1 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

_________

N Ə S İ M İ a d ı n a D İ L Ç İ L İ K İ N S T İ T U T U

TÜRKOLOGİYA

B E Y N Ə L X A L Q E L M İ J U R N A L

1970-ci İLDƏN NƏŞR OLUNUR

Jurnal Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi

qeydiyyata alınmışdır (Filologiya elmləei bölməsi, №18)

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir. Reyestr № 3378

İldə 4 dəfə çıxır

№ 2

Bakı – 2013

2 BAŞ REDAKTOR

AĞAMUSA AXUNDOV – AMEA-nın həqiqi üzvü, fil. ü. e. d., prof.

REDAKSİYA HEYƏTİ

KAMAL ABDULLAYEV, GÖVHƏR BAXŞƏLİYEVA, NİZAMİ CƏFƏROV, TOFİQ HACIYEV, NİZAMİ XUDİYEV, MUXTAR İMANOV, TEYMUR KƏRİMLİ, ƏBÜLFƏZ QULİYEV, AZAD MƏMMƏDOV, SOLMAZ SÜLEYMANOVA (baş redaktorun müavini), FƏXRƏDDİN VEYSƏLLİ

BEYNƏLXALQ MƏSLƏHƏTÇİLƏR

ŞÜKRÜ HALUK AKALIN (Türkiyə), ƏHMƏD BICAN ƏRCILASUN (Türkiyə), ÇONQ JİN OH (Cənubi Koreya), HAYASİ TOORU (Yaponiya), KADIRALİ KONAKBAYEV (Qırğızıstan), İQOR KORMUŞİN (Rusiya), FUAT QƏNİYEV (Rusiya), VALENTİNA QƏRƏNFİL (Moldova), TOFİK MƏLİKOV (Rusiya), MEHMAN MUSAOĞLU (Türkiyə), MURADGELDİ SOYEQOV (Türkmənistan)

SAHƏ REDAKTORLARI

Azərbaycan dili, terminologiya üzrə – SAYALI SADIQOVA, BULUDXAN XƏLİLOV; qədim dillər üzrə – İLHAMI CƏFƏRSOY, ÇİNGİZ QARAŞARLI; abidələrin dili üzrə – ƏZİZXAN TANRIVERDİYEV, VAHİD ZAHİDOĞLU; türk dilləri üzrə – MƏMMƏDƏLİ QIPÇAQ, MƏHƏBBƏT MİRZƏLİYEVA; dil nəzəriyyəsi üzrə – AFƏT ABBASOVA, MƏSUD MAHMUDOV; tipoloji-müqayisəli dilçilik üzrə – TEYYUB QULİYEV, HƏBİB ZƏRBƏLİYEV; şərq dilləri üzrə – ŞƏFƏQ ƏLİBƏYLİ, KAMANDAR ŞƏRİFOV; ədəbiyyat, folklor üzrə – MƏHƏRRƏM QASIMLI

Türk mətninin elmi redaktoru fil. ü. f. d., dos. K. Quliyeva

JURNALIN TƏSİSÇİSİ AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASININ

NƏSİMİ adına DİLÇİLİK İNSTİTUTUDUR

Ünvan: Az-1143, Bakı-143, Hüseyn Cavid prospekti, 31. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu. «Türkologiya». Tel.: (+99412) 5372083, 5372081. e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

Адрес: Аз-1143. Баку-143, пр. Гусейна Джавида, 31. Институт языкознания

им.Насими НАНА. «Тюркология». Тел.: (+99412) 5372083, 5372081. e-mail: turkologiya2010@mail.ru сайт: www.turkologiya.org

Address: Az-1143, Baku-143, Hussein Javid avenue, 31. Azerbaijan National Academy of Sciences Nasimi Institute of Linguistics. «Turkologiya». Tel.: (+99412) 5372083, 5372081.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru sayt: www.turkologiya.org

3

M Ü N D Ə R İ C A T

DİLİN STRUKTURU VƏ TARİXİ

Mayıl Əsgərov (Bakı). Psixolinqvistika ilə bağlı yeni nəzəriyyə.............................................................................. 4 Kifayət İmamquliyeva (Bakı). Quşçuluq terminlərinin tarixi-dialektoloji aspektdə fonosemantik təhlili ................ 16

FOLKLOR. ƏDƏBİYYAT. MƏDƏNİYYƏT

Mehman Musaoğlu, Fatih Kirişçioğlu (Türkiye). Türk

Cümhüriyetlerinin Milli Marşları: Açıklamalar, Metinler, Aktarmalar ve Tercümeler (Birinci

Makale) ............................................................................... 28

DİSKUSSİYALAR VƏ MÜZAKİRƏLƏR

Çingiz Qaraşarlı (Bakı). Etrusk yazıları qədim türkcədir.............................. 51 İlhami Cəfərsoy (Bakı). Şota Rustaveli «Bars dərisi geymiş Koma» poemasının əsli və tərcümələri ............................... 69

MATERİALLAR VƏ MƏRUZƏLƏR

А. В. Шеймович (Москва). К 85-летию Галины Федоровны Благовой: научные итоги десятилетия ........................... 82

RESENZİYALAR

Cahid İsmayıloğli, İsmayıl Kazımov (Bakı). Məsud Mahmudov. Kompüter dilçiliyi ............................................................. 93

_________

4 DİLİN STRUKTURU VƏ TARİXİ

MAYIL ƏSGƏROV

PSİXOLİNQVİSTİKA İLƏ BAĞLI YENİ NƏZƏRİYYƏ

X ü l a s ə . Məqalədə müəllif tərəfindən işlənib hazırlanmış «Psi-xolinqvistik konneksiya nəzəriyyəsi», onun prinsipləri, psixoloji əsası, minimal vahidləri haqqında məlumat verilir. Bu nəzəriyyə əsasında dərk-etmə və təfəkkür proseslərinin reallaşması prinsipi, eləcə də sözün və nitqin yaranma və mənimsənilmə mexanizmi izah olur.

Açar sözlər: gerçəklik elementi, intellekt obrazı, intellekt kodu, dil

struktur vahidi, dərketmə Dilçilik tarixinin ilkin analizi belə bir nəticəyə gəlməyə əsas verir

ki, sözün, nitqin və dilin yaranması, onların insanlar tərəfindən mə-nimsənilməsi məsələsi hər zaman maraq doğurmuşdur. Belə ki, Yunan dilçilik məktəbinin, demək olar ki, bütün araşdırmaları məhz «şeylər və onlara verilən ad məsələsi» ilə bağlı olmuşdur [1. S. 9–12]. Fəlsəfi dilçilik (dil ayrı-ayrı fərdlərin təfəkkürüdür – V. Humboldt) məktəbi [1. S. 23], eləcə də natural dilçilik (dildə bütün bəşəriyyətin və hər bir xalqın ruhu görünür... amma bu görünmə özündəşey kimi öz-özündə deyil... özündənkənar görünmədir – A. Şleyxer) məktəbi [2. S. 39] özlərinə məx-sus olan əsas istiqamətlərlə yanaşı, dilin və nitqin yaranması və mənimsənilməsi məsələsinin psixoloji köklərini də izah etməyə cəhd göstərmişdir. Gəldiyi son nəticə qənaətbəxş olmasa belə (dil daima və eyni qaydada insan ruhundan yaranır – H. Şteyntal; dil təfəkkürün ifadə vasitəsi yox, yaranma vasitəsidir – A. Potebnya), psixoloji dilçilik mək-təbinin [1. S. 29–30], demək olar ki, bütün araşdırmaları məhz nitqin və dilin yaranması məsələsinə həsr edilmişdi.

1950-ci illərdə müstəqil elmi istiqamət kimi formalaşan psixolinq-vistikanın əsas və yeganə məqsədi psixoloji və linqvistik bazis əsasında nitqin yaranma və mənimsənilmə mexanizmini izah etmək olmuşdur. İstər S – R sxeminə əsaslanan «biheviorizm», istər S – D – R sxeminə əsasla-nan «neobiheviorizm», istər psixoloji fəaliyyət nəzəriyyəsinə əsaslanan «nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi», istərsə də fəlsəfə, məntiq, psixologiya və linqvistikaya əsaslandığı iddia edilən, amma prinsipləri, elmi əsası və mi-nimal vahidləri ümumiyyətlə izah edilməyən, bəzi mənbələrdə «koqniti-vologiya elmi», bəzən isə «koqnitiv psixolinqvistika» adı ilə təqdim edi-

5 lən bu məktəb və ya istiqamətlər hələ ki, nitqin yaranma və mənimsə-nilmə mexanizmini izah edə bilməmişdir.

Məhz bu səbəbdəndir ki, son dövrlərdə istər psixolinqvistikanın nəzəri məsələlərindən bəhs edən monoqrafik araşdırmalarda, istərsə də konkret mövzular və mətnlər əsasında yazılan məqalələrdə bu araşdır-maların elmi nəzəri bazası, psixoloji, linqvistik əsasları, minimal vahidləri haqqında ümumiyyətlə danışılmır. Hətta həmin tədqiqatın hansı psixo-linqvistik məktəbə və ya istiqamətə aid olduğu belə qeyd edilmir. Bunun əsas və yeganə səbəbi odur ki, bu günə qədər mövcud olan və yuxarıda adları qeyd edilən psixolinqvistik məktəb və ya istiqamətlər aparılan araşdırmaların tədqiqat obyektini, yəni ümumilikdə nitqi və onu əmələ gətirən dil struktur vahidlərini tam şəkildə açıb şərh etməyə qadir deyildir.

Azərbaycan dilçiliyində müstəqil psixolinqvistik araşdırmaların ilki və ya birincisi olan G. Sədiyevanın neyrolinqvistika ilə bağlı tədqiqatı (daha ətraflı bax [3]) müəyyən cəhətləri ilə biheviorizmə, müəyyən cəhətləri ilə koqnitiv psixolinqvistikaya aid edilə bilə bilər. Eyni sözləri həmin xətti davam etdirən H. Eminlinin tədqiqatı (daha ətraflı bax [4]) haqqında da deyə bilərik. K. Abdullayevin «Dilçiliyə səyahət» adlı əsərin-də həm neobiheviorizmin, həm də koqnitiv psixolinqvistikanın müddəa-ları yer almaqdadır, daxili nitq və onun xarici nitqə çevrilməsi məsələsi isə nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi bazasında izah edilmişdir (daha ətraflı bax [5]). F. Veysəllinin «Diskurs təhlilinə giriş» (daha ətraflı bax [6]), eləcə də A. Məmmədov və M. Məmmədovun «Diskurs təhlilinin koqnitiv pers-pektivləri» (daha ətraflı bax [7]) adlı tədqiqat əsərləri neobiheviorizm və koqnitiv psixolinqvistikaya meyillidir. A. Hacıyevanın «Erkən türk dönə-minə aid metatezik sözyaradıcılığı prosesinin psixolinqvistik aspektdən təhlili haqqında» adlı məqaləsi əsasən koqnitiv psixolinqvistika əsasında yazılmış olsa da, orada həm neobiheviorizmin, həm də nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsinin təsiri hiss olunmaqdadır (daha ətraflı bax [8]). A. A. Za-levskayanın «Canlı, yarımkodlaşmış hipermətnin daxili bitkin məzmunu və metaforası» adlı məqaləsi (daha ətraflı bax [9]) əsasən nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi bazasında işlənmişdir, amma hipermətnlərin modelləşdiril-məsi məsələsində koqnitiv psixolinqvistikanın təsiri də açıq şəkildə hiss olunur. Eyni sözləri Y. Y. Myaqkovanın «Formal və daxili qrammatika haqqında» adlı məqaləsi (daha ətraflı bax [10]) ilə bağlı da demək olar.

Artıq qeyd etdiyimiz kimi, bütün bunların əsas və yeganə səbəbi odur ki, yuxarıda adları qeyd edilən psixolinqvistik məktəb və ya istiqa-mətlərdən heç biri ayrılıqda və ya müstəqil şəkildə aparılan araşdırmaların tədqiqat obyektini tam şəkildə açmağa qadir deyildir.

Bu səbəbdən də təqdim edilən məqalədə sözün, nitqin və digər dil struktur vahidlərinin həm yaranma, həm də mənimsənilmə mexanizmini izah etməyə qadir olan «Psixolinqvistik konneksiya nəzəriyyəsi» adlı yeni psixolinqvistik istiqamətin əsas müddəalarını elmi ictimaiyyətin müzaki-

6 rəsinə çıxarırıq. Məqalədə tərəfimizdən işlənib hazırlanmış olan bu nə-zəriyyənin əsasları, minimal vahidləri haqqında məlumat verilir. Eyni zamanda bu nəzəriyyə əsasında dərketmə və təfəkkür proseslərinin real-laşması prinsipi, eləcə də sözün və nitqin yaranma və mənimsənilmə me-xanizmi izah edilir.

Nəzəriyyənin prinsipi, əsası və vahidləri. İstənilən informasiyanın

kompüterin yaddaşına maqnit dalğalarıyla yazıldığı və bu zaman fərqli kodlaşdırma proqramlarından (məsələn, 0 və 1 rəqəmlərindən ibarət kod-laşdırmadan) istifadə olunduğu elmi şəkildə sübut edilmişdir. Amma gerçəklik, onu əmələ gətirən vahidlər və ya gerçəklik elementi ilə bağlı informasiyanın insanın yaddaşına hansı vahidlərdən istifadə yolu ilə yazılması məsələsi, hələ ki, müəyyən edilə bilməmişdir. Bu mövzuda müxtəlif fərziyyə və mülahizələrin, məsələn, kinokem [11. S. 96], şüur vahidi, söz [12. S. 469] və s. olmasına baxmayaraq bu günə qədər «dərk olunan ən kiçik vahid», eləcə də «dərketmə və təfəkkür prosesinin real-laşmasını təmin edən ən kiçik vahid» məsələsi ilə bağlı mübahisələr hələ də davam edir. Bizcə, bu nəzəriyyə gerçəklik vahidini əks etdirən infor-masiyanın insanın yaddaşında mühafizə olunması və həmin gerçəklik elementi ilə bağlı təfəkkür proseslərinin reallaşma mexanizmini şərh et-məyə qadirdir.

Əsas prinsip. Konneksiya sözü ingilis dilinə aid olan connection

sözündən əmələ gəlmişdir və ‘təmas, əlaqə, birləşmə, qoşulma’ mənasın-dadır. Psixolinqvistik konneksiya nəzəriyyəsinin əsas prinsipi belədir: insan təmasda olduğu gerçəklik elementi ilə bağlı məlumatı birbaşa təmas anında mənimsəyib yaddaşına qeyd etməklə onu dərk edir.

Psixoloji əsas. Bu nəzəriyyəni irəli sürərkən «Dərketmə S + K + F = D

sxemi əsasında reallaşır» fikrindən çıxış edirik. Biheviorizm nəzəriyyəsi dərketmənin S – R sxemi (daha ətraflı bax [13]), neobiheviorizm nəzəriyyəsi S – D – R sxemi (daha ətraflı bax [14]), nitq fəaliyyəti nəzəriyyəsi isə psixoloji fəaliyyət mexanizmi əsasında reallaşması mülahizəsinə əsaslanır.

Burada S – stimul və ya təsir, K – iki və ya dörd elementdən ibarət olan intellekt kodu, F – psixoloji fəaliyyət və ya beyin fəaliyyəti, D – dərketmə (qəbul etmə) və ya düşünmə fəaliyyəti mənasındadır.

Burada verdiyimiz S + K + F = D sxemi İ. M. Seçenov tərəfindən irəli sürülən üç pilləli (1 – təsir, 2 – bu təsir nəticəsində yaranan hisslər, 3 – fəaliyyət) dərketmə (daha ətraflı bax [15–16]) prosesinin L. S. Vıgotski tə-rəfindən təqdim edilən psixoloji fəaliyyət nəzəriyyəsi (daha ətraflı bax [12; 17]) ilə birləşdirilməsi nəticəsində əldə edilmişdir [18. S. 106–107].

7 Gerçəklik elementi. Gerçəklik tamamilə insan tərəfindən idrak

edilə bilməz. Onu təşkil edən vahidlər də tamamilə qəbul edilib dərk olu-na bilmir. Hər bir gerçəklik vahidinin yalnız ən üzdə olan və ya diqqəti cəlb edən ən qabarıq xüsusiyyətləri qəbul edilir və belə bir qənaətə gəlinir ki, həmin gerçəklik vahidi «dərk edildi». Əslində əsas yaddaşa qeyd edilənlər gerçəklik vahidinin bütün xüsusiyyətləri deyil, onun ən üzdə olan və ya diqqəti cəlb edən xüsusiyyətləri ilə bağlı informasiyadır, yəni dərk olunan ən kiçik vahidlərdir və biz onlara gerçəklik elementi deyirik [18. S. 61].

İntellekt obrazı. Gerçəklik elementini əks etdirən informasiyanın insanın

yaddaşına maqnit dalğası, ruh, bioenerji, sinir dalğaları və ya bunlara bənzər digər vasitələrlə qeyd edilməsi haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Amma qəbul edilmiş informasiyanın davamlı olaraq yaddaşda saxlanılmasını, lazım gəldikdə əsas yaddaşda olan milyardlarla bənzər məlumatlar arasından seçilərək xatırlanmasını təmin edən vahidlərlə bağlı mülahizələrə və bu mülahizələrin el-mi şəkildə açıqlanmasına rast gəlinmir. Əslində gerçəklik elementini əks etdirən informasiyanın insanın yaddaşına qeyd edilməsi və daima yadda saxlanılmasını, lazım gəldikdə xatırlanmasını və müxtəlif psixoloji fəaliyyətlərin həyata keçiril-məsini təmin edən vahidlər dərketmə və düşünmə prosesinin reallaşmasını təmin edən ən kiçik vahidlərdir və biz onlara intellekt obrazı deyirik [18. S. 62–63].

Dərketmə prosesi. İnsanın dərketmə (qəbul etmə) və idrak (düşünmə)

fəaliyyəti arxa arxaya cərəyan edən aktlarla reallaşır və hər akt dörd fazadan əmələ gəlir. Bu aktların birincisi insanın doğulması ilə başlayır, sonuncusu isə onun ölümü ilə bitir. İnsanın yaşadığı müddət ərzində bu dərketmə aktları bir zəncir kimi uzanıb gedir. Həmin aktların hər biri bir əvvəlki aktın davamı və bir sonrakı aktın başlanğıcı xüsusiyyətinə malikdir. Dərk və idrak etmə prosesinin hər bir aktı aşağıdakı fazalardan ibarətdir [18. S. 70–82]:

Faza 1. Gerçəklik elementi ilə təmas – aktiv yaddaşımız duyğu or-

qanları vasitəsilə gerçəklik elementi ilə təmas (connection) anında onunla bağlı informasiyanı (məlumatı) alır.

Faza 2. Kodlama və qeyd – beyin aktivliyi nəticəsində gerçəklik elementinə ekvivalent olan və onun yaddaşımızda qalmasını təmin edən intellekt obrazı yaranır və bu obraz əsas yaddaşımıza yazır.

Faza 3. Xatırlama və kodun açılması – hər hansı bir səbəblə (ək-sərən xaricdən gələn bir təsir nəticəsində) əsas yaddaşda olan və gerçəklik elementlərindən birinə ekvivalent olan intellekt obrazı əsas yaddaşdan aktiv yaddaşa daşınır və tam olaraq açılır. Yəni bu gerçəklik elementi ilə bağlı qəbul etmiş olduğumuz bütün informasiya xatırlanır.

Faza 4. Praktik istifadə və ya modulyasiya – aktiv yaddaşa gətirilən intellekt obrazında olan və gerçəklik elementini əks etdirən informasiya

8 qəbul edildiyi şəkildə və ya başqa bir şəkildə modullaşaraq bir sonrakı dərketmə aktının məqsədinə uyğun şəkildə istifadə edilir.

İki elementli intellekt kodu. Bu şəkildə dərk edilmiş olan gerçək-

lik elementləri ilə bağlı yaddaşımızda iki tərkib hissədən ibarət olan intellekt kodu formalaşır: birinci hissə – birinci sıra gerçəklik elementi; ikinci hissə – birinci sıra intellekt obrazı. Bu şəkildə dərk edilmiş olan gerçəklik elementləri ilə bağlı hər cür düşünmə prosesi bu kodlar vasi-təsilə reallaşır.

Sözün meydana gəlməsi və ya adın verilməsi. Sözün meydana

gəlməsinin və ya adın verilsinməsinin iki başlıca şərti vardır: 1) ad veri-ləcək gerçəklik vahidinin dərk edilmiş olması; 2) gerçəklik vahidi ilə bağ-lı informasiya verməyə ehtiyac duyulması.

Bu şərtlər ödəndiyi halda söz sinktual (düşünərək) dərketmə yolu ilə meydana gəlir [18. S. 82–105]. Sinktual dərketmə prosesi, bu dərketməyə hazırlıq mərhələsindən sonra reallaşır. Hazırlıq mərhələsində ad veriləcək gerçəklik elementi ilə bağlı intellekt obrazı əsas yaddaşdan aktiv yaddaşa daşınır (faza 3) və tam olaraq mətn şəklində modullaşır (faza 4).

Sinktual dərketmənin birinci fazasında gerçəklik elementinə ad verilir. Bu ad ümumiyyətlə gerçəklik elementinin mahiyyətinə uyğun olur və ya belə olması daha doğru olardı (məs.: silgi, soyuducu və s. kimi). Amma bəzən bu adlar təsadüfi də verilə (məs.: Mars, Yupiter, Venera ki-mi). İstənilən halda verilən bu ad ikinci sıra gerçəklik elementi mahiyyəti qazanır.

Sinktual dərketmənin ikinci fazasında ikinci sıra da olsa, hər halda gerçəklik elementi mahiyyəti qazanan bu ad, eynilə birinci sıra gerçəklik elementlərində olduğu kimi, duyğu orqanları vasitəsilə qəbul edilir və beyin aktivliyi nəticəsində ona ekvivalent olan ikinci sıra intellekt obrazı yaranır. Həmin intellekt obrazı əsas yaddaşda eyni gerçəklik elementinə ekvivalent olan birinci sıra intellekt obrazı ilə birləşir və bu yolla da hə-min adın yaddaşımızda qalmasını təmin edir. Bu faza ilə sinktual dərket-mənin aktiv hissəsi başa çatır.

Bu aktın üçüncü və dördüncü fazaları eynilə digər dərketmə üsul-larında olduğu kimi reallaşır: yəni, faza 3 – xatırlama, faza 4 – praktik is-tifadə və ya modulyasiya.

Dörd elementli intellekt kodu. Hər hansı bir gerçəklik elementinin

özü də, ona verilən ad da dərk olundusa, artıq əsas yaddaşımızda ona ekvivalent olan intellekt kodu artıq iki elementdən deyil, dörd elementdən ibarət olur: birinci sıra gerçəklik elementi; ona ekvivalent olan (yəni, onun yadda qalmasını təmin edən) birinci sıra intellekt obrazı, ikinci sıra gerçəklik elementi (yəni birinci sıra gerçəklik elementinin adı); ikinci sıra (yəni, adın yadda qalmasını təmin edən) intellekt obrazı. Bu cür gerçəklik

9 elementləri ilə bağlı bütün beyin fəaliyyətləri dörd elementli intellekt kodları vasitəsilə reallaşır.

Söz və ya nitq vasitəsilə düşünmə illüziyası. Dörd elementli intel-

lekt kodları vasitəsilə reallaşan düşünmə prosesi «biz sözlərlə və ya dilin köməyi düşünürük» kimi səhv bir düşüncə tərzi formalaşdırır. Əslində düşünmə prosesi, daha əvvəl də izah edildiyi kimi, birinci sıra intellekt obrazlarıyla reallaşır. Amma birinci sıra intellekt obrazları aktiv yaddaşda açılarkən, onların yanında onlarla eyni kodlarda olan ikinci sıra intellekt obrazları də aktivləşir. Yəni birinci sıra gerçəklik elementi ilə birlikdə ikinci sıra gerçəklik elementi mahiyyəti qazanmış olan sözlər də aktiv hala gəlir. Nəticədə əsl düşünmə prosesinə paralel olaraq ikinci bir proses illüziyası meydana gəlir. Yəni aktiv hala gəlmiş sözlərin axını fikir əmələ gətirmə prosesini müşayiət edir. Bu səbəblə də belə bir səhv düşüncəyə gəlinir ki, «insan sözlərlə və ya dilin köməyi ilə düşünür».

Sözün dərk olunması. Var olan bir sözün insan tərəfindən ilk dəfə

dərk edilməsi verbal (və ya vokal) dərketmənin birinci fazasında reallaşır (adətən, xarici dillərə aid sözlərin dərk edilməsi də bu yolla baş verir):

Faza 1. Gerçəklik elementi ilə təmas – aktiv yaddaşımız duyğu

orqanları vasitəsilə ikinci sıra gerçəklik elementi olan söz haqqında in-formasiya (məlumat) alır (yəni, yazılı sözü oxuyuruq və ya bu sözü şifahi olaraq eşidirik).

Faza 2. Kodlama və qeyd – beyin aktivliyi nəticəsində bu sözün yazılı şəklinə (və ya sözün səslənməsinə) ekvivalent olan və onun yaddaşımızda qalmasını təmin edən ikinci sıra intellekt obrazı əmələ gəlir. Bu intellekt obrazı həmin sözün əks etdirdiyi birinci sıra gerçəklik elementinin əsas yaddaşımızda var olan birinci intellekt obrazı ilə birləşərək eyni koda yazır.

Sözün əks etdirdiyi (aid olduğu) birinci sıra gerçəklik elementi (yə-ni, sözün ifadə etdiyi obyekt) o ana qədər tərəfimizdən dərk edilməyibsə, o halda əsas yaddaşımızda ona ekvivalent olan birinci sıra intellekt obrazı olmayacaq. Bu səbəblə sözün ikinci sıra intellekt obrazı «bir boşluğa» yazılacaq. Yəni sözün yazılış şəkli və ya səslənmə tərzi yaddaşımızda var olsa belə, onun mənası bizə məlum olmayacaq. Təbii ki, belə sözlər qısa müddətdə unudulmağa məhkumdur. Sözlərin «köhnəlməsi» və «dili tərk etməsi»nin əsas səbəbi də, əslində, onların birinci sıra intellekt obraz-larının yaddaşdan silinməsi, itməsidir.

Faza 3. Xatırlama və kodun açılması – sözlərin əks etdirdiyi ger-çəklik elementi aktiv yaddaşa gələrək tam açılır və onun adının yazılış və söyləniş şəkli xatırlanır.

Əslində, burada aktiv hala gələrək xatırlanan yalnız birinci sıra gerçəklik elementinin özü və adı (yəni, ikinci sıra gerçəklik element)

10 deyil. Onlarla birbaşa və ya dolayısı ilə bağlı olan bütün fon sektoru (gerçəklik elementləri silsiləsi) də aktiv hala gəlmiş olur.

Faza 4. Praktik istifadə və ya modulyasiya – söz praktik olaraq söy-ləm və ya cümlə qurma prosesində istifadə edilir. Ana dilində deyil, xarici dildə söyləm qurma prosesində praktik istifadədən əvvəl həmin sözdə mütləq şəkildə modulyasiya (çevrilmə, dəyişmə) prosesi baş verir.

Söyləmin və ya cümlənin qurulması. Deyiləcək və ya yazılacaq

cümlənin qurulması dərketmə prosesinin üçüncü və dördüncü fazasında reallaşır:

Faza 3. Xatırlama və kodun açılması – qurulacaq söyləmin və ya

cümlənin əks etdirdiyi gerçəklik elementlərinin birinci sıra intellekt obrazlarının aid olduğu intellekt kodları əsas yaddaşdakı digər kodlar arasından seçilərək aktiv yaddaşa daşınır. Onların aid olduğu gerçəklik elementlərinin yaddaşımızda qalmasını təmin edən birinci sıra intellekt obrazları aktiv yaddaşda tam açılır.

Haqqında danışılan birinci sıra gerçəklik elementlərini dil sistemin-də əks etdirən sözlər (fikrin yaranma prosesində heç bir rolu olmamasına baxmayaraq) var isə, onların yaddaşımızda qalmasını təmin edən ikinci sıra intellekt obrazları da, sanki bir müşayiətçiyimiş kimi, birinci sıra intellekt obrazları ilə eyni anda aktivləşir.

Faza 4. Praktik istifadə və ya modulyasiya – deyilməsi (yazılması) planlaşdırılan fikri əmələ gətirən gerçəklik elementlərinin birinci sıra intel-lekt obrazları sıralanır. Birinci sıra intellekt obrazları ikinci sıra intellekt ob-razları şəklində və bunun ardınca da sözlər şəklində modullaşır. Sözlər ara-sında əlaqə qurma vəzifəsini yerinə yetirən qrammatik şəkilçilərin birinci və ikinci sıra intellekt obrazları da aktiv yaddaşa gətirilərək müvafiq sözlərə əlavə olunur [19]. Deyiləcək söyləmin tonu müəyyən edilir və beləliklə, fikri əks etdirən ilk söyləm və ya cümlə deyilmək üçün hazır vəziyyətə gəlir.

Söyləmin və ya cümlənin başa düşülməsi (qavranılması). Deyil-miş və ya yazılmış cümlənin tam olaraq başa düşülməsi və ya qavranması dərketmə prosesinin birinci və ikinci fazasında reallaşır:

Faza 1. Gerçəklik elementi ilə təmas – deyilmiş və ya yazılmış

cümlə duyğu orqanları vasitəsilə aktiv yaddaşımız tərəfindən qəbul edilir. Bu cümlənin tonu müəyyən olunur. Cümlədəki sözlər yaddaşımızda onla-ra aid ikinci sıra intellekt obrazlarının və bunun ardınca da birinci sıra in-tellekt obrazlarının olub-olmaması baxımından analiz edilir. Yaddaşı-mızda bütün sözlərə uyğun ikinci və birinci sıra intellekt obrazları var isə, bu halda sözlərin, hər şeydən əvvəl ikinci sıra intellekt obrazlarına və bu-nun ardınca da birinci sıra intellekt obrazlarına transformasiyası reallaşır. Sözlərin yerində sıralanan birinci sıra intellekt obrazları ekvivalent olduq-

11 ları gerçəklik elementlərini aktivləşdirir və bunun nəticəsi olaraq cümlə tam şəkildə dərk edilmiş və ya qavranılmış olur.

Əgər analiz zamanı yaddaşımızda hər hansı bir sözə aid ikinci və ya birinci sıra intellekt obrazının olmadığı aşkar edilərsə, bu vəziyyətdə cüm-lənin tam şəkildə başa düşülməsi və ya qavranılması qeyri-mümkün olur. Çünki ikinci sıra intellekt obrazının yoxluğu, onun aid olduğu sözü bu ana qədər bilməməyimizin göstəricisidir. Birinci sıra intellekt obrazının yox-luğu isə, bu sözü eşitməyimizə baxmayaraq, onun hansı gerçəklik elemen-ti ilə bağlı olduğunu, yəni hansı mənanı ifadə etdiyini və ya nə demək olduğunu bilmədiyimizdən xəbər verir. Tərkibində bu sözün iştirak etdiyi cümləni tam olaraq anlaya bilməyimiz üçün, daha əvvəldən həm sözün özünü, həm də onun mənasını mütləq şəkildə bilmiş olmalıyıq. Cümləni eşitdiyimiz an həmin sözün mənası da bizə anladılarsa, o halda cümləni tam olaraq anlaya bilərik. Çünki sözün mənasını izah etmək, əslində, onun birinci sıra gerçəklik elementi ilə əlaqə qurmaq və bu yolla da sözün birinci sıra intellekt obrazını yaratmaq deməkdir.

