol

bla ebda kundizzjoni, b’mo kompletament miftu,

b’dispoizzjoni li jingaa fi djalogu enwin. Ridna li nagtu lill-

poplu tagna qafas u godda ajar li jginuh jipparteipa b’mod

aktar informat, iossu rappreentat ajar u b’mod aktar effettiv u

leittimu. Ridna naslu biex intejbu u nsau l-istituzzjonijiet u

nirrenduhom enwinament aktar rilevanti fit-titjib tal-ajja tal-

poplu tagna. Xtaqna li bl-aornament miftiehem, il-poplu jossu

li gandu sehem, dak li bl-Ingli jgidulu stake, aj u konkret fl-

istituzzjonijiet u fil-pajji.

Irrid ngid li anke l-Oppoizzjoni dalet gal dan ix-xogol b’dan

l-ispirtu, sakemm madwar sena u nofs ilu rtirat mill-Kumitat

Magul f’irkostanzi li l-Oppoizzjoni dehrilha li kellha tagtihom

il-portata li tathom. Jien ma qbiltx imma mhux dak il-punt.

2626

Nemmen li l-Kumitat Magul, matur minna lkoll, kien u gadu l-

ajar forum biex induru dawra ma’ u nsau s-swar tad-

demokrazija f’pajjina. Fis-sitwazzjoni ma nistgux nilagbu bit-

tattika li narsu biss sal-ponta ta’ mneirna, b’naa jew ora, inklu

in-naa tiegi, taseb li jaqblilha tipposponi d-diskussjoni u l-qbil

gal menijiet ora. L-aqwa frott, dak veru u bnin, jista’ joro biss

minn ftehim enwin u sinier bejnietna. U l-irwiefen li qed jgaqdu

madwarna jirrendu dan il-ftehim urenti u fl-aqwa interess tal-

poplu tagna. Jetie insau l-istituzzjonijiet demokratii biex

nassiguraw li qed nirrispondu gall-bonnijiet tan-nies li qed

nittrattaw il-prijoritajiet veri, li qed nadmu gall-interess u l-id

komuni, li qed nagmlu kollox biex ikollna tkabbir ekonomiku u

sostenibbli u li qed nassiguraw tqassim aktar ust tal-piijiet u tal-

id ta’ din is-sojetà tagna.

Nii gall-aar mistoqsija, anke jekk hi l-mistoqsija tal-qofol:

X’valuri gandna nsau? In parti nergu nakkwistaw,

nirripristinaw u nirkaaw il-valuri li ispiraw l-antenati tagna fil-

lidiet taghom li gaddewhom mill-rajjiet tas-Sette Giugno, li

wassluhom gall-ewwel seduta tal-Assemblea Leilattiva u s-

Senat Malti u akkumpanjawhom sakemm gaddewlna dan il-wirt

hekk gani ta’ Parlament li llum qed jadem fid-demokrazija u fis-

saltna tad-dritt u tad-drittijiet fundamentali tal-bniedem. Imma in

parti rridu niksbu l-ila, id-dehen u l-umiltà li flimkien naqraw u

nifhmu s-sinjali ta’ menijietna bl-iskop li nisiltu mill-valuri

fundamentali li jiddistingwu lill-poplu tagna valuri ora li

2727

jirrispondu gall-isfidi, ir-riskji u l-opportunitajiet tal-lum.

M’iniex se nkun jien li nipponta subgajja jew nitfa’ l-ewwel ebla.

Jien nistqarr id-difetti u l-ibalji tiegi u tal-partit li qed immexxi u

li f’ismu qieged f’din il-Kamra bil-saa tal-vot tal-eletturi. L--

ideali, it-twemmin u l-vijoni ta’ dan il-partit huma mill-isba, kif

hi mill-isba il-pana tiegu fl-istorja ta’ pajjina, li ssawret bil-

kontribut ta’ partiti u movimenti ora politii li lkoll gandhom il--

pana glorjua taghom fl-istorja tal-poplu tagna. Ida bal kull

istituzzjoni ora, il-partit u l-gvernijiet huma mmexxija mill-

bnedmin, li mhux dejjem ikunu korretti, li huma suetti gall-

ibalji u n-nuqqasijiet taghom. U rrid nieu l-opportunità biex

nerfa’ fuq spallejja d-dmir li nikkonferma t-talba lill-poplu gall-

mafra gal kull darba li xi add minna naqas fil-qadi ta’ dmirijietu

u nitlob skua lil kull Malti u Maltija li b’xi mod stajna nqasnihom

anke jekk innoentement mingajr ma konna nafu.

Imma dan ma jommniex milli nagmlu ilitna kollha biex ngixu

dmirijietna ta’ bnedmin u ta’ politii skont valuri li gandhom

ikunu l-boxxla tal-idma kollha tagna. M’iniex se nagmel xi

elenku ta’ dawn il-valuri li l-membri kollha ta’ din il-Kamra jafu

liema huma, imma ma nistax ma nissottolinjax il-valur tal-politika

bala vokazzjoni ta’ servizz enwin, mogti b’onestà, b’integrità u

b’imabba patrijottika.

L-onestà u l-integrità jesiu minna lkoll u minn kull ittadin rierka

u garfien oettiv ta’ x’inhuma l-kawi, il-fattizzi, l-ingredjenti

2828

veri ta’ kull sitwazzjoni u liema huma l-galiet ta’ sustanza

vijabbli li joffru mhux il-mira tas-soluzzjoni, imma strateija

masuba, fondata fir-realtà, li tattakka fl-geruq il-problemi u li

ssib tarfhom fuq il-firxa ta-mien metie fid-dawl tal-verità u l-

ustizzja sojali.

