BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa...

81
BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI 1

Transcript of BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa...

Page 1: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

BOLIVIA UTT’ASI

TAYKA KAMACHI

BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI

1

Page 2: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

1615 Jakhuni Kamachi febrero - chinu phaxsi, 1995 marana.

Gonzalo Sanchez de LozadaPRESIDENTE CONSTITUCIONAL DE LA REPUBLICA

Honorable Congreso Nacional utana kamachi qillqirinakawa aka Kamachichiqancht’awayapxi:

Honorable Congreso Nacional aruskipawi utankirinakawaAkhama amtawayapxi:

Agosto - llump’aqa phaxsi 12 uru 1994 marana amtata 5 jakhuni amtachinu1585 jakhuni kamachi phuqhayañatakixa, aka Bolivia utt’asi Tayka Kamachi,akhama amtawayapxi:

PRESENTACIÓN

Presentar la versión aimara de la Constitución Política del Estado es unaporte más en el proceso de democratización de nuestra sociedad. ElEstado boliviano después de 169 años de República reconoce por primeravez la naturaleza multiétnica y pluricultural de la sociedad boliviana, enla reforma constitucional de 1994. Por otra parte, hemos tomadoconciencia que ya no es suficiente el reconocimiento sino la garantía delrespeto de los derechos ciudadanos consagrados en la constitución.

2

Page 3: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

En estas palabras de presentación parece inevitable referirse a un sofismatípicamente colonialista en que de la afirmación - de los "ilustrados" - deque nuestros pueblos originarios eran agráfos, es decir sin tradiciónescrita se derivó la falsa ilusión que carecían de leyes y que por tal razónera justificado imponer las del chapetón, que era como se los conocía alos españoles.

Las generaciones que no han conocido otra forma de relación social másque la fuerza y la imposición tampoco tuvieron la posibilidad de saberque el art. 7o. de la Constitución Política del Estado de 1826 afirmaba quela forma de gobierno adoptada por la naciente República era la "popularrepresentativa" y que la soberanía emanaba del pueblo. La razón fue queel saber leer era privilegio de la élite criolla, así como un misteriodesconocido para el pueblo. Para aquella élite colonialista la instrucciónindígena siempre fue considerada subversiva, probablemente porque elreconocimiento de los derechos de las comunidades originarias en algunaforma significaría también la pérdida de sus privilegios. En otras palabrastenían temor a la igualdad, que era uno de los principios en que sefundaba nuestra Constitución. Sin duda, el alfabeto y la instrucciónconducen al conocimiento de leyes y éste se convierte en un verdaderodescubrimiento de los derechos y obligaciones frente al Estado y losciudadanos, aun podemos recordar aquel incidente entre el abogado y ellitigante en que el primero valoraba sus servicios por el tamaño delvolumen de las supuestas leyes que usaría en el caso, advirtiendo ademásque ganar sólo es posible con el libro grande. Esta fue una de lasconsecuencias de la fetichización de las leyes escritas donde el abogado yel sistema judicial jugaban a su antojo con la sed de justicia de los"analfabetos"

La presente traducción de la Constitución al idioma aimara ha sido unadura prueba para los profesionales aimaras en el esfuerzo de comprenderel contenido ideológico y filosófico del texto castellano permanentementeamenazado por la confrontación de dos tradiciones culturales queencontraron su solución en el respeto de la diversidad. La tarea se hizodoblemente difícil por que no se trata de un texto literario en que elmanejo del estilo y sus giros son suficientes cuando lo son para su autor,sino que su contenido entraña en alguna forma consecuencias legalespara el lector. Aquí es necesario advertir que la traducción de una versiónoficial requerirá de una mayor participación del Ministerio de Justicia y laSecretaría de Cultura, en el futuro.

La Secretaría Nacional de Asuntos Étnicos, de Género y Generacionales haempeñado sus esfuerzos para la realización de esta traducción, en elmarco de las reformas que el gobierno del Lic. Gonzalo Sánchez deLozada ha encarado durante su gestión.

3

Page 4: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Lic. Nicómedes Sejas T. Secretario Nacional de Asuntos Étnicos,

de Género y Generacionales

4

Page 5: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

CHIQANCHA

Bolivia utt’asi Tayka Kamachi aymara aruta qillqata taqiniru katuyañaxademocracia ukaru ch’amanchañawa. Estado tantachawixa 169 maratajichhapuniwa walja marka sarnaqaña, amuyt’aña, luraña taqi utjirsa 1994marata yäqarakixa. Ukhamäpanxa taqi jaqina sarnaqañapasalurañanakapasa jichhapuniwa suma amuyt’asina uñkatata askinayäqatarakisa.

Mä qawqha arunakampi qhananchañaxa utjakipunirakiwa, jiwasa jaqirujisk’achirinakaxa jupanakaxa aski yatiñani amuyasisaxa, jiwasa jaqixajanisa kunsa yatipxkaspa ukhama amuyapxi, qillqaña jani yatirinakaxajanisa kamachinakata amuyt’asipxkaspa ukhama amuyapxaraki, janiyatipanxa Chapetón ukanakaxa jiwasa jaqiru jisk’achañaxa walikikaspasaukhama amuyapxarakina.

Ukhama ch’amampi munañapa phuqhayirinakaxa janirakiwa 1826 maraqillqata Tayka Kamachi utjatapsa yitipxakarakinti, uka qillqatanxaukjapacha utt’ata República uraqina irpiri p’iqicht’irixa taqi markachirinachhijllata utt’ayatapsa janirakiwa amuyasipxatapakiti. Qillqata uñañayatiñaxa jupanaka sapatakikikaspasa ukhama muyasisinxa, janimayninakaxa kunsa yatipxañapäkaspa ukhamaraki amuyasipxana. Ukacolonia pacha jaqinakaxa jiwasa jaqina yatiñapa amuyt’asiñapaxajupanakaru kutkatasiñakaspasa ukhama amuyasipxarakina, jiwasa jaqikamachinaka yatipxaspana ukaxa taqi katuqañapa janiwakatuqxapxaspati.

Mayninakampi khuskhakïña wali axsarapxana, chiqpachaxa ukhamaqhananchatanwa ukapacha Tayka Kamachinxa. Taqinitakisa qillqatauñaña arsuyaña yatiñaxa kamachinaka suma uñt’aña yatiñarakiwa,ukhamapanxa markachirinakaxa Estado nayraqatanxa lurañanakapanaphuqhañanakapa suma yatipxaparaki. Ukhamapanxa arxatirimpiarxatayasirimpixa akhama amuyt’apxiritayna, sumpacha arxatañatakixaqawch’asa kamachi pankaxa uka uñacht’ayasawa sumpachaarxatañatakixa qullqi arxatayasiriruxa mayiritayna. Ukhamwakamachinakaxa mä kuna munachikaspasa ukhamaki apnaqapapxiritayna,arxatirinakaxa munañaparuwa kamachinakxa apnaqapxiritayna, jani sumayatiri arxatayasirinakaxa ukhamakiwa qhiparapxiritapaxa.

Aka aymara aruru jaqukipata Tayka Kamachixa taqi aymara arutayatxatirinakana wali ch’ama tukusa wakicht’ayatawa, ukhamarusajupanakaxa arupata amuyt’asa kastilla aruta amuyt’asawajaqukipt’apxaraki, akhama purapa amuyt’a uñakipasa taqimarkachirkama sumaki sarnaqasiñasataki purapata yäqasiñasatakiwa.Ukhama luräwixa ch’amapuniskarakiwa janiwa maya aliqa

5

Page 6: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

qillqatanakjama jasakiti, kamachi qillqätapa laykuxa sumpacha amuyt’asajaqukipañawa wakisi. Secretaría de Cultura ukhamaraki.Ministerio de Justicia tantachawinkirinakana yanapt’apaxawalikipuniwa, suma yatxatata yanapt’asirinakarusa aruntañaxawakisirakiwa taqi jupanakaxa walikpuni yanapt’asipxixa.

Secretaría Nacional de Asuntos Étnicos, de Género y Generacionalestantachawixa aka qillqa aymara aruru jaqukipañataki yanapt’asaxaLic.Gonzalo Sánchez de Lozada jupana taqi askicht’awinaka gobiernotaypi irptawayki taqi ukaru ch’amacht’añatakiwa.

Lic. Nicómedes Sejas T.Secretario Nacional de Asuntos Étnicos,

de Género y Generacionales

6

Page 7: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

INTRODUCCIÓN

El idioma aimara es la tercera lengua autóctona más hablada en Américadel Sur después de otras como el guaraní y el quechua. En Bolivia,también es la tercera en importancia después del castellano y el quechua;a pesar de una constante castellaniza ción, el idioma aimara no ha perdidohasta el presente su vigencia en el nivel de uso oral incluso en los centrosurbanos donde el uso de castellano es predominante, ni qué decir de lasperiferias donde el aimara es instrumento de comunicación constante.Durante las dos últimas décadas, el uso escrito es notorio debido a laintroducción de programas de alfabetización y educación interculturalbilingüe. Paulatinamente los adultos y niños van adquiriendo el hábito delectura y escritura en su idioma materno, como fruto del esfuerzo derescate, protección y promoción del patrimonio lingüístico y cultural denuestro país.

La tarea de ofrecer una versión aimara de la Carta Magna de nuestro país,obedece justamente a ese proceso de fortalecimiento del idioma y culturaaimara. Para ello se tuvo que tomar en cuenta las diferentesinvestigaciones en el campo de la lingüística aimara; a partir de esasinvestigaciones se tiene un alfabeto único (D.S 20227/84), varias versionesde la descripción gramatical a cargo de lingüistas nacionales yextranjeros, vocabularios incluso elaborados por los propios hablantes enlos propias comunidades. Para el presente trabajo fueron muy útiles lasversiones gramaticales de educadores, escritores y lingüistas aimaras queparticiparon en las diferentes etapas de la experiencia educativaintercultural bilingüe.

Cabe subrayar que tareas similares a la nuestra, ya fueron realizadashacia 1813 con la versión parafrástica en idioma aimara del Acta de laIndependencia declarada por el Congreso de las Provincias Unidas en SurAmérica, cuya traducción fue realizada por Vicente Pazos Kanki en 1816.Luego, el saludo de Domingo Choquehuanca a Simón Bolívar en Cuzco,traducido por Julia Palacios, concretamente en Bolivia la traducción delHimno Nacional es otro de los antecedentes que sustentan el uso delidioma aimara dentro del género de documentos que nos ocupa en estaocasión. Desde principios del siglo XVI hasta nuestros días soninnumerables los cultores de la lengua aimara en todos sus géneroscomenzando de vocabularios, textos sobre diferentes tópicos de lasciencias sociales, religión, literatura, gramática y otros que, obviamenteenumerarlos resultaría extenso y fatigoso.

La Constitución Política del Estado versión aimara que tenemos lasatisfacción de ofrecer a nuestros amables lectores en lo gramatical yestilístico se ha guiado en las diferentes conclusiones y recomendaciones

7

Page 8: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

para la normalización de los idiomas nativos efectuados en diferentesfechas y más propiamente los finales de la década del ochenta y con losavances recientes en los aspectos formales de la ortografía, estilogramatical, puntuación, elición vocálica, uso de sufijos problemáticos,concordancia y vicios de dicción. En cuanto a los aspectos lexicales se harecurrido a algunos criterios recomendables como la recuperación léxica yrescate, acuñación de neologismos tomando en cuenta los recursos dederivación, composición, ampliación del campo semántico; los préstamoscomo se verá fueron tomados en cuenta su forma original de escritura ylectura, incluso los que van en combinación con sufijos aimaras.

Finalmente es necesario subrayar el carácter propositivo que tiene lapresente versión. En las diferentes consultas de validación, con hablantesy escritores del idioma aimara, como es normal se han observadoposiciones diferenciadas en la forma de plasmar cada artículo oparágrafo, en ese sentido se trató de reflejar las diversas formas deinterpretar y escribir la versión aimara de la C.P.E.; no se pretende unaversión final. Sino queda a partir de la presente continuar mejorandohasta tratar de llegar a una versión que interprete los postulados políticosy filosóficos de nuestra Carta Magna.

Vitaliano Huanca TórrezJulio 1997

8

Page 9: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

QANANCHA

América del Sur taypinxa aymara aruta aruskipt’asirinakaxawaljpachanisipxkarakiwa, qhichwa arusa waraniya arusa ukhamaraki,Bolivia nxa, kastilla aru qhichwa arunakaxa aymara kikpa waljanirakiwaauskipasitaski; kastilla aru parlasirinaka taypinxa aymara arutaaruskipt’asiñaxa janiwa armasitakiti, jach’a marka thiyanakana juk’ampiaruskipt’asitakipuniskarakiwa. Qhipa pä tunka maranxa jach’a jaqisawawanakasa purapa aruta qillqaña uñaña yatiqañampixa juk’ampiwanayraqataru sartawayapxi. Ukhamapanxa jach’a jaqisa wawanakasapachpa arupata qillqaña uñaña juk’ata juk’ata yatiqasipxkarakiwa,ukampixa pachpa arusa sartaqañasa lurañanakasa nayraqataruirptatakipuniskarakiwa.

Bolivia Utt’asi Tayka Kamachi aymara aruru jaqukipt’asa taqi jiwaskamach’amacht’asiña amuyumpi wakicht’ayatawa. Aka qillqa nayraqatarusartaña ch’amacht’awixa arusxata yatxatañanaka utjkana ukanakauñxatasa wakicht’ayatarakiwa; uka yatxañanaka utjiri laykuxa aymaraqillqasa (D.S 20227 /84) wiñayataki wakicht’ayataxarakiwa, aymara aruthakhisa ukhamarakiwa jiwasa jaqina qillqt’a yaqha jaqinakanaqillqt’atasa utjaraki, arupirwa sutini qillqanakasa ukhamarakiwa utji. Akaqillqa wakicht’ayañatakixa jiwasataki wakisirïki, kawkirisa jichha apst’ataamuyt’ataki, jichha maranaka yatichañanxa kawkirinakasa qhanaxaukanaka uñxatt’asawa qillqt’ataraki.

Nayrapachanakaxa, jiwasjama qillqanaka jaqukipirinakaxa 1813maratpacha utjatayna, Acta de la Independencia, Congreso de lasProvincias Unidas en Sud América uka qillqa aymara arusaru VicentePazos Kanki jupawa 1816 marana jaqukipatayna. Maysata tata SimónBolivar juparu kunjama arunakampisa tata Domingo ChuqiwankaxaKusku markana aruntatayna uksa tata Julian Palacios jupaxa aymaraaruru jaqukiparakitaynawa. Uraqisanxa Himno Nacional ukasa aymaraarusaru jaqukipataxa utjaskarakiwa. Khaya siglo XVI ukapachanakataarusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqitaqillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinakaqillqsuñatakispawa.

Jichha qillqt’ata Tayka Kamachixa niya thakhiparu qillqt’atawa, uka waljatantachawinakana amuyt’ata aruskipatakixa ukanaka uñakipt’asa ukxaruamuyt’asa wakicht’ayatawa. Aru thakhisa, aru pirwasa jichha qhipamaranaka wakisiyatäki ukxaruwa amuyt’asina qillqt’ataraki, niyachhaqtata arunaka amtasa, jichha amuyt’ata arunaka wakisiyasa, taqiukanaka uñakipasina wakicht’ayatawa.

9

Page 10: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Tukuyañatakixa, aka qillqaxa janjawa phuqhatakpachi, akata qhiparuchiqacht’añaxa wakisiskakiniwa. Aka qillqa wakicht’añanayanapt’asirinakaxa sapa maynisa yaqha yaqha pachpa amuyunipxänwa,ukhamapanxa sapa maynirakiwa sapa amtachinu jaqukipañanxaqhananchasina jaqukipt’apxarakina. Ukhama uñjasa yatisaxa aka TaykaKamachixa akata qhiparu juk’ampi chiqachaña utjipanxa juk’ata juk’atachiqacht’añaxa waksisiskakiniwa.

Vitaliano Huanca T

10

Page 11: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

TAYKA KAMACHI

QALLTA SUTINCHA

TAQINITAKI WAKISIRI ARUNAKA

1 Amtachinu

Bolivia xa pachpa markachirinakapana, walja markanakata, walja amtanisarnaqañani lurañani jakawiparjama, jani khitina jisk’achata utt’atawa,República ukaru mayacht’ata, irpiripaxa taqinina chhijllata, ukatakixamarkachirinakapawa taqpachani wakisiyapxi.

2 Amtachinu

Jani khitina kamskaya kankañapaxa pachpa markachirinakapankiwa;markachirina lurañapaxa kamachi qillqirinakaru, kamachi phuqhirinakaru,kamachi phuqhayirinakaru katuyatawa. Irnaqawinakapaxa yaqha yaqhächisajupanakkamawa yanapt’asipxi. Kamachi qillqaña, phuqhañaxa janiwa maya sapatantachawiru jaqthapitäkaspati.

3 Amtachinu

Bolivia xa Católica, Apostólica , Romana ruwa yäqi. Yaqhayupaychirinakasa jark’aqata ukhamarusa utjaskarakispawa, Iglesia CatólicaBolivia Estado mpi sarnaqawipaxa irpirinakapana purapata amtaparusarnaqapxañapawa 4 Amtachinu

I.Markachirinakaxa janiwa aliqata aruskipapxkaspati janirakiwa munañaparusaapnaqapxkaspati jani ukaxa chhijllata irpiri taypiwa kamachinakaru uñxatasaarsusipxaspa irpirinakapa taypisa apnaqasipxaspaxa.

II. Pallapalla tantachawisa jaqi tantachawisa mä markapacha apnaqañatakimunañaparu markachirinakaru katuntasiña munirunakaxa sedición saykatañajucharuwa puripxi.

11

Page 12: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

MAYA T’AQA

BOLIVIA MARKACHIRI

MAYA SUTINCHA

MAYNINA CHIQAPARU NAYRAQATA LURAÑA PHUQHAÑAPA

5 Amtachinu

Maynitaki inaki irnaqañaxa janiwa utjkiti, janirakiwa thanqhampisa janiiyawskipana irnaqayatakaspati, jani ukaxa payllatañapapuniwa. Kamachinakauñxatasaxa estado ukataki lurañaxa utjarakiwa.

6 Amtachinu

I.Taqi jaqixa kamachinakarjama jupa kikpa qhana arsuñani lurañanakanipxiwa.Tayka kamachina yanapataxa chiqaparu taqikunsa lurañapa aski amtana janikhitina kawkina yanqhachata qamasipxañapawa, ukhamarusa jani uñisisisa,chachasa warmisa, arusa, yupaychañasa, marka apnaqaña amtasa, yuriwipasa,utjiriniñasa jani utjiriniñasa kikpakiwa jark’aqatäpxi.II. Suma yäqata sarnaqañasa aski amtana jani khitina jisk’achata qamasiñasa janikamachkayawa Ukanakxa Estado wa yäqañapa tuwaqañapaxa.

7 Amtachinu

Kamachinakana qillqatarjamaxa taqi jaqixa akhama chiqaparu lurañathakhinipxiwa:a) Jaqïñaru, k’umara jakasiña, jark’aqataña; b)Jani khitina kamsata amtanakapa amuyunakapa qhana arsuñapa yatiyañapawa;c) Askinaka lurañataki mayaki tantachasiña;d) Irnaqaña ukhamaraki alakipaña, walja jaqitaki industria aski yänaka luraña,uka luratanakaxa janiwa mayninakaru yanqhachañatakiñapakiti jani ukaxayanapt’añatakiñapawa.e) Aski yatiñanaka uñt’añapa, yatiqañapa, lurañapa.f) Estado tantachawi irpirinakana uñjkaya askinaka yatichaña;g)Bolivia uraqipana mistuña, mantaña, qamasiña, jani ukaxa taqichiqanasarnaqaña;h) Sapakisa jani ukaxa waljanisa wakiskiri yänaka mayiña;i)Mayni sapakisa waljanisa yänakaniña, ukaxa taqina askipataki; j) Jupa pachparu ukhamaraki wila masinakaparu yanapañataki irnaqawipatapaylla phuqhata jaqjama katuqasiña;k) Kamachinakarjamaxa jani t’aqhisiñataki tuwaqasiña jark’aqasiña.

12

Page 13: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

8 Amtachinu

Taqi jaqixa akhama lurañanaka phuqhañanipxiwa:a) Tayka kamachi ukhamaraki kamachinaka uñxatasa taqinisa phuqhañapaiyawsapxañapa;b) Taqi markachirina askipataki ch’amaparjama irnaqañapa; c) Primaria jisk’a thakhi qillqaña uñañsa yatiqañapapuniwa;d) Taqiniru yanapa utjañapatakixa qullqinixa utjirinitjama churañapa;e) Sullka wawanakaru manq’ayaña umayaña askinaka yatichaña, ukhamarakich’ama qarita awki taykaru yanapaña jark’aqaña qullayaña tumpaña.f) Bolivia nayraqataru sartañapataki jani walt’awinakata tuwaqañatakisa civiljani ukaxa militar irnaqañanaka phuqhaña;g) Estado ukhamaraki markachirinakana askipataki taqi chuyma yanapt’aña;h)Taqi jaqina jani maynisa aynacht’añapatakixa utjiri yänakapa imaña jark’aqañayanapt’aña.

PAYA SUTINCHA

TAQI JAQITA ARXATAÑA

9 Amtachinu

I.Janiwa khitisa ina ch’usata katuntata jist’antatäkaspati, jani ukaxakamachinakana qillqatäki ukaru uñxatasa taqi juchasa uñjatañapawa, ukatakixamandamiento qillqawa mä kamachi t’aqirina qillqt’ata utjañapa.

II. Sinti jani wali luririkiwa jani khitimpi jikisiyasa parlayasa jist’antataspa, ukaxaukhamarusa janiwa juchanchataxa 24 uruyt’ata jilaxa jist’xasitakaspati.

10 Amtachinu

Jani walinaka lurkiri mayni jaqiruxa yanqhachkiri “katjata” katjasaxa khitijaqisa jani mandamiento qillqatampixa katuntakispawa, katuntasaxaukjpachawa Juez ukaru irpxañapa, ukatxa uka kamachi t’aqirixa 24 uruyt’anajiskht’asa arsuyasina kunarusa tukuyxañapa.

11 Amtachinu

Wati utanakana irnaqirinakaxa janiwa mayni katuntataruxa ukhamakikatuqañapakiti jani ukaxa mandamiento qillqa uñxatasa qillqaqasawakatuqasina jist’antañapa. Wati utaru katuqasinxa 24 uruyt’akipana Juez ukaruirpxañapawa.

12 Amtachinu

13

Page 14: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Amanuta t’aqhisiyañasa, munañapampi aparañasa, qullqi lluch’uñasa,jisk’achañasa, yanqhachañasa janiwa khititakisa utjañapakiti, ukhama jani waliluririnaka amtirinaka lurayirinakaxa makhiwa irnaqawipata jaqsutañapa.

13 Amtachinu

Taqi jaqiru jani wali lurawinakampi yanqhachirinakaxa ukjpachajuchanchatapxañapawa, janiwa jupanakaxa p’iqichirijawa lurama situ sasaxatuwaqasipxkaspati.

