BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI ESNASINDA ANADOLU'DAKİ SALGIN HASTALIKLAR VE ERMENİLER

7/30/2019 BRNC DNYA SAVAI ESNASINDA ANADOLU'DAK SALGIN HASTALIKLAR VE ERMENLER

1/24

BRNC DNYA SAVAI ESNASINDA ANADOLUDAKSALGIN HASTALIKLAR VE ERMENLER

Ramazan ALIK*Muzaffer TEPEKAYA**

ZETSava ortamlarnn getirdii en byk olumsuzluklardan biri bulac hastalklardr. Osmanl

Devleti, bata Balkan Savalar olmak zere Birinci Dnya Sava esnasnda da savan yanndabulac hastalklarla da mcadele etmek zorunda kalmtr. Balkan Savalarndan sonraAnadoluya glerin fazlalamasyla birlikte Birinci Dnya Sava srasnda Anadoluda ve diercephelerde kolera, tifs, veba, frengi vs. gibi salgn hastalklar yaygnlamtr. Bulac hastalklar

sadece cephedeki askerleri deil, sivil halk da ok etkilemitir. Zira sivil halk arasnda salgnhastalklardan lmler, yine hastalklar dolaysyla cephede hayatn kaybeden askerlerin saysndan

fazladr. Anadoluda Trkler ve Mslmanlarla birlikte Ermeniler de salgn hastalklardan dolay

byk skntlar ekmilerdir. zellikle g yollarnda ve Halepe g ettirilen Ermenilerden oksayda lenler olmutur. Devlet hastalklardan lmleri nlemek iin btn imknlarn seferberettiyse de ok baarl olamamtr. Ayrca, hastalklardan sadece cephede bulunan asker ve sivilhalk deil dier devletlerin temsilcileri arasndan da hayatlarn kaybedenlerin olduugrlmektedir.

Anahtar Kelimeler: Ermeni, Osmanl Devleti, Salgn hastalkABSTRACT

One of the most negative consequences of the war is epidemics. Ottoman Empire/State

struggled with epidemics first during the Balkan Wars then the World War I. As a result of

migration following the Balkan Wars, during the World War I, epidemics suh as cholera, typhus,

plague, syphilis, etc., became common at Anatolian and at other fronts, Epidemics affected not

only the soldiers at the front but also people at home. In fact, the number of people who lost

their lives due to epidemics was higher than soldiers who died due to the same reason. In

Anatolia, Armenians, together with Turks and Muslims, suffered greatly from epidemics.

Especially many Armenians died on the road while they were migrating due to diseases.Even

though it tried to use its all means to preventdiseases, the state/government was not that

successful at doing so. In addition to soldiers and civil people, many state officials also died

because of epidemics.

Keywords:Armenian, Ottoman State, Epidemic

Birinci Dnya Sava esnasnda ortaya kan salgn hastalklarla ilgili olarakbugne kadar hem yabanc hem de Trk bilim adamlar tarafndan kymetli baz

mstakil eserler ve makaleler yaynlanmtr. Bu alma, hem salgn hastalklarlailgili hem de salgn hastalklarn Ermenilere yansmas zerine kk bir katksalamak amacyla gerekletirilmitir. Ama, dier aratrmaclar tarafndanbugne kadar deerlendirilmemi olan baz Almanca ve Osmanl Trkesi ileyazlm belgeler nda konuyu ortaya koymaktr.

* Do. Dr., Celal Bayar niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi** Yrd. Do. Dr., Celal Bayar niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi


2/24

Ramazan ALIK Muzaffer TEPEKAYA

206

Burada, konu hakknda Babakanlk Osmanl Arivinde, Alman DileriBakanl Siyasi Arivinde (Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes) ve

Alman Milli Arivi (Bundesarchiv)nde bulunan konuyla ilgili belge ve yaynlardeerlendirilerek yeni bir k altnda sunulmutur.

1. ANADOLUDA GRLEN NEML SALGIN HASTALIKLAROsmanl Devletinin son yllarnda zellikle savalar sebebiyle yoksulluk ve

gayr- shh durum sz konusuydu. Bu husus zerine Trkiyeye gelen veTrkiyede kalan yabanclar da dikkat ekmitir. Alman Ernst J. Christoffel,sava ncesindeki durum zerine kt ynetimden, vergilerin yksekliinden,iftilerin bask altnda tutulmasndan ve ulamn yetersizliinden kaynaklananalk ve sefaletin mevcut olduundan bahseder. Christoffel, 1909 ylnda

Malatyaya geldiinde burada da alk olduundan1 ve btn Asya Trkiyesinibulac hastalklarn sardn ifade eder. Christoffel, Anadoluda yaananlarailikin olarak, Gnlerimiz Tifs, Dizanteri, Siyah iek hastal ve frengihastalklaryla mcadele etmekle geiyor. Mezopotamya ve sahil ehirlerindekoleradan dolay insanlarn ld iitilmekteydi.2 demektedir. Yine ayn yazar1916 ylnn yaz aylarnda Anadoluda bulac hastalklarn tekrar ortaya ktn

ve bunlarn birok insann lmne yol atn belirtir3.XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren, imparatorluktan kopan blgelerden

Anadoluya ynelik glerin balamasyla birlikte bulac ve salgn hastalklardayoun bir art olduu gzlenmektedir. Nitekim gmenlerin youn olarakgeldii Rusyada veba, tifs, kolera, frengi, dizanteri; Lehistan tarafnda tifs;Galiya blgesinde yine frengi olduka yaygnd. Birinci Dnya Sava yllarnda

Rusyadaki bulac hastalklar gmenlere, Galiya blgesindeki frengi hastalcepheden dnen Osmanl askerleriyle; Hicazdaki kolera, Msr ve Beyrutblgesindeki veba ve spanyol nezlesi de haclarla, esirlerle ve deniz yoluyla

Anadoluya tanmtr4. Bylece dardan tanan bulac hastalklarla birlikteAnadoluda artlarn ar olmas ve yeterince nem verilmeyen temizlik,beslenme, kt hijyenik durum, bulac ve salgn hastalklarn yaylmasnanemli derecede katkda bulunmutur.

Bu ortamda balayan Birinci Dnya Sava yllarnda gerek Anadoludagerekse evre corafyada veba, tifs, verem, kolera, humma-i racia, dizanterigibi salgn hastalklarn yaygn olduklar grlmtr. Aada Anadolucorafyas zerinde ortaya kan baz salgn hastalklar zerine ksa bilgiler

verilecektir.

1 Ernst J. Christoffel, Zwischen Saat und Ernte: Aus der Arbeit der christlichen Blindenmission im Orient,Berlin 1933, s.138.2 Christoffel, A.g.e., s.146.3 Christoffel, A.g.e., s.153.4 Mehmet Temel, gal Yllarndastanbulun Durumu, T.C Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998,s.74,141-142, 229; Nuran Yldrm, Tanzimattan Cumhuriyete Koruyu Salk Uygulamalar,Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.V, Ankara 1985, s. 1324, 1326.


3/24

Birinci Dnya Sava Esnasnda Anadoludaki Salgn Hastalklar ve Ermeniler

207

a. Tifs:Tifs hastal Anadolu insan ve askeri iin 1870li yllardan sonra hem ac

ektiren hem lme gtren en byk faktrlerden biri olmutur. Bu hastalkzerine Erzurum Konsolosu 1877 yln da hatrlatarak 1915 yl iinErzurumda lekeli tifsn ok yaygn olduunu ve her gn yaklak 200 kiininldn ifade etmektedir.5

Hastaln sadece Erzurum ve Dou Anadolu ile snrl kalmad, Karadenizve Ege blgesinde6 de grld Almanlar tarafndan yazlmtr. TrabzonaErzurumdan hasta askerlerin getirildiini, bu sebeple hastaln yaygnlatn

ve ehirdeki btn hastahanelerde lekeli tifs hastalarnn bulunduu ifadeedilmektedir. Burada grev yapan baz doktor ve hemirelerin de hastalanarakld belirtilmektedir. Hastaln boyutunun ok ykseldii ve bu nedenle 900

ile 1000 askerden gnlk 30 ile 50 arasnda lm vakas olduu ve hastalnsivil halka da bulamasndan korkulduu yazlmaktadr.7

Alman Konsolosu Bergfeld 6 Nisan 1916 tarihli raporunda ise valininabasyla lekeli tifsten hastalananlarn saysnda ciddi azalmann grldnama Trabzon, Erzurum, Erzincan yollarnda salgn hastaln hl yaygnolduunu belirtmektedir.8 Samsun konsolos vekilinin haberine gre oradabalayan tifs salgnnn ok yaylmad grlmektedir. Dier Karadeniz ehriolan Samsunda da durumun ok farkl olmad, yine Almanlarn verdiibilgilerden anlalmaktadr. Bu durum karsnda tedbirler alnm vestanbuldan a maddesi getirilerek salk grevlilerince alama yaplmtr.9

Alnan tedbirler ve alama sayesinde hastaln yaygnlamas nlenmitir.10Buna ramen ehir dnda kurulan merkeze sevk edilen 60 hastann 15 tanesi

lmtr.

5 Bundesarchiv, Reichsamt des Innern III B. Atken betreffend: Nachrchten ber dieBevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei-Vom 1. Januar 1915bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia Medizinal-Polizei No: 16; Telegramm, Pera, den12.Januar 1915. Der K. Botschafter an das Auswaertiges Amt. Nr. 109,Gez. Wangenheim.6 Ernst Rodenwaldt, Seuchenkaempfe Bericht des beratenden Hygienikers der V. Kaiserlich-osmanischenArmee, Carl Winters Universitaetsbuchhandlung, Heidelberg 1921, ss.172-174.7 Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend: Vom 1. Nachrchten ber die

Bevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Januar 1915 biszum Januar 1926, Band 4; Specialia, Medizinal-Polizei No: 16; Kaiserlich Deutsches Konsulat.

Trapezunt, den 2. Maerz 15.Bericht Nr. 16,J. Nr. 110 Gez. Dr. Bergfeld.8 Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend: Nachrchten ber dieBevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Vom 1. Januar

1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16; Kaiserlich DeutschesKonsulat. Trapezunt, den 6. April 1915, Bericht Nr. 22 J. Nr. Geh. 166,Gez. Dr. Bergfeld9Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend: Nachrchten ber dieBevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Vom 1. Januar 1915bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16,Kaiserlich DeutschesVizekonsulat. Samsun, den 30. Dezember 1915, in Samsun. Nr. 18,.Gez. Kuckhoff .10 Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend: Nachrchten ber dieBevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Vom 1. Januar1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16, Kaiserlich DeutschesGeneralkonsulat in Konstantinopel. Konstantinopel, 14. Mai 15, Kontrollnummer: 144, J. Nr.3204, Gez. Mertens.