L-gadu ta’ dan kollu, li qed jera’ jerfa’ rasu fost il-popli

madwarna hu l-popolimu li b’mod irresponsabbli joffri lill-poplu

nofs veritajiet, argumenti simpliisti li jappellaw gas-sentimenti

negattivi innati f’kull wieed minna. L-istorja tal-popli tixhed l-

agar traedji u atroitajiet umani fil-pajjii fejn il-popli allew il-

popolimu jieu s-soppravvent gax i-ittadini ssospendew il-

fakultajiet tar-rauni u s-sens komun u gax il-mexxejja abbuaw

il-popli taghom bi sfruttament popolist tar-realtà.

Nera’ ngid, nemmen li qed ngixu menijiet kumplikati u

kumplessi. L-agar aa li tista’ tirilna hi jekk xi add minna jaqa’

gat-tentazzjoni li nistgu nirbu l-fiduja tal-poplu b’appelli u

strateiji mnebba minn popolimu li wara l-osanna tal-ewforija

tar-reba malajr ikollu jissallab fuq il-kefrija tar-realtà.

Jien irrid mhux tant bini did gall-Parlament. Dan irridu wkoll

naturalment u qed nagmlu ilitna biex ikollna binja sabia,

innovattiva fid-disinn u l-arkitettura tagha, denja mhux biss ta’

pajjina, tal-Belt Valletta, imma li tirrispekkja wkoll i-menijiet il-

odda li qed nitkellmu fuqhom.

2929

Imma aktar minn bini did, nemmen li rridu nieddu ana fl-

intern u fl-estern tagna. Irridu niviluppaw l-godda li nadmu

biha f’dan il-Parlament, fil-partiti politii li janimaw il-kuxjenza

tal-poplu tagna, fl-gaqdiet, fil-unions, fil-korpi kostitwiti. Irridu

godda li ommna ggwidati mill-boxxla tal-id komuni. Irridu

godda fejn aktar nisa u gaag ikunu protagonisti, godda li n-

nies tafda li qed tfittex biss l-interess tal-bonnijiet enwini tagha,

godda li tirrendi l-air u l-motivazzjoni tagna lkoll fi trasparenza

u tat l-iskrutinju ta’ kontabbiltà sia, godda li ssaa il-

leittimità tal-idma tagna.

Irridu godda li tfittex aktar dak li jgaqqad milli dak li jifred u li

tfittex il-consensus trasparenti fuq l-galiet li jiddeterminaw il-

preent u wisq aktar il-ejjieni tal-poplu Malti u Gawdxi. Matul

dawn id-90 sena li gaddew, il-poplu tagna kiseb bosta minn dak

li mexxejja u partiti politii poew fuq l-aenda taghom minn

mien gal mien. Illum qed niffajaw il-futur wara li rbana

lidiet fundamentali, sfidi li afna kienu jasbu li huwa biss olm.

Irbana l-lieda diffili kontra l-kolonjalimu u libbisna s-sovranità

indipendenti lin-nazzjon tagna. Imxejna u ddikjarajna lil pajjina

Repubblika u sirna membri tal-Unjoni Ewropea. Mhux biss,

gamilna dan kollu waqt li ggarantixxejna l-libertà u s-saltna tad-

dritt gal kuladd fl-istess in li saana d-demokrazija u l-

istituzzjonijiet li minnhom tiddependi.

Dan kollu ma sarx bla kontroversji u kwestjonijiet mhux gar

imma llum ninsabu fis-sitwazzjoni fejn nistgu niddiskutu,

3030

nitkellmu u niddibattu. U dan grazzi l-aktar gall-partiti llum

rappreentati f’dan il-Parlament. Kien ukoll gal movimenti

politii ora, gall-unions tal-addiema, gall-korpi kostitwiti,

gas-sojetà ivili, gall-media ta’ kull tip u ta’ kull fehma li

wasalna s’hawn. Ta’ qabilna kellhom kull raun jiskjeraw ruhom

f’kontroversji li kultant allew feriti li s-sinjali taghom gadna

nossuhom sal-lum. Dawk kienu gadhom qed jibnu l-

Kostituzzjoni demokratika tan-nazzjon tagna, meta konna gadna

fil-poizzjoni li nistgu nibnu skont disinn u mhux skont ieor.

Imma llum dan ix-xogol tlesta bl-approvazzjoni ielsa tal-poplu

tagna u minn toroq differenti. Ilkoll wasalna biex issa qed inarsu

gal dak li jirrigwarda postna f’dan ir-rejun u fid-dinja. Nafu

wkoll li fadal afna x’isir biex sa lanqas Malti u Maltija jgawdi l-

ogla kwalità ta’ ajja.

Flimkien bala poplu wieed irridu nkomplu nikkonsolidaw u

nisfruttaw il-poizzjoni tagna biex nassiguraw ajar li nilqgu

gall-maltemp u l-inkwiet tal-kriijiet finanzjarji u ekonomii li

hawn madwarna. Biejjed inarsu fil-viin tagna biex

napprezzaw kemm is-sistema ta’ governanza politika li gandna

qed tkun effettiva biex tidderiei lil pajjina fil-baar imqalleb ta-

irkostanzi li qed niffajaw. B’sistema ta’ governanza m’iniex qed

nifhem biss dak li jagmel il-Gvern, imma dak li tagmel l-

Oppoizzjoni, il-unions, il-Korpi Kostitwiti, kulma jagmel kull

wieed u wada minna fuq ix-xogol, fuq il-bank tal-iskola u fil-

familja.