14 Amtachinu

Janiwa khitisa ukhamaki comisión especial aliqata utt’ayata jucha t’aqiriukankirinakana juchanchatakaspati, janirakiwa yaqha Juez jucha t’aqirinakansauñjatakarakispati, penal jucha t’aqaña taypi janiwa khitisa jupa pachpak’arintayasitakaspati wila masinakaparusa k’arintkarakispati.

15 Amtachinu

Markachirinakataki irnaqirinakaxa, janïra Estado de Sitio kamachi utjkipanxajaniwa khitirusa jist’antañataki alismuchuñataki arknaqkaspati, janirakiwaimprenta irnaqaña utanaksa jist’antaykaspati, ukhama yanqhachaspa ukjaxayanqhachatanaka uñakipasaxa juicio civil jucha t’aqaña taypiwa qullqinakakutt’ayañapa, ukhampachasa penal arsusiwixa kamachinaka phuqhañataqixanayraqataru sarantaskañaparakiwa.

16 Amatachinu

I. Jucha jaquta jaqixa jani juchapa qhananchatañapkamaxa janisa juchanikaspaukhamakiskiwa.II.Juicio ukankiriruxa janiwa khitisa arsusiñapa tuwaqasiñapaxa janikamachkayawa. III. Katuntata jist’antata jaqinakaxa ukjpachata mayni arxatirinipxañapapuniwa.IV.Janiwa khitisa ukhamaki juchañchatakaspati juchapa uñt’asiñatakixa juchat’aqirinakana amuyt’ata arunakapa ist’añapawa; janira jucha aytirinakanasentencia ejecutoriada qillqatakipanxa janirakiwa juchapata mutuyatakaspati.Penal juchanchawixa utjiri kamachinaka uñxatasa phuqhayatañapawa maysatxasinti juchaniru yanapt’añatakixa qhipa kamachinakaxa aptatarikispawa.

17 Amtachinu

P’iqi alt’ayañasa jakkirpacha jiwayañasa janiwa utjkiti. Jaqi jiwayiriru, awki taykajiwayiriru, marka aljantirinakaruxa 30 mara jani arsuskaya wati utanajist’antatañapawa. Bolivia ch’uxñachaña kutikipstañaxa yaqha markankirimpich’axwaña juchachaski ukawa.

18 Amtachinu

14

Page 15: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

I.Ina ch’usata arknaqata, katuntata jucha jaquta amuyaschi ukjaxa, jupa pachpajani ukaxa, jupa lantisa sutipxarusa Poder notariado qillqatampi jani ukampisaCorte Suprema del Distrito jani ukaxa Juez de Partido ajllisinxa juchaaytayasiñatakixa chiqaparu asxatayasispawa. Juez de Partido jani utjkiukachiqanakanxa Juez instructor juparuwa Demanda qillqata katuyaspa.

II. Jucha t’aqirixa uru, uruyt’a ukjpachawa Audiencia Pública wakt’ayañapa,juchanirusa nayraqataparu jawsayañaparaki. Uka orden qillqampixa juchat’aqirinakaruwa luqtayañapa, jupa pachparusa jani ukaxa yaqhampisademandado jucha aytiriru luqtayañaparaki, uka orden qillqaxa ukjpacha janithurt’asisa iyawsatañapawa, wati utana irnaqirinakasa jist’antiri pallapallanakasajani kamsasawa phuqhapxañapa, janirakiwa p’iqicht’irinakana amtapawa sasasasapxkaspati.

III.Nayraqata chhijllata jucha aytirixa audiencia tantachawi janiwa kunjatsasuyt’ayatakaspati. Uka Audiencia tantachawinxa jucha aytirixa ukjpachawa juchat’aqasina, jist’antantataruxa antutjxañapa, pantjasitanakasachiqachataxañaparakiwa jani uka demanda jaqt’iriruxa wakisiri jucha aytiriruwakatuyxañapa. Kamachi aytirina arupaxa ukjpachawa phunqhasiñapa. Ukaqillqataxa uñakipayañataki Tribunal Constitucional ukaru 24 uruyt’a janitukuskipana apayataxañapawa ukch’añkamaxa uka arsuta qillqataxa janirakiwasuyt’ayatakaspati.

IV. Juchanixa Audiencia tantachawita jani Sentencia arunaka ist’asamistuwayxaspa ukjaxa, Sentencia qillqataxa ukankkaspasa ukhama estradoukana yatiyataxañapawa.Juchani jani Audiencia tantachawiru sarkaspa ukjaxa jucha aytiriru janiist’atapata uka Audiencia tantachawixa phuqhusiskañapakiwa, qillqatajaquntirina arupa ist’asa , jani ukaxa jupa lanti sayt’irisa Sentencia aruxaarsutaxañapawa.

V. Markachiritaki irnaqirinakasa aliqa jaqinakasa kamachi aytirinakana qillqapajani ist’apxkaspa ukjaxa, aka kamachina qillqata amtachinu uñxatasa Juez en loPenal jucha aytirina ukaru apayataxañapawa, ukanwa jucha aytataxañapa.

VI. Jani aka qillqatanakarjama yäqiri jucha aytirixa 123 amtachinu 3ª qillqaruuñxatasa juchanchataspawa.

19 Amtachinu

I.”Habeas corpus” arxatawitxa yaqha arxataxa utjarakiwa, recurso de amparosutiniwa, ukaxa markataki irnaqirinakasa aliqa jaqinakasa jani wali lurapxkijupanakaru juchanchañatakiwa, ukhama juk’aptayiri, chhaqtayiri chaaqtayañamuniri, yanqhachaña amtiri jupanakaru aka Tayka Kamachina yaqhakamachinakampina chiqapa qillqatäki ukaru uñxatasa jucha uñt’ayañatakiwa.

II. Aynacht’ayata jaqixa mä escrito qillqa Corte Superior de Distrito jani ukaxaProvincia Juez de Partido ukaru jaquntañapawa, uka sarnaqawixa mäkhiñapawa.

15

Page 16: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Ministerio Público tantachawixa aynacht’ayata jaqi jani arsusipanxa jupapachpaarxatawi mayisa jaquntarakispawa.

III. Markachiritaki irnaqirisa aliqa jaqisa nayrja amtachinuru uñxatasaarsusiñapataki qhananchañapataki 48 uruyt’a janira tukuskipanakamachinakarjama qillqa taypi jawsatarakispawa.

IV.Audiencia Pública ukanwa juchanina arunakapa ist’asa jani ukaxaarxatayasirina luratanakaparu uñjasaxa jucha t’aqawayxani, ukanwa qhipachiqanchaxa yatiyataxañapa. Jucha aytirixa irnaqirina luratapasa aliqa jaqinaluratapaxa walikiti janicha uka uñakipxani, jani walïkchi ukjaxa arxata mayitaist’añapawa, ukaxa jani yaqha arxata utjipana, uka chiqanchaxa TribunalConstitucional ukankirinakana uñakipañapataki janira 24 uruyt’a tukuskipanaapayataxañapawa.

V. Jucha aytirina arsutañakapasa luratanakapasa arxatawi churaspa ukjaxaukspacha jani thurisisa phuqhatañapawa, thurisiña utjaspa ukjaxa nayraamtachinuru uñxatasa juchanchataspawa.

20 Amtachinu

I.Qillqa apayatasa yaqha jaqina qillqatanakapasa jani kamachkayawa,apnaqatañapakiti, ukanakaxa janirakiwa aparatakaspasa, llawq’aña aparañawakisispa ukjaxa kamachinakana qillqataki ukhamaru phunqhatañapawa,ukhamarusa ukatakixa wakisiri irpirina orden qillqapawa utjañapa. Amanutajani uñjkata apnaqata lunthatata qillqanakaxa janiwa kamachinakatakixayäqatakaspati.

II. Autoridad p’iqicht’irinakasa aliqa jaqisa tantachawisa janiwa mayninakanaparlasitapa jamasata isch’ukkaspati,ukhamarusa pä jaqina parlawipa janirakiwaisch’ukiña jisk’a yänaka taypi isch’ukitakaspati.

21 Amtachinu

Mä jaqina utaparuxa yaqha jaqixa janiwa ch’amapampiki mantkaspati,arumanakaxa utanina jani iyawsapampixa janirakixa khitisa mantkaspati, uruxajucha t’aqirina jilïrina qillqatapampi iyawsapampiwa yaqha jaqina utaparuxayaqha jaqixa mantarakispa, juchachaskiri unjasa “katjata” katutaspa ukaxayaqha utaru mantañaxa wakisirakispawa.

22 Amtachinu

I.Jani taqi jaqiru yanqhachañatakikchi ukjaxa, mayni jaqina utapa uraqipaxa leykamachinakana yanapt’apampi jark’aqatawa.

II. Taqi jaqitaki markachiritaki askichi ukjaxa mä jaqina utapa uraqipaxa sumataapaqatarakispawa, utaniruxa ukhamarusa qullqixa kamachinakaru uñxatasachaniparjama kutt’ayataxañaparakiwa.

16

Page 17: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

23 Amtachinu

Político amuyt’iri irnaqiri jaqiruxa yänakapasa utapa uraqipasa janiwa kunjatsaina ch’usata ch’amampi aparatañapakiti.

24 Amtachinu

Yaqhachiqata puriniri jaqinakasa yaqha markankiri empresa tantachawinakasaBolivia kamachinakaru jaysapxañapawa, ukhamarusa janiwa kunjarusajuk’ampi yanapanaka mayipxkaspati katuqapxkarakispasa, ukhamarusadiplomacia taypi janiwa juk’ampi yanapanaka katuqasipxkaspati.

25 Amtachinu

Uraqisana yaqha markampi qurpanakanxa phisqa tunka kilómetro ukch’auraqinxa mayni sapakisa waljanisa jupa pachpasa yaqhampisa pata uraqsamanqha uraqsa janiwa alatakaspati, alasirinakatxa Estado tantachawitakiwaaparataxaspa, Estado amuyaspa ukjaxa alasiñaxa utjarakispawa.

26 Amtachinu

Impuesto qullqi churañaxa janiwa ch’amampi khitirusa apsutäkaspati jani ukaxatayka kamachina amtatächi qillqatachi ukjawa ukaxa wakisispa. Ina ch’usataImpuesto qullqi apsuyasirinakaxa Tribunal Constitucional ukaru yatiyasawaarxatawi mayipxaspa. Maysatxa Impuesto Municipal qullqi irañaxa taykakamachinakarjama amtatächi ukjaxa wakisiriwa.

27 Amtachinu

Impuesto qullqi irañasa jani ukaxa yaqha qullqi iraña yanapanakasa taqininachuratañapapuniwa. Aka impuesto qullqi churañaxa uñstayañasa lakinuqañasajani churañasa taqinitakiñapawa, ukhamapanxa churapxki ukhamakatuqapxañaparakiwa, wakisipanxa juk’ata juk’ata yapt’asa churañarakispawa.

28 Amtachinu

Iglesia tantachawina yänanakapa, yaqha iglesia ukhamaraki yatichaña utatantachawinaka, yanapt’aña aski luriri tantachawinakaxa, mayni aliqa jaqinakaxayanapt’a katuqapxki uka pachparakiwa katuqapxañapa.

29 Amtachinu

Kamachi qillqiri tantachawinkirinakakiwa Código qillqatanaka chiqacht’apxaspajaqukipapxaspasa, maysatxa Reglamento kamachinaksa jucha aytañakamachinaksa qillqapxarakispa.

30 Amtachinu

17

Page 18: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Kamachi qillqiri phuqhiri phuqhayiri tantachawinakaxa janiwa aka taykakamachixa wakisiyki uka lurañanakapa jaqch’ukisipxkaspati, janirakiwa kamachiphuqhiri tantachawirusa yaqha lurañanaka churatañapakiti.

31 Amtachinu

Maynina lurañanakapa luririnakaxa wakisiyatächi ukjaxa janiwa kunatakisawalïkiti, jani kamachinakarjama luratakchi ukjaxa janirakiwa walikiti.

32 Amtachinu

Jani tayka kamachina qillqatäkchi ukjaxa janiwa khitisa ch’amampi luraykaspati,ukhamarakiwa maynina lurañanakapaxa jani kamachinaka arxatatakchi ukjaxajaniwa luratakaspati, kamachinaka jani jark’kchi ukjaxa janirakiwamutuyatakaspati.

33 Amtachinu

Aka kamachixa jutiri urunakana phuqhañatakiwa janiwa qhiparu kuttañatakikiti,maysatxa sinti juchaniru yanapt’añataki nayrapacha kamachi phuqhañaxawakisirakispawa, ukaxa pachpa kamachinakana qillqataru uñxatasaphuqhañarakiwa, taqi irnaqirinakaru jani ukaxa penal sinti juchaniruyanapañatakixa qhiparu kuttañaxa utjarakispawa. 34 Amtachinu

Nayraqata chiqapa luraña kamachinakaru jani yäqiri takichasirinakaxajurisdicción ordinaria taypi juchanchatañapawa.35 Amtachinu

Aka tayka kamachina arsuta chiqapa luraña qhananchanakapaxamarkachirinakana munañapa yäqasaxa yaqha lurañanaka janiwa ukhamakiapamuchkaspati, ukaxa markachirinakana munañapa ukhamarusa Repúblicairpirinakana phuqhañapawa.

KIMSA SUTINCHA

BOLIVIA MARKANKIRIÑA MARKACHIRIÑA

I JALJA

MARKANKIRIÑA

36 Amtachinu

Bolivia markankirinakaxa:

18

Page 19: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

1º República uraqina yuririnakawa, yaqha markata jutiri irpirinakapanayanapirinakapana wawanakapaxa janiwa Bolivia markankiripxkiti.

2º Bolivia nkiri awki taykani yaqha chiqana yuririnakaxa Consulado ukanaqillqantayasisaxa jiwasa markachiriskarakiwa.

37 Amtachinu

Bolivia markankiriptirinaka:

1º España nkiri jani ukaxa latinoamérica nkirinakaxa markapa jani apamuchusaBolivia markankiriptapxarakispawa, ukhama pä markankiri jaqinakautjañapatakixa irpirinakapawa mä convenio taypi nayraqataxa purapataamtapxañapa.

2ºYaqhachiqata purinirinakaxa pä mara akana qamasaxa Bolivia markachirirutukuña munirinakaxa kamachinakarjama mayitanaka phuqhasaxa Boliviamarkachiriru tukupxarakispawa. Yaqhachiqata purinirinakatakixa mä mararuwaBolivia na qamañaxa akhamata tukusirakispa:

a) Mayni akankirimpi jaqichasiri jani ukaxa Bolivia uraqina yuriri wawaninaka.b) Yapu yapuchiri uywa uywiri jani ukaxa industria irnaqawi nayraqataruirptirinaka.c)Yatiqaña yatichaña irnaqawina yanapt’irinaka, ukhamaraki científico jaqinaka.3º Yaqhachiqata purinirinakaxa akana servicio militar phuqhirinakaxa Boliviamarkachiriru tukupxarakispawa.4º Yaqhachiqata jutasina uraqisataki askinaka luririnakaxa Cámara de Senadoresukankinakana yanapt’apampixa Bolivia markachiriru tukupxarakispawa.

38 Amtachinu

Yaqhachiqa chachampi jaqichasiri warmixa Bolivia markankirikiskiwa.Yaqhachiqa warmixa Bolivia nkiri chachampi jaqichasisaxa chachanamarkapankiriptxarakiwa, ukatakixa akana qamañapawa wakisi; jaljtirich’ulljtirinakaxa pachpakisipxkiwa.

39 Amtachinu

Yaqhachiqaru sarxirinakaxa janiwa akankirixapxiti, mayampi akankirirutukuñatakixa qamasiri utjasiriwa jutxañapa, ukatxa purapana jakasiriqamasirinakaxa mä purapa convenio taypiwa ukhama sarnaqasipxarakispa.

II JALJA

MARKACHIRI

40 Amtachinu

19

Page 20: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Markachiriñaxa akhamawa:1º Markachirinaka munañapa phuqhayiri irpirinaka utt’ayañataki chhijllaña janiukaxa chhijllayasiña.2º Markachirinakataki chiqpacha irnaqiriña, ukatakixa suma amuyt’asirimayitanaka phuqhaña yatxatatañapawa, kamachina qillqataki uka janiphuqhirinakakiwa jani yäqatapxkaspati.

41 Amtachinu

Chachasa warmisa tunka kimsaqallquni maranitxa kawkhakama yatiqawinipasakuna luriripasa qawqha qullqinipasa ciudadano markachiri sutimpiuñt’ataxapxiwa.42 Amtachinu

Markachirina chiqapa lurañanakaxa ukhamata suyt’ayataspawa:1º Arma apt’asita saykatiri jani ukaxa yaqhachiqa tama pallapalla tantachawiruyaqhanakampi nuwasiñana yanapirinaka.2º Taqi markachirina utjiri yänakapa lunthatasa katuntasirinaka jani ukaxa q’alaamanuta jiwasa tantachawinaka p’akintayirinaka, uka yatiñatakixa jucha t’aqañatukuyasina juchaniru juchanchawisa qhana jikiratañapawa.3º Senado tantachawi irpirinakapana jani iyawsata yaqhachiqa irpiripatakiirnaqirinakaxa suyt’ayatapxarakispawa, maysatxa taqichiqana utt’ayatatantachawina irnaqirinaka, misión ukankiri yupaychirinaka, jach’a yatiñautanakana yatichirinaka, taqi yatiña luraña tantachawina irnaqirinakaxa janiwaniyasa ukhama suyt’ayatapxkarakispati.

43 Amtachinu

Mä kamachi taypiwa markachiritaki irnaqiriñakatakixa Estatuto qillqaxautt’ayatani, qalltatpacha markachirinakataki irnaqirinakaxa taqi markachiriruyanapt’iripxatapa laykuxa yaqha t’aqa partido político ukankirinakarusa mätamarukisa janiwa yanapt’apxkaspati.

44 Amtachinu

Estatuto del Funcionario Público qillqa taypiwa phuqhañapa lurañanakaxaqhananchatani ukanxa carrera administrativa phuqhañasa taqi chuymayanapt’aña jani jisk’achata irnaqaña chiqanchasa qhanäñaparakiwa.

45 Amtachinu

Taqi Civil, militar , yupaychiri, markachirinakataki irnaqirinakaxa, janirairnaqaña qalltkasaxa utjiri yänanakapa qullqi utjiripsa taqiniru qhanayatiyxapxañapawa, ukaxa kamachinakana qillqatäki ukhama uñakipatañapawa.

20

Page 21: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

PAYA T’AQA

BOLIVIA URAQI

MAYA SUTINCHA

KAMACHI QILLQA TANTACHAWI

I JALJA

TAQINITAKI WAKISIRI ARUNAKA

46 Amtachinu

I.Kamachi qillqa tantachawixa Congreso Nacional taypina utt’ayatawa,ukhamarusa ukaxa pä Cámara sutini tantachawimpi phuqhachatarakiwa: mayaxaDiputado mayaxa Senador ukanakana sarantayatawa.

II. Congreso Nacional aruskipawixa sapa marawa Capital markanatantachasiñapa, ukaxa llump’aqa phaxsi 6 urükipana, jani jawsthapiwiutjkipansa tantachasiskañapakiwa. Ukana aruskipawixa llatunktunka uruñapawa,wakisipanxa pataka pätunkani ururakispawa, ukxa pachpa jani ukaxa kamachiphuqhirinaka mayitaparuwa tantachasiñapa. Kamachi phuqhirinakaxa taykamarkana jani tantachasiñapa wakisiyapxkaspa ukjaxa, mä convocatoriajawsthapi qillqasawa yaqha markana tantachawi wakt’ayapxarakispa.

47 Amtachinu

Niya taqini kamachi qillqirinaka amtapxaspa ukjaxa Congreso aruskipawi yaqhatantachawinakana aruskipapxarakispawa, maysatxa uka tantachawiruxa kamachiphuqhirinakasa ukaruxa jawsayapxarakispawa. Ukhama amtawinakanxaaruskipañataki wakichayatäki ukxataki parlakipapxañapa.

48 Amtachinu

Purapa Cámara tantachawinakaxa niya taqini chhijllatanakampitantachasiñapawa, pachpa uru ukhamaraki pachpa markana yaqha yaqhatantachasipxañapawa, tantachawxa paypacharakiwauka pachpa uruna mayaki tukuyapxañaparaki.

49 Amtachinu

Senador ukhamaraki Diputado jupanakaxa Presidente jani ukaxa Vicepresidentechhijllatapxarakispawa, ukapachparakiwa Ministro, Diplomático, Prefecto

21

Page 22: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

ukhama janiwa legislativo ukana irnaqapxkaspati. Maysatxa Poder Ejecutivo janiukaxa Judicial ukana yanapiripata janiwa irnaqapxkarakispati.

50 Amtachinu

Representante Nacional ukatakixa akhamata jani chijllatapxkaspati:

1º Estado tantachawina irnaqirinaka, pallapallanaka, yupaychirinaka jupanakawajani chhijllatapxkaspati, chhijllayasiña munasaxa suxtatunka urükipanairnaqawipata mistxañapawa.Universidad yatiña uta Rector, Catedrático ukhama sutini yatichirinakaxachhijllayasiñataki janiwa irnaqawipata mistupxañapakiti.

2ºTaqinitaki luraña katuqasirinaka; tantachawina irnaqiri administrador,gerente , director, mandatario, representante jupanakaxa Fisco uksatuqita qullqipayllatapxaspa jani ukaxa Estado tantachawina yanapatapxaspa ukja; taqimarkachirita qullqi irthapiyirinakasa janïra contrato jani ukaxa cuentaphuqhata irpiriparu katuykasaxa janirakiwa chhijllatapxkaspati.

51 Amtachinu

Senador ukhamaraki Diputado kamachi wakichayirinakaxa janikamachkayapxiwa arsutanakapasa ukhamaraki.

52 Amtachinu

Senador jani ukaxa Diputado jupanakaxa, chhijllayasita uruta qhipa tukuyaurupkamaxa janiwa kunjatsa k’arintatapxkaspasa, arknaqatapxkaspasajist’antatapxkaspasa Cámara ukankirinakaxa kimsa t’aqatxa pä t’aqawa voto chhijllasina licencia churapxañapa. Civil jucha aytawinxa jupanakaxa 60 urujanira Congreso utjikipana ukhamaraki irnaqaña urunakapa tukuyxipansautaparu kutt’añapkamaxa janiwa kunjatsa jupanakaxa jucha jaqutapxkaspasaukhamaraki yänakapasa ina ch’usata aparatapxkaspati.

53 Amtachinu

Vicepresidente de la República jupaxa Congreso Nacional ukhamaraki Senadotantachawinakana jilïripatapa laykuxa, taqina aytata Diputado ukhamarakiSenador jupanakasa kikpa jani kamachkayapxiwa.

54 Amtachinu

I.Senador ukhamaraki Diputado kamachi qillqirinakaxa sutipxarusa mayninasutipxarusa taqina yänakapa janiwa qullqimpi mayt’asipxkaspati, janirakiwaEstado tantachawina obra lurañanaka katuqasipxkaspasa yänaksaaljapxkarakispati, janirakiwa juk’uchañataki walja yänaka mayisipxkaspati.Irnaqaña maranakapanxa janirakiwa markachiritaki irnaqiri, irnaqaña yanapiriarxatiripxkaspati, ukhamarusa autárquica sociedad empresa tantachawikaxa

22

Page 23: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Estado tantachawimpi alakipki ukanakatakixa janiwa sarnaqiritasayt’apxañapakiti.

