Beynəlxalq Şagird Qiymətləndirilməsi üzrə İƏİT Proqramı...

Kitabça 1 Düsturlar cədvəlİ Səhifə1

Layihənin Konsorsiumu: Avstraliya Pedaqoji Tədqiqatlar Şuras ı (ACER) Təhsil Sahəsində Ölçmə lər üzrə Niderland Milli İnstitutu (CITO) ABŞ Pedaqoji Testləşdirmə Xidmə ti (ETS) Pedaqoji Tədqiqatlar üzrə Yaponiya Milli İnstitutu (NIER) Statistik Məlumatların Toplanmas ı və Tədqiqi üzrə Amerika Təşkilatı (WESTAT)

Beynəlxalq Şagird Qiymətləndirilməsi üzrə İƏİT Proqramı 2006

KİTABÇA 1

Azərbaycan PISA 2006 Əsas Tədqiqatı

Testin tarixi / / 2006

Gün Ay

Məktəbin adı

Şagirdin fərdi No

Şagirdin adı

Soyadı

Adı

Doğum tarixi / / 19

Gün Ay

İl

MCM

Müxtəlif kodlaşma Yalnız daxili istifadə üçün MCS MCR

AZE 369

Kitabça 1 Düsturlar cədvəlİ Səhifə2

DÜSTURLAR CƏDVƏLİ Riyaziyyatdan test kitabçasında olan suallara cavab vermək üçün əsasən aşağıdakı düsturlardan

istifadə olunur. Bu düsturlardan bəziləri suallara cavab verərkən faydalı ola bilər.

Diaqram Təsvir Düstur

Pifaqor teoremi

tərəfləri a, b və c olan düzbucaqlı üçbucaqda c tərəfi hipotenuzdursa

222 cba =+

tərəfləri a və b olan düzbucaqlının sahəsi

Sahə ba ×=

r radiuslu və ya d diametrli çevrənin uzunluğu

Çevrə uzunluğu = r××π2

r×≈ 28.6

və ya

Çevrə uzunluğu = d×π

d×≈ 14.3

r radiuslu və ya d diametrli dairənin sahəsi

Sahə 2r×= π 214.3 r×≈

və ya

Sahə 2

41 d××= π 279.0 d×≈

a

b

c

b

a

r

d

Kitabça 1 ÜMUMİ TƏLİMATLAR Səhifə 3

ÜMUMİ TƏLİMATLAR Bu kitabçada siz oxu, riyaziyyat və təbiət elmləri üzrə sualların birləşməsini görəcəksiniz. Kitabçalar müxtəlif olduğu üçün ətrafınızdakı digər şagirdlərin sizin kitabçanızda olmayan suallardan ibarət kitabça üzərində işləməyinə əmin ola bilərsiz.

Hər bir sualı diqqətlə oxuyun və bacardığınız qədər ona cavab verin.

Suallardan bəziləri müəyyən məsələlərə sizin münasibətiniz və ya fikriniz haqqındadır. Bu suallar digər suallardan fərqli olaraq kölgələnmiş çərçivənin içərisində verilmişdir. Bu sualların “YAXŞI” və ya “PİS” CAVABI YOXDUR və onlar sizin test ballınızın hesablanmasında nəzərə alınmayacaq. Lakin sizin onlara cavab verməyiniz vacibdir.

Sizə başlamaq vaxtı deyilməyənə qədər, test sualları ilə işləməyə başlamayın.

Siz testdə hansı növ sualların olduğunu bilmək üçün əvvəlcə nümunə tapşırığını yerinə yetirməyə başlayın. Nümunə tapşırığında suallar aşağıdakı “Ən Sürətli Qaçanlar” sənədinə əsaslanır.

Aşağıdakı cədvəldə 100 m, 200 m, 400 m və 800 m-lik yarışlarda 2000-ci il Olimpiya Oyunlarının qızıl medalçıları üçün qaçış vaxtı verilir:

Yarış Kişilər Qadınlar 100 m 9.87 10.75

200 m 20.09 21.84

400 m 43.84 49.11

800 m 1:45.08 ?

Bəzi suallardan sonra onların hər birinə aid olan və hər biri yanındakı hərflə göstərilən dörd və ya daha çox sayda cavab verilir. Bu suallar üçün düzgün hesab etdiyiniz cavabın yanındakı hərfi dairəyə alın. Bu Nümunə 1-də göstərilir.

NÜMUNƏ 1 Aşağıdakılardan hansı qaçış vaxtı qadınların 800 metrlik qaçış yarışının qızıl medalçısı üçün daha çox ehtimal oluna bilər?

A 1:00.18 B 1:20.43 C 1:48.02 D 1:56.15

D hərfi dairəyə alınıb, çünki qadınların 800 metrlik qaçış vaxtının kişilərin 800 metrlik qaçış vaxtından böyük olması və həm də bu fərqin 6 saniyədən çox olması ehtimal olunur. 400 metrlik qaçışda isə demək olar ki, bu fərq mövcuddur.


Əgər siz suala cavabı dəyişmək istəyirsinizsə, onda ya öz cavabınızı təmiz pozun, ya da birinci seçiminiz üzərində “X” yazın və sonra isə Nümunə 3-də göstərildiyi kimi düzgün cavabı dairəyə alın

NÜMUNƏ 2 Aşağıdakılardan hansı qaçış vaxtı qadınların 800 metrlik qaçış yarışının qızıl medalçısı üçün daha çox ehtimal oluna bilər?

A 1:00.18 B 1:20.43 C 1:48.02 D 1:56.15

Gördüyünüz kimi, əvvəlcə B cavabı seçilib və sonra isə cavab D-yə dəyişdirilib

Nümunə 4-də olduğu kimi bəzi suallara cədvəlin hər bir sırasında bir cavabı dairəyə almaqla bir neçə cavab verməniz tələb olunur

NÜMUNƏ 3 Aşağıdakı cədvəldə hər bir məlumat üçün “Doğru “ və ya “Səhv” sözlərini dairəyə alın.

Məlumat “Doğru ” və ya “Səhv ” Olimpiya qaçış yarışlarında eyni məsafəyə, ümu-miyyətlə, kişilər qadınlardan daha sürətlə qaçırlar. Doğru / Səhv

Qaçış hansı məsafəyə olursa olsun, kişilərin və qadınların qaçış vaxtları arasındakı fərq təxminən eynidir.

Doğru / Səhv

Tamamlanmış cavab bu cür olmalıdır. Diqqət edin ki, HƏR sırada bir cavab dairəyə alınmalıdır.

Məlumat “Doğru” və ya “Səhv ” Olimpiya qaçış yarışlarında eyni məsafəyə, ümu-miyyətlə, kişilər qadınlardan daha sürətlə qaçırlar. Doğru / Səhv

Qaçış hansı məsafəyə olursa olsun, kişilərin və qa-dınların qaçış vaxtları arasındakı fərq təxminən eynidir.

Doğru / Səhv


Sizə kitabçada verilmiş bəzi suallara qısa cavablar yazmaq xahiş olunacaq. Bu suallara cavab verərkən hesablamaları göstərmək, sözlərdən və ya şəkillərdən istifadə etmək lazım gələ bilər. Nümunə 4-də bu cür qısa cavablar tələb edilən suallar göstərilir.

NÜMUNƏ 4 Kişilərin 800 m qaçış yarışının qızıl medalçısı üçün qaçış vaxtını saniyələrlə hesablayın. İşinizi göstərin.

.................................................................................................................................

Bu suala düzgün cavab vermək üçün siz aşağıdakı nümunəyə əsaslanmalısınız:

• ...................................................................................................................... 1:45.08 = 60 saniyə + 45.08 saniyə = 105.08 saniyyə

Digər suallarda isə sizdən ona aid olan cavab üzrə səbəbləri göstərmək və ya izahat vermək tələb olunacaq. Bu suallara düzgün cavab verməyin bir çox yolları var. Sizə problemi başa düşdüyünüzü necə nümayiş etdirdiyinizə və göstərdiyiniz düçüncə tərzinə görə qiymət veriləcək. Nümunə 5-də bu növ cavablar tələb edən sual göstərilir.

NÜMUNƏ 5 Aşağıdakı cədvəldə 1896, 1956 və 2000-ci illərdə kişilərin 100 m sprint (qısa məsafəyə qaçış) yarışları üzrə qızıl medalçıların qaçış vaxtı verilir.

İl Vaxt (saniyə ilə) 1896 12.0

1956 10.5

2000 9.87

İllər ərzində qaçış vaxtının nəyə görə daha da qısalmasını izah edən iki səbəbi deyin.

.................................................................................................................................

………………………………………………………………………………………………..

Bu suala cavab vermək üçün siz verilmiş boş sətirlərdə öz cavabınızı yazmalısınız. Sətirlərin sayı sizin cavabınızın həcminin nə qədər olması haqqında bir işarə verir.

Sətirlərin əvəzinə boş yer verildiyi zaman, zəhmət olmasa bu yerdən istifadə edərək bütün işinizi göstərin.

Bu cavablar Nümunə 5 üzrə hər birinə tam bal verilə bilən nümunələrdir: • İnsanların sağlamlığı indi əvvəlkinə nisbətən daha yaxşıdır və treninq metodları daha elmidir. • Xüsusi olaraq hazırlanmış ayaqqabılar və paltarlar vardır ki, nəticəni yaxşılaşdırır. İnsanlar indi, ümumiyyətlə, 100 il bundan əvvəlki insanlardan daha hündürdürlər.

• Qaçış yolları illər ərzində yaxşılaşıb. Atletlərin hazırlanması üzrə xüsusi idman treninq institutları vardır.

Diqqət edin: suala cavabların hamısının müxtəlif olmasına baxmayaraq, ona cavab verməyin başa düşülməsini göstərən iki səbəbli izah daxildir.


Nümunə 6-da göstərilmiş və ona bənzər suallara cavab verərkən çox diqqətli olun

NÜMUNƏ 6 Bu suallara elmi təcrübələrə cavab vermək mümkündürmü? Hər suala” Bəli” və ya “Xeyr” sözünü dairəyə almaqla cavab verin.

Bu suallara elmi təcrübələrə cavab vermək mümkündürmü?

”Bəli” və ya “Xeyr” dairəyə al.

Dairəvi qaçışda 400 m məsafəni düz xətt üzrə qaçışdan daha tez qaçmaq mümkündürmü? Bəli / Xeyr

400 m qadın qaçışı üzrə vaxt uduşu 2012-ci il Olimpiya Oyunlarında dünya rekordu ola bilərmi? Bəli / Xeyr

Birinci halda sizdən dairəvi qaçışda 400 m məsafəni düz xətt üzrə qaçışdan daha tez qaçmaq mümkün olduğu soruşulmur. Daha çox sizə, görəsən bu suallara elmi təcrübə ilə cavab vermək mümkündürmü sualı ilə müraciət edilir.

Eyni ilə də 2-ci halda sizdən 400 m qadın qaçışı üzrə vaxt uduşu 2012-ci il Olimpiya Oyunlarında dünya rekordu olma ehtimalı mümkündürmü? Daha çox sizə, görəsən bu suallara elmi təcrübə ilə cavab vermək mümkündürmü sualı ilə müraciət edilir.

Nümunə 6-ya düzgün cavab vermək üçün siz gərək birinci halda ”Bəli”, ikinci halda isə “Xeyr” cavabını dairəyə alasız.

Kitabçada rast gələcəyiniz digər suallar sizin müəyyən məsələlərə münasibətinizi və seçiminizi yoxlayacaq. Kölgələnmiş çərçivədə olan suallar sizə doğru cavabın OLMADIĞINI xatırlatmaqdan ötrüdür ki, bu da sizin test ballarında nəzərə alınmayacaq.

Bu suallar, sizin müəyyən məsələlər haqqında çoxlu sayda verilmiş qeydlərlə nə dərəcədə razılaşdığınızı soruşur. Siz gərək hər bir qeyd haqqında olan seçiminizə daha uyğun cavabınızı kvadratda qeyd edəsiniz. Bu Nümunə 7-də əks etdirilib.

NÜMUNƏ 7 Aşağıdakı məlumatla nə dərəcədə razılaşırsınız?

Hər sırada yalnız bir kvadratı işarələyin.

Tam razıyam

Razıyam

Razı deyiləm

Qətiyyən razı

deyiləm

a) Məktəbdə hamı idmanla məşğul olmalıdır. 1 2 3 4

b) İdmanla məşğul olma boş yerə vaxt sərfidir. 1 2 3 4

c) İdmanla məşğul olma təhsili yaxşılaşdırır. 1 2 3 4


Bəzi suallarda uydurma “Zedlandiya” ölkə adından və uydurma valyuta “zed”dən istifadə olunur.

İstifadə olunmaq üçün riyaziyyat üzrə sualların nümunə cədvəli ön üz qabığının içərisində verilir.

Xahiş edirik Dayan BURDA

NÖVBƏTİ VƏRƏQİ SİZƏ “AÇIN” DEYİLMƏMİŞ AÇMAYIN

OECD PISA konsorsiumu bu kitabçada öz materiallarını istifadə etmək üçün aşağıdakı mənbələri təsdiqləyir. Bu kitabçada orijinal mənbə materiallarını izləmək üçün edilmiş hər bir cəhd öz əksini tapır. Layihə konsorsiumu buraxma hallarını

aradan qaldırmaq üçün müəllifdən/çap edəndən uğursuzluqla nəticələnən hər bir cəhd haqqında xəbər almasını istəyir

K1-TE1-AZ Səhifə 8

GENETİK DƏYİŞDİRİLMİŞ (GD) DƏNLİ BİTKİLƏR GD QARĞIDALI QADAĞAN OLUNMALIDIR

Təbiəti mühafizə edən qruplar genetik cəhətdən dəyişdirilmiş (GD) qarğıdalının qadağan edilməsini tələb edir.

GD qarğıdalı elə yaradılmışdır ki, adi qarğıdalını məhv edən yeni hazırlanmış dərman ona təsir etmir. Bu yeni dərman qarğıdalı tarlasında yetişən alaq otlarının əksəriyyətini məhv edəcəkdir.

Təbiəti mühafizə edənlər isə bildirir ki, həmin alaq otları bir çox kiçik heyvan-ların, xüsusən də həşəratların qida mənbəyi olduğundan GD qarğıdalı üçün istifadə olunan dərman ətraf mühitə ziyan verəcəkdir. GD qarğıdalıdan istifadənin tərəfdarı olanlar isə iddia edirlər ki, elmi araşdırmalar bunun baş verməyəcəyini göstərir.

Yuxarıda qeyd olunmuş məsələ ilə bağlı elmi araşdırma haqqında dəqiq məlumatlar aşağıda verilmişdir:

• Qarğıdalı ölkənin 200 yerində əkin sahələrində əkilmişdir.

• Hər bir əkin sahəsi iki yerə bölünmüşdür. Yeni güclü dərmanla yetişdirilən genetik cəhətdən dəyişdirilmiş (GD) qarğıdalı tarlanın bir yarısında əkilmiş, adi dərmanlarla yetişdirilən adi qarğıdalı bitkiləri isə tarlanın digər yarısında əkilmişdir.

• Yeni dərmanla yetişdirilən GD qarğıdalılarda həşəratların sayı adi dərmanlarla yetişdirilən adi qarğıdalı bitkilərində olan həşəratların sayı ilə təxminən eynidir.

Sual 1: GENETİK DƏYİŞDİRİLMİŞ DƏNLİ BİTKİLƏR S508Q02

Yuxarıda qeyd olunmuş elmi araşdırmada hansı faktorlar düşünülmüş şəkildə dəyişdirilmişdir? Hər bir faktor üçün “Bəli” və ya “Xeyr” cavabını dairələyin.

Bu faktorlar araşdırmada düşünülmüş şəkildə dəyişdirilmişdirmi?

Bəli və ya Xeyr?

Ətrafdakı həşəratların sayı Bəli / Xeyr

İstifadə olunmuş bitki dərmanlarının növü Bəli / Xeyr


Sual 2: GENETİK DƏYİŞDİRİLMİŞ DƏNLİ BİTKİLƏR S508Q03

Qarğıdalı bitkiləri ölkənin 200 müxtəlif yerlərində əkilmişdir. Nə üçün alimlər birdən artıq əkin sahəsindən istifadə etmişdir?

A Daha çox əkinçinin GD qarğıdalıdan istifadə edə bilməsi üçün. B Onların nə qədər GD qarğıdalı yetişdirə bilməsini müəyyənləşdirmək üçün. C GD qarğıdalı ilə mümkün qədər çox ərazini əhatə etmək üçün. D Qarğıdalının inkişafı üçün müxtəlif şəraitlər təmin etmək üçün.

Sual 3: GENETİK DƏYİŞDİRİLMİŞ DƏNLİ BİTKİLƏR S508Q04 – 0 1 9

Yeni güclü dərmanla yetişdirilən GD qarğıdalı tarlanın bir yarısında əkilmiş, adi dərmanlarla yetişdirilən adi qarğıdalı isə tarlanın digər yarısında əkilmişdir.

Hər iki sahənin bu cür istifadə olunması araşdırmanın ədalətli olmasını necə təmin etmişdir?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Sual 4: GENETİK DƏYİŞDİRİLMİŞ DƏNLİ BİTKİLƏR S508Q10N

Aşağıdakı məlumatla nə dərəcədə razılaşırsınız?

Hər sırada yalnız bir kvadratı işarələyin. Çox

maraqlıdır Müəyyən dərəcədə

maraqlıdır

Az maraqlıdır

Maraqlı deyildir

a) Bitkilərin genetik cəhətdən dəyişdirilməsi prosesi barədə öyrənmək 1 2 3 4

b) Bəzi bitkilərin nə üçün bitki dərmanlarının təsirinə məruz qalmamasının səbəblərini öyrənmək

1 2 3 4

c) Bitkilərin calaq edilməsi ilə genetik cəhətdən dəyişdirilməsi arasındakı fərqi daha yaxşı anlamaq

1 2 3 4


YER KÜRƏSİNİN TEMPERATURU Mətnləri oxu və suallara cavab ver.

YER KÜRƏSİNDƏ TEMPERATURUN ARTMASI

Son əsrdə Yer kürəsinin atmosferində orta temperatur artmışdır. Qəzetlərdə və dövri mətbuatda qeyd edilir ki, temperaturun yüksəlməsinin əsas səbəbi havaya buraxılan karbon qazının artmasıdır.

Sual 5: YER KÜRƏSİNİN TEMPERATURU S269Q01 – 0 1 9

Yer kürəsində temperaturun artmasının təsirlərindən biri də Antarktidanı və Qrenlandiyanı örtən buzlaqların əriməsidir. Qütblərdəki buzlaqların əriməsi dünyanın quru sahələrinin kənarında və ya yaxınlığında yerləşən hər bir dövlətə ciddi təsir edə bilər.

Bu ciddi təsir nədən ibarətdir?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Sual 6: YER KÜRƏSİNİN TEMPERATURU S269Q03 – 01 02 11 12 99

1997 və 1998-ci illərdə İndoneziyada güclü meşə yanğınları baş vermişdir. Bu yanğınlar atmosferdə karbon qazının az miqdarda artmasına səbəb olmuşdur. Bunun səbəblərindən biri odur ki, üzvi maddələrin yanması zamanı karbon qazı əmələ gəlir.

Meşələrin yanması nəticəsində atmosferdə karbon qazının miqdarının artmasının digər bir səbəbini qeyd edin.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................


Sual 7: YER KÜRƏSİNİN TEMPERATURU S269Q04

Atmosferdə karbon qazının artmasının bir səbəbi də müəyyən enerji mənbələrindən istifadə olunmasıdır.

Aşağıda bir neçə enerji mənbəyi qeyd olunmuşdur.

Bu mənbələrdən hər hansı birindən istifadə zamanı karbon qazının əmələ gəlib-gəlmədiyini qeyd edin.

Hər bir variant üçün Bəli” və ya “Xeyr” cavabını qeyd edin.

Enerji mənbəyi: Karbon qazının artmasına səbəb olur?

Nüvə enerjisi Bəli / Xeyr

Kömürdən əldə olunan enerji Bəli / Xeyr

Xam neftdən əldə olunan enerji Bəli / Xeyr

Geotermal enerji (məsələn, geyzerlər)

Bəli / Xeyr


BÖYÜK KANYON Böyük Kanyon ABŞ-dəki səhralardan birində yerləşir. Bu çox iri, dərin kanyondur və bir neçə qatdan ibarətdir. Keçmişdə Yerin üst qabığında baş vermiş hərəkətlər həmin qatları qaldırmışdır. Böyük Kanyonun dərinliyi bəzi yerlərdə 1.6 km-ə çatır. Kolorado Çayı kanyonun dibi boyunca axır.

Aşağıda Böyük Kanyonun cənub kənarından çəkilmiş şəklinə baxın. Kanyonun divarında bir neçə müxtəlif qaya qatını görmək mümkündür.

Sual 8: BÖYÜK KANYON S426Q01 – 0 1 9

Böyük Kanyonun belə formalaşmasına səbəb nədir?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Sual 9: BÖYÜK KANYON S426Q07

Hər il təxminən 5 milyon insan Böyük Kanyon milli parkına gəlir. Gələnlərin parka verdiyi zərər narahatlıq doğurur.

Elmi araşdırma aşağıdakı sualları cavablandıra bilərmi? Hər biri üçün “Bəli” və ya “Xeyr” sözlərini dairəyə alın.

Elmi araşdırma bu sualı cavablandıra bilərmi? Bəli və ya Xeyr?

Yol cığırlarından istifadə eroziyaya nə dərəcədə səbəb olur? Bəli / Xeyr

Park ərazisi 100 il əvvəl olduğu qədər gözəldirmi? Bəli / Xeyr

Əhəngdaşı A

Gil A

Əhəngdaşı B

Gil B

Şəstlər və Qranit



Böyük Kanyonda temperatur 0 oC-dan 40 oC-a qədər dəyişir. Ərazinin səhra olmasına baxmayaraq, qayalardakı çatlarda suya rast gəlinir. Bu temperatur dəyişiklikləri və qaya çatlarındakı sular qayaların parçalanmasına necə təsir edir?

A Buz kimi su isti qayaları əridir. B Su qayaları bir-birinə möhkəm birləşdirir. C Buz qayaların səthini hamarlayır. D Buzlaşan su qaya çatlarını genişləndirir.


Böyük Kanyonun Əhəngdaşı A qatında bir çox su heyvanlarının, o cümlədən xərçənglərin, balıqların və mərcanların qalıqları var. Belə qalıqların tapılmasının səbəblərini izah edəcək milyon il əvvəl nə baş vermişdir?

A Keçmiş zamanlarda insanlar dəniz məhsullarını okeandan bu ərazilərə gətirmişlər.

B Okeanlar daha coşğun olduğundan nəhəng dalğalar su canlılarını bu əraziyə gətirmişdir.

C Bu əraziləri qədimdə okean suyu örtmüş, daha sonra isə su bu ərazilərdən çəkilmişdir.

D Bəzi dəniz canlıları dənizə köçməzdən əvvəl quruda yaşamışlar.

Sual 12: BÖYÜK KANYON S426Q10S


Hər sırada yalnız bir cavabı işarələyin.

Tam razıyam Razıyam

Razı deyiləm

Qətiyyən Razı

deyiləm

a) Canlı qalıqlarının sistematik olaraq öyrənilməsi əhəmiyyətlidir. 1 2 3 4

b) Milli qoruqların təhlükələrdən müdafiəsi ilə bağlı tədbirlər elmi dəlillərə əsaslanmalıdır.

1 2 3 4

c) Geoloji qatların elmi şəkildə öyrənilməsi əhəmiyyətlidir. 1 2 3 4


DİNOZAVRLARIN NƏSLİNİN KƏSİLMƏSİ Dinozavrların nəslinin 65 milyon il bundan əvvəl kəsilməsini izah etmək üçün iki fərziyyə irəli sürülüb.

A Fərziyyəsi (Asteroid toqquşması) B Fərziyyəsi (Vulkan püskürmələri)

Dinozavrlar ona görə yoxa çıxdılar ki, nəhəng asteroid Yerlə toqquşdu. Bu toqquşma yanğınlara səbəb olaraq toz və his qaldırıb. Bunun nəticəsində yaranan uzunmüddətli qaranlıq bitki həyatını demək olar ki, qeyri-mümkün etdi.

Dinozavrlar yoxa çıxdılar, çünki çoxlu böyük vulkan püskürmələri oldu. Bu püskürmələr yanğınlar yaradaraq toz və his qaldırıb. Bunun nəticəsində yaranan uzunmüddətli qaranlıq bitki həyatını demək olar ki, qeyri-mümkün etdi.

Bu fərziyyələri araşdıran tədqiqatçılar aşağıdakı üç faktı aşkar etdilər.

Fakt 1 Fakt 2 Fakt 3

65 milyon il bundan əvvəl asteroidin təsi-rindən Meksika yaxınlığında nəhəng krater yarandı.

65 milyon il bundan əvvəl təməli qoyulmuş mədən sü-xurlarında iridiumun səviyyəsi çox yüksəkdir. İridium ele-menti Yer kürəsinin üzərində nadir tapılır, amma Yer səthi-nin altında, Yerin mantiya-sında mövcuddur. Bu, aste-roidlərdə də tapılıb.

His təbəqələrinin təməli 65 milyon il bundan əvvəl qoyulub. Bu təbəqələr Yer üzərində bir neçə müxtəlif yerlərdə tapılıb. His odun yananda əmələ gəlir.

Sual 13: DİNOZAVRLARIN NƏSLİNİN KƏSİLMƏSİ S527Q01

Aşağıdakı üç faktın hər biri bu fərziyyələrin hansını əsaslandırır? Hər bir fakt üzrə “A” (Asteroid toqquşması), “B” (Vulkan püskürmələri ), və ya “Hər ikisini” (fərziyyələrin hər ikisi) sözlərini dairəyə alın.

Fakt Bu fakt hansı fərziyyəni əsaslandırır?

1. Kraterin formalaşması A / B / Hər ikisini

2. Süxurlarda iridium A / B / Hər ikisini

3. His qatları A / B / Hər ikisini



Nəsli kəsildiyinə görə dinozavrlar yalnız qazıntı nəticəsində qalıq halında tapıla bilər. Dinozavr qalıqları haqqında aşağıdakı məlumatlar doğrudur, yoxsa səhv? Hər biri üçün “Doğru” və ya “Səhv” sözlərini dairəyə alın.

Dinozavr qalıqları haqqında bu məlumat doğrudur, yoxsa səhv? Doğru və ya səhv

Dinozavrların nəsli kəsilməmişdən əvvəl canlı olan bitkilərin qalıqları tapılıb. Doğru / Səhv

Bu gün yaşayan heyvan növlərinin qalıqlarını tapmaq olar. Doğru / Səhv

Bu gün Yerdə qalıq yaranması prosesi baş vermir. Doğru / Səhv


Yerin keçmişdə olan ətraf mühiti və ekologiyası haqqında daha aydın mənzərəni yaratmaq üçün geoloqlar süxurları və heyvan qalıqlarını öyrənirlər. Onların bəzi mümkün qərarları və nəticələri aşağıdakı cədvəldə sadalanır.

Hər bir nəticə uyğun qərardan çıxırmı? Hər bir nəticə üçün Bəli” və ya “Xeyr” sözlərini dairəyə alın.

Qərar Bu nəticə çıxırmı? Bəli və ya Xeyr

Müxtəlif dinozavrların ayaq izləri sahil ərazilərdə çöküntü süxurlarında tapılır.

Bu ərazidə nə vaxtsa dinozavrların müxtəlif növləri yaşayıb

Bəli / Xeyr

Ərazidə neft və kömür tapıldı. Keçmişdə ərazidə geniş vulkan püskürmələri olub.

Bəli / Xeyr

Dəniz ilbizinin qalıqları dağ silsiləsinin zirvəsində tapılıb.

Yerin üst qatlarının hərəkəti nəticəsində su altındakı dağlar üzə çıxdı.

Bəli / Xeyr


Sual 16: DİNOZAVRLARIN NƏSLİNİN KƏSİLMƏSİ S527Q10N



maraqlıdır

Müəyyən dərəcədə

maraqlıdır

Az maraqlıdır

Maraqlı deyildir

a) Dinozavrların nə yediyini alimlərin necə müəyyən etməsini bilmək 1 2 3 4

b) Dinozavrların nəslinin kəsilməsi üzrə nəzəriyyələri daha yaxşı başa düşmək 1 2 3 4

c) Heyvan qalıqlarının yaşının necə hesablanması haqqında öyrənmək 1 2 3 4

Sual 17: DİNOZAVRLARIN NƏSLİNİN KƏSİLMƏSİ S527Q10S

Aşağıdakı məlumatla siz nə dərəcədə razısınız?



Razı deyiləm

Qətiyyən razı

deyiləm

a) Dinozavrların nəslinin kəsilməsi elmi tədqiqat vasitəsilə daha yaxşı izah olunur. 1 2 3 4

b) Yerin tarixinin elmi araşdırılması vacibdir. 1 2 3 4


TURŞU YAĞIŞLARI Aşağıdakı şəkildə miladdan 2500 il əvvəl Afinada Akropolis üzərində inşa edilmiş Karyatids adlı heykəllər təsvir olunmuşdur. Bu heykəllər mərmərdən düzəldilmişdir. Mərmər kalsium karbonatdan ibarətdir.

1980-ci ildə heykəllərin əslləri Akropolis muzeyinin içərisinə keçirilmiş, onların yerinə isə əvəzediciləri yerləşdirilmişdir. Əsl heykəllər turşu yağışlarının təsirinə məruz qalmışdır.

Sual 18: TURŞU YAĞIŞLARI S485Q02 – 0 1 2 9

Adi yağış bir qədər turşuludur, çünki havadakı karbon qazının bir hissəsi bu yağışa hopmuşdur. Turşu yağışı adi yağışdan daha turşuludur, çünki onun tərkibinə kükürd oksid və azot oksid kimi qazlar hopmuşdur.

Havadakı bu kükürd oksid və azot oksid kimi qazlar haradan əmələ gəlmişdir?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................


Turşu yağışlarının mərmər üzərinə təsirini mərmər parçalarının bir gecəlik sirkə turşusu içərisində yerləşdirilməsi yolu ilə müşahidə etmək mümkündür. Turşu yağışının və sirkə turşusunun turşuluq səviyyəsi təqribən eynidir. Mərmər parçasını sirkə turşusunun içərisində yerləşdirdikdə qaz köpükləri əmələ gəlir. Quru mərmər parçasının çəkisini isə təcrübədən əvvəl və sonra ölçmək mümkündür.

Sual 19: TURŞU YAĞIŞLARI S485Q03

Mərmər parçasının bir gecəlik sirkə turşusunun içərisinə yerləşdirilməzdən əvvəlki çəkisi 2.0 qramdır. Ertəsi gün mərmər parçası turşunun içərisindən çıxarılaraq qurudulur. Mərmər parçasının təcrübədən sonrakı çəkisi nə qədər olacaqdır?

A 2.0 qramdan az B 2.0 qramdan artıq C 2.0 və 2.4 qramdan arasında D 2.4 qramdan artıq

Sual 20: TURŞU YAĞIŞLARI S485Q05 – 0 1 2 9

Bu təcrübəni həyata keçirən şagirdlər həmin mərmər parçalarını bir gecəlik təmiz suyun içərisində yerləşdirirlər.

Şagirdlərin təcrübəyə bu addımı da daxil etməsinin səbəbini izah edin.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Sual 21: TURŞU YAĞIŞLARI S485Q10N




maraqlıdır

Az maraqlıdır

Maraqlı deyildir

a) İnsanların hansı fəaliyyətlərinin turşu yağışlarının meydana gəlməsinə daha çox səbəb olduğunu bilmək

1 2 3 4

b) Turşu yağışlarının səbəbi olan qazların havaya buraxılmasını minimuma endirən texnologiyalar barədə bilmək

1 2 3 4

c) Turşu yağışları nəticəsində ziyan dəyən binaların bərpası üçün istifadə olunan üsulları anlamaq

1 2 3 4


Sual 22: TURŞU YAĞIŞLARI S485Q10S


Hər sırada yalnız bir kvadratı işarələyin. Tam

razıyam Razıyam Razı

deyiləm Qətiyyən

razı deyiləm

a) Antik dövr qalıqlarının mühafizəsi dağıntıların səbəbləri ilə bağlı elmi dəlillərə əsaslanmalıdır.

1 2 3 4

b) Turşu yağışlarının səbəbləri barədə fikirlər elmi tədqiqatlara əsaslanmalıdır. 1 2 3 4


ÜRƏK CƏRRAHİYYƏSİ İnsan ürəyində dörd klapan vardır. Qanın geriyə axımının qarşısını almaqla bu klapanlar qanın yalnız bir istiqamətdə hərəkətinə şərait yaradır.

Klapanlar xəstəliyə tutula və ya zədələnə bilər. Bəzən onları cərrahiyyə əməliyyatı vasitəsilə əvəz etmək lazım olu.

Cərrahlar ürək klapanının dəyişməli olduqda, onlar ürəyi dayandırmalı, qanı isə ürək-ciyər qurğusuna yönəltməlidirlər. Bu qurğu ürəyin və ciyərlərin funksiyalarını öz üzərinə götürür, həmçinin qanı soyudur. Aşağıdakı cədvəl ürək-ciyər qurğusunun əsas aspektlərini, habelə onun xəstənin bədəninə necə birləşdiyini göstərir.

Ürəkdən çıxan əsas arteriya vasitəsilə qan

ürək-ağciyər qurğusundan bədənə

göndərilir

Qan ürəkdən keçən əsas damardan ürək-ağciyər qurğusuna

ötürülür.

Filtr Nasos

Süni ağ- ciyər və

tempratur tənzimləyicis

i

Ürək və ağ- ciyər

Bədən

Xəstənin bədəni

Ürək-ağ ciyər qurğusu

Rezervuar


Sual 23: ÜRƏK CƏRRAHİYYƏSİ S476Q01

Süni ağciyərdə qanda nə baş verdiyini aşağıdakılardan hansı daha yaxşı təsvir edir?

A Oksigen və karbon qazı artırılır. B Karbon qazı artırılır və oksigen xaric edilir. C Oksigen artırılır və karbon qazı xaric edilir. D Oksigen və karbon qazı xaric edilir.


Ürək-ağciyər qurğusunun hansı hissəsi ürəyin əsas funksiyasını yerinə yetirir?

A Temperatur tənzimləyicisi. B Filtr. C Nasos. D Rezervuar.


Ürək klapanlarının cərrahiyyəsi zamanı xəstənin bədəni soyudulur. Əməliyyatdan sonra isə bədənin hərarəti yenidən artırılır. Bu temperatur dəyişikliyi metabolizmin, yəni hüceyrələrin qida maddələrindən istifadə edərək enerji istehsal etməsi sürətinə təsir edir.

Cərrahiyyə əməliyyatı zamanı bədənin soyudulmasının əsas səbəbi nədir?

A Bədənin metabolizm prosesini azaltmaqla oksigen istifadəsini də azaldır. B Bədənin metabolizm prosesini artırmaqla oksigen istifadəsini də azaldır. C Bədənin metabolizm prosesini azaltmaqla oksigen istifadəsini artırır. D Bədənin metabolizm prosesini artırmaqla oksigen istifadəsini də artırır.


Sual 26: ÜRƏK CƏRRAHİYYƏSİ S476Q10N




maraqlıdır

Az maraqlıdır

Maraqlı deyildir

a) İnsan bədənində dövriyyə sisteminin funksiyaları barədə daha çox bilmək 1 2 3 4

b) Süni ağciyərin necə işlədiyini anlamaq 1 2 3 4

c) İnsan ürəyindən fərqli olan heyvan ürəkləri barədə öyrənmək 1 2 3 4

Sual 27: ÜRƏK CƏRRAHİYYƏSİ S476Q10S



razıyam Razıyam Razı

deyiləm Qətiyyən

razı deyiləm

a) Effektiv ürək cərrahiyyəsi hərtərəfli elmi tədqiqatların nəticəsidir. 1 2 3 4

b) Süni ürəklər kimi yeniliklər insanlar üzərində istifadə olunmazdan əvvəl ciddi şəkildə yoxlanılmalıdırlar.

1 2 3 4

c) Ürək xəstəliklərinin səbəbləri barədə tədqiqatların davam etdirilməsi vacibdir. 1 2 3 4


İSTİXANA Mətnləri oxu və suallara cavab ver.

İSTİXANA EFFEKTİ : REALDIR, YOXSA FANTAZİYADIR?

Yaşamaq üçün canlılara enerji lazımdır. Yerdə həyatı tənzimləyən enerji Günəşdən gəlir. Günəş şüaları bu enerjini yerə çatdırır. Bu enerjinin kiçik bir hissəsi Yerə çatır.

Yerdəki atmosfer bizim planetin səthi üzərində qoruyucu örtük rolunu oynayır və havasız bir məkanda baş verə biləcək temperatur dəyişkənliyinin qarşısını alır.

Günəşdən gələn enerjinin əksəriyyəti Yer atmosferindən keçir. Yer bu enerjinin bir hissəsini udur, enerjinin bir hissəsi isə yerin səthindən geriyə əks olunur. Bu əks olunan enerjinin bir hissəsi atmosfer tərəfindən udulur.

Bunun nəticəsində Yer səthindən yuxarıdakı temperatur atmosfer olmadığı təqdirdə ola biləcək temperaturdan yüksəkdir. Yer atmosferi istixananın malik olduğu təsirə malikdir. Buradan da istixana təsiri termini ortaya çıxır.

İyirminci əsr boyunca istixana təsiri anlayışı daha çox səslənib.

Bu bir faktdır ki, Yer atmosferinin orta temperaturu yüksəlmişdir. Qəzetlərdə və dövri mətbuat nümunələrində qeyd edilir ki, 20-ci əsrdə temperaturun yüksəlməsinin əsas səbəbi karbon qazının miqdarının artmasıdır.


Anar adlı şagird Yer atmosferinin orta temperaturu ilə Yerdə karbon qazının miqdarının artması arasında əlaqənin necə olması ilə maraqlanmışdır.

Kitabxanada o, növbəti iki qrafika rast gəlmişdir.

Bu iki qrafiki nəzərdən keçirən Anar belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Yer atmosferinin orta temperaturunun yüksəlməsinin əsas səbəbi karbon qazınının miqdarının artmasıdır.

→ illər

Karbon qazının yayılması (ildə milyard tonlarla) ↑

20

10

1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990

→ illər

1860 1870 1880 1890 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990

15.4

15.0

14.6

Yer atmosferinin orta temperaturu ↑ Atmosfer (°C)


Sual 28: İSTIXANA S114Q03 – 01 02 11 12 99

Anar qrafikdəki hansı aspektlərə görə belə bir nəticəyə gəlmişdir?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Sual 29: İSTİXANA S114Q04 – 0 1 2 9

Başqa bir şagird Emil, Anarın gəldiyi nəticə ilə razılaşmır. O, iki qrafiki müqayisə edərək qeyd edir ki, qrafikin bəzi hissələri Anarın gəldiyi nəticənin səhv olduğunu söyləməyə əsas verir.

Qrafikin hansı hissələri Anarın gəldiyi nəticənin səhv olduğunu söyləməyə əsas verir. Cavabınızı izah edin.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Sual 30: İSTIXANA S114Q05 – 01 02 03 11 12 99

Anar təkid edir ki, yer atmosferinin temperaturu karbon qazının miqdarının artması ilə yüksəlir. Amma Emil düşünür ki, onun gəldiyi nəticə əsaslı deyildir. O deyir: “ Bu nəticəni qəbul etməmişdən əvvəl əmin olmaq lazımdır ki, istixana effektinə təsir edə biləcək digər amillər dəyişməzdir”.

Emilin nəzərdə tutduğu amillərdən birini yazın.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................


AÇIQ HAVADA YEMƏK BİŞİRMƏK Səlim və Məryəm çöldə yemək bişirmək istəyirdilər. Məryəm dedi ki, onlar onun propan doldurulmuş qaz sobasından istifadə etməlidirlər. Propan qazı xam neftdən və ya təbii qazdan alınır və metal konteynerdə maye kimi satın alına bilər.

Səlim təklif etdi ki, onlar yanacaq kimi odundan istifadə etsinlər. Məryəm odundan qalanmış ocağın çox tüstülü olduğunu və çoxlu his (karbon hissəcikləri) buraxdığını dedi.

Səlim və Məryəm odunun, yoxsa propanın alovunun daha çox his əmələ gətirdiyini sınaqdan keçirmək qərarına gəldilər. Bunu üçün onlar bir parça alüminium folqasını hər bir alovda tutmaq üçün maşadan istifadə etdilər. Bir azdan sonra onlar folqanı alovdan çıxartdıb onu ağ kağızla təmizlədilər. Yaranmış his ağ kağız üzərində qara maddə kimi göründü.

Səlim və Məryəm odun alovunun çox his əmələ gətirdiyini müəyyən etdilər. Əvvəl propan alovundan bir qədər his əmələ gəldi, amma Məryəm alova axan havanın miqdarını artırdıqdan sonra o, heç bir his əmələ gətirmədi.

Sual 31: AÇIQ HAVADA YEMƏK BİŞİRMƏK S521Q02

Hər iki yanacaq yanarkən hisdəki karbon haradan yaranır?

A Karbon alovdan alınır. B Karbon yanacaqlardan alınır. C Karbon havadan yaranır. D Karbon alüminium folqasından alınır.

Sual 32: AÇIQ HAVADA YEMƏK BİŞİRMƏK S521Q06

Səlim propan qazı olan qabı üzərində C3H8 işarələrinin yazıldığını görür. Bu işarələr bizə propan haqqında nə deyir?

A Onun harada istehsal olunduğunu. B Onun kimyəvi tərkibini. C Onun yanğın törətmək təhlükəsi kodunu. D Maye propanın sıxlığını.


Sual 33: AÇIQ HAVADA YEMƏK BİŞİRMƏK S521Q10N



maraqlıdır

Müəyyən dərəcədə maraqlıdır

Az maraqlıdır

Maraqlı deyildir

a) Propanın necə istehsal edilməsini başa düşmək 1 2 3 4

b) Əllə gəzdirilə bilən sobalarda istifadə oluna bilən digər yanacaqlar haqqında bilmək

1 2 3 4


RADİOTERAPİYA Eyni növ hüceyrə topluları toxuma adlanır. Toxuma daxilində hüceyrələr nəzarətsiz şəkildə çoxaldıqda səhhət üçün təhlükəli olan bir qrup hüceyrə əmələ gəlir. Bu şiş adlanır.

Radioterapiyadan bu şişləri Rentgen şüalandırmaya və ya digər radiasiya növlərinə məruz qoymaqla öldürmək üçün istifadə olunur. Radiasiyaya məruz qalmış hüceyrələr kifayət qədər radiasiyalı enerji aldıqda ölürlər.

Radiasiya toxumaların daxilinə nüfuz etdikdə toxumaların udduğu enerjinin miqdarı onların hansı dərinlikdə yerləşməsindən asılı olur. Radioterapiya zamanı əsas məqsəd təhlükəli toxumaların maksimum miqdarda enerji almasını təmin etmək və bu zaman sağlam hüceyrələrə minimum zərər yetirməkdir.

Sual 34: RADİOTERAPİYA S495Q04

İnsanlar səhhətləri ilə bağlı bir çox problemlərlə üzləşirlər.

Elmin aşağıdakı məsələləri həll etmək üçün potensialı vardırmı? Hər bir sual üçün “Bəli” və ya “Xeyr” cavablarını dairəyə alın.

Bu məsələni elm həll edə bilərmi? Bəli və ya Xeyr?

Beyin şişlərinin ən effektiv müalicəsi nədir? Bəli / Xeyr

Sənaye sahələrində kimyəvi maddələrin təsiri ağ ciyərlərdə şişlərə səbəb ola bilərmi?

Bəli / Xeyr

Xəstəxanalarda radioterapiya üzrə nəzarətçilərin təyin olunması zamanı hansı qaydalara əməl olunmalıdır?

Bəli / Xeyr



Aşağıdakı qrafikdə dəridən 3-4 sm dərinlikdə yerləşən şişin radioterapiya vasitəsilə müalicəsi zamanı bütün toxumaların udduğu enerjinin miqdarı göstərilmişdir.

Bu qrafikə əsasən aşağıdakı nəticələr çıxarıla bilərmi? Hər biri üçün “Bəli” və ya “Xeyr” cavabını dairələyin.

Yuxarıdakı qrafikə əsasən aşağıdakı nəticəni çıxarmaq mümkündürmü?

Bəli və ya Xeyr?

Orta hesabla şiş hüceyrələri sağlam hüceyrələrə nisbətən daha çox enerji udur.

Bəli / Xeyr

Radiasiya yalnız şiş hüceyrələrinə təsir edir. Bəli / Xeyr

Xəstə sağalır. Bəli / Xeyr

Hop

muş

ene

rji (e

nerji

vah

idi)

Toxumanın dərinliyi (sm)

Sağlam toxumalar

Sağlam toxumalar

Toxu

ma

0 10 20 30

Dəridən aşağıda müxtəlif dərinliklərdə udulmuş enerjinin miqdarı.



Həkimlər bilirlər ki, Rentgen dozası (şüalanmanın növü) qəbul etmiş hüceyrələr onlara edilmiş zərərin bir hissəsini sağalda bilərlər.

Radioterapiya müalicəsi zamanı həm sağlam, həm də şiş hüceyrələr rentgenə məruz qalırlar. Aşağıdakı qrafikdə bədənin bir hissəsində müəyyən vaxt ərzində sağ qalmış sağlam hüceyrələrin (xətt 1) sayında və sağ qalmış şiş hüceyrələrin (xətt 2).

Rentgen şüalanma vasitəsilə müalicə zamanı sağ qalan sağlam və şiş hüceyrələri

Bu qrafikə əsasən aşağıdakı nəticələri çıxarmaq mümkündürmü? Hər biri üçün “Bəli” və ya “Xeyr” cavabını dairələyin.

Yuxarıdakı qrafikdən aşağıdakı nəticəni çıxarmaq olarmı?

Bəli və ya Xeyr?

Sağlam hüceyrələr şiş hüceyrələrinə nisbətən daha tez sağalır.

Bəli / Xeyr

Rentgen şüaları sağlam hüceyrələrə də zərər verir. Bəli / Xeyr

1-ci seans X-şüa-lanmа


(2) Sağ qalan şiş hüceyrələri

Müddət (həftələr)

(1) Sağ qalan sağlam hüceyrələr

3-cü seans X-şüalanmа

4-cü seans X-şüa-lanmа


6-cı seans X-şüa-lanmа

Bəd

ənin

bir

hissəs

ində

sağ

qala

n hü

ceyrələr

in m

iqda

rı

1-ci həftə 2-ci həftə 3-cü həftə 4-cü həftə 5-ci həftə 6-cı həftə


Sual 37: RADİOTERAPİYA S495Q03 – 0 1 9

Son illərdə bəzi şişlər proton terapiyası ilə müalicə olunmağa başlanmışdır; şişlər Rentgen şüalar əvəzinə protonların (müsbət yüklü hissəciklər) şüalanmasına məruz qalır.

Aşağıdakı qrafik dərinin 3-4 sm altındakı toxumaların protonlarla şüalanması (xətt 1) və Rentgen şüalanması (xətt 2) zamanı toxumaların udduğu enerjinin miqdarını müqayisə edir.

Dərinin altında müxtəlif dərinliklərdə udulan enerjinin miqdarı

Bu cədvələ əsasən şişin proton terapiyası ilə müalicəsinin radioterapiya müalicəsindən üstünlükləri nədədir?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Toxumaların dərinliyi (sm)

Sağlam toxumalar Sağlam toxumalar

Toxu

ma

Udu

lan

ener

ji (e

nerji

vah

idlə

ri)

Protonlar (xətt`1)

X-şüalanma (xətt 2)

0 10 20 30


HEPARD Heyvan cinslərinin sayı çoxdur və müəyyən bir cinsdən olan fərdlər arasında böyük müxtəliflik vardır. Bu gün yaşayan cinslər uzun müddət ərzində inkişaf (təkamül) etmişlər. Onlar müxtəlif coğrafi ərazilərdə müxtəlif şəraitlərdə yaşamağa uyğunlaşmışlar. Bu uyğunlaşma müxtəlif davranışların , hərəkətlərin , xarici quruluşun yaranmasına səbəb olmuşdur.

Bir çox heyvan cinsləri və bunlardan biri olan hepard Afrikada yaşayır.

Sual 38: HEPARD S456Q01

Ayrı-ayrı hepardlar arasında fərqlər vardır. Aşağıdakı cədvəldəki iki amil hepardların nə üçün bir-birindən fərqləndiyini izah etməyə kömək edirmi? Hər biri üçün “Bəli” və ya “Xeyr” cavabını dairəyə alın.

Bu amil hepardların nə üçün bir-birindən fərqləndiyini izah edirmi?

Bəli və ya Xeyr?

Genetik irsiyyət Bəli / Xeyr

Ətraf mühitdə olan fərqlər Bəli / Xeyr

Sual 39: HEPARD S456Q02

Hepard saatda 90 km-dən artıq sürətlə qaça bilər. Hepardın əcdadları belə sürətlə qaça bilmirdilər. Aşağıdakılardan hansı biri bu cinslərdə sürətlə qaçmaq bacarığının formalaşmasının səbəbini daha yaxşı izah edir.

A Nəsillər ərzində hepardlar qaçışlarını inkişaf etdirmişlər. B Hepard ovunu tutmaq üçün daha bərk qaçmağı öyrənmişdir. C Sürətlə qaçan hepardlar daha çox ov əldə edir və