31

Galhekk naglaq billi nenfasizza d-dmir tagna lkoll li nsibu l-

ftehim li jsaa, li jid il-valur, lis-sistema ta’ governanza fl-

aspetti differenti tagha. Il-Parlament mhuwiex l-uniku forum ida

gur huwa l-aktar forum kostituzzjonalment u leittimament adatt

biex fi danu jinabru u jintgarblu l-ideat kollha u jitfasslu u jiu

adottati l-proposti li dwarhom naslu gall-ftehim.

Disgin sena ilu kollox kien jindika li l-poplu Malti kellu tiea

urenti gal sovranità nazzjonali li seta’ juaha biex jikseb in-nia

tiegu f’dinja ta’ stati differenti li maghom seta’ jinse xibka ta’

kuntatti bilaterali u li jiviluppa l-ekonomija b’godda ekonomika,

fiskali u monetarja li fuqha l-gvern tal-urnata kellu kontroll tista’

tgid assolut.

Illum però rridu niviluppaw is-sistema ta’ governanza tagna billi

nsibu l-ajar mod kif f’dinja ta’ stati interdipendenti u interkonnessi

naqsmu din l-istess sovranità mhux aktar bl-godda ta’ stat

nazzjonali li kienet gadha valida sas-seklu l-ieor imma bl-godda

tal-intellienza u l-kreattività ta’ kull wieed u wada mi-ittadini

tagna. Dan hu l-proett u l-frott li ana mistennija ngaddu lill-

poplu tagna llum. (Onor. Membri: Hear, hear)

SPEAKER: Prim Ministru, grazzi afna tal-intervent tiegek. Issa

nistieden lill-Onor. Joseph Muscat, Kap tal-Oppoizzjoni, biex

jagmel id-diskors tiegu.

32

ONOR. JOSEPH MUSCAT (Kap tal-Oppożizzjoni): Mr Speaker,

Prim Ministru, Speakers Emeriti, Onorevoli Membri, Onorevoli ex-

Membri, bieb u dawk kollha li qegdin isegwuna, inoss sens ta’

umiltà u fl-istess in ta’ kburija li llum gandi l-privile li nqum u

flimkien magkom infakkar il-jum li fih feta l-ewwel Parlament

Malti fl-1921 tat Kostituzzjoni responsabbli u rappreentattiva.

Qed ngid “umiltà” gax niftakar fis-sehem kbir li taw tant Maltin

u Gawdxin ora qabilna f’dan il-Parlament biex dan il-pajji, gir

fid-daqs ida kbir fir-rieda, ikun jista’ jimxi ’l quddiem fl-ivilupp

sojali, ekonomiku u politiku tiegu.

Kburi wkoll galiex jien u l-kollegi kollha tiegi f’dan il-Parlament,

huma fuq liema naa tal-Kamra huma, qegdin ukoll nipprovaw

nadmu gall-id tal-poplu li fdalna r-responsabbiltà u li atarna

bala r-rappreentanti tiegu. Il-moviment biex il-Maltin u l-

Gawdxin ikollhom vui dejjem akbar fit-tmexxija ta’ art

twelidhom, kien beda minn afna snin qabel l-1921. ueppi

Mattew Callus, Mikiel Anton Vassalli, Nicolò Testaferrata, Camillo

Sciberras, Giorgio Mitrovich, Sigismondo Savona, Fortunato Mizzi

u Manwel Dimech huma lkoll mexxejja li skont it-twemmin

taghom admu fi snin diffili afna biex pajjina jingata d-

drittijiet li galina llum huma mill-iktar baii.

Kien ida fi Frar tal-1919 li bdiet tiltaqa’ l-hekk imseja Assemblea

Nazzjonali li qablet li titlob Kostituzzjoni dida u iktar liberali gal

pajjina. Kienu l-irvellijiet ta’ addiema fl-estremità tal-faqar li

3333

servew bala l-katalist biex il-Gvern Kolonjali fl-aar jiddeiedi li

Malta jixirqilha din il-forma ta’ Parlament. Huwa ghalhekk, Sur

President, li -ew naat tal-Kamra tat it-tmexxija tiegek, ta’

kull sena nikkommemoraw flimkien il-vittmi u l-avvenimenti tas-

Sette Giugno, gax kien il-addiem Malti li xerred demmu gall-

kisba ta’ dan il-Parlament. Dan huwa fatt li afna drabi jintesa u

nispiaw biss niffokaw fuq il-mexxejja jew il-kapijiet ta’ xi partit

jew ieor gal din il-kisba tant importanti.

Sur President, jien kburi wkoll li fl-1921 il-partit li jien

nirrappreenta u mmexxi kien dià kiseb postu fl-istorja

parlamentari ta’ Malta. Kien hemm mill-bidu u minkejja d-

diffikultajiet ta’ kull xorta, mhux biss dejjem amm postu f’dan il-

Parlament ida kemm-il darba kiseb il-fiduja tal-elettorat Malti li

fdalu t-tmexxija tal-pajji f’idejh. L-ewwel Parlament li qed

infakkru llum kien kostitwit fuq bai ferm differenti minn tagna

llum. Fl-1921 l-eletturi kienu jammontaw gal 27,000 biss. Dan

galiex id-dritt tal-vot kien gadu marbut ma’ numru ta’

kondizzjonijiet, fosthom li biex ikollok il-vot ridt tkun rael,

ikollok il-flus jew ikollok stat fis-socjetà. Kien hemm ukoll l-idea

ta’ vot plurali marbut mal-idea ta’ proprjetà, fejn aktar ma jkollok

proprjetà, aktar ikollok voti u fejn teknikament rael seta’ jkollu sa

14-il vot u nies orajn ma jkollhom xejn.