II. Aka qillqatanaka yatisa pantjasirixa chijllirinakapana yanapt’apawipaapt’asiwayxarakispawa, pachpa Cámara ukankirinakawa 67 amtachinu 4º jakhutayka kamachina qillqata uñxatasaxa juchanchapxañapa.

55 Amtachinu

Senador ukhamaraki Diputado japanakaxa Poder Ejecutivo ukana irnaqiriirpirinakaru kamachinaka uñxatasa kunaymana amtawinaka phuqhañapatakimayipxañapawa.Distrito electoral markapataki yanapt’awinaka utjañapatakisamayipxañaparakiwa.

56 Amtachinu

Mä markachirixa Senador jani ukaxa Diputado chhijllataxa kawkirisa wakisi ukaunañcha katuqañapawa. Ukhama pä departamento ukata chhijllata uñjasisaxa,mayataki jupaxa sayt’arakispa.

57 Amtachinu

Senador ukhamaraki Diputado jupanakaxa mayampi mayampichhijllayasisipxkakispawa. Irnaqaña maranakapa munasaxajaytanukupxakirakispawa.

58 Amtachinu

Congreso tantachawisa, purapa Cámara ukankirinakana parlakipawipasa taqinauñjkaya ist’kayañapawa, kimsa t’aqata pä t’aqa mayispa ukjakiwa jamasataparlakipañaxa utjaspa.

59 Amtachinu

Kamachi qillqa tantachawinkirinakana lurañanakapaxa akhamawa:

1º Kamachinaka arsuña, chhaqtayaña, mayjt’ayaña, arsuyaña qhananchaña.

2º Kamachi phuqhirinakana amtaparjamaxa taqi qullqi irthapiwi phuqhayaña,yaqha qullqi irthapiñanaka chhaqtayaña, taqi ukaxa taqinitaki, departamento,jach’a yatiña utataki, marpacha qullqi irtañsa wakisiyapxarakispawa.Kamachi qillqiri tantachawinkirinakaxa mayni uka taypina irnaqirinamayitaparuxa, Ejecutivo kamachi phuqhirinakaru amuyunakapata amtaqillqatanaka mayipxarakispawa. Kamachi phuqhirinakaxa pä tunka uruna janiamta qillqa uñstayapxkaspa ukjaxa, amta qillqa mayirisa jani ukaxa yaqhakamachi qillqirisa jupa pachpana amta qillqapa uñakipayañataki wakisiyañatakiuñstayarakispawa. Qullqi irthapiña kamachixa niya wiñayatakiñapawa, juk’a

23

Page 24: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

pachataki uñacht’ayaña wakisispa ukjaxa kamachinakana qillqatäki ukhamaruphuqhayatañapawa.

3º Sapa mara qullqi apnaqawinxa Administración Pública markachiritakiirnaqirinakaxa qawqha qullqsa irtapxañapa uka chiqanchapxañapawa, ukatakixakamachi phuqhiri tantachawinkirinakawa amta qillqa uñstayapxañapa.

4ºKamachi phuqhirinakana wakicht’ayata amtanaka katuqasauñakipapxañapawa.

5ºMarkpachataki qullqi irthapiña walikiskañapatakixa qullqi mayt’asiñaamtanaka utjañapatakiwa iyawsapxañapa wakisiyapxañapa.

6º Taqi jaqitaki juk’ampi lurañanaka utjañapatakixa qullqimpi yanapt’anakajani ukaxa interés - muju jani chhaqtañapataki yanapañapawa.

7ºMarkachirinakana, departamento, municipio, universidad taqi markachirinayänakapa yaqhana jani ukaxa mayni sapana amparapana uñjasaxa taqinitakiaskichi ukjaxa sumata apaqañatakiwa iyawsapxañapa.

8º Ejecutivo kamachi phuqhirinakaruxa uraqinaka utanaka alañapatakiiyawsapxañapawa.

9º Universidad yatiña utanakana qullqi mayt’asipxañapatakiiyawsapxañapawa.

10º Qullqixa qawqha jakhunisa utjañapa, tupu pesa ukasa kunjamañapasa ukxawakicht’ayapxañaparakiwa.

11º Ejecutivo ukankirinakaxa qawqha qullqsa irtapxañapa irnaqañatakisa qullqiuchapxañapa ukanaka sapa mara wakisiyapxañapawa, ukatakixa nayraqatalegislatura ukaruwa Ejecutivo ukankirinakaxa uñstayapxañapa.

12º Yaqhachiqa p’iqicht’irinakampi purapata utjiri, convenio sutiniqillqatanaka uñakipasina iyawsapxañapawa.

13º Poder Ejecutivo kamachi phuqhirinakaxa yaqha markankirinakampiamtanaka jani suma phuqhapxkchi ukjaxa diplomacia taypiyanapt’apxarakispawa.

14º Jani ch’axwa utjki ukapachaxa qawqha pallapallasa markasana utjañapa ukasapa mara aruskipawina wakisiyapxañapa walikiwa sapxañapawa.

15º Yaqhachiqa pallapalla tamaxa uraqisankama qawqhapachasarnaqañapatakisa iyawsapxañaparakiwa.

16º Jiwasa pallapalla tamaxa qawqha urusa uraqisata ch’usasiñapa ukaiyawsapxañaparakiwa.

24

Page 25: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

17º Ejecutivo ukankirinakana amuyt’aparu uñxatasa Estado taypinaqawqhanipxañapasa irnaqirinakaxa kuna lurapxañapasa, qawqha qullqipayllatapxañapasa taqi ukanakata amuyt’apxañapawa.

18º Departamento, provincia, sección, cantón taqi ukanakachhijnuqapxañapawa . Kawkimpisa qurpasi, ukatxa puerto qutaru mantañathakhi ukhamaraki aduana ukanaksa utt’ayapxañaparakiwa.

19º Corte Suprema de Justicia jach’a tantachawina irnaqiri jucha aytirinakanaarsutaparuxa, juchani político jaqinakana juchanakapsa indulto taypip’ampachapxarakispawa.

20º Corte Suprema de Justicia, Tribunal Constitucional, Consejeros deJudicatura, Fiscal General de la República, Defensor del Pueblo ukatantachawinakana p’iqt’iri irpirinaka utt’ayapxarakispawa, ukatakixa kimsat’aqatxa pä t’aqawa iyawsapxañapa.

21º Corte Electoral ukana yanapt’irinaka utt’ayapxañaparakiwa.

22º Paypacha Cámara tantachawina Comisión utjki uka taypiwa autónoma,aútarquica semiautárquica, sociedad de economía mixta taqi ukatantachawinakana luratanakapa irnaqatanakapa uñjapxañapawa.

II JALJA

DIPUTADO TANTACHAWI 60 Amtachinu

I.Diputado tantachawinkirinakaxa pataka kimsa tunkanipxiwa.

II. Sapa Departamento uraqinxa chikata Diputado jupanakaxa uninominaluraqita chhijllatapxañapawa. Mä chikataxa plurinominal uraqitachhijllatapxañaparakiwa ukhamarusa Presidente, Vicepresidente , Senadorjupanaka chikawa chhijllayasipxañapa. Chhijllayasiña munirinakaxa Políticotantachawina uñstayatañapawa.

III. Uninominal uraqixa janiwa t’aqa t’aqa uraqinkañapakiti, markachirinakapaxamä sarnaqawinipxañapakiwa, departamento qurpatxa janiwa qamasirinakapaxayaqha uraqinakaru mantatapxañapakiti; Corte Nacional Electoralchhijllayirinakawa uninominal uraqi qurpanaka uchxapxañapa.

IV. Diputado kamachi qillqirinakaxa taqi sapa maynina jupa kikpa jani uñjkatachhijllatapxiwa. Uninominal uraqinxa chikatata mayani jaqina chhijllatapxiwaplurinominal uraqinakanxa kamachinakana qillqataki ukaru uñxatasalantirinakana thakhipaxa phuqhatañapawa.

25

Page 26: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

V. Sapa partido tantachawixa qawqha chhijlliri jaqinisa uka uñjasawa Diputadokamachi qillqirinaka apsupxañaparaki.

VI. Qhipa mara jaqi jakhthapiwi uñjasawa aruskipawi qunuñanakaxa sapadepartamento ukanakaru lakinuqataxañapa. Kamachinakaru ist’asaxa juk’ajaqini aynacht’ata pisi qullqini departamento ukankirinakarusa khuskhakiwajuk’a aruskipawi qunuñaxa churatañapa.Aruskipawi qunuña lakinuqawinaqunuñanaka ch’ullt’aspa ukjaxa uninominal sayankirinakaruwa wakisiri jilt’iriqunuñaxa churatañapa.

VII.Diputado Kamachi qillqirinakaxa phisqa marataki chhijllatapxiwa,ukhamarusa Cámara tantachawinkirinakaxa taqpachani jaqukipatapxarakispawa.

61 Amtachinu

Diputado ukaru puriñatakixa:

1º Bolivia na yurirïña ukhamarusa pallapalla luräwi phuqhañapawa.

2º Chhijllawi urukamaxa pätunka phisqani maraniñapawa.

3º Registro Electoral ukana qillqayasitañapawa.

4º Político tantachawina uñkatt’ata jani ukaxa taqina uñt’ata Cívico tama tantachawinakana uñkatt’ata jaqiñapawa, uka tantachawinakaxa personeríajurídica qillqaniñapawa, ukhamarusa partido político tantachawimpimayacht’atañaparakiwa.

5º Wati utana jani juchanchata, juchanchataspa ukjaxa Senado kamachiqillqirinakakiwa chiqapa sartawipa kutt’ayaspa, ukhamarusa janirakiwamanunipxañapakisa jikikipta ta juchancha qillqampi aynacht’ayatapxañapakisa;kamachinakarjamaxa markachiri masinakapana jani jaqunukuta janirakiwapächiqansa irnaqkaspati.

62 Amtachinu

Diputado tantachawixa akanaka luraspa:

1º Khaya 59 amtachinuna, 3, 4, 5, 14 jukhuwina qhanañchataki ukanakaphuqhapxañapawa.

2º Ejecutivo ukankirinakaxa qawqha urupunisa estado de sitio utjayapxatayna,walikiskipanxa iyawsaña jani walïpanxa Congreso nayraqatanajuchanchapxañapawa.

3º Corte Suprema, Tribunal Constitucional, Consejero de la Judicatura, FiscalGeneral de la República taqi uka p’iqicht’irinaka pantjasipana Senadonayraqatana juchanchapxañapawa. Corte Suprema de Justicia, Fiscal General de

26

Page 27: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

la República ukankirinakaruwa irnaqawipana jucha jikipxaspa ukjxa Senadoukankirinakaru yatiyapxañapa.

4º Presidente de la República juparu kimsa suti yatiyaña, uka kimsanitxamayniru chhijllañapataki, ukhamata chhijllatanakaxa qullqi apnaqaña taqiniruyanapt’aña tantachawinaka p’iqicht’apxañapatakiwa.

5º Tayka kamachi ukhamaraki yaqha kamachinaka qillqatäki taqi ukanakaphuqhaña.

III JALJA

SENADOR TANTACHAWI

63 Amtachinu

Senado tantachawixa sapa departamento ukata kimsani chhijllatawa:kamachirjamaxa panixa waljani jaqita arsuri, maynixa juk’a jaqita arsuri.

64 Amtachinu

Senador chhijllayasiñatakixa kimsa tunka phisqani maranïñawa wakisi,ukhamarusa Diputado jupanakaxa phuqhapxki uka pachpaphuqhapxañaparakiwa.

65 Amtachinu

Senador chhijllatanakaxa Diputado kikpakiwa ukja mara irnaqapxañapa,irnaqaña phuqhasinxa taqpachaniwa jaqukipatapxañaparakiwa.

66 Amtachinu

Senador tantachawinkirinakana lurañanakapaxa akhamawa:

1º Cámara de Diputados tantachawinkirinakana Corte Suprema, Fiscal Generalde la República, Tribunal Constitucional, Consejeros de la Judicatura ukanairnaqirinakaru jucha irkatawi kamachinakarjama uñt’aña . Cámara de Diputadostantachawinkirinakana jani ukaxa aliqa jaqina jucha irkatawi uñt’asaxa, Senadotantachawinkirinakaxa mä kutinaki jucha t’aqasa juchanakapa yatiyxasaxaphuqhañanakapsa uñacht’ayañapa wakisipanxa juchañchañatakisa janijuchanchañatakisa kimsa t’aqa kamachi qillqirinakatxa pä t’aqawa chhijllawitaypi amtapxañapa. Yaqha phuqhata kamachiwa lurañanaka phuqhañanakauka jucha t’aqawina uñt’ayañapa.

27

Page 28: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

2º Khitinakasa nayrapachaxa Bolivia markachirïña apanukupxanxa jupanakajiwasa markachiriru kutikipstayaña.

3º Yaqhachiqa irpirinakata irnaqawi, título katuqawi, payllanakakatuqañapataki iyawsaña.

4º Municipal tantachawiru qullqi irthapi churaña, irnaqañataki iyawsawiamtanaka wakisiyaña.

5º Khitinakasa taqinitaki askinaka lurkixa jupanakaru ch’amañchañatakiwa mäDecreto qillqa taypi taqina uñjkaya aruntañapa.

6º Contralor General de la República, Superintendente de Bancos uka irpirinakautt’ayañapatakiwa Presidente juparu mä terna taypi yanapt’apxañapa.

7º Aski luririnakaru qullqi waxt’aña wakisipanxa kimsa t’aqa kamachiqillqirinakata pä t’aqawa iyawsapxañapa.

8º General de Ejército, Fuerza Aérea, División, Brigada, Almirante,Vicealmirante Centraalmirante de las Fuerzas Armadas de la Nación, Generalde Policía Nacional uka irpirinakataki ascenso utjañapataki Poder Ejecutivoukankiri irpirinakana amtaparjama uñakipasa wakisipana iyawsapxañapawa.

9º Embajador, Ministro Plenipotenciario yanapt’irinakaru Presidente de laRepública jupana utt’ayañapataki wakisipana iyawsapxañapawa, janiwakisipanxa janiwa sapxarakispawa.

IV JALJACONGRESO TANTACHAWI

67 Amtachinu

Paypacha Cámara ukana kamachi qillqirinakaxa akanaka lurapxañapawa:

1º Corte Electoral tantachawinkirinakana credencial uñt’ayasiña qillqachuratanakapa walikiyaña.

Chhijllata ukhamaraki chhijllawi jucha aytayasiña qillqa taypi suyt’ayañatakixaCorte Nacional Electoral jilïrinakarukiwa mayitaspa, jupanakana arsutapaxaCámara ukankirinakana jani uñakipkayawa. Cámara uksankirinakaxa credencialuñt’ayasiña qillqa jani walïpanxa Corte Nacional Electoral uksaruxauñakipañapataki juch’a t’aqanapataki apayataxañapawa, ukatakixa kamachiqillqirinakaxa kimsa t’aqatxa pä t’aqawa chhijllawi taypi chiqanchapxañapa. Akachiqanchanakaxa tunka phisqani uru janira tukuskipana yatiyataxañapawa.

28

Page 29: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

2º Mesa Directiva utt’ayaña.

3º Jani walt’awinaka askichañataki Reglamento kamachi qillqaña.

4º Kamachi qillqirinakana jani wali luratanakapa uñjasina yaqhipanakaxa juk’aurunakataki mayninakaxa wiñayataki jaqumuchuñatakiwa kimsa t’aqatxa pät’aqaniwa wakisiyapxañapa.

5º Legislativo ukana irnaqirinakaxa qawqha qullqi payllatapxañapasa; qawqhapresupuesto qullqinipxañapasa, khitinakasa yanapirita irnaqapxañapa, janiirnaqapxañapa mayni yanapirinakapasa kunjama thakhiniñapasa taqi ukanakasarayapxañapawa.

6º Uka tantachawi thakhiparu sartañapatakixa wakisiri yatxatawinakanayraqataru sartayapxañapawa, ukatakixa comisión tantachawinakautt’ayapxañapawa.

7º Cámara khamaraki kamachi qillqirinakaru yanqhachirinakaru kamachinakanaqillqata uñxatasa juchanchaña, arsusiña wakisipanxa juchaniruist’apxañaparakiwa.

68 Amtachinu

Cámara ukankirinakaxa aruskipawina akhama lurañatakiwa mayachasisatantachasipxani.

1º Aruskipaña tantachawi qalltayaña tukuyaña.

2º Presidente de la República, Vicepresidente de la República chhijllata jakhuwiqillqata uñakipaña, jani walja chhijllirinipxipanxa uka aruskipawina utt’ayaña,taqi ukaxa tayka kamachina qillqatäki ukaru uñxatasa.

3º Chhijllata irpirinaka juramento katuqayasina utt’ayaña.

4º Uka irpirinaka sarxaña muniriru wakisipanxa iyawsaña jani ukaxa janiwa saña.

5º Khaya 59 amtachinu 11 ukjata 13 jakhuru uñxatasa taqikuna phuqhayaña.

6º Ejecutivo ukankirinakana jark’ata suyt’ayata kamachinaka uñakipaña.

7º Ejecutivo ukankirinakana mayitaparjama guerra nuwasiña askichañatakiuñakipaña.

8º Fuerzas Armadas de la Nación pallapallanakaxa uraqisana qawqhaniñapasaukxata amuyt’asina sapxañapawa.

9º Cámara de Diputados ukankirinakana wakisiyata kamachi amta qillqa janiSenado ukana yäqata uka kamachinaka uñakipapxañapawa.

29

Page 30: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

10º Aka tayka kamachi uñxatasa 111, 112, 113, 114, amtachinu amuyt’asaamtanaka phuqhayapxañapawa.

11º Presidente, Vicepresidente , Ministro, Prefecto jupanakarujuchanchañatakiwa aka tayka kamachi 188 amtachinu 5º jakhurjamaiyawsapxañaparaki.

12º Tayka kamachi uñxatasa 117, 119, 122, 126, 128 amtachinunakarjamaMinistro de la Corte Suprema de Justicia, Magistrado del TribunalConstitucional, Consejero de la Judicatura, Fiscal General de la República,Defensor del Pueblo uka irpirinakana utt’asipxañapatakiwa iyawsapxañapa.

69 Amtachinu

Congreso tantachawixa phuqhañapäki ukanakxa janiwa kunjatsa yaqharu janiukaxa yaqha tantachawinakaru katuyapxkaspati.

70 Amtachinu

I.Ministro de Estado jupanakaruxa kawkiri parlamentario kamachi qillqirisairnaqatanakapata luratanakapata qillqatatsa jani ukaxa aliqa arutaksa informemayipxarakispawa, taqi ukaxa kamachi qillqañataki, yatiñataki jani ukaxamarkachirinakataki wakisispa ukjaxa yatxatawinaksa nayraqatarusartayapxarakispawa.

II. Sapa Cámara ukankirinakaxa, kawkiri kamachi qillqirina qalltapampisaMinistro de Estado jupanakaruxa mayni saparusa waljanirusapantjasiwinakapata qananchañapataki arsuyañkama jistkhintapxañapawa, juchautjaspa ukjaxa Censura juchancha wakisiñapatakixa chijllawi taypixa taqiniiyawsapxañapawa.

III. Censura juchanchawixa jani wali luraña jani ukaxa pantjasiñanakasuyt’ayañataki chiqachañatakiwa, ukhamarusa juchanchata Ministro japanakaxamistxapxañapawa, uka mistuña jaytaña amtawxa Presidente de la Repúblicajupawa iyawasañapa jani wakisipanxa janiwa sañaparakiwa.

V JALJA

KAMACHI QILLQIRINAKANA LURAÑANAKAPA

71 Amtachinu

I. 59 amtachinu 2, 3 ,4 ,5, 14 uka jakhunakaru jani yäqasaxa kamachi amtaxaSenado jani ukaxa Cámara de Diputados ukana qalltakispawa, ukhamarusa ukaamtxa Diputado, Senador , Vicepresidente de la República jupanakawawakt’ayapxaspa, maysatxa Poder Ejecutivo kamachi phuqhirinakaxa kamachiamtasinxa mä mensaje iwxa taypi yatiyasawa wakisiyiri mayni Ministro jupanayanapt’apampixa nayraqataru sartayapxañapa.

30

Page 31: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

II. Corte Suprema ukankirinakaxa kamachi amtanaka código ukanakaqhananchañataki askichañataki wakichayapxarakispawa, ukatakixa mä mensajeiwxa taypiwa Poder Legislativo ukankirinakaruxa yatiyapxañapa.

72 Amtachinu

Mä Cámara ukana amuyt’asina iyawsata kamachixa yaqha Cámara ukarumayampi uñakipañapataki apayataxañapawa aka qhipa uñakipiri Cámaraukankirinakana iyawsata kamachixa, Poder Ejecutivo ukarukamachiptayxañataki apayataxañapawa.

73 Amtachinu

Pachpa Cámara ukana wakichataya ukhamarusa jani iyawsata kamachixa janiwamayampi uñakipatañapakiti, jani ukaxa jutiri legislatura ukanwa mayampiuñakipapxañapa.

74 Amtachinu

I.Uñakiripiri Cámara ukankirinakaxa niya taqinirakiwa iyawsapxañapa. Janiiyawsawi utjipana sinti mayjt’ayawinaka q’iwikipawinaka utjaspa ukjaxatantachawiruxa kawkïri p’iqicht’iripasa janira pätunka uru tukuskipanaaruskipañataki jawsayakispawa.

II. Ukhama purapa Cámara ukana iyawsata kamachixa Ejecutivo ukaru taqimarkachiritaki aski kamachiptayañataki mäkhi apayataxañapawa, ukawakicht’ata kamachixa jani iyawsatakchi ukaxa jutiri legislatura ukanauñacht’ayañataki suyt’ayatañapawa.

75 Amtachinu

Cámara Revisora uñakipirinakaxa jani pätunka uruna uñakipasina arsupkaspaukjaxa, kamachi wakicht’ayiri Cámara ukankirinakaxa mayampi uñakipañautjañapatakixa mayipxarakispawa, uñakipxañapatakixa tunka uru mayampichurapxañapawa ukxaruxa Congreso ukankirinakawa mayampiaruskipxapxañapa.

76 Amtachinu

I.Poder Legislativo ukankirinakana wakicht’ayata kamachixa Presidente de laRepública jupana janira tunka uru tukuskipana suma uñakipataxañapawa.

II. Mä wakicht’ata kamachixa jani askichaña wakiskchi ukjaxa janira tunka urutukuskipana kamachiptayasina taqi markachiriru yatiyataxañapawa. Ukaurunakaxa Congreso ukankirinaka jani irnaqapxkchi ukjaxa, Presidente de la

31

Page 32: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

República jupawa amuyunakampi qhananchasa jutiri legislatura ukanaaruskipatañapataki taqiniru yatiyxañaparaki.

77 Amtachinu

I.Ejecutivo ukankirinakaxa wakiskiri chiqachanakampi yapxatasaxa kamachiqalltiri Cámara ukaruwa mayampi apayxañapa. Kamachi qalltirinakampiuñakipiri chiqachirimpi, Congreso taypina chiqachanaka walikiwa sapxaspaukjaxa, Ejecutivo ukaruxa kamachiyxañapataki mayampi kutt’ayxapxañapawa.