4/24


208

Alman kaynaklaryla birlikte Trk kaynaklar da ayn tifs vahametini gzlernne sermektedir. 1877-1878 Osmanl Rus Sava esnasnda her iki ordudaortaya kan tifs salgn 40.000 askerin lmne neden olmutur. BalkanSavanda Trk ordusuna byk kayplar verdiren tifsle yaplan etkilimcadelede baarl olunmu fakat hemen arkasndan balayan I. Dnya SavaSarkam Muharebesinde askerler arasnda salgn hale gelen tifs, byk birtahribat ve kitle lmlerine yol amakla kalmam, memleketin ilerine kadaryaylmtr11. Nitekim stanbulda Ayastefanos ve Makriky gibi eitli yerlerdeortaya kan tifonun askerlerimize sirayet etmemesi iin askerlerimizin bumerkezlerden uzak adrlarda bulundurulmalar karar alnmtr12. 3.Orduistatistiklerine gre lekeli tifo (tifs) hastalna 1915 Mart ayndan 1918 Eyllayna kadar 19.619 kii yakalanm ve bunlardan 7.310 kii hayatn

kaybetmitir13. Bir baka kaynakta, drt yllk sava srasnda 3. Orduda tifsten93.000 kiinin hastaland, bunlardan 26.322sinin hayatn kaybettiibelirtilmektedir14. 1914-1915 knda en yaygn halini alan tifs, 1917 bandansonra dezenfeksiyon gerelerinin oalmas ile nemli lde azalmtr15.

Kasper Blond da Anadolu`da binlerce askerin tifs hastalndan ldngrdm demektedir16. Scheele de 1916 ylnn Temmuz aynda grevli olarakanakkalede bulunduu esnada Goebende malerya ve tifs hastalklarnngrldn17 ifade etmektedir.

7 ubat 1917 tarihinden 20 ubat 1917 tarihine kadar stanbul vilayetidahilinde tifs hastalna 182 kii yakalanm ve bunlardan 21i ile humma-i tifohastalna yakalanan 27 kiiden biri vefat etmitir. 20 ubat 1917den 12 Mart1917 tarihine kadar yine tifs hastalna 99 kii yakalanm ve bu hastalardan

alts vefat etmitir. Ayn dnemde humma-i tifo hastalna 5 kii yakalanm vebunlardan biri vefat etmitir18.

stanbulda gler, asker terhisleri, tebhiriye aralarnn yokluu, susuzluk vs.gibi nedenlerle yaygnlaan lekeli tifse kar Birinci Dnya Sava ve Mtarekedneminde etkin nlemler alnmaya allmtr. Alama kampanyalarnn yansra toplu halde yaayan yangnzedeler ve gmenler, cretsiz olarak hamamlara

11 Yldrm, A.g.m., ss. 1327-1328.12 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Dahiyle Nezareti dare (DH.D), No: 165- 16, (18/R/1331)13 Tevfik Salam, Byk Harpte 3. Orduda Shh Hizmet, Ankara 1941, s.78den naklen Hikmet

zdemir, Salgn Hastalklar (1914-1918) , Ankara 2005, s. 199.14 Kemal zbay, Tarihte Lekeli Humma Tifs ve Ordumuzda Tahribat, Dirim, Yl 54, Say:3-4 (Mart-Nisan 1979), s.118den naklen zdemir, A.g.e., s.199.15 Yldrm, A.g.m., s. 1328.16 Kasper Blond, Ein unbekannter Krieg Erlebnisse eines Arztes whrend des Weltkrieges, Leipzig-Wien1931, s.186.17 K. Scheele, Als Assistenarzt an Bord der (Goeben 1916-1918), Vor 20 Jahren zweite Folge Vonden Dardenellen zum Sues, Mit Marinerzten im Weltkrieg durch die Trkei, Herausgegeben von derSchriftleitung der deutschen Medizinischen Wochenschrift, Leipzig 1935, s.86.18 BOA. Dahiyle Nezareti dre-i Ummiye-i Dahiliye Mdiriyeti (DH.UM), No: E 29 -45.(24/Za/1335)


5/24


209

sevk edilmi ve fenn temizlie tbi tutulmulardr19. Osmanl lkesinin herhangibir blgesinde tifo vukuat meydana gelirse oras Meclis-i Vkela karar ile tifomntkas addolunur ve bu andan itibaren btn halka tifo as tatbikimecburidir. 20

b. Stma:Balkan Savalar srasnda Osmanl Devletinin nemli bir blm stmadan

perian durumdayd. Nfusumuzun hemen hemen drtte stmadankvranrken I. Dnya Savann kmas, durumun ciddiyetini arttrd. Ordudaalnan nlemlere ramen stmann yaygnlamas nlenemedi. Drt sene iindeOsmanl ordusunda 412.000 er stmaya yakaland. Bunlarn 20.000i ld.

Askerlerimizin bir blm de tayc olarak geri dnd. zellikle Hicaz, Irak ve

dier scak blgelerden dnen askerlerimiz stmann yaylmasna nedenolmulardr21. Nitekim 25 ubat 1918de Shhye Mdiri Umumi Vekili AdnanBey Meclisi Mebusanda yapt konumasnda, Memlekette frengiden dahamhim bir hastalkstmadr22 diyor.

Stma ile mcadelede orduda alnan nlemlerin yannda 1917de kinintedariki ve ucuza satlmas hakknda bir kanun karld.23 Fakat bu da stmanndaha da yaygn bir hal almasna engel olamad. anakkale blgesinde, zellikleKumkalenin dousunda ve daha gneyde Menderes aynn oluturduubataklk ve baka yerlerdeki durgun sular nedeniyle blgede var olan stmahastal, yre halknda ve askerlerde sk sk grlmekteydi. Stma hastalnnlemek iin temizlie nem verilerek askerlerin giysileri etv yada sahrafrnlarndan geirilmesi24 gibi tedbirler alnmaktayd.

c. Kolera:Osmanl lkesinde son yllarda etkili olan hastalklardan biride koleradr.

Alman belgeleri, Anadolunun birok yresinde kolera hastalnn farklzamanlarda ortaya ktn gstermektedir. zmirde 11-17 Eyll 1911tarihlerinde 50 kolera vakas ortaya km, hastalardan 30 tanesinin ldnresmi makamlar bildirmitir.25 Osmaniye ve evresinde de Badat demiryoluiileri arasnda ve evrede kolera hastalnn ortaya kt, demiryolu irketi

19 Temel, A.g.m, s. 332 - 333

20 Tevfik Salim, Tifo As, Kader Matbas, stanbul 1922, s.37.21 Yldrm, a.g.m., s. 1330.22 Meclisi Mebusan Zabt Ceridesi (MMZC), Devre:3, C.2, tima:4, s.489-490.23 MMZC, Devre:3, C.2, tima:3, s.90,148.24Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, V. cilt anakkale Cephesi Harekat I. kitap (Haziran 1915-25Nisan 1915), Genel Kurmay Basmevi, Ankara 1993, s. 273.25 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Konstantinopel 408, Atken der kaiserlichenDeutschen Botschaft zu Konstantinopel pro 1911-1914, betreffend:Epidemische Krankheiten,vol. 28, Smyrna, den 18 September 1911, Jr. Nr. 2924; Daha sonrada zmirde kolerahastalnn ortaya kt grlmektedir. zmir ve evresindeki kolera hastal ve mcadelesikonusunda geni bilgi iin bkz.:Rodenwaldt, s. 131-172.


6/24


210

yneticileri tarafndan bildirilmektedir.26 Kolera hastalnn Halepte devamettiini Alman konsolosu Rssler, 8 haziran 1912 tarihli raporunda ksacabelirtir.27 Alman konsolosu Humbert, 6 Austos 1913 tarihli yazsnda zmirdekolerann oaldn yazyor.28 Trabzon Alman Konsolosu Bergfeld de 17

Aralk 1913 ve 12 Ocak 1914 tarihli yazlarnda Trabzonda kolera vakasnnolduunu yazyor.29 Yine Berlindeki Bundesarchivde Reichsamt des Innern II.Die Mitteilungen ber das Auftreten und den jeweiligen Stand der Cholera inder Trkei, Vom 1. Januar 1913 Bis Januar 1919, Band. 10 adl dosyada1913ten 1919a kadar Trkiyede ortaya kan kolera hastalyla ilgilimalumatlar bulunmaktadr. Bu dosyadaki belgelere gre Osmanl topraklarnda1913 ylndan itibaren asker ve sivil halkta zaman zaman kolera vakalargrlmtr.

Alman Christofell, 1912 ylnda Almanyada bulunduu esnada gazetelerdenMezopotamyada kolera hastalnn ortaya ktn ve zellikle Badatta lm

vakalarna rastlandn, scaklardan dolay hastaln yayldn, Malatyadabulunan kz kardeinin, hastaln kuzeye doru ilerlediini bildirdiini ve Musulzerinden Diyarbakra ulatn30 ifade eder.

Anadoluda grev yapan Alman askerleri arasnda grlen ilk hastalk dakolera olmutur. Bu olaya Mays 1916da zmirden stanbula dnen bir Almansubaynda rastlanlmtr.31 Ayn gnlerde Alman Bykelilii de Samsundason gnlerde Asya kolerasnn ortaya ktn yazmaktadr.32 Bir baka belgede

26Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Konstantinopel 408, Atken der kaiserlichenDeutschen Botschaft zu Konstantinopel pro 1911-1914, betreffend:Epidemische Krankheiten, vol.28, Gesellschaft fr den Bau von Eisenbahnen in der Trkei, Adana, den 18. Dezember 1911.27Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Konstantinopel 408, Atken der kaiserlichenDeutschen Botschaft zu Konstantinopel pro 1911-1914, betreffend:Epidemische Krankheiten, vol.28, Aleppo, den 8 Juni 1912.28Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Konstantinopel 408, Atken der kaiserlichenDeutschen Botschaft zu Konstantinopel pro 1911-1914, betreffend:Epidemische Krankheiten, vol.28, Smyrna, den 6.Aust 1913, Jr. N. 3158.29 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Konstantinopel 408, Atken der kaiserlichenDeutschen Botschaft zu Konstantinopel pro 1911-1914, betreffend:Epidemische Krankheiten,vol. 28, Bergfeld, Trabzon,den 17 Dezember 1913, J. N: 656 ve 12 Januar 1914, J. N. 32.30 Christoffel, A.g.e., s.149-150.