Minkejja li fl-1921 il-kotra tal-addiema kienet gadha mada

mill-vot, il-Partit Laburista reba rappreentanza biejjed biex

3434

ikun jista’ jinfluwenza imqar ftit il-politika tal-Establishment li kien

igawdi vantai ari tat is-sistema elettorali ta’ dak i-mien.

Mill-1921 sal-1933, meta l-ajja tal-ewwel Kostituzzjoni

responsabbli intemmet esrem, il-predeessuri tagna kienu l-forza

favur politika progressiva intenzjonata li terfa’ lill-batut u li tnissel

kuxjenza favur drittijiet baii, balma kien id-dritt gall-

edukazzjoni, il-paga usta, is-saa, l-gajnuniet lix-xju, morda u

addiema li kienu jkorru u li ma kenux aktar f’kundizzjoni li

jkomplu jadmu u jaqilgu l-gajxien taghhom. Kienu miuri li

dak i-mien il-maoranza parlamentari mhux dejjem qablet

maghom.

Ida wara t-Tieni Gwerra, permezz ta’ maoranza progressiva u

minkejja ostakoli u gambetti, dawn l-ganijiet twettqu b’effa u

b’serjetà li gur li bosta minna li ma jiftakrux dawk i-menijiet,

ma jistgux jifhmu. F’inqas minn erba’ snin sa, bejn l-1947 u l-

1950, iddalet l-edukazzjoni obbligatorja, issaa is-servizz tas-

saa, bdew jiu indirizzati l-problemi tal-housing u bdew jinqerdu

s-slums, il-addiema tjiebulhom il-kondizzjonijiet tax-xogol u l-

pagi u ddalet il-lii tal-pensjoni. Dan kollu fi mien meta l-

finanzi ta’ pajjina kienu f’qagda impossibbli u l-ekonomija ta’

Malta kienet kwai ineistenti.

Din il-politika progressiva genet biex terfa’ lill-batut u tifta il-

bibien gal ajja ajar mhux biss gal ftit, kif kien dak i-mien,

ida gal afna. Dan kien pedament li b’sodisfazzjon ngid li bnew

3535

fuqu gvernijiet ta-ewg naat matul is-snin ta’ wara, fejn minn

sistema antagonista gall-avvanz sojali wassalna gall-kunsens

fuq il-bonn li jkollna lenti sojali, ibbaata fuq ir-responsabbiltà u

mhux sempliement fuq il-niena u li minnha naqraw l-ivilupp

ekonomiku ta’ pajjina.

Kien hemm menijiet meta wasalna aktar minn menijiet ora.

Kien hemm oqsma fejn wasalna aktar minn orajn. Punt fejn

gadna ma wasalniex huwa li jkollna rappreentanza aktar mifruxa

tas-sessi. Kburi li nirrappreenta llum dak il-moviment li fi mien

meta kien wadu li jaseb hekk, ippromwova d-dritt tal-vot gan-

nisa biex jibdew jitqiesu bala ittadini bal addieor. Galhekk

ma nistax ma neux din l-okkajoni llum biex infakkar lis-Sinjorina

Agatha Barbara, li kienet l-ewwel membru parlamentari mara, l-

ewwel ministru mara u s’issa l-ewwel u l-uniku President tar-

Repubblika mara f’dan il-pajji.

Sur President, insellem ukoll lin-nisa l-ora li servew f’dan il-

Parlament, fosthom lis-Sinjorina Mabel Strickland, li tat is-sehem

sod tagha f’din il-Kamra u fis-sojetà Maltija u lil Myriam Spiteri

Debono, l-uniku predeessur tiegek mara fis-Sedja li tokkupa inti

llum. Ma jistax jonqos li nsellem lil dawk id-deputati nisa li ew

warajhom u lil dawk li llum qed iservu f’dan il-Parlament. Biss

nera’ ngid li gadna ma wasalniex. Ir-rata tal-parteipazzjoni

tan-nisa fil-ajja pubblika u fil-ajja politika gadhom gar wisq.

Mill-1947, meta n-nisa ngataw id-dritt tal-vot, kien hemm madwar

3636

1,000 kandidat rael li aru gall-elezzjoni u 81 mara biss, li

minnhom ew eletti 16.

Fl-aar tliet elezzjonijiet enerali n-numru ta’ nisa eletti stabilizza

ruu gal sitta, ida fil-fatt l-affarijiet marru ftit gall-agar gax

id-daqs tal-Parlament tal-lum died b’erba’ membri fl-elezzjoni

enerali li gaddiet ida n-numru ta’ nisa rappreentanti baqa’ l-

istess. Skont l-Unjoni Inter-Parlamentari, Malta tinsab fil-110 post

minn 137 pajji f’dak li huwa suess tan-nisa fl-elezzjonijiet.

Warajna m’hemm l-ebda pajji ieor tal-Unjoni Ewropea. F’dan il-

kontest kburi li l-Partit Laburista gandu erbga minn dawn is-sitt

membri preenti fi danu.