Faza 2. Kodlama və qeyd – anlaşılmış və ya qavranılmış cümlənin məna yükü, ifadə etdiyi məna, fikrin aid olduğu əsas anlayışın (və ya anlayışların) ikinci sıra intellekt obrazının tutumunu genişləndirir və onun birinci sıra intellekt obrazı ilə birləşərək onun ətrafında fon sektoru təşkil edir. Məsələn, Siçan kompüterin əməliyyat seçmə alətidir cümləsinin qav-ranılması, eyni anda həm kompüter, həm də siçan sözlərinin ikinci sıra intellekt obrazının əhatəsini genişləndirir və onların birinci sıra intellekt obrazı ətrafında fon sektoru əmələ gətirir. Daha sonralar, hər hansı bir səbəblə kompüterin və ya siçanın xatırlanması, onlarla eyni anda, bu cüm-lənin ifadə etdiyi fikrin də xatırlanmasına səbəb olur. Burada nəzərdə tu-tulan əsas fikir cümlənin tam olaraq, sözbəsöz xatırlanması deyil, cüm-lənin ifadə etdiyi əsas fikrin xatırlanmasıdır. Yəni cümlənin xatırlanması deyərkən nəzərə almaq lazımdır ki, eyni cümlə ilkin qəbul edildiyi şəkildə xatırlana biləcəyi kimi, bir qədər dəyişmiş şəkildə, məsələn, Kompüterin əməliyyat seçmə aləti siçandır, Kompüterdə əməliyyatlar siçan vasitəsilə seçilir və başqa şəkillərdə də ola bilər.

Çox vaxt başa düşülmüş və qavranılmış cümlələrin ya da böyük bir mətnin məna yükü, ifadə etdiyi məna bir ad və ya hadisə ətrafında fon sektoru meydana gətirə bilir. Məsələn, bir yoldaşımızdan eşitdiyimiz bir lətifə onu danışmış həmin şəxsin, ya da bir yazıçının oxumuş olduğumuz böyük bir hekayəsi, povesti, romanı bu müəllifin adı ətrafında və ya bu mətnlərin içində cərəyan edən bir hadisənin ətrafında da fon sektoru mey-dana gətirə bilir. Mətn böyük olduqca, onun müəyyən hissələri zaman keçdikcə unudula bilir. Məsələn, 20–30 il əvvəl oxuduğumuz bir hekayə-dən, romandan xatırladıqlarımız, bəzən bir neçə hadisə və ya ad ola bilir.

12 Söyləmin qurulması və qavranılması zənciri. Dialoq zamanı

dərketmə prosesləri danışan və dinləyən şəxslərin beynində arxa arxaya cərəyan edən aktlar şəklində müşahidə olunur. Məsələn, müəllim dərs izah edir (üçüncü – dördüncü faza), tələbə bu dərsi dinləyir (birinci – ikin-ci faza); tələbə anlaya bilmədiyi bir şeyi soruşur (üçüncü – dördüncü fa-za), müəllim sualı dinləyir (birinci – ikinci faza); müəllim tələbənin sualı-na cavab verir (üçüncü – dördüncü faza), tələbə müəllimin verdiyi cavabı dinləyir (birinci – ikinci faza) və s. Dialoqun davam etdiyi bütün müddət ərzində eynilə bir zəncirin halqalarıymış kimi bu aktların biri digərinə bağlanaraq və ya qoşularaq uzanıb gedir.

Dialoq zamanı bir şey izah etməsinə və ya sual verməsinə bax-mayaraq, danışan şəxsin beynində daima dərk və idrak etmə prosesinin yalnız üçüncü və dördüncü fazaları (xatırlama və praktik olaraq istifadə), dinləyən şəxsin beynində isə birinci və ikinci fazaları (məlumat alma və kodlaşdıraraq yaddaşa qeyd etmə) reallaşır. Danışan şəxs üçün söyləmin və ya cümlənin çıxışı dördüncü fazanın sonudur, amma eyni cümlənin çıxışı dinləyən şəxs üçün birinci fazanın başlanğıcıdır.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Bu məqalədə dilçi-

lik elmi ilə bağlı olan «Psixolinqvistik konneksiya nəzəriyyəsi» adlı yeni bir nəzəriyyə təqdim edilir. Bu nəzəriyyənin tətbiqi konkret olaraq psixo-linqvistika sahəsində, eləcə də dilçilik elmində yeni bir mərhələnin baş-lanğıcını qoyacaqdır. Bu nəzəriyyədə təqdim olunan sxemlər istər nitqin, istərsə də sözün və digər dil vahidlərinin yaranma və mənimsənilmə pro-sesinin şərhi ilə bağlı bu günə qədər psixolinqvistikada mövcud olan bir sıra problemin həllinə imkan yaradacaqdır.

Q E Y D L Ə R

1 Axundov A. Ümumi dilçilik. Bakı: Maarif, 1979. 2 Хрестоматиya по истории yaзыкознаниya XIX–XX веков. М.,

1973. 3 Sədiyеva G. A. Afaziya: nеyrolinqvistik tədqiqat. Bakı: Elm, 1999. 4 Eminli H. Nitqin yaranması və inkişafı prosesinin neyrolinqvistik

təhlili: Fil. ü. f. d-ru... dis. Bakı, 2008. 5 Abdullayev K. Dilçiliyə səyahət: Dilçi olmayanlar üçün dilçilik.

Bakı: Mütərcim, 2010. 6 Veysəlli F. Y. Diskurs təhlilinə giriş. Bakı: Təhsil, 2010. 7 Məmmədov A., Məmmədov M. Diskurs təhlilinin koqnitiv perspek-

tivləri. Bakı: Çaşıoğlu, 2010. 8 Hacıyeva A. Erkən türk dönəminə aid metatezik sözyaradıcılığı

prosesinin psixolinqvistik aspektdən təhlili haqqında // АMEA-nın Xəbər-

13 ləri. Humanitar elmlər seriyası. 2006. № 2–4.

9 Залевскаya А. А. Внутренниy контекст и метафора «jивой поли-кодовый гипертекст» // Вестн. Твер. гос. ун-та. Сер. филологии. Твер, 2012. № 24, вып. 4.

10 Мyaгкова Е. Y. О «формалной» и «внутренней» граммати-ке // Там jе.

11 Леонтyев А. А. Психолингвистика. М.: Наука, 1967. 12 Выготский Л. С. Психологиya. М., 2000. 13 Psycholinguistics // A survey of theory and research problems

/ Ed. By Ch. E. Osgood a. T. A. Sebeok. Baltimore, 1954. 14 Тарасов Е. Ф. Тенденsии развитиya психолингвистики. М.:

Наука, 1987. 15 Сеченов И. М. Психологиya поведениya // Избранные психоло-

гические труды / Под ред. М. Г. Yaрошевского. Воронеj, 1995. 16 Он jе. Рефлексы головного мозга. М.: Изд-во АН СССР,

1961. 17 Выготский Л. С. Мышление и реч. М.: Высш. шк., 1959. 18 Əsgərov M. B. Dillərin leksik-qrammatik səviyyədə tədqiqinin

linqvopsixoloji problemləri: Fil. ü. e. d-ru ... dis. Bakı, 2013. 19 Şözdəyişdirici şəkilçilərin hər biri (məsələn, -da, -də şəkilçisi,

-lar, -lər şəkilçisi) bütün kök sözlər (məsələn, kitab, ev, qələm, masa) kimi dörd elementdən ibarət olan intellekt koduna malikdir. Onların istifadə mexanizmi də eynilə kök sözlərin istifadə mexanizmi kimidir.

МАИЛ АСКЕРОВ

ТЕОРИЯ ПСИХОЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ КОННЕКСИИ

Р е з ю м е

В статье представлены разработанная автором теория психо-лингвистической коннексии, её принципы, психологическая основа и минимальные единицы. Изложены принципы реализации процессов восприятия и мышления, а также механизмы образования и восприя-тия слов и речи.

Ключевые слова: элемент действительности, образ интел-лекта, код интеллекта, структурные единицы языка, восприятие

14

MAYIL ASGEROV

THE THEORY OF PSYCHOLINGUISTIC CONNECTION

S u m m a r y

In this article «the theory of the psychological connection», its principles, psychological basis, minimal units worked out by the author are informed about. On the basis of this theory the realization of the processes of the mentality and cognition, as well as the mechanism of the formation and acquisition of the word and mentality is explained.

Key words: the element of reality, the image of intelligence, the

code of intelligence, the structural unit of the language, cognition

Ünvan: Az-1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 31. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – aparıcı elmi işçi, fil. ü. f. d.

e-mail: maybin@rambler.ru

15

Çapa təqdim edən Kamal Abdullayev – Çapa tövsiyə edən

«Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

25.XI.2013

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi 24.XII.2013 Çapa göndərilmə tarixi 29.XII.2013

_________

16

KİFAYƏT İMAMQULİYEVA

QUŞÇULUQ TERMİNLƏRİNİN TARİXİ-DİALEKTOLOJİ ASPEKTDƏ FONOSEMANTIİK TƏHLİLİ

X ü l a s ə . Dilin fonosemantik inkişafının tədqiqində quşçuluq ter-

minlərinin öyrənilməsi də mühüm rol oynaya bilər. Tədqiqat işində quş adları ilk dəfə geniş şəkildə səs təqlidi (qa / qu, ça / çə / ca / cə... və s.), görünüş, bənzəyiş və digər cəhətdən araşdırılmışdır.

Açar sözlər: quşçuluq terminləri, təqlidi səslər, fonosemantika,

sunqur, qaz Quş sözü və quş adları ilə bağlı tanrı, dövlət, soy, dövlət atributu

adları, müxtəlif toponimlər və s. vardır ki, bu da quşların insanların hə-yatına, məişətinə nə dərəcədə daxil olmasından xəbər verir. Maraqlıdır ki, türk xalqlarının da tarixi müəyyən dərəcədə bu adlarla öyrənilə bilir. Qə-dim türklərin müqəddəs saydığı totemlər içərisində quş totemi də xüsusi yer tutur. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında Qazan xanın dili ilə verilmiş bu misralara nəzər salaq:

Ağ sunqur quşu erkəgində bir köküm var, Ala ördək, qara qazun uçurmıya [1. S. 173].

Ağ sunqur quşu, «əsatiri totemçilik görüşü ilə bağlıdır. Rəşidəddin “Oğuznamə”sində çepni tayfasının orqonudur. Qədim türk xalqlarında bir çox hallarda soykök ağ qu – ağ qaz sifətində təsəvvür olunurdu» [2. S. 257]. Ağ sunqur quşu Qayı // Qaya [1. S. 30] qövmünün totemidir.

Tarixən quşlar çıxardığı səsə, rənginə, cinsinə, görünüşünə, uçuşu-na, bənzəyişinə, gəlmə yerinə və başqa cəhətlərinə görə adlanmışlar.

Quş sözü də daxil olmaqla quş adlarının əksəriyyətində dilarxası-

kipləşən q, k', novlu ş, s, affrikat ç, c, ʦ, dz, k, g samitləri, həmçinin a, u, ə, ı, əa (daha açıq ə) saitləri örtülü-açıq heca yaradaraq səs təqlidi əsasında quş adlarının yaranmasında rol oynamışdır: qaz, qarğa, qırğı, qəcələ, qu, quruleylək, quzğun, qutan, qartal, qurqura // qurqurrək, sərçə, sağsağan, k'uk'ut, çırçırt, çımçıx, çıltan, cincin, ciyciy, curcur, cücə, cürəpə və s. ‘Şanapipik’ mənasında işlənən bubub // bupbu sözünün də yaranmasında

17 səs təqlidinin rolu var. Nümunələrdən göründüyü kimi, səs təqlidi ya bir, ya da təkrar heca şəklində sözləri formalaşdırmışdır.

Terminoloji səciyyə daşımayan bir çox sözlərdə də quşların səs təq-lidi ilə bağlı olaraq yaranan sözlərə rast gəlirik: cağ-cuğ, qağ-quğ, cikkil-dəmək, qarıldamaq, civildəmək və s.

Mənbələrdə çınq, çınqrak sözünün də ‘səs’ mənasında işləndiyi mü-şahidə olunur [3. III. S. 330–331]. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələ-rində bu sözün cınqır // cınqırax // cınqırıx kimi fonetik variantlarına rast gəlinir (cınqırı çıxmadı).

«Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında işlənən sunqur sözü M. Kaşğari-nin lüğətində سنکقر (sonqkur) şəklində qeydə alınmışdır: «Sunqur quşu, yırtıcı quşlardan birinin adıdır. Bu, طغریل (toğrıl) quşundan kiçikdir» [3. III. S. 330]. Görünür, bu, şahin növündən olan bir quşun adıdır. Bu sözün ‘qıy vuran // cıy vuran // səs salan quş’ mənasını verdiyini və iki tərkib hissədən ibarət olduğunu düşünmək olar. Lakin semantik məna geniş-lənməsi təqlid → hərəkət → ad → əlamət keçidləri ilə yeni leksik-seman-tik mənaların yaranmasına yol aça bilir.

Sözsüz ki, sunqur / sonqkur / suŋqur / soŋqur [4. S. 508, 514] ov qu-şudur. Ov quşları isə 2 qrupa bölünür: ovlanan və ovlayan quşlar. Haqqında bəhs etdiyimiz sunqur ovlayan quşdur. Azərbaycan dilində ‘cummaq, zirək tərpənmək’, ‘dik oturub gözünü ovuna zilləmək’ mənalarında şonqumaq feli və onun müxtəlif fonetik variantları işlənir. Hərəkət + ad modelinə əsaslanan şonqu + r / şunqa + r sözünün kök morfemi şonqu- felidir.

B. Əhmədov şahin sözünün ərəb, şunkar sözünün isə qədim türk mənşəli olduğunu göstərir və bunları eyni quşun müxtəlif adları kimi təqdim edir [5. S. 164]. Bizcə, şahin-şunqar qarğa-quzğun kimi yaxınmə-nalı sözlərin birləşməsindən əmələ gələn mürəkkəb sözdür. Lakin eyni mənalı deyil. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında şahin, çal qaraquş kimi adlar çox işlənir: Yumruğımda talbınan şahin bənim quşımı alur gördüm [1. S. 51]; Bir bölük qaza şahin girmiş kibi kafərə at saldı [1. S. 127]; Çal qaraquş ərdəmli... Qazlıq qoca [1. S. 61]; Qarşuna ala qaz gəldi, şahinin atmazmısan? [1. S. 124]; Cümlə quşlar sultanı çal qaraquş, Qanadilə saqsağana kəndözin şaqıdarmı? [1. S. 125]; Qazan şahini saldı [1. S. 168]. Hətta əsərdə bu quşlara baxan – şahinçibaşı sözü də müşahidə olunur: Bir gecə yeyüb oturarkən şahinçibaşına aydır: “Mərə, sabah şahinləri al, xəlvətcə ava binəlim!” – dedi [1. S. 168].

Sunq / sonq / sinq / çınq / sun / sin / çin fonetik variantları göyərçin, sığırçın, bildirçin kimi quş adlarında da müşahidə olunur. Çox ehtimal ki, çın / çin səs təqlidi əsasında yaransa da, müstəqil söz kimi leksik mənaya (‘səs’) malik olmuşdur. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində göyərçin sözünün çölgöyü / kölgöyü (quruluşca mürəkkəb olan bu sözün hər iki komponentindəki birinci səs – ç, g eyni məxrəcə düşərək k, g samit 2 «Türkologiya», № 2

18 ahənginə uyğunlaşmışdır) şəklində işlənən variantları da müşahidə olunur. Maraqlıdır ki, bu, çin morfemi olmadan işlənir.

‘Vızıltı səsi’ mənasında işlənən sinq sözü sinqək (milçək, ağcaqa-nad) sözünün də yaranmasına səbəb olmuşdur [3. IV. S. 463].

Quş sözü Azərbaycan dilində geniş mənada işlənərək bütün növdən olan quşların ümumi adı kimi anlaşılır. Bu söz etimoloji baxımdan kök türk dilinə məxsus olub, fonosemantik cəhətdən səs təq-lidi → hərəkət → əlamət → ad modelinə uyğun olaraq formalaşmışdır. Dar mənada ovlanan quşun adı kimi işlənən qaz sözü də səs tərkibi etibarilə quş sözünün fonosemantik variantı hesab oluna bilər. Rus dilində ‘qaz’ mənasında işlənən гусь sözü də türk mənşəli olub qaz və quş sözləri ilə eyni köklüdür. Sözün və q / k' paralelinin yaranmasında q dominant səs kimi özünü göstərir. Qa / qu / k'a / k'u səs təqlidini, u + r / z / d / s / ş morfemləri isə ‘uzaq’, ‘iraq’, ‘uç-’, ‘üz-’ mənalarını ifadə edir.

Q. Kazımov şumer-türk eyniköklü leksik layını tədqiq edərkən «uzug / uzu / uz (suda üzən quş) – yüzük ‘suda üzən’ (qədim türk)» söz-lərini müəyyənləşdirmişdir [6. S. 134]. Təsadüfi deyil ki, şumer dilində ‘suda üzən quş’ mənasında işlənən uz sözü ‘suda üzən quş’ mənasında işlənən qaz sözü ilə fonetik oxşarlıq təşkil edir.

Quş sözünün mənşəyinin səs təqlidi ilə bağlı olduğunu göstərən B. Məhərrəmli bu sözün digər türk və qeyri-türk mənşəli dillərdə dar mənada (‘qartal’, ‘sərçə’, ‘ov quşu’) işləndiyini müşahidə etmişdir [8. S. 111–112].

Səçə [3. III. S. 208] / çançarğa [3. III. S. 227] / sərçə / serçə,

sağsağan / sağsağ sözləri eyni kök morfem əsasında sa- / sə- / ça- / çə- təqlidi sözlərindən yaranmışdır. Müasir dil baxımından -çə kiçiltmə mənalı isim düzəldən şəkilçidir. Lakin tarixi baxımdan -ça, -çə bənzətmə qoşması kimi müşahidə olunur (müasir ədəbi dilimizdə -ca²). M. Kaşğari bunu (-ça, -çə) bənzətmə ədatı kimi təqdim edir [3. III. S. 199]. Çançarğa variantı təkrar olunan səs təqlidindən (çança-), -r hərəkət morfemindən və ad düzəldən -ğa morfemindən ibarətdir. Sağsağan sözü isə təkrar morfemlər əsasında formalaşmışdır: sağ + sağ + an.

Quşlar ev və çöl quşları olmaqla 2 qrupa ayrılır. Dialektoloqlar

Azərbaycan dilinin dialektlərindən material toplayarkən çöl quşlarının adını bildirən xeyli söz qeydə almışlar [8. S. 380; 9. S. 120; 10. S. 120; 11. S. 121; 12. S. 256 və b.]. Həmin sözlərə nəzər saldıqda yalnız səs təq-lidi deyil, müxtəlif xüsusiyyətlərinə, yaranma üsullarına, quruluşuna görə fərqlənən adlar müşahidə olunur: alalax, alapaxta / ələpaxda, ağaşdələn / / çıltan, bayquş / bəyğuş / lorun, çölxoruzı, meşə xoruzu, mırat quşu / mu-rat quşu, sarıköynəx' / sarıköynex', siçanakərkinən, su sərçəsi, turaxay / / turağ / torağay / torağəy, şənəpüpüx' / şanapbix' / şinəpu / şanəpipig /

19 / dərəqqu / dərəğluquş / keklitarax / kəkildarax / hüthüt / hophop / bubub / / bupbu / aşnabup / şinəbup / kələmama, tipdigan <sərçəyə oxşar balaca qara quş>, suvilliti <çay quşu>, qərənquş / qarranquc, çöltouği / çöltoği, qaşqaldəğ, kəjələ / çalağan / şilovli, sağsağan / şoraqəcələ / qəcələ, hacıleyləx', qaratouğ, alacəhrə, pitdigən / birəbitdiyən / bürəbütdən, k'ok'əng, çərə qarğa, düləçə, dıradıra, kərkincəx', yapalax, k'uk'ut, nənəcürt, qajır, quzğun, quzuyötürən, qızılquş, qarabatdax, qojazığzığ, arıquşu, dədəciv, dəvdəv, zaxca, bozbuxa, alazığzığ, çovanalladan, qaraboğaz, anqut, cütquşu, gühgüh, yaylımquşu, çil, arı qıran və s.

Çöl quşlarının tədqiqi zamanı müxtəlif xüsusiyyətlərə malik olan,

rənginə, həyat tərzinə, insanların istifadəsinə və s. cəhətlərinə görə fərq-lənən quşların və onların adlarının böyük bir tədqiqata ehtiyacı olduğunu müşahidə etdik. Bəzi quş adları fonetik tərkibcə fərqlənsə də, bəzən eyni quşun müxtəlif adlarına, sinonim variantlarına rast gəlirik. Sinonim vari-antların leksik-semantik və fonosemantik açıqlaması Azərbaycan dilinin qədim leksik qatının öyrənilməsi üçün çox əhəmiyyətlidir. Bəzən də bir quşun digər quşa bənzədilməsi yolu ilə addəyişmə müşahidə olunur: gö-yərçin // tovuzquşu.

İ. Cəfərsoylu, türk dillərində eyni adla adlandırılmış xeyli quş adı qeydə almışdır: qara quş, boz quş, boz doğan, ala doğan, ala tağanak, ağ baba, qara baba, bay qara, quş qara, alp qara, çal qara, qızılquş, laçın və s. Müəllif həmçinin şaman miflərində Ana Ağac və Quş Atadan bəhs olunduğunu da yazır [13. S. 232, 234].

«Qıpçaq qrupu türk dillərində quş ovçuluğu ilə əlaqədar leksik-ter-minoloji vahidlərdən şunkar, laçın və toğan sözlərini də misal göstərmək olar. Bunlar əsl ovçuluq vasitələridir. Türklər ovu, əsasən, bu quşlar va-sitəsi ilə edirmişlər. Qədim türk yazılı abidələrində şahin (qızılquş, tərlan) quş adının bir neçə formasına rast gəlmək olur. M. Kaşğarinin, qədim ru-nik yazıların və qədim uyğur mənbələrinin dilində çağru, kekük, şunkar, sonkur, laçın, toğan sözlərinə rast gəlmək olur» [14. S. 221–222].

M. Kaşğari bəzi quşlar haqqında belə bir məlumat da vermişdir: «çaflı / çağrı – şahin [3. IV. S. 124–125], turumtay – yırtıcı bir quş [3. IV. S. 375], toğrul − yırtıcı bir quş, min qaz öldürüb birini yeyir» [3. IV. S. 554].

İqtisadiyyatın, kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi, yeyinti baxı-mından ev quşlarının (toyuq, xoruz, beçə, fərə, ördək, qaz, hinduşqa və s.) saxlanılması, onların müxtəlif cinslərinin əldə olunması təsərrüfatın əsas işlərindən birinə çevrilmişdir. Hətta çöl quşu hesab olunan bildirçinin də kütləvi istehsalına başlanılmışdır. Quşçuluq sənayesinin inkişafı üçün Azərbaycanın bir çox yerlərində «broyler» quşçuluq fabrikləri fəaliyyət göstərir. Bununla belə xırda təsərrüfatla məşğul olan hər bir ailənin də özünəməxsus quşçuluq təsərrüfatı vardır. Azərbaycan dilinin dialekt və 2 *

20 şivələrində quşçuluq təsərrüfatı ilə bağlı olan bir çox sözlər işlənir ki, bu da etnolinqvistik, fonosemantik təhlil baxımından maraq doğurur.

Güdül sözü Çənbərək şivəsində ‘quyruqsuz toyuq’ mənasında işlə-

nir. Məlumdur ki, quyruqsuz toyuq olmaz, hər halda quyruğu gödək, qısa olduğu üçün bu toyuq növü güdül adlanmışdır. Güdül sözünün kök morfemi ilə gödək / güdək və qısa / qıssa sözlərinin kök morfemi eynidir. g ~ q dəyişmələrinin Azərbaycan dili dialekt və şivələri üçün xarakterik olduğunu nəzərə alsaq, fikrimiz daha inandırıcı olar. Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin şimal, şimal-qərb, qərb arealı üçün q, şərq, cənub-şərq və cənub arealı üçün g samitinin işlənməsi xarakterikdir. k → k', g → q səs axarı samitin dilarxasına doğru meyilləndiyini göstərir (k'ar, qəl, qet, inak' və s.) ki, buna da qıpçaq ünsürləri kimi baxmaq olar. gü- / gö- / gi- / qı- / qa- və i. a. yuvasından törəyən güdül sözü böyük bir söz ailəsinin üzvüdür: güdəlmək, gödərək, qısmaq, qısalmaq, qısılmaq, gödək // güdək, qısa və s.

Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində müşahidə olunan quyru-

ğugödək, qısaquyruqlu quş adlarına diqqət yetirsək, səs keçidlərini daha aydın görmək olar: simə (Göyçay), sümeg (Bakı), tümiğ (Ağsu), lümə (Ağsu, Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Salyan, İrəvan), lüməg (Bakı, Şamaxı), nimmə (Kəlbəcər), dümbə (Mingəçevir, Yevlax), dümbül (Şəki), dümbəx' (Cəbrayıl, Mingəçevir, Oğuz, Şəki) və s.

Bu sözlərin fonetik tərkibinə birlikdə nəzər saldıqda s → t → d → l → n səs axarı əsasında yaranmış fonetik variantlar üzə çıxmış olur. Ayrılıqda yanaşma zamanı tümbül və nimmə sözünün eyni kök morfemlə bağlanan fonetik variantlar olduğunu söyləmək çətin olardı. Həmçinin bu sözlər ‘qısaquyruq’ mənasında işlənsə də, tük sözü ilə daha çox bağlıdır. Bu cəhətdən aşağıdakı sözlərə də nəzər salaq.

Tümbül sözü Şamaxı şivələrində ‘tükü tökülmüş <toyuq>’ mənasında

işlənir. Tü- kök morfemi əsasında formalaşan bu söz oğuz elementləri ilə seçilir. M. Kaşğari tü sözünün ‘saç’, ‘tük’, ‘qıl’ mənalarında işləndiyini göstərmişdir [3. IV. S. 582]. Yazılı abidələrdə tülü, tülək kimi sözlərin də ‘tükünü tökmüş’ mənasında işləndiyi məlumdur. ‘Tədriclə tükü tökülmək (quş haqqında)’ mənasında işlənən tümbülləşməy feli də Şamaxı şivələrində müşahidə edilmişdir: Bizim toyuğ tümbülləşir. ‘Tükünü tökmək’ mənasın-da tülənmağ (Xaçmaz, Quba) / tüləməx' (Ağdam, Cəbrayıl, Kəlbəcər, Min-gəçevir, Şəki, Şəmkir, Zəngilan) / tülənməy (Şamaxı) sözləri də müşahidə edilmişdir. M. Kaşğari ‘tükünü tökmək’ mənasında tülə sözünü qeydə almışdır [3. IV. S. 585].

Tü- kök morfemi qədim türk mənşəli söz olub, cü- / çü- / sü- və s. fonetik variantları ilə uyğunlaşan, ‘çıxmaq’, ‘dikəlmək’ anlamını verən fel kök morfemindən törəmişdir. Çünki tük sözünün özü də iki morfemdən

21 ibarətdir: tü + k, yəni hərəkət + feldən ad düzəldən şəkilçi. Nağıllarımızda da tükünü tütüzdürmək ifadəsi (tükünü yandırmaq) müşahidə olunur: Məlikməmməd tükü tütüzdürdü, Zümrüd quşu o saat yanında hazır oldu.

Lümbüz sözü də Lənkəran şivələrində ‘tükü tökülmüş’, ‘tüksüz’ mə-

nasında işlənir. Əslində eyni sözün müxtəlif fonetik variantları olan lüm-büz və tümbül sözləri söz əvvəlində çox az müşahidə olunan t → l və söz sonundakı l → z səs dəyişmələri nəticəsində formalaşmışdır: Qırmızı xoruz lümbüzdü. Bu isə onu göstərir ki, lüt (‘çılpaq’ mənasında) və tül (‘tüksüz’ mənasında) eyni kök-əsaslı sözlərdir.

Sümüh sözü Göyçay şivələrində ‘tüksüz, tükü tökülmüş toyuq’, süt-

boğaz sözü Yevlax şivələrində ‘boğazı tüksüz toyuq, xoruz’, qak'u sözü isə Quba dialektində ‘boynu tüksüz toyuq’ mənasında işlənir: Bizim qak'u cinsindən to:ğlarımız var.

Sümüh sözü sümeg / lüməg / tümiğ sözləri ilə fonetik variantlılıq təşkil edir. Belə ki süməgləməg (Bakı, Şamaxı) feli lüməg sözündən ya-ranmışdır, mənası ‘toyuq və ya xoruzun quyruğunu yolmaq’ deməkdir: Bu toyuğu tanımağ üçün lüməgləməg lazımdır (Şamaxı).

Sütboğaz sözü isə quruluşca mürəkkəbdir. Sözün birinci tərəfi se-

mantik məna genişlənməsinə uğramış süt morfemidir və lüt sözünün fo-netik variantı hesab olunur.

Ağdam şivələrində xoruzun bir növünü bildirən düdəmə sözü işlənir.

Bu söz əlamətlə bağlı olub qədim türk mənşəli dü- / tü-, düdə- / tülə- / tülü- sözlərinin əsasında formalaşmış, ‘oğru’, ‘hiyləgər’, ‘yalançı’, ‘zirək’ və s. mənaları ifadə edə bilən söz ailəsinin üzvüdür. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində də bu ailəyə məxsus xeyli söz müşahidə olunmuşdur: düdüg (Kürdəmir, Qarakilsə, Şamaxı) ‘yalan, hiylə’, düdüx'çü (Naxçıvan) ‘yalançı, fırıldaqçı’, düdəmə (Zəhgibasar) ‘səfeh, gic’, düəldi (Şəmkir) ‘dava, savaş, qalmaqal’, düyələx' gəlməx' (Naxçıvan) ‘kələk gəlmək’, tülü (Ağbaba, Çənbərək, Naxçıvan, Oğuz, Ordubad, Şəki, Şərur) / tülüngü (Böyük Qarakilsə, Gəncə, Qazax) / tülüntü (Gədəbəy) ‘oğru’ və s. Həmçinin heyvan adı bildirən, eləcə də ‘hiyləgər’ mənasında işlənən tülkü sözü də bu söz ailəsinə daxildir.

Dü- / tü- kök morfemlərindən törəyən, ‘zirək’, ‘diribaş’ mənasını bildirən sözlər də az deyil. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında Salur Qazan Tülü quşun yavrusu kimi təqdim olunur [1. S. 48]. S. Əlizadənin müəl-lifliyi ilə hazırlanan nəşrlərdə (1988, 1999) tülü quş ifadəsi ‘tüklü quş – quzğunun bir növü’ kimi izah olunur. İ. Cəfərsoylu isə yazır: «…tülü quş 1 yaşa çatanda çaynağını dəyişir, uşaq 6 yaşa çatanda dişini dəyişir» [13.

22 S. 238]. Həmçinin «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanının 1988-ci il nəşrində yazılır: «Tülü. Ha-da ‘Tulu’, Er-də ‘Tülü’. İkinci variant Azərbaycan dilində “tülək” (alıcı quşun adı, tülək tərlan) ilə səsləşdiyi üçün inandırıcı görünür» [2. S. 231]. «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanında da tülü sözü ‘zirək’, ‘diribaş’ mənasında işlənmişdir: Bir gün Ulaş oğlu, Tülü quşun yavrısı... Salur Qazan yerindən turmuşdu [1. S. 48].

Susar sözü Oğuz şivələrində ‘qırqovulaoxşar toyuq cinsi’ məna-

sında işlənir. Həmin sözün sisar fonetik variantı İsmayıllı şivəsində də müşahidə edilmişdir. Quruluşca mürəkkəb söz olan sisar / susar sözləri si + sar / su + sar kök morfemləri əsasında formalaşmışdır. Bunu oğuz elementləri hesab etmək olar. Si- / sü- ‘zirək’, ‘diribaş’ mənasında işlənən tü- sözünün fonetik variantı, sar isə semantik məna genişlənməsi ilə sar quşunun adından götürülmüşdür: Bu yumurta sisar yumurtasidi, başqa yumurtalar buni sındıra bilməz. Susar bir dəyqə sakit durmur, səhərə qədər çapbıldıyır.

S. Vurğunun «Vaqif» dramında Aldıq məktubunu Məhəmməd Qa-car, Tərlan oylağında sar ola bilməz misralarında da bu yırtıcı quşun adı çəkilir. Tarixən sar- sözünün ‘qızmaq’, ‘qəzəblənmək’, ‘sərtləşmək’, ‘sərt söz demək’ mənaları da işlənmişdir [3. IV. S. 437].

Şərur şivələrində ‘bərk yumurta’ mənasında səzbaran sözü işlənir: Səzbaran yumurta hələm-hələm olmur. Səz- yuxarıda izahı verilən sar, ba + r ‘yığılmaq’, ‘əmələ gəlmək’ mənasını bildirən arxaik fel, -an isə şə-kilçi morfemdir (feli sifət); ‘sar quşundan əmələ gələn’ mənasına uyğun gəlir, lakin semantik məna genişlənməsi bu sözün yaranmasında rol oynamışdır.

Azərbaycan dilində bar sözü ‘meyvə’, ‘məhsul’, ‘qıf, çən, çörək və başqa əşyalarda əmələ gələn ağ rəngli, çox xırda göbələklər’ [15. S. 50], ‘ağızın, dodaqların kənarında əmələ gələn ərp’ mənasında da işlənir.

Şərur şivələrində müşahidə olunan sədbarı sözü ‘xırda yumurta’

mənasında işlənmişdir. Sədbarı sözü səzbaran sözünün fonetik variantı olsa da, semantik məna genişlənməsi bu sözün mənasını bir qədər uzaq-laşdırmışdır: Sədbarı yumurta xırda olur. İlk baxışda səd- fars dilindəki ‘yüz rəqəmi’ mənasına uyğun gəlir, lakin digər fonetik nümunələrlə müqayisə göstərir ki, «yüz rəqəmi»nin bu sözə heç aidiyyəti yoxdur.

a → ə, r → z → d səs axarı sar- / səz- / səd- morfemlərinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. z → d səs axarı isə daha çox ذ (zal) hərfi və onun ifadə etdiyi z, d (fars dilində z, ərəb dilində d) səsləri ilə bağlı olmuşdur. Bunun səbəbi uzun illər ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə olunmasıdır.

23 Ev quşları sırasına qaz və ördək də daxildir. Onu da qeyd edək ki,

bunlar həm də çöl quşu olmaqla ovlanan quş hesab olunur. Ev quşları yalnız qida sənayesi üçündür.

Ördək sözü müxtəlif fonetik variantları ilə türk dilləri və onların

dialektlərində işlənməkdədir: ördək / ördex' / ördəg (Azərbaycan) / ördek (qaqauz, türk) / ördök (qırğız) / üyrek (qazax) / örtök (altay) / öyrök (başqırd). Qədim yazılı abidələrdə də bu söz müxtəlif variantlarda qeydə alınmışdır: ördək [3. I. S. 104], ödirək [4. S. 377], örək [4. S. 388]. Söz utka şəklində müasir rus dilində işlənməkdədir.

Bılbıl sözü Borçalı şivələrində ‘ördək balası’ mənasında işlənir. Neft-

çala şivələrində bılış, Kürdəmir, Salyan şivələrində isə bılı sözü həmin mənada müşahidə edilmişdir. Lənkəran, Masallı şivələrində bili ‘ördək’ mənasını ifadə edir. ‘Balaca olmaq’ mənasına uyğun gələn bı + l / bi + l morfemləri qədim türk dilinin elementləridir ki, bu da bala, bülbül, bildirçin və s. sözlərinin kök morfemini müəyyənləşdirə bilər. Sarı rəngli, balaca, oxuması ilə xüsusilə seçilən, klassik ədəbiyyatda, həmçinin şifahi xalq ədəbiyyatında yazıçı-şairlərin dönə-dönə bəhs etdiyi bülbül qədim türk abidələrində sanduvaç [17. S. 529] adı ilə tanınsa da, bir çox türk dillərində «müxtəlif fonetik tərkiblərdə müşahidə olunmaqdadır. Məs.: bulbul (özbək, qırğız, uyğur, qaraçay-balkar), bülbül (qazax, türk, Azər-baycan), bilbil (noqay, türkmən), bulbul (qaraqalpaq), byulbyul (qumıq) və s.» [14. S. 233].

‘Hind toyuğu’ mənasında hinduşqa / hünduşqa (Naxçıvan, Beylə-

qan), laş (Quba, Salyan), gurgur (Dərbənd), heştarxan (Cəlilabad), həş-darxan (Ucar) / həştərxan (Göyçay), neşdərxan (Salyan) sözləri də işlənir. Gurgur səs təqlidinin təkrarı yolu ilə əmələ gəlmiş sözdür. Həştərxan to-ponimi əsasında yaranmış fonetik variantlar isə həşdərxan toyuğu şəklin-də də işlənməkdədir.

Quşların, o cümlədən toyuğun bədənindəki müəyyən hissələri bildi-rən adlar da maraqlıdır:

‘Toyuğun beli’ mənasında Cəlilabad şivələrində ücə sözü işlənir. Bu, zahiri görünüş əsasında uca sözündən götürülmüşdür;

‘Çinədan’, ‘quşun dənliyi’ mənasında da Azərbaycan dilinin dialekt

və şivələrində bir çox söz müşahidə edilmişdir: üfürdəx' (Şəki) / gurdum (Dərbənd) / çərtdənəx' (Kürdəmir, Salyan) / çilədəndix' (Cəbrayıl, Zən-gilan) / dəndəx' (Borçalı) / dənnig (Salyan) və s.;

Çəkişgən (Ağcabədi, Beyləqan, Naxçıvan) ‘cınaq’ mənasında işlə-

nir: Çəkişgəni məşdəşillər, so:ra qırıllar (Naxçıvan); Çəkişgəni çəkdin,

24 yadda gərəx' saxlıyasan (Ağcabədi). Bu söz çək-, çəkiş- felindən və fel-dən ad düzəldən -gən şəkilçisindən yaranmışdır;

Çəpərə sözü Cəbrayıl, Yardımlı, Qarakilsə şivələrində ‘toyuğun qa-

bırğa hissəsi’ mənasında işlənir: Çəpərəni özün ye, mə: ayrı ət ver (Cəbrayıl);

Kürüşgə / kürüşdənə (Ağcabədi, Bərdə, Tərtər) / kürüşnə (Ağca-

bədi, Bərdə, Cəbrayıl, Xocavənd, Kəlbəcər, Qarakilsə, Zəngilan) / kürüş-də (Qazax) / kürüş (Borçalı) sözü ‘toyuğun yumurtalığındakı qabıqlan-mamış yumurtacıqlar’ mənasında müşahidə edilmişdir. Eyni söz ‘balıq kürüsü’ mənasında da işlənir. Əslində toyuq haqqında işlədilən bu söz balıq kürüsündəki kürü sözü ilə bağlıdır. Kürdəmir şivələrində ‘toyuğun yumurtalığı’ mənasında, pərdənəg sözü işlənir: Çolpanın pərdənəgi ye:ilmir;

İmişli, Qarakilsə, Qazax, Mingəçevir, Tovuz şivələrində ‘büzdüm’

mənasında işlənən irtməx' sözü də müşahidə edilmişdir: To:ğun irtməyi yağlı olar (Qazax).

Quş xəstəliyi adları bunlardır: dənə düşmək (Çənbərək, Qazax) ‘də-

ni çox yeməkdən xəstələnmək’, qarapapax (Bərdə, Gədəbəy, Gəncə, To-vuz), çöfləmə (Basarkeşər), çömələn (Çənbərək) – toyuq xəstəliyi adı və s. Çöpləmə sözünün fonetik variantı olan çöfləmə sözü ad → hərəkət → ad modeli ilə yaranmışdır.

Toyuq-cücənin yatdığı yer mənasında işlənən sözlərə nəzər salaq: ala (Dərbənd, Xaçmaz) ‘üstündə toyuqların oturması üçün düzəl-

dilən yer’, kərəlig (Cəlilabad) ‘kürt toyuğun yatması üçün palçıqdan dü-zəldilmiş yer’, kütğun (Quba) ‘toyuqların yumurtlaması üçün düzəldilmiş səbət’, tar (Ağdam, Ağdərə, Borçalı, Çənbərək, Gədəbəy, Qarakilsə, Qa-zax, Şuşa, Tovuz) ‘toyuqların axşamlar üstündə yatdığı ağac’, yalax (Za-qatala) ‘toyuğun yumurtladığı çuxur yer’, ələ (İsmayıllı) / gəm (Qax) / in (Culfa, Naxçıvan, Ordubad, Şərur, Zəngilan) / qopax (Qax) / löl (Cə-lilabad, Yardımlı) / lüci (Ağsu) / nin (Naxçıvan, Ordubad, Şərur) sözləri ‘toyuq hini’ mənasında işlənir. Toyuq sözünün mənası artıq genişlənərək ‘ev quşları’ anlamını verir. Toyuq damı, toyuq hini, toyuq-cücə və s. kimi ifadələr daha çox müşahidə olunur.

Müasir Azərbaycan ədəbi dilində ev sözü işlənir ki, bu da dialekt

və şivələrimizdə ev / əv / öy / ö: və s. fonetik variantları ilə çıxış edir. M. Kaşğari bu sözü əw / üw / üv / öw şəklində qeydə almış, həmçinin in /

25 / yin sözlərinin ‘aslanın, tülkünün yuvası, bütün yırtıcı heyvanların hini, yuvası’ mənasında işləndiyini göstərmişdir [3. I. S. 122].

Yuva, yurd sözləri də ev sözünün fonosemantik variantlarıdır. Eləcə də ‘toyuq-cücənin yuvası’ mənasında işlənən hin / in / ələ / nin sözləri də eyni söz ailəsinə aiddir. İstər ev sözü və onun variantları, istərsə də hin sözü və variantları tam şəkildə ‘yuva’ mənasında işlənmiş qədim türk mənşəli sözlərdir.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalədə ilk dəfə

olaraq quşçuluq terminlərinin tarixi-dialektoloji aspektdə fonosemantik təhlili verilmiş, səs təqlidi → hərəkət → əlamət → ad modeli və dominant səs məsələsinə toxunularaq səsin semantikasından bəhs olunmuşdur. Eləcə də bir çox sözlər fonem və morfem tərkibi baxımından nəzərdən keçirilmiş, etimoloji cəhətdən təhlil olunmuşdur.

Məqalə yalnız Azərbaycan dilinin deyil, digər dillərin də tədqiqi baxımından faydalıdır və yeni araşdırmalar üçün açar rolu oynaya bilər.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1999. 2. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı: Yazıçı, 1988. 3. Kaşğari M. Divanü lüğat-it-türk. Bakı: Ozan, 2006. C. 1–4. 4. Древнетyuркский словар. Л.: Наука. Ленингр. отд-ние, 1969. 5. Əhmədov B. Azərbaycan dili şivələrində fonosemantik söz

yaradıcılığı. Bakı, 1994. 6. Kazımov Q. Azərbaycan dilinin tarixi. Bakı: Təhsil, 2003. 7. Məhərrəmli B. Türk dillərində isim köklərində leksik-semantik

inkişaf. Bakı: Elm və Təhsil, 2012. 8. Əliyev Ə. Azərbaycan dilinin Meğri şivələri. Bakı: Elm, 2003. 9. Binnətova G. Azərbaycan dilinin Lerik rayonu şivələri. Bakı:

Nurlan, 2007. 10. Məmmədov Ş. Azərbaycan dilinin Yardımlı rayonu şivələri.

Bakı: Təhsil, 2007. 11. Abbasova R. Azərbaycan dilinin Qubadlı şivələri. Bakı: Çinar-

çap, 2006. 12. Kərimov Ş. Azərbaycan dilinin Çənbərək və Karvansaray

şivələri. Bakı: Nurlan, 2004. 13. Cəfərsoylu İ. Türk dillərində teonim və etnonimlər. Bakı, 2010. 14. Kazımov İ. Müasir türk dillərinin müqayisəli leksikası. Bakı,

2010. C. 2. 15. Azərbaycan turq xalk şivələri lūgəti. Bakı, 1931. C. 1, h. 2, h. «B».

26

КИФАЯТ ИМАМГУЛИЕВА

ФОНОСЕМАНТИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ТЕРМИНОВ ПТИЦЕВОДСТВА

В ИСТОРИКО-ДИАЛЕКТОЛОГИЧЕСКОМ АСПЕКТЕ

Р е з ю м е

Важную роль в изучении фоносемантического развития языка могут сыграть термины птицеводства. В статье представлены резуль-таты проведённого исследования наименований птиц с учётом их вида, характера, а также издаваемых ими звуков.

Ключевые слова: термины птицеводства, подражаемые

звуки, фоносемантика, сунгур, гусь

KIFAYAT IMAMQULIYEVA

FONOSEMANTIC LEARNING OF POULTRY TERMS ON HISTORICAL-DIALECTOLOGICAL ASPECTS

S u m m a r y

The learning of poultry terms could play an important role in the

investigation of fonosemantic development of language. In the scientific research work poultry names, imitation voice, view, similarity and other sides has investigated in a wide scale for the first time.

Key words: poultry terms, imitation voice, fonosemantic, sunqur,

goose

Ünvan: Az-1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 31. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – böyük elmi işçi, fil. ü. f. d.

e-mail: k.imamquliyeva@mail.ru

27

Çapa təqdim edən Nizami Xudiyev – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü

Çapa tövsiyə edən

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

19.VII.2013 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

5.XI.2013 Çapa göndərilmə tarixi

29.XII.2013

_________

28

FOLKLOR. ƏDƏBİYYAT. MƏDƏNİYYƏT

MEHMAN MUSAOĞLU, FATİH KİRİŞÇİOĞLU

TÜRK CUMHURİYETLERİNİN MİLLÎ MARŞLARI:

AÇIKLAMALAR, METİNLER, AKTARMALAR VE TERCÜMELER

(Birinci Makale)

Ö z e t . Makalede, marş anlayışı açıklanmış, Türk Cumhuriyetleri-

nin millî marş metinlerinin hazırlanmasından ve onların müzikli parçalar olarak kullanılmasından söz edilmiştir. Marşların orijinal metinleri, onla-rın Türkiye Türkçesindeki aktarmaları, Rusça ve İngilizce tercümeleri ise özel bir lengüistik veri tabanı olarak belirlenmiştir.

Anahtar kelimeler: Türk, cumhuriyet, millî, marş, metin Tarihî ve çağdaş bedii metinlerin sosyal bilimler alanında yeni filo-

lojik yöntemlerle incelenmesi çalışmaları, XX. yüzyılın son çeyreğinden itibaren büyük ivme kazanmıştır [1–2; 3. S. 250–252]. Bugün bilgi tekno-lojilerinin veri ve sonuçları, dolayısıyla bilişsel bilim ve akabinde bilgisa-yarlı dilbilim ve edebiyat bilimi bağlamında yapılan güncel çalışmalar, söz konusu metinler filolojik olarak incelenirken göz önünde bulundurul-maktadır. Bunu artık XXI. yüzyılda yapılan uygun bilişsel ve bilişimsel çalışmalarda net olarak görmek mümkündür [4-6; 3. S. 17–23]. Düşünce-mize göre, Eski Türk anıtlarından itibaren Türk edebî dillerinde yazılan her türlü edebî-bedii metinlerimizin yeni filolojik yöntemlerle incelenme-si, bundan sonra bilgi çağının taleplerine uygun olarak Türkoloji’de en temel bilimsel istikametlerden birisini oluşturmalıdır. Türk Cumhuriyetle-rinin millî marşlarının da her biri, birer bedii metin örnekleridir. Bu ba-kımdan onların kavramsal, semiyotik ve lengüistik olarak bileşiksel tahlili, söz konusu makalelerde ilk defa olarak gündeme getirilmektedir. Türk Cum-huriyetlerinin millî marşlarının metinleri, onların tarihî ve filolojik açıkla-maları, Türkiye Türkçesindeki aktarmaları, İngilizce ve Rusçada tercümele-

29 riyle birinci makalede bir örneksel çerçeve olarak verilmiştir. Akabinde bilişsel bilime ve göstergebilimine esasen Mehmet Âkif Ersoy’un İstiklal Marşı şiirinin ve diğer Türk Cumhuriyetleri millî marşlarının kavramlar dün-yasının semiyotik nitelikleri, ikinci makalede gösterilmiştir. Söz konusu gös-tergebilimsel veya semiyotik nitelikler, özel metin kurucu işaretlere [7] göre bir ilk edebî-lengüistik tahlil tecrübesi olarak belirlenmektedir.

Millî Marş veya Himn Kavramı

Millî istiklal marşı veya himni (gimni) kavramı, Türkiye Türkçesinde

İstiklal Marşı, Azerbaycan Türkçesinde Dövlət Himni, Özbek Türkçesinde Dävlät Mädhiyesi veya Güneşli Hür Ülkem, Türkmen Türkçesinde Dövlet Gimni veya Sedası, Kazak Türkçesinde Memlekettik Gimni, Kırgız Türkçe-sinde Uluttuk Gimni şeklinde ifade edilmektedir. Marş kelimesi, kökence Fransız dilinden alınmıştır. Fransızca marche, Almanca marsih, İtalyanca marcia olarak yazılmaktadır. Söz konusu özel müzik parçası, savaşta ve res-mi günlerde orkestra tarafından ifa olunmaktadır [8. S. 489]. Marş, aynı za-manda müzikte somut bir türdür. Uyumlu temposu ve selis ritmi ile seçilir. Söz konusu müzik türü, opera ve balede, konser müziğinde de kullanılmakta-dır. Dünyaca ünlü W. Motzart, L. Bethoven, R. Wagner, F. Shubert, F. Sho-pen, İ. Shtraus, C. Werdi, C. Puççini, M. Glinka, P. Çaykovskiy, N. Rimskiy-Korsakov, Azerbaycan besteçilerinden Ü. Hacıbeyli, C. Cahangirov, T. Kuli-yev vb. marş yazmışlardır [9. IV. S. 380]. Himn sözcüğü ise Yunanca – hym-nos olarak ifade edilen bir kelime olup, özel nağme, türkü veya şarkı anla-mına gelmektedir. Yunanistan’da Apollon ve Dionis’e ait dini müziğe veri-len addır. M. Ö. 7–5. yüzyıllarında Alkey, Alkman, Pindar himnler yazmış-lardır. Avrupa’da XV–XVI. yüzyıllarda sosyal dini faaliyetlerin genişlenme-siyle ilintili çeşitli himnler ortaya çıkmıştır [9. X. S. 235]. Millî marşlar, her şeyden önce devletlerin bağımsızlığını ve bayrağını simgeler, onların mitolojik, sosyolojik, kültürel, birçok halde ise etnik ve dini imgelerini an-latır. Milletlerin ve halkların belli tarihî dönemlerde yaşanan ve akabinde ebedîleşen millî heyecanlarını, kahramanlık ve istiklâl duygularını yansıtır. Millî marş, genellikle sözlü, bazen de sözsüz olmakla muhakkak belli bir besteyle okunur. Söz konusu marşlar, öncelikle Avrupa, sonrasında Amerika ve Asya’da da kapitalizmin belli bir ölçüde gelişimi ve millet kavramının oluşumu ile bağlantılı olarak ortaya çıkmıştır. Bu bakımdan dünyadaki ilk millî marşın kapitalizmin beşiği olan İngiltere’de ortaya çıkması bir rastlantı değildir. «Tanrı kralı korusun» diye başlayan ve 1745 yılından itibaren söy-lenen İngiliz millî marşının sözleri ve müziği daha sonra başka ülkelerce de örnek olarak alınmıştır. Danimarka, İsveç, İsviçre, Rusya ve İspanya bu ülke-ler arasındadır. En eski millî marşlardan biri olan Fransızların Marseyyez’i, 1792’de yazılmıştır. Millî marşlar, 19. yüzyılın ilk yarısından itibaren bütün dünyada giderek yaygınlaşmıştır. Bugün dünyada millî marşı olmayan her-

30 hangi bir bağımsız devlet yoktur [10. S. 1–5]. Türk dünyasında ise belli bir yazılı metne sahip olan ve bestesiyle okunan ilk millî marşlar 20. yüzyılın başlarından beri ortaya çıkmıştır. Bugün bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin her birinin artık kendine mahsus bir millî marşı vardır. Aşağıda, Türk Cum-huriyetleri millî marşlarının yazılmasından, düzenlenmesinden ve resmî dev-let kurumlarınca onaylanmasından söz edilmektedir.

Türk Cumhuriyetlerinin Millî Marşları Üzerine Açıklamalar Türk Dünyasında yer alan bir devletin ilk resmî millî marşının metni,

28 Mayıs 1918 – 28 Nisan 1928 yılları arasında sadece 23 ay yaşamış Azer-baycan Demokratik Cumhuriyetinde meydana çıkmıştır. Azerbaycan devleti-nin millî marşı 1919 yılında hazırlanmıştır. Sözlerini Ahmet Cevat yazmış, müziğini ise Üzeyir Hacıbeyli bestelemiştir. Söz konusu marş, 30 Ocak 1920’de Azerbaycan Milli Meclisinde millî marş olarak seçilmiş ama De-mokratik Cumhuriyetin 28 Nisan 1918 yılındaki çöküşünden dolayı kullana-mamıştır. 1991 yılında Azerbaycan tekrar bağımsızlığına kavuşmuştur. Bun-dan sonra Azerbaycan parlamentosu 1992 yılının 27 Mayısında «Azerbaycan Devlet Himni hakkında» kanun kabul etmiştir. Söz konusu kanuna esasen 1919 yılında ünlü besteci Üzeyir Hacıbeyli ve sözleri şair Ahmet Cevat’a ait olan «Azerbaycan Marşı» «Azerbaycan Devlet Himni» olarak onaylanmıştır. Bu marş, o zamandan beri bağımsız Azerbaycan Cumhuriyetinin millî marşı olarak kullanılmaktadır.

Türkiye Cumhuriyetinin millî marşının metni, ortaya çıktığı zamandan beri herhangi bir değişiklik yapılmadan okunmaktadır. Söz konusu marşın sözlerini Mehmet Akif Ersoy, 20 Şubat 1921’de yazmış ve bu marş, 12 Mart 1921’de TBMM’de kabul edilmiştir. Başlangıçta söz konusu metne çeşitli besteler yapılmıştır. Ancak, bugün Türkiye Cumhuriyetinin İstiklâl Marşına söylenilen beste, millî bestekâr Osman Zeki Üngör’e mahsustur [11. S. 167–178]. Diğer Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklarında ise Sovyetler Birliği dö-neminde rejimin diktesiyle yazılan ve dönemin ideolojisini yansıtan millî olmaktan uzak marşlar mevcut olmuştur. Bugünkü bağımsız Türk Cumhuri-yetlerinde ise millî marşlar, 1991 yılında Sovyetler Birliğinin çöküşünden sonraki dönemde yeniden düzenlenmiştir. Kazakistan ve Türkmenistan’da bağımsızlık döneminde yeniden hazırlanan millî marşların metinlerinde son-radan bazı değişiklikler yapılmıştır. Özbekistan’da ise Sovyetler Birliğinde ifa edilen eski marşın sözleri değiştirilerek bağımsızlık döneminde de kulla-nıma konmuştur.

Bugün Özbekistan Cumhuriyetinin millî marşı, bayrak ve armasıyla beraber, temel devlet sembollerinden biridir. Millî marş olarak «Güneşli, hür ülkem» adlı şarkı ifa olunmaktadır. Söz konusu şarkı, yukarıda da belirtildiği üzere, daha Sovyetler Birliği döneminde Özbekistan’ın millî marşı olarak kullanılmıştır. Ancak 10 Aralık 1992 yılında Özbekistan Cumhuriyeti Millî

31 Meclisinin 11. oturumunda «Özbekistan Cumhuriyeti Devlet Marşı Üzerine» adlı özel bir yasa çıkarılmıştır. Bu yasaya göre söz konusu marşın eski müziği aynen muhafaza olunmuş, metni ise kelimeleri değiştirilerek yeniden düzenlenmiştir. Bu dönemde Özbekistan Millî Meclisine diğer millî marş örnekleri de sunulmuş, ama yeni düzenlenmiş varyantıyla eskisi kabul görmüştür. Bağımsız Özbekistan Cumhuriyeti millî marşının güftesi Abdulla Aripov’a, bestesi ise Mutal Burhanov’a mahsustur [12].

Türkmenistan’da bağımsızlıktan sonra 1997 yılına kadar Sovyetler Birliği döneminde kullanılan eski marş, resmî himn yerinde sözsüz olarak ifa olunmuştur. «Türkmenbaşı’nın kurduğu büyük binası» nakaratıyla başlayan marş ise 1997–2008 yıllarında kullanılmıştır. 2008 yılından beri ise söz ko-nusu marşın ifası, yeni versiyonuyla belli bir şahsa ithaf edilmeden gerçek-leştirilmektedir. Böylece iki nakaratıyla altı bentten ibaret olan marş tekrar olunan aynı nakaratıyla dört bent haline getirilmiştir [12].

Bağımsız Kazakistan’ın tarihinde devlet sembolü olan millî marşı, 1992 ve 2006 yıllarında iki defa yüksek devlet kurumlarınca resmî olarak onaylan-mıştır. 1992 yılında Kazakistan millî marşının güftesi ve bestesinin hazırlan-ması için yarışma ilan edilmiştir. Yarışmanın sonucunda Kazakistan’da Sov-yetler Birliği döneminde kullanılan eski marşın bestesinin korunması kararı alınmıştır. (Kazakistan’ın birinci marşının bestecileri Mukan Tulebayev, Ev-geniy Bruslovskiy ve Latif Hamidi olmuştur). Yarışmada ülkenin ünlü şairleri Muzafar Alimbayev, Kadır Mırzaliyev, Tumanbay Moldagaliyev ve Jadıra Daribayeva’nın sundukları metin seçilmiştir. 2006 yılında ise devletin sesli sembollerinin halk arasında daha da yaygınlaştırılması için yeni bir devlet mar-şı kabul görülmüştür. Söz konusu marşın temelini, sözlerini halk arasında vatansever şair olarak bilinen Jumeken Nejimedenov’un yazdığı, bestesini ise Şemşi Kaldayakovtiki’nin 1956 yılında hazırladığı «Benim Kazakistan’ım» şarkısı oluşturmuştur. Kazakistan’ın Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev, söz konusu şarkıya yüksek devlet marşı statüsü ve daha törenli bir sesleniş niteliği kazandırabilmek için marşın ilk metnine eklemeler yapmış ve onu uygun olan son haline getirmiştir. Şimdi söz konusu marşın güftesi yeni düzen-lemesiyle Jümeken Nejimedenov’a ve Nursultan Nazarbayev’e, bestesi ise Şemşi Kaldayakovtiki’ye mahsustur [13].

Bağımsızlık döneminde Kırgızistan Cumhuriyetinin millî marşı 18.12.1992 yılında kabul olunmuştur. Güftesini Kırgızistan’ın ünlü ozanı Jailil Sadıkov ile Şabdanalı Kuluyev yazmıştır. Bestesiyse Kalıy Moldo-basanov’a ve Nasır Davlesov’a mahsustur. Marş’ta Kırgız ilinin gelecekte gerçekleşebilecek arzu ve dilekleri, geçip geldiği tarihî yol, aynı zamanda halkların dostluğuna ve işbirliğine ilişkin hususlar anlatılmaktadır [14].

Çağdaş Türkiye Cumhuriyeti, 600 yıl boyunca üç kıtada mevcut olmuş, hükümdarlık etmiş ve şimdiye kadar Türklerin tarihteki en büyük devleti olmuş Osmanlı’nın varisidir. III Mahmut’tan itibaren Osmanlı devletinde sultanların şerefine okunan marş metinleri ve ezgileri, daha

32 önceleri ve sonralar Osmanlı Türk ordusunda ifa edilen Mehter Marşı ve yabancıların Türkler için bestelediği diğer çeşitli marşlar da olmuştur [11. S. 31–52]. Bugün artık Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Türkmenistan Cumhuriyetinin millî marşları bütün dünyada ve zaman zaman bir arada da seslendirilmektedir.

İSTİKLAL MARŞI

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır parlayacak! O benimdir, o benim milletimindir ancak! Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilal! Kahraman ırkıma bir gül... ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helal. Hakkıdır, Hakk'a tapan milletimin istiklal. Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım; Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım. Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar. Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, «Medeniyet!» dediğin tek dişi kalmış canavar? Arkadaş, yurduma alçakları uğratma sakın; Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana vaadettiği günler Hakk'ın, Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın. Bastığın yerleri «toprak» diyerek geçme, tanı! Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı. Verme, dünyaları alsan da bu cennet vatanı. Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda!

33 Canı, cananı, bütün varımı alsın da Hüda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda. Ruhumun senden İlahî, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne namahrem eli! Bu ezanlar-ki şahadetleri dinin temeli Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecdile bin secde eder – varsa – taşım. Her cerihamdan, İlâhî, boşanıp kanlı yaşım; Fışkırır ruhu mücerret gibi yerden naaşım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım! Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarımın hepsi helâl. Ebediyyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl; Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet, Hakkıdır, Hakk'a tapan milletimin istiklâl!

TURKISH NATIONAL ANTHEM

Fear not! For the crimson flag that proudly waves in these dawns, shall never fade, Before the last fiery hearth that is ablaze within my nation burns out. And that, is the star of my nation, and it will forever shine; It is mine; and solely belongs to my nation. Frown not, I beseech you, oh thou coy crescent, But smile upon my heroic nation! Why the anger, why the rage? The blood we shed for you will not be worthy otherwise; For freedom is the absolute right of my God-worshipping nation. I have been free since the beginning and forever will be so. What madman shall put me in chains! I defy the very idea! I'm like the roaring flood; powerful and independent, I'll tear apart mountains, exceed the heavens and still gush out! The lands of the of the West may be armored with walls of steel, But I have borders guarded by the mighty chest of a believer. Recognize your innate strength! And think: how can this fiery faith ever be killed, By that battered, single-toothed monster you call «civilization»? My friend! Leave not my homeland to the hands of villainous men! Render your chest as armor! Stop this disgraceful rush! For soon shall be come the day of promised freedom...

3 «Türkologiya», № 2

34 Who knows? Perhaps tomorrow? Perhaps even sooner! See not the soil you tread on as mere earth, But think about the thousands beneath you that lie without even shrouds. You're the noble son of a martyr, take shame, hurt not your ancestor! Unhand not, even when you're promised worlds, this paradise of a homeland. What man would not die for this heavenly piece of land? Martyrs would gush out if you just squeeze the soil! Martyrs! May God take all my loved ones and possessions from me if he will, But may he not deprive me of my one true homeland for the world. O Lord, the sole wish of my heart is that, No infidel's hand should touch the bosom of my temple. These adhans, the shahadah of which is the base of the religion, Shall sound loud over my eternal homeland. Then my tombstone – if there is one – will a thousand times touch its forehead on

earth (like in salah) in ecstasy, O Lord, tears of blood flowing out of my every wound, My corpse will gush out from the earth like a spirit, And then, my head will perhaps rise and reach the heavens. So flap and wave like the dawning sky, oh glorious crescent, So that our every last drop of blood may finally be worthy! Neither you nor my nation shall ever be extinguished! For freedom is the absolute right of my ever-free flag; For freedom is the absolute right of my God-worshipping nation!

Composer: Osman Zeki Üngör Lyricist: Mehmet Akif Ersoy [15]

AZƏRBAYCAN MİLLI MARŞI

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ DÖVLƏT HİMNİ Azərbaycan! Azərbaycan! Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni! Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız! Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz! Üç rəngli bayrağınla məsud yaşa!

35 Üç rəngli bayrağınla məsud yaşa! Minlərlə can qurban oldu, Sinən hərbə meydan oldu! Hüququndan keçən əsgər! Hərə bir qəhrəman oldu! Sən olasan gülüstan, Sənə hər an can qurban! Sənə min bir məhəbbət Sinəmdə tutmuş məkan! Namusunu hifz etməyə, Bayrağını yüksəltməyə, Namusunu hifz etməyə, Cümlə gənclər müştaqdır! Şanlı Vətən! Şanlı Vətən! Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan!

AZERBAIJAN NATIONAL ANTHEM Azerbaijan, Azerbaijan! The heroic patriotic glorious land! To die for you we are glad and we are ready! If there is need to shed blood, we are too ready! With three color banner live happily! With three color banner live happily! Sacrifices too many done, Every soldier to front has gone! When your chest was field of battle! Come back as a heroic son! Let me see you flourish, Let your enemies perish! I love you, my dear land Be mightier we do wish! To safeguard your sacred land, To hold high your honored flag, All the youngsters are too glad! Glorious land, glorious land!

3 *

36 Azerbaijan, Azerbaijan! Azerbaijan, Azerbaijan!

Composer: Uzeyir Hadjibeyov Lyricist: Ahmed Javad [16]

O’ZBEKİSTON RESPUBLİKASİ DÄVLÄT MÄDHİYESİ

Serquyosh hur o‘lkam, elga baxt najot Sen o'zing do'stlarga yo‘ldosh mehribon! Yashnagay to abad ilmu fan ijod Shuhrating porlasin toki bor jahon! Oltin bu vodiylar – jon O‘zbekiston, Ajdodlar mardona ruhi senga yor! Ulug‘ xalq qudrati jo‘sh urgan zamon, Olamni mahliyo aylagan diyor! Bag‘ri keng o‘zbekning o‘chmas iymoni, Erkin, yosh avlodlar senga zo‘r qanot! Istiqlol mash’ali, tinchlik posboni, Haqsevar, ona yurt, mangu bo‘l obod! Oltin bu vodiylar – jon O‘zbekiston, Ajdodlar mardona ruhi senga yor! Ulug‘ xalq qudrati jo‘sh urgan zamon.

Türkiye Türkçesinde

ÖZBEKİSTAN CUMHURİYETİ DEVLET MARŞI

Güneşli, hür ülkem, halka baht, kurtuluş, Sen kendin dostlara yoldaş, şefkatli! Yaşasın ebediyen bilim ve fen, sanat, Şöhretin parlasın var oldukça cihan!

Nakarat:

37 Altın bu vadiler, can Özbekistan, Ataların kahraman ruhu sana yâr! Ulu halk kudreti coştuğu zaman Âlemi büyüleyen diyar!

Nakarat: Göğsü geniş Özbek’in sönmez imanı, Özgür, genç evlatlar sana güçlü kanat! İstiklâl meşalesi, barış koruyucusu, Haksever, ana yurt, ebediyen ol abat!

Nakarat:

Altın bu vadiler, can Özbekistan, Ataların kahraman ruhu sana yar! Ulu halk kudreti coştuğu zaman Âlemi büyüleyen diyar!

Nakarat:

NATIONAL ANTHEM OF THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN My sunny free land, happiness and salvation to your people, You are a warmhearted companion to your friends! Flourish forever with learning and creativity, May your glory shine as long as the world exists! These golden valleys – dear Uzbekistan, The courageous spirit of your ancestors is with you! When the great power of the people raged, (You did) have become the joy of the world! The faith of an open-hearted Uzbek does not die out, The young free generation is a strong wing for you! Beacon of independence, guardian of peace, Lover of truth, motherland, flourish forever! These golden valleys – dear Uzbekistan, The courageous spirit of your ancestors is with you!

38 When the great power of the people raged, (You did) have become the joy of the world!

НАЦИОНАЛЬНЫЙ ГИМН УЗБЕКИСТАНА

Солнечный мой свободный край – счастье и спасение народа, Ты сам – попутчик и милосердие для друзей! Пусть расцветают вечно знание, наука и творчество, Пусть слава твоя сияет вечно, пока существует мир! Золотые эти долины – родной Узбекистан, Славный дух твоих предков с тобой! Времена проявления могущества великого народа, Земля, очаровавшая весь мир! Неугасающая вера великодушного узбека, Свободное молодое поколение – твоё сильное крыло! Оплот независимости, хранитель мира, Богом любимая, о Родина-мать, вечно цвети! Золотые эти долины – родной Узбекистан, Славный дух твоих предков с тобой! Времена проявления могущества великого народа, Земля, очаровавшая весь мир!

Composer: Mutal Burhanov Lyricist: Abdulla Aripov [17]

GARAŞSIZ, BİTARAP TÜRKMENİSTANIŇ DÖVLET GİMNİ

Janım gurban saňa, erkana ýurdum, Mert pederleň ruhу bardуr köňülde, Bitarap, garaşsız torpagıň nurdur, Baýdagıň belentir dünýäň öňünde.

Gaytalama: Halkуň guran bakу beýik binasу, Berkarar döwletim, jigerim-janım, Başlarуň täji sen diller senasу,

39 Dünýä dursun, sen dur, Türkemenistanуm!

Gaytalama: Gardaşdуr tireler, amandуr iller, Owal-ahır birdir biziň ganуmуz. Harasatlar almaz, sуndуrmaz siller, Nesiller döş gerip gorar şanуmуz.

Gaytalama: Halkуň guran bakу beýik binasу, Berkarar döwletim, jigerim-janım, Başlarуň täji sen diller senasу, Dünýä dursun, sen dur, Türkemenistanуm!

Gaytalama:

Türkiye Türkçesinde

BAĞIMSIZ, YANSIZ TÜRKMENİSTAN’IN DEVLET MARŞI

Canım kurban sana, özgür yurdum, Mert atalarının ruhu vardır gönülde, Tarafsız, bağımsız toprağın nurdur, Bayrağın yüksektir dünya önünde.

Nakarat: Halkın kurduğu baki büyük binası, Dirençli devletim, ciğerim, canım, Başların tacı, dillerin övgüsü, Dünya dursun, sen dur, Türkmenistan’ım!

Nakarat Kardeştir boylar, sağdır eller, Evvel ve ahir birdir bizim kanımız. Kasırgalar almaz, yıkmaz seller, Nesiller göğüs gerip, korur şanımız.

40 Nakarat:

Halkın kurduğu baki büyük binası, Dirençli devletim, ciğerim, canım, Başların tacı, dillerin övgüsü, Dünya dursun, sen dur, Türkmenistan’ım!

NATIONAL ANTHEM OF THE INDEPENDENT NEUTRAL TURKMENISTAN

I am ready to give life for native hearth The spirit of ancestors descendants are famous for My land is sacred. My flag flies in the world A symbol of the great neutral country flies. The forever great creation of the people Native land, sovereign state Turkmenistan, light and song of soul Long live and prosper for ever and ever! My nation is united and in veins of tribes Ancestors’ blood, undying flows Storms and misfortunes of times are not dreadful for us Let us increase fame and honour!

The forever great creation of the people Native land, sovereign state Turkmenistan, light and song of soul Long live and prosper for ever and ever!

НАЦИОНАЛЬНЫЙ ГИМН ТУРКМЕНИСТАНА

Жизнь отдать я готов за родимый очаг, Духом предков отважных славны сыны, Земля моя свята. В мире реет мой флаг – Символ великой нейтральной страны! Великая, навеки созданная народом Держава родная, суверенный край,

41 Туркменистан – светоч и песня души, Во веки веков ты живи, процветай! Един мой народ, и по жилам племён Течёт предков кровь – нетленная весть, Не страшны нам бури, невзгоды времён, Сохраним и умножим славу и честь! Великая, навеки созданная народом Держава родная, суверенный край, Туркменистан – светоч и песня души, Во веки веков ты живи, процветай!

Composer: Veli Mukhatov Lyricist: Collectively written [18]

МЕНІҢ ҚАЗАҚСТАНЫМ

Алтын күн аспаны, Алтын дəн даласы, Ерліктің дастаны, Еліме қарашы!

Ежелден ер деген, Даңкымыз шықты ғой. Намысын бермеген, Қазағым мықты ғой!

Қайырмасы:

Менің елім, менің елім, Гүлің болып егілемін, Жырың болып төгілемін, елім! Туған жерім менің – Қазақстаным! Ұрпаққа жол ашқан, Кең байтақ жерім бар. Бірлігі жарасқан, Тəуелсіз елім бар.

42 Қарсы алған уақытты, Мəңгілік досыңдай. Біздің ел бақытты, Біздің ел осындай!

Қайырмасы:

Менің елім, менің елім, Гүлің болып егілемін, Жырың болып төгілемін, елім! Туған жерім менің – Қазақстаным!

MY KAZAKHSTAN

Sky of golden sun, Steppe of golden seed, Legend of courage – Take a look at my country! From the antiquity, Our heroic glory emerged, They did not give up their pride, My Kazakh people are strong!

Chorus:

My country, my country, As your flower I will be planted, As your song I will stream, my country! My native land – My Kazakhstan! The way was opened to the posterity, I have a vast land. Its unity is proper, I have an independent country. It welcomed the time, Like an eternal friend, Our country is happy, Such is our country.

43 Chorus (twice)

МОЙ КАЗАХСТАН

В небе золотое солнце, В степи золотое зерно. Сказание о мужестве – моя страна. В седой древности Родилась наша слава, Горд и силён мой казахский народ.

Припев:

О мой народ! О моя страна! Я твой цветок, взращённый тобой. Я песня, звенящая на твоих устах, Родина моя – мой Казахстан. У меня простор неоглядный И дорога, открытая в будущее. У меня независимый, Сплочённый, единый народ. Как извечного друга Встречает новое время Наша счастливая страна, наш народ.

Припев:

О мой народ! О моя страна! Я твой цветок, взращённый тобой. Я песня, звенящая на твоих устах, Родина моя – мой Казахстан.

Composer: Shamshi Kaldayakov Lyricist: Jumeken Najimedenov, Nursultan Nazarbayev [19]

KIRGIZ RESPUBLİKASININ ULUTTUK GİMNİ

Ak möñgülüü aska-zoolor, talaalar Elibizdin canı menen barabar. Sansız kılım Ala-Toosun mekendep Saktap keldi bizdin ata-babalar.

44

Kayırma: Algalay ber Kırgız el Azattıktın colunda. Örköndöy ber, ösö ber Öz tağdırıñ koluñda. Atkarılıp eldin ümüt tilegi, Celbiredi erkindiktin celegi. Bizge cetken ata saltın, murasın Iyık saktap urpaktarga bereli.

Kayırma: Algalay ber Kırgız el Azattıktın colunda. Örköndöy ber, ösö ber Öz tagdırıñ koluñda. Bayırtadan bütkön münöz elime, Dostoruna dayar dilin berüügö, Bul ıntımak el birdigin şiretip, Beykuttuktu beret kırgız cerine.

Kayırma: Algalay ber Kırgız el Azattıktın colunda. Örköndöy ber, ösö ber Öz tagdırıñ koluñda.

Türkiye Türkçesinde

KIRGIZİSTAN CUMHURİYETİNİN MİLLÎ MARŞI

Ak karlı yalçın kayalar, kırlar Halkımızın canı ile beraber. Yüzyıllar boyu Ala Dağ’ı mekân edinip, Korudu bizim atalar babalar.

Nakarat:

45 İlerle Kırgız halkı Özgürlük yolunda. Geliş, büyü Kendi yazgın elinde. Gerçekleştirilip halkın ümidi, dileği, Dalgalandı özgürlüğün bayrağı. Bize ulaşan ata geleneğini, mirasını Kutsal bilip koruyarak gelecek nesillere verelim.

Nakarat: İlerle Kırgız halkı Özgürlük yolunda. Geliş, büyü Kendi yazgın elinde. Eskiden oluşmuş haslet halkımda, Dostlarına hazır kalbini vermeye, Bu birlik halk birliğini kaynaştırıp, Barışı yerleştirir Kırgız yerine.

Nakarat:

İlerle Kırgız halkı Özgürlük yolunda. Geliş, büyü Kendi yazgın elinde. (Türk Dünyası Kültür Atlası)

KYRGYZSTAN NATIONAL ANTHEM

High mountains, valleys and fields Are our native, holy land. Our fathers lived amidst the Ala-Too, Always saving their motherland.

Chorus:

46 Come on, Kyrgyz people, Come on to freedom! Stand up and flourish! Create your fortune! We are open for freedom for ages. Friendship and unity are in our hearts. The land of Kyrgyzstan, our native state, Shining in the rays of consent.

Chorus: Dreams of the people came true, And the flag of liberty is over us. The heritage of our fathers we will Pass to our sons for the benefit of people.

Chorus: ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ГИМН КИРГИЗСКОЙ РЕСПУБЛИКИ

Высокие горы, долины, поля – Родная, заветная наша земля. Отцы наши жили среди Ала-Тоо, Всегда свою родину свято храня.

Припев: Вперёд, киргизский народ, Путём свободы вперёд! Взрастай, народ, расцветай, Свою судьбу созидай! Мечты и надежды отцов сбылись. И знамя свободы возносится ввысь. Наследье отцов наших передадим, На благо народа потомкам своим.

Припев:

47 Composer: Nasyr Davlesov, Kalyi Moldobasanov Lyricist: Djamil Sadykov, Eshmambet Kuluev [20]

Türk Cumhuriyetlerinin millî marşlarında, yukarıda görüldüğü üzere Tanrı, hak, adalet, din, iman, istiklâl, hürriyet, vatan, millet, halk, ülke, bay-rak, ataların ruhu, birlik, bütünlük, kahramanlık, şehitlik, namus, barış, dost-luk, kutsallık, gelenek ve görenekler, ocak, Ana yurt, Ana dili vb. temel üst ve alt kavramlar şiirsel olarak ifade edilmektedir. Bu da söz konusu millî marş metinlerini hem ifade planları hem de içerik planları bakımından özel bir lengüistik-filolojik veri tabanı olarak değerlendirmeğe imkan vermektedir.

EDEBİYAT VE NOTLAR

1 Полyaков М. Y. Вопросы поeтики и худоjественной семантики. М., 1986.

2 Штaйн К. Э. Принsипы aнaлизa пoeтичesкoгo текста: Учeб. пosoбиye. JПб.; Sтaврoпoл, 1993.

3 Musayev Mehman. Türkoloji dilçilik: Dərslik. Bakı, 2012. 4 Сeливyoрстoвa О. Н. Когнитивнаya семантика на фоне обşего

развитиya лингвистической науки // Вопр. yaзыкознаниya. 2002. № 6. 5 Bilgisayar destekli dil bilimi çalıştayı bildirileri: 14 Mayıs 2005,

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006.

6 Hacılı Asif. Kamal Abdulla. Seçimin morfologiyası. Bakı: Mütərcim, 2010.

7 Türk Cumhuriyetlerinin millî marşları üzerine yazılmış ikinci makalemizde özel metin kurucu işaretlerin göstergebilimsel unsurlar olarak edebî-lengüistik tanımlanmasından söz edilecektir.

8 Hacıyeva Maarife. Marş ve Himn Anlayışı: Mehmet Akif Ersoy ve Ahmet Cavat // I. Uluslar arası Mehmet Akif Sempozyumu, 19–21 Kasım 2008. Ankara, 2008.

9 Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası. Bakı, 1978–1987. C. 1–10. 10 Sarıhan Zeki. Vatan Türküsü: İstiklâl Marşı Tarihi ve Anlamı.

Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002. 11 Nalbandoğlu Muhiddin. İstiklâl Marşımızın Tarihi: Sairinin,

bestekârının ve o devirde yaşayanların dilinden. İstanbul: Gem Yayınları, 1963.

12 http://ru.wikipedia.org/wiki – 26.06.2013 13 https://mail.google.com/mail/ – 03.07.2013

48 14 https://mail.google.com/mail – 04.07.2013 15 http://www.umich.edu/~turkish/links/manuscripts/anthem/anthe

m.htm – 01.10.2013 16 http://www.nationalanthems.me/azerbaijan-azerbaycan-marsi/ –

01.10.2013 17 http://www.nationalanthems.me/uzbekistan-ozbekiston-

respublikasining-davlat-madhiyasi/ – 01.10.2013 18 http://www.nationalanthems.me/turkmenistan-garassyz-bitarap-

turkmenistanyn-dowlet-gimni/ – 01.10.2013 19 http://www.nationalanthems.me/kazakhstan-my-kazakhstan/ –

01.10.2013 20 http://www.nationalanthems.me/kyrgyzstan-kyrgyz-

respublikasynyn-mamlekettik-gimni/ – 01.10.2013

МЕХМАН МУСАОГЛЫ, ФАТИХ КИРИШЧИОГЛЫ

НАЦИОНАЛЬНЫЕ ГИМНЫ ТЮРКСКИХ

РЕСПУБЛИК: ИНТЕРПРЕТАЦИЯ, ТЕКСТЫ И ПЕРЕВОДЫ

(Статья первая)

Р е з ю м е

Статья посвящена разъяснению понятия гимна, а также вопросу создания национальных гимнов тюркских республик и использования их в качестве музыкальных текстов. Оригиналы текстов гимнов и их переводы на турецкий, русский и английский языки определяются как собственно лингвисти-ческий корпус.

Ключевые слова: тюркский, республика, национальный,

гимн, текст

MEHMAN MUSAOGLU, FATİH KİRİSHCHİOGLU

49

NATIONAL ANTHEMS OF TURKISH REPUBLICS: EXPLANATIONS, TEXTS, INTERPRETATIONS

AND TRANSLATIONS

(1st article)

S u m m a r y In the article, the concept of anthem is explained, and the pre-

paration of National Anthem texts of Turkish Republics and their use as musical pieces are mentioned. The original texts of the anthems, their in-terpretations in Anatolian Turkish and translations in Russian and English are determined as a special linguistic database.

Key words: Turkish, republic, national, anthem, text

Ünvan: Türkiye. Gazi Üniversitesi – prof. dr e-mail: mehman.musaoğlu@gmail.com

mfatih@gazi.edu.tr

Çapa təqdim edən – Çapa tövsiyə edən

MEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

18.X.2013

6.XII.2013

4 «Türkologiya» № 2

50 Məqalənin çapa göndərilmə tarixi

29.XII.2013

_________

51

DİSKUSSİYALAR VƏ MÜZAKİRƏLƏR

ÇİNGİZ QARAŞARLI

ETRUSK YAZILARI QƏDİM TÜRKCƏDİR

X ü l a s ə . Etrusk dilinin türk mənşəli olduğunun sübut edən aşağı-dakı faktorlar diqqəti cəlb edir: 1. Hər bir etrusk mətnində aşkar etdiyimiz türk sözləri xaotik sözlər yığını deyil, semantik baxımdan bir-birini izləyən terminlərin toplusu olub, dini ayinlərin bu və ya digər növü ilə bağlıdır: qurbanverməyə həsr olunan mətnlər kompakt şəkildə həmin ritualla bağlı türkizmlərdən, ehsan ayininə həsr olunan mətnlər əsasən türk mənşəli kulinariya terminlərindən ibarətdir; mətnlərin morfoloji sistemi də əsasən türk mənşəlidir. 2. Tərcümə etdiyimiz etrusk mətnlərində ayrı-ayrı etrusk-türk samitlərinin sistematik əvəzlənməsi və etrusk-çuvaş samit sistemləri arasındakı uyğunluq bir çox etrusk mətnlərinin dilinə açar rolunu oynayır.

Açar sözlər: etrusk yazıları, qədim türk dilləri, mətn, linqvistik

amil, ekstralinqvistik amil Troyanın süqutundan sonra İtaliyaya köç etmiş troyalılar ilə bu-

raya daha əvvəllər Yunanıstan ərazisindən köçmüş eyni mənşəli pelasgilər yeni bir sivilizasiyanın – etrusk etnosunun əsasını qoydular. Eləcə də Ro-ma şəhərinin və Roma çar sülaləsinin əsasını qoyan bu xalqın dili latın dilində dilçilərin diqqətindən yayınmış çox sayda türkizmlərin mənbəyi olmuşdur.

Qədim Misir mənbəsində turşa adlanan troyalıların, latınca turski adlanan etruskların, sanskrit və qədim İran dillərində isə turuska adı altın-da məlum olan türklərin eyni etnos olduqlarını yalnız qədim müəlliflərin məlumatları deyil, eləcə də etrusk yazılarının qədim bir türk ləhcəsində oxunması sübut edir.

Türkiyə tədqiqatçısı A. Ayda dilçi olmasa da, etruskların türk mənşəli olduqlarına dair mövcud nəzəriyyəni praktikaya daha da yaxınlaşdırdı. O, avropalıların yozumlarını dil faktları əsasında dəqiqləşdirməklə, etrusk dilində onlarca türk sözlərinin mövcud olduğunu sübut etdi. Misal üçün, o, italiyalı etruskoloq M. Pallotinonun ‘tanrılara sadiqlik bildirmək’ kimi

4 *

52 yozduğu thap felinin türk mənşəli tap / tapın (‘tapınmaq’) feli olduğunu [1. S. 290–291] və yaxud tanrılara sitayiş kimi yozulan makte felinin bir sıra türk dillərində indi də işlənən makta (‘tərif etmək’) feli olduğunu [1. S. 256–257] müəyyən etdi.

Qərb dilçiləri bir sıra hallarda ayrı-ayrı etrusk sözlərinin düzgün mənasını təyin etsələr də, türk dillərindəkindən fonetik quruluşuna görə fərqlənən həmin sözlərin türk mənşəli olduğunu duymamışlar. Misal üçün, bir etrusk mətnində flerth felini haqlı olaraq ‘bəlli etmək’ kimi qə-bul edən bir tədqiqatçı onun türk dillərindəki belirt (‘bəlli etmək’) sözü olduğunu duymamış, e. ə. I minillikdə danışılmış etrusk dili ilə çağdaş türk dilləri arasında sabit şəkildə özünü göstərən b – f, th – t və başqa sa-mit əvəzlənmələrini görməmişlər.

Digər türk dillərindən əsaslı şəkildə fərqlənən çuvaş dili ilə etrusk dilinin fonetik sistemləri arasında aşkar etdiyimiz yaxınlıq isə aşkar ola-raq, etrusk dilinin sirrinə açar rolunu oynayır. Hələ XIX əsrin 30-cu illə-rində məşhur sovet dilçisi akad. N. Y. Marr çuvaş dilinin Avropanın ölü dillərinə açar rolunu oynaya biləcəyini göstərirdi [2. S. 115].

Apardığımız araşdırmalar nəticəsində aşkar olunur ki, çuvaş dili fo-netik baxımdan etrusk və türk dilləri arasında, doğrudan da, körpü rolunu oynaya bilir. Misal üçün, çuvaş dilini digər türk dillərindən fərqləndirən əsas fonetik fərqlərdən biri bu dildə söz əvvəlində dişarası th samitinin di-gər türk dillərində y samitinə uyğun gəlməsidir. Bəzən isə söz sonunda ümumtürk t samiti çuvaş dilində th şəklində deyilir:

Ümumtürk

Çuvaş

1. yavru ‘bala’ thur < thavar yan ‘yanmaq’ thun yağ thu < thav yağmur thumar yarık thurak 2. ilet / elt ‘aparmaq’ 2. leth

Yavru sözünün çuvaş dilindəki variantı olan thur (‘bala’) etrusk di-

lində naməlum mənşəli sayılan thur (‘övlad’) sözü deyildirmi? Bilinq-vaların köməyi ilə bu sözün “övlad” mənasında olduğunu müəyyən edən Avropa etruskoloqları onun mənşəyini təyin edə bilməmişlər.

Siyahıdakı yağ və ilet / elt (‘aparmaq’, ‘çatdırmaq’) sözlərinin çuvaş dilindəki variantları olan thu və leth isə başqa bir etrusk mətninə açar rolunu oynayır. Mifoloji surətlərə (Velshu, Şuplu, Kleuste və b.) qurbanlıq aparmaqdan bəhs edən bu etrusk mətnindəki th sözünün ‘yağ’ mənasında olduğu çuvaş dilindəki thu (‘yağ’) sözünün, lth felinin ‘aparmaq’ mənasında olduğu isə çuvaş dilindəki leth (‘apar’, ‘çatdır’) feli sayəsində müəyyən olu-

53 nur. Hər iki etrusk sözündə u və e saitlərini bildirən işarələr buraxılmışdır (th < thu, lth < leth). Sait səsləri bildirən işarələrin çox zaman ixtisar olunması Orxon-Yenisey və digər qədim türk yazıları üçün də səciyyəvi olmuşdur.

Yalnız th (‘yağ’) deyil, mətndəki ath və sth sözlərinin də qurbanlıq ərzaqları bildirməsi türk dilləri sayəsində açılır: ət və süd / süt.

sth velshu lth c th velshu inpa thapicun lth thapintas ath velshu th velshu lth c lth c ls velshu ath shuplu ath shuplu ls hasmun//–// sth cleuste ath cleuste vl runs au thanchvil velshui ces zerish imsh se mutin aprenshaish inpa thapicun thapintaish ceushn inpa thapicun i luu thapicun cesh zerish titi setria lautnita

lth (‘aparmaq’), ath (‘ət’) və sth (‘süd’) sözlərində sonda gələn th

samiti türk sözlərində t ilə əvəzlənmişdir (elt, ət, süt / süd). Yalnız çuvaş türkcəsində leth (‘aparmaq’) sözü th samitini qoruyub saxlamışdır. Bu, çuvaş və etrusk dillərini yaxınlaşdıran daha bir dil faktıdır.

Mətndəki sth sözünün başqa bir etrusk mətnindəki tam formasını (suth) etruskoloq A. Pfiffig ‘süd’ mənasında qəbul edir. O, qurbanvermə-yə həsr olunmuş etrusk mətnindəki keli suth ifadəsini ‘isti süd’ kimi tərcü-mə edir və göstərir ki, isti süd süzmək romalılarda qurbanvermə ayinlərin-dən biri olmuşdur [3. S. 98]. Romalılar isə bir çox dini ayinləri etrusklar-dan mənimsəmişdilər.

Beləliklə, türk dillərinin materialları sayəsində ərzaq adları kimi

müəyyən edilən th (‘yağ’), ath (‘ət’), sth (‘süd’) və ‘aparmaq’, ‘çatdır-maq’ mənasında lth feli etrusk mətninin ayrı-ayrı hissələrini aşağıdakı ki-mi tərcümə etməyə imkan verir:

Etrusk Çuvaş Ümumtürk

lth th leth thu ilet yağ ‘yağ aparın’ lth sth leth set ilet süt ‘süd aparın’ lth ath leth aş ilet ət ‘ət aparın’

Müqayisə edilən dil faktları aşkar olaraq göstərir ki, qurbanverməyə həsr olunmuş etrusk mətnindəki lth th, lth ath və lth sth ifadələrinin mənalarının açılmasında fonetik baxımdan etrusk dilinə yaxın olan çuvaş dili faktları (leth thu və leth set) xüsusi rol oynayır: 5 «Türkologiya», № 2

54

Etrusk Çuvaş

lth th leth thu ‘yağ göndərin’ lth sth leth set ‘süd göndərin’

Bu uyğunluq məşhur dilçi N. Y. Marrın çuvaş dilinin Avropanın ölü

dillərinə körpü rolunu oynadığına dair fikrini təsdiq etmirmi? Etrusk mətnində lth (‘aparmaq’) felinə əlavə olunan k şəkilçisinin

‘və’, ‘həm də’ mənasında olduğunu etruskoloqlar bilinqvalar əsasında müəyyən etmişlər. Bu halda lth k ‘həm də aparın’ kimi tərcümə olunur:

sth velshu lth k th velshu ‘Süd Velşuya, aparın həm də yağ

Velşuya’. Tarixən etrusklar ilə əlaqələndirilən lidiyalıların da mətnlərində k şə-

kilçisi ‘və’ mənasında işlənmişdir. Həmin şəkilçi eyni zamanda qırğız dilin-dəki ok, çuvaş dilindəki ax (‘və’, ‘həm də’) şəkilçisi ilə eyni mənşəlidir.

Mətndəki türkizmlər ərzaq adları və aparmaq feli ilə məhdudlaş-mayıb, əksər sözləri əhatə edir. Burada thapik qədim türk dilindəki tapığ (‘tapınma’, ‘etiqad’) sözündən th – t samit əvəzlənməsi ilə fərqlənir. Söz əvvəlində bu fonetik əvəzlənmə beynəlmiləl fonetik hadisə olub, hind-avropa dilləri üçün də səciyyəvidir [4. S. 30].

1. sth velshu lth k th velshu inpa thapikun ‘süd Velşuya apar, həm

də yağ Velşuya … etiqad olaraq’. Burada thapikun qədim türk dilindəki tapığ (‘tapınma’) felindən və

vasitə, uyğunluq, müqayisə bildirən -un (-ün, -ın, -in) şəkilçisindən ibarətdir: tapığın ‘etiqad kimi’, ‘etiqad əlaməti olaraq’.

Sətirdəki inpa çuvaş dilindəki unpa (‘onunla’, ‘ona görə’) sözünün

morfoloji quruluşu (un ‘onun’ -pa ‘ilə’) sayəsində ‘bununla’ şəklində şərh oluna bilir: etrusk in ‘bu’, -pa ‘ilə’. Etruskologiyada in sözünün ‘bu’ mə-nasında olduğu müəyyən olunmuşdur. inpa-nın tərkibindəki -pa ünsürü isə məhz çuvaş dilindəki -pa birgəlik hal şəkilçisi (‘ilə’) işığında mənasını tapır. Ən önəmlisi isə budur ki, inpa həmin mənada sətrin məzmunu ilə tam uzlaşır: ‘süd Velşuya, göndər həm də yağ Velşuya, bununla tapının’.

Mətnin üç önəmli sözü fonetik-morfoloji quruluşuna görə çuvaşca səslənir th – thu (‘yağ’) və inpa (‘bununla’), çuvaş anpa, lth – leth (‘göndər’).

Mətn türk dilləri əsasında tam bərpa olunur:

Etrusk Qədim türk / çuvaş

55

sth… lth k th inpa thapikun süt… leth ok thu unpa tapığın ‘süd… apar həm də yağ, bununla

tapının’

thapin feli ‘tapınmaq’ mənasında həm də digər şəffaf türkizmlərin müşayiəti ilə aşağıdakı sətirdə işlənir:

2. lth thapintas ath velshu th velshu

Etrusk Qədim türk / çuvaş

lth elt / leth ‘apar’ thapintas tapın feli + qədim türk dilində hərə-

kətin gələcəkdə olmaq zərurətini bildi-rən taç / taçı şəkilçisi: buldaçı ‘olası’, çuvaş tath: pultath ‘olası’ [5. S. 189].

ath (thapıntas ath) ət: tapıntaç ət ‘tapınmaq üçün qurban veriləsi ət’

th thu ‘yağ’ (çuvaş dilində)

Sətir şəffaf olaraq ‘aparın tapınmaq üçün ət Velşuya, yağ Velşuya’ mənasındadır.

Göründüyü kimi, oxuduğumuz etrusk mətninin daxilində aşkar et-diyimiz türkizmlərin eyni məzmunlu olması, yəni onların hamısının qur-banvermə və etiqadla bağlılığı mətnin düzgün oxunduğunu göstərən mü-hüm bir linqvistik amildir. Onlar semantik baxımdan bir-birini məntiqli şəkildə izləyir: qurbanlıq ərzaq adları (ath ‘ət’, sth ‘süd’, th ‘yağ’), onların çatdırılması (lth ‘apar, çatdır’, türk ilet, çuvaş leth), bu qurbanlıqların etiqad əlaməti olması (thapin ‘tapınmaq’, thapik ‘tapınma, etiqad’, qədim türk tapın, tapığ) və s.

Sözlər arasındakı məntiqli semantik əlaqənin, onların qrammatik cümlə səviyyəsində bitkin bir fikri ifadə etməsinin məhz türk dilləri əsa-sında əldə olunması etrusk dilinin türk mənşəli olduğunu göstərmirmi?

Etruskologiya tarixində mətnlərin hər hansı bir dildə qrammatik cümlə səviyyəsində oxunması təcrübəsi olmamışdır. Mətnləri türkcə oxu-mağa çalışanlar isə etrusk dilinin türk mənşəli olduğunu bəyan edərkən sadəcə bir-iki sözün zahiri uyğunluğuna əsaslanmış, sözlər arasında se-mantik əlaqənin olması, bitkin bir fikrin ifadəsi kimi linqvistik amilləri nəzərə almamışlar. Göstərilən linqvistik amilləri nəzərə almadan tək-tək sözlərin zahiri uyğunluğu əsasında nəticə çıxarmaq qeyri-elmidir.

5 *

56 Eyni linqvistik-semantik sistem oxuduğumuz başqa etrusk mətn-

lərində də əldə olunur. Dini ayinlərlə bağlı mətnlər ardıcıl olaraq türk dini terminlərindən ibarət olub, bitkin bir fikri ifadə edən cümlə əmələ gətirir.

Misal üçün, dini ayinlərin təsvir olunduğu bir etrusk mətni («The tile of Capua») tamamilə qədim türk dini terminlərindən ibarətdir.

Etrusk Çuvaş və qədim türk

tule tüle / töle ‘borcunu, haqqını ödəmək’ apire abıra ‘sevgisini ifadə etmək’, ‘tərif etmək’ šanti sandı ‘sanlı’, ‘mötəbər’, ‘müqəddəs’ arvuš arviš ‘əfsun’, ‘sehir’ iluk ilak ‘ağı’ kuies kuyku, keyiş ‘qüssə’ salu šalu ‘qurbanvermə’ vilu vile ‘ölü’ (çuvaşca) sun sunmaq eth etmək kuvei kuw ‘uğurlu’ və b.

Mətndə apire / apirase feli, bir qayda olaraq, məlum etrusk tanrıla-rının adları qarşısında işlənərək, onlara tapınmağı, etiqad etməyi ifadə edir.

apirase lethamsul apire nuntheri apirase unialthi

Bu felin mənası qədim qıpçaq yazılarında tanrı və mifoloji surət-

lərin adlarını müşayiət edən abra (‘sevmək’, ‘sevgi ifadə etmək’) feli sayəsində açılır: Biyqə… abrayalım ‘allaha sevgimizi bildirək’, abradı İsraelni ‘İsraelə sevgisini bildirdi’ [6. S. 35].

Etrusk mətnindəki apire felinin türk dillərindəki çoxmənalı abra / / abıra / amra (‘sevmək’, ‘sevgisini bildirmək’, ‘xilas etmək’, ‘qorumaq’) feli ilə eyni mənşəli olması bütün hallarda müşahidə olunur. Bir neçə mə-qamda Lethamsul adlı tanrıya ağı söyləməklə sevgi bildirmək ifadə olunur:

ilukve apirase lethamsul

Burada ilukve sözü iluk (türk dillərində ilak, elak ‘ağlama’ < ila –

iğla ‘ağlamaq’) ismindən və ismin vasitə halını bildirən -ve şəkilçisindən ibarətdir: ilukve ‘ağı ilə’.

57 Bu şəkilçi türk dillərindəki birlə, bilə, ilə qoşmasının çuvaş və ka-

raim dillərindəki -pa / -pe / -be (‘ilə’, ‘vasitəsilə’) variantına uyğundur. Bu şəkilçinin ‘ilə’, ‘vasitəsilə’ mənasında olduğunu etrusk və Fini-

kiya dillərində yazılmış eyni məzmunlu mətn (bilinqva) də sübut edir. Hə-min mətnin Finikiya variantında ‘ilahə tərəfindən’ mənasında işlənən sö-zün etrusk variantı da (ilakve) etruskoloqlar tərəfindən düzgün olaraq ‘ila-hə tərəfindən’ kimi tərcümə olunur, lakin -ve şəkilçisinin mənşəyi açılmır.

Gördüyümüz kimi, etrusk dilindəki -ve və türk dillərindəki -be / -pe / -pa (‘ilə’) şəkilçilərinin eyni mənşəli olması Finikiya bilinqvası sayəsində aydın olur.

Bu müqayisə etrusk mətnindəki ilukve sözünün ‘ağı vasitəsilə’ mə-nasında olduğuna sübutdur.

Bundan başqa, iluk (‘ağı’) sözü mətndə yaxın mənalı kuiesxu sözü ilə qoşa söz əmələ gətirir: iluku kuiesxu ‘ağı-qüssə’. kuiesxu sözünün bu məna-sı türk dillərindəki keyiş (‘qüssə’, ‘kədər’ < keyi ‘kədərlənmək’), küy / koy (‘kə-dərlənmək’, ‘göynəmək’) sözləri fonunda aydın olur:

Etrusk Türk

iluku kuiesxu ilak keyiş ‘ağı-kədər’

Mətnin digər sətirlərinin də dini səciyyəsi qədim türk dini terminləri

sayəsində açılır.

lethamsul iluku perpri šanti arvuš ta aius nuntheri ‘Lethamsula ağıdan sonra (perpri) mötəbər bir əfsun da söyləyin’ Türk dilləri əsasında izahı olmayan perpri sözü həm burada, həm də

digər məqamlarda iki hərəkəti əlaqələndirməyə xidmət edir: tanrı Letha-ma ağı söylənməsini və sonra (perpri) başqa bir dini ayinin başlanmasını. Həmin ayin tamamilə qədim türkcədir:

šanti arvuš ta aius nuntheri

‘sanlı / mötəbər əfsun da söyləyin Nuntha’ Etrusk Qədim türk

šanti sandı türk dillərindəki sanlı

sözünün qədim bir fonetik variantı (‘san-lı’, ‘möhtərəm’, ‘la-yiqli’)

arvuš arvış ‘əfsun’, qədim türk di-lindəki arva (‘əfsun

58 etmək’) felindən

ta ta / da (‘da’, ‘də’) aius (ai-us) ay (‘söyləmək’) feli eri şəkilçisi (Nuntheri) -ri – qədim türk dilində yön-

lük halı bildirən şəkilçi növü

Mətndəki aius qədim türk dilindəki ay felinin xahiş forması sayıla

bilər. -ız, -iz şəkilçisinin Azərbaycan dialektlərində ‘xahiş, nəzakətli xa-hiş’ mənasında işləndiyi məlumdur: gəliz, oturuz. Eyni şəkilçi qədim türk dilində də işlənmişdir [6. S. 75].

Etrusk mətnindəki bu cümlənin qədim türk dilində tam leksik-qram-matik qarşılığı alınır:

Etrusk Qədim türk

šanti arvuš ta aius sandi arviš ta ayız ‘mötəbər /

/ layiqli əfsun da söyləyin’ Göründüyü kimi, šanti arvuš ta aius nuntheri tam bir cümlə səviyyəsində

– həm leksik, həm də morfoloji baxımdan qədim türkcədir. Burada da bu və ya digər sözün deyil, bütün cümlənin türkcə səslənməsi tam aşkardır. Həm də yalnız bu cümlənin deyil, bütün mətnin yalnız cüzi istisnalarla qədim türkcə səslənməsinin, onu təşkil edən cümlələrin eyni məzmuna (dini ritual) malik olmasının yalnız bir izahı vardır: etrusk dili qədim türk dilinin bir variantıdır. Bu həqiqətə inanmaq üçün sadəcə qədim türk dili ilə tanışlıq lazımdır.

Xeyli etrusk sözünün daxil olduğu latın dili də bu həqiqəti qismən təsdiq edir. Bu dildəki haruspex (‘falabaxan’) sözünün tərkibindəki harus kəlməsinin etrusk mənşəli olması Avropa etruskoloqlarına məlumdur, sadəcə onun türk mənşəli olması onlara məlum deyildir. Harus mətndəki arvuš (‘əfsun’) ilə, eləcə də türk dillərindəki harva / arva (‘əfsunlamaq’) feli ilə eyni kökdəndir. Qədim türk dilindəki arvış (‘əfsun’) ismi də arva (‘əfsunlamaq’) feli əsasında yaranmışdır.

Mətndəki aius (‘söyləyin’), qədim türk dilindəki ay (‘söyləmək’), həm də latın dilindəki etrusk mənşəli aio (‘söyləmək’) eyni sözlərdir.

Göründüyü kimi, latın dilindəki etrusk mənşəli sözlər də etrusk mətnlərinin düzgün oxunduğunu təsdiqləyən daha bir dil faktorudur.

Qədim türkcə səslənən və mətnin ümumi məzmununu tamamlayan daha bir sətir:

šanti ma vilu tule

59 Leksik və morfoloji baxımdan tamamilə qədim türkcə olan və

mətnin əvvəlki cümlələrinin məntiqi davamı olan bu sətir ‘həm də layiqli ölü borcunu ödəmək’ kimi tərcümə olunur:

Etrusk Qədim türk

šanti sandı ‘sanlı’, ‘layiqli’, ‘mötəbər’ ma ma ‘həm də’ vilu vile ‘ölü’ (çuvaşca) tule tüle (çuvaşca)

töle (qədim türkcə) ‘borcunu ödəmək’, ‘haqqını ödəmək’

Qədim türk və çuvaş dillərinin materialı əsasında yuxarıdakı cüm-

lənin tam leksik-morfoloji qarşılığı əldə olunur:

Etrusk Qədim türk / çuvaş

šanti ma vilu tule sandı ma vile tüle ‘həm də mötəbər ölü borcunu ödəmək’

Qədim türk dilində ma hissəciyi (‘həm də’, ‘və’) çox geniş işlən-

mişdir: adın-ma taqı bar sözüm ‘mənim həm də başqa bir sözüm var’: ya-na-ma ayıttı… ‘və yenə soruşdu’.

Etrusk mətnindəki ma hissəciyinin ‘və’, ‘həm də’ mənasında oldu-ğunu daha bir faktor sübut edir: tarixən etrusklarla əlaqələndirilən lidiya-lıların da dilində ma eyni mənada işlənmişdir.

Etrusklarla eyni regionda yaşamış romalıların, yunanların, hat və hur-rilərin də dillərində işlənmiş bir çox türkizmlərin mənbəyi regionun türk kökənli troyan, etrusk və digər dilləri olmuşdur. Odur ki, etrusk mətnlərinin düzgün tərcüməsini yalnız türk dillərinin faktları deyil, həm də latın, Lidiya, qədim yunan və başqa qədim dillərdəki alınma türkizmlər (etruskizmlər) təsdiq edir.

Etrusk dilində sami mənşəli alınma sözlərin olması etruskoloqlara məlumdur. Xüsusilə finikiyalılarla etruskların sıx regional əlaqəsi nəticəsində etrusk dilinə nesl (‘nəsil’), meit (‘meyid’) və digər sami ele-mentləri daxil olmuşdur. Bu siyahıya huzr (‘hüzur’) sözü də daxildir.

Laris Pulena adlı mərhumun epitafiyasının da məzmunu qədim türk dili sayəsində aydın olur. Bu mətn başdan-ayağa mərhumun ruhunun tan-rılara qovuşmasından, tanrıların hüzurunda rahatlıq tapmasından bəhs edir. Həmin tanrılar Alumnath, Cath, Paxanak və Hermudur:

pul Alumnath pul Hermu huzrna tre

‘Yetiş Alumnath və Hermunun hüzuruna xidmətə / haqqa’

60 Mətndəki pul türk dillərindəki bul / pul (‘tapmaq’, ‘qovuşmaq’, ‘ye-

tişmək’) felidir. Alumnath tanrı adını izləyən huzrna etrusk dilindəki sami mənşəli alınma sözlərdən biridir. Sami mənşəli təbəqəyə aid olan huzr (‘hüzur’) mətndə mənsubiyyət-yönlük haldadır ki, bu da türk dilləri üçün səciyyəvidir: huzrna – hüzur-(u)-na: Pul Alumnath pul hermu huzrna ‘qo-vuş Alumnat və Hermu hüzuruna’.

Sonda gələn tre qədim türk dilindəki ter (‘haqq’, ‘xidmət’) sözünün yönlük hal formasıdır (tere > tre ‘xidmətinə’). Yönlük halı bildirən -e şə-kilçisi (tere ‘xidmətə’, ‘haqqa’) yalnız türk dilləri üçün deyil, Kiçik Asi-yanın bir çox erkən dilləri üçün də səciyyəvi olmuşdur.

Göründüyü kimi, sətir ‘qovuş Alumnat və Hermu hüzuruna xidmə-tə’ şəklində səslənir ki, bu da epitafiyanın məzmunu üçün tamamilə təbii-dir. Yəni mərhumun ruhunun Alumnath və Hermuya qovuşması bir mü-kafat, haqq, xidmət sayılmışdır. Bizim düzgün qərara gəldiyimizə əsas verən həm də odur ki, Zilki Keysininin epitafiyasında da onun ölüm haq-qına qovuşduğunu bildirən ifadənin (fatel tre) tərkibində tre sözü vardır. İfadə latın dilindəki fatal (‘ölüm’) sözündən və yönlük halda olan -tre sözündən (ter-e) ibarətdir: ‘ölüm haqqına’.

Laris Pulenanın epitafiyasında həm də mərhumun işıqlı dünyaya getməsi arzu olunur:

Pul hermu thutuithi

‘Hermunun işıqlı dünyasına qovuş’

Əvvəlki cümlədə işlənən pul burada da ‘tapmaq’, ‘qovuşmaq’ mə-nasındadır. thutuithi isə çuvaş dilindəki thuta (‘işıq’, ‘işıqlı dünya’, ‘ağ’) sözü əsasında öz mənasını tapır. İsmin yerlik halında (-thi) olan bu sözün sayəsində cümlə aşkar olaraq ‘Hermunun işıqlı dünyasında ol’ (‘tap’, ‘yetiş’, ‘ol’) mənasındadır.

Maraqlıdır ki, çuvaş dilində də thuta (‘işıqlı’) sözü tençe (‘dünya’) ilə birləşmədə ‘işıqlı dünya’ mənasında işlənir: thuta tençe ‘işıqlı dünya’.

thuta ayrı-ayrı etrusk mətnlərində çuvaş dilindəki thuta sözünün digər mənalarında çıxış edir. Elney Ramtha adlı qadının epitafiyasında işlənən ati thuta ifadəsini Avropa etruskoloqları ‘gözəl ana’ kimi şərh etmişlər. Ati sözünün ‘ana’ mənasını daşıması etrusk-latın bilinqvaların-dan məlumdur, lakin thuta sözünə aid olunan məna təxminidir. Çuvaş dilindəki thuta sözünün digər mənası (‘sevimli’, ‘xoşbəxt’) sayəsində ati thuta ifadəsi özünün dəqiq mənasını əldə edir: ‘sevimli ana’. Epitafiyada mərhum qadının sevimli və xoşbəxt sayılması daha məntiqidir.

Dini ayinlər və mərhumlarla bağlı etrusk mətnlərinin aparıcı leksi-kasının qədim türk dini terminlərindən ibarət olması etrusk dilinin turk mənşəli olduğunu göstərən çox vacib bir dil faktoru olub, heç cür təsadüfi

61 səciyyə daşıya bilməz. Bu leksik sistemin yalnız bir izahı mümkündür: etrusk dili qədim bir türk dilidir.

Pul felinə ‘olmaq’ mənasında daha bir etrusk mətnində rast gəlirik. Etrusk ilahəsi Eisnanın şəfaverici qüvvəsindən bəhs edən etrusk mətni başdan-ayağa qədim türk və çuvaş sözlərindən ibarətdir:

kuvei pul eisna imi iive minve kezilas mi salal ati amake

Mətndə qərb tədqiqatçılarına bəlli olan sözlər yalnız ilahənin adı

(Eisna) və ati (‘ana’) sözüdür. Etruskların Eisna adlı tanrısı antik mənbə-lərdəki qlosslardan, ati isə bilinqvalardan məlumdur. Tədqiqatçılara mə-lum olmayan digər sözlər isə məhz türkizmlərdir.

Mətnin kuvei pul Eisna imi kimi səslənən ilk hissəsi qədim türk dili sayəsində ‘uğurlu ol Eisna əlacı’ mənasındadır:

Etrusk Qədim türk kuvei kuv / kuw ‘uğur’, ‘qut’ pul pul ‘ol’ imi imi (< im-i) ‘əlacı’, ‘şəfası’

imi sözünün morfoloji quruluşu da türkcədir: im ‘əlac’, ‘şəfa’ və

üçüncü şəxsin təkini bildirən mənsubiyyət şəkilçisi -i: im-i (‘əlacı’). Qədim türk kuv / kuw (‘uğur’, ‘qut’) sözünün avar türkcəsindəki -lığ

şəkilçisi ilə deyilən kıblığ variantının bol (‘ol’) feli ilə birləşmədə işlən-məsi diqqəti cəlb edir: kıblığ bol içem ‘mutlu ol bacım’.

Etrusk mətnindəki kuvey pul ilə avar dilindəki kıb(lığ) bol (‘uğurlu ol’, ‘mutlu ol’, ‘bəxtli ol’) eyni mənşəli ifadələrdir.

iive istisna olmaqla mətnin digər hissəsinin də dili qədim türk və çuvaşca anlaşılır və məzmunca əvvəlki hissənin məntiqi davamı kimi çıxış edir:

minv kezilas mi salal ati amake

‘Ananın xəstəliyi mənimlə kəsiləsidir, mən salmalıyam’

62 Ati amake çuvaş türkcəsindəki amak (qədim türk emgek

‘xəstəlik’) sözü sayəsində ‘ananın xəstəliyi’ şəklində tərcümə edilə bilir. Birləşmə morfoloji baxımdan da türkcədir, yəni birinci tərəfi adlıq, ikinci tərəfi isə mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etmiş təyini söz birləşməsidir: ati amake < ati amak-e (‘ana xəstəliy-i’).

Üçüncü şəxsin təkinin mənsubiyyət halı türk dillərində -ı, -i, -u, -ü (samitdən sonra) çuvaş türkcəsində isə, etrusk dilində olduğu kimi, -e şəkilçisi ilə düzəlir.

Beləliklə, ati amake ‘ana xəstəliyi’, ‘ana ağrısı’ anlamındadır. kezil və sal türk dillərindəki kəsil (< kəs-il) və sal (‘salmaq’) felləri

olub, ‘ana xəstəliyinin kəsilməsi və salınması (düşməsi)’ mənasını ifadə edir. kezil feli məchul formada olub, türk dillərində olduğu kimi, məchul-luq bildirən -il şəkilçisi qəbul etmişdir. Bu felin məchul formada olmasını onun önündəki minv (< minve ‘mənimlə’, ‘mənim tərəfimdən’) şəxs əvəz-liyi də bəlli edir.

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, v / ve şəkilçisi etrusk dilində ismin vasitə-birgəlik halını bildirib (ilukve ‘ağı ilə’, ilakve ‘ilahə vasitəsilə’, ‘ila-hə tərəfindən’), türk dillərindəki eyni funksiyanı daşıyan pa / pe / be (çu-vaş, karaim) şəkilçisinin variantıdır.

Beləliklə, etrusk mətnindəki minve kezilasi ‘mənim tərəfindən kəsi-

ləsidir’ və yaxud ‘kəsilə bilər’ anlamındadır. kezilasi sözündəki -asi türk dillərində felin -asi / -əsi şəkilçisi ilə düzələn lazım şəklinə uyğundur ki, bu da çuvaş dilində -as / -es şəklindədir:

mi salal (‘mən salmalıyam’) birləşməsində isə sal feli məchul növ-

də olmadığından, mi əvəzliyi adlıq haldadır, yəni vasitə bildirən -v(ve) elementini (minv) qəbul etməmişdir.

Hər iki birləşmədə (minv kezilas, mi salal) ananın xəstəliyinin kə-silməsi (kezil) və salınması (sal) məhz türkcə səslənir, sadəcə salal felin-dəki -al elementinin morfoloji funksiyası dəqiqləşmə tələb edir.

Tərcümə etdiyimiz digər etrusk mətnləri kimi, bu mətnin də ibarət olduğu türkizmlər əlaqəsiz sözlər yığını olmayıb, semantik baxımdan bir-birini tamamlayır və bitkin bir fikri ifadə edən cümlə əmələ gətirir. Mən-tiqi tamlıq mətnin hissələri arasında da tam şəffafdır: 1 – ‘uğurlu ol Eisna əlacı’; 2 – ‘mənimlə kəsiləsidir, mən sala bilərəm ana xəstəliyini’. Birinci hissədəki Eisna imi (‘ilahə Eisna əlacı’) və ikincidəki ati amake (‘ana xəs-təliyi’) arasındakı məntiqi əlaqə (‘ana xəstəliyi’ və onu sağaltmağa qadir olan ‘Eisna əlacı’) göz qabağındadır.

63 Mətndəki sözlər və ifadələr arasında cümləyə xas olan bir əla-

mətin, semantik və məntiqi tamlığın, bitkin bir fikrin ifadəsinin məhz qədim türk dilində açılması etrusk dilinin türk mənşəli olduğunu göstərmirmi?

Digər etrusk mətnlərində də türkizmlər bitkin cümlə səviyyəsində tə-zahür edir və bitkin fikir ifadə edir. Misal üçün, rəsmdə gənc qadın yola saldığı döyüşçüyə ii ulath ilina inath deyə müraciət edir ki, bu da həm leksik-semantik tamlığı, həm də morfoloji quruluşu etibarilə məhz türkcədir:

iyi ulaş iline, inath ‘yaxşı çat elinə, sağal’ ii – türk iyi ‘yaxşı’; ulath – türk ulaş (th-ş); ilina – il-in (ismin yiyəlik halı) – a (yönlük hal) – türk il-in-e; inath – qədim turk yinath ‘sağal’, ‘yaxşılaş’.

Göründüyü kimi, mətndəki sözlərin dördü də semantik baxımdan

bir-birini tamamlayır: yaxşı → çat → elinə → sağal və üstəlik, mətnin qrammatik quruluşu da tamamilə türkcədir.

Tərcümə ilə rəsmin məzmunu – qızın döyüşçü ilə vidalaşması səh-nəsi arasında əlaqə aşkardır.

64 Ulath – ulaş arasındakı samit əvəzlənməsi (th – ş) bir neçə etrusk-

türk paralelində də özünü göstərir. Ehsanvermə mərasimi ilə bağlı bir et-rusk mətnindəki atha, es atha qədim türk dilindəki aşa (‘ye’), iç aşa (‘ye-iç’) felləridir.

Ümumtürk ş samitinin bəzən çuvaş dilində də th ilə deyildiyi müşa-hidə olunur (baş – çuvaş puth; iş – çuvaş eth)

Etrusk dilinin tam leksik və morfoloji cümlə səviyyəsində türkcə şərhi mifologiya ilə bağlı bir mətndə də şəffaf olaraq görünür. Məzar sü-tunu üzərindəki bir yazıda etrusk dilinin qədim türk mahiyyəti xüsusilə yüksək bir səviyyədə öz ifadəsini tapır:

hermial. kapzna. slman. sexis. kapzna

‘Hermesin qapısına saldırma, axirət qapısına’

Mətndə yiyəlik halda olan hermial qədim yunan mifologiyasında ölənlərin ruhunu o dünyaya yola salmaq funksiyasını daşımış Hermesi bildirir. Məzar üzərində qoyulan bu sütun o dünyaya gedən yolun simvo-lu, qapısı hesab edilər və Hermes ilə bağlanardı. Odur ki, müqəddəs sayı-lan bu qurğuya zərər gətirmək günah sayılardı [7. S. 292].

Sütun üzərində yazılmış hermial kapzna slman məhz qədim türkcə ‘Hermesin qapısına xətər yetirmə’ mənasındadır. Yalnız Hermial (‘Her-mesin’) Qafqaz dillərinə xas olan yiyəlik hal formasında olub, etrusk dili-nin qeyri-türk komponentinə aiddir. Onu izləyən kapzna türk dillərində is-min mənsubiyyət (-sı / -si) və yönlük (-na) hal şəkilçiləri qəbul etmiş qa-pısına sözüdür. Slman isə qədim və müasir türk dillərində ‘vurmaq’, ‘sal-dırmaq’, ‘zərər yetirmək’ mənalı sal felinin qədim türk dilinə xas olan in-kar (-man, -men) şəklidir: salman ‘vurma’, ‘zərər yetirmə’.

Latın dilindəki sal(io) (‘vurmaq’, ‘toxunmaq’) feli də eyni mənşəli-dir və heç şübhəsiz, latın dilinin leksikasının formalaşmasında mühüm rol oynayan etrusk mənşəli yüzlərlə sözlərdən biridir.

Mətnin bu hissəsi şəffaf şəkildə ‘Hermesin qapısına zərər yetirmə’ mənasındadır ki, bu da yuxarıda qeyd olunan mifoloji baxışla tam üst-üstə düşür.

Mətnin ikinci hissəsi birincinin tam məntiqi davamıdır:

sexis kapzna ‘axirət qapısına’

65

Sexis qədim türk yazılarında ‘qiyamət’, ‘axirət’, ‘haqq-hesab’ mənala-rını daşıyan sağis sözünün fonetik variantıdır. (Türk dillərində a – e saitlə-rinin əvəzlənməsi geniş müşahidə olunur).

Sexis kapzna aşkar olaraq ‘axirət qapısına’ mənasında olub, əvvəlki hissəni mənaca tamamlayır: ‘Hermesin qapısına zərər yetirmə, axirət qa-pısına’.

Yiyəlik halda olan hermial istisna olunmaqla mətn leksik və morfo-loji baxımdan qədim türkcədir:

Etrusk Qədim türk

Hermial kapzna slman, [hermesin] kapısına salman, sexis kapzna sağıs kapısına

Bu mətnin də qrammatik cümlə səviyyəsində qədim türkcə olması,

mətndəki sözlər arasında semantik əlaqə, nəticə etibarilə bitkin bir fikrin ifadəsi göz önündədir. Mətnin iki hissəsi arasındakı məntiqi əlaqə də ta-mamilə şəffafdır, Hermesin qapısına saldırma, zərər gətirmə, çünki o, axirət qapısıdır.

Bu mətndə diqqəti cəlb edən həm də odur ki, onun qədim türkcə ortaya çıxan məzmunu regionun mifoloji reallığı ilə tam üst-üstə düşür. Beləliklə, bir tərəfdən mətnin məhz qrammatik cümlə səviyyəsində qədim türkcə olması, eyni zamanda regionun məlum bir mifoloji gerçəyini – məzar sütununun Hermesin qapısı sayılması ilə bağlı inancını əks etdirməsi etrusk dilinin qədim türkcə olması faktından qaynaqlanır. Əks halda edilən tərcümə həm linqvistik, həm də ekstra-linqvistik tələblərə cavab verməzdi.

Məqalənin elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti. Məqalənin elmi

yeniliyini səciyyələndirən əsas cəhətlər odur ki, etrusk mətnlərinin qədim türk dillərində olması həm leksik, həm də morfoloji baxımdan, həm linq-vistik, həm də kulturoloji amillərin işığında əsaslandırılır. Elmi işin nəticələri digər etrusk mətnlərinin qədim türk dilləri əsasında oxunması yolunda önəmli bir mərhələdir.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Ayda A. Etrüskler (Tursakalar) Türk idiler. Ankara: Ayyıldız Matbaası A. Ş., 1992.

2. Самойлович А. Н. Тyuркологиya и новое учение о yaзыке: XLV академику Н. Y. Марру. М.; Л.: Изд-во АН СССР, 1935.

3. Майyaни З. Eтруски начинаyuт говорит. М.: Наука, 1966.

66 4. Yadigar (Veysəlli) F. German dilçiliyinə giriş. Bakı: Təhsil,

2003. 5. Левитскаya Л. С. Историческаya морфологиya чувашского yaзы-

ка. М.: Наука, 1976. 6. Гаркавеts А. Кыпчакское писменное наследие. Алматы, 2002. 1. 7. Мифы народов мира: В 2 т. М.: Сов. eнsикл., 1980. Т. 1.

ЧИНГИЗ ГАРАШАРЛЫ

ЭТРУССКИЕ ПИСЬМЕНА НА ДРЕВНЕТЮРКСКОМ ЯЗЫКЕ

Р е з ю м е

В доказательстве тюркского характера этрусского языка осо-бую роль сыграли следующие факторы: 1 – тюркские слова, обнару-женные нами в этрусских текстах, семантически неоднозначны, при-чём в каждом из этих текстов они характеризуют определённую сто-рону религиозных ритуалов. В тексте, посвящённом жертвоприно-шению, компактно выделяются тюркизмы, связанные с этим обря-дом; тексты, в которых говорится о поминках, содержат преиму-щественно кулинарные термины тюркского происхождения. В основном тюркского происхождения и морфологическая система текстов; 2 – систематическое чередование согласных, выявленных в переведённых нами этрусских текстах, а также совпадение этрусско-чувашской системы согласных послужили ключом к разгадке проис-хождения многих этрусских слов.

Ключевые слова: этрусские письмена, древнетюркский язык,

текст, лингвистический фактор, экстра-лингвистический фактор

CHINGHIZ GARASHARLI

THE ETRUSCAN WRITINGS ARE OLD TURKIC

S u m m a r y

We can observe logically two important factors to prove Turkic

character of the Etruscan language: 1. Turkic appellatives, discovered in each Etruscan text we interprete, are not semantically chaotic, but harmo-nious, all referring to a definite branch of religious ceremonies: in the text devoted to sacrificing we mostly find out Turkic words denoting names of

67 several sacrificial foodstuffs and semantically related verbs; in the texts dealing with ceremonial eating we mostly discover Turkic culinary terms denoting eating, drinking, drinks. etc.; in the text dealing with parting of two persons we observe Turkic words denoting wish for good journey and health; under the picture with the description of a young man riding horses we find out a transparent Turkic expression with the meaning «to ride horses». In addition, the dominating morphological system, including most case forms of the noun, and categories of the verb are evidently Turkic. 2. On the vocabulary of the translated Etruscan texts we clearly observe sistematic consonant shifts between the Etruscan and Turkic lan-guages. Simultaneously we observe stable coincidences of some Etruscan and Chuvash consonants which transparently serve as key to the origin of numerous Etruscan words.

Key words: Etruscan writings, Old Turkic language, text, linguistic

factor, extra-linguistic factor

Ünvan: Az-1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 31. AMEA-nın Nəsimi

adına Dilçilik İnstitutu – baş elmi işçi, fil. ü. e. d.

e-mail: karasharli@yohoo.com

Çapa təqdim edən Tofiq Hacıyev – «Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü

Çapa tövsiyə edən Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

29.III.2013

68

Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

23.VII.2013

Çapa göndərilmə tarixi 29.XII.2013

_________

6 «Türkologiya», № 2

69

İLHAMİ CƏFƏRSOY

ŞOTA RUSTAVELİ «BARS DƏRİSİ GEYMİŞ KOMA» POEMASININ ƏSLİ VƏ TƏRCÜMƏLƏRİ

X ü l a s ə . Məqalədə belə bir problem müzakirəyə çıxarılır ki, Şota

Rustavelinin poeması gürcü ədəbiyyatına Aran folklorundan gətirilmişdir. Əsər Aran dilindən qurd dilinə, qurd dilindən gürcü dilinə tərcümədir.

Poemanın süjeti Gürcüstanla və gürcü xalqı ilə bağlı deyildir. Əsə-rin ideyası vətənpərvərlik yox, aşna-vassal motivlərindən ibarətdir.

Açar sözlər: bars, koma, Şota, Aran, Ereti Gürcüstan dövlətçiliyinin qızıl dövründə XII əsrdə yazılan «Bars dərisi

geymiş koma» poeması Azərbaycan dilinə «Pələng dərisi geymiş pəhləvan», rus dilinə «Rısar v barsovoy koje» adları ilə tərcümə olunmuşdur. Gürcü dilində k.ma kimi yazıya alınmış koma titulu pəhləvan yox, ‘vassal’, ‘süzeren hakim’ mənalarını bildirirdi. N. Y. Marr 1895-ci və 1910-cu illərdə nəşr etdirdiyi əsərlərində həmin titulun etimoloji mənası üzərində geniş da-yanmışdır. Marr yazır: «K.ma sözün hərfi mənasında “cəngavər” deyildir. O, ilk öncə “qul”, “nökər” deməkdir» [1. S. 228; 2. S. X–XI, XIII].

Əsərin bir yerində Ərəbistan şahının qızı Tinatin Avtandilə deyir: «Səni ona görə Tariyeli tapmağa göndərirəm ki, mənim k.mamsan». N. Y. Marrın fikrincə, k.ma bütün qullara, nökərlərə deyilmirdi. O qullara deyilirdi ki, 1 – gənc aşiq; 2 – gözəl oğlan; 3 – cəsur döyüşçü; 4 – vassal olsun [1. S. 228–229; 2. S. X–XI, XIII]. Əsəri oxuduqca görürük ki, baş qəhrəmanların hər ikisi – həm Tariyel, həm də Avtandil suveren yox, süzeren hakimlərdir, yəni komalardır.

Əbülqazi Bahadur xanın «Türkmən şəcərəsi»ndə koma sözü ‘qul ar-vadı’, ‘kəniz’ mənalarında işlənmişdir [3. S. 50].

Kuban çayının tarixi adlarından biri Kuma idi [4. S. 126]. İ. İ. Şopen İrəvan quberniyasındakı Kuma çayının adını kəniz sözü ilə bağlayır. O, yazır ki, Kuma ‘kəniz çayı’ deməkdir [5. S. 19].

Fikrimizcə, koma daha qədim etnoqrafik termin olub, qadına sitayişlə bağlıdır. Çünki yunanların Komaqena adlandırdıqları Kuma e. ö. II–I minil-liklərdə Anadolunun ən böyük qadın məbədlərinin yerləşdiyi ölkə idi [6. S. 429; 7. S. 352]. Türk dillərinə qohum olan Şuşa (Suziana) yazıla-rında da kuma sözü ‘kəniz’ anlamında işlənmişdir. Şota Rustavelinin

70 poemasının tarixi əhəmiyyəti ondadır ki, orada qadına sitayişin əski, çox əski izləri qalmaqdadır.

O ki, qaldı koma sözünün gürcü mənbələrində k.ma kimi yazıl-masına, burada təəccüblü bir şey yoxdur. Çünki gürcü dilində çox zaman sözlərin birinci və ikinci hecalarının saitləri yazılmır. Nəticədə Metex şə-hərinin adı Mtsxeti, tubal etnonimi Tbilisi formasına salınır.

Koma sözü gürcü dilinə türk dillərindən keçmiş, gürcü dilində XIX əs-rədək ‘vassal’ mənasında işlənmişdir. Çar VI Vaxtanqın «Qanunlar»ında mər-kəzi hakimiyyətdən asılı olan vilayət hakimləri k.ma adlandırılır [8. S. 50].

Şota Rustavelinin əsərində koma titulunun daha 2 formasına təsa-düf edirik: si + k.ma ‘gənc aşiq-cəngavər’, mo + kma ‘böyük cəngavər’ [1. S. 228–229; 2. S. X–XIII].

Poemanın baş qəhrəmanlarının ikisi də komadır, yəni aşiq-vassaldır. Tariyelin atası Sarı Dan əslən Xatayetidən Çin Türküstanından olub, Hindistanın bir vilayətini ələ keçirmiş, sonra hind şahının vassalına çevril-mişdir [9. S. 46–47].

İkinci qəhrəman Avtandil Xoşbəxt Ərəbistanın şahının vassalıdır. Eyni zamanda şah qızının qulu – komasıdır [2. S. XIV–XV].

D. Z. Bakradze, M. Q. Canaşvili və b. yazırlar ki, poemanın əsas ideyası sevgi və vətənpərvərlikdir. Əslində isə əsər başdan-başa aşna-vassal süjeti üzərində qurulmuşdur [10–11].

Gürcü tarixçiləri ilə eyni fikirdə olan Dilarə Əliyeva poemanın Azərbaycan dilinə tərcüməsinə ön sözündə yazır: «Əsərin əsas ideyası və-tənpərvərlikdir. O, bütünlükdə XII əsr Gürcüstan həyatının, ənənələrinin, arzu və istəklərinin ifadəsidir» [12. S. 4–5].

Əksinə, əsərin tarixi kökləri Ran, yəni Aran alplıq və ərənlik fəlsəfə-sindən gəlir. Əsərin əsas ideyası vətənpərvərlik yox, cəngavərlikdir. Özü də o, indiki gürcülərin deyil, İberiyanın qədim sakinlərinin Ereti əhalisi-nin arzu və istəklərinin ifadəsidir.

Azərbaycan və gürcü alimlərindən fərqli olaraq hələ 1895-ci ildə N. Y. Marr yazırdı ki, Şota Rustavelinin poeması hər cür milli hisslərdən və vətənpərvərlikdən uzaqdır. Əsərin əsas ideyası aşna-vassal münasibət-ləridir [1. S. 228–229].

Avropanın bir çox ədəbiyyatçıları və tarixçiləri poemanı milli hiss-lərdən uzaq bir əsər hesab edirlər. Roland Aristo yazır ki, «Bars dərisi» qeyri-milli əsərdir. Onun ruhu müəyyən dərəcədə italyan ruhuna bənzəyir. M. Q. Canaşvili həmin fikirlə razılaşmasa da [11. S. 85], əsərdə gürcülərə və xristianlığa aid bircə işarəyə təsadüf etmirik. Əsərin əsas surətləri müsəlman, hadisələrin baş verdiyi yer Ərəbistan, Hindistan və Xatayeti – Çin Türküstanıdır.

N. Y. Marr yazır ki, əsərin əsas ideyası qadına sitayiş, qadın qarşı-sında itaətdir. Avropa cəngavərlik romanlarında olduğu kimi, burada da hər fəsildə qadına ehtiram, qadına hörmət aydın görünür [2. S. I]. 6 *

71 «Bars dərisi» müəyyən mənada Avropa cəngavərlik romanlarına

bənzəsə də, şərq ruhu və düşüncəsi ilə onlardan fərqlənir. Əsər azad sevgi ruhunda yazıldığına görə, kilsə şairi lənətləyir, təqib edirdi. Bu baxımdan Şota Rustaveli ərəblərin Uzra məhəbbət şairlərinə və Finikiyanın Astara kahinlərinə ruhən daha yaxındır.

M. Q. Canaşvili yazır ki, bəziləri Şota Rustavelini İran və yunan tə-siri altında olan şair sayırlar, belə deyil. Əsəri düzgün başa düşmədiklə-rinə görə, din xadimləri şairi təqib edirdilər [11. S. 83, 92].

Əslində çariça Tamarın və aşnalarının həyat tərzinə nifrət edən keşişlər əsərin ideyasını düzgün başa düşürdülər. Ona görə də Rustavelini, Çaxruxadzeni, Tmoqvelini ölkədən qovur, oda atıb yandırırdılar.

Мы в стихах Мосе Хонели Амирана узнаyoм. Прочитав Абдул Мессиyo, дан Шавтели воздаyoм. Делергета пел Тмогвели, сjигаемый огнyoм, Тариела – Руставели, горко плачуşий о нyoм [8. S. 330].

M. Q. Canaşvili yazır ki, Şota Rustaveli Xaldey və Suriya peyğəm-

bərlərinin şeirlərinin tərcümələri ilə tanış idi. Çox ehtimal ki, poemanı ya-zarkən həmin şeirlərin təsiri altında olmuşdur [11. S. 90]. Belə hesab edi-rik ki, Şota Rustavelinin və digər dünyəvi ruhlu şairlərin təqib olunma-sının səbəbini burada axtarmaq lazımdır. Həmin şairlərin cəngavər-feodal əxlaqi kilsə-monax əxlaqına uyğun gəlmədiyinə görə [11. S. 89; 2. S. 51], onlar vətənlərindən didərgin salınır, odda yandırılırdı.

N. Y. Marr yazır: «Deyilənə görə, “Bars dərisi”nin süjeti İrandan gəlmədir. Ancaq İran ədəbiyyatında belə bir süjetə təsadüf etmirik. Çox ehtimal ki, şair əsərin gürcü folklorunda yayılan bir süjetinin tərcüməsin-dən istifadə etmişdir» [1. S. 228–229; 2. S. I].

Əslində şair əsərin süjetini İran ədəbiyyatından deyil, özünə anla-şıqlı olan Aran folklorundan götürmüşdür. Qədim iber və orta yüzil gürcü salnamələrində həm Aran, həm İran adları Ran formasında yazıya alınırdı [13. S. 225; 14. S. 204; 15. S. 36; 16. S. 9, 63].

Düzdür, XII–XVII əsrlərdə İran ədəbiyyatının ən yaxşı nümunələri gürcü dilinə tərcümə edilmişdir. Bunlar «Rostomiani», «Cimşidiani», «Şahnamə», «Rusudaniani» və başqalarıdır [1. S. 227–229, 233]. Onların içində «Bars dərisi» poeması yoxdur. N. Y. Marr yazır: «Ümid edirəm ki, gec və ya tez, nə zamansa Gürcüstanın qədim əlyazmaları arasından “Bars dərisi”nin ilkin nüsxəsi tapılacaq. O zaman biz süjetin hansı xalqa məxsusluğu haqqında son sözü deyə biləcəyik» [1. S. 229; 2. S. I].

Qədim yazılı abidələrdə Aran, orta yüz il xristian salnamələrində Eran kimi yazıya alınan İran fars etnonimi deyil. Aran vilayətinin əha-lisinin farsdilli olmadığını V–X əsr erməni, fars və ərəb tarixçiləri dəfələr-lə bildirmişlər. VII–X əsr ərəb tarixçiləri yazırlar ki, Azərbaycan və Ər-

72 məniyyənin dili ərəb və fars dilləridir. Ancaq Bərdə və ətrafındakı kəndlərdə Aran dilində danışırlar [17. S. 127; 18. S. 48].

Bərdə Aran vilayətinin mərkəzi şəhəri, Ereti Er və Aran nəsillərinin qədim yurdu idi. Hətta müəyyən dövrdə İberiya Bərdədən idarə olunurdu. İberiyanın qüdrətli çarlarından biri Vaxtanq Qorq Aslan Aran hakiminin bacısı oğlu idi. O Qorq Aslan ki, O. İ. Senkovski onu hansısa türk tayfasının başçısı adlandırır [19. S. 83]. Aran hakiminin göndərdiyi 12 minlik qoşun olmasaydı, Qorq Aslan İberiya üzərində hakimiyyətini qura bilməzdi. Bu barədə nə qədər üzərində əl gəzdirilirsə də, sonrakı gürcü salnamələrində bilgilər qalmaqdadır [16. S. 63, 80]. «Kartlis Sxovreba»da göstərilir ki, Aran kartvellərin çarı idi. Aranın oğlu Azo Makedoniyalı İskəndərin vassalı kimi Metexdə çar oldu və ölkəni 24 il idarə etdi [14. S. 204; 20. S. 182].

Azonın ölümündən sonra hakimiyyətə gələn Parnavaz Aran nəslinin Metexdəki bütlərini sındırmadı. Öz bütlərinin yanında Aran nəslinin bü-tünü saxladı. Bu o deməkdir ki, ölkədə müxtəlif etnosların konsolidasiyası nəticəsində yeni dövlət yarandı. Yeni dövlət qohum və yad etnosların qardaşlaşması nəticəsində quruldu [20. S. 176–179].

Fikrimizcə, poemanın süjeti İran əfsanələrindən yox, iberlərlə qar-daşlaşan, ortaq dövlət quran Aran nəslinin ağız ədəbiyyatından gəlmədir. Bunu duyan N. Y. Marr yazır ki, poema yalnız gürcülərin poetik dastanı deyil, çoxmillətli Gürcüstanın çoxdilli xalqlarının ədəbi abidəsidir.

Aran nəsli e. ö. III əsrin əvvəllərinə – İberiyada hakimiyyəti ələ ala-na qədər uzun bir alplıq və ərənlik yolu keçmişdir. Yəhudi tarixçisi İosif Flavi (I əsr) yazır ki, Aran İbrahim peyğəmbərin qardaşıdır. Onun qəbri Hələb ölkəsinin Ur şəhərində indiyəcən durur [21. S. 32–33]. Bəzi tarixi mənbələrdə isə Aran İbrahim peyğəmbərin oğludur [22. S. 474–475]. Nəzərə alsaq ki, hər üç dinin müqəddəs patriarxı olan Avraham miladdan qabaq XVIII əsrdə yaşamışdır, Aran nəslinin Ön Asiyanın qədim sakinlə-rindən olduğuna şübhə yeri qalmaz.

İ. İ. Şopen Ernst Renana [23. S. 77] istinadən yazır ki, Aranın adını sa-milər öz dillərinə çevirərək Misraim (Misir adı buradandır) şəklinə salıbdır. Aran Oğuz, yəni Öküz totem adının başqa bir formasıdır [5. S. 204–205].

Düzdür, Aran dilində qədim mətnlər bizə gəlib çatmamışdır. Yalnız ayrı-ayrı kitabələrdə sözlər qalmışdır ki, həmin sözlər əsasında Aran dilinin arxaik türk dillərindən biri olması fikrini söyləməyə bəs edir. Aran dilində göyə gök, yerə yir, suya suy, süvariyə atli, qartala kuş və s. deyi-lirdi [5. S. 9, 111, 113].

Gürcü din xadimlərinin qısqanclığına səbəb həm də o idi ki, poema islam dininə, islam peyğəmbərinə dərin rəğbətlə yazılmışdır. Əsərin əsas surətləri müsəlmandır. Poemanın baş qəhrəmanları kilsəyə deyil, məscidə ibadətə gəlirlər. Tariyelin atasının yasında Quran oxunur [9. S. 75, 113].

N. Y. Marr yazır: «Poema hər cür xristian ehkamlarından azaddır, əsərin ruhu islam ruhudur» [2. S. I]. Onda belə bir sual qarşıya çıxır: şair

73 müsəlmandırsa, nəyə görə ömrünün sonunu Qolqof monastırında keçirmiş [11. S. 89], Yerusəlim mədrəsələrindən birində başa yaşamamışdır?

Düşünürük ki, bu, şairin əvvəl müsəlman olub, xristian dinini sonra-dan qəbul etməsi ilə bağlıdır. Şota Rustaveli çariça Tamarın atası III Georgi ilə vuruşan vilayət hakimi Şota Arçavadzedirsə, əvvəllər xristian deyildi. Həmin Şota Arçavadze baqrationlarla uzun zaman döyüşmüş, sonra qaladan çıxaraq təslim olmuşdu [11. S. 92].

Nəzərə alsaq ki, 1121-ci ilə qədər Tiflis müsəlman şəhəri idi, ən azı şairin atasının xristian olmadığını düşünmək olar. Tiflis cəmi 105 il – 1121–1226-cı illərdə xristianların şəhəri ola bilmişdir. Sonra gürcülər Xarəzmşah Cəlaləddinə məğlub oldular, 1127-ci ildə şəhəri yandırıb dağlara qaçdılar [24. S. 29]. Bundan sonra onlar yüz illərlə islam mədə-niyyətinin təsiri altında yaşadılar və şərq ədəbiyyatının seçmə incilərini öz dillərinə tərcümə etdilər [25. S. 169–175; 19. S. 102; 24. S. 6, 8, 75, 77].

İvan Ratişvili belə hesab edir ki, poemanın folklor variantında xris-tian elementləri çox imiş, Şota Rustaveli onları müsəlmanlaşdırmışdır [2. S. II]. Əgər doğrudan da belədirsə, xristian şairi nə vadar edirdi ki, əsərin məzmununu və ideyasını dəyişsin?

Düşünürük ki, dönmə Şota Rustaveli öz müsəlman əslini unutmadı-ğına görə, islam aləminə sevgisini gizlətməmişdir. Əsərdəki Patma ərəbcə Fatmanın, Usan Hüseynin, Kais Qeysin Micnun Məcnunun [9. S. 46, 332, 382] gürcüləşmiş formasıdır. Başqa bir səbəb odur ki, heç I Tamar şairlər-dən monax-monastır ruhlu əsərlər yazmalarını tələb etmirdi. O, şairlərə hədiyyələr verirdi ki, özünün gözəlliyini və aşnalarının igidliklərini tərənnüm etsinlər. Birmənalı şəkildə kilsə sarayı, saray kilsəni sevmirdi. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, yüksək rütbəli keşişlər 1184-cü ildə çariça Ta-marın tacqoyma törəninə qatılmamışdılar [11. S. 40–49].

Tamar monax və keşişlərin yox, hərbçi feodalların dəstəyi ilə haki-miyyətə gəlmişdi. Hərbçi feodallar dindar xristianlardan fərqli bir həyat tərzi keçirirdilər. Həmin həyat tərzi Aran və Kənan həyat tərzinin davamı idi. Çaxruxadze, Tmoqveli, Rustaveli kimi dünyəvi şairlər Aran və Kənan folklorundan gələn Aster və Karam (Əsli və Kərəm) sevgisini tərənnüm edirdilər. Həmin sevgini öz həyatında yaşayan çariça Tamar onları müka-fatlandırırdı.

Hələ eradan öncə I minilliyin əvvəllərində Kənan mənşəli Tir çarları öz qızlar İzebeli və Ateli Samaria sarayına ərə vermiş, bu yolla qonşu ölkələri özlərinə tabe etmişdilər. Yaxud çariça Tamarın ulu babası Quru-cu David (1084–1125) qızının Şirvanşahla sevişməsinə şərait yaratmışdı [26. S. 8–9]. Həmin sevişmənin Gürcüstanla Şirvanın yaxınlaşmasında və Azərbaycanın zəifləməsində az rolu olmamışdı.

74 Qurucu Daviddən sonra III Georgi, I Tamar və Rusudan həmin

siyasəti davam etdirdilər. Tamarın və qızı Rusudanın ərlərindən başqa çoxsaylı aşnaları vardı [27. S. 39; 11. S. 25].

Akad. Mari Brosse yazır ki, Şota Rustavelinin poemasına dəfələrlə əlavələr və düzəlişlər edilmişdir [27. S. 102]. Ancaq yenə də orada şərq və müsəlman dövlətçiliyindən gələn çoxsaylı titullar, etnoqrafik terminlər qalmaqdadır: vazir – vəzir, spasalar – qoşun başçısı, Koran – Quran, Kəbə – müqəddəs yer, zaradxana – silah anbarı, çanq – cəng, nay – bala-man və s. [2. S. 26; 10. S. 6; 9. S. 113, 331, 333].

Əsərdə ‘qədəh’ anlamında ayaq, ‘eşikağası’ mənasında eşikaqas et-noqrafik terminləri işlənmişdir [12. S. 102]. Tacir arvadı Patma poemada gah xatun, gah xanım titulu ilə verilir [9. S. 222, 265, 333]. Quş adla-rından turac əsərdə bir neçə dəfə təkrar olunur. Ancaq əsəri nəşrə ha-zırlayanlar onun türk sözü olması barədə bir söz demirlər [9. S. 332]. Bircə onu qeyd edirlər ki, turac yalnız Qafqazda yaşayan ov quşudur.

Şota Rustaveli Xatayetinin hökmdarını xan adlandırır [9. S. 95]. Xatayeti Kitay türklərinin ölkəsidir. İbn-əl-Əsir (XIII əsr) «Əl-kamil-fi-t-tarix» əsərində yazır: «Xatay Çinin bir mahalının və Xəta türklərinin adıdır» [28. S. 50]. Mahmud Kaşğarinin lüğətində deyilir: «Çin adlanan ölkə üçdür. Orta Çinə Xitay deyirlər» [29. S. 726].

Xatay eyni zamanda Türkiyə ilə Suriya arasındakı qədim mahalın adıdır. Şota Rustaveli Xatayeti deyərkən onların hansını nəzərdə tutur, bu məlum deyil. Məlum olan odur ki, həm Çin Türküstanında, həm də Şimali Suriyada Xatay və Kaşğar adlı mahallar, şəhərlər olmuşdur. E. ö. II minilliyə aid Xett və e. ö. I minilliyə aid Urartu kitabələrində Xatay mahalının adı Xate, Kaşğar şəhərinin adı Kaşqar kimi yazıya alınmışdır [30. S. 122, 237; 6. S. 429]. Şah İsmayıl Xətai (Xətayi) Suriyadan Ərdəbilə köçürülən xataylardan çıxmışdır [31. S. 263–265].

Şota Rustaveli zadəganların at üstündə topla oynadıqları oyunu çokan adlandırır. Azərbaycan dilinə tərcümədə o söz ‘top oyunu’ kimi verilmişdir. Rus dilinə tərcümələrdə isə o, orijinala yaxın formada – çovkan formasında saxlanılmışdır. N. Y. Marrın fikrincə, çokan fars dilindəki covkan sözün-dəndir [2. S. 40]. N. Y. Marr nəzərə alır ki, çovkanı oturaq farslar yox, atlı türklər oynayırdılar. Çovkan türk dillərindəki çovumaq felindən törəmişdir.

Şota Rustavelinin poemasında Siren mifoloji obrazı var. Siren cən-nətdə şirin səslə oxuyan quşlara deyilir [9. S. 332]. Gürcü həmkarından fərqli olaraq Nizami Gəncəvi Şirin adını surətini şirinliklə bağlayır və onu şəkərlə müqayisə edir.

Nizami ilə müqayisədə Şota Rustaveli Şirin mifoloji obrazının daha arxaik variantını dünyəvi ədəbiyyata gətirmişdir. Ona görə də o, kilsə xa-dimlərinin qəzəbinə düçar olurdu. Hətta iş o yerə çatmışdı ki, katolikos I Antoninin fitvası ilə şairin kitablarını Kür çayına atmışdılar.

75 Homerin «İliada» poemasında Siren gözəl səslə oxuyan qızlara de-

yilir [32. S. 188]. Siren qızların oxuduqları mifik mahnı Ellada folkloruna Sirenada kimi daxil olmuşdur. Sirenada oxuyan qızlar öz şirin səsləri ilə də-nizçiləri məftun edir, onları uzaq adalara apararaq suda boğub öldürürdülər.

Ernst Renan yazır ki, Siren Ellada panteonuna Aralıq dənizinin şər-qində yaşayan etnoslardan keçmişdir. Həmin etnoslar şirin səsli dəniz mə-ləklərini Siren adlandırırdılar [23. S. 226].

Siren qızlar Ellada folkloruna mənfi obrazlar kimi daxil olmuşlar. Bu da ondan irəli gəlir ki, sevimli qızları Siren olan etnoslar Troya müha-ribəsində yunanların yox, troyalıların tərəfini saxlayırdılar.

Siren kultu şərq folklorunda islamiyyətin və xristianlığın təsiri ilə öz arxaik məzmununu itirmiş, yalnız sevgi timsalı kimi bədii ədəbiyyatda qalmışdır. Çuvaş folklorunda isə onun arxaik variantlarının bəzi izləri gö-rünür, XIX əsrdə yaşamış çuvaş şairi Maksim Arzamasov yazır ki, çu-vaşlar ilin yaz fəslində keçirdikləri Seren (sevgi) ayini zamanı Kərəm adlı bulaq başında paklıq və bakirəlik ilahəsi Əsliyə ağ qaz qurban kəsərdilər [34. S. 21–22].

Şota Rustaveli Türküstan xanının arvadını İtiçine adlandırır [1. S. 229]. Əslində İtiçine, yəni itiçənə, zəvzək xanımın adı deyil, ləqəbidir. V. V. Radlov çine sözünün türk dillərində ‘çənə’ mənasında işləndiyini göstərmişdir.

Poema Aran dilinin və düşüncəsinin izləri ilə o qədər zəngin idi ki, çar VI Vaxtanq 1712-ci ildə onu yenidən redaktə etdi. Daha doğrusu, re-daktə etmədi, əsərdə qalmış bütün qeyri-gürcü beytləri mətndən çıxartdı. İ. M. Rubanovski poemanın Peterburqun «Academia» nəşriyyatı tərəfin-dən çap olunan 1937-ci il nəşrinə ön sözündə yazır: «Çar VI Vaxtanq əsə-ri redaktə etməmişdir, redaktə adı altında onun ən qiymətli fəsillərini və beytlərini qayçılayıb atmışdır» [35. S. 18–19].

VI Vaxtanqın əsərə əlavələrini N. Y. Marrdan və İ. M. Rubanovski-dən xeyli qabaq XIX əsrin ortalarında A. İ. Saracişvili duymuşdu. Saraclı nəslindən olan xristian soydaşımız poemada 13 şübhəli beytin olduğunu sübuta yetirdi [2. S. III]. Əsərin 1712-ci ildən öncəki nüsxələri əlimizdə olsaydı, biz birmənalı şəkildə deyərdik: «Bars dərisi geymiş koma» Aran epik dastanı olub, Şota Rustaveli tərəfindən qurd dilinə tərcümə edilmiş-dir. Şair özü əsərin başlanğıcında bunu etiraf edir. Ancaq poemanın sətri tərcüməsini hazırlayan gürcü mətnşünasları Ran, yəni Aran adını İran kimi yazaraq diqqəti yayındırmışlar.

Bu bir İran dastanıydı, dolaşırdı dildən-dilə, Onu gürcü dilində mən şeirə saldım bilə-bilə [35. S. 10]. Eта повест, из Ирана занесyoннаya давно,

76 По рукам лyuдей катилас, как jемчуjное зерно [9. S. 8].

Gürcü salnamələrindəki Ran [36. S. 24; 37. S. 216], Albaniya ta-

rixindəki Aran, Eran və İrank [38. S. 31, 71, 90, 136] Albaniyanın Aran vilayətinin adıdır. Şota Rustavelinin zamanında İran deyəndə indiki İran yox, bütünlükdə Qarabağ və Cənubi Azərbaycanın Sultaniyyə şəhəri mər-kəz olmaqla Əraq mahalı başa düşülürdü.

İ. M. Rubanovski yazır: «“Bars dərisi” 1937-ci ilə qədər 30 dəfə nəşr olunmuşdur. Bütün nəşrlər fəsillərin və beytlərin sayına görə bir-birindən fərqlənir» [35. S. 18].

A. İ. Saracişvilinin və İ. M. Rubanovskinin şübhələri belə düşün-məyə əsas verir ki, əsər ancaq bir dəfə redaktə edilməmişdir. Məqsədli düzəlişlər, artırmalar və ixtisarlar VI Vaxtanqın dönəmində başlamış, 1937-ci ilə qədər davam etmişdir.

Çar VI Vaxtanq poemanın 48–50-ci fəsillərinin nəşrinə icazə verməmişdir [35. S. 19]. Buna səbəb nə idi? Güman edirik ki, buna səbəb son fəsillərdə əsərin Aran mənşəyinin açıq-aşkar bilinməsi olmuşdur.

VI Vaxtanq bununla kifayətlənməmiş, öz əli ilə əsərin 22 beytini qayçılayıb atmışdı [35. S. 19]. Özü də həmin beytlərin beşi əsərin nəticə hissəsindən çıxarılmışdır. Nəzərə alsaq ki, nəticə cəmi 15 beytdən ibarət idi, onun beşinin kəsilib atılması o deməkdir ki, son fəsildəki məzmun əsaslı şəkildə dəyişdirilmişdir.

Əsərin nəticə hissəsində göstərilir ki (doğrudan da orijinalda gös-tərilibsə), şair milliyyətcə mesxdir [10. S. 34]. Gürcü salnamələrində mesx formasına salınmış etnonim Bibliyanın xalqlar cədvəlindəki meşexdir. Meşex və ya metex tayfası İudeya sınırlarından Qafqaza köçərək Mtsxeti şəhərini salmışdır [13. S. 240, 245].

«Albaniya tarixi»nə görə, Meşex, yəni Metex, Yafəsin oğludur. De-məli, o, iberlərin (Baqration mənşəli indiki gürcülərin yox) əcdadlarından biridir.

Qədim «İber salnaməsi»nə görə, Metex şəhərini Kartlosun oğlu Me-tex tikdirmişdir. Belə hesab edirik ki, eponimin Bibliyadakı Meşex yox, iber salnaməsindəki Metex forması daha düzgündür. Çünki sonrakı mən-bələrdə şəhər Meşex yox, Metex adlandırılır. Gürcüstanlı soydaşlarımız indi də həmin şəhəri Metex adlandırırlar.

Vaxtanq Qorq Aslanın (446–499) dönəmində şəhər Meşex və ya Mtsxeti yox, Metex adlanırdı. Vaxtanq Qorq Aslan 455-ci ildə Tiflis şəhərini saldırıb, inzibati mərkəzi ora köçürtdü. Metex şəhəri dini mərkəz kimi uzun müddət qalmaqda davam etdi [39. S. 9–12]. Qeyd etmək lazımdır ki, əsərdə şair özünü Metexli Şota adlandırmır, Rustavlı Şota adlandırır.

P. İoseliani yazır ki, Metex şəhərinin və kilsəsinin adı yunanca ‘mə-bədə aparan yol’ deməkdir [39. S. 23]. Müəllif nəzərə almır ki, buna uy-

77 ğun olaraq «Albaniya tarixi»ndə matax ‘qurbanlıq’ sözü vardır. Bu mə-qamda Aran və Ellada panteonundakı bir uyğunluğu görməmək mümkün deyil. Həm Albaniyada, həm də bəzi Ellada etnoslarında matax adlan-dırılan insan qurbanları yedirilib kökəldilər, sonra məbədə aparan yolda nizə ilə vurulub öldürülərdi. Qarabağ erməniləri bu gün də matax sözünü ‘qurban’ mənasında işlədirlər: matax onim – ‘qurban olum’.

Gürcü tarixçiləri Metexi «gürcü şəhərlərinin anası» sayırlar [27. S. 84]. Doğrudan da, həm xristianlıq dönəmində, həm də ondan öncə Metex İberiyanın mənəvi və inzibati mərkəzi olmuşdur. Armazın, Şotanın, Ka-çinin bütləri Metex dağında idi. İlahə Ana və Nənə bütləri isə Metex yo-lunun üstündə qoyulmuşdu [39. S. 301; 40. S. 19; 5. S. 239].

Metex kultu İberiyaya Şuşa (Suziana) panteonundan gəlmişdir. Era-dan öncə II minilliyin əvvəlində Elamın bir vilayəti və vilayətin mərkəzi şəhəri Mataktu adlanırdı [41. S. 6; 42. S. 270]. -tu2 bizim -lı4 şəkilçisinin arxaik variantıdır.

Elam dövləti çoxtayfalı, Elam etnosları üçdilli olsa da, ölkənin aparıcı etnoslarının dili türk dillərinə qohum olmuşdur. Bunu alman alimi Fridrix Vaysbax hələ XIX əsrin sonlarında sübuta yetirmişdir [43. S. 3–241].

Məqalənin elmi yeniliyi və tədqiqi əhəmiyyəti. İşin elmi yeni-

likləri bunlardan ibarətdir: ilk dəfə olaraq belə bir problem mənbələrlə əsaslandırılır ki, Şota Rustavelinin poeması orijinal əsər deyildir. Əsər gürcü dilində yazılmamış, Aran dilindən qurd dilinə tərcümə olunmuşdur.

Bu tədqiqatdan Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə aid ümumiləşmiş əsərlərin yazılmasında; Albaniyanın etnik tarixini əks etdirən xəritələrinin hazırlanmasında; gürcülərin tarixi-mədəniyyət abidələrimizə iddialarının qarşısının alınmasında istifadə oluna bilər.

Ə D Ə B İ Y Y A T

1. Марр Н. Y. Грузинский изводе сказки о трyoх остроумных братyaх из «Русуданиани» // Восточные заметки. СПб., 1895.

2. Марр Н. Y. Вступителнаya и заклyuчителнаya строфы «Витyaзya в барсовой коjе» Шоты из Рустава // Тексты и разысканиya по армyaно-грузинской филологии. СПб., 1910. T. 12.

3. Кононов А. Н. Родословнаya туркмен. М.; Л., 1958. 4. Апостолова Л. Y. Географический очерк Кубанской области //

СМОМПК. Тифлис, 1897. 23. 5. Шопен И. И. Кавказ и его древние обитатели. СПб., 1866. 6. Меликишвили Г. А. Урартские клинообразные надписи. М., 1960.

78 7. Нейман Г. Ликийский yaзык // Древниye yaзыки Малой Азии.

М., 1980. 8. Законы Вахтанга VI. Тбилиси: Меtsниереба, 1980. 9. Руставели Шота. Витyaз в тигровой шкуре. М., 1982. 10. Бакрадзе Д. З. Стати по истории и древностyaм Грузии. СПб.,

1887. 11. Джанашвили М. Г. Sариtsа Тамара. Тифлис, 1900. 12. Rustaveli Şota. Pələng dərisi geymiş pəhləvan. Bakı, 1988. 13. Патканов К. П. Ванские надписи и значение их длya истории

Передней Азии. О древней грузинской хронике. ФП 3160. 14. Картлис Sховреба // СМОМПК. Тифлис, 1905. Вып. 35. 15. Дондуа В. Д. Исторические разысканиya. Тбилиси: Меtsниереба,

1967. 1. 16. Дjуаншериани Дjуанер. Jизн Вахтанга Горгасала. Тбилиси:

Меtsниереба, 1986. 17. Fazili A. Azərbaycanın qədim və ilk orta əsrlər tarixi İran

tarixşünaslığında. Bakı: Elm, 1984. 18. Vəlixanlı N. M. IX–XII əsr ərəb coğrafiyaşünas və səyyahları

Azərbaycan haqqında. Bakı: Elm, 1974. 19. Хантадзе Ш. А. Академик Мари Броссе и европейское и

русское грузиноведение. Тбилиси: Меtsниереба, 1970. 20. Мамулиа Г. С. Формирование классового обşества и

государства в древней Иберии. Тбилиси: Меtsниереба, 1979. 21. Флавий Иосиф. Иудейские древности. Nəşr ili göstərilməyib.

Ш. № 52 390. 22. Вигуру Ф. Руководство к изучениyu Библии. М., 1897. Т. 1. 23. Ренан Эрнст. Историya первых веков христианства. Антихрист.

СПб., nəşr ili göstərilməyib. T. 4. 24. Вермишев Х. А. Материалы длya истории грузино-армyaнских

отношений. СПб., 1904. 25. Сенковский O. И. Собрание сочинений. СПб., 1859. Т. 6. 26. Меликсетбеков Л. М. Обзор источников истории Азербайдjана.

Баку, 1939. 2.

27. Бакрадзе Д., Берзенова Н. Тифлис. СПб., 1870. 28. İbn-əl-Əsir. Əl-kamil fi-t-tarix. Bakı, 1959. 29. Kaşğari Mahmud. Divanü lüğat-it-türk. Bakı, 2006. C. 4. 30. Егише. О Вардане и войне армyaнской. Yeреван, 1971. 31. Cəfərsoy İlhami. Türk dillərində teonim və etnonimlər. Bakı,

2010. 32. Homer. İliada. Bakı, 1996. 33. Норов Авраам. Путешествие в Сиtsилиyu. СПб., 1838. Т. 1.

79 34. Родионов В. Г. К образу лебедya в jанрах чувашского

фолклора // Сов. тyuркологиya. 1983. № 6. 35. Rustaveli Şota. Pələng dərisi geymiş pəhləvan. Bakı: Azərnəşr,

1937. 36. Руставели Шота. Витyaз в тигровой шкуре. М.; Л.: Akademia,

1937. 37. Иоселиани П. Описание города Душета. Тифлис, 1860. 38. Историya Грузии. Тбилиси, 1946. Т. 1. 39. Иоселиани П. Описание древности Тифлиса. Тифлис, 1866. 40. Марр Н. Y. О началной истории Армении. СПб., 1897. 41. Yuсифов Ю. Eлам // Соsиално-eкономическаya историya. М.:

Наука, 1968. 42. Меşанинов И. И. Eламские древности. Пг., 1917. 43. Veissbach F. H. Die Keilinshriften der Achämenugen. Leipzig,

1911.

ИЛЬХАМИ ДЖАФАРСОЙ

ОРИГИНАЛ И ПЕРЕВОДЫ ПОЭМЫ «РЫЦАРЬ В БАРСОВОЙ КОЖЕ»

Р е з ю м е

Статья посвящена объяснению того факта, что поэма Шоты

Руставели перешла в грузинскую литературу из аранского фольк-лора. Варианты переводов отличаются друг от друга количеством глав и бейтов (строф). Сюжет поэмы не связан ни с Грузией, ни с народом этой страны, а основная её идея не патриотизм, а вассальные отношения.

Ключевые слова: барс, кома, Шота, Аран, Эрети

80 İLHAMİ JAFARSOY

THE ORIGINAL AND TRANSLATION OF THE POEM

«KNIGHT IN THE BARS SKIN»

S u m m a r y In the article the author discusses such a problem that the poem by

Shota Rustaveli came to Georgian literature from the folk-lore of Aran. The translations of the work differ from each other on their chapters and couplets. The plot of the poem is not bounded with Georgia and Georgian people. The idea of the work is not connected with patriotism but with motifs of ashna-vassal.

Key words: bars, koma, Şota, Aran, Ereti

Ünvan: Az-1143. Bakı-143, Hüseyn Cavid pr., 31. AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu – aparıcı elmi işçi, fil. ü. e. d.

e-mail: ilhamicefersoy@mail.ru

Çapa təqdim edən Tofiq Hacıyev –

«Türkologiya» jurnalı redaksiya heyətinin üzvü

Çapa tövsiyə edən

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

19.VII.2013

81 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

5.XI.2013 Çapa göndərilmə tarixi

29.XII.2013

________

82

MATERİALLAR VƏ MƏRUZƏLƏR

А. В. ШЕЙМОВИЧ

К 85-ЛЕТИЮ ГАЛИНЫ ФЁДОРОВНЫ БЛАГОВОЙ: НАУЧНЫЕ ИТОГИ ДЕСЯТИЛЕТИЯ

31 августа 2012 г. исполнилось 85 лет Галине Федоровне Бла-

говой (Данько) – доктору филологических наук, ведущему научному сотруднику отдела урало-алтайских языков Института языкознания РАН.

К этой дате [1. S. 111–114] издательство «Восточная литера-тура» (при финансовой поддержке РГНФ) выпустило книгу Галины Фёдоровны «История тюркологии второй половины XIX – начала XX века в России» [2], в которой при опоре на вновь опубликован-ные архивные документы восстанавливается хронологизация прог-рессирующей отрасли российского востоковедения – тюркологии, в своё время выстраивавшейся усилиями ориенталистов-новаторов В. Р. Розена и позднее А. Н. Самойловича.

Этой книгой завершились серийные издания автора, в список которых входят:

– Самойлович А. Н. Тюркское языкознание. Филология. Руника

(сер. «Классики отечественного востоковедения») [3]; – Александр Николаевич Самойлович: Научная переписка.

Биография (сер. «Очерки по истории тюркского языкознания в Рос-сии» <основана в 2008 г.>) [4];

– Благова Г.Ф. История тюркологии второй половины XIX – начала XX в. в России (сер. «Очерки по истории тюркского языко-знания в России») [2].

Историография тюркского языкознания относится к числу

приоритетных направлений научных исследований Г. Ф. Благовой последнего времени. Тяга к историографии тюркологии прояв-

83 лялась (хотя и с перерывами) уже в её ранних статьях, в такой, например, как «Об истории изучения “Бабур-наме” в России» (1966). Задатки историка науки отметил в своей ученице ещё Н. К. Дмитриев, особо выделив историографическую часть её кандидатской диссертации, посвящённой филологическому изучению «Записок» императора Бабура. В своё время А. Н. Ко-нонов считал Г. Ф. Благову историком тюркологии. Озна-комившись с её статьёй «Лазарь Будагов – лексикограф-энцик-лопедист» [5], О. Н. Трубачёв в бытность свою главным редак-тором журнала «Вопросы языкознания» при обсуждении содержа-ния номера, посвящённого 200-летию со дня рождения В. И. Даля, предложил заказать ей статью на тему «В. И. Даль и Л. Будагов» [6] со словами: «Глубоко копает» (по свидетельству Г. В. Стро-ковой). Последняя тема – «Л. Будагов как последователь В. И. Да-ля в тюркологии» – получила неожиданно новое развитие в недавней статье Г. Ф. Благовой «Л. З. Будагов, Н. И. Ильминский и вопросы несистемной преемственности в тюркологии» [7], где автор стремится показать возможное генетическое разнообразие изучаемой преемственности в тюркологической историографии.

Работы, посвящённые архивному наследию А. Н. Самойловича,

его месту и роли в российской тюркологии, занимают особое место среди историографических работ Благовой. Её обращение к твор-ческому наследию А. Н. Самойловича, которое она разрабатывает уже много лет, также отнюдь не случайно. Университетскими учите-лями Г. Ф. Благовой были продолжатели научной школы Самой-ловича – Н. К. Дмитриев, Э. Н. Наджип, непосредственно учившийся у Самойловича, и В. Н. Насилов. С А. Н. Самойловичем, «главным героем» её нынешних историографических изысканий, Г. Ф. Благова соприкоснулась при подготовке к печати своей монографии «“Бабур-наме”: Язык, прагматика текста, стиль» [8]. Выяснилось, что Самойлович весьма интересовался творчеством Бабура: по завету своего учителя П. М. Мелиоранского он вёл семинарские занятия на факультете восточных языков СПб. университета, проводил срав-нительное изучение списков «Бабур-наме», хранившихся в Азиат-ском музее, а также опубликованных разными издателями – отечест-венными и зарубежными.

Научных направлений в деятельности Г. Ф. Благовой, продол-

жающих традиции А. Н. Самойловича, несколько. Это и история литературных языков Центральной и Средней Азии (сюда относятся уже упоминавшиеся «Записки императора Бабура»), и многолетние

84 исследования в области сравнительно-исторической грамматики тюркских языков, и обширные наработки в области пратюркской антропонимии – всё это с активным использованием методов аре-альной и этнолингвистики.

Близость научных интересов Г. Ф. Благовой к исследователь-ской сфере А. Н. Самойловича, быть может, способствовала её углублению в малоизвестные детали жизни и творчества репресси-рованного академика.

Издания, перечисленные выше, явились итогом историогра-

фических разработок Г. Ф. Благовой. В книгу Самойловича [3] помимо достаточно известных про-

изведений были включены раритетные прижизненные публикации, а также прежде не издававшиеся работы из архива учёного. Это поправки к предлагавшимся ранее чтениям памятников (рунических надписей из Тувы и Монголии, ярлыков Тохтамыша и крымских ха-нов, поэмы «Кутадгу билиг» и средневекового половецкого текста Codex Cumanicus, староосманских памятников и др.), статья «Неко-торые данные о пчеловодстве в Крыму в XIV–XVII вв.», которая, несмотря на название, является преимущественно лингвистической по содержанию, некоторые наброски и планы различных незаконченных работ учёного, в частности значительная часть рукописи «Турецкие этюды», задумывавшейся как крупное исследование по истории среднеазиатских литератур и языков. Ряд статей был опубликован отдельно (в том числе самой Г. Ф. Благовой [9]). Основным в данном труде согласно сохранившемуся и опубликованному в [3] плану работы должно было стать лингвистическое описание языка стихотворных произведений Бабура, однако сохранились в основном литературоведческие замет-ки о творчестве средневековых тюркоязычных писателей.

Свои задачи составители тома видели в следующем: 1 – пред-ставить научное наследие А. Н. Самойловича в динамике развития его научного творчества и в связи с научно-преподавательской дея-тельностью; 2 – дать представление о проводившихся им до 1918–1919 гг. исследованиях по истории тюркских литератур и истории литературных языков и ввести в научный обиход наиболее ценные и характерные фрагменты этих исследований.

Логическим продолжением вышеописанного издания стала

книга [4], непосредственным поводом для создания которой явился печальный юбилей – 70-летие со дня гибели академика.

Книга, снабжённая примечаниями и комментариями Г. Ф. Бла-

7 «Türkologiya», № 2

85 говой, знаменательна тем, что в ней впервые были опубликованы достаточно полно и системно архивные источники – «документы личного происхождения», а именно переписка выдающегося россий-ского тюрколога с современниками, коллегами-востоковедами.

Научная переписка А. Н. Самойловича составляет наряду с его научной биографией один из главных компонентов однотомника [4]. Впервые корпус эпистолярного наследия учёного был составлен на основе архивов не только его самого, но и архивов значительного числа востоковедов, с которыми он переписывался. Большинство из представленных в труде 250 писем публикуется впервые. «Научная биография А. Н. Самойловича в аспекте Переписки» стала второй после журнального варианта, подготовленного Ф. Д. Ашниным в 1963 г. Принимая во внимание то, что после публикации первой биографии прошло 45 лет, а также то, что Г. Ф. Благовой была ос-воена значительная часть архивов и эпистолярного наследия ака-демика, составление новой, более детализированной биографии, учи-тывающей деловые письма, страницы из экспедиционных дневни-ков, представляется актуальным и своевременным.

Г. Ф. Благова, несомненно, достигла своей цели – ликвидиро-вать лакуны в историографии отечественного востоковедения, ввести в научный оборот архивные свидетельства о научных идеях и направлениях развития тюркского языкознания в России конца XIX – первой трети ХХ в. и дополнить конкретными фактами научную биографию его яркого представителя – А. Н. Самойловича.

Отдельного упоминания заслуживает включённая в состав [4]

статья Благовой «Плеяда востоковедов-единомышленников в противостоянии новой и старой школ (первые десятилетия ХХ в.)», впервые опубликованная в 2007 г. [10. С. 76–102]. Именно благодаря ей в своё время удалось осуществить замысел серии «Очерки по истории тюркского языкознания в России». Изложение материала в статье идёт параллельно на двух уровнях. На первом рассмат-риваются становление и развитие новой тюркологической школы (вопреки сопротивлению старой), её истоки и основополагающие признаки. На втором уровне представлены краткие, но довольно ёмкие характеристики более чем 20 учёных – представителей рос-сийского востоковедения («при учёте концепции двух отечественных школ»); при этом особое внимание уделяется фигу-рантам Переписки [4], их отношению к новым научным веяниям и их взаимоотношениям с А. Н. Самойловичем. В статье разработана новаторская методика, соответствующим образом вооружающая исследователя и читателей и облегчающая восприятие документов личного происхождения (и Переписки в целом).

86 Переписка, публикуемая вслед за «Плеядой…», послужила

надёжной источниковой базой для решения поставленной в статье науковедческой задачи – осветить «противостояние новой и старой школ», что позволило максимально достоверно воссоздать и ин-терпретировать научную жизнь востоковедения в изменяющейся России первой трети ХХ в., а также ввести читателя в курс жизни востоковедного центра страны – факультета восточных языков СПб. университета. В статье систематизируются и по-новому истолко-вываются как известные, так и полузабытые факты истории оте-чественного востоковедения, благодаря чему «эта область знания в перспективе обретает статус самостоятельной научной дис-циплины».

Статья замышлялась как связующее звено между [4], [3] и последней книгой серии «Очерки по истории тюркского языко-знания в России» – «История тюркологии второй половины XIX – начала XX века в России» [2].

«История тюркологии второй половины XIX – начала XX века

в России» создавалась с целью дать читателю объективное, доку-ментально обоснованное представление о формировании новой для России второй половины XIX в. отрасли знания – тюркского язы-кознания, его основных направлениях и разработках, в частности о создании основ теоретической грамматики и лексикографии.

Автором была поставлена задача фиксировать преемственность при разработке проблем и методов тюркологии; прежде эта задача системно не решалась. Между тем «раскрытие связей между концеп-циями прошлого и настоящего» способствовало бы «выявлению динамики развития теоретической мысли» [11. С. 3].

Предпринятая Г. Ф. Благовой попытка проследить пути преем-ственности в тюркологии рассматриваемого периода позволяет по-новому взглянуть на проблемы, долгое время занимавшие умы россий-ских тюркологов, и на конкретных фактах объяснить, как за небольшой срок (1851–1869) были достигнуты, как считает А. Н. Кононов, оче-видные успехи тюркологии в России; в то же время автор освещает стороны российской действительности, отнюдь не способствовавшие развитию отечественного тюркского языкознания.

В период, когда наметились тенденции модернизации всей российской науки, и особенно востоковедения (в середине XIX в.), вследствие контактов с наукой западноевропейской, основным дви-гателем развития тюркологии стало применение к живым тюркским языкам теоретических достижений и методов западной линг-вистики. Годом зарождения новой школы тюркского языкознания считается 1851 год. Это был год издания О. Н. Бётлингком первой

7 *

87 грамматики якутского языка, ставшей «первым плодотворным опытом» применения западных методик и теоретических прин-ципов к изучению как грамматик тюркских языков, так и «со-поставительной грамматики алтайских языков» [12. С. 301]. В пер-вой части книги Г. Ф. Благова подробно рассматривает главные грамматические труды этого периода, их теоретические основы, начатки тюркской лексикографии, а также составление словарей. Параллельно ею демонстрируется личный вклад тюркологов новой школы в научное осмысление языковых материалов, в практику преподавания тюркских языков.

При использовании различных методологических подходов и собственных методик с опорой на документы научных учреждений, на описания научной деятельности тюркологов, научную переписку и прочее автор решает проблему выявления специфики развития тюркологии в связи не только с научной модернизацией, но и с общественно-политическими изменениями в России. «К примеру, в закрытом документе (“для внутреннего пользования”) Н. И. Иль-минский высказал мнение, что причины резкого поворота иссле-довательского внимания от письменного языка к живому народному возможно усматривать в таком важном для России событии, как отмена крепостного права» [2. С. 114].

Обобщая ход развития отечественной тюркологии, Благова вы-деляет следующие черты тюркского языкознания в России рассмат-риваемого периода: 1 – появление лингвистически подготовленных российских тюркологов, владеющих теоретическими достижениями западноевропейской лингвистики; 2 – поворот научных интересов от книжного языка к языку живому; 3 – связь изменения научных ориентиров с общественно-политическими изменениями в России; 4 – неблагоприятный фактор – самоустранение по различным объек-тивным и субъективным причинам от тюркологической деятель-ности ведущих учёных; 5 – неприятие представителями старой шко-лы достижений западноевропейской науки применительно к тюркологии; 6 – и как следствие – незаслуженное забвение выдающихся учёных-тюркологов (Н. И. Ильминского), анонимность Грамматики алтайского языка – главного его труда.

В монографии Благовой развитие направлений отечественной тюркологии описывается в контексте творческих биографий её центральных фигур, их окружения, связей, научной и педагоги-ческой преемственности, а также с учётом позиций противостояв-ших им представителей старой школы. Автор анализирует деятельность представителей новой школы прежде всего по самым актуальным направлениям – создание оригинальной грамматической теории, учитывающей структурное своеобразие тюркских языков,

88 исследования в области тюркской лексикографии и диалектологии, которые способствовали решению первоочередных на тот момент задач – составлению научных грамматик ранее не изучавшихся тюркских языков, равно как и их словарей.

Говоря о монографии, нельзя не упомянуть о Приложении, которому автор придаёт особое значение в истории тюркологии: здесь впервые в совокупности печатаются подборка и обзор исто-риографических работ А. Н. Самойловича.

Новую книгу Благовой, безусловно, можно рассматривать как важный шаг в плане осмысления путей развития отечественного тюркского языкознания.

Публикации трёх описанных выше больших работ Г. Ф. Благо-

вой предшествовали не менее 15 лет собирательской и подготови-тельной работы, которая вылилась в почти 30 статей (см. [13]) историографической тематики. Это персоналии – портреты крупных российских языковедов-тюркологов (Л. З. Будагова, Н. К. Дмитриева, А. П. Поцелуевского, Н. И. Ильминского и др.), опубликование фрагментов переписки между учёными (С. Е. Маловым, А. Н. Самой-ловичем и др.) с обширными и подробными комментариями, нако-нец, публикация и комментирование архивных работ, не увидевших свет при жизни известных востоковедов и собранных Благовой в процессе целенаправленных поисков в архивах Санкт-Петербурга и Москвы.

В трудные для востоковедов страны 90-е годы Г. Ф. Благовой

удалось издать небольшую книжку (101 с.) «Из истории тюркской текстологии» [14], где впервые на архивном материале А. Н. Самой-лович был показан как продолжатель исследований «Бабур-наме» в России (см. также статью о нереализованных творческих планах учёного (2002) и др.).

Обширные статьи Благовой о трудах репрессированного учё-

ного были опубликованы в Польше в номерах журнала «Rocznik Orientalistyczny» за 1999–2003 гг.: «Академик А. Н. Самойлович и его “Турецкие этюды” (из архива незаконченных работ-рукописей) [15]; «Эдиционно-исследовательская методика в трудах акад. А. Н. Самой-ловича» [16]; «О переводах стихотворений императора Бабура, сделанных А. Н. Самойловичем» [17]. Открытием явилась её публикация крупной статьи Самойловича «К какой из турецких литератур относить роман XIII века “Иосиф и Зулейха”?» [18]. Об этой работе Ф. Д. Ашнин в своё время писал: «безвозвратно поте-ряно для науки» [19. С. 20]. Эта статья, как и множество других ар-

89 хивных материалов, прежде не публиковавшихся (а также нынешние раритеты), введены в научный обиход стараниями Г. Ф. Благовой в большом томе [3]. На этом пути необходимо было сочетать, с одной стороны, расширение источниковой базы исследования, а с другой – выработку при использовании документов, особенно личного происхождения, соответствующей методики, причём с учётом разработки изучаемой проблемы в современной исторической науке (в этих целях использовались публикации журнала «Вопросы истории» последнего почти что десятилетия). В процессе этого кропотливого труда обнаружились указания самого А. Н. Самойловича (в том числе архивные) и его современников теперешнему читателю. К таким рукописным находкам (своего рода «подсказкам») можно отнести следующие:

1. По Самойловичу, формирование в России двух направлений

изучения тюркских языков – «I. Школа Казем-бека: Березин, Смир-нов, Катанов; II. Школа Бётлингка: 1) Ильминский, Мелиоранский, 2) Радлов» (этот тезис впервые опубликован посмертно [3. С. 123]); в конце XIX в. академики В. Р. Розен и К. Г. Залеман смогли «основать на факультете <восточных языков СПб. университета> новую школу научного востоковедения» [20. С. 172];

2. В тюркологии на первый план на много лет выдвинулось «изучение живых наречий в духе новых требований научного языкознания» [20. С. 172];

3. Благовой удалось найти в служебных бумагах архивный рукописный план научной биографии Самойловича, положенный ею в основу биографии учёного [3. С. 353–478];

4. В личном архиве Самойловича найден план «Хрестоматии по истории среднеазиатской литературы», также рукописный, который позволяет судить о невыполненных задумках учёного.

Вводимый в научный оборот уникальный материал, зачастую

труднодоступный современному читателю, обогащает науку документальными сведениями, особо важными для темы «история языковедения в лицах», и способствует раскрытию узловых проблем тюркологической историографии.

Л И Т Е Р А Т У Р А

1. Дыбо А. В., Левитскаya Л. С. Благова Галина Фyoдоровна: К 80-летиyu со днya роjдениya // Tyurkologiya. 2007. № 3–4.

90 2. Благова Г. Ф. Историya тyuркологии второй половины XIX –

начала XX века в России. М., 2012. 3. Самойлович А. Н. Тyuркское yaзыкознание. Филологиya.

Руника / Сост. и отв. редакторы тома Г. Ф. Благова, Д. М. Насилов. М., 2005.

4. Александр Николаевич Самойлович: Научнаya переписка. Биографиya / Сост., авт. ст. и биогр. Г. Ф. Благова. М., 2008.

5. Благова Г. Ф. Лазар Будагов – лексикограф-eнsиклопедист // Сов. тyuркологиya. 1985. № 6.

6. Она jе. В. И. Дал и Л. Будагов // Вопр. yaзыкознаниya. 2001. № 3.

7. Она jе. Л. З. Будагов, Н. И. Илминский и вопросы несистемной преемственности в тyuркологии // Урало-алт. исслед. 2012. № 2 (7).

8. Она jе. «Бабур-наме»: Yaзык, прагматика текста, стил. М., 1994.

9. Самойлович А. Н. Туреsкие eтyuды: [Фрагменты] // Rocznik Orientalistyczny. 1999. T. 52, z. 1.

10. Благова Г. Ф. Плеyaда востоковедов-единомышленников в противостоyaнии новой и старой школ: (первые десyaтилетиya ХХ в.) // Вопр. yaзыкознаниya. 2007. № 1.

11. Грамматические конsепsии в yaзыкознании XIX века. Л., 1985.

12. Кононов А. Н. Историya изучениya тyuркских yaзыков в России: Дооктyaбрский период. Л., 1982.

13. Шеймович А. В. К 85-летиyu вед. н. с. отдела урало-алтайских yaзыков, д. ф. н. Галины Фyoдоровны Благовой // Восток – Oriens. 2013. № 1.

14. Благова Г. Ф. Из истории тyuркской текстологии. М., 1993. 15. Она jе. Академик А. Н. Самойлович и его «Туреsкие

eтyuды»: (из архива незаконченных работ-рукописей) // Rocznik Orientalistyczny. 1999. Т. 57.

16. Она jе. Eдиsионно-исследователскаya методика в трудах акад. А. Н. Самойловича // Там jе. 2000. Т. 58.

17. Она jе. О переводах стихотворений императора Бабура, сделанных А. Н. Самойловичем // Там jе. 2003. Т. 6.

18. Самойлович А. Н. К каком из туреsких литератур относит роман XIII века «Иосиф и Зулейха»? / Подготов. текста, публ., вступ. ст. Г. Ф. Благовой // Tam je. 2001. T. 54, z. 2.

19. Ашнин Ф. Д. Список трудов А. Н. Самойловича (с указанием реsензий на них) и литература о нyoм // Тyuркол. сб. 1974. М., 1978 (перепеч.: [3. С. 1006–1036]).

20. Самойлович А. Н. И. Н. Березин как турколог (1818–1918) // Зап. Коллегии востоковедов при Азиат. музее Рос. акад.

91 наук. 1925. Т. 1 (перепеч.: [4]).

Ünvan: Москва-125009, Большой Кисловский переулок, 1/12. Институт языкознания РАН

e-mail: asheimovich@rambler.ru

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorunun müavini

Çapa tövsiyə edən

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik institutunun elmi şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

1.III.2013 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

–

92 Çapa göndərilmə tarixi

29. XII.2013

_________

93

R E S E N Z I Y A L A R

MƏSUD MAHMUDOV. KOMPÜTER DİLÇİLİYİ

Bakı: Elm və Təhsil, 2013. 356 s.

Linqvistika elminin yeni sa-

hələrindən biri də kompüter dilçili-yidir. Bu dilçiliyin özünəməxsus formalaşma və inkişaf xüsusiyyət-ləri mövcuddur. Onun sahələri və istiqamətləri də spesifik xarakter daşıyır. Bu istiqamət tətbiqi linq-vistika istiqamətidir. Dilin funksi-onal cəhətdən modelləşdirilməsi, dilin milli korpusu, kompüter leksi-koqrafiyası və s. problemlər məhz bu elm çərçivəsində öyrənilir.

Kompüter linqvistikasının xüsusi elmi istiqamətləri 60-cı illər-dən müəyyənləşdirilmişdir. Dilçilik elminin bu yeni sahəsinin adı milli dillərə, o cümlədən müasir Azər-baycan dilinə rus dilindən (komp-yuternaya linqvistika), ingilis dilin-dən (computational linquistics) bir-ləşmə şəklində tərcümə və ya kalka edilmişdir. Bununla yanaşı, elmi ədəbiyyatda həmin anlayış-termini ifadə edən kompüter dilçiliyi, riyazi dilçilik, struktur dilçilik, hesablama dilçiliyi, statistik dilçilik, kibernetik dilçilik, struktur-tətbiqi dilçilik, mühəndis dilçiliyi, korpus dilçiliyi, kvantitativ linqvistika və s. Termi-

noloji birləşmələrdən də istifadə olunmaqdadır.

Dünya dilçiliyində yeni sahə olduğu üçün ABŞ kimi super ölkə-nin tematik toplularında rüblük «Kompüter linqvistikası» jurnalı da nəşr olunur, iki ildən bir COLİNG xətti ilə kompüter linqvistikasına dair beynəlxalq simpoziumlar, kon-franslar keçirilir. Amma təəssüf his-si ilə qeyd etmək olar ki, bu kon-fransların milli respublikalarda ke-çirilməsi prosesinə hələ də başlan-mamışdır. Bu sahədə olan ciddi problemlər hələ də öz həllini tapa bilməmişdir.

Görkəmli dilçi alim Məsud Mahmudov bu sahədə uzun illərdir ki, çalışmaqdadır. Ümumi dilçiliyin bu və ya digər sahələrini dərindən tədqiqinin ümumiləşdirilmiş nəti-cəsi kimi bu günlərdə alimin «Kompüter dilçiliyi» monoqrafiyası çapdan çıxmışdır (Bakı, 2013). Əsərə həm riyaziyyatçı, həm də dilçi alimlər müsbət rəy vermişlər.

M. Mahmudovun fikrincə, kompüter dilçiliyi terminoloji bir-ləşməsi, bu ad-anlayışların hər bi-

94

rini məna baxımdan ehtiva edir və dilçiliyin riyaziyyat, statistika, ki-bernetika elmləri kompleksi ilə qo-vuşma nöqtəsində yaranan yeni sahəsini əhatə edir.

Kitabda kompüter linqvis-tikası tətbiqi dilçiliyin mühüm bir sahəsi kimi araşdırılır. «Kompüter dilçiliyini tətbiqi dilçiliyin başqa sa-hələrindən fərqləndirən əsas cəhət dil materialının kompüterlərdə iş-lənməsidir. Müstəqil bir elm sahəsi kimi formalaşan kompüter dilçili-yində bir çox yeni anlayış və ter-minlərdən istifadə olunur. Həmin termin və anlayışların əksəriyyəti süni intellekt sistemlərində və koq-nitiv dilçilikdə işlənir» (s. 27).

Bu gün sözügedən dilçilik koqnitiv dilçiliklə sıx bağlı şəkildə öyrənilir. Koqnitiv dilçilikdə dünya modeli qurulur və onun kompüter analoqu yaradılır. Dünya modeli süni intellekt sistemlərində xüsusi blok sistemini formalaşdırır. Belə kompüter modellərinin linqvistik aspekti kompüter dilçiliyinin də obyekti hesab olunur.

Kitabda kompüter linqvi-stikasının koqnitiv aspektləri və is-tiqamətləri müəyyənləşdirilmişdir. Müəllif hipermətnlərin texnolo-giyası üzərində müəyyən iş aparmış, hipermətnlərin nəzəri və praktik əsaslarını təyin etmişdir. Ümumiyyətlə, bu əsərdə hipermətn sistemi çox güclü şəkildə tədqiq olunur, kompüter sistemində hiper-mətnlərin struktur-semantik və qrammatik əlamətləri çözülür. Azərbaycan hipermətnlərinin kom-püterdə realizasiyası iyerarxik və

şəbəkə şəklində gerçəkləşir. Hi-permətn elementləri arasında müna-sibətlər aydınlaşdırılır.

M. Mahmudov Azərbaycan dilçiliyinə, sözün həqiqi mənasında, bir sıra yeniliklər, təzə terminlər də gətirmişdir. Onlardan biri hiper-mətn terminidir. Müəllif bu termin-anlayışı belə interpretasiya edir: «Hipermətn mətnlərin xüsusi üsulla təşkilidir. İstifadəçi mətni və onun ayrı-ayrı fraqmentlərini müxtəlif əlaqə tiplərinə görə bağlaya bilər. Burada assosiativ münasibətlər də mühüm rol oynayır. Müxtəlif ardı-cıllıqla internetdə yerləşdirilmiş mətnə istənilən vaxtda müraciət et-mək, oradan istənilən mövzu ilə bağlı məlumat əldə etmək müm-kündür. Hipermətn sistemi infor-masiya texnologiyaları sahəsində inqilab kimi səciyyələndirilə bilər» (s. 39).

Kitabın mündəricatı əhatəli-dir. Redaktorların yazdığı «Kom-püter dilçiliyi» əsərinə ön söz və ya dilçilik müasir dəqiq elmlər orbi-tində» adlı yazıdan, 9 fəsildən, son-luqdan, zəngin ədəbiyyat siyahısın-dan ibarətdir.

«Ön söz»ün müəllifləri A. Axundov və İ. Tahirov yazırlar: «İnanırıq ki, dil və nitqin dialektik vəhdətinin ünsürləri kimi mətn vahidlərinin sistem-struktur-semio-loji mərhələ-səviyyələri və çoxşaxəli-səviyyələrarası model-ləşdirilməsi sahəsində işləyib ha-zırladığı bütöv linqvistik konsep-siya»nın (A. Ələkbərov) müəllifi olaraq Məsud Mahmudov və onun davamçıları Azərbaycan Respub-

95

likası Prezidentinin 2013-cü il 9 aprel tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair “Dövlət Proqramı”nda fövqəladə əhəmiyyətli aktual sosial sifariş kimi nəzərdə tutulmuş, Azərbaycan dilinin daha geniş istifadəsinin təmin edilməsi üçün internet texno-logiyalarının, maşın tərcüməsi sis-temlərinin və digər müasir tətbiqi-linqvistik texnologiyaların yaradıl-ması və inkişaf etdirilməsi işinə də öz töhfələrini verəcəklər» (s. 11).

Əsərin I fəslində kompüter dilçiliyi dilçiliyin yeni bir sahəsi kimi təqdim olunur. Bu fəslin 5 yarımböl-məsində ənənəvi dilçiliyə qeyri-ənənəvi baxışlara münasibət bildirilir, kompüter dilçiliyi anlayı-şının mahiyyəti açılır, həmin dilçi-liyin sahələri göstərilir, mətn kom-püter dilçiliyinin obyekti kimi götü-rülür və nəhayət kompüterlərdə mətnlərin formal işlənmə məsə-lələri aydınlaşdırılır.

Təqdir ediləsi bir hal müəllif tərəfindən kompüter dilçiliyinin bir sıra istiqamətlərinin müəyyənləşdi-rilməsidir: 1) təbii mətnin təhlili və sintezi məsələləri; 2) məlumat-ax-tarış sistemlərinin işlənib hazır-lanması; 3) süjet quruluşunun mo-delləşdirilməsi.

II fəsil «Azərbaycan dilinin milli korpusu» adlanır. Bu fəslin ayrı-ayrı bölmələrində müxtəlif lü-ğətlərə müraciət edən müəllif kor-pus termininin hansı mənaları daşı-dığını göstərir, bu çoxmənalı sözün

semantik tutumu və aid olduğu an-layışların məna əlaqəsini müəy-yənləşdirir və bəlli olur ki, korpus sözü sözügedən dilçilikdə fərqli an-lamda istifadə edilir. Kompüter dil-çiliyində korpus dedikdə, hər hansı bir konkret dildə mətnlərin elektron formada toplanmasına istiqamət-lənmiş məlumat axtarışı sistemi ba-şa düşülür (s. 44). Müəllif ümumi məsələlərdən sonra milli dil korpus-larından bəhs edir, türk dillərinin, başqırd dilinin, rus dilinin milli korpuslarını şərh edir, bəzi mətn korpusları, nitq korpusları, həm-çinin də dilimizin milli korpusunun yaradılmasının nəzəri və praktik məsələlərini aydınlaşdırmağa çalı-şır. Dilimizin milli korpusunun strukturunu müəyyənləşdirir.

«Kompüter lüğətçiliyi» – bu sanballı kitabın III fəslini təşkil edir. Belə bir lüğətçilik leksiko-qrafiyanın inkişafında, sözsüz, yeni mərhələ yaradır. Kompüter lüğət-çiliyi anlayışını aydın və məntiqi şərh verən M. Mahmudov kompü-terin köməyi ilə tərtib olunmuş lüğətlərin üstünlüyündən, internet məkanında yerləşdirilmiş elektron lüğətlərin əhəmiyyətli cəhətlərindən söz açır. «Gələcəkdə bu tipli lüğətlərin daha da təkmilləşdiril-məsi və genişləndirilməsi imkanları da böyükdür. Kompüter lüğətlərinin daha bir üstün cəhəti onların canlı orqanizm kimi daim inkişafda və ətraf mühitlə, cəmiyyətlə təmasda olmasıdır. Bu tipli lüğətlərin gə-ləcəkdə elə yeni cəhətləri, imkanları ola bilər ki, elmin indiki durumunda, cəmiyyətin indiki inkişaf sə-

96

viyyəsində biz hələ onları heç təsəv-vürümüzə gətirə bilmirik (s. 68).

Kompüter lüğətləri müxtəlif elmi mərkəzlər tərəfindən müxtəlif məqsədlərlə tərtib olunur. Müəllif bunu – yəni bu tipli lüğətlərin informasiya texnologiyaları siste-mindəki vəziyyətini nəzərə alaraq ümumi şəkildə təsnifatını vermiş-dir: maşın tərcüməsi və süni intel-lekt sistemlərində istifadə olunan-lar; terminoloji bankların bazasını təşkil edən lüğətlər və tərçüməçi-lərə kömək məqsədilə yaradılmış «Poliqlot» tipli lüğətlər; müxtəlif biblioqrafik və ensiklopedik məlu-matları əhatə edən elektron karto-tekalar; kağız (kitab) variantında çoxdan mövcud olan və geniş isti-fadə dairəsinə malik lüğətlərin elektron variantları (s. 69).

M. Mahmudov bununla ya-naşı kitabda kompüter lüğətlərini adi lüğətlərdən fərqləndirir: sözü-gedən lüğətə müraciət və ondan müəyyən sorğular əsasında məlu-matların alınması proseduru daha sadə və sürətlidir; eyni zamanda bir neçə lüğətə müraciət edib, sözün mənasının qısa zamanda dəqiqləş-dirilməsi və ümumi nəticənin çıxa-rılması mümkündür. Adi lüğətlərdə bu işin yerinə yetirilməsi üçün xeyli vaxt və zəhmət tələb olunardı; bu lüğətlərin hər birində hər hansı bir dili ön plana çəkmək və başqa lüğətlərdə müqayisə aparmaq im-kanı var və s.

Ümumiyyətlə, kompüter lü-ğətlərinin üstün cəhətlərini oxucu-ların, mütəxəssislərin də nəzərinə çatdırmaq yerinə düşər: həcmin

qeyri-məhdudluğu; həcmin çox ol-masına baxmayaraq zəruri informa-siyanın axtarış sürətinin çox böyük olması; istinadlar vasitəsilə digər lüğətlərdən əlavə məlumatların əldə edilə bilməsi imkanı; lüğətdəki mə-lumatların yeniliyi və müasir hə-yatla bağlılığı, yeni söz və ifadə-lərin dəqiq izahının olması; lüğət məqalələri daim təzələndiyi və ta-mamlandığı üçün köhnəlməməsi və uzunömürlülüyü; irihəcmli olması-na baxmayaraq, eyni zamanda yığ-camlığı (s. 68).

Kitab müəllifi Azərbaycan dilinin elektron lüğətlərinin indiyə kimi təhlildən kənarda qaldığını da nəzərə alaraq həmin lüğətlər haq-qında da ayrıca məlumat verir. O, elektron ensiklopediyalarını kom-püter lüğətləri şəbəkəsində mühüm komponentlərdən biri kimi səciy-yələndirir. Assosiativ lüğətlərin ma-hiyyətini açır: assosiativ tərcümələr göstərir ki, sözün semantik struktu-runu ancaq assosiativ münasibətlər fonunda tam şəkildə açmaq müm-kündür. Belə təcrübələrlə lüğətlərdə indiyə qədər təsbit olunmayan leksik-semantik variantların tapıl-ması, sözlərin milli-mədəni xüsu-siyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi mümkündür.

Azərbaycanda kompüter lü-ğətçiliyinin tarixinə toxunan müəllif ötən yüzilliyin 70-ci illərindən respublikamızda qəzet dilinin tezlik lüğətinin «BESM-2» elektron he-sablama maşınlarının köməyi ilə tərtib olunmasını xatırladır. Bizim kompüter lüğətçiliyi məsələsinə gələndə iki yanaşmanın olduğunu

97

nəzərə çatdırır. Birinci yanaşmada kompüter vasitəsilə tərtib olunan müxtəlif statistik lüğətlər, ikinci yanaşmada isə internet məkanında təmsil olunan lüğətlərin əhatə olun-duğunu, nəzərdə tutulduğunu bil-dirir. Bəlli olur ki, respublikamızda indiyə kimi kompüterin köməyilə xeyli sayda lüğətlər tərtib edil-mişdir. Onların bəzilərinin adını çəkmək yerinə düşər: «Azərbaycan qəzet dilinin tezlik lüğəti» (Bakı, 2004, 2010), «“Kitabi-Dədə Qor-qud” dastanlarının statistik təhlili» (Bakı, 1997, 1999), «Məhəmməd Füzulinin nəzm əsərlərinin əlifba-tezlik sözlüyü» (Bakı, 2004), «Azərbaycan dilinin əks-əlifba lü-ğəti» (Bakı, 2004) və s.

Bu tipli lüğətlərin tərtibi və nəşrində M. Mahmudovun, K. Və-liyevanın, Valeri Pinesin, Ə. Fətul-layevin və başqalarının əməyini xü-susi ilə qeyd etmək lazımdır.

Bundan savayı, maşın tər-cüməsi ilə əlaqədar tezlik lüğətləri bazasında təcrübi azərbaycanca-rusca avtomatik lüğət də təhlil etdiyimiz bu kitabın müəllifi Məsud Mahmudov tərəfindən ha-zırlanmış və onun əsasında avto-matik linqvistik təhlil aparmaqla kifayət qədər maşın tərcüməsi nümunələri də əldə edilmişdir.

M. Mahmudovun dilçiliyin bu yeni sahəsi üçün gördüyü işlər-dən biri də kompüterlərin köməyilə tərtib olunmuş həmin lüğətlərin linqvistik xüsusiyyətləri barədə apardığı səmərəli elmi araşdırma-lardır. Bununla belə, müəllif elekt-ron məkana daxil olan, yəni inter-

netdə yerləşdirilmiş elektron lüğət-lər haqqında da dəyərli məlumatlar verir. «Dilmanç» Azərbaycanda ilk maşın tərcüməsi sistemidir. Azər-baycanca-ingiliscə, ingilscə-azər-baycanca və türkcə-azərbaycanca «Dilmanç» tərcümə sahəsində artıq tanınır. Bu sistemdə böyük mətnlər də tərcümə olunur. «Dilmanç»ın yaranması ilə Azərbaycan dilinin formal qrammatikası yaradılmış və onun əsasında ilkin dildə formal morfoloji, sintaktik və semantik təh-lil, tərcümə olunmuş dildə cümlənin sintezi alqoritmləri işlənib hazır-lanmışdır. Leksik baza 250 000-dən artıq ümumişlək söz-forma və söz birləşməsindən ibarətdir. Sonrakı məlumat «Poliqlot Azərbaycan lüğətləri» haqqındadır. Bu lüğətlər sistemi istifadəçilərin dərin rəğ-bətini qazanaraq kütləviləşmişdir. Proqram respublikamızda İKT-nin inkişaf etdirilməsi layihəsi çər-çivəsində hazırlanmışdır. 8 lüğətin bu proqram əsasında hazırlandığı M. Mahmudov tərəfindən gös-tərilmişdir. Maraqlıdır ki, «Azər-baycan dilinin orfoqrafiya lüğəti» elektron variant şəklində də hazırlanmışdır.

Kitabın IV fəslində mətnlərin formal təhlili sistemləri ilə milli korpusların əlaqəsi məsələsinə toxunan müəllif Azərbaycan dilinin milli korpusunu linqvistik baxımdan morfonoloji və semantik bloklara ayırmış, maşın lüğətlərinin rolunu göstərmiş, avtomatik linq-vistik təhlilin sintezlə bağlı bir sıra problemlərini üzə çıxarmış, mətn-lərin avtomatik işlənməsi sistemləri

98

ilə bağlı yarımavtomatik tərcümə məsələlərinin araşdırılmasının çox vacib olduğunu diqqətə çatdırmış-dır. Eləcə də əsər müəllifi türk dil-lərinin materialları əsasında maşın tərcüməsinin aktual problemlərinə, mətnlərin kompüterlərdə müxtəlif məqsədlərlə işlənməsi məsələləri-nə, leksik, morfoloji, sintaktik-se-mantik səviyyələrdə türk mətn-lərinin işlənməsinə dair xeyli sayda tədqiqatlara öz tənqidi münasibətini bildirərək, leksik-morfoloji səviy-yədə söz-formaların tərcüməsinin ümumi sxemini çızmışdır. Bu sxemdə söz-forma, söz-formanın təhlili, avtomatik lüğət və qram-matik müvafiqlik sistemi ilə mü-qayisə, söz-formanın tərcümə olu-nacaq dildə sintezi, tərcümə olun-muş söz-forma məsələləri öz əksini tapa bilmişdir.

Bloklar üzrə mətnin formal təhlili təcrübəsi geniş yayılmışdır. Bunu nəzərə alan müəllif kitabın V fəslini «Mətnin formal təhlili sis-teminin leksik bloku» adlandırmış-dır. Belə ki, bu tədqiqatda leksik blok mətnlərin formal təhlili siste-minin aparıcı komponenti kimi nə-zərdən keçirilir. Leksik blokun təş-kilində bir çox mühüm amillər nə-zərə alınır, maşına daxil edilmiş lü-ğətlərdə avtomatik təhlil, sintez və tərcümə alqoritmlərin nisbəti, gös-tərilən alqoritmlərin tərtibi, fəaliy-yəti, optimallığı, müxtəlif növlü maşın lüğətlərinin tipologiyası və s. üzə çıxarılır.

Bu fəsildə statistik lüğətçilik, tezlik lüğətləri, həmin lüğətlərin növləri, əhəmiyyəti və tətbiqi, eləcə

də dilimizin tezlik lüğətləri, bu lüğətlərin statistikası və s. haqqın-dakı elmi məlumatlar dəyəri ilə seçilir. Müəllif əsərdə Azərbaycan dilinin tezlik lüğətinin statistik qu-ruluşunu əks etdirən cədvəl də ver-mişdir. Tezlik, əlifba-tezlik sözlü-yündən fraqmentlər də cədvəlləş-dirilmişdir ki, bu da əyaniliyi bir daha artırmışdır. «Azərbaycan qə-zet dilinin tezlik lüğəti»nin, Azər-baycan dilinin əks lüğətinin, Azər-baycan dilinin avtomatik lüğətinin, «Kitabi-Dədə Qorqud» dastanları-nın linqvostatistik təhlili»nin, «Mə-həmməd Füzulinin nəzm əsərlərinin əlifba-tezlik sözlüyü»nün dəyə-rindən danışan müəllif bu sahədə görülən işləri səviyyə baxımından təhlil edir, tərtibçilərin əməyinə yüksək qiymət verir. «Kitabi-Dədə Qorqud»un statistik təhlili sahə-sində uğurlu tədqiqatlar dil tarixinə kompüterlərin tətbiqinə stimul ya-ratmış oldu. Hazırda M. Füzulinin dilinin kompüterlərlə tədqiqi ilə bağlı mühüm işlər başa çatdırılmışdır.

Əsərin VI fəsli «Mətnin for-mal təhlili sisteminin morfoloji blo-ku» adlanır. Bu fəslin ayrı-ayrı ya-rımbölmələrində mətnin formal təh-lili sistemində morfoloji blokun yeri, formal linqvistik təhlil sistemi, maşın qrammatikası anlayışı, türk dillərində nitq hissələrinin təsnifi, nitq hissələrinin formal əlamətlərə görə bölgüsü, morfoloji blokun funksiyası, formal təhlil anlayışı, sözdəyişdirici şəkilçilərin morfoloji blokda yerləşdirilməsi, morfoloji blokda nitq hissələrinin, ayrı-ayrı qrammatik kateqoriyaların kodlaş-

99

dırılması, morfoloji təhlilin başlıca istiqamətləri və mərhələləri, Azər-baycan mətnlərinin formal morfo-loji təhlil alqoritmi və s. məsələlərə də aydınlıq gətirilmişdir.

Azərbaycan dili sözdüzəldici şəkilçilərinin morfoloji blokda yer-ləşdirilməsini əks etdirən cədvəllər müəllifin ciddi tədqiqatçı olmasın-dan soraq verir.

«Kompüter dilçiliyi» kitabı-nın VII fəslində söhbət mətnin for-mal təhlili sisteminin morfonoloji blokundan gedir. Burada morfono-loji blokun funksiyası, söz kökü və sözdüzəldici, sözdüzəldici şəkil-çilər hüdudunda morfonoloji dəyişmələrin səbəbləri əsaslan-dırılır və belə bir nəticəyə gəlinir ki, şübhəsiz, morfonoloji dəyiş-mələr müəllifin sadaladığı mə-sələlərlə yekunlaşmır və daha geniş fonomorfoloji hadisələr komp-leksini əhatə edir. Formal təhlil sistemində isə morfonoloji blokda bu qəbildən olan sistemlərdə gedən proseslərlə bağlı, təhlil və sintez alqoritmlərinin işində nəzərə alınması zəruri hesab olunan morfonoloji dəyişmələr tədqiq edilmişdir (s. 250).

Tədqiqatda ardıcıllıq prinsi-pini nəzərə alan müəllif əsərinin VIII fəslini mətnlərin formal təhlili sisteminin sintaktik bloku proble-minə həsr etmişdir. Əvvəlcə sintak-tik blokun funksiyasını müəyyən-ləşdirən tədqiqatçı, sonra aralıq-ke-çid dili (vasitəçi dil), sintaktik tə-sadüflər və ümumiləşdirmə, sin-taktik modellər, universal qramma-tikalar nəzəriyyəsi, təhlil sistem-

lərində transformasion qrammatika-ların tətbiqi, N. Xomskinin linqvis-tik fərziyyələrinin mahiyyəti və praktik istifadə dairəsi, bərpaedici mühəndis dilçiliyi modelləri, sin-taktik blokun əsas komponentləri, xəbər və mübtədanın formal əla-mətləri, əlaqələrin formal təsviri və s. haqqında maraqlı elmi informa-siyalar vermişdir.

Kitabın IX – sonuncu fəslin-də mətnlərin formal təhlili siste-minin semantik bloku tədqiqat ob-yekti seçilmişdir. Məsələnin ümumi gedişatını nəzərə çatdıran tədqiqatçı sintaktik əlaqədə çoxmənalılığın və omonimliyin formal əlamətə görə, şəkilçi birləşmələri, maşın şə-kilçiləri vasitəsi ilə aradan qaldı-rılmasının yollarını göstərir, leksik-semantik və morfosemantik səviy-yələrdə inventarlaşdırma, morfoloji səviyyədə əsas və şəkilçilərin omo-nimliyi, morfoloji səviyyədə aradan qaldırıla bilməyən omonimlik mə-sələlərini də araşdırmış, Azərbay-can kompüter dilçiliyinə, sözün əsl mənasında, müəyyən yeniliklər gə-tirmişdir.

Əsərin «Sonluq» hissəsində müxtəlif elmlərin qovuşuğunda ya-ranıb meydana çıxan «Kompüter dilçiliyi»nin, mətninlərin formal təhlili problemlərinin gələcək təd-qiqat prinsipləri, həmçinin də pers-pektivləri göstərilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, belə çətin və mürəkkəb dilçilik əsərinin dili və üslubu çox sadədir. Mütə-xəssislərin, oxucuların anlayacağı bir dildədir. Əsərdə lazımi ədəbiy-yatdan, internet səhifələrindən də

100

istifadə onu daha da təkmil və sistemli bir tədqiqat işi kimi yadda saxlamağa imkan verir.

Dilçiliyin yeni sahəsini əks etdirən bu kitab gələcək tədqiqatlar üçün də yol açır, araşdırılma isti-qamətlərini müəyyənləşdirir.

CAHİD İSMAYILOĞLU –

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun kiçik elmi işçisi, fil. ü. f. d.,

İSMAYIL KAZIMOV –

AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş elmi işçisi, fil. ü. e. d

Çapa təqdim edən Solmaz Süleymanova – «Türkologiya» jurnalı baş redaktorunun müavini

Çapa tövsiyə edən AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi şurası (4.XII.2013, protokol № 15)

Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi

8.XI.2013 Təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi

11.XII.2013

Çapa göndərilmə tarixi

29.XII.2013

_________

HÖRMƏTLİ TÜRKOLOQLAR!

Nəzərinizə çatdırırıq ki, keçmiş «Sovetskaya türkologiya» jurnalının

varisi olan beynəlxalq elmi «Türkologiya» jurnalı AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun nəzdində öz nəşrini davam etdirir. Jurnalda müasir türkologiyanın, tipologiyanın, nəzəri və tətbiqi məsələlərinnə və eyni zamanda türk dillərinin tarixinə aid məqalələr dərc edilir. Türko-logiyanın koqnitiv-, neyro- və psixololinqvistik aspektlərinə həsr olunmuş məqalələr də qəbul edilir.

Jurnalın nəşri və müəllif nüsxəsinin çatdırılması ilə bağlı xərcləri redaksiya öz üzərinə götürür.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru; sayt: www.turkologiya.org

«Türkologiya» jurnalının redaksiyası

MƏQALƏ MÜƏLLİFLƏRİNİN NƏZƏRİNƏ!

MƏQALƏLƏRİN TƏRTİBİ TƏLƏBLƏRİ VƏ QAYDALARI

1. «Türkologiya» jurnalı çap üçün məqalə, resenziya, icmal və s.

materialları Azərbaycan, türk, rus dillərində qəbul və nəşr edir. Məqalə-lərin həcmi – 15, resenziya və digər yazıların həcmi isə 7 vərəqdən artıq olmamalıdır (şrift Times New Roman – 14, interval 1,5).

2. Məqalələrin mətnləri Azərbaycan və türk dilində latın əlifbası, rus dilində isə kiril əlifbası ilə yığılmalıdır.

3. Məqalələrin sonunda aydın şəkildə elm sahəsi və məqalənin səciyyəsinə uyğun olaraq elmi yeniliyi və tətbiqi əhəmiyyəti verilməlidir.

4. Mövzu ilə bağlı elmi mənbələrə istinadlar olunmalıdır. Məqalələrin sonunda latın qrafikası ilə olmayan ədəbiyyat latın əlifbası ilə verilməlidir. Ədəbiyyat siyahısında son 5–10 ilin elmi məqalələrinə, monoqrafiyalarına və s. istinadlara üstünlük verilməlidir. Məqalənin sonunda verilən ədəbiyyat siyahısı əlifba ardıcıllığı ilə deyil, istinad olunan ədəbiyyatların mətndə rast gəlindiyi ardıcıllıqla nömrələnməli və [1] və ya [1. S. 20] kimi işarə olunmalıdır. Eyni ədəbiyyata mətndə başqa

bir yerdə təkrar istinad olunarsa, onda istinad olunan həmin ədəbiyyat əvvəlki nömrə ilə göstərilməlidir.

5. Hər bir məqalədə xülasə və açar sözlər üç dildə göstərilməlidir. Məsələn, məqalə Azərbaycan və ya türk dillərində olarsa, xülasələr və açar sözlər məqalənin yazıldığı dildən əlavə rus və ingilis dillərində verilməlidir. Məqalələrin müxtəlif dillərdə olan xülasə və açar sözlər məqalənin məzmununa uyğun olmalı və bir-birindən fərqlənməməlidir.

6. Məqalələnin sonunda müəllif(lər)in işlədiyi müəssisə və onun ün-vanı, müəllifin vəzifəsi, elmi dərəcəsi, elektron poçt ünvanı göstə-rilməlidir.

7. Redaksiyaya daxil olan məqalələr redkollegiya üzvlərinin birinə rəyə göndərilir. Mənfi rəy alan məqalə redkollegiyanın qərarı ilə digər rəyçiyə təkrar rəyə gondərilə bilər.

8. Plagiatlıq faktı aşkar edilən məqalələr dərc olunmur.

DEĞERLİ TÜRKOLOJİ UZMANLARI! Eski «Sovyet Türkolojisi» dergisi uluslararası bilimsel bir dergi

olarak bugün «Türkologiya» adıyla Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi Nesimi adına Dil Araştırmaları Enstitütesi'ne bağlı olarak yayımına devam etmektedir. Dergide çağdaş Türkoloji ve tipolojinin teorik ve uygulama problemleri, ayrıca Türk dillerinin tarihiyle ilgili makaleler yayımlanıyor. Türkoloji'nin bilişsel, nörölengüistik ve psikolengüistik dallarıyla ilgili yazılar kabul ediliyor.

Derginin yayımı ve basılmış makalelerin yazarlarına ulaştırılma masraflarını Basım Kurumu üstlenmektedir.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru; sayt: www.turkologiya.org

«Türkologiya» dergisi edütörlüğü

MAKALE YAZARLARININ DİKKATİNE!

MAKALELERİN DÜZENLENME VE YAZIM KURALLARI

1. «Türkologiya» dergisi yayım için makale, eleştirim, deneme ve

diğer yazıları Azerbaycan Türkçesi, Türkiye Türkçesi ve Rus dillerinde kabul ederek yayımlıyor. Makalelerin hacmi 15, eleştirim ve diğer yazıların hacmi ise 7 sayfadan fazla olmamalıdır. Yazılar 14 punto olmakla Times New Romanla yazılmalı, yazı aralıkları 1,5 olmalıdır.

2. Makaleler Azerbaycan ve Türkiye Türkçesi'nde Latin alfabesi, Rusça ise Kiril alfabesiyle yazılmalıdır.

3. Makalenin sonunda açık şekilde bilim dalı ve konuya bağlı olarak makalenin bilimsel yeniliği ve uygulanmasının önemi hakkında yazılması gerekmektedir.

4. Konuyla ilgili bilimsel kaynaklardan dipnotlar verilmelidir. Yazıldığı dile rağmen tüm kaynakçaların Latin alfabesiyle verilmesi gerekmektedir (Rus ve diğer Latin alfabesi kullanmayan diller). Maka-lelerin sonundaki kaynaklar listesinde son 5–10 yıl zarfında yayınlanmış makale, basılmış kitap ve s. istinat edilmesi ön görülmektedir. Makalenin sonunda verilmiş kaynaklar alfabe sırasına göre deyil, isnat edilen kaynakların yazıda bulunduğu sırasına göre numaralanmalı ve [1] veya

[1. S. 20] şeklinde işaretlenmelidir. Aynı kaynağa başka bir yerde yeniden isnat olunduğu takdirde, o kaynak önceki sıra numarasıyla göste-rilmelidir.

5. Herbir makalede üç dilde özet ve anahtar kelimelerin verilmesi şarttır. Şöyle ki, makale Azerbaycan Türkçesi ve Türkiye Türkçesi'yle olursa, özetler ve anahtar kelimeler makalenin yazıldığı dil dışında Rus ve İngilizce de verilmelidir. Makalelerin değişik dillerde yazılmış özet ve anahtar kelimeleri (5 söz) makalenin konusuna uymalı ve birinin diğe-rinden farklanmamasi gerekir.

6. Makalenin sonunda yazarların çalıştıkları kurum ve kurumun adresi, yazarın görevi, unvanı, elektron posta adresi gösterilmelidir.

7. Yayınlanmak için gönderilen makaleler Deneme Kurulu üye-lerinden birine değerlendirilmek için gönderilir. Olumsuz değerlendirilen makale Değerlendirme Kurulunun kararına göre diğer reyciye tekrar rey için gönderilebilir.

8. Göçürme olgusnun belli olduğu durumlarda makalelerin yayın-lanması yasaktır.

УВАЖАЕМЫE ТЮРКОЛОГИ! Сообщаем Вам, что международный научный журнал «Тюрко-

логия» (правопреемник «Советской тюркологии») продолжает изда-ваться при Институте языкознания НАН Азербайджана.

Журнал публикует статьи по актуальным проблемам совре-менной тюркологии, типологии, теоретическим и прикладным вопросам, истории тюркских языков. Принимаются статьи и по когнитивной, социо-, нейро- и психолингвистике в аспекте тюрко-логии.

Расходы, связанные с публикацией и доставкой авторского экземпляра обязуется нести редакция журнала.

e-mail: turkologiya2010@mail.ru; сайт: www.turkologiya.org

Редакция журнала «Тюркология»

К СВЕДЕНИЮ АВТОРОВ!

ТРЕБОВАНИЯ ПО ОФОРМЛЕНИЮ СТАТЕЙ И ПРАВИЛА ПУБЛИКАЦИИ

1. «Тюркология» принимает и публикует статьи, рецензии, об-

зоры и другие материалы на азербайджанском, турецком и русском языках. Объём статей не должен превышать 15, а объем рецензий и других материалов – 7 машинописных страниц (шрифт Times New Roman – 14, интервал – 1,5).

2. Тексты статей на азербайджанском, турецком языках наби-раются латиницей, а на русском – кириллицей.

3. В конце статьи в доступной форме излагаются её научная новизна и практическая значимость.

4. В статьях необходимо ссылаться на научные источники, соответствующие их теме. Библиографию на нелатинской графике следует транслитерировать латинским алфавитом. В библиографии предпочтение следует отдавать статьям и монографиям, опублико-ванным в последние 5–10 лет. Нумерация источников в библио-графии должна даваться не в алфавитном порядке, а по мере ссылки на тот или иной из них. Ссылки оформляются следующим образом:

[1] или [1. С. 20]. Если один и тот же источник встречается в тексте несколько раз, то он указывается под прежним номером.

5. Каждая статья должна быть снабжена резюме и пятью ключевыми словами на трёх языках (например, если статья на азербайджанском или турецком языке, то резюме и ключевые слова даются на языке оригинала, русском и английском языках). Резюме с именем автора (авторов) и названием статьи, а также ключевые слова должны повторять друг друга и соответствовать содержанию статьи.

6. В конце статьи должны быть указаны место и адрес работы, должность и научная степень автора (авторов), а также адрес его (их) электронной почты.

7. Статьи отсылаются на рецензирование одному из членов редколлегии. В случае отрицательного отзыва по решению редкол-легии статья отправляется другому рецензенту.

8. Статьи, содержащие плагиат, публиковаться не будут.

T Ü R K O L O G İ Y A

Beynəlxalq elmi jurnal

Bakı – Elm – 2013

«ELM» REDAKSİYA-NƏŞRİYYAT

VƏ POLİQRAFİYA MƏRKƏZİ

Direktor Ş. Alışanlı

Kompüter tərtibçisi S. İbrahimqızı

Formatı 70õ100 1/16. Həcmi 7,5 ç.v. Tirajı 300. Sifariş № 92. Qiyməti müqavilə ilə