II. Congreso ukana tantachasitanakaxa jani wakiskiri chiqachanaka uñjasaxakimsa t’aqata pä t’aqawa iyawa sapxañapa, uka uñjasaxa Presidente de laRepública jupaxa janïra tunka uru tukuykipana kamachxa kamachiptayañapa.

78 Amtachinu

Presidente de la República jupana jani wakisiyata kamachinakaxa, niyakatuqasinxa, janira tunka uru tukuskipana Congreso irpiri p’iqicht’irixamäpitawa kamachiptayxañapa.

79 Amtachinu

Resolución Camaral chiqancha ukhamaraki Legislativa ukanakaxa Ejecutivokamachi phuqhirinakaxa walikiwa iyawsañapaxa janiwa wakiskiti.

80 Amtachinu

I.Presidente de la República jupana wakisiyata kamachinakaxa akhamasañapapuniwa:“Congreso Nacional tantachasirinakana arsutaparu aka kamachiwakichiyatanakaparuxa”“Uka laykuxa, República uraqpachana taqini phuqhapxañapatakiwa aka kamachikamachiytha”

II. Parlamentario jupanakana arsutanakapaxa akhama wakisiyatañaparakiwa:“Congreso Nacional de la República ukankirinakaxa amtapxiwa” “Ukhamapanxa, Constitución Tayka Kamachina qillqatäki ukhamaruphuqhatäpana”

81 Amtachinu

Wakisiyata kamachixa qhanancha taqiniru yatiyata uruta uksaruxa taqininaphuqhañapatakiwa, mayjt’ayata kamachikiwa jani phuqhañaxiti.

VI JALJA

CONGRESO TAYPINA TANTACHAWI

32

Page 33: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

82 Amtachinu

I.Cámara tantachawinakaxa jani irnaqapxki ukjawa Congreso lanti taypitantachawixa utt’ayata llätunka Senador ukhamaraki tunka kimsaqallquniDiputado ukjani ukhamarusa sapa maynixa lantini, jupanakaxa sapa Cámaraukana chhijllasa utt’ayatapxiwa, uraqisaxa qawqha jaqinisa ukaru uñtasautt’ayatarakiwa.

II. Aruskipawi taypi jisk’a tantachawixa Vicepresidente de la República jupanairpata p’iqicht’atañapawa ukxaruxa Senado ukhamaraki Cámara de Diputadoukana p’iqicht’irinakapawa yanapt’apxañaparaki.

III. Aruskipaña taypi jisk’a tantachawi nayraqataru sartañapataki thakhixawakisirïki ukhamaru utt’ayatarakiñapawa.

83 Amtachinu

Congreso lanti tantachawinkirinakaxa akhamanaka lurapxañapawa:

1º Bolivia utt’asi tayka kamachina qillqata arunaka taqi markachirinaphuqhañapatakiwa irnaqapxañapa, taqi markachiriru arxatañatakisairnaqapxañaparakiwa, ukaru uñxatasaxa askichaña amtanaksawakichayapxañaparakiwa.

2º Administración Pública , uka tantachawina irnaqirinakaru yanapañataki sumauñch’ukisina yatxatasina lurañanakapa chiqachaña, jani walinaka lurapxipanaPoder Ejecutivo kamachi phuqhiri ukankirinakaru jucha juchanchañapatakiyatiyaña.

3º Akatjamata sinti jani walt’awinaka utjipanxa, kimsa t’aqatxa pä t’aqanaiyawsapampi Sesión extraordinaria tantachawi utjañapatakiwa Ejecutivoukankirinakaru mayipxañapa.

4º Jani chiqachata chiqaptayata antanakaxa tukuyatakchi ukjaxa período desesiones ukana chiqachañapatakiwa yatiyatañapa.

5º Cámara ukankirinakaxa kutt’anxapxani ukja uñakipapxañapatakiwa yaqhawakisiri kamachinaka amtasina tukuyapxañapa.

84 Amtachinu

Comisión del Congreso taypi tantachawi irptirinakaxa Cámara ukankirinakaruwaluratanakapa nayraqata sesión ordinaria ukana aruskipapxañapatakiyatiyapxañapa.

33

Page 34: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

PAYA SUTINCHA

KAMACHINAKA PHUQHIRI TANTACHAWI

I JALJA

PRESIDENTE CONSTITUCIONAL DE LA REPUBLICA

85 Amtachinu

Poder Ejecutivo kamachi phuqhiri tantachawixa Presidente de la Repúblicaukhamaraki Ministro de Estado jupanakana nayraqataru sarantayatawa.

86 Amtachinu

Presidente de la República jupaxa chhijllawina utt’ayatawa. Vicepresidente ukakikpa utt’ayatarakiwa.

87 Amtachinu

I.Presidente de la República jupaxa phisqa marataki utt’ayatapuniwa.Presidente de la República jupaxa mä kutimpikiwa chhijllayasispa, akatakixa mäperíodo constitucional suyañapawa.

II. Vicepresidente de la República jupaxa phisqa marataki utt’ayatarakiwa.Vicepresidente de la República irnaqañapa maranaka tukuyasa ukjpachaxajaniwa mayampi Presidente jani ukaxa Vicepresidente chhijllayaskaspati..

88 Amtachinu

Presidente jani ukaxa Vicepresidente de la República chhijllayasiñatakixaSenador ukhama chhijllayasiñataki lurañanaka wakiski uka kikpakiwa.

89 Amtachinu

Presidente ukhamaraki Vicepresidente de la República ukatakixa akhamajilïrinakawa jani chhijllatapxkaspati.

1º Ministro, ukhamaraki Estado taypina qullqimpi yanapt’iri tantachawip’iqichirinaka, jupanakawa jani chhijllatapxkaspati, chhijllayasiñatakixa suxtaphaxsi chhijllawi janïra phuqhaskipana irpirita irnaqaña jaytxapxañapawa.

2º Presidencia, Vicepresidencia uta jak’a wilamasinakapaxa janirakiwachhijllatapxkaspati,chhijllayasiñatakixa mä mara suyt’apxañapawa wakisi.

34

Page 35: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

3º Fuerzas Armadas uka pachpana irnaqiri pallapallanaka, yupaychirinakanairpiri p’iqt’irinasa janirakiwa chhijllatapxkaspati.

90 Amtachinu

I. Presidente, Vicepresidente de la República chijllawina, mallkuru makhatañamunirinakaxa taqi chhijllirita chikatatsa jila jani yanapiri jikkaspa ukjaxa,Congreso tantachawina qhana arsusa irpirinaka utt’ayapxañapawa, ukatakixachikatatsa jila yanapirinipki jupanakawa irpirita chhijllatapxañapa.

II. Ukjapura chhijlliri yanapirini utjipanxa, paya kutiwa chhijllawi lurapxañapa,ukanxa sapa chhijlliriwa irpiritaki mantirina sutipa qhana arsupxañapa.Mayampi mayampi ukjapura yanapiri utjipanxa jani atipjasiña utjipanxa nayrjachhijllawina khitipunisa jilpacha yanapirinipxänxa jupanakawa Presidente,

Vicepresidente utt’asxapxañapa.

III. Chhijllawina chhijllata jakhthapiñasa taqina yatkaya uñjkaya ukjpachatukuyañkama wakisiyatañapawa.

91 Amtachinu

Presidente, Vicepresidente de la República utt’ayañaxa mä Ley kamachi taypiwaphuqhasiñapa.

92 Amtachinu

Presidente, Vicepresidente de la República jupanakaxa Congresotantachawipana mä juramento katuqañampiwa utt’asipxañapa ukhamarusaRepública, Constitución Tayka Kamachi phuqhañatakiwa iyawsapxañapa.

93 Amtachinu

I. Presidente de la República jani ukankkaspa jani ukaxa ch’usasispa ukjaxaVicepresidente jupawa mayni lanti sayt’añapa, Vicepresidente jani ukankkaspaukjaxa Senado p’iqicht’iri, jupa jani ukankkaspa ukjaxa Cámara de Diputadosp’iqichiri,janipuni jupasa ukankkaspa ukjaxa Corte Suprema de Justicia pïqichirijupanakawa Presidente lantixa sayt’apxasaxa.

II: Vicepresidente jupaxa Presidente lantiwa jani ukankkipanxa sayt’añapa,juparakiwa Presidencia de la República jach’a tantachawi nayraqataru phisqamara período constitucional satäki uka phuqhañapka ma nayraqatarusarantayañapa.

III. Vicepredente jani ukankkaspa ukjaxa, Senado p’iqicht’iri Cámara deDiputados p’iqicht’iri Corte Suprema de Justicia p’iqicht’iri jupanakawaVicepresidente juparuxa lantipxañapa. Ukhama ch’usasiñanaka utjaskakispaukjaxa Período Presidencial janira kimsa mara phuqhaskipanxa, mayampi

35

Page 36: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Presidente ukhamaraki Vicepresidente de la República chhijllañaxa phisqa maratukuyañkama phuqhayañataki utjakirakispawa.

94 Amtachinu

Vicepresidente janira kamachi phuqhaña tantachawina irnaqkaspa ukjaxa,Senado p’iqicht’irita sayt’añapawa, Cámara ukankirinakaxa ukhampachasap’iqinchiripa chhijllasipxkakispawa.

95 Amtachinu

Presidente de la República jupaxa yaqha markanakaru sarañataki Congresotantachawita permiso mayt’asiwayasapuniwa uraqisata ch’usasiñapaxa.

96 Amtachinu

Presidente de la República jupana lurañanakapa:

1º Taqi kamachinaka phuqhaña ukhamaraki phuqhayaña, ukatakixa decretokamachinaka apsuñapawa, uka kamachinaka apski ukaxa janiwa taykakamachinaka mayjt’ayañapakiti, janirakiwa jupa sapana amtapaksa lurañapaki.

2º Yaqha nación irpirinakampixa Tratado taypi yaqhachiqa irpirinakampiwakichayaña, phuqhayaña, tukuyaña, uka arsutanaka phuqhayañatakixaCongreso taypina irnaqirinakampi chika chiqacht’asina taqikunsawakisiyañaparaki.3º Yaqha marka irpirinakampi yanapt’asiwinaka nayraqataru irptañapa,ukhamaraki Diplomático, Cónsul yanapirinakapa chhijllasina yaqhamarkanakana utt’ayañapa, ukatxa yaqhachiqa jilïrinakapana khithanitayanapirinakaparuxa katuqañaparakiwa.

4º Ley jani ukaxa código kamachinaka wakichañanakanxa jak’ata uñjañapaukatxa aski yatiyañanakapampiwa jupaxa yanapt’añaparaki.

5º Sesión extraordinaria utjañapatakiwa congreso ukana irnaqiri, irpirinakaruwatantachasipxañapataki jawsayañaparaki.

6º Markpachana utjiri taqi qullqinaka suma apnaqatañapataki wakicht’añapa,ukatakixa wakisiri Ministerio taypiwa taqikuna qullqi jikiña amtanakaphuqhayañaparaki, ukhamarusa kamachinakaxa utjki ukatxa presupuesto ukauñjasawa wakisiyañapa.

7º Janira kimsatunka aruskipawi utjkipana Sesión ordinaria legislativoukankirinakaruxa presupuesto nacional departamental jutiri maratakikatuyañapawa, chiqacht’añanaka utjipansa chiqacht’añaparakiwa. gasto públicosutini qullqi irtañatakixa sapa marawa presupuesto wakichayata katuyañaparaki.

36

Page 37: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

8º Nayraqataru sartaña amtanakana qullqi irtañanaka jilanchjaspa ukjaxalegislativo kamachi qillqiri tantachawinkirinakana uñakipapxañapatakichurapxañapawa.

9º Resolución municipal ukanakaxa phuqhayatañapataki suma uñjañapa , rentaimpuesto qullqi irthapiñanakasa phuqhasiñapataki suma uñjañaparakiwa,maysata Constitución uka qillqatanaka jani phuqhirinakaru uñjasaxa Senadoukankiri irpirinakaruwa yatiyañaparaki maysatxa Municipalidadtantachawinkirinakaru kamachi phuqhiri janipuni ist’kaspa ukjaxayatiyañapapuniwa.

10º Nayraqata Congreso tantachawi Primera Sesión ordinaria ukaruwamarpacha taqi luratanakapata lurañanakapata mensaje qillqata chikayatiyxañapa, ukhamarusa uka yatiyawiruxa memoria ministerial ukanakampichikwa churañaparaki.

11º Cámara ukankirinakana yatiyawinaka mayitaxa Ministro jupanaka taypiwawakisipana yatiyañapa, jupataki jani yatiyaña wakiski ukxa imt’akirakispawa.

12º Tribunal uka irpirinakana sentencia wakisiyataki ukanaka phuqhayañapa.

13º Legislativo ukankirinakaru jani p’iqi alt’ayasaxa amnistía política sutiniyanapt’a wakisiyañapawa.

14º Senado Nacional uka irpirinakana terna wakicht’aya uñxatasa ContralorGeneral de la República, Superintendente de Bancos uka p’iqicht’irinakautt’ayañaparakiwa, ukatxa yaqha tantachawinaka p’iqicht’irinaksa Cámara deDiputados irpirinakana mayitanakaparuxa wakisiyañaparakiwa.

15º Administración ukana yanapt’añapataki irnaqirinakaru título qillqanakachurasa utt’ayañapawa, maysatxa kunjama sutininisa uksa wakisiyañaparakiwa.

16º Kamachi qillqiri kamachi phuqhayiri tantachawinakana irnaqiripa sarxaspajani ukaxa jiwxaspa ukjaxa interino irnaqiri utt’ayarakispawa, ukaxa paypachapoder tantachawi jist’antata uñjasispa ukjawa ukaxa wakisi.

17º Congreso tantachawi qallta ukhamaraki tukuya aruskipañaruxasarañapapuniwa.

18º Constitución tayka kamachi uñxatasa uraqisa taypina jani ukaxa yaqhamarkanakampi jani ch’axwanaka utjañapatakiwa suma tuwaqañapa.

19º Comandante en Jefe de las Fuerzas Armadas, Comandante de Ejército,Fuerza Aérea, Naval, Comandante General de la Policía Nacional ukairpirinakaru utt’ayañaparakiwa.

20 º General de Ejército, Fuerza Aérea, División, Brigada, Almirante,Vicealmirante , Contraalmirante de las Fuerzas Armadas de la Nación, General

37

Page 38: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

de la Policía Nacional ch’usa irnaqawinaka utjipanxa Senado irpirinakarusarnaqawinakapa luratanakapa uñjasaxa mayiñaparakiwa wakisipanxa.21º Yaqha markankirinakampi nuwasiña utjipanxa, jiwasa pallapallanakarugrado churañapataki mayiñapawa.

22º Puerto sutini jach’a jani ukaxa jisk’a quta mantanaka utt’ayaña, jist’araña.

23º Corte Electoral ukana irnaqapxañapatakixa Poder Ejecutivo kamachiphuqhiri tantachawita arsuri sayt’iri irnaqirinaka utt’ayañapawa.

24º Servicio Nacional de Reforma Agraria tantachawinxa p’iqicht’irita sayt’aña,uraqinaka mayampi lakirasinxa título ejecutorial qillqata uraqiniruchurxañapawa. Ukaxa Reforma Agraria ukhamaraki Colonizaciónkamachinakaru uñxatasa wakisiyañaparakiwa.

25º Bolivia utt’asi tayqa kamachiru uñxatasaxa jani walt’ayañanaka utjipanxaTribunal Constitucional tantachawi jilïrinakaru qhananchañapa amuyt’ayañapaarxayañapawa, ukaxa 1ª 3ª 8ª, 120 amtachinu uñxatasawa taqi ukanakalurañapa.

97 Amtachinu

Presidente de la República jupaxa Capitán General de las Fuerzas Armadas dela Nación sutini irpiri kikparakiwa.

98 Amtachinu

Presidente de la República jupaxa taqi Bolivia nkiri jisk’a jach’a markanakatumpiri sarañapapuniwa, jupaxa ukapachaxa jani walt’añanaka unjiri mä kutisasapachiqa tumpiri uñjiri uñt’irixa sarañapapuniwa.

II JALJA

MINISTRO JILIRINAKA

99 Amtachinu

Taqi wakiskiri lurawinakaxa Ministro de Estado jupanakana kamachinakarjamanayraqataru sarantayatawa. Sapa Ministro jupanakaru utt’ayañatakisa jani ukaxajittayañatakisa Presidente de la República jupawa mä decreto qillqt’asinawakisiyaraki.

100 Amtachinu

Diputado chhijllayasiñataki phuqhäñaki uka kikpa phuqhañaparakiwa Ministrode Estado irpiriñatakixa.

101 Amtachinu

38

Page 39: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

I.Presidente de la República jupampi Ministro de Estado irpirinakaxa taqiluratanakapata jupanakawa yatipxi ukhamaraki wakisiyapxaraki, pantjasipxaspaukjaxa taqinirakiwa jucha jaqutapxaspa.

II. Taqi amtanaka luratanakapasa Consejo de Gabinete uka aruskipawinawakisiyataki ukanakasa jucha jikiwisa taqininkarakiwa.

102 Amtachinu

Presidente de la República jupana decreto wakicht’ayatanakaxa wakiski ukaMinistro jupana firma qillqapaxa utjañapapuniwa. Jani ukhamakaspa ukjaxajaniwa yäqatakaspasa ist’atäkaspasa.

103 Amtachinu

Ministro de Estado jupanakaxa Cámara ukanakana aruskipaña utjirinakaruxakunapachasa mantapxakispawa,jupanakaxa chhijllaña utjipanxa janiraqalltkipana mistuwayxapxañapawa.

104 Amtachinu

Congreso qalltkipana Ministro jilïrinakaxa luratanakapa apnaqatanakapxatayatiyapxañapawa, ukaxa 96 amtachinu 10 jakhuni lurawi qillqa uñxatasaphuqhañapawa.

105 Amtachinu

I.Qillqi irtañanaka utjkana ukanakxata yatiyañatakixa Ministro de Haciendajupaxa janïra Congreso irpirinakaru yatiykasaxa taqi Ministro jupanakanauñakipasina iyawsatañapatakiwa churañapa.

II. Presupuesto General qullqi irtaña wakicht’aña aruskipawinxa taqi Ministroirpirinakawa ukankapxañapa.

106 Amtachinu

Presidente de la República jupana arsutapa qillqatapaxa janiwa Ministrojupanakaruxa juchanaka jaqurkaspati.

107 Amtachinu

Ministro jupanakana jucha utjipanxa Ley de Responsabilidad uka kamachirjamauñakipasina aruskipasina juchanchatapxañapawa ukaxa 5ª 118 amtachinu akatayka kamachi uñxatasa wakisiyatañapawa.

39

Page 40: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

III JALJA

MARKA TAYPINA LURAÑANAKA

108 Amtachinu

República markasaxa departamento, provincia , sección, cantón , ukhamasutinakani jaljtayatawa uraqinakaxa.

109 Amtachinu

I. Sapa departamento uraqinxa Poder Ejecutivo ukaxa Prefecto jupanap’iqicht’atawa, uka irpirixa Presidente de la República jupana utt’ayatawa.

II. Prefecto jilïrixa Comandante General del Departamento ukhama sutinip’iqicht’irinakawa, provincia markanakanxa Subprefecto, cantón jisk’amarkanakanxa corregidor uka jilïrinakaruwa utt’ayi, ukxaruxa yaqhayanapirinakapsa utt’ayarakiwa.

III. Yaqha lurañanakapaxa kamachinakarjama wakisiñaparakiwa.IV. Senador ukhamaraki Diputado kamachi qillqirinakaxa Prefecto deDepartamento uka irpirita utt’asirakispawa, ukañkamaxa janiwa parlamentariosutimpi tukuyañkama irnaqxapxañapati.

110 Amtachinu

I.Kamachi phuqhirinakaxa sapa departamento markanxa descentralizaciónadministrativa sutini kamachirjamawa taqi lurañanaka nayraqataruirptapxañapa.

II. Sapa departamento ukanxa mä Consejo Departamental sutini tantachawiwautji, uka tantachawixa Prefecto jupana kamachinakana qillqatäki ukaru uñxatasap’iqicht’atawa.

IV JALJA

SUMA SARNAQAÑA THAKHI

111 Amtachinu

I.Sintipuni jani walt’aña utjaspa yaqha markankirinakampi ch’axwañanakasasintipuni sartaspa ukjaxa Poder Ejecutivo p’iqt’iri Presidente de la Repúblicajupaxa Consejo de Ministros ukana aruskipasa yanapt’apampixa estado de sitioamtawi taqpacha uraqisana utjayakispawa.

II. Uraqisana estado de sitio utjaskañapatakikixa kamachi qillqiritantachawinkirinakana iyawsatañapawa, ukaxa jani wakichayata Congreso ukana

40

Page 41: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

tantachawipa utjki ukjawa ukhamañapaxa. Kamachi phuqhirinaka estado desitio utt’ayaspa ukjaxa nayraqata amtarjama phuqhatañaparakiwa.

III. Estado de Sitio ukaxa jani llätunktunka uruta suyt’axatäxaspa ukjaxa,mäkhiwa suyt’awayxañapa, sintipuni nuwasiña ch’axwaxa utjaspa ukja janiukaxa yaqha markankirinakampi nuwasiña ch’axwa utjaspa ukaxa estado desitio ukaxa janiwa suyt’ayatakaspati. Katuntayasisina jist’antatanakaxaantutjataxañapawa tribunal taypina juchanchatanakakiwa jani mistupxkaspati.

IV. Ejecutivo ukankirinakaxa llätunktunka uruta janiwa juk’ampi estado de sitioutjayapxkaspati, janirakiwa mä maranxa pä kuti utjaykaspati, mayampiutjañapatakixa Congreso ukankirinakana iyawsatapxañapawa. Cámaraukankirinakaxa jani irnaqapxkchi uka urunakaxa sesión extraordinariatantachawiruwa aruskipañataki jawsayapxañapa.

112 Amtachinu

Estado de sitio amtaxa akanaka lurañatakiwa:

1º Ejecutivo ukankiri irpirinakaxa Fuerzas Armadas uka tantachawinxapallapalla jaqinaka yapxattayaspawa, jani ukaxa reserva sutini jaqinaksawakisispa ukjaxa jawsthapiyarakispawa.

2º Renta qullqi irthapiña taqina askipataki nayrt’ayaspa, juk’ampi qullqimayt’asiña wakisispa ukjaxa mayt’asitarakispawa. Taqpacha markachirinakatakiqullqi mayt’asiña wakisispa ukjaxa qawqhakamasa sapa mayniru qullqiirthapiñaxa wakt’i ukhama qullqinitjama jani qullqinitjama jilïrinakaxawakisiyapxañäpawa.

3º Estado de sitio utjki ukjaxa Bolivia utt’asi tayka kamachina qhananchatakiukanakaxa sapa jaqitaki janiwa suyt’ayatakiti jani ukaxa garantía ukasa derechochiqana sarnaqañasa taqinitaki utjaskakiwa; yanqhachirinaka yanqhanaka amtirijani walinaka luririnakatakiwa niyasa juchanchañaxa utji.