Se tkun sfida tal-enerazzjoni li jiena nagmel parti minnha, li

nagtu sinjal qawwi favur laqta femminista tas-sistema politika,

fejn in-nisa jiu inkoraiti jiedu sehem u jingataw rwol entrali

fil-ajja pubblika u politika. Dan kollu jrid isir b’ispirazzjoni tal-

politika progressiva li wasslet gall-introduzzjoni ta-wie ivili,

tad-dikriminilizzazzjoni tar-relazzjonijiet omossesswali u matul din

is-sena favur id-dritt ivili tad-divorzju. Ida afna drabi nitkellmu

biss dwar kontroversji u fejn ma naqblux bejn i-ew naat ida

tajjeb li llum insellmu lil dawk il-mumenti ta’ gaqda nazzjonali li

jixhdu l-maturità tal-poplu tagna.

Fit-30 ta’ Diembru 1957 il-Parlament Malti unanimament gadda

l-famua Break with Britain Resolution. Dakinhar il-Prim Ministru

3737

Dom Mintoff, bi qbil si mal-Kap tal-Oppoizzjoni or Borg

Olivier, kien ressaq rioluzzjoni li kienet “tassolvi lill-poplu Malti u

Gawdxi minn kull obbligazzjoni jew ftehim li kien jeisti mal-

Gvern Ingli jew li kienu ew assunti minn dan tal-aar f’isem l-

alleati tiegu”. Fl-1967, meta l-lieda politiko-relijua kienet

gadha gaddejja u meta l-Gvern Ingli aseb li jista’ jiskarta mill-

obbligi tiegu tat it-Trattat tad-Difia u jkasbar l-interessi ta’

pajjina, il-Partit Laburista fl-Oppoizzjoni mhux biss appoja lill-

Gvern Nazzjonalista ta’ Borg Olivier ida ssekonda l-mozzjoni

tiegu biex iwaqqaf lill-Gvern Ingli milli jiskarta dawn l-obbligi.

U dan minkejja li kif taf int, Sur President, il-Partit Laburista kien

mill-bidu nett kritiku ta’ dan l-istess trattat.

Fit-13 ta’ Dicembru 1974, il-maoranza assoluta ta-ew naat

tal-Kamra ddikjarat lil Malta Repubblika, liema Kostituzzjoni

Repubblikana tagna servietna tant tajjeb matul is-snin ida fejn

nemmen li rridu narsu ’l quddiem gall-bidliet li hemm bonn.

Fl-1986, i-ew naat b’rieda tajba sabu blokk gall-krii li kien

sab ruu fiha pajjina, liema bidliet Kostituzzjonali kienu ggwidati

mill-bonsens u d-dover lejn pajjina.

Fl-1994, i-ewg naat qablu fuq qafas ta’ liijiet ta’ servizzi

finanzjarji li biddlu wi l-ekonomija ta’ pajjina. Dan il-kunsens

gadu sal-lum jipprovdi l-bai gas-suess ta’ dan il-qasam. Fl-

2008 dan il-Parlament ivvota unanimament biex jirratifika t-Trattat

ta’ Lisbona, fejn ingata sinjal ta’ koerenza lejn id-direzzjoni tal-

3838

politika internazzjonali ta’ pajjina. Din is-sena l-Parlament rea’

vvota b’unanimità favur sehem kostruttiv ta’ Malta gall-krii

finanzjarja fi-ona ewro u vvotajna unanimament flimkien biex

nagtu n-nifs metieg lil-linja nazzjonali tal-ajru tagna, l-Air

Malta. Dan kollu juri li meta l-Parlament jintua gall-iskop

prinipali tiegu, bala post fejn kull naa tiddibatti u tisma’ lin-

naa l-ora, il-kisbiet gall-pajji ikunu ta’ importanza ferm akbar.

Ma jfissirx li ma kienx hemm, m’hemmx balissa u mhux se jkun

hemm punti ta’ kontroversja u fejn mhux se naqblu ma’ xulxin. L-

importanti hu li l-punti fejn ma naqblux ikunu fuq prinipju u mhux

fuq pika.

Sur President, illum din l-istorja hija miktuba u jista’ jaqraha

kuladd bil-libertà kollha. Hija storja li tibqa’ tfakkarna fis-sehem li

taw ta’ qabilna u fil-mexxejja li ew qabilna. Tfakkarna fil-Prim

Ministri tagna Joseph Howard, Francesco Buhagiar, Ugo Mifsud,

l-ewwel prim ministru Nazzjonalista u l-igar prim ministru ta’

kull mien gax laaq fl-età ta’ 35 sena. Kellna lil Gerald

Strickland, lil Pawlu Boffa, l-ewwel prim ministru Laburista, kellna

lil Nerik Mizzi, org Borg Olivier u Dom Mintoff, l-aktar membru

li qatt serva f’din il-Kamra meta kien rappreentant tal-poplu gal

51 sena kontinwi. Kellna lil Karmenu Mifsud Bonnici, Eddie

Fenech Adami, Alfred Sant u l-Prim Ministru preenti Lawrence

Gonzi. Personalment u f’isem il-Partit Laburista, lilhom ilkoll

insellmilhom.

3939

Nirrimarka fuq ton naqra aktar leer, li dawn il-prim ministri fil-

maoranza kwai assoluta taghom kienu ejjin minn professjoni

wada, jigifieri dik legali. Min-naa tal-Partit Laburista kien hemm

varjazzjoni gax kien hemm prim ministru tabib, ieor perit, ieor

avukat u ieor ekonomista u awtur. Bir-rispett kollu lejn il-bieb

tiegi avukati, nemmen li f’era ta’ professjonijiet differenti u

dejjem jidiedu, hemm bonn li naraw li l-politika tattira lill-

persuni mhux biss mill-professjoni legali imma mill-oqsma

differenti, bal xjenzi sojali, teknoloija, ekonomija, negozju,

addiema tal-id – gax hawnhekk hawn post galihom ukoll -

ininerija, mediina, xandir, edukazzjoni u orajn. B’hekk nginu

sabiex ikun hemm veduti differenti tas-soluzzjonijiet li nfasslu

flimkien f’din il-Kamra.

alluni wkoll nesprimi x-xewqa li ngix biejjed li nara l-jum li

fih pajjina jkollu l-ewwel prim ministru mara, biex b’hekk inkunu

kissirna l-glass ceiling il-kbir nett tas-socjetà tagna. Nixtieq ukoll

li llum insellmu lil dawk kollha li jadmu minn wara l-kwinti u li

forsi xogolhom mhux dejjem huwa apprezzat biejjed, ida li

mingajrhom il-Parlament tagna ma jistax jiffunzjona. Jiuni

f’moi l-istaff tal-Parlament tal-lum, dawk li servew fl-imgoddi u

l-afna urnalisti li llum u matul is-snin isegwu b’tant paenzja dak

li jiri hawn ew.

F’dan l-anniversarju sinifikattiv, tajjeb li narsu ’l quddiem dwar

kif nistgu nevolvu din l-istituzzjoni tagna. Nemmen, kif gedt

4040

diversi drabi, li fis-snin li ejjin gandna nimbarkaw f’riforma

Kostituzzjonali gal pajjina. Ix-xewqa tiegi hija li dan ma jkunx

proess limitat gall-politii f’din il-Kamra, ida li niftu gas-

sojetà ivili. Gandu jkun sinjal li dan il-Parlament qed jinduna,

kif dià indunaw uud minna, li mien il-partitokrazija u mien l-

istituzzjonijiet partitokratii wasal lejn tmiemu. Qatt m’ana lesti.

Galhekk jien nemmen fit-tlaqqig ta’ konvenzjoni kostituzzjonali

li ib flimkien rappreentanti mill-oqsma kollha tas-socjetà, minn

politii gal sojetà ivili, minn gaag gall-Maltin ta’ barra,

minn anzjani gal nisa, kollha b’ideat differenti li fuqhom nistgu

nwelldu t-Tieni Repubblika. Hija sfida li hemm min jiba’ minnha,

ida jien ngid li hija sfida li ma nistgux naarbuha. Irridu nagtu

qafas aktar rilevanti biex pajjina jkollu dak li jimmotivah li jimxi

’l quddiem. Hemm bosta ideat li jistgu jigu kkonsidrati, kemm

bala parti mill-bidliet kostituzzjonali kif ukoll lil hinn minnhom.

Hemm ideat li gandi marbutin ma’ qalbi, li wud minnhom nixtieq

ngidhom illum.

Nemmen li wasal i-mien li l-Parlament tagna ma jibqax jigi

trattat bala stat ta’ fatt ta’ dipartiment tal-gvern. Hemm bonn

awtonomija sia lil din l-istituzzjoni. Din l-awtonomija tagti

dinjità lill-Parlament ferm aktar milli tista’ tagtiha kwalunkwe

binja dida. Hemm ir-rwol tiegek, Sur President, li nemmen li ma

jingatax ir-rikonoxximent metieg fl-istituzzjonijiet tagna.

Nemmen li gandna nneu l-wirt kolonjali fejn persuna matura,

4141

balma hu l-Prim Imallef, jingata l-preedenza istituzzjonali

fuqek, bala l-bniedem elett li tirrappreenta l-ogla istituzzjoni tal-

pajji. Dan ovvjament mingajr l-ebda disrispett lejn il-Prim

Imallef jew il-udikatura.

Nemmen li gandna nevolvu r-rwol ta’ skrutinju parlamentari billi

nevolvu t-tip ta’ kumitati parlamentari li jeistu, sabiex dawn isiru

aktar rilevanti gas-socjetà tagna. Nemmen li gandna nsau

aktar leen il-poplu li jippreenta petizzjoni lil dan il-Parlament.

Sal-lum il-urnata, dawn il-petizzjonijiet jispiaw jibru t-trab fil-

files parlamentari. I-ittadini tagna jistoqqilhom aktar rispett u

gandu jkollna kumitat tal-petizzjonijiet li jiskrutinja dawn il-

petizzjonijiet, jiddiskutihom u fejn ikun il-ka, jirrakkmanda

azzjoni dwarhom.

Nemmen li gandna nbiddlu r-regoli tal-Kumitat Permanenti dwar

il-Kontijiet Pubblii sabiex ministri li jkunu direttament

responsabbli ta’ entitajiet jew kwestjonijiet li jkunu tat l-iskrutinju

tal-Kumitat, iedu posthom waqt dawk il-laqgat. Nemmen li

gandna nintroduu kumitat gall-affarijiet ekonomii u monetarji

sabiex iares lejn il-politika tal-gvern, dak li qed jiri madwarna u

li quddiemu jii mistieden jagti l-sebijiet tiegu b’mod regolari l-

Gvernatur tal-Bank entrali. B’hekk, mingajr indil fl-

amministrazzjoni tal-Bank entrali, tidied l-accountability inter-

istituzzjonali.

4242

Nemmen li gandha tiddaal sistema ta’ hearings parlamentari

gal persuni li jkunu nnominati biex jippresedu l-funzjonijiet

regolatorji u regolaturi, ball-Awtorità Maltija tar-Riorsi, l-

Awtorità Maltija gall-Komunikazzjoni u Transport Malta.

Nemmen li gandna ninkorporaw il-MEUSAC bala awtorità li

taqa’ tat dan il-Parlament, b’mod ukoll li jkun hemm aktar riorsi

biex il-Kamra tar-Rappreentanti tgarbel id-direttivi u r-

regolamenti Ewropej, kif ukoll biex il-feedback tas-sojetà ivili

jii inkorporat ajar fil-poizzjonijiet tal-Gvern Malti. Nemmen li

gandna naelleraw il-proess sabiex nibdew inxandru s-seduti

parlamentari viivament permezz tal-internet. Nemmen li biex

inidu l-iskrutinju gandna nippubblikaw b’mod aktar ar online ir-

record tal-attendenza tal-membri parlamentari gas-seduti tal-

Kamra tar-Rappreentanti. Nemmen li gandna ndalu

Kummissarju Parlamentari gall-iStandards, matur mill-Kamra

tar-Rappreentanti, li b’mod indipendenti jissorvelja l-imieba tal-

membri parlamentari, inklu tal-membri tal-Kabinett, jara li x-

xogol u l-interessi finanzjarji kollha taghom ikunu dikjarati,

jinvestiga kif jidhirlu xieraq, jirrapporta lill-iSpeaker u jippubblika

r-rapporti tiegu.

Dawn huma bidliet li hemm bonn fid-dawl tal-fatt li rridu

nirrikonoxxu b’onestà li erti deijonijiet li ttiedu mill-ferga

Eekuttiva tal-Istat fl-aar xhur xellfu u mhux tejbu r-reputazzjoni

ta’ din l-oghla istituzzjoni tal-pajji. afna min-nies li qegdin

hawn, minn kull naa tal-Kamra, mhux qegdin hawnhekk gall-

4343

gwadann personali taghom, ida qegdin hawn gax nemmnu li

nistgu nagtu kontribut biex ikollna pajji li jixraq lil uliedna,

sabiex intejbu s-sitwazzjoni li ninsabu fiha u li mhijiex tort ta’ dan

il-Parlament. Hemm bonn ta’ bidla u aktar trasparenza u mhux

binjiet odda li jixhdu lussu fi mien meta l-familji gaddejjin minn

mien diffili. Ejjew niftu u nibdlu d-direzzjoni biex nuru li l-

Kamra tad-Deputati aqqha tassew tissejja l-ogla istituzzjoni ta’

pajjina.

Nemmen ukoll li gandna nagfsu fuq it-tidid fil-bidliet li

nagmlu biex it-tidid isir parti mis-sistema. Ana bala politii

gasafar tal-passa. Nemmen li rridu nagtu sinjal li qed nifhmu li l-

bidla hija l-essenza tal-ajja demokratika ta’ pajjina. It-tidid

huwa l-futur, kif inhu l-futur li narsu li d-dritt tal-vot jitbaxxa

minn 18 gal 16-il sena. Se jkun hemm l-istess argumenti ta’ meta

fil-Kostituzzjoni Repubblikana tagna fl-1974 kien hemm min ma

qabilx li l-età tal-vot titnaqqas minn 21 gal 18-il sena. Mur gidha

llum, li kuladd aetta li l-vijoni tal-1974, vijoni kurajua

kienet it-triq ’il quddiem. Hekk irridu nergu nuru t-triq ‘il

quddiem, fejn immexxu u mhux insegwu, fejn niu l-gira ta’

pajjii ora bl-ideat progressivi tagna, fejn nistgu nkunu ta’

aspirazzjoni gall-orajn, fejn inkunu tabilaqq l-aqwa fl-Ewropa.

Galhekk nemmen li l-ewwel pass gandu jkun li l-età tal-vot

titbaxxa fl-elezzjonijiet tal-kunsilli lokali biex imbagad niedu

kont tas-sitwazzjoni minn hemm. Huwa bil-kura li nibdlu d-

44

direzzjoni ta’ din l-istituzzjoni li kienet kapai tinbidel u tirba ir-

rispett matul is-snin. Ir-rispett ma tixtrihx u lanqas tiksbu b’binja

dida. Ir-rispett tirbu billi tua l-gaqal fid-deijonijiet, liema

gaqal iib l-istabilità. Dan huwa l-futur li nawgura lill-ogla

istituzzjoni ta’ pajjina u lill-ensna, futur f’gaqal u fi stabilità.

(Onor. Membri: Hear, hear)

SPEAKER: Onor. Joseph Muscat, Kap tal-Oppoizzjoni, grazzi

afna tal-intervent tiegek. Jien ukoll nixtieq ningaqad mal-

sebijiet li gamlu d-diversi kelliema ta’ qabel din i-elebrazzjoni

ta’ 90 sena tal-Parlament li gandha sservina biex nirriflettu fuq din

l-istituzzjoni u n-nies li gaddew minnha. Huwa importanti li d-

demokrazija parlamentari tagna ngouha, nindukrawha u

nedduha kuljum.

Fil-kwotidjanjetà tal-proeduri tagna hemm imdala l-aqwa

prinipji kostituzzjonali importanti ta’ din li hija l-ogla istituzzjoni

tal-pajji galiex tirrifletti r-rieda ielsa tal-poplu kollu. Fix-xogol

tagna ta’ kuljum f’din il-Kamra nkunu qed nattwaw, ineddu u

niviluppaw dawn il-prinipji kostituzzjonali.

Irridu narsu mhux biss lura imma wkoll ‘il quddiem. Gaxar snin

ora dan il-Parlament jaglaq l-ewwel 100 sena tiegu. Dakinhar

irridu nkunu f’poizzjoni li ngidu li dan il-Parlament gandu

mhux biss id-dar tiegu imma huwa wkoll awtonomu balma huma

awtonomi l-istituzzjonijiet ta-ewg uffijali li jirrapportaw lejh, l-

4545

Ombudsman u l-Awditur enerali. Dakinhar il-membri

parlamentari kollha jrid ikollhom uffiju taghom organizzat u

attrezzat b’nies kompetenti li jginuhom biex ikunu jistgu

jagmlu l-idma taghom bala deputati. Il-Parlament irid ikollu s-

servizzi ta’ informazzjoni, librerija mimuma tajjeb u b’rierkaturi

fiha li jkunu jistgu jaqdu lill-membri li jservu fih. Il-Parlament

irid ikun mexa lil hinn mill-famu Erskine May li afna drabi

nikkwotaw u jkun abar ir-rulings kollha tal-iSpeakers li ppresedew

matul i-mien kollu tiegu. afna minn dan ix-xogol dià

bdejnieh, afna ieor gad irid jinbeda imma quddiemna gandna

din l-aenda li hija sfida gat-tisi tad-demokrazija parlamentari

tagna u hija wkoll l-isfida li nivvalorizzaw dejjem l-importanza

tal-membru parlamentari.

Din id-demokrazija parlamentari hija aktar importanti fiha nnifisha

minn kull wieed u wada minna imma tiddependi wkoll minn kull

wieed u wada minna. Ejjew nielebraw id-90 sena tal-Parlament

Malti billi nergu naraw lill-partiti fil-Parlament jattivaw il-

Kumitat Magul dwar it-Tisi tal-Demokrazija.

Hemm punti importanti u anke mhux kontroversjali li jridu jiu

diskussi hemmhekk u jien konvint li, b’rieda tajba u b’rieda politika

sia, naslu li nergu niftu dak id-djalogu bejn il-forzi politii

fil-Parlament anke waqt li inevitabbilment tkompli d-diskussjoni,

kultant anke l-kontroversja politika, f’oqsma orajn.

4646

Gandna l-isfida ta’ kif se nisfruttaw bl-aqwa mod, fl-interess ta’

Malta, il-poteri odda li t-Trattat ta’ Lisbona ta lill-Parlamenti

Nazzjonali fil-qafas tad-deijonijiet fuq livell tal-Unjoni Ewropea.

Hawnhekk, anke jekk gandna bidu, gad baqaglna x’nagmlu

wkoll.

Malta gandha sfidi kbar quddiemha li trid taseb galihom minn

issa. Fosthom gandha wkoll issib dak li jgaqqadna f’sojetà

dejjem aktar diversifikata. Irridu niviluppaw il-konett tagna ta’

xi tfisser li tkun ittadin Malti; li nkunu konxji ta’ dawk il-valuri li

jgaqqduna u jagluna bala poplu Malti, Mediterranju u

Ewropew.

L-aqwa fost dawn il-valuri huma dawk tad-demokrazija

parlamentari, tad-drittijiet u libertajiet tal-individwu, ir-rispett lejn

xulxin, it-tolleranza, ir-rispett gat-tradizzjonijiet tagna u gall-

kultura tagna li tiddistingwina minn addiehor. Galhekk huwa

neessarju li l-Kostituzzjoni ta’ Malta tkun magrufa aktar u

studjata aktar mhux minn nies tal-lii biss imma mis-sojetà tagna

kollha. Hemm bonn li din il-formazzjoni ta’ ittadinanza tidol fl-

geruq tas-sojetà tagna. Huwa galhekk li s-Sedja qed tipproponi

gal din is-sena li tibda llum diversi manifestazzjonijiet li jagtu

xhieda tal-ajja kostituzzjonali u parlamentari tagna l-Maltin, tal-

Maltin li taw sehem, tal-qafas kostituzzjonali li jmexxina. Fost

dawn l-inizjattivi hemm mhux biss din is-seduta spejali imma

wkoll li kopja tal-Kostituzzjoni ta’ Malta titwassal f’kull dar, f’kull

4747

familja, li ssir wirja dwar id-90 sena tal-Parlament Malti, li jsir u

jixxandar video dwar dan, li jkun hemm ktejjeb fl-iskejjel tagna

dwar l-istorja tal-Parlament tagna, li jsiru konferenzi,

diskussjonijiet u kommemorazzjonijiet orajn galiex il-poplu li ma

jeux sieb il-memorja tiegu u li ma jistudjax il-passat ma jistax

jibni futur sod galih.

Irridu nfittxu dak li jgaqqadna balma gamilna dan l-aar meta

kkommemorajna bala Parlament il-50 sena mill-mewt ta’ Dun

Karm Psaila, il-Poeta Nazzjonali tagna, li tana wkoll l-Innu Malti

li lkoll nibqgu kburin bih. Id-dibattitu politiku ma jifridniex. Id-

dibattitu politiku jixprunana biex inkunu ajar u biex nagmlu

ajar, jginna niviluppaw l-ideat u jagtina l-opportunità li dissens

nibdluh f’kunsens u ftehim gal ejjieni.

Disgin sena ta’ Parlament huwa patrimonju kbir li ie fdat lilna.

Huwa patrimonju li rridu narsuh u nkabbruh. M’gandix dubju li

l-poplu kollu u partikolarment intom, Onorevoli Membri, se

tkomplu tadmu biex tagtu l-bia tagkom gall-bini ta’ dan il-

patrimonju tal-poplu tagna: demokrazija parlamentari ajja u

b’saitha li tistudja u tanalizza l-passat biex tkun mgallma u

ppreparata biejjed biex tibni futur fis-sod gal Malta tagna u d-

demokrazija parlamentari tagha. Grazzi. (Onor. Membri: Hear,

hear)

48