31 Bkz. C. Stade, Das bakteriologische Untersuchungsamt der Mittelmeerdivision inKonstantinopel 1916- 1918, Vor 20 Jahren zweite Folge von den Dardenellen zum Sues, MitMarinerzten im Weltkrieg durch die Trkei, Herausgegeben von der Schriftleitung der deutschenMedizinischen Wochenschrift, Leipzig 1935, s.184.32Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend: Nachrchten ber dieBevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Vom1. Januar 1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16, KaiserlichDeutsche Botschaft. Pera, den 19. Mai 1916, Im Anschluss an Bericht vom 7. v. M.,KonsulBergfeld drahtet unter dem 18. d. M. Aus Samsun, dass das Fleckfieber langsam um sich greift,ohne epidemischen Chrakter anzunehmen. Auch seien in den letzten Tagen Faelle asiatischerCholera vorgekommen. In Vertretung,Gez. Neurath.


7/24


211

de Samsunda yeniden salgn hastaln mevcut olduu ve bunun Ruslardankaanlarn getirdii belirtilmektedir.33

Otto Kessler, yaanan gelimelere ilikin olarak gzlemlerini yle ifadeetmektedir: Anadolunun ilerinde ve Irak`ta ortaya kan kolera hastalna karblgede bulunan Almanlar tarafndan mcadeleye baland ve bu hastaln yaylmas,dolaysyla askerlere bulamas nlenmeye alld. Sadece kolera deil dier salgnhastalklarla da imkanlar dahilinde mcadele edilmitir. Ayrca en nemli hijyenik

almalar demiryollarnda yaplmtr34.Alnan tm tedbirlere ramen salgnlarn n alnamyordu. Havalarn

snmasyla birlikte neredeyse tm Osmanl corafyasnda kolera vakalar ortayakmaya balamt. Bundan dolay demiryolu personeline hzl bir ekilde ayapld. Bu arada Alman lokomotif ofrleri hizmete balamt. Bunlarn bir

tanesi hastaland ve bir ka gn iinde tifs hastalndan ld. Bylece bu lmI. Dnya Savann ilk Alman kurbann Konyada ortaya kard35. Yine,

Ankara-Erzurum demiryolu hatt inaatnda alan talyan iilerden bazlarnnhastala yakalandklarn gryoruz. Nitekim Ankarada Ranci Marur, SivastaRoberto Kantani, arklada Aleksandr Sarnari, Gmrkte Ernan Sani vePolniya, Krehirde Riyanos Bavlokalci isimli iilerin salgn hastalklarayakalanarak ldkleri grlmektedir36.

1905-1917 yllar arasnda memleketimize gelen Rus haclaryla kolerastanbula kadar yaylm, bu sralarda ehremini olan Dr. Cemil Topuzlununalmalaryla nlenebilmitir. 1910 ylnda iddetli salgn nedeniyle Demirkap,Nuhkuyusu, ili ve Yenibahede her biri 24 yatakl 4 pavyon ina edilmitir.Bunun dnda nlem olarak koleral yerlerden gelecek olan asker kafilelerinin

on gn karantinaya tabi tutulmalar37 ve tren vagonlarnn koleraya kar kaynarsu ile ykanmayp dezenfekte ile iktifa edilmesi kararlatrlmtr38. I. DnyaSava esnasnda ordumuzda kolera as uygulanmtr39. Nitekim ShhyeMdiri Umumi Vekili Adnan Bey Meclisi-i Mebusanda yapt konumasnda 5Mart 1917 tarihi itibari ile memleketin hibir tarafnda kolera grlmediini

33 Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B. Atken betreffend:Nachrchten ber dieBevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei- Vom1. Januar 1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16, KaiserlichDeutsches Konsulat z. Z. Samsun, den 28. August 1916Fr Trapezunt Gez. Dr. Bergfeld.

34 Otto Kessler, Deutsche sanitre Arbeit und die deutsche freiwillige Krankenflege in derTrkei, Der Neue Orient, Halbmonatsschrift fr das politische, wirtschaftliche und geistige Lebenim gesamten Osten, Bd. IV, Nummer 7/8 Berlin 1919, s. 262.35 Brnstein, Drei Kriegsjahre in der Kaiserstadt Konia, Vor 20 Jahren zweite Folge Von denDardenellen zum Sues, Mit Marinerzten im Weltkrieg durch die Trkei, Herausgegeben von derSchriftleitung der deutschen Medizinischen Wochenschrift, Leipzig 1935, s. 198.36 BOA. DH.EUM.5 b. No:38-45. (29//1335); belgede yer alan isimlerde eviridenkaynaklanan hatalar olabilir.37 BOA, DH.EUM.THR. No: 65 92. (30/Ca/1329)38 BOA, DH.D. No: 50/1 - 35 , (24/M /1329)39 Yldrm, a.g.m., s. 1326-1327.


8/24


212

sylemektedir.40 1916 ylnda Akk, Beyrut ve amda, 1918 ylnda Msrdakolera salgnlar grlm, bu tarihten sonra da ortadan yok olmutur.

d. Frengi :Osmanl lkesinde dier hastalklarla birlikte Frengi hastal da gerek halk

gerekse orduyu derinden etkilemitir. Nitekim 1883 ylnda ordumuzunreorganizasyonu iin Almanyadan getirilen Baron von der Goltz, pek okaskerimizin frengili olduunu tespit ederek frengiyle mcadele edilmesigerektiini padiaha bildirmitir. Bunun zerine bavurulan Alman dermatologuUnna, Ernst von Dringi nerir. 1889-1902 yllarnda Osmanl Devletindegrev yapan Dringe Tbbiyede Deri Hastalklar ile Deri Dersi ve PolikliniiProfesrl, Haydarpaa Askeri Hastanesi Bahekim Yardmcl, Ankara ve

Kastamonu lleri Genel Salk Mfettilii grevleri verilir. Dr. von Dring 16doktor ve 2 eczacdan oluan bir ekiple Anadoluyu at zerinde 14 kez taram

ve gittii yerlerde hekimlere kurslar vermitir. Onun nerisiyle Kastamonu,Bolu, Bartn, Dzce ve Cidede yeni frengi hastaneleri yaplmasna karar

verilmitir. Bu almalar nedeniyle Dringe Mirmirnlk (sivil paalk) rtbeside verilmitir41.

Dring, Anadoluda bulunduu sre ierisindeki gzlemlerinden yola karakyapt deerlendirmesinde u cmlelere yer vermektedir.

Suriye, Frat, Dicle havzas hari Kk Asyada Osmanl nfusu 1844den

1890 ylna kadar 12 milyondan 7 milyona dmtr. Bunun sebebi btnTrkler iin geerli olan ar askeri hizmet ve dier taraftan Syphilis (frengi)hastaldr. Ayrca stanbuldan Dzceye kadar olan seyahatimde, blgede hzl bir

nfus dnn olduu dikkatimi ekmitir. Zira blgede bulunan ok saydakiTrk mezarlklar bunu teyit etmektedir. Bugn buralarda Tatar ve erkezler

bulunmaktadr. Artk buralarda Trk kalmamtr. Trk halk tamamen lm. Birerkez muhtar bana kendi kynn nfus defterini gsterdi. Defterdeki kaytlara

gre 30 yl nce 100 hanede toplam 500 insan yaamaktaym. Ertesi gn bu kyziyaret ettik. Kyde 3 hanede 7 kiinin kaldn grdk ve evde bulunan yal biradam bize yle dedi: Btn halk frengi hastalndan ld, yani syphilisten ld42

Bunun sebebi Avrupal bayanlarn Selanik, Edirne, zmir, skenderun veBeyrutta yerlemeye balamasndan beri frengi hastalnn yaylmaya balamolmasyd. Bunlar Yahudi bayanlar ile, Fransz, spanyol, talyan ve Yunankadnlar idi. Polis kaytlarna gre bu kadnlarn says Pera ve Galatada 5000,zmirde ise 2000 olarak bildirilmektedir. Frengi hastalnn Suriye, Kastomonu

ve Sivasta ve hatta btn Karadeniz sahili boyunca yayg

n olduu ve bula

c

hal ald grlmektedir. Dring, Kastamonu vilayetinde halkn % 70-80ninfrengi olduunu tespit etmitir.43

40 MMZC, Devre:3, C.2, tima:3, s.49.41Yldrm, a.g.m., s. 1330.42 Von Dring, rztliche Kulturaufgaben in der Trkei, Archiv Schiffs- und Tropen-Hygiene, Bd.20, Nr. 41920, s.83-84.43 Helmut Becker, Aeskulap zwischen Reichsadler und Halbmond, Sanitaetswesen und Seuchenbekaempfungim trkischen Reich waehrend des Ersten Weltkrieges, 1990, s. 41-42.


9/24


213

Yine stanbula yakn bir blge olan anakkale ve evresinde de frengihastal etkisini gstermitir. rnein, Biga Koza ve kyleriyle anNahiyesinde frengi hastal yaygnlamtr. Hkmet bu hastalnyaygnlamas zerine Kale-i Sultaniyede de Kastamonu Vilayeti ve BoluSanca Frengi Mcadelesi Tekilat-i Shhyesi Nizamnamesinin uygulanmasnkararlatrmtr44. Frengi ve stmaya kar alnan nlemlerde baar salanmolmasna ramen blgede bir baka hastalk etkisini gstermeye balamtr. Oda spanyol Hastaldr. Nitekim anakkale merkezi ile Ayvack kasabasndaspanyol Hastaliddetle hakim olup bir hafta zarfnda mezkur hastalktan 15kii vefat etmitir45. Ernst Rodenwaldt ise anakkaledeki durum hakknda ubilgileri aktarmaktadr. Doktorlarn bildirdiine gre Kilidbahirde ihastalklar olan gnlk 2500 kiiden 40 kiinin zerinde hasta lyordu. Burada

shh yzba olarak hizmet eden Yunanl arkada, hakl olarak ilk gnlerde banaSalk olarak (bir doktor olarak elimizden gelen) yardm edebilecek hi bir eyimiz yok,mitsizim.46 diyordu. Rodenwaldt ayrca, asker hastahanelerde, askerlerlebirliklerde ok sayda Osmanl vatanda olan Yunan, Ermeni ve Yahudibulunduunu da47 ifade etmektedir.

Frengi hastal, zellikle Romanya ve Galiyada bulunan ordularmzn geridnleri esnasnda olduka yaygnlamtr. Frengi ile mcadele edebilmek iin18 Ekim 1915 tarihinde Emraz- Zhreviyenin Men-i Sirayeti HakkndaNizamname yrrle konmutur. Ayrca, frengi ile mcadele etmek amacylafrenginin ne olduunu ve nasl korunmak gerektiine dair halka aydnlatcbildiriler datlmtr48. Frengi hastal ile mcadele srasnda fuhu kontrolaltna alnmaya allm, hastalkla ilgili dispanserler ve muayenehaneler alm,

bedava muayene yaplm ve ila datlmtr.49 Yine frengi ile mcadele iin1332 (1916) senesi Shhye Mdriyeti Umumiyesi btesine kinin tedariki iiniki defa 50.000 liralk tahsisat verilmesine dair kanun karlmtr.50 zelliklefrengi ve dier baz hastalklarla mcadele etmek iin Kastamonu vilayeti veBolu Sancanda kurulan on bir hastahaneye 400 000 kuruluk ilave denekkonulmutur.511917-1918 yllarnda stanbulda 2262 Hristiyan, 3091Mslman kadn ili Emraz- Zhreviye Hastanesinde tedavi grmtr.52

25 ubat 1918de Erturul mebusu emsettin Bey, Meclisi Mebusandayapt konumasnda, Memlekette frengi hastal ve buna mmasil olan efrenc

44 Temel, A.g.m, s.331.45 BOA, Dahiliye Nezareti Emniyeti Ummiye Mdiriyeti Asayiubesi (DH.EUM.AY), No:

52-18. (10/B/1339)46Ernst Rodenwaldt, Seuchenkmpfe Berichtt des beratenden Hygienikers der V. Kaiserlich-Osmanischen

Armee, Heidelberg 1921, s.12.47 Rodenwalt, A.g.e., s.67.48 Mehmet Temel, Birinci Dnya Sava ve Muharebe Yllarnda Trkiyedeki Bulac ve ZhreviHastalklara Kar Alnan nlemler, ada Trkiye Tarihi Aratrma Dergisi, C. III, Say: 8(1998) zmir 1999, s. 338- 339.49 MMZC, Devre:3, C.2, tima:4, s.490.50 MMZC, Devre:3, C.2, tima:3, s.90,148.51 Meclis-i Mebusan Encmen Mazbatalar, Devre:3, C.1, tima:3, s.139.52 Temel, A.g.e, s.270.


10/24


214

hastalklar, her gn dire-i dehetini tevz ediyor ve memleketin genlii mtemadiyen bumthi dman tarafndan kemiriliyor. Hastalk, hatta kylere kadar sirayet etmi vememleketin bir ok noktasnda bu yzden bir ok aileler snm, gemitir. Bu snme,mtemadiyen tevess edip gidiyor.53 diyerek durumun vahametini ortaya koymutur.

Yine Osmanl hkmeti, Dring rneinde olduu gibi bu tr salgnhastalklarn nn alabilmek iin yurt dndan gelen aratrma ve yardmtaleplerini de geri evirmemitir. Nitekim sve Bahriye Nezareti tabiplerindenHans Davidin salgn hastalklar hakknda aratrma yapmak zere Trkiyeyegelmesine ve kendisine gsterilecek yerlerde 6 hafta boyunca almasna izin

verilmitir54.Birinci Dnya Sava yllarnda lkenin hemen her yerinde veba, verem,

tifs (lekeli humma), kolera, humma-i rcia, kara humma, dizanteri, paratifs,

kuduz, frengi ve bel soukluu gibi birok bulac hastalk yaygnlamayabalaynca Babli, btn vilayet ve sancaklarda bu hastalklarla mcadeleedebilmek iin 1916 yl btesinin Emraz- Sariye ve stiliyye Tertibine3.000.000 kuru, 1.500.000 kuru ve 5.000.000 kuru olmak zere defadatoplam 9.500.000 kuruluk ek tahsst koymutu.55

Birinci Dnya Sava dneminde bulac hastalklarn en youn olarakgrld ehirlerin banda bakent stanbul geliyordu. stanbul, ilek vednyann birok limanlarna mensup gemilerin urak yeri olmas sebebiylesalgn hastalklara her an maruz kalma ihtimalini arttryordu. Zira I. DnyaSava ncesi ve sava dneminde, stanbulun birok semtinde bulachastala rastlanmtr. rnein, Kartal, Tuzla, Yakack, Soanlk, Maltepe,

Ayastefanos ve Bakrky blgelerinde, tifo, kolera ve iek hastalna youn

ekilde rastlanmtr. Bu blgelerde tedbir amacyla a uygulamas yaplm vehastaln asker birliklere sirayet etmemesi iin askerler daha uzak blgelereyerletirilmilerdir56.

2. CEPHELERDE SALGIN HASTALIKLARIN SEBEP OLDUUKAYIPLAR

Bulac hastalklar halkn yan sra cephedeki askerler arasnda da okyaygnd. Birinci Dnya Sava yllarnda bit ve pire salgn yznden Kafkascephesinde binlerce asker tifs, lekeli humma ve humma-i raciden, yaklak6.000 kii dizanteriden, tm cephelerde ise 20.000den fazla asker stmadanhayatn kaybetmi; Hicaz, Irak gibi scak blgeden dnen askerler de malaryatipi stmay lke geneline yaymlard57.

Salgn hastalklar cephelerde sadece Trk askerlerini deil mttefikdevletlerin askerlerini de etkilemitir. anakkale cephesinde, Haziran 1915te

53 MMZC, Devre:3, C.2, tima:4, s.489.54 BOA. DH.EUM.5.b., No. 37-34. (02//1335)55 Meclis-i Mebusan Encmen Mazbatalar, Devre:3, C.1, tima:3, s. 323-326; BOA, Meclis-iVkel Mazbatalar (MV.Maz.), Def: 243, Nr. 9; Mehmet Temel, gal YllarndastanbulunDurumu, T.C Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1998, s. 224.56 Temel, a.g.m, s, 33257 Temel, a.g.m., s. 329


11/24


215

scaklklarla birlikte sineklerin oalmasyla dizanteri ba gstermitir. Her hafta100 kadar mttefik askeri dizanteriye yakalanarak cepheden tahliye edilmitir.

Trk tarafnda da dizanteri yaygnd. Savatan sonra yaplan istatistiklere gre85.000 Trk askeri hasta olarak cepheden ekilmi, bunlardan 21.000ihastalktan lmtr58. Sadece anakkalede gnde 800 civarnda asker hastalknedeniyle cepheden alnmtr59. kinci Anafartalar Savanda da dizanterininyaygnlamas askerleri yldrm ve askerler tedavi iin adalara gnderilmitir60.

Yemende bulunan birliklerin salk durumlar da Arap yarmadasnn diercephelerindekiler gibi salk hizmetinin iyi yrtlmesinde etken olan faktrlerinbir ksmndan yoksundu. Bu yzden salgn hastalklar, Yemen cephesinde dahafazla grlmekteydi.61 Gerek Taiz, gerekse Tehame hareket blgelerinderastlanan eitli hastalklar arasnda iskorpit, dizanteri, stma, enfilanza (grip,

salgn nezle) bata gelmekteydi. Aylk harp istatistiklerinde, bu hastalklarayakalananlarn oran dier hastalklara oranla olduka yksekti. Bununla beraber,hastahanelere yatrlarak tedavi altna alnan bu hastalarn ifa bulmalarsaland gibi asker birliklerde koruyucu hekimlik ynnden alnan tedbirlersayesinde mevsim hastalklarnn gsterdii dalgalanmalar dnda hastaneyeyatanlarn saysnda dmeler kaydedilmitir62.

Sina ve Filistin cephesinde ise, salk durumunu ve ilemlerini tespit iinyeterli belge bulunamamasndan dolay gerekli aklkta bilgi edinilememitir.Raporlar, hastahanelere girme-kma ve hastalk cinsleriyle vefat izelgeleri,dier kaytlar ve dosyalar ya dman eline gememesi iin nemli ve sair evrakarasnda yok edilmi ya da dalp kaybolmutur. Bununla beraber, genel olarak4nc orduda (sonralar Yldrm Ordular Grubunda) geni apta tahribat

yapan - 3nc orduda olduu gibi - youn halde sar hastalk salgnlarolmamtr. Bu eit hastalklar ortaya ktka mevziletirilerek mcadelesrdrlmtr. Bu hastalklar zellikle, tifs ve kolera idi. Ayrca malarya vedizanteri ile de devaml mcadele edilmitir63.

Hicaz cephesinde ise stma ve gne arpmas olaylar dnda orduyu byklde tehdit eden bulac hastalklara pek rastlanmyordu. Daha ok stmayayakalanan Medine evresindeki 42nci Alay 2nci tabur personelinin deMedinedeki revir ya da hastahaneye yatrlarak tedavileri yaplmaktayd.Ktalarda oran itibariyle sk rastlanan hastalklardan biri de iskorpit hastal idi.Bir fikir vermesi bakmndan, 58inci Tmene bal 55inci Alayda, 21 ubat1916da viziteye kan erlerden toplam 25inde bu hastaln belirlendiinigryoruz. Hicazda stma mevsimi yaklatnda Hicaz Kuvvet-i Seferiye

58 I. Dnya Sava Ansiklopedisi, Yener Yaynlar, C.2, s. 43159 Necati nceolu , Siper Mektuplar, Remzi Kitabevi, stanbul 2001, s. 16260nceolu, A.g.e, s. 13361 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, IV. Cilt, Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekat,1914 1918, Genel Kurmay Basmevi, Anakara 1978, s.784.62 A.g.e., s.786 - 78763 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, IV. Cilt, 1. Ksm, Sina Filistin Cephesi, Genel KurmayBasmevi, Ankara 1979, s.679


12/24


216

Komutanlnca yaynlanan bir emirle birliklerin dikkati ekilir ve erlere haftadaiki kez kinin iirilmesi zorunlu tutulurdu64.

Hicazda ara sra da olsa humma-i racia salgnna rastlanmtr. Bu hastalnlemek iin ok sk nlemler alnmtr. rnein, amdan Hicaza gelen ikisubayn bu hastala yakaland anlalr anlalmaz, komutanlka derhalMedine istasyonunda bir ayrma yeri kurulmu ve bundan byle amdan gelenbtn personel, bir hafta sreyle burada alkonularak incelemeye ve muayeneyetabi tutulmutur65. Grld zere Hicaz cephesinde saln korunmasyolunda komutanlklar mmkn olan her trl nlemi aldklar iin salgnhastalklar pek fazla grlmemitir.

Btn abalara ramen, harbin son senelerinde Taiz Harekat BlgeKomutanlnn Lahi merkezindeki birlikleriyle Aden cephe kesimindeki

muharebe gruplarnn (Vaht, Sabr, Efy gibi) erleri arasnda ba gsterenerfilanza hastal olduka yaylm ve be gn ierisinde hastanelerde lenlerinsays bir hayli artmtr. Bulac bir hastalk olan enfilanzann bylesinetehlikeli bir hal almas zerine, Lahite 39uncu Tmen ve Taiz harekat blgekomutanl batabipliine hastaln mahiyeti, seyir tarz ve buna kar alnmasgerekli nlemleri kapsayan uzunca bir rapor hazrlanarak komutanla

verilmitir. 31 Ekim 1918 tarihli gnlk emrin bir maddesinde yledenmektedir: Askerlerimizde enfilanza denilen hastaln ziyade kiilii ve bunlardanbir ounun hafif derecede olduu hlde ihtilatl lmlere meydan verilmemek zere grupkomutanlklar tabipleri tarafndan hastahaneye gnderilmek zorunluluunda kalmaktaolduu, halbuki hastahanemizin kapasitesi ve gereleri yeterli olmadndan, yer yataklarndaelbiseleriyle yatmaktadr.66

Ermenilerin bulunduu Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerindebulac hastalklar ok sk grlm ve bu blgeler salgn hastalklarn ykcetkilerine maruz kalmtr. Mesela Kafkas cephesinde 2. Ordu harektndailerin yolunda gitmemesi, askerlerin yeterli derecede gda ihtiyalarnnkarlanamamas yznden tifo, tifs ve kolera gibi bulac hastalklar bagstermitir. Bu durum dolayl olarak ordu birliklerinde birok subayn ve erinlmne sebep olmutur67.

3. Ordu Ermenilerin bulunduu ve daha sonra g ettirildii blgelerdekonulandrlmt. Tifs hastal, 3. Ordunun karlat en byk sorunlardanbirisi olmutur. Birinci Sarkam Muharebelerinde Abdlkerim Paa, tifshastalna tutularak Erzurum Hastahanesine yatmtr. 3. Ordu KumandanHafz Hakk Paa da ayn hastala tutularak vefat etmitir68.

3.Orduda ilk bata salgn hastalklara kar nlemler alnm ise de bu yeterliolmamtr. Mart 1915te ordunun yaklak % 45i salgn hastalklara yakalanm,

64 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, IV. Cilt, Hicaz, Asir, Yemen Cepheleri ve Libya Harekat,1914 1918, Genel Kurmay Basmevi, Anakara 1978, s. 78265 A.g.e, s.78366 A.g.e.,s.79067 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, 2. Cilt, 2. Ksm, Kafkas Cephesinde 2. Ordu Harekt1916-1918, Genelkurmay Basmevi, Ankara 1978, s. 326.68 Ali hsan Sbis, Harp Hatralarm: Birinci Dnya Harbi,C.3, Nehir Yaynlarstanbul 1991,s.44-45


13/24


217

hastalananlarn % 24 lmtr69. 1915-1918 yllar arasnda hastalk nedeniylehastahaneye girenlerle, yaralanmak suretiyle hastaneye girenler arasnda okbyk fark vardr. Byle bir farkn varl bizlere bahsedilen dnem iin salgnhastalklarn ordu zerindeki etkisinin ne derece iddetli olduunu aadaki

verilerde aka gstermektedir.

Senesi Hastalktan hastahaneye giriyapan

Yaralanmak suretiylehastaneye giri yapan

1915 (10 ay) 206.963 8939

1916 136.722 31.220

1917 139.110 1.654

1918 (9 ay) 81.703 2.421

Toplam 564.498 44.234

3. Orduda muhtelif senelerde bu hastala yakalananlar ve hastaln nedenolduu lm miktar ile lm oranyledir:70

Senesi Hastala yakalanan lm lm oran

1915 (10 ay) 9.489 4.377 %46

1916 6.641 2.060 %31

1917 2.912 791 %27

1918 (9 ay) 577 82 %14

Yukardaki izelgede grld zere tifse yakalanma ve lm oran yldan

yla azalmtr. Bu, ordu shhye tekilatnn gelitiini ispatlamaktadr.Tifs hastalnn dnda 3. Orduda tifo yani karahumma hastalnn da

ortaya kt grlmektedir71:

Senesi Hastala yakalanan lm lm oran

1915 (10 ay) 2.590 1.535 %59

1916 266 127 %48

1917 59 32 %54

1918 (9 ay) 12 3 %25

Toplam 2.927 1.697

3. Orduda rastlanan salgn hastalklardan biri de humma-i raciadr. I. Dnya

Sava yllarnda humma-i racia ile ilgili veriler aadaki ekildedir72.

69 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt 1916-1918, 2. Cilt,Genelkurmay Basmevi, Ankara 1993, s. 704.70 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt s. 776-777.71 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt s. 777.72 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt, s. 777.


14/24


218

Senesi Hastala yakalanan lm lm oran1915 (10 ay) 13.600 4.678 %34

1916 8.382 1.592 %19

1917 3.821 453 %12

1918 (9 ay) 1.095 50 %5

Toplam 26.898 6.773

3. Orduda byk nlemlere ramen dizanteri nemli bir salgnd.Dizanterinin en byk sebebi, temiz ime suyunun yokluu nedeniyle askerlerinpis su birikintilerinden su imek zorunda kalmalardr.73

3. Orduda dizanteri hastalna ait istatistiki bilgi yledir:74

Senesi Hastala yakalanan lm lm oran1915 (10 ay) 8.315 3.578 %43

1916 3002 1.615 %54

1917 995 648 %65

1918 (9 ay) 330 101 %30

Toplam 12.542 3.942

Bu seneler iinde hasta ve yarallarn lm says 109.562, ehit says 9001olmak zere toplam 118.563tr75. statistiklere gre hastalklardan lmler,yarallarn lmnden yaklak 28 kat, ehit denlerin saysndan toplamda 12kat daha fazladr.76

Sava alanlarnda yaralanmadan kaynaklanan lmler ile bulac hastalklarn

sebep olduu lmler karlatrldnda ortaya artc bir durum kmaktadr.Birinci Dnya Sava nedeniyle salk koullarnn yetersiz oluu, lmlerinartmasnda birinci etken olarak karmza kmaktadr. 1915-1918 yllar arasndadokuz ayr Osmanl ordusunda hastalk ve yaralanma nedeniyle lmlerinkarlatrlmasn aadaki tabloda grmek mmkndr:77

Hastalk nedeniyle lm Yaralanma nedeniyle lm

1. yl 57.462 21.988

2. yl 126.216 21.986

3. yl 133.469 8.081

4. yl 84.712 7.407

Toplam 401.859 59.462

73 Sbis, A.g.e., s. 153.74 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt s. 778.75 A.g.e, s. 776; Kmuran Grn, tm cephelerde lenlerin adedini 550-600.000 kii, 2 milyonkiinin ise hastalktan ldn sylemektedir. Bkz. Kmuran Grn, Ermeni Dosyas, kinciBask, TTK, Ankara 1983, s. 223.76 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Kafkas Cephesinde 3. Ordu Harekt s. 77677 zdemir ve dierleri A.g.e., s.103.


15/24


219

Bu dokuz orduya teki cephedeki askeri birliklerin de eklenmesi halinde,hastalk nedeniyle lm says 466.759 ve yaralanma nedeniyle lm says68.378e ulamaktadr78. Bu durumda hastalklardan lmler, yaralanmanedeniyle lmlerden yaklak 7 kat fazladr. Bu rakamlar, Osmanl ordusununsavaa katld blgelerde salgn hastalklarn ne kadar etkili olduunu akaortaya koymaktadr.

Hastalklarn bu kadar youn olarak yaand Osmanl ordusunda 1914ylnda yani sava baladnda 1202 doktor grev yapmaktayd. Bunlardan 9uRum, 17si Ermeni ve 3 Yahudi idi. Ayrca ordumuzda 1353 kii de yedekdoktor olarak grev almaktayd. Bunlarn ise 528i Trk, 331i Rum, 229uErmeni, 116s Yahudi ve 79u Katolik Maroniten idi. Bu doktorlarn yaklak %13 I. Dnya Sava esnasnda eitli nedenlerle zellikle de salgn

hastalklardan dolay hayatlarn kaybetmilerdir79. 1916 ylnn sonundanitibaren Anadoluda grevli Alman doktor says 12 idi. Bunlarn be tanesihijyenik hizmetinde ve ksmen ordu hizmetinde yani askeri hastanedealmaktaydlar80. Nitekim salgn hastalklarn artt bir dnemde MarealLiman von Sanders de hijyenik eitimi alm bir doktoru danman hijyenikerolarak yanna gnderilmesini hkmetinden talep etmitir81.

3. OSMANLI CORAFYASINDA BULUNAN YABANCILARINSALGIN HASTALIKLARDAN ETKLENMELER

I. Dnya Sava esnasnda Anadoluda ba gsteren bulac hastalklar,sadece askerleri ve Anadolu halkn deil ayn zamanda blgede grev yapankonsoloslar, retmenler, doktorlar, hemireler, misyonerler gibi yabanc

milletlere mensup insanlar da olumsuz ynde etkilemitir. Samsunda FranszKonsolosu olarak grev yapan Edvar Bertran'n olu82 ile Suriye'den srgnedilip Kalecik'te ikamet eden Fransz Konsolosluu Tercman Cilb Donato,83lekeli humma hastalna yakalanarak vefat etmilerdir.

Bu dnemde ldrc boyuta ulaan tifo salgn btn Osmanl lkesinisarmt. Salgnn ar artlarda yayld dnemlerde kim tifo hastalnayakalanyorsa iki gn iinde bilincini kaybediyor ve birka gn iinde vefatediyordu.84 Dolaysyla lkede bulunan btn yabanclar da bu hastalktannasibini almtr. svirenin Bern kentinden Sivasa gelen Heinrich Hopf, 31Mart 1914te Sivasta yakaland tifo hastalndan hayatn kaybetti. KarlMeyer, sava esnasnda Dou Anadoluda asker ynetimin merkezininErzurum olduunu, ama ok az sayda doktor ve hasta bakcsnn bulunduunu

yazmaktadr. Bu sebeple Trk Hkmetinin hastalarn tedavisi iin Amerikanmisyonundan yardm istediini ve Amerikallarn bu istee olumlu cevap vererek

78 zdemir ve dierleri A.g.e, s. 103.79 Becker, A.g.e, s. 28.80 Rodenwalt, A.g.e., s. 73.81 Rodenwalt, A.g.e., s. 1.82 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA.), DH.EUM.5.b., No. 51-20. (08/Ra/1336)83 BOA. DH.EUM.4.b., No:20-60/1. (23/N /1336)84 Karl Meyer,Armenien und die Schweiz, s. 93-94


16/24


220

Bayan Zengeri grevlendirdiklerini belirtmitir. Zenger, 1915 yl baharnakadar hastalanan askerlerin tedavisiyle urat. Burada salgn hastalklar ve hereyden nce tifo yaygnlayordu. Nitekim daha sonra Bayan Zenger de tifoyayakalanarak vefat etmitir85. Mersin - Rusya seyr-i sefain muavini ve postamemuru olan Valbevi Aksaray'da iken tifo hastalna yakalanmtr86.

Alman bykelisi Wangenheim, 3 Martta Peradan yazd ksa rapordaDou Anadoluda salgn hastalklarn yaygnlatn belirtmitir. Nitekim

Wangenheim, Erzurum Alman konsolosu vekilinin yle yazdn ifade ediyor.Askeriyede bulac tifo biraz azald, ama halk arasnda oald. u anda Sivasta da tifosz konusudur ve bu sebeple orada alan iki hemiremiz oray terk etmek zorundakald.87 Ayrca Alman kilise grevlisi Jakob Knzler de tifo hastalnayakalanmtr88.

Yine Nisan 1915te Urfada misyonerlerden tifodan lenler olmutur.Urfadaki misyonerler arasnda bulunan Amerikan misyoneri Miss Fowle de 24Kasm 1916da tifo hastalndan lmtr89. Bunun dnda tilaf devletlerikumandanlar da salgn hastalklara yakalanmtr. ngiliz Irak Kuvve-iSeferiyyesi Nikson hastalk nedeniyle 19 Kasm 1916da tebdil-i havaedilmitir90.

Dou Anadolu blgesindeki salk personeli ve imknlar yetersizdi.Blgedeki salk personelinin ve imkanlarn kstl olduunu bilen Dr. Clark, Dr.

And, Mrs. Sewny ve Miss. Grafham adlahslar Erzuruma gitmilerdir. SewnyErzuruma geliini takip eden gnlerde tifs hastalna yakalanm ve buradalmtr. Erzurumda bulunan birok misyoner de tifs hastalnayakalanmt, ancak aralarnda hayatn kaybeden olmamtr91.

Ayn dnemde Badatta da byk apta bulac hastaln varl szkonusuydu. Nitekim Goltz Paa ve amdaki Alman konsolosu da hastalktanlm ve skenderun Konsolosu seyahat esnasnda lekeli humma (tifs)mikrobu kaparak ar hastalanmtr. Hastalarn tedavisi Trk ordusundabalangta ok kt idi. Tifsten lm oran bir dnem yz hastadan elliyeulamtr, daha sonra elliden yirmi bee dmtr. Bu oran daha iyi tedavigren Alman askerlerinde % 10dur. Salgn hastalklarn Trkler arasnda geniapta yaygnlamas, Trk askerlerinin kaybn bazen korkun boyutlaraulatrmtr92.

85 Meyer, A.g.e.,ss. 82-89.86 BOA. DH.EUM.5.b., No: 32-7. (03/Ra/1335)87 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, stanbul Alman eliliinin Kayser BethmannHollwege 3 Mart 1915 tarihli raporu, 1 A Trkei Armenien, Bd. 36, Nr. 7117, R. 14085, J. Nr.1532.88 Meyer, A.g.e., s. 93-94.89 Meyer, A.g.e., s. 93-94.90 Sbis, A.g.e., s. 108.91 zdemir ve dierleri, A.g.e., s. 107.92 Victor Schilling, Kriegshygienische Erfahrungen in der Trkei, Zwischen Kaukasus und Sinai,Band 2, Jahrbuch des Bundes der Asienkaempfer, Berlin 1922, s.75.


17/24


221

4. SALGIN HASTALIKLAR VE ERMENLERErmeniler, emperyalist bat devletlerinin vaatlerine kanarak yzyllarca

birlikte huzur iinde yaadklar Osmanl Devletine kar koymay ve isyanetmeyi son yllarda alkanlk haline getirmiti. Osmanl Devleti, bu gibidurumlara kar dier devletlerin de zaman zaman bavurduu tedbirlerdenbirini uygulamtr. Devlete kar koyan ve isyan eden Ermenileri bulunduklaryerlerden alarak daha zararsz olabilecekleri yerlere doru g ettirmek dahauygun grlmt. Tabii ki o gnn ar ve olumsuz artlarnda yaklak500.000 insan g ettirmek kolay deildi ve bunu ar bir zayiat vererektamamlamak zorunda kald. Son yllarda dardan Anadoluya zellikleKafkaslardan g etmek zorunda kalan Mslmanlara veya Trklerle birliktegelen bulac ve salgn hastalklar, Dou Anadolunun eksik ve yetersiz alt

yapsyla birlikte blgeyi saran sknt haline geldi. Dou Anadolunun buolumsuz artlarna bir de zorunlu gn yaplmas blge halk iin katlanmaszor artlar oluturdu. Bylece Birinci Dnya Sava, Trk milletiyle birlikteErmeni milletinin de byk ac ekmesine vesile oldu.

1914te Dou Anadoludaki Rus snrnda askeri hareketliliin baladgnlerde, Erzurumda ve Harputta iddetli bir tifs salgn balad. Ayn hastalkMardin, Van ve Bitliste de grlmekteydi. Aralk aynda Erzurumdaki asker vesiviller arasnda bir gnde tifsten lenlerin says 400 civarnda idi93. 1915 ylbalarnda ise Erzurum Hasankalede kolera salgn grlmtr. Tm memurlarkolera hastalna yakalanmlar, ile ecza reisi, mdde-i umum muvini,mustantk (sorgu hakimi), kaymakam ve mal mdr dndakilerin tamamhayatn kaybetmitir94.

Ermeniler daha tehcire tbi tutulmadan nce Van syan srasnda 1915senesinin yaz aylarnda tifo, tifs, dizanteri ve kolera gibi bulac hastalklarayakalanmlard95. Tehcir srasnda da 16 Mart tarihli bir kayda gre 5 yanaltndaki 1.500 ocuk Konya yaknnda bulunan kampta alk ve yorgunluktan,bir tehcir kampnda da 55.000 kiiden 12.000 kii 2 ay ierisinde tifstenlmtr. Halepe getirilen 100.000 Ermeninin tamamnn ya bulac hastalayakaland ya da alkla kar karya kald anlatlmaktadr96. Yine bir Almankaynana gre Trkiyeden Kafkaslara iltica edip bulac hastalktan ve alktanlen Ermenilerin saysnn yaklak 139.000 olduu aklanmaktadr97. Tehcirsrasnda trenle tanrken de Ermenilerden lenler olduu ve hatta ksmen trenpersonelinin de hastala yakaland grlmektedir.98 Yine tehcir srasnda denizyoluyla g edenlerin salgn halinde bulunan stmadan etkilenmemeleri iin

93 zdemir ve dierleri, s. 107.94 Temel, A.g.e., s. 33095 A. Alper Gazigiray,Ermeni Terrnn Kaynaklar, Gzen Kitabevi, stanbul 1982, s. 26096 Von Kardinal Piffl persnlich bergeben, , im Maerz 1916, The Armenien Genocide, Prag undWien s. 320.97 Armenag S. Baronigian, Lasst mich reden, Das neue Armenien, Mitteilungen des armenischenHilfskomitees zur Untersttzung aerztlicher Mission und Evangelisation, No. 1, Leipzig 1920, s.14.98 Becker, A.g.e., s.201.


18/24


222

tedbirler alnm ve kendilerine kinin datlmtr.99 Samsunda bulunanErmeniler bulac hastalklardan ksmen muzdarip olmularsa da kinin tevziatsayesinde hastaln kt bir raddeye gelmesi engellenmitir.100

Helmut Becker, Ermeni srgnyle Suriye ve Filistinde 1915 yazndabulac hastalklarn en iddetli ekilde grldn yazar.101 DeutscherHlfsbund fr christliches Liebeswerk im Orient adl yardm dernei, 16

Temmuz 1915te hasta saysnn olduka arttn bildirmektedir.102AlmanMhlens, Austos 1915 ortasnda Halep ve oradan kuzeye yapt seyahatindegrdklerini, kitleler halinde gelen Ermenilerin rekurrens ve tifs ayrca tifs, dizanteri vekolera tadklarn, bulatrdklarn, mlteciler arasnda zellikle de Halepte hasta velm vakalar saysnn ok yksek olduunu, daha nce tifsn grld Pozant veKonyaya kadar Ermenilerin bulac hastalklar yaydklareklinde zetler103. Alman

Konsolosu Hoffman, Suriyede fleckfieber hastalnn grldn vemikrobun g eden Ermeniler vastasyla yayldn ifade ediyor. 104

Jakob Knzler, srgn edilen Ermenilerin byk ksmnn (lekeli humma)tifsten ldn yazarken105 Alman Subay Gerold von Gleich da bu korkunhastaln ilk etapta Ermenileri perian ettiini ve daha sonra Trkler arasndada yayldn yazmaktadr.106 Bu dnemde gnlk olarak ortalama 180Ermeninin alktan, tifsten ve dizanteriden lyor.107 Ancak Osmanllkesindeki bu salgn hastalklar sadece Ermenileri deil ayn zamandaMslmanlar da etkilemitir. Nitekim Joseph Pomiankowski tifs salgnndanen az bir milyon Mslmann ldn ifade etmektedir.108

Avusturya-Macaristan Konsolosu Dandini de bu kt tabloyu iaret etmekteve yaklak iki aydan beri Halepte iddetli bir tifs salgnn olduunu

belirtmektedir. Hastalk mikrobunu, g ettirilen Ermenilerin getirdiini veehirde gnlk lm orannn 300 atnn iddia edildiini yazar.109 Hans von

99 Azmi Ssl,Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Yznc Yl niversitesi Yayn, Ankara 1990, s. 125.100 Ssl, A.g.e., s. 125.101 Becker, A.g.s.197.102 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Trkei 183, Armenien Bd. 183, No: 7122, R.14086, Deutscher Hlfsbund fr christliches Liebeswerk im Orient, E.V. An das AA..,Frankfurt am Main 16 Juli 1915.103 Becker, A.g.e., s.197; Johannes Lepsius, Der Todesgang des armenischen Volkes, Bericht ber dasSchicksal des armenischen Volkes in der Trkei waehrend des Weltkrieges, zweite Auflaga, Postdam 1919,s. 75 ve 105.104 Bundesarchiv, Reichsamt des Innern, III B.,Atken betreffend: Nachrchten ber die

Bevlkerungsvorgaenge und gesundheitlichen Verhaaeltnisse in fremden Staaten. Trkei-Vom 1. Januar 1915 bis zum Januar 1926, Band 4, Specialia, Medizinal-Polizei No: 16,Kaiserlich Deutsches Konsulat. Tripolis (Syrien) den 24. November 1915, in Tripolis, J.- Nr.192,gez. Hoffmann105 Becker, A.g.e., s.200; Jakob Knzler, Im Lande des Blutes und der Traenen. Erlebnisse inMesopotamien waehrend des Weltkrieges, Postadam 1921, s. 64.106 Becker, A.g.e., s. 200;107 Becker,, A.g.e., s.198; Kress, A.g.e., s.132.108 Joseph Pomiankowisky, Der Zusammenbruch des Ottomanischen Reiches Erinnerungen an die Trkeiaud der Zeit des Weltkrieges, Amalthea Verlag, Zrich, Leipzig, Wien, s.165.109 Becker, A.g.e., s. 200.


19/24


223

Kiesling ise gnlk yaklak 200 lm hadisesinin resm makamlarcabelirlendiini ifade eder.110 Nitekim Neue Zrcher Zeitung gazetesinin 19

Austos 1916 tarihli nshasnda yer alan, Ermenistann yksek kesimlerinde yaygnolan bulac tifo, tehcir edilenlere elik etmitir. Btn tehcir edilenler, dizanteriden ac

ektiler. Geenlerde kolera hastal da ortaya kt.111 ifadeleri bulac hastalkmikroplarn Ermenilerin g ettikleri yerlere tadklarn dorulamaktadr.

Dr. Victor Schilling, izlenimlerini bizlere u ekilde aktarmaktadr. 1916ylnn bahar aylarnn balarnda Halepe geldiimde Halepte bulunan askerlerarasnda yaklak 10.000, sivil halk arasnda ise 40.000 kiinin lekeli humma(tifs) hastalna yakalandn blgede grev yapan memurlardanrendiimde bulac hastalklarn ne kadar geni alanlara yayldn rendim.

Yokluklar ierisinde tehcire tb tutulan Ermeniler, ayrca Krtler ve

Kafkasyadan kaan Mslmanlarn getii yollar zerinde bulunan btnkylere de hastalklar sirayet ettirerek kyllerin lmlerine sebebiyet

vermilerdir. 1916-1917 yllar k dneminde ise hastalarn karantina altnaalnmas neticesinde azalmtr. Bu dnemde sadece 1.000 vakaya rastland.Kk Asyann gney eyaletlerinde kk salan Asya koleras su yollarna dayaylmt. Halepin merkezinde tehcire tb tutulan Ermenilerin iskan edildiibir semtte 1.000den fazla kolera vakasna rastlanmtr112. Dr. Lamec Saad ise,Filistinin Lydda isimli kynde 1.000 nfustan bir ka gn iinde yaklak 500kiinin koleradan ldn113 ifade etmektedir.

P.Mhlens, drt yllk sava boyunca Trkiyede ve Balkanlarda hastalklarlailgili olaraku ifadelere yer vermitir:

Halep ve Halepten kuzeye doru uzanan yollarda Anadoludan g ettirilen

Ermeni konvoylarn grdk. Onlar kitleler halinde Rekurrens ve tifs hastalntayorlard. Ayrca tifs, dizanteri ve kolera hastaln tamaktaydlar. Son aylardazor artlara ramen hijyeni salanan yollara ve duraklara, g eden Ermenilertarafndan tekrar bulac hastalklar yayld. G eden Ermeniler arasnda hastalkve lm oran yksekti, zellikle Halepte. Ermeni kafilelerinin gnde ve

bunlarn iskan edildikleri yerlerde shh tedbirlerin alnmas dnlmemiti. Baharaylarnda tifsn mevcut olduu Pozant ve Konyadan gneye doru g edenErmenilerin tadklar bulac hastalklar Pozantya kadar takip edebildim.zlenimlerimi ve korkularm Pozantdan bir telgrafla Cemal Paaya ilettim.Telgrafta ksaca unu belirttim. tifs, dizanteri, tifs ve kolera tayan Ermenilerinkitleler halinde ordularn bulunduu blgeye g ettirilmeleri durdurulmazsa pekyaknda btn blge ve ordu, bu hastalklarn etkisi altna girecektir. Ancak buna

ramen Ermeni g devam etti ve ngrmz gerekleti. Gerek ordu gereksecephe gerisi imdiye kadar grlmemi ekilde bu hastalklardan etkilendi. Buna

110 Becker, A.g.e.,s.203; Hans von Kiesling, Mit Feldmarschall von der Goltz Pascha in Mesopotamienund Persien, Leipzig 1922, s. 33.111Neue Zrcher Zeitung, 19 Autos 1916.112 Dr. Victor Schilling, Kriegshygienische Erfahrungen in der Trkei, Zwischen Kaukasus undSinai, Bd.2, Jahrbuch des Bundes der Asienkmpfer, Berlin 1922, s. 74-80.113 Dr.Lamec SAAD, Palstina-Erinnerungen 14 Jahre Quarantnearzt in Jafa, Zwischen Kaukasus undSinai Bd. 6, Jahrbuch des Bundes der Asienkmpfer 1929, Berlin 1929, s.22.


20/24


224

ilaveten yaz ve sonbahar aylarnda Toroslarda, Adana ovasnda, Suriye ve Filistininbaz blgelerinde ok sayda insann hastalanmasna neden olan stma hastal daortaya kt114.

Hegler, Anadoluda bulunduu dneme ilikin u bilgileri aktarmaktadr.IV. Ordudaki vazifemden, Ekim ortasnda ar amipli dizanteriden sonra memlekete

gitmek zere izin aldm. stanbul yolunda tehcire tb tutulan Ermenilere rast geldim.Halepte bir iftlikte 100 Ermeni kadn, ocuk ve yallar bulunuyordu. Gen Ermeniler

gtrlm ya da ldrlm. Burada hayatta kalanlarla lm olanlar ayn yerdebulunuyorlard. ok sayda dizanteri ve lekeli humma (tifs) hastas vard. Bize gnlk200 kiinin alktan ve bulac hastalktan ld anlatld.115 Yine bir firmann

Alman yneticisi de zellikle Halepte bulac hastalklarn had safhadaolduunu, Eyll aynda sadece Halepte 3.900 Ermeninin hastalktan ldn

ve gnlk lm orannn 200e ykseldiini ifade etmektedir116.stanbuldaki Avusturya Asker Ataesi Joseph Pomiankowskinin Suriyeyezorunlu ge tb tutulan Ermeni kafileleri ile ilgili olarakunlar sylemektedir:

Anadoludaki Ermeni halknn Jn Trk Hkmetince g ettirilmesi, memleketinesnafn, zanaatkrn, tcirini, ziraatsn bir hamlede alp gtren bir hareket olmutu.Ksa zamanda zahire, hayvan ve bilhassa erzak yokluu ba gsterdii iin Anadoludahareket halinde bulunan Trk birliklerine iae salamak ok zor oluyordu. Ermenistanda100 binlerce Trk askeri alktan krlmt. Her trl temizlik artlar ve salkhizmetlerinden mahrum olan Ermeni kervanlar, gittikleri yerlere zerlerinde bulacmikroplar da gtrmlerdi. Kervanlar, uradklar blgelerde yaklak bir milyon

Mslmann lmne sebep olan lekeli humma hastalnn mikrobunu da brakarakgitmilerdi.117 Suriyede iskan edilen Ermeniler 4. Ordu blgesine tifs

yaymalar gibi, 1916da Ruslardan kaan Trk mlteciler de sndklar blgeleretifs yaymlardr118.Bulunduu yer ve grev dolaysyla ismi sk sk Ermeni meselesine karan

Halep Alman Konsolosu Rssler, hastalklar konusunda dileri bakanlnagnderdii birok raporunda hastalklardan bahsettii grlmektedir. 9 Eyll1915 tarihli telgrafnda Halepte hkm sren dizanteri ve tifodan dolay gnlklm orannn evvela 25ten 40a, daha sonra 60a ykseldiini bildirmektedir.119

114 P. Mhlens, Vier Jahre Kriegshygiene in der Trkei und auf dem Balkan, Vor 20 Jahren zweiteFolge Von den Dardenellen zum Sues, Mit Marinerzten im Weltkrieg durch die Trkei, HerausgegebenVon der chriftleitung der deutschen Medizinischen Wochenschrift, Leipzig 1935, s.158.115 C. Hegler, Drei Jahre beratender Hygieniker und Kliniker in der Sinaiwste, Vor 20 Jahren

zweite Folge Von den Dardenellen zum Sues, Mit Marinerzten im Weltkrieg durch die Trkei,Herausgegeben Von der Schriftleitung der deutschen Medizinischen Wochenschrift, Leipzig1935, s.172.116 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Chemin de fen Otoman DAnatolie yneticisistanbuldan Gneye yapt seyahatini, 1 Kasm 1915te Barona yazyor, (stanbul Ekim1915), B. Kostantinopol, Armenien No. 97, No. 7210.117 Pomiankowski, s.165.118 zdemir, A.g.e., s. 345-346.119Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Halep Alman Konsolosu Rsslerin stanbulagnderdii 9 Eyll tarihli telgraf, B Konstantinopel, Armenien, No. 170, No. 7253, Ankunftin Pera, No: 93.


21/24


225

Rssler, 8 Kasm 1915 tarihinde Kayzeri Bethmann Hollwege gnderdiiraporda, Urfada yaanan gelimelerle ilgili olarak u bilgileri aktarmaktadr.

Tehcir, en ar artlarda ve ar sonularla devam ediyor. Alk ve bulachastalk ok sayda insann lmne sebep olacak gibi grnyor. Tehciredilenlerin arasnda lm oran olduka yksek. Ekim ortasnda ehir dnda birmezarlk belirlendi. Ama mezarln ok uzak olmas sebebiyle llerin hemendefnedilmesi gerekletirilemiyordu. Bu sebeple cesetler kmeler halinde akalana yld ve birka gn ak alanda kald. Bu artlarda tifs ve dier bulachastalklarn ehir halkna da bulamas mucize olmaz. Gnlk lm saysyaklak 150-200dr. Konsolos Rsslerin raporu yle devam eder. Durum okadar arlat ki, Pozant-Halep arasndaki yolu, tamamen bulac hastalk sard

ve bu durum Kresse haber verildi. Ceml Paa da gerekli tedbirleri aldrtt.120

Halep konsolosu Rssler, skenderun Konsolos Vekili Hoffmannn 8Kasm 1915 tarihli Berline gnderdii raporda durumdan yle bahsetmektedir.Halepe gelen Ermenilerde, Ekim aynda lm oran gnlk 120-200 idi. Bundan sonratifs daha da yaygnlat.121 Tifsun artmas lm orann artmas anlamnagelmektedir. Hatta Halep mebusu Ermeni Artin Bogezenyan Efendi, 25 ubat1918de Meclisi Mebusanda yapt konumada, tifs hastalnn ok fazla canaldn sebep gstererek bu yzden sava terk edip askerlik yapmayalm gibinerilerde bulunmutur.122

Bu ar artlar lkenin her yerinde olduu gibi Gney Anadoluda da yaygnidi. Nitekim hemire Beatrice Rohner ve Paula Schaefer, Osmaniye, slahiye vedier baz yerlerdeki Ermeni kamplarn ziyaretlerinde edindikleri izlenimleri, birrapor halinde Dileri Bakanlna gndermilerdir. Bu raporda Ermenilerin zor

artlarda yaadndan, yiyecek, iecek ve klk malzemelerinin yeterliolmadndan ve salgn hastalklarn ok yaygnlatndan bahsetmektedirler.123

Kafkasyada 1918de Ahilkelekten gelen 80.000 Ermeni mlteci iinde30.000 kii koleradan lm, yine 1919da tifs salgnndan ve alktan 200.000Ermeni hayatn kaybetmitir124. Yine 1 Haziran 1921 - 31 Ocak 1922 tarihleriarasnda tifo ve salgn hastalklar yznden Harput, Malatya, Sivas ve Diyarbakrblgesinde 12.000 Ermeni hayatn kaybetmitir.

Prof. Dr. Justin Mc Carthy, Trkiye Byk Millet Meclisinde yaptkonumadan sonra kendisine yneltilen 1914-1917 yllar arasnda OsmanlDevleti hastahanelerinden alnan kaytlara gre salgn hastalktan hayatnkaybeden asker says 473.000 deniliyor. Sava ve yokluk koullarnn salgnhastalk riskini artrd bir gerek. Sizce tehcir esnasnda Ermenilerin salgn

120 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes Halep Alman Konsolosu Rsslerin 8 Kasm 1915tarihinde Kayzeri Bethmann Hollwege gnderdii rapor, Bd. 40, R. 14089, Nr. 7134, K.No.

103/ B. No: 2511.121 Politisches Archiv des Auswaertigen Amtes, Halep Alman Konsolosluunun KayzerBethmann Hollwege 3 Ocak 1916 tarihli yazs, Bd. 41, R. 14090, Nr.7139, Nr. 10.122 Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi (MMZC), Devre:3, C.2, tima:4, s.488.123 Deutscher Hlfsbund fr christliches Liebeswerk im Orient, E.V. Frankfurt am Main, 26Januar 1916, Almanya Dileri Bakanl Siyasi Arivi, Bd. 40, R. 14089, No. 7137-7138.124 zdemir ve dierleri A.g.e., s. 101.


22/24


226

hastalk nedeniyle hayatlarn kaybetmeleri mmkn m? Bu konuda yaplan biralma var mdr? eklindeki bir soruyu yle cevaplandrmtr;

Tam olarak neden ldn bilmek mmkn deil bu Ermenilerin. lsaysn biliyoruz, bunun zerinde benim yaptm bir alma var. Savatan ncekinfusla savatan sonraki nfusa bakyoruz, karyoruz. Biraz daha kark, basiteindirgedim; ama esas yaptmz ey bu. Elimizdeki btn deliller, bahsettiimiz bukaytlar, bir de baka baz deliller de var Ermenilerden, Trklerden, Ruslardanaldmz deliller bunlar. Byk bir ihtimalle salgn hastalklar, kolera - zellikle tifo- gibi hastalklar, bir de alktan lmler ok. Mesela, Ermeniler, Ermenistan

Cumhuriyetine gittiklerinde nemli sayda lmler yaand, kitle lmleri balad;nk, alk ok fazlaym. Hatta yamyamlk balam, insan eti yemeye balaminsanlar. Ruslar, bunlarn evlerine dnmesine msaade etmemiler. Ruslar ok

sorumlu asl

nda Ermenilere olan eylerden. Kimse bahsetmiyor bunlardan. Ruslar,Ermenilere ok kt davranmlar. Ruslar, Ermenilere byk vaatlerdebulunmular, zerk bir blge kurmalarna yardm edeceklerini sylemiler; ama, neolmu; yiyecek bile vermemiler. Hayr, siz burada kalacaksnz, alktanleceksiniz, hastalktan leceksiniz demiler, yle de olmu.

Burada doru olan bir ey var. Evet, hastalktan len insanlarn says, alktanlen insanlarn says, kurun yarasndan len insanlarn saysndan daha fazla, bu,bir gerek; ama, dier taraftan, burada siyasetiler ok sorumlu. nsanlar alktan yada hastalktan da lseler, bunun sorumluluu politikaclarn. O yzden, Osmanlmparatorluuna byle saldrlar geldiinde, bunu sava dneminde gerekleenller olarak deerlendirmemiz gerekiyor. Mesela Mslmanlar Vanda ok saydaldler; ounun lm sebebi alk ve hastalk. Neden; nk, Ermeni ayaklanmasve Rus igali olmutur da ondan. te, Allahtan gelen bir ey deil bu. nsan

elinden kan lmler bunlar ve insanlar, aynen silahla gerekleen lmler kadarmesuller bu lmlerden de.

Burada zaten o da syleyebilir doru mu, deil mi. Bu, tabi soykrm deil,yzde 80 hayatta kalmsa. Halkn yzde 80inin hayatta kald soykrm olmaz.Mesela, Yahudilerin yzde ka hayatta kald, ona bir bakalm. Bu bilgiler

yaynlanmadan nce bile zaten soykrm olmadn biliyorduk. Neden? nkstanbullu, zmirli, Edirneli Ermeniler tehcire tabi tutulmamtr, hayatta kaldlar.Gerek bir soykrma bakalm. Mesela, Hitler Almanyasna bakalm. Hakikaten

soykrm yapt Yahudilere kar deil mi? Peki, Berlinde yaayan Yahudilere neoldu? Hayatta kaldlar m savata? Hayr, kamplarda ldrldler. Bykehirlerdeki Yahudiler ne oldu? Hayatta kaldlar m? Hayr, ldrld hepsi. Peki,stanbul Ermenileri ne oldu? Herkes gibi bunlar da savata yaadlar ve hl da

yayorlar. Demek ki soykrm deil bu.125Tehcir esnasnda ve sonrasnda Ermeni kayplarnda en byk rol bulac

hastalklarn oynad grlmektedir. Ermeniler g ettirilmeyip evlerindeotursaydlar da Birinci Dnya Sava artlar iinde salgn hastalklar onlarbulacakt. Belki lm oran bu kadar yksek olmayabilirdi. stelik bu durum

125 Bkz. Justin Mc Carthynin Trkiye Byk Millet Meclisinde Ermeni Meselesine dair 24 Mart2005 tarihinde yapt konuma metninden.


23/24


227

sadece Ermenileri etkilememi, ayn zamanda Mslmanlar ve dier lkevatandalarn da etkilemitir.

SONUSava ortamlarnn getirdii en byk olumsuzluklardan biri bulac

hastalklardr. Balkan Savalar bata olmak zere Birinci Dnya Savaesnasnda da savan yannda bulac hastalklarla da mcadele edilmek zorundakalnmtr. Balkan Savalarndan sonra Anadoluya glerin fazlalamasylabirlikte Birinci Dnya Sava srasnda gerek Anadoluda ve gerekse diercephelerde kolera, tifs, veba, verem gibi salgn hastalklar ba gstermitir. Buhastalklar su ihtiyacnn karlanamamas, tehizat eksiklii, bit ve pireninartmas gibi nedenlerden dolay daha da oalmtr.

Birinci Dnya Sava srasnda salgn hastalklar, btn cephelerde etkiliolmusa da en ok grld yerler, Kafkas Cephesi ile Ermenilerin tehciredildii yollar ve yerleim blgeleri olmutur. Trk ve Alman belgeleri ilekaynaklar incelendiinde lenlerin ounun bulac hastalklardan dolayhayatlarn kaybettii sylenebilir. Hatta Birinci Dnya Savanda ordularda,hastalktan lenlerin says, yaralanma nedeniyle lenlerden 7 kat daha fazlaolmas ve hastalklarn en youn olarak grld yln 1915 yl olmas, gettirilen Ermenilerin bu durumdan ne kadar etkilenmi olabileceini tahminetmek mmkndr. Bu yldan sonra alnan nlemlerle salgn hastalklarda birazalma grlmtr. Bu azalmaya ramen yine cephelerde birok asker, salgnhastalktan dolay ya hayatn kaybetmi ya da terhis edilmek zorunda kalmtr.

Burada vurgulanmas gereken bir hususta Dou Anadoludaki Ermeni

nfusunun 1880 ylndan itibaren ok artmad konusudur. Bunun balcasebebi Ermenilerin ticaret ve sanatla uramalar dolaysyla Bat ve Gneybat

Anadoluya ve hatta yurt dna g etmelerinin yannda 93 Harbinden sonrabu blgelere g eden Trklerle birlikte ortaya kan bulac hastalklarn sebepolduu lmlerdir. Bu bulac hastalklar, zaman zaman yle boyutlaraulamtr ki yukarda bahsedildii gibi yabanc grevlileri, hatta paa vedoktorlarn lmne sebep olmutur. Bu derece etkili olan bulachastalklardan imkanlar snrl olan insanlarn lmemesi mmkn deildir. Birde ge tb tutulunca lm orannn arttn sylemek mmkn olsa gerekir.

Bulac hastalklar sadece cephedeki askeri deil, sivil halk da oketkilemitir. Sivil halk arasnda salgn hastalktan lmler giderek artmtr.Mslmanlarn yan sra Ermeniler de salgn hastalklardan dolay muzdarip

olmulardr. zellikle Halep blgesindeki Ermeniler tehcir srasnda hayatlarnkaybetmilerdir. Alman belge ve kaynaklarndan da anlald gibi tehciresnasnda ve sonrasnda Ermenilerin szde soykrmdan deil, bilakis Trk halkgibi ou salgn hastalklardan dolay ld anlalmaktadr. Devlet, lmlerinlemek iin elinden geleni yaptysa da yeterli alt yapnn ve uzmanlarnolmayndan dolay salgn hastalklarn yaylmasna ve lmlerin nnegeememitir. Ermeni vatandalarn lmlerinin nemli bir ksm, Trkaskerinin sngs ve silahyla deil dnemin salgn hastalklarndankaynaklanmtr. Ermeniler g ettirilmeyip bulunduklar blgelerde yani


24/24


228

evlerinde kalm olsalard bile yine salgn hastalklardan etkilenmelerikanlmazd. Ayrca sadece Ermeniler ve Trkler deil, dier devletlerintemsilcilerinin ve grevlileri de salgn hastalklardan dolay hayatlarnkaybettikleri unutulmamaldr.

Birinci Dnya Sava esnasnda hastalklardan len Trk ve Ermenilerinsaysn, Trk ve Alman kaynaklarndan net olarak ortaya koymak mmknolamamtr. Ancak hastalklardan lenlerin says, kurun yarasndan lenlerdendaha fazla olduu tespitimiz iyi dnlrse doru bir sonuca varlabilir.

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI ESNASINDA ANADOLU'DAKİ SALGIN HASTALIKLAR VE ERMENİLER

Documents

Transcript of BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI ESNASINDA ANADOLU'DAKİ SALGIN HASTALIKLAR VE ERMENİLER