4º Jani walt’añanaka askichiri jucha aytirixa juchaninakaru jist’antañatakisajawsayaspawa jani ukaxa katjasina jist’antayarakispawa, ukatxa janïra pusitunkakimsaqallquni uruyt’a tukuskipana juez jupana ukaru mäkhi qillqanakampichika apayxañapawa, juchanixa kuna layku jist’antatasa uka yatiyañaparakiwa.Yanqhachirinakaru jani juk’ampi yanqhachañanaka lurañapatakixa yaqhaDepartamento, Capital markaru apanukuyañawa wakisispa. Destierro políticoukaxa janiwa kunjarusa utjañapakiti; yaqhachiqaru apanukuta, jist’antatajuchani jaqixa, yaqhachiqaru sarxañataki pasaporte mayispa ukjaxa churañaxawakisiwa jilïrinakasa yanapt’apxañaparakiwa.

5º Aka iwxawinaka qhananchanaka jani phuqhirinakaxa jani ist’asirinakaxa mäjuicio ukana juchanchatawa Estado de Sitio tukuyatxa uñjasispa, jupanakaxajaniwa ukhamarusa irpirijana lurama satawa lurtha sasasa arsusipxkaspati.

41

Page 42: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

6º Yaqha markankirinakampi nuwasiña ch’axwanxa correspondencia ukasa taqiyatiyañanakasa wakisipanxa amukt’ayatarakispawa.

113 Amtachinu

Kamachi phuqhiri tantachawinkirinakaxa irpiripa taypiwa jutiri Congresotantachawina kuna laykusa estado de sitio ukaxa utjawayi ukxata sumayatiyxañapa, ukhamarusa khitinakasa juchanchata, akata qhiparu kunjamatsaqullqi mayt’asitanakasa manusa phuqhatäñapa taqi ukanakataamuyt’ayañapawa, impuesto qullqi irthapiñasa kunjatsa nayrt’ayatäna ukanakatasuma qhananchañaparakiwa.

114 Amtachinu

I. Congreso ukaxa nayraqata aruskipaña tantachasiwipanxa aka qillqataamtachinu nayrjankki ukxata suma amuyt’asina aruskipapxañapawa, walikitijanicha, jani ukaxa jucha utjipanxa Poder Ejecutivo kamachi phuqhiritantachawikirinakarusa jucha jaqupxarakispawa. II.Cámara tantachawinkirinakaxa estado de sitio ukata juk’ampi yatxatañatakixa,Ejecutivo kamachi phuqhiri irnaqirinakaruxa qhananchawinaka kunatsalurapxatayna ukanaka mayipxañapa.

115 Amtachinu

I. Janiwa kunjatsa Congreso ukankirinakasa, kuna tantachawisa Poder Ejecutivoukankirinakaruxa jani wakichayata lurañanaka akatjamata churapxkaspati,janiwa khiti jaqina jakaña kankañapasa utjiri yänakapasa amparaparuxaukhamaki churatäkaspati.

II. Representante Nacional sutimpi uñt’ata jilïrinakatakixa estado de sitioukanxa Constitución qillqatana utjki ukarjamaxa janiwa jupanakaxaaynacht’ayatakaspasa lurañanakapasa suyt’ayatakaspati.

KIMSA SUTINCHA

KAMACHI AYTIRI TANTACHAWI

I JALJA

42

Page 43: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

TAQINITAKI WAKISKIRI ARUNAKA

116 Amtachinu

I.Corte Suprema de Justicia de la Nación, Tribunal Constitucional, CortesSuperiores de Distrito , Tribunal, Juez de Instancia, Juzgado taqi ukatantachawinakawa Poder Judicial tantachäwi kamachirjama phuqhañapatakiutt’ayi. Tribunal ukhamaraki Juzgado uka tantachawinakana thakhipa taykakamachiwa qhanancharaki. Consejo de Judicatura ukaxa Poder Judicialtaypinkarakiwa.

II. Janiwa kunjatsa Tribunal jani ukaxa Juzgado jucha aytaña tantachawinakaxaaliqata jani wakiskiri ukhamaki utt’ayatañapakiti.

III. Ordinaria, contensiosa, contensioso administrativa jucha jaquña, juchajaquta phuqhayaña ukanakaxa Corte Suprema , jani ukaxa jucha aytañatantachawinaka, jucha aytirinaka taqi jupanakaruwa wakt’i taqi uka juchaaytañaxa jucha aytiri mayacht’awinkiwa.

IV. Markasana utt’ayatawi taqi kamachi phuqhasiñapatakixa TribunalConstitucional irpinakawa uñjapxañapa.

V. Cosejo de Judicatura tantachawixa Poder Judicial uka tantachawinathakhiparjama jani walinaka askichañapataki uchatawa.

VI. Magistrado, Juez jucha aytirinakaxa sapa mayniwa justicia ukxaapnaqañataki amuy’apxañapa, jupanakaxa kamachinaka uñxatasa tayka kamachiuñxatasawa taqi jani walt’añanaka t’aqapxañapa. Jupanakaxa janiwa ukhamakialisnukutapxkaspati jani ukaxa jucha t’aqa tukuyatawa jani kamskayajaqsutapxarakispa.

VII.Kamachinaxa jucha aytirina luratapa qillqa utt’ayi, Escalafón Judicialutjatapa laykuxa Ministro, Magistrado, Consejero, Juez, jupanakaxa janiwaaliqata ukhamaki jaqsutapxkaspati.VIII.Jucha aytiri tantachawi ukana irnaqirinakaxa jupanakpachawa utjiriqullqinakapa apnaqasipxi. Presupuesto General de la Nación taypitxa sapamarawa wakisiri qullqi churapxañapa. Consejo de Judicatura uka taypiwa ukaqullqixa Tesoro Judicial ukaru churata. Jucha aytiri ukankirinakaxa jisk’akamachinaka tasa sutini qullqi irthapiñxa janiwa uñstayapxkaspati.

IX. Judicatura uka taypina irnaqirinakaxa yaqha tantachawi taypina irnaqasaxajaniwa qullqi katuqasipxkaspati, Universidad jach’a yatiñutana yatichasaxaniyasa katuqapxarakispawa.

X. Inaki yanapt’aña, taqina yatkaya, makhi chiqapa lurasawa jani ch’ama juchaaytawinakaxa apnaqatañapa. Jani kunani jani yänakaninakaru pisinajakasirinakaruxa Poder Judicial ukankiri jilïrinakaxa inakiwa mä arxatirimpi

43

Page 44: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

yanapt’ayapxañapa, jani kastilla aru parlirinakarusa mä atamiri arupataqhananchañapataki churañapawa.

II JALJA

CORTE SUPREMA DE JUSTICIA TANTACHAWI

117 Amtachinu

I. Markasanxa ordinaria, contenciosa , contencioso - administrativa jucha aytirit’aqiri tantachawixa Corte Suprema ukawa, uka utaxa Sucre markana utt’atawa.

II. Kamachinakarjama utt’ayata tantachawixa tunka payani Ministro ukjanipxiwa,uka taypinxa yatxatirini utanakawa utji.

III. Ministro de Corte Suprema irpirita mantañatakixa 64º, 61º amtachinunakauñxatasa phuqhañawa, niyasa 2, 4, jakhuni 61º amtachinuna uchataki ukxajaniwa phuqhañapakiti, ukatakixa arxatirinakaxa suma yatxatata sumaamuyt’asiri irnaqiriñapawa, maysatxa Universidad jach’a yatiñutana tunka marayatichiriñaparakiwa.

IV. Uka Ministro irpirinakaxa Congreso Nacional ukankirinakana kimsa t’aqatxapä t’aqana yanapt’apampi chhijllatapxiwa. Ukhamarusa Consejo de Judicaturaukankiri jilïrinakana sutinakapaxa qillqasina churatawa. Uka Ministrojupanakaxa tunka marakamakiwa irnaqaqxañapa jupanakaxa mayampichhijllayasiñatakixa tunka mara suyt’apxañapawa.

V. Corte Suprema p’iqichiripaxa Sala Plena aruskipawina kimsa t’aqatxa pä t’aqayanapirinakana chhijllatañapawa. Kamachinaka uñxatasa amuyt’asawa ukairpirixa irnaqañapa.

118 Amtachinu

I. Corte Suprema tantachawina lurañanakapaxa akhamawa:

1º Poder Judicial jucha aytiri tantachawita sayt’aña.

2º Sala Plena ukankirinakaxa kimsa t’aqata pä t’aqaniwa Vocal de la CorteSuperior de Distrito yanapirinaka, Consejo de la Judicatura ukankirinakanaarsutaparuxa yanapirinaka utt’ayapxañapa.

3º Recurso de nulidad y casación ukhamaraki jucha t’aqata jani wakisiyataarsusiwinaka ordinaria administrativa jucha t’aqawina askichañapawa.

44

Page 45: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

4º Corte Superior de Distrito irpirinakaxa lurañanakapana jani walt’ayasipxipanat’aqañapawa.

5º Presidente, Vicepresidente de la República , Ministro, Prefecto , jupanakanapantjasiñaru puripxipana juicio de responsabilidad ukampi juchanchatapxaspaukjaxa askichachawi wakisiyapxañapawa, ukhama juchanchañatakixa FiscalGeneral de la República jupawa mayiñapa, maysatxa Congreso Nacionalukankirinakaxa chiqapuni juchanchaña wakisipanxa kimsa t’aqata pä t’aqanaiyawsapampiwa sumario ukxa Sala Penal ukankiri jucha aytirinakaxanayraqataru sartayapxañapa, jupanakaxa juchanchañampi chikachasipxañäspaukjaxa jachanchaxa jaqha sala ukankirinakampi chikaxa juk’ampiwa nayraqatarujani mayampi mayisa sartañapa.

6º Sala Penal ukankirinaka juchanchapxaspa ukaxa, Fiscal General de laRepública jupana mayitaparuxa Contralor General de la República, Vocal de laCorte Nacional Electoral , Vocal de la Corte Superior, Defensor del Pueblo ,Superintendente ukanaka irnaqawipana pantasiñaru puripxipana jucha aytasinaarsupxañapawa.

7º Poder Ejecutivo tantachawita mayita lurawinaka suma nayraqatarusarantañapataki sinti ch’axwankki ukanaka askichañaparakiwa.

8º Departamento, provincia, sección, cantón , qurpanakata ch’axwa utjiriaskichaña.

II. Corte Suprema de Justicia tantachawi kamachinakarjama nayraqatarusartañapataki yanapt’aña.

III JALJA

TRIBUNAL CONSTITUCIONAL TANTACHAWI

119 Amtachinu

I. Tribunal Constitucional tantachawixa jani khitina kamskayawa Constitucióntayka kamachiruki jaysasa sartañapatakiwa. Aka tantanchawixa Sucre markanautt’atawa.

II. Kimsa t’aqatxa pä t’aqa yanapirimpi Congreso Nacional ukankirinakanachhijllatawa, aka Tribunal Constitucional tantachawixa phispa Magistradojupanakata utt’ayatawa.

III. Tribunal Constitucional tantachawi irpirixa kamachirjama kimsa t’aqata pät’aqa yanapirina yanapampi utt’ayatawa, lurawinakapxa kamachinakarjamawaphuqhapxi.

IV. Ministro de la Corte Suprema de Justicia ukaru mantañataki wakiski ukhamaphuqhañarakiwa Magistrado del Tribunal Constitucional ukatakixa.

45

Page 46: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

V. Uka tantachawina tunka mara phuqhañkamakiwa sapa maynixairnaqapxañapa, mayampi mantañatakixa tunka mara suyapxañaparakiwa.

VI. Magistrado del Tribunal Constitucional jupanaka juchanirakispa ukjaxaMinistro de la Corte Suprema de Justicia jupanaka juchanchaña utjki uka kikpajuchanchañawa wakisiraki.

120 Amtachinu

Tribunal Constitucional ukankirinakaxa akhama yatipxañapachiqachapxañapawa:

1º Ley, decreto , resolución kamachinaka jani phuqhañanaka uñjasa yatisaxa akasapa tantachawikiwa chiqachañapa luratanaka juk’ampi amuyt’aña askicht’añawakisipanxa Presidente juparu, Senador, Diputado, Fiscal General de laRepública jani ukaxa Defensor del Pueblo ukankirinakaru yatiyxañapakiwa.

2º Poder Público, Corte Nacional Electoral, departamento, municipioirpirinakana jani walt’ayasiñanaka utjipana uñt’añapa yatiñapa, unjañapawa.

3º Resolución Camaral, Prefectural, Municipal uka qillqatanaka jani mayakiamtañanipana askichañapawa.

4º Aka qillqatana utjki ukarjama tributo, impuesto , tasa, patente taqi ukatakiqullqi irthapiña jani munirinakata amuyt’aña uñjaña.

5º Poder Legislativo ukankirinakana amtanakapa lurañanakapaxa aliqa jaqiruchiqapa lurañanakapaxa aynacht’ayaspa uka chiqachaña.

6º Aka qillqatana 31 amtachinu jani phuqhaña munirinakaru uñjaña.

7º Amparo Constitucional “Habeas Corpus ” juchaniru uñstayaña luratanakauñakipaña.

8º Presidente de la República , Congreso Nacional irpiri, Corte Suprema deJusticia arxatirinakaxa kamachi amta qillqanaka utt’ayaña amtanakatxajiskht’asipxañaparakiwa. Tribunal Constitucional tantachawinkirinakaxajiskht’asirinakaruxa amuyt’asa jaysañapapuniwa.

9º Yaqha markachirinakana p’iqicht’irinakampi tratado, convenio amtanakaxawalikiti wakisiti janicha uka uñjaña.

10º Tayka Kamachi qillqana chiqachañanaka mayiwi utjipana uñjaña.

121 Amtachinu

I.Tribunal Constitucional p’iqichirinakana arsutaparuxa janiwa khitisaarunakampi kutkatkaspati.

46

Page 47: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

II. Janiwa walikiti sasa qhananchata kamachinakaxa janiwa phuqhañakiti.Ch’axwaru mantata kamachixa jani walikipata janiwa qhananchatañapakiti.

III. Kamachinakanxa walikiwa jiski ukaxa walikiskiwa jani walïki ukaxajanirakiwa walïkiti juchanaka t’aqataxchi ukjaxa Sentencia deinconstitucionalidad ukaxa jani kamachkayawa.

IV. Tribunal Constitucional tantachawi thakhiparu suma sartañapatakixataqikunasa kamachi uñxatasa wakisiyatawa.

IV JALJA

CONSEJO DE LA JUDICATURA TANTACHAWI

122 Amtachinu

I. Consejo de Judicatura tantachawixa Poder Judicial tantachawina walikithakhiparjamanayraqataru sarantañapataki utt’ayatawa, Sucre markankiwa utapaxa.

II. Corte Suprema de Justicia p’iqt’iririwa, Consejo de la Judicatura jupanakaxapusinipxiwa, taqinisa tunka mara irnaqiri jani ukaxa universidad- jach’a yatiñautana yatichiripxañapawa.

III. Consejero jupanakaxa Congreso Nacional ukankirinakana kimsa t’aqata pät’aqana yanapapampi chhijllatapxiwa. Jupanakaxa tunka maratakiutt’ayatapxiwa, mayampi chhijllayasiñatakixa tunka mara suyapxañaparakiwa.

123 Amtachinu

I.Consejo de la Judicatura tantachawixa akanaka lurapxañapawa.

1º Corte Suprema de Justicia irpirinaka utt’asipxañapatakixa Congreso Nacionalukankirinakaru utt’ayañapataki mayipxañapawa, ukatxa Corte Suprema deJusticia ukankirinakaruxa Corte Superior de Distrito ukana Vocal yanapirinakautt’ayañapataki mayipxañaparakiwa.

2º Juez, Notario, Registrador de Derechos Reales uka yanapirinakautt’ayatañapatakiwa Corte Superior de Distrito ukana irnaqirinakarumayipxañapa.

3º Escalafón Judicial nayraqataru irptaña, ukatxa Vocal, Juez , yanapirinakajupanakaxa jani pantjasisa taqiniru yanapapxañapatakiwa kamachinakaphuqhayapxañapa.

4º Aka Constitución 59 amtachinu 3 jakhuni qillqataru uñxatasaxa PoderJudicial tantachawina qawqha qullqsa sapa mara irtapxani uka wakichayaña.

47

Page 48: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Ukatxa utjiri qullqinakxa kamachinakaru uñxatasawa iranuqasina thakhiparjamaphuqhayañapa.

5º Juk’ampi yanapirinaka utjañapa wakisipanxa 1ª ukhamaraki 2ª aka pachpaamtachinuna qillqtäki ukanaka phuqhayañapawa.

II. Consejo de la Judicatura tantachawi nayraqataru sartañapatakixakamachinakana qillqatawa.

PUSI SUTINCHA

MARKACHIRIRU ARXATAÑA

I JALJA

MINISTERIO PUBLICO TANTACHAWI

124 Amtachinu

Ministerio Público tantachawixa taqinitaki Justicia utjañapataki, kamachinaka uñxatasa taqinita arxatañaki, Estado ukata arxatañataki taqi markachiritsaukhamaraki arxatañatakiwa, ukatakixa tayka kamachi, ukhamarakiwa yaqhakamachinakasa utt’ayataraki.

125 Amtachinu

I.Ministerio Público tantachawixa kamachinakana sutipxaru taqi markachiritaEstado tantachawita sayt’iritakiwa. Cámara Legislativa, Fiscal General de laRepública uka tantachawi irpirinakana chiqanchapampiwa kamachinakauñxatasa nayraqataru sarantañapa.

II. Ministerio Público arxatirinakaxa diligencia de policía judicial nayraqatarusartayiritakiwa.

126 Amtachinu

I.Congreso Nacional ukankirinakana kimsa t’aqata pä t’aqa yanapampiutt’ayatawa Fiscal General de la República jupaxa. Ukhamarusa irnaqañautapaxa Sucre markankiwa.

48

Page 49: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

II. Fiscal General de la República jupaxa tunka marataki utt’ayatawa, mayampimantañatakixa tunka mara suyañaparakiwa. Senador, Diputado Cámaraukankirinakaxa jucha jaqutapxaspa ukjakiwa jaqsutarakispa. Juchanchawiutjaspa ukjaxa ukjpachawa jupana lurañanakapaxa suyt’ayataspa.

III. Ministro de la Corte Suprema ukaru mantañataki phuqhañaxa wakiskiukhama phuqhañaparakiwa Fiscal General de la República irpiritamantañatakixa.

IV. Fiscal General de la República jupaxa sapa mara Poder Legislativoukankirinakaru luratanakapata yatiyañapawa. Irnaqañapaxa Poder Ejecutivoukankirinakampiwa purapata chikanchasi, ukhamarusa Comisión de CámaraLegislativa ukankiririnakaxa jiskht’añatakixa jawsapxarakispawa.

V. Ministerio Público tantachawi thakhipaxa kamachinakaru uñxatasautt’ayatawa.

II JALJA

DEFENSOR DEL PUEBLO TANTACHAWI

127 Amtachinu

I.Defensor del Pueblo tantachawixa qhana jani walt’añanaka utjipana taqi jaqitaarxatañataki taqi jaqiru yanapt’añatakiwa. Maysatxa Derechos Humanosjaqinakata chiqapa arxataña ukatuqita yatiyañataki, arxatañatakiwa.

II. Poder Público tantachawita janiwa kuna chiqanchanaksa iwxanaksa katuqkiti.Poder Legislativo ukankirinakawa qullqimpi Defensor del Pueblo tantachawinayraqataru sartañapatakixa yanapt’añapa.

128 Amtachinu

I.Defensor del Pueblo tantachawina irnaqiri irpiriñatakixa kimsa tunkphisqanimaraniñawa wakisi, ukhamarusa 61 amtachinu qillqana qhananchatäki ukanakaphuqhañasa wakisirakiwa, 2, 4 jakhuwikiwa jani phuqhañaxa wakiskiti.

II. Congreso Nacional tantachawinkirinakaxa kimsa t’aqatxa pä t’aqawaDefensor del Pueblo

irpiriruxa utt’ayapxañapa. Uka irpirixa irnaqañanakapa phuqhayañkamaxajaniwa ina ch’usata arknaqatakaspasa katuntatäkaspasa jist’antatäkaspasa,juchapa utjaspa ukjaxa tayka kamachi I. 118 amtachinu 6ª jakhuru uñxatasa jachanchatarakispawa.

III. Defensor del Pueblo irpirixa phisqa marataki utt’ayatawa jupaxa mäkutimpikiwa chhijllayasirakispa.

49

Page 50: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

IV. Defensor del Pueblo irpirixa janiwa Estado tantachawinakanxa taqichiqanairnaqasaxa qullqi taqichiqata katuqkaspati, Universidad jach’a yatiñutanairnaqasaxa niyasa qullqi katuqasiskaspawa.

129 Amtachinu

I.Kunaymana juchanaka utjipanxa kamachinakana qillqata jani phuqhawiutjipansa jisk’achatanakata arxatañataki arsuñapawa, ukatakixa janiwa mandatosutini ukaxa jupataki wakiskiti.

II. Defensor del Pueblo irpirixa jisk’achata jaqita arxatañatakixa kunaymanajist’antaña wati utanakaru jani khitina jark’ata mantaskakispawa.

III Estado taypina taqi irnaqirinakaxa Defensor del Pueblo jilïriruxa taqiyatiyawinaka mayki ukanaka phuqhata churapxañapawa. Jani ukhamayanapanaka katuqkaspa ukjaxa Cámara Legislativa ukankirinakaruwa jupaxajuchanchañapataki yatiyañapa.

130 Amtachinu

Defensor del Pueblo irpirixa taqi irnaqatanakapata Congreso Nacionalukankirinakaru sapa mara yatiyañapawa, maysatxa Comisión Camaralukankirinakaxa irnaqawipata yatiñatakixa jawsayakirakispawa.

131 Amtachinu

Defensor del Pueblo nayraqataru sartañapatakixa taqi thakhipaxakamachinakana qillqatäki ukarjama wakicht’ayatakiwa.

KIMSA T’AQA

ASKI LURAÑANAKA

MAYA SUTINCHA

REGIMEN ECONOMICO Y FINANCIERO

50

Page 51: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

I JALJA

TAQINITAKI WAKISIRI ARUNAKA

132 Amtachinu

Bolivia uraqisana utjiri qullqimpi luraña thakhixa jani jisk’achasisa taqimarkachiriru khuskhata yanapt’añatakiñapawa.

133 Amtachinu

Uraqisana utjiri qullqi apnaqaña thakhixa jani yaqha markachirinakaru jaysasach’amampi sartaña, uraqisana taqi yänaka utjki ukanakampi taqi markachiriruyanapt’aña nayraqataru sartañasa taqinitaki utjañapawa, ukatxa taqinixa janikhitinsa jisk’achatañapatakiwa.

134 Amtachinu

Estado ukaru aynacht’ayirjama mayni sapatakiki sinti qullqi juk’uchirixa janiwakunjarusa utjañapatakiti: Maynisapataki yänaka imiri juk’uchirisa janirakiwautjañapakiti. Taqiniru yanapt’añataki taqininkiri yänakaxa janiwa pusitunkamara jilatakixa mayt’atañapakiti.

135 Amtachinu

Taqi Empresa tantachawinakana irnaqañanakapa qullqi apnaqañanakasaalakipañanakasa uraqisana utjki aski kamachinakarjama taqikunasawakisiyatañapawa, ukhamarusa akana utt’ayata jilïrinakasawa sumauñjapxañaparaki.

II JALJA

URAQISANA YÄNAKA

136 Amtachinu

I. Uraqisanxa, pata uraqi, manqha uraqi, uraqina taqi utjiri yänaka, qutaumanaka, qulla umanaka, jawiranaka, taqi utjiri yänakaxa Estadotantachawinkiwa.II. Taqi uka yänaka mayt’asiñataki inaki mayisiñataki katusiñatakisa kunjamathakhinisa taqi ukanakxa kamachinakawa wakisiyarakini.

137 Amtachinu

Uraqisana utjiri taqi yänakaxa jani kamachkaya jani aparkayawa maysatxa taqimarkachirinakankiwa, janiwa khitisa ukhamakixa aliqata katuskaspati. Ukatakixataqi markachirirakiwa suma jark’aqañapa uñjapxañapa tuwaqapxañapaxa.

51

Page 52: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

138 Amtachinu

Nación uraqisa juk’ampi nayraqataru sartañapatakixa mina nacionalizadaukanakaxa taqi markachirinkiwa, ukhamäpanxa janiwa empresa privadatantachawinakaru ukhamaki churatakaspati. Industria minera tantachawinakairnaqayañatakixa juk’ampi nayraqataru sartaña utjañapatakixa akankiritantachawinkirinakawa kamachinakasarjama irnaqayapxañaparaki.

139 Amtachinu

Uraqi manqhana utjiri hidrocarburo sutini yänakaxa, Estado ukana janikamachkaya jani aparkaya wiñayataki tantachawisankawa, ukhamäpanxa janiwakhitisa ukxa ukhamaki apnaqkaspati. Uka yänakaxa, janiwa maynisa, sapa jaqimaya sapa tantachawinkkiti. Katuña apsuñataki uñakipañanaka, alakipaña,maysata maysaru apnaqañasa Estado ukana irnaqirinakana wakisiyatañapawa.Ukanaka lurañatakixa entidad autárquica sutini tantachawinaka utt’ayañapawa,jupanakawa juk’a maranakana kamachinakarjama taqikuna lurapxañapa.

140 Amtachinu

Energía nuclear sutini yänakaxa Estado tantachawisankarakiwa ukhamäpanxaukankirinakakipuniwa nayraqataru taqikuna sartayapxañapa.

III JALJA

ESTADO TANTACHAWI QULLQI APNAQAÑA AMTA

141 Amtachinu

Wakicht’ayata kamachinakxa industria, comercio lurañanaka Estadotantachawinkirinakawa thakhiparjama taqikuna wakisiyapxañapa, walikïpanxataqinitaki aski lurañanakampiwa taqiniru yanapt’apxañaparaki. Qullqiapnaqañtuqitxa economía nacional Estado ukarakiwa p’iqicht’añapa. Estadoqullqi apnaqaña jach’a thakhi askina sarantañapatakixa sumauñjapxañanakapawa.

142 Amtachinu

Poder Ejecutivo ukankirinakaxa, Congreso ukankirinakana iyawsañapkamaxa,aljaña aski yänakxa monopolio fiscal taqinitaki wakisispa ukjaxautjayarakispawa.

143 Amtachinu

Uraqisana qullqixa kunjamañapasa, banca - qullqipirwasa, qullqi mayt’añamayt’asiñasa kunjamarakinisa taqi ukanakatakixa Estado tantachawinkirinakawathakhi uchañaparaki. Imata qullqinaka utjipansa suma uñjañaparakiwa.

52

Page 53: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

144 Amtachinu

I.Uraqisaru jani khitisa yanqhachañapatakixa qullqi nayraqataru sartañaamtanakasa luratarakiñapawa. Estado tantachawina irñaqirinakaxa qullqituqitanayraqataru jach’a sartawinaksa, wakicht’ayasaxa phuqhapxañaparakiwa. Ukawakicht’awixa sector estatal, mixto, privado ukanakxata sumpacha amuyt’asinawakicht’ayatañapawa.

II. Taqi markachiritaki qullqituqita nayraqataru sartäñanaka utjayipanxainiciativa privada sutini irnaqañanakaruxa Estado tantachawinkirinakaxayanapt’añaparakiwa.145 Amtachinu

Yanapt’asiñataki yänaka apsuñaxa Estado tantachawinkirinakana wakicht’ayataluratäñapawa ukhamarusa entidad autónoma, autárquica, sociedad de economíamixta tantachawinakana yanapt’apampi nayraqataru sartayañapawa. Ukatantachawi p’ipicht’iri irpirinakaxa janiwa cargo público ukankapxañapakiti, janiukaxa directorio taypi kamachinaka uñxatasa apnaqasipxañapawa, janirakiwairnaqki uka irpirinakaxa cargo público ukankapxañapakiti, janirakiwa irnaqkiuka kikpa irnaqawinïñapakisa.

IV JALJA

QULLQI APNAQAÑA

146 Amtachinu

I.Estado ukataki qullqi apnaqañaxa nacional, departamental, municipalsutinakampi jalanuqatawa, pachpa tesoro uka taypiwa uka qullqi irthapiñaapnaqañaxa phuqhasiñapa, ukhamarusa ukaxa kunjamata nayraraqatarusartañasa wakisi ukataki qullqixa apnaqta irthapitäñaparakiwa.

II. Nacional, departamental, municipal sutini qullqi jalanuqañaxakamachinakarjama wakisiyatañapawa.

III. Departamental, municipal, judicial, universitario ukhama sutini irthapitaqullqi apnaqañanakaxa Tesoro Nacional ukaruxa janiwa mayachatäñapakiti.

IV. Poder Ejecutivo ukankirinakaxa sector público ukankirinakataki kumjamsathakhiparjama proyecto amtanaka wakichayapxañapa taqi ukanakaqhananchapxañapawa.

147 Amtachinu

I. Poder Ejecutivo ukankirinakaxa Legislativo ukankirinakaruwa janïra kimsatunka sesión ordinaria phuqhapxkipana presupuesto nacional, departamentalkamachi amta uñakipasa iyawsapxañapataki katuyapxañapawa.

53

Page 54: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

II. Presupuesto amta katuqasaxa janïra suxta tunka uru tukuykipana Congresotantachawi aruskipañana amuyt’apxañapa uñjapxañapawa.

III. Uka suxta tunka uruna jani uñakipata iyawsatakspa ukjaxa, uka presupuestoamtaxa, Ley kamachiru uñtata ch’amanikixarakispawa.

148 Amtachinu

I.Sinti mach’a utjipana, jani walt’aña ch’axwanaka utjipana taqi lurañasayantañanaka utjaspa ukjaxa Presidente de la República jupaxa Consejo deMinistros uka aruskipañana taqi uka jani walt’añanaka askichañataki jani irtañaqullqi irtañataki wakisiyarakispawa.Presupuesto Nacional ukana utjïri qullqitxa sapa pataka mayaki irtarakispaxa.

II. Ministro de Estado , jani ukaxa yaqhanakasa jani irtaña qullqi irtasinainach’usaru tukuntapxaspa ukjaxa juchanchatapxañapawa, ukhamarusa ukaqullqinaka kutt’ayapxañapawa.

149 Amtachinu

Ley kamachinaka wakichayañataki qullqi irtaña wakisispa ukjaxa kawkjatsaapsutäni kunatakisa irtatäni taqi uka uñakipasa amuyt’asaxa qullqi irtañaxawakisiñaparakiwa.

150 Amtachinu

Deuda pública qullqi manunchasiñaxa kamachinakana yanapt’atawa Estadotantachawisana manu phuqhañapasa kamachinakarjamaxawakisiñapapunirakiwa, ukhamarusa janirakiwa khitisa kamskaspati.

151 Amtachinu

Cuenta general sutini qullqi apthapiña qullqi tukuntaña utjirita sapa marawaMinistro de Hacienda jupaxa Congreso nayraqata sesión aruskipañanayatiyxañapa.

152 Amtachinu

Entidad autónoma autárquica tantachawinkirinakaxa qullqi apnaqañanakapatxasapa mararakiwa Congreso ukankirinakaru yatiyapxañapa, ukhamarusaContraloría General ukaru informe qillqatapampi chikt’ata luqtatañapawa .

153 Amtachinu

I.Prefectura ukhamaraki Municipio irpirinakaxa aynacht’ayaña ukhamarakiarxataña amtanakxa janiwa aliqata ukhamaki utt’ayapxkaspati, janirakiwapachpa departamento jaqinaka saparu arxataña ordenanza kamachsawakisiyapxkarakispati, janirakiwa marka masisarusa uñisnukkaspati.

54

Page 55: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

II.Aduanilla, retén, tranca ukanakaxa janiwa uraqpachana utjañapakiti,wakisipanxa kamachinakarjama utt’ayatäki ukanakakiwa utjañapaxa.

V JALJA

CONTRALORIA GENERAL TANTACHAWI

154 Amtachinu

Taqi qullqinaka utjiri uñjiri tantachawixa Contraloría General de la Repúblicasutiniwa. Kamachinakawa Contralor General ukhamaraki yanapirinakapanalurañanakapa qhananchi, Contralor General irpirixa Presidente de la Repúblicajupampi chikawa irnaqañapa, Senado ukankiri jilïrinakana kimsa sutitachhijllasa Presidente de la República jupana utt’ayatarakiwa, Corte Suprema deJusticia jucha aytirinakaxa kikpa tunka marataki utt’ayatawa, ukhamarusajanirakiwa ina ch’usata jaqsutäkaspati.

155 Amtachinu

Contraloría General de la República tantachawixa taqi tantachawinakana qullqiapnaqatanakapa uñch’ukiñataki uñjañatakiwa. Uraqisanpacha luratanakaxaauditoría especial ukhama uñakipatakarakiwa. Kamachinakarjamaxa sapamarawa memoria sutini amtañataki qillqa taypiwa qullqi apnaqawitawakt’ayañapa ukhamarusa yatiyxañaparaki Poder Legislativo ukankirinakaxaComisión sutini tantachawinakapa taypiwa taqikuna uñjapxañapa.Contraloria General de la República ukana yanapiri irnaqirinakaxa janiwa yaqhaautárquica tantachawinakana irnaqapxkaspati, janirakiwa qullqinaksakatuqapxkaspati.

PAYA SUTINCHA

TAQI MARKACHIRINA LURAÑAPA

156 Amtachinu

Trabajo- irnaqawxa taqini chiqaparu lurapxañapa phuqhapxañapawa, ukampiwaqullqituqita taqi jaqixa yanapt’asipxi.

157 Amtachinu

I.Taqi irnaqawisa Capital - tantata imata qullqi utjirisa Estado tantachawisanawaqaychatawa. Mayni sapataki jani ukaxa waljanitaki contrato utjañapsa,wakiskiri paylla qullqi katuqañsa, qawqha uruyt’a irnaqañatsa, warminakanairnaqañapsa, sullka ch’ama pisinakana irnaqañapsa, sapa semana jani ukaxa

55

Page 56: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

sapa mara qullqi payllata samarañatsa, jach’a urunakana irnaqañatsa, aguinaldojani ukaxa prima qullqi katuqasiñatsa mä kamachiwa taqi ukanakaphuqhayañapa, maysatxa irnaqawita indemnización qullqi churaña, irnaqañanausuntañatsa, irnaqawita jaqunukusina qullqi churañatsa suma irnaqañapatakiyatichayañatsa, taqi jani walt’awinakata arxatañatsa ukhamarakiwa kamachinaxawaqaychañapa.

II. Irnaqaña taqinitaki utjañapataki, irnaqawixa walja maratakiñapataki, wakiskiriqullqi katuqasiwi utjañapatakisa Estado ukankirinakawa wakisiyapxañapa.

158 Amtachinu

I.Estado tantachawixa taqi jaqiru arxatañapa yanapt’añapawa ukhamarusaqullayañaparakiwa; sinti usurmuchtatanakarusa yanapt’añapaqullayañaparakiwa; sapa utana wilamasinakana askina jakasipxañapatakisach’amacht’añaparakiwa.

II. Seguridad social taqiriru yanapt’awixa taqichiqana utt’ayatäki ukhama,taqiniru yanapañatakiwa, taqinina purapata yanapt’asipxañapatakixairnaqawipaxa mayakiwa, qullqi tuqita taqinitaki wakiskiri yanapt’añapawa:ukhamarakiwa usutanaka qullayañapa, usuri mamanaksa usuyañapa,irnaqkasiña usuchjasirinakarusa qullayañapa, ch’ama qaritanakaru,usurmuchtatanakaru, walja wawaninakaru yanapañapa, jani wakichayatasayt’irinakarusa, jiwirininakarusa yanapañaparaki, jani utanirusa utachurañaparakiwa.

159 Amtachinu

I.Patrón jupanakaxa sapa sapa jani sarnaqañapatakixa mä tantachawiruxamayacht’asipxarakispawa. Taqi irnaqirinakaxa jupanakpachpa yanapt’asiñajark’aqasiña tumpasiña sayt’asiñatakixa Sindicato tantachawiru maycht’asiñaxawalikiskiwa, askinaka luraña yatiqañasa. Yänaka waqaychañasawalikipuniskarakiwa. Sindicato taypina irnaqirinakaxa fuero sindical ukanaarxatatapxiwa janiwa ukhamaki alisnukutapxkaspati, janirakiwa marapaphuqhañapkama arknaqatapxkaspasa.II. Kamarachinakana qillqatäki ukaru phuqhasa ch’amampi arsusiñanakasa,ist’ayasiñataki jani manq’asa jani umasa huelga ukaru mantañasa, irnaqañanakaist’ayasiñkama suyt’añasa walikiskarakiwa. Janïra ukanaka lurkasaxakamachinakana qillqatäki uka phuqhañaxa wakiskiriwa.

160 Amtachinu

Estado tantachawina irnaqirinakaxa cooperativa yanapt’asiña tantachawinakautjañapataki utt’ayañatakixa ch’amanchapxañapa yanapt’apxañapapuniwa.

161 Amtachinu

Patrón jupanakampi irnaqirinakampi jani walt’añanaka utjipanxa Tribunalyanapt’iri tantachawinaka taypi taqikuna sumata askichañkama Estado

56

Page 57: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

tantachawixa yanapt’añaparakiwa, ukhamarakiwa seguridad social ukampisataqiniru yanapt’añayapa.

162 Amtachinu

I. Kamachina utjirixa taqina unt’atañapawa. Nayra mara jani walt’añanakautjaspa ukjaxa taqiniru yanapt’añataki kamachinakarjama qhiparu kuttasinaarxatañaxa utjarakispawa.

II. Taqi irnaqirinakana aski yanapt’anaka jikitanakaxa chiqapa jiqhatatanakajaniwa ukhamaki apanukutakaspasa jaytanukutakaspasa, kunaymana janiwalt’ayiri amtanakaxa janiwa kunjarusa wakiskiti.

163 Amtachinu

Benemérito de la Patria sutini tatanakaxa taqi jaqina, taqi tantachawinakanayäqatapxañapawa. Taqi tantachawinakansa, administración públicatantachawinakansa jupanakaxa atipxaspa ukajaxa irnaqapxakispawa.Kamachinakarjamaxa janipuni irnaqkchi, jani qullqinïkchi ukjaxa Estadotantachawita pensión vitalicia sutini qullqimpi yanapa sapa phaxsikatuqasipxañapawa. Irnaqañapatxa janiwa ukhamaki jaqunukutapxkaspati,sentencia ejecutoriada ukampi juchanchataspa ukjaxa inasa ukaxa wakischispa.Benemérito japanakaru jisk’achiri aynacht’ayirinakaxa, juchanchatapxañapawaukhamarusa jani walinaka luririnakaxa qullqimpi kutt’ayapxañapawa.

164 Amtachinu

Estado tantachawinkirinakaxa kamachinakana qillqatäki ukarjamaxa taqi jaqiruyanapt’anaka churañapapuniwa. Salud pública sutini qullanakampiqullayañampi yanapt’axa phuqhatäñapapuniwa; jani ukaxa juchanchanakawautjaspa.

KIMSA SUTINCHA

YAPUCHIRINA UYWA UYWIRINA LURAÑANAKAPA

165 Amtachinu

Taqi uraqinakaxa Estado ukankiwa, mayachthapisina irnaqañataki taqi jaqiruchuraña, irnaqañataki qullqituqita juk’ampi nayraqataru sartaña wakisipanxach’amanchañawa wakisiraki.

166 Amtachinu

Uraqi jani apaqayasiñatakixa yapu yapuchaña uywa uywañawa wakisi, yapuchiriuywachirixa chiqapata irnaqañapataki uraqi katuqasiñapawa.

167 Amtachinu

57

Page 58: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Latifundio ukhamaraki hacienda sinti ach’a uraqinakaxa janiwa Estadotantachawina yäqatakisa uñkatatäkisa. Ayllu, comunidad uraqi, cooperativatantachawi jach’a uraqinakasa mayni sapana jisk’a uraqipasa arxatatarakiwa. Ukauraqinaka mayjt’ayaña askichaña wakisispa ukjaxa kamachinaka taypiamuyt’atañapawa.

168 Amtachinu

Estado tantachawinkiri irpirinakaxa ayllu, comunidad, cooperativatantachawinaka nayraqataru sartañapatakixa nayraqataru sartaña amtanakawakicht’añapa qullqimpisa yanapt’añaparakiwa.

169 Amtachinu

Mayni jaqina utapa jisk’a uraqipaxa janiwa jalanuqatañapakiti; mayni utaniuyuni jaqina utjiri yäpaxa jani aparkayawa ukhamarusa kamachinakampich’amanchatarakiwa.. Kamachinakarjama utt’ayata Mediana Propiedad empresaagropecuaria yapuchañataki uywa uywañataki utt’ayata uraqinakaxa Estadoukana waqaychatarakiwa, taqi ukaxa nayraqataru sartaña taqitaki askiyanapt’asiña amtanakarjama phuqhatañapawa.

170 Amtachinu

Recurso natural renovable sutini kunaymana yänaka jani ukhamakitukjatañapatakixa wakiskiri amtampi apsutañapataki Estado ukankirinakawasumana uñjapxañapa.

171 Amtachinu

I.Kamachinakarjamaxa pueblo indígena ukana jakasirinakana chiqapasarñaqasiñanakapa, qullqi ukhamaraki markapana lurata yanaka chiqapaapnaqañanaka, taqi luraña yatiña ukanakaxa taqichiqana sumana uñjata yäqata,tuwaqata ch’amanchatawa, ukhamarusa nayrapachatpacha utjiri uraqinakapaxayapuchañataki uywa uywañataki taqikuna utjki ukanakampiyanapt’asipxañapataki, jupanakpachpa uñt’ayasiña, pachpa amuyu lup’iña,pachpa arunakapa, pachpa sarnaqañanakapa, ukhamaraki Ulaqatantachawinakapasa ch’amanchatarakiwa.

II. Comunidad indígena, campesina, sindicato jisk’a tantachawinaka taqi ukatantachawinakaxa Estado ukana tantachawi personalidad jurídica taypi yäqatauñkatatawa.

III. Comunidad indígena, campesina , tantachawinakana pachpa jilïrinakapaxakamachinakaru uñxatasa jani ukaxa pachpa sarnaqañapa thakhiparu uñtasa janiwalt’añanaka t’aqapxarakispawa, taqi ukanakaxa janiwa tayka kamachina qillqatauka q’iwjañapakiti, Poder del Estado ukana irnaqirinakawa taqi luratanakapaukxaruxa paypacha jucha t’aqaña thakhi mayaruki askicht’apxarakini.

58

Page 59: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

172 Amtachinu

Ch’usa uraqinakaru mantaña plan de colonización uka amtanakxa Estadoirpirinakawa qawqha jaqisa utji ukanaka uñjasa amuyt’asa uraqinaka sapamayniru yapuchañapataki uywa uywachañapataki uraqina taqi utjiriri yänakampiyanapt’asiñapatakiwa churañapa, Bolivia uraqi qurpa jak’anakaruwa nayraqataxasuma amuyt’asina churañaparaki.

173 Amtachinu

Juk’ampi achuyañataki uywa uywañatakixa Estado tantachawi irpirinakaxa qullqimayt’añampiwa sumpacha yanapt’añapa ch’amanchañapa. Uka yanapt’añanakaxakamachinakana utjki ukaru uñxatasa amuyt’asa churatäñaparakiwa.

174 Amtachinu

Estado ukankirinakaxa uñaña qillqaña yatichawi yatiqawi suma uñjasinach’amanchapxañapawa, taqi ukaxa jisk’a thakhi taypi thakhi jach’a thakhiuñtasawa jisk’a amta jach’a amta pachpa uraqipana nayraqataru sartawiutjañapataki, ukhamarusa ukaxa, cultura taqi luraña yatiñanaka juk’ampiyatxatañapatakiwa.175 Amtachinu

Servicio Nacional de Reforma Agraria tantachawixa República taqiuraqpachataki utt’ayatawa. Título Ejecutorial qillqata churatapaxa wiñayatakiwa,janiwa qhipa arsusiñanakasa yaqhachiqa arxatirinakaru jucha aytayasiñasawakiskiti, Derechos ukhama chiqpacha uraqipañapatakixa Derechos Realestantachawiruwa uraqinixa wiñayataki qillqayasxañapa.

176 Amtachinu

Judicatura Agraria irpirinakana arsutapaxa justicia ordinaria aliqa juchaaytirinakana janiwa uñakipatañapakisa, mayjt’ayatañapakisa, janirakiwa inach’usarusa tukuyatañapakiti, judicatura agraria jilïrinakana arsutanakapaxachiqpacha jucha t’aqa arunakawa, phuqhata yatxatata, jani unxtaykayaukhamarusa wiñayatakiwa.

PUSI SUTINCHA

TAQI LURAÑA YATIÑA AMTANAKA

177 Amtachinu

I. Estado jilïrinakatakixa Educación yatichaña yatiqaña phuqhañaxa taqilurañatsa juk’ampi nayrankiwa; ukhama aski luraña phuqhasa wakisiyasaxa taqimarkachirina Cultura taqi luraña yatiña sarnaqawinakapa nayraqataruirptañaparakiwa.

59

Page 60: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

II. Taqi yatichañaxa Estado tantachawinkirinakana p’iqicht’ata jani khitinsajark’ata nayraqataru sarantayatañapawa.

III. Fiscal yatichaña yatiqañaxa janiwa qullqitakikiti inakiwa, ukhamarusa yatiñautaxa mayacht’ata taqinitaki ukhama thakhinirakiwa. Jisk’a thakhi yatichawiyatiqawixa taqinitaki utjañapapuniwa.

178 Amtachinu

Vocacional ukhamaraki profesional técnica ukhama yatichawixa Estadoukankirinakana nayraqataru aptatäñapawa, taqinina askipataki taqi jaqina askinajakasiñapataki yaqha markachirinakansa jani kamskaya sarnaqasiñatakiwa.

179 Amtachinu

Alfabetización qillqaña uñaña yatichaña yatiqañaxa taqinitaki wakisiripanxa taqimarkachirinakaxa yanapt’apxañapawa.

180 Amtachinu

Yatiqañanakana juk’ampi nayraqataru sartaña munirinakaruxa jani qullqinikchiukjaxa Estado tantachawiwa yanapt’añapawa, jach’a thakhina juk’ampi yatiqañamunirinakaruxa yanapaxa inakiwa churatañapa, ukhamarusa taqi chuywa lurañamuniri chanini amuyuni markachirinakaxa qullqinitsa yänakanitsanayraqatankañapawa.

181 Amtachinu

Particular yatiñutanakaxa Fiscal yatichaña yatiqaña irpirinaka wakicht’ayapxkitaqi ukanaka phuqhapxañapawa janiwa jupanakaxa yaqha yatichañanakayatichapxkaspati, jani ukaxa jach’a jisk’a amta qillqanakaru uñxatasaphuqhapxañapawa.182 Amtachinu

Yaqha religión yatichañanakasa utjaskarakispawa.

183 Amtachinu

Yanapt’iri tantachawinakana yanapt’ata yatiñutanaruxa Estado tantachawixayanapt’añaparakiwa.

184 Amtachinu

Taqi yatichaña tantachawi fiscal privada pre- escolar, primario, secundario,normal taqi ukanakaxa Ministerio ukankiri irpirinakana Código de Educación -yatichaña yatiqaña kamachi thakhiparu uñjatañapawa. Yatichirinakaxa janiwaukhamaki jaqsutapxkaspati jani ukaxa kamachinakaru uñxatasa wakisipanxajaqsutaspawa.

60

Page 61: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

185 Amtachinu

I. Universidad jach’a yatiñutanakaxa taqichiqansa mä thakhini jupa pachpalurañanakaniwa autonomía jupa pachpa lurañanakaxa taqi utjiri yänakapaukhamaraki qullqi suma apnaqapxañapasa, rector irpiri utt’ayapxañapasa,yatichirinaka, yanapirinaka, utt’ayanasa, yatichaña thakhi wakicht’ayañasa, sapamarataki qullqi wakisiri amtasa, waxt’anaka katuqañasa contrato sutiniamtanaka wakisiyañasa, taqi ukanaka phuqhañatakiwa. Taqi instituto, facultadukanakaru yanapañaparakiwa. Yaqha qullqi mayt’asiñatakixa pachpayänakapxaruwa legislativo ukankirinakana iyawsapampixa wakisiyapxarakispa.

II. Universidad Boliviana sutimpi uñt’ata jach’a yatiñutaxa, autonomía ukhamasutini thakhinïsaxa taqiniru yanapt’añatakiwa, ukatakixa taqi wakicht’awinakapanayraqataru sartayañataki mayaki amtapxañapa wakisiyapxañapawa.

186 Amtachinu

Jach’a yatiqaña utankirinakaxa yatiqaña tukuyirinakaruxa jach’a yatiñutajilïrinakaxa diploma académico ukhamaraki título en provisión nacional ukaqillqata churañaparkiwa.

187 Amtachinu

Universidad jach’a yatiñutanaka nayraqataru sartañapatakixa Estado taypinautjki uka qullqinaka churatañapawa, maysatxa municipal, departamental taypitamisturi qullqinaka katuqaskañaparakiwa, ukatxa pachpana irthapita utjiriqullqinakaxa wakisirakispawa.

188 Amtachinu

I.Poder Ejecutivo jilïrinakaxa privada sutini jach’a yatiñutanaka waqaychasaxadiploma académico ukaki churaspaxa. Título en provisión nacional sutiniqillqatxa Estado irpirinakawa churañaparaki.

II. Privada, jach’a yatiñutanaka nayraqataru sartañapatakixa janiwa Estadoirpirinakaxa qullqimpi yanapañapakiti. Nayraqataru sartañapatakixawakicht’awinakapasa taqi thakhipasa Poder Ejecutivo ukankirinakanaiyawsatañapawa.

III. Privada yatiñutanakana amtawinakapanxa capacitación técnica científica ycultural jani utjkaspa, tayka kamachina qillqataru jani yäqkaspa ukjaxa janiwaautorización ukaxa churatakaspati.

IV. Privada jach’a yatiñutanakaxa diploma académico churañatakixa estataljach’a yatiñutanaka irpirinakaparuwa exámen de grado katuqayañatakijiskht’ayañatakixa jawsañapa.189 Amtachinu

61

Page 62: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Taqi jach’a yatiqaña utanakaxa jisk’a instituto yatiqaña utanakaruxayanapt’añapawa, ukanxa pisina jakasiri irnaqirinakawa cultural, técnica, socialuksatuqita yatiqapxañapa.

190 Amtachinu

Taqi aski yatichañanakaxa Estado jach’a tantachawina thakhiparjama pachpaMinisterio taypi nayraqataru phuqhata irpatäñapawa.

191 Amtachinu

I.Nayrapacha taqi yänaka jach’a uta jilt’anakasa Estado tantachawinkiwa.Colonia pacha lurata jiwaki yänaka, nayrapacha jaqinakana lurata yänakapa,nayrapacha qillqatanaka, yupaychaña yänaka, taqi ukanakaxa Estadotantachawina aski yänakapawa, ukhamäpanxa janiwa kunjarusa yaqhamarkankirinakaru aljañataki apatäñapakisa apsuyatañapakisa.

II. Utjiri taqi jiwaki yänaka, sarnaqawi qillqanaka, yupaychawi qillqa yänakaxaEstado tantachawinkiwa, suma tuwaqiri uñjiri kamananaka uchañapaukhamarusa taqi chuyma imañaparakiwa.

III. Estado tantachawixa nayrapacha jach’a utanaka, nayrapacha kunaymanamunkaya luratañaka tuwaqañapa jark’aqañapa imañapawa.

192 Amtachinu

Taqi jiwaki luratanaka, markachirina waljata amparampi lurata yänakaxa taqiBolivia markachirinkiwa, ukhamapanxa Estado tantachawina taqikunasaukhampacha imatañaxañapawa, ukxaruxa wakisipanxa taqiniruuñacht’ayatarakiñapawa.

PHISQA SUTINCHA

WILAMASINAKANA LURAÑANAKAPA

193 Amtachinu

Chachawarmisa, mä utana jakasiri wilamasinakasa, wawa usuri mamanakasa,Estado tantachawina arxatata jark’aqata yanapt’atapxiwa.

194 Amtachinu

I. Mä chachawarmixa taqi phuqhañansa chiqapa lurañansa purapata yanapt’asisaaskina sarnaqapxañapatakiwa.

II. Ukhamaki chikasina jaqichasirinakaxa purapata yanapt’asisa askinaqamasipxaspa ukjaxa jaqichasita chachawarmi kikpakirakipxiwa, yänakapasawawanakapasa panipankarakiwa.

62

Page 63: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

195 Amtachinu

I.Taqi wawanakaxa mayakipxiwa janiwa mayja mayjapxkiti, ukhamarusa awkitaykapata taqikuna katuqañapa churuñaparakiwa.

II. Filiación sutini suti qillqayañaxa kamachinakana wakicht’ayatäki ukanakauñjasa wakisiyatañaparakiwa.

196 Amtachinu

Mä chachawarmi jaljtxaspa ukjaxa, kawkirisa uka chachawarmitxa suma wawanaka uywirjamaspa ukawa wawanakampi qhiparañapaxa. Aruskipasina mäamtaru puriñanakaxa sapa maynitaki walikiñapatakixa jilïrinakanaiyawsatañaparakiwa.

197 Amtachinu

I. Awktaykasa wawa uywirisa taqi wawana askipatakiwa, wawanakatakixa askïkiukanaka lurapxañapawa, ukhamarusa sinti sullkanakataki jani kunsaatirinakataki yanapt’iripxañapawa. Wawa katuqasa uywasiñasa, wawa uywaña tantachawi utt’ayañasa taqiwawanakataki aski luratañapawa.

II. Taqi wilamasinakaxa kunjama jakasipxañapasa, jisk’a wawanakaru kunjamaarxatañaspasa ukanakaxa yaqha kamachi taypiwa qhananchatani.

198 Amtachinu

Mä uta wilamasina yänakapa utjirinakapxa janiwa aliqata ukhamaki khitisaaparkaspati, ukhamarusa jani kamachkaya jani aparkayawa, wilamasinakaruqullqi churañanakasa seguridad social kamachina wakisiyatäki ukarjamaphuqhayatañaparakiwa.

199 Amtachinu

I. Estado tantachawiwa wawanakana k’umara jakasipxañapataki, sumaamuyt’anipxañapataki, askina jakasipxañapataki ukhamaraki utanipxañapataki,aski yatichañanaka katuqapxañapatakisa sumpacha yanapt’ani, ukhamarusajark’aqani.

II. Taqi wawanakaru sumpacha arxatañataki yanapt’añatakixa mä qhanawakicht’ayata legislación kamachiwa qhanancharakini.

SUXTA SUTINCHA

MUNICIPAL TAYPINA LURAÑANAKA

63

Page 64: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

200 Amtachinu

I. Municipio tantachawi nayraqataru irptañaxa Gobierno Municipal ukankirinakana p’iqicht’atawa. Cantón tantachawinxa Agente Municipaljuparakiwa, Gobierno Municipal irpirina yanapt’apampi nayraqataruirnaqañanaka jupawa sartayani.

II. Autonomía Municipal ukaxa pachpa thakhini, taqi yänakapa uñjaña apnaqaña ,lurañanakasa wakiski ukhamaru luraña, taqi ukanaka uraqipana lurañapawa.

III. Gobierno Municipal ukaxa mä Alcalde ukhamaraki mä Concejotantachawinakana utt’ayatawa.

IV. Concejal jupanakaxa jach’a chhijllawina phisqa marataki kamachinakarjamautt’ayatapxiwa. Agente Municipal irpirinakaxa pachpa uraqi jaqipanautt’ayatapxarakiwa.

V. Sapa partido tantachawi sutinaka qillqata nayraqata p’iqcht’irinakawa Alcaldechhijllatapxañapaxa. Mä Alcalde jilïrixa niya taqi chhijllirina qhanachhijllatañapawa.

VI. Alcalde ukataki chhijllyasirinakaxa juk’a jaqina yanapt’apa katuqapxaspaukjaxa, Concejo ukankirinakawa chhijllapxañapa, ukatakixa taqi chhijllirinakanapani walja yanapt’iriniki jupanakawa utt’asipxaspaxa, yanapt’iri chhijllirinakach’ama chikapxaspa ukjaxa pä kutiwa chhijllawixa taqina uñjkaya qhanautjañapa, mayampi ch’ama chikaskakispa ukjaxa, kawkirisa jach’a chhijllawinawaljpacha yanapt’irinixa jupawa mäpita Alcalde p’iqicht’irita utt’asispaxa.Chhijllawina yanapt’anaka jakhthapiñaxa qhana taqina uñjkaya ukatxatukuyañkama wakisitañapawa, tukuyasinxa mä Resolución Municipal taypiwaamtanakaxa yatiyataxañaparaki.

VII. Consejo Municipal ukankirinakaxa qawqhanipxañapasa ukxa mä kamachitaypiwa qhananchata.

201 Amtachinu

I.Concejo Municipal ukankirinakaxa suma uñjiritaki chiqachiritakipxiwa.Gobierno Municipal ukaxa tributo sutini qullqi irthapiña janiwa ukhamakialiqata utjaykaspati, qullqi irthapiña tasa patente utjañapatakixa Cámara deSenadores ukhamaraki Poder Ejecutivo ukankirinakana iyawsapampiwawakisiñapa. Mä Alcalde Municipal jupaxa irnaqawipanxa lurañapa,thakhiparjama uñjañapa taqi kunsa suma amuyt’añapawa.

II. Mä maratxa Alcalde juparu jachanchawixa 200 aruchinu 6 jakhu uñxatasautjarakispawa, ukatakixa Concejo ukankirinakaxa phisqanita kimsaniwajuchanchasina yaqha Alcalde utt’ayapxaspa. Chhijllata irpirixa pusi maratukuyañkawa phuqhañaparaki. Mä marata uka pachpa lurañaxa utjarakispawa,qhipa mara tukuyanxa janiwa wakisxiti uka lurañaxa.

64

Page 65: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

202 Amtachinu

Municipalidad tantachawinakaxa askinaka lurañataki jupanakkamamayacht’asipxaspawa, contrato uksa taqina uñjakaya jani ukaxa jani uñjkayasamayni jaqimpi jani ukaxa walja jaqimpisa amtapxarakispawa, 59 amtachinu 5jakhu uñxatasaxa niyasa ukaxa janiwa lurapxañapakiti.

203 Amtachinu

Kamachinakana qillqatarjamaxa sapa Municipio tantachawixa mayachata pachpauraqiniwa.

204 Amtachinu

Concejal, Agente Cantonal ukataki chhijllayasiñatakixa pä tunka mayanimaraniñawa wakisi ukhamarusa Jurisdicción Municipal ukana janira chhijllawiutjkipana mä mara qamasiñapa utjasiriñapawa.

205 Amtachinu

Gobierno Municipal tantachawi lurañanakapana nayraqataru sartañapatakixa mäkamachina qhananchatawa.

206 Amtachinu

Mä marka taypinxa sinti jach’a uraqiniñaxa janiwa wakiskiti, ukhamarusakamachinaka phuqhasaxa utachatapuniñapawa. Jilt’iri uraqinakaxa taqijaqinakana askipataki utanaka utachayañataki sumata aparatäxaspawa.

PAQALLQU SUTINCHA

MARKASA URAQITA JARK’AQIRI PALLAPALLA TANTACHAWI

207 Amtachinu

Fuerzas Armadas de la Nación jach’a tantachawixa Comando en Jefe, Ejército,Fuerza Aérea , Fuerza Naval ukhama tantachawinakata utt’asitawa, Ejecutivojupanakana amuyutaparjamaxa Poder Legislativo ukankirinakawa qawqhapallapalla jaqiniñapasa ukxa iyawsapxañaparaki.

208 Amtachinu

65

Page 66: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Fuerzas Armadas tantachawixa República uraqisata arxatiritaki, jani khitinakamskaya taqina yäqata utt’ayatawa; ukhamarusa Constitución Política markasautt’asiña tayka qillqa waqaychañataki, Presidente jupaxa suma utt’atañapataki,markasaxa nayraqataru sartañapataki, taqi ukanakataki utt’ayatawa.

209 Amtachinu

Fuerzas Armadas tantachawixa Jerarquía, disciplina ukhama phuqhasinathurt’asita utt’asitawa. Kamachinakana qillqata phuqhiritaki, thakhiparujaysiritaki, janiwa jupanakaxa aruskipapxañapatakikiti jani ukaxaiyawsiritakikipxiwa. Janirakiwa política sartasiñanakarusa mantapxkiti,ukhampachasa jupanakaxa sapa mayniwa kamachinakana qillqatäki ukhamaphuqhasipxkaraki.

210 Amtachinu

I. Fuerzas Armadas uraqisata jark’aqiri pallapalla tantachawinakaxa Presidentede la República jupana irpxarutapxiwa jupana arsutanakapa katuqapxi,Ministerio de Defensa Nacional, Comandante en Jefe uka jilïrinaka taypiwaukaxa phuqhasiraki.

II. Yaqha markanakankirikampi nuwasiña ch’axwanaka utjaspa ukjaxaComandante en Jefe de las Fuerzas Armadas jupawa kunaymana sartasiñanakap’iqicht’añapa.

211 Amtachinu

I.Fuerzas Armadas tantachawinxa, Capitán General jupana jani iyawsapampixajaniwa khiti extranjero yaqha markata jutiri jaqixa irnaqkaspati.

II. Comandante en Jefe de las Fuerzas Armadas, Jefe del Estado Mayor General,Comandante , Jefe del Estado Mayor del Ejército, Fuerza Aérea, Fuerza Navaltaqi uka irpirïñatakixa, Bolivia uraqisana yuririñapawa wakisi. Subsecretario delMinisterio de Defensa Nacional uka irpiñatakisa ukhamarakiwa.

212 Amtachinu

Concejo Supremo de Defensa Nacional tantachawi utt’asiñapataki lurawinakaphuqhañapatakixa kamachinaka taypiwa qhananchatarakini, Capitán General delas Fuerzas Armadas jupawa uka tanchawxa p’iqicht’añaparaki.

213 Amtachinu

Kamachinakaru uñxatasa phuqhañatakixa taqi Bolivia markachirinakawaServicio Militar pallapalla lurawi phuqhapxañapa.

214 Amtachinu

66

Page 67: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Fuerzas Armadas uraqisata Jark’aqiri Pallapalla tantachawinxa asenso sutininayraqataru sartañaxa kamachinakarjama phuqhatäñaparakiwa.

KIMSAQALLQU SUTINCHA

POLICIA NACIONAL PALLAPALLA TANTACHAWI

215 Amtachinu

I. Policía Nacional Pallapalla Tantachawixa taqi jaqiru arxatiritaki janiwalt’awinaka askichañataki uñjañataki jani walt’añanakata tuwaqiritaki markasauraqpachana kamachinaka phuqhayañatakiwa.Ley Orgánica ukhamaraki yaqha kamachinaka phuqhayañatakixa jupanakkamaphuqhata mayacht’asita mayni sapa p’iqinchirina kamachinakanakarjamairpatawa.

II. Taqpacha tantachawixa janiwa política amtanakata aruskipapxkaspati,ukhampachasa sapa maynixa niyasa taqi markachirjama taqikunalurasipkxkarakispawa.

216 Amtachinu

Fuerzas de la Policía Nacional tantachawinkirinakaxa Ministro de Gobierno taypiPresidente de la República juparu yanapt’iripxiwa.

217 Amtachinu

Comandante General de la Policía irpirita utt’asiñatakixa kamachinakarjamamayiwinakaru phuqhiri yuriwitpacha Bolivia markankiriñapuniwa wakisi,ukhamarusa General ukhamañapawa.

218 Amtachinu

Yaqha markankirinakampi nuwasiña ch’axwa utjipanxa Fuerzas de la PolicíaNacional ukankirinakaxa Comando en Jefe de las Fuerzas Armadas uka jach’atantachiwiru ch’axwa tukuñapkama jaqkattata mayacht’atapxañapawa.

LLATUNKA SUTINCHA

ELECTORAL CHHIJLLAWI LURAÑANAKA

I JALJA

CHIJLLAWI

219 Amtachinu

67

Page 68: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Irpiri p’iqicht’irinaka chhijllañaxa democracia thakhi ch’amanchañatakiwa.Ukaxa voto universal taypi utt’ayatawa, chiqapa, sapa mayni jani uñjkatachhijllaña, jani khitina amtayata chhijllaña taqi ukanakaxa wakiskiripuniwa,chhijllata jakhthapiñaxa uka kikpa taqinitaki askiñaparakiwa.

220 Amtachinu

I. Tunka kimsaqallquni marani markachirinakaxa, yatxatatapasa janisa,irnaqiripasa janisa, chhijllapxañapapuniwa, ukatakixa taqiniwa RegistroElectoral ukaru janira chhijllaña urükipana qillqayasipxañaparaki.

II. Kamachinakaru uñjasa phuqhasaxa Municipal chhijllawinxa extranjero yaqhamarkankiri jaqinakaxa Municipal yanapirinaka chhijllapxarakispawa.

221 Amtachinu

Constitución ukhamaraki kamachinaka phuqhirinakaxa khitisa irpiritakixachhijllatakispawa.

II JALJA

POLITICO TANTACHAWINAKA

222 Amtachinu

Constitución ukhamaraki Ley Electoral uka qillqanaka phuqhasaxa taqimarkachirixa partido político utt’ayapxakispawa.

223 Amtachinu

Partido político tantachawiwa taqi markachirita arsuri sayt’irixa, ukatakixa waljatantachawisa taqinita arsukirakispawa. Uraqisanxa Cívico tantachawinakaxakamachinaka taypi personería ukanipxaspa ukjaxa Partido taypiruxamayacht’asikirakispawa, ukaxa Presidente, Vicepresidente , Senador, DiputadoConcejal jupanaka chhijllañatakiwa.

224 Amtachinu

Taqi partido político tantachawinakaxa thakhiparjama utt’asitañatakixa CorteNacional Electoral uka tantachawina uñkatatapxañapa ukhamarusaqillqantayasitapxañaparakiwa.

III JALJA

CHIJLLAÑATAKI TANTACHAWINAKA

68

Page 69: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

225 Amtachinu

Chhijllaña wakisiyiri tantachawinakaxa akanakawa:

1. Corte Nacional Electoral ;2. Corte Departamental tantachawinaka;3. Juzgado Electoral tantachawinaka;4. Jurado de Mesa de Sufragio tantachawinaka;5. Notario Electoral ukhamaraki walja yanapirinakampi wakisipanakamachinarjama utt’ayatanakawa.

226 Amtachinu

Chhijllatañataki tantachawinakaxa jupa pachpa lurañani jani yaqhanakarujaqkatta ta ukhamarusa pachpa thakhiniwa.

227 Amtachinu

Chhijllayañataki tantachawinakaxa yanapt’irinakani, lurañapa thakhini,kawkhakama uraqinakana irnaqañapasa taqi ukanakaxa kamachinakarjamawakisiyatawa.

PUSI T’AQA

TAYKA KAMACHI ASKICHAÑA NAYRAQATA PHUQHAÑA

MAYA SUTINCHA

TAYKA KAMACHI NAYRAQATA PHUQHAÑA

228 Amtachinu

Constitución Política del Estado tayka kamachixa taqi kamachitsa juk’ampi jilïrikamachiwa, jucha t’aqiri tantachawi, jucha aytirinakaxa nayraqata tayka kamachiuñxatasawa yaqha kamachinaka phuqhayapxañapa.

229 Amtachinu

Taqi arsunaka, chiqapa lurañanaka, chiqapa phuqhañanakasa janiwa kunjatsamayjt’ayatañapakiti phuqhañataki askicht’añasa janirakiwa wakiskiti.

PAYA SUTINCHA

69

Page 70: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

CONSTITUCION TAYKA KAMACHI ASKICHAÑA

230 Amtachinu

I. Necesidad de la Reforma wakisispa ukjaxa aka qillqataxa mä juk’aaskicht’ataspawa. Ukatakixa askichaña wakisirixa qhananchatañapawa. Kimsat’aqata pä t’aqa Cámara ukankiri jilïrinakana yanapt’apampi mä kamachi taypiwaukaxa wakisirakispa.

II. Tayka Kamachi askichaña amtaxa kawkiri Cámara ukankirinakansaqalltatakispawa.

III. Askicht’aña kamachi wakicht’ayataxa Ejecutivo ukankirinakaruwakisiyapxañapataki apayatañapawa, uka amtaxa makhikamachkiptayatañapawa, janirakiwa suyt’ayatakaspasa.

231 Amtachinu

I.Legislatura ukana nayraqata aruskipañanakapana askichaña amtiri Cámaraukana mäkhi uñakipatañaparakiwa, kimsa t’aqata pä t’aqana iyawsataspa ukjaxayaqha Cámara ukaru apayataxañapawa, ukanxa kimsa t’aqatxa pä t’aqarakiwaiyawsapxañapa.

II. Taqi amtanaka phuqhasiñapatakixa Constitución kamachina qillqatäkiukhamaru uñxatasa paypacha Cámara tantachawinkirinakawakisiyatañaparakiwa.

232 Amtachinu

I.Cámara ukankirinakaxa tayka kamachi askichañatakixa aruskipapxañapauñakipapxañapa chhijllapxañapawa.

II. Askicht’aña amta iyawsataxa Ejecutivo ukankirinakanaru kamachiptayañatakichurataxañapawa, Presidente de la República jupaxa janiwa kunsachiqacht’añapaxiti. 233 Amtachinu

Presidente de la República jupaxa qawqha mara irnaqañapasa ukxataqillqt’atapanxa, uka jilïrina qhipa maranaka mantiriwa phuqhayxañapa.

234 Amtachinu

Congreso tantachawinkirinakaxa Constitución tayka qillqxata jupanakakiwasuma qhananchapxaspaxa. Uka qhanancha kamachinakaxa kimsa t’aqatxa pät’aqana iyawsatañapawa, ukata Presidente de la República jupaxa janiwa kunsajark’t’añapakisa chiqancht’añapakisa.

70

Page 71: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

235 Amtachinu

Aka Constitución qillqatana qhananchataki ukanaka mayjt’ayiri yaqhaqillqatanakaxa janiwa wakisirixiti.

YAQHA QHANANCHANAKA

1 º Amtachinu

Congreso Nacional jilïrinakaxa Tribunal Constitucional, Consejo de laJudicatura p’iqicht’irinakapa jani utt’aykani ukjaxa Poder Judicialukankirinakaxa irnaqiripxki ukhama irnaqasipxkañapakiwa.

2º Amtachinu

Ministro de la Corte Suprema de Justicia, Vocal, Juez, yaqha yanapirinaka, CorteDepartamental taqi jupanakaxa Consejo de la Judicatura tantachawiutt’ayañkamaxa, Ley de Organización Judicial ukhamaraki 1967 Constituciónukana qillqataki ukhama irnaqasipxkañapakiwa.

3º Amtachinu

Presidente, Vicepresidente de la República , Senador, Diputado, Alcalde,Concejal taqi jupanakaxa aka jach’a qillqatana qawqha mara irnaqapxañapawajiski uka phuqhañatakixa mayampi irpirinaka utt’ayaña utjkani ukjataqalltapxañapawa, janiwa periodo constitucional ukjata phisqa maratakiutt’ayatapxkiti.Concejal, Alcalde, Agente Municipal nayrata chhijllaña utjki ukjata jupanakaxaphisqa mara irnaqaña qalltapxarakispawa, wakisispa ukjaxa aka kamachirjamaamuyt’asa uka irpirinakaru suyt’ayasaxa yaqha irpirinakaxa utt’ayatakispawa.

4º Amtachinu

Presidente, Vicepresidente de la República , Ministro, Prefecto jupanakarujuchanchañaxa Ley de Responsabilidades utjañapkamaxa 1967, 1994, 1884 ukamaranaka utt’ayata kamachinakaru uñxatasa suma amuyt’asajuchanchatapxarakispawa.

5º Amtachimu

Tayka Kamachi askicht’aña phuqhacht’añanakaxa 1473 jakhuni kamachiruuñxatasa phuqhayatañapawa, ukatakixa Cámara ukankirinakawa kimsa t’aqatapä t’aqana yanapt’apampixa wakisiyapxarakini.

Thakhiparjama phuqhanayatañapatakixa Poder Ejecutivo ukaru apayatapana.

71

Page 72: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Agosto llump’aqa phaxsina 5 urukipana waranqa llatunkpataka llatunktunkapusini marana Honorable Congreso Nacional tantachawinkirinakanaaruskipawipana wakicht’ayatawa.

( Fdo. ) H. Juan Carlos Durán SaucedoPRESIDENTE

H. SENADO NACIONAL

( Fdo. ) H. Guillermo Bedregal G. PRESIDENTE

H.CAMARA DE DIPUTADOS

( Fdo. ) H. Walter Zuleta Roncal SENADOR SECRETARIO

( Fdo.) H. Guido R. Capra Jemio SENADOR SECRETARIO

( Fdo.) H. Georg Prestel Kern DIPUTADO SECRETARIO

( Fdo. ) H. Mitha Quevedo AcalanovicDIPUTADO SECRETARIO

Ukhamaxa, wakispana ukhamaraki Bolivia Tayka Kamachixa taqi markachirinaphuqhatapana.

Palacio de Gobierno utana, La Paz markana, Agosto llump’aqa phaxsina tunkapayani uru waranqa llätunkpataka llatunktunka pusini marana wakisiyatawa.

( Fdo. ) Lic. Gonzalo Sánchez de LozadaPRESIDENTE CONSTITUCIONAL DE LA REPUBLICA DE BOLIVIA

(Fdo.) Dr. Antonio Aranívar QuirogaMINISTERIO DE RELACIONES EXTERIORES Y CULTODr. Carlos Sánchez BerzaínMINISTRO DE GOBIERNO

72

Page 73: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

Dr. Raúl Tovar PiérolaMINISTRO DE DEFENSA NACIONALLic. José Guillermo Justiniano SandovalMINISTRO DE LA PRESIDENCIADr. René Oswaldo Blattmann BauerMINISTRO DE JUSTICIALic. Fernando Alvarado CossíoMINISTRO DE HACIENDADr. Enrique Ipiña MelgarMINISTRO DE DESARROLLO HUMANOLic. Luis Lema MolinaMINISTRO DE DESARROLLO SOSTENIBLE Y MEDIO AMBIENTE Dr. Reynaldo Peters ArzabeMINISTRO DE TRABAJOLic. Ernesto Machicao ArgiróMINISTRO DE COMUNICACIÓN SOCIALLic. Alfonso Revollo ThenierMINISTRO SIN CARTERA RESPONSABLE DE CAPITALIZACIONIng. Jaime Villalobos SanjinésRESPONSABLE DE DESARROLLO ECONÓMICO

REPRESENTANTES NACIONALES HONORABLE CAMARA DE SENADORESHONORABLE CAMARA DE DIPUTADOS

Versión Aimara: Vitaliano Huanca Tórrez

EQUIPO DE VALIDACIÓN Vitaliano Huanca TórrezFacundo Espejo QuispeLuis Mamani QuisbertEsteban Ticona AlejoBenigno Cuellar Rodríguez

73

Page 74: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

GLOSARIO

ABOGADO arxatiri A 117,IIIACUSACION jucha irkata A 66,1ACTO ILEGAL jani wali luraña A 19,IACATAR CUMPLIR phuqhaña A 8aACTA (aruskipa) qillqa A 68,2ADMISION iyawsaña A 66,3ACEPTAR iyawsaña A 68,4AFINIDAD Y ARMONIA mä sarnaqawini A 60, III AGRAVIADO aynacht’ayata A 19, IIAGOSTO llump’aqa phaxsi AGUAS LACUSTRES quta uma A 136,IALFABETIZACION qillqaña uñaña yatiña A 179ALTA FUNCION DEL ESTADO taqi lurañata juk’ampi nayraqata A 177, IAPROBACION wakisiya(ña) A 59,2APODERADO irnaqaña yanapaña arxatiri A 54, IAPELAR diplomacia taypi yanapa ( mayiña) A 24ARRENDAMIENTO qullqimpi mayisiña A 54, IARRESTADO jist’antata A 9, IARTICULO amtachinuASESOR irnaqaqa yanapiri A 54, IASESINATO jaqi jiwayaña A 17ASISTENCIA tumpasiña A 159, 1ATRIBUCION luraña(pa) A 59/67 /83 /96 AUTO DE CULPA juchancha qillqa A 61,5ATENTADO jani wali lurañampi yanqhachaña A 13AUTORIZAR (irpirina) iyawsañapa A 59,5 /66,3AUTOR INMEDIATO urkjpacha juchachasiri A 13AUTORIDAD irpiri A 4, IAUTENTICIDAD ukhampacha imata A 192AUTORIDAD JUDICIAL jucha aytiri A 18, VIBOLIVIA BoliviaBIEN INMUEBLE uta, uraqi A 59,8 COORDINACION purapata wakt’ayaña A 2CALIFICAR walikiyaña A 67,1CAPITAL (tantata) imata qullqi A 157CAMPESINO yapuchiri uywachiri A 165CAUSA CONTENCIOSA ch’axwanaka A 118,7CAPACIDAD chanini A 180CARCEL wati utaCANDIDATO chhijllayasiña muniri A 60, IICAPITULO jaljaCAPACIDAD JURIDICA jupa pachpa qhana arsusiri luririri A 6, ICARGA PUBLICA qullqi churaña A 27

74

Page 75: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

CASADO/A chacha warmi jaqichata A 38CASACION jucha t’aqata jani wakisiyaña A 118,3CAMPO DE BATALLA yaqha markankirinakampi ch’axwa uraqi A 96,21CAPITAL DE LA REPUBLICA tayka marka A 46, IICALAMIDAD PUBLICA sinti mach’a A 148, ICONDICION ECONOMICA utjirinina jani utjirinïña A 6, ICOMISION DE CONGRESO Congreso taypi tantachawi A 82CONVENIO INTERNACIONAL yaqhachiqa p’iqicht’irinakampi purapata amta A

59,12CONTRIBUCION qullqi irthapiña A 59,2CONTRATO DE OBRA luraña A 54, ICONCORDATOS Y ACUERDOS purapata amtanaka A 3CONSTITUCION POLITICA DELESTADO

Bolivia utt’asi tayka kamachi

CONCORDATO purapata amta A 3 /59,12 /59,12CONSENTIMIENTO iyawsaña A 5COACCION munañapampi apararaña yanqhachaña A 12COMPROBAR uñakipaña A 15CONDENADO juchanchata A 16, IVCONDENA PENAL penal juchancha a 16, IVCORRESPONDENCIA qillqa apayata A 20, I CONFISCACION ch’amampi aparaña A 23CONTRIBUYENTE qullqi chuririri A 27CONVENIO purapa amta - arsu A 37,1CONVOCATORIA jawsthapiwi A 46, II /74, ICONTRATISTA luraña katuqasiri A 50,2CONTRAVENCION pantasiña A 54, IICONTINUIDAD GEOGRAFICA jani t’aqanuqata uraqi A 60, IIICONFERIR churaña A 96,21CONFINAMIENTO apanukuyaña A 112, 4CONTROVERSIA jani walt’ayasiña A 120,2COMPATIBILIZAR jucha ta’qaña thakhi mayaruki askichaña a 171,

IIICODIGO DE EDUCACION yatiqaña yatichaña kamachi A 184CONVENCION mä amtaru puriña A 196CONDICION ECONOMICA utjiriniña jani utjiriniñaCIUDADANIA marcachirïña CIRCUNSCRIPCION uraqi A 60, IICICLO PRIMARIO YSECUNDARIO

jisk’a thakhi taypi thakhi A 177, III

CULTURA taqi luraña uñt’aña yatiña A 7,cCULTO RELIGIOSO yupaycha yänaka A 191, fCELERIDAD makhi luraña A 116, XCREDENCIAL uñt’ayasiña qillqa A 67,1CLAUSURA tukuya A 68,1 /96,17

75

Page 76: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

DAÑOS Y PERJUICIOS yanqhachaña A 15DEMANDA jucha aytayasiña qillqa A 18, IDEBERES phuqhañanaka DELITO jucha A 4, IIDELIMITAR qurpa uchaña A 60, IIIDERECHOS HUMANOS jaqita chiqapa arxataña A 127, IDESHONRAR p’iqi alt’ayaña A 17DEFRAUDACION yänaka lunthatasa katuntasiña A 42, 2DEROGAR chhaqtayaña A 59, 2DECLARATORIA DE GUERRA nuwasiña amta A 68,7DELEGAR katuyaña A 69DELIBERAR aruskipaña A 4, I /74, IDEMOCRACIA pachpa apnaqasiña A 1DERECHO chiqapaDETENIDO katuntata A 9, 1DELINCUENTE jani wali luriri / / katjata A 10DECLARACION arsu A 10DESTITUCION jaqsuña A 12DEFECTO LEGAL pantjata (kamachi) A 18, IIIDEMANDADO juchani (jucha jaquta) A 18, IVDECISION JUDICIAL kamachi aytirina (arupa qillqapa) A 18, VDELITO “IN FRAGANTI” juchaskiri “katjata” A 21DELIBERAR aruskipaña A 74, I /209DIVISION POLITICA uraqi jalja A 108DICTAR LEY kamachi arsuña (qillqaña) A 59,1DIETA qullqi paylla a 67,5DIGNATARIO irpirinaka A 68,3DIRIMIR (jucha) t’aqaña A 118, 4DISPOSICION GENERAL taqinitaki wakisiri aru DIGNIDAD suma yäqataña A 6, IIDIVORCIO (chacha warmi ) jaljtiri A 38DOS TERCIOS kimsata paya paya t’aqa A 52 / 59,20ECONOMIA qullqi (apnaqaña) A 67,5EDIFICIO uta A 191, IIIEJERCITO palla palla tantachawi (taqi uraqita arxatiri) A 42,1EJECUTIVO kamachi phuqhiri A 2EQUIDAD khuskha A 60, VIELECTOR (irpirinaka) chijjlliri A 40,1ELEGIBLE chhijllakaya A 40,1EMPLEADO markachiritaki irnaqaña yanapiri A 43 /54, IEMPRESTITO qullqi mayt’asiña A 59,9ENJUICIAMIENTO juchanchaña A 113ENCAUSADO juchani A 16, IVENAJENACION apaqaña A 59,7ESCAÑO aruskipawi qunuña A 60, VI

76

Page 77: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

ESTABLECER utt’ayaña A 82, IIIESCRUTINIO chijlla jakhuña A 68 ,2EXPLORACION uraqi manqha yänaka (thaqhaña) A 139EXPROPIACION sumata apaqaña A 22, II /206EXACCION EXTRANJERO qullqi lluch’uña A 12 yaqhachiqa jaqi A 24 EXTRAORDINARIO yaqha tantachawi A 47/ FAMILIA wila masi A 7,j /193FALLO kamachi aytirina arupa A 18, IIIFEBRERO chinu phaxsi FIJAR chiqanchaña A 59,3FISCALIZACION uñjaña unakipaña A 59,22 /201, IFILIACION suti qillqantaña A 195, IIFUNCIONARIO PUBLICO markachiritaki irnaqiri A 15FUNDAMENTAL nayraqataFUERZA ARMADA pallapalla tantachawi A 4, IIFUNCIONARIO DIPLOMATICO ... yanapiri A 96,3FRONTERA qurpa A 25GASTO FISCAL marka qullqi irta A 59,2GARANTIAS CIUDADANA markachiriru arxataña A 83,1GESTION FINANCIERA mara qullqi apnaqaña A 59,3GESTOR sarnaqiri A 54 IGOBIERNO marka irpirinaka A 1GUERRA yaqhanakampi nuwasiña A 17 /42,1 /96,21GRATUIDAD inaki A 116, XHABEAS CORPUS juchaniru uñstayaña A 120, 7H. CONGRESO NACIONAL jach’a tantachawi uta HORA uruyt’a A 9, IIHONOR (ES) taqina uñjkaya arunta A 66, 5IDONEIDAD suma amuyt’asiri yatxatata A 40, 2 /117, IIIIDENTIDAD uñt’aña A 171, IIDIOMA aru A 6, IIGLESIA yupaychaña tantachawi A 28IMPUESTO qullqi churaña A 26IMPAR ch’ulla A 60, VIIMPRESCRIPTIBLE jani (tukusiri) kamskaya (wiñayataki) 139INVERSION irnaqañataki qullqi uchaña A 59, 11INFORME luratanaka yatiyaña A 70, IINVALIDEZ usurmuchjta ta A 158, IIINDIGENTE pisina jakasiña A 116, XINAMOVILIDAD jani jaqskaya A 116, VIIINHERENTE kikpa A 97INTERPONER arxataña A 19, II /129, IINDEPENDIENTE jupa pachpa A 1INAUGURAR qalltaña A 68,1 /96,17INTERPELAR jiskhintaña A 70, II

77

Page 78: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

INSTRUCCION kawkhama yatiqawinïña A 41INMUNIDAD jani kamskaya A 53 INTERPRETAR arsuyaña qhananchaña a 59,1INHABILIDAD suyt’ayaña A 67,1INVIOLABLE jani kamachkaya A 6, II /51INCOMUNICACION jani khitimpi parlaña A 9, IIINOCENCIA jani juchanïña A 16, IINCAUTAR aparaña a 20, I INEMBARGABLE jani aparkaya A 169IRREVISABLE JUEZ jani uñakipkaya A 67,1 jucha aytiri A 14JUSTICIA ORDINARIA aliqa jucha aytaña A 176LEGISLATIVO kamachi qillqiri A 2LEGISLATURA sapa mara aruskipaña A 59,14LIBERTAD jani khitina jisk’achata A 1MALVERSACION ina ch’usaru qullqi tukuntaña A 148, IIMAYORIA ABSOLUTA niya taqini A 47 /70, IIMAGISTRADO jucha aytiri(irpiri) A 116, VIMANDAMIENTO kamachi qillqa A 9, IMEDIDA tupu A 59,10MENOR DE EDAD sullka MENSAJE iwxa A 71, IMODIFICAR mayjt’ayaña A 59,1MONEDA qullqi A 59,10MULTIETNICO walja marka A 1MUERTE CIVIL jakkirpacha jiwata A 17NACIONALIDAD PLURAL purapa markankirïña A 37,1 NACIDO yuriri A 36,1NACIONALIDAD markankirïña NOMBRAMIENTO utt’ayawi A 66,9NUMERO jakhu NULO jani kunataki wali A 31OBLIGACION ch’amampi apsuña A 26OBJETO ARQUEOLOGICO nayrapacha jaqina lurata yänaka A 191, IOBLIGAR A DECLARAR k’arintasiyaña A 14OBEDECER iyawsaña A 18, IIOBSERVACION uñjaña A 18, IIOCUPACION kuna luriri A 41ORGANISMO UNIVERSITARIO yach’a yatiña uta tantachawi A 42,3ORDENANZA municipal kamachi ORGANISMO INTERNACIONAL taqichiqana utt’ayata tantachawi A 42,3 /120,9ORGANOS ELECTORALES chhijlla tantachawinaka A 225ORGANISMO tantachawi A 20, IIORDEN qillqa A 18, II /20, I PATRIMONIO FAMILIAR wila masinakana yänakapa PARIENTE CONSANGUINEO wila masi A 89,2

78

Page 79: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

PARLAMENTARIO kamachi qillqiri A 70 IPAZ jani ch’axwa A 59,14PATENTE irnaqañataki iyawsawi A 66,4PATRIMONIO NACIONAL taqi markachirina yänakapa A 137 PARRICIDIO awki (tayka) jiwayaña A 17PARTE t’aqa PERMITIR iyawsaña A 59,15PERDIDA DE MANDATO (lurawipa) apt’asiña A 54, IIPERIODO PERSONAL (maynina marapa) A 119, VPENA CORPORAL juchanchataña A 61,5PERSONA jaqi PERSONALIDAD jupa kipka A 6, IPOTESTAD EJECUTIVA luraña A 201 IPOLICIA markachirita arxatiri pallapalla PODER EJECUTIVO kamachi qhuqhirinakana tantachawipaPODER JUDICIAL jucha aytiri tantachawi POTESTAD NORMATIVA jupa pachpa thakhichasiri A 200, IIPÒLICIA MONETARIA qullqi apnaqaña jach’a amuyt’a A 143PODER NOTARIADO lanti A 18, IPOLITICO ... amuyt’iri irnaqiri jaqi A 23PODER LEGISLATIVO kamachi qillqirinakana tantachawipaPUBLICO taqina uñjkaya ist’kaya A 58PUERTO qutaru mantaña thakhi A 59,18PUEBLO markachiri A 4, IPLURALIDAD ABSOLUTA waljani A 68,2PRELIMINAR qallta PREVISTO amta A 71, IPREMIO PECUNIARIO qullqi waxt’a A 66,7PRESUPUESTO ANUAL mara qullqi wakichata A 105, II PRESENTAR uñst’ayaña A 59, 2PRIMERA SEGUNDA … maya, paya,…PRISION wati uta A 11PROHIBIDO jani luraña A 12PROPIEDAD INDIVIDUAL mayni sapana yäpa A 7, iPROTEGER jark’aqaña tuwaqaña PROPIEDAD PRIVADA maynina utapa uraqipa yänakapa A 7, i /22, IPROMULGAR kamachiptayaña A 72 / 230,IIIPROPIEDAD PUBLICA taqi markachirina yänakapa A 137PROBIDAD chiqaparu luraña A 116, XPROPIEDAD AGRARIA yapu uywa uraqi A 165PROTECCION DEL MENOR sullkawirinakata jark’aqaña PROGRAMA wakicha A 181RACISMO uñsisiña A 6, IRECEPCION katuqaña A 78REELECCION mayampi chhijllayawi A 57

79

Page 80: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

REAGRUPAMIENTO mayachthapiña A 165REFORMA askichaña A 71, IIREGIMEN INTERNO tantachawi thakhi A 82, IIIRECONOCER yäqaña A 3 / 167RETRIBUCION payllaña A 5RESPETAR yäqaña A 6, IIREMUNERACION paylla A 7, jRECURSO DE AMPARO arxata A 19, IRESOLUCION chiqancha A 19, IV / 67,1 / 83,4REMITIDO apayata A 18, VRETROACTIVO qhiparu kuttaña A 33RECIPROCIDAD purapata yanapa A 37,1REMITIR apayaña a 67,1RELIGION yupaychaSANCIONAR juchanchaña SANCION juchancha A 66,1SALUD k’umara jakaña A 7SERVIDUMBRE inaki yanapaña (irnaqaña) A 5SERVICIO PERSONAL AL ESTADO .... luraña A 5SERVICIO CIVIL Y MILITAR .... phuqhaña A 8, fSER HUMANO jaqi (kankaña) A 6, ISEGURIDAD jark’aqatäña A 7, a SERVICIO PUBLICO taqiniru yanapaña SECRETO jamasata A 58 SERVICIO DE TRADUCCION atamiña yanapiri A 116, XSENTENCIA EJECUTORIADA jucha t’aqa tukuya (jani kamskaya) A 116, VI SEGURIDAD SOCIAL tuwaqasiña jark’aqasiña A 7, k SOBERANO jani khitina jisk’achata (kamskaya) A 1 SOSTENER yäqaña A 3 SUBVENCION qullqimpi yanapaña A 59,6 SUFRAGIO chhijlla A 86SUB SUELO manqha uraqi A 136, ITERCERO kimsa TERNA kimsanita mayniru chhijllaña A 62,4TITULO sutincha TIEMPO pacha TORTURA t’aqhisiyaña A 12TRAICION A LA PATRIA ch’uxñachaña A 17TRATADO ... purapa amta A 59,12TRADUCCION atamiña A 116, XTROPA pallapalla tama A 59,15UNION mayachata A 1UTILIDAD PUBLICA taqi markachiritaki aski A 22, II VETAR jark’aña A 68,6VENIDERO jutiri..A 33

80

Page 81: BOLIVIA UTT’ASI TAYKA KAMACHI - · PDF filearusata walja qillqanakawa utjaskaraki, ukaxa taqi yatiñtuqita qillqt’atawa, mayata mayata amtañaxa walja laphinaka qillqsuñatakispawa

VIDA jakaña A 7, aVIUDEZ jiwirini chacha warmi VOTO chijlla (yanapa) A 52

81