Bilim DedikleriBilimin Do¤as›, Statüsü ve Yöntemleri

Üzerine Bir De¤erlendirme

Bilim Dedikleri / Bilimin Do¤as›, Statüsü ve Yöntemleri Üzerine Bir De¤erlendirme

Özgün Ad›What is This Thing Called Science/An Assessment of the Nature and Status of Scien-ce and its Methods

Yazar›Alan F. Chalmers

ÇevirenHüsamettin Arslan

Bu kitab›n yay›n haklar› mahfuzdur ve Paradigma Yay›nc›l›k’a aittir; hiçbirbölümü yay›nc›n›n izni olmaks›z›n fotokopi ve kompüter dahil hiçbir elektronikya da mekanik araçla yeniden üretilemez, ço¤alt›lamaz ve yay›nlanamaz.

MizanpajHülya Aflk›n Bilen

KapakMinyatür

Bask›Bahri Mutlu Matbaas›Davutpafla Cad. Güven San. Sit. C Blok No. 256Topkap›-Zeytinburnu/‹stanbul Sertifika No: 18569

Gözden Geçirilmifl3. Bask›, Paradigma, fiubat 2016

ISBN: 978-975-7819-46-2Paradigma Felsefe Serisi: 39

1. Bilim Felsefesi; 2. Bilimsel Yöntem; 3. Bilim Tarihi; 4. Tümevar›m; 5. Tümdengelim; 6. Gözlem ve Deney; 7. Bilimsel Olgular; 8. Realizm; 9. Paradigmalar; 10. Do¤ru; 11. Teoriler; 12. Epistemolojik Anarflizm; 13. Materyalizm.

PARAD‹GMA YAYINCILIK

Alemdar Mah. Ticarethane Sok. Üçp›nar Han› No: 21/1 – 34110Ca¤alo¤lu/‹STANBULTel: (0 212) 528 19 28Faks: (0 212) 526 81 52www. paradigmakitap.cominfo@paradigmakitap.cominfo@paradigmakitap.com

Bilim DedikleriBilimin Do¤as›, Statüsü ve Yöntemleri

Üzerine Bir De¤erlendirme

Alan F. Chalmers

TürkçesiHüsamettin Arslan

Gözden Geçirilmifl ve Düzeltilmifl Bask›

‹stanbul 2016

Bütün genç insanlar gibi ben de dâhi olmak için yola ç›kt›m,

ama, ac› dolu bir tebessüm engelledi.

Clea, Lawrence Durrell

‹çindekiler

Önsöz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII

Girifl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.Tümevar›mc›l›k: Deney Olgular›ndan Ç›kar›lanBilgi Olarak Bilim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1. Ortodoks bilim görüflü . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92. Naif tümevar›mc›l›k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113. Mant›k ve tümdengelimli ak›l yürütme . . . . . . . . . 164. Tümevar›mc› yorumda tahmin ve aç›klama . . . . . 195. Naif tümevar›mc›l›¤›n cazibesi . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2.Tümevar›m Problemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27

1. Tümevar›m ilkesi do¤rulanabilir mi? . . . . . . . . . . 272. ‹htimaller s›¤›na¤› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 333. Tümevar›m problemine verilmesi mümkün

cevaplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

3.Gözlemin Teoriye Ba¤›ml›l›¤› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

1. Popüler/ortodoks gözlem aç›klamas› . . . . . . . . . . 402. Görme deneylerini retinadaki imajlar belirlemez . 413. Gözlem önermeleri teoriyi gerektirir . . . . . . . . . . . 474. Teori, gözlem ve deneye rehberlik eder . . . . . . . . 545. Tümevar›mc›l›k nihai olarak çürütülemez . . . . . . 56

4.Yanl›fllamac›l›¤a Girifl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

1. Yanl›fllamac›y› destekleyecek bir mant›ki durum . . 622. Teoriler için bir ölçü olarak yanl›fllanabilirlik . . . . 633. Yanl›fllanabilirlik, aç›kl›k ve kesinlik derecesi . . . 674. Yanl›fllamac›l›k ve ilerleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

5.Sofistike Yanl›fllamac›l›k, Yeni Tahminler veBilimin Geliflmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

1. Mutlak yanl›fllanabilirlik de¤il nisbi yanl›fllanabilirlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79

2. Artan yanl›fllanabilirlik ve ad hoc de¤ifliklikler . . . 813. Bilimin yanl›fllamac› yorumunda do¤rulama . . . 854. Cesaret, yenilik ve arkabahçe bilgisi . . . . . . . . . . . 885. Tümevar›mc› do¤rulama ile yanl›fllamac›

do¤rulaman›n mukayesesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

6.Yanl›fllamac›l›¤›n S›n›rlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

1. Teoriye ba¤l› gözlem ve yanl›fllamalar›nyan›labilirli¤i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95

2. Popper’in yetersiz savunmas› . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

3. Gerçek test durumlar›n›n kompleksli¤i . . . . . . . . . 1014. Yanl›fllamac›l›k tarihi flartlarda yetersizdir . . . . . . 1045. Kopernik Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

7.Yap›lar Olarak TeorilerI. Araflt›rma Programlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119

1. Teoriler yap›sal bütünler olarak düflünülmelidir . . . 1192. Lakatos’un araflt›rma programlar› . . . . . . . . . . . . . 1233. Bir araflt›rma program›nda metodoloji . . . . . . . . . 1304. Araflt›rma programlar›n›n mukayesesi . . . . . . . . . 132

8.Yap›lar Olarak TeorilerII. Kuhn’un Paradigmalar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

1. Girifl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1372. Paradigmalar ve ola¤an/normal bilim . . . . . . . . . 1403. Bunal›mlar ve devrim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1454. Bilimde ilerleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1515. Ola¤an/normal bilimin ve devrimlerin fonksiyonu . 153

9.Bilim: Öznesiz Bir Süreç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

1. Bilime üç yaklafl›m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1592. Kuhn’un yaz›lar›nda bu üç görüfl içiçedir . . . . . . . 1633. Kompleks bir sosyal faaliyet olarak bilim . . . . . . . 1694. Objektivist yoruma ilave destek . . . . . . . . . . . . . . . 174

10.Do¤ru, Realizm ve Enstrümentalizm . . . . . . . . . . . . . . . 181

l. Naif realizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1812. Naif enstrümentalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

3. Realizm ve do¤rulu¤a iliflkin mütekabiliyet teorisi(I) Semantik problem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1914. Realizm ve do¤rulu¤a iliflkin mütekabiliyet teorisi

(II) Epistemolojik problem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198

11.Radikal Enstrümentalizm veya Plüralistik Realizm . . 205

12.‹ki Radikal ElefltiriMateryalizm ve Epistemolojik Anarfli . . . . . . . . . . . . 213

1. Materyalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2132. Materyalizmin derin objektivitesi . . . . . . . . . . . . . . 2173. Bir bilim tarihi teorisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2224. Tekrar tümevar›m problemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2255. Feyerabend’in epistemolojik anarflisi . . . . . . . . . . . 228

Bibliyografya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235

‹simler ‹ndeksi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243

Girifl

Modern zamanlarda bilim büyük bir itibar görüyor. Aç›k-ças›, bilim ve yöntemlerinde özel bir fley bulundu¤u yay-g›n flekilde kabul gören bir inanç. Bir iddia veya ak›l yü-rütme flekline ya da araflt›rmaya “bilimsel” nitelemesi, birtür geçerlilik veya özel türde bir güvenilirlik ima etmesi is-tenildi¤i için verilmektedir. Fakat e¤er kendisine has birniteli¤i yoksa, bilimi bu kadar özel k›lan nedir? Özelliklesözü edilen, hürmete lay›k veya güvenilir sonuçlara yolaçan “bilimsel yöntem” nedir? Elinizdeki kitap bu tür so-rular› ayd›nlatmak ve aç›klamak üzere giriflilmifl bir tefleb-büstür.

Hidrojen bombas› ve kirlenme gibi sorumlu tutuldu-¤u baz› sonuçlardan dolay› bir ölçüde büyüsünün bozul-mas›na ra¤men, bilimin yüksek itibar gördü¤ünü ortayakoyan ve gündelik hayattan ç›kar›labilecek çok yüklü mik-tarda delil vard›r. Reklamlar genellikle belirli bir ürününbilimsel aç›dan daha kusursuz, daha etkili, seksüel bak›m-

dan daha cazip veya baz› bak›mlardan rakip ürünlere ter-cih edilebilir oldu¤unu öne sürerler. Böyle yaparak, iddi-alar›n›n özellikle sa¤lam ve belki de tart›flma götürmez ol-du¤unu ima etmek isterler. Benzer bir tarzda, H›ristiyanBilimi taraftar› bir gazete reklam›, “Bilim H›ristiyan ‹nci-li’nin deney aç›s›ndan do¤ru oldu¤undan söz ediyor vedeney aç›s›ndan do¤ru oldu¤unu söylüyor” bafll›kl›yd› ve“günümüzde buna bilim adamlar›n›n kendileri de inan›-yorlar” diye devam ediyordu. Burada, bilimin ve bilimadamlar›n›n otoritesine do¤rudan baflvuruyla karfl›lafl›yo-ruz. Pekâlâ flu soruyu sorabiliriz: “Bu tür bir otoritenin te-meli nedir?”

Bilime verilen yüksek itibar gündelik hayat ve popü-ler kitle iletiflim araçlar›yla s›n›rl› de¤ildir, bilimsel veakademik dünya ile bilgi endüstrisinin bütün sektörlerin-de apaç›kt›r. Birçok çal›flma alan›, destekleyicileri taraf›n-dan, muhtemelen, kullan›lan yöntemlerin fizik gibi gele-neksel bir bilim kadar verimi oldu¤unu ima etme çabas›y-la, bilimsel diye tan›mlan›r. Siyaset bilimi ve sosyal bilimflimdiye kadar beylik laflard›. Marksistler tarihsel mater-yalizmin bir bilim oldu¤unda ›srar etmeye pek heveslidir-ler. Ayr›ca, Kütüphane Bilimi, Yönetim Bilimi, KonuflmaBilimi, Orman Bilimi, Mand›ra Bilimi, Et ve Hayvan Bili-mi, hatta Ceset Bilimi; bunlar›n hepsi Amerikan kolej veüniversitelerinde flu günlerde ö¤retilmektedir veya dahaönceleri ö¤retilmifltir.1 Bu tür alanlarda çal›flan ve kendikendilerini do¤rulayan “bilimadamlar›”kendilerini; ge-nellikle fizi¤in — ki fizik onlar için titiz gözlem ve deneyvas›tas›yla elde edilen bir “olgular” koleksiyonundan ve

2 • Bilim Dedikleri

1 Bu liste C. Trusedell’in bir araflt›rmas›ndan al›nm›flt›r, zikreden J. R. Ra-vetz, Scientific Knowledge and Its Special Problems (Oxford UniversityPress, 1971), ss. 387 vd.

sonra bir tür mant›ki ifllemle bu olgulardan yasa ve teorilerüretilmesinden ibarettir — takipçileri olarak görürler. Ge-çenlerde, tarih bölümünden bir meslektafl — ki o da galibabu empirizm türünü yutmufltu — beni, flu durumda henüzyeterli say›da olguya sahip bulunmad›¤›m›z için Avustral-ya tarihini yazman›n mümkün olmad›¤› konusunda bilgi-lendirmiflti. fiikago Üniversitesi Sosyal Bilimler Araflt›rmaBinas› (Social Science Research Building)’n›n cephesindekibir kitabede flu ibare yaz›l›d›r: “Ölçemiyorsan›z, bilginizeksik ve yetersiz demektir.”2 Hiç flüphesiz modern labora-tuvarlar›nda mahpus sakinlerinin ço¤u, dikkatle takip et-meye çal›flt›klar› yöntemin sadece zarureten k›s›r ve ve-rimsiz de¤il, ayn› zamanda fizi¤in baflar›lar›n›n atfedildi¤iyöntem de olmad›¤›n› anlayamayarak dünyaya çelik tam-say› parmakl›klar› arkas›ndan bak›yorlar.

Yukar›da at›fta bulunulan yanl›fl bilim görüflü, eliniz-deki kitab›n ilk bölümlerinde ele al›narak tahrip edilecek.Baz› bilim adamlar› ve birçok sahte bilim adam› bu yönte-me sadakatle ba¤l› bulundu¤unu söylese bile, sözkonusuyöntemin hiç de¤ilse baz› eksikliklerinin fark›na varama-yacak hiçbir modern bilim felsefecisi yoktur. Bilim felsefe-sindeki modern geliflmeler bilimin, gözlem ve deney vas›-tas›yla elde edilen sa¤lam bir temele dayand›¤› düflünce-siyle, bize, bilimsel teorilerimizi güvenilir bir yöntemleböyle bir temelden ç›karma imkân› veren baz› muhake-me/ak›l yürütme prosedürleri bulundu¤u fikrine efllik edenhalledilmesi imkâns›z zorluklar›n yerini kesin biçimde be-lirleyerek, önemle üzerinde durmaktad›r. Bilimsel teorile-rin ispatlanm›fl do¤ru veya muhtemelen do¤ru olmalar›n›mümkün k›lacak do¤ru hiçbir yöntem yoktur. Bu kitapta

Girifl • 3

2 T. C. Kuhn, “The Function of Measurament in Modern Physical Scien-ce”, Isis 52 (1961): 161-193. ‹bare sayfa 161’de.

daha sonra, “bilimsel yöntem”in basit ve aç›k bir mant›kiyeniden inflas›n› verme teflebbüsleri, bilimsel teorilerin ni-hai flekilde yanl›fllanm›fl olmalar›na imkân verecek hiçbiryöntemin bulunmad›¤› kavrand›¤›nda, daha ileri seviyedezorluklarla karfl›lafl›rlar.

Bilimsel teorilerin kesinkes do¤rulanm›fl veya yanl›fl-lanm›fl olamayacaklar› tezini destekleyecek argümanlar›nbaz›lar›, büyük ölçüde felsefi ve mant›ki düflüncelere da-yan›r. Di¤er argümanlar bilim tarihinin ve modern bilimteorilerinin detayl› bir analizine dayanmaktad›r. Bilim tari-hine giderek daha fazla ilgi duyulmas›, bilimsel yöntemlealakal› teorilerdeki modern geliflmelerin özelliklerindenbiridir. Bunun, ço¤u bilim felsefecisi için s›k›nt› verici so-nuçlar›ndan biri, ister Galileo’nin, Newton’un, Darwin’in,isterse Einstein’›n keflifleri olsun, bilim tarihinde genellikleen karakteristik ve en büyük geliflmeler say›lan olaylar›n,tipik flekilde filozoflarca tan›mlanan yöntemlere benzerherhangi bir fleyle vaki olmad›klar›d›r.

Bilimsel teorilerin nihai flekilde do¤rulanamayaca¤›-n›n veya yanl›fllanamayaca¤›n›n, filozoflar›n yeniden infla-lar›n›n bilimde fiilen iflleyen fleye çok az benzerlik göster-di¤inin kavran›lmas›na gösterilen tepkilerden biri, biliminözel bir yönteme veya özel yöntemlere göre iflleyen rasyo-nel bir faaliyet oldu¤u düflüncesini tamamen terketmektir.Son zamanlarda filozof ve prezentatör (entertainer) PaulFeyerabend’i Yönteme Karfl›: Bir Anarflist Bilgi TeorisininAna Hatlar› (Against Method: Outline an Anarchistic Tl›eory ofKnowledge)3 adl› bir kitap ve “Philosophy of Science: ASubject with a Great Past (Bilim Felsefesi: Büyük Geçmifle

4 • Bilim Dedikleri

3 P.K. Feyarebend, Against Method, Outline of an Anarchistic Theory ofKnowledge (London: New Left Books, 1975).

Sahip Bir Konu”4 bafll›kl› bir makale yazmaya sevkedenbuna benzer bir tepkidir. Bu metinlere göre bilimin kendi-sini fliir yazma veya y›ld›zlara bakma gibi faaliyetlerdenay›rmam›z› sa¤layacak hiçbir hususi özelli¤i yoktur. Bili-me duyulan yüksek sayg›, daha önceki dönemlerde Avru-pa’da H›ristiyanl›¤›n oynad›¤› role benzer bir rol oynayanmodern bir dine duyulan sayg› olarak görülmektedir. Buirrasyonalist* s›¤›na¤a elinizdeki kitapta karfl› ç›k›lacakt›r.Geleneksel yorumlar›n üstesinden gelemedi¤i ciddi zor-luklar› hesaba katan özel türde rasyonel bir faaliyet olarakbir bilim yorumu verilecektir.

Bilim felsefesinin bir tarihi vard›r. Modern biliminyönteminin ne oldu¤unu izaha kalk›flan kiflilerden biriFrancis Bacon’d›. Onyedinci yüzy›l›n bafllar›nda, biliminamac›n›n insan›n yeryüzündeki kaderini iyilefltirmek ol-du¤unu öne sürdü; ona göre bu amaca, olgular ile organi-ze edilmifl gözlemler toplanarak ve onlardan teoriler türe-tilerek ulafl›lacakt›. O günden bu yana Bacon’›n teorisi baz›kiflilerce köklü de¤iflikli¤e u¤rat›larak gelifltirilmifltir. Bilimfelsefesindeki geliflmelerin tarihi bir yorumu ve aç›klamas›çok ilgi çekici bir inceleme olurdu. Mesela çok popüler vebugün hâlâ önemli ölçüde etkisini sürdüren mant›kç› pozi-tivizmin (logical positivism)** do¤uflunu inceleyerek aç›k-

Girifl • 5

4 P. K. Feyarebend, “Philosophy of Science, A subject with a Great Past”,Historical and Phisosophical Perspectives of Science, Minnesota Studies in Phi-losophy of Science, Cilt: 5, ed. Roger H. Stuewer (Minneapolis: Universityof Minnesota Press, 1970 ), s. 172-83.

* ‹rrasyonalist: ‹rrasyonalizmi savunan kifli. ‹rrasyonalizm, bilginin edi-nilmesinde, ak›l ve mant›kd›fl› unsurlara a¤›rl›k veren bak›fl aç›s›. Rasyo-nalyizm’in (ak›lc›l›k) z›dd›. (ç.n.)

** Logical positivism veya logical empiricism: mant›kç› pozitivizm veyamant›kç› empirizm. Anlaml› önermelerin ya a priori ve sentetik (do¤ru-lu¤u a priori bilinen) veya a pasteriori ve sentetik (olgu içerikli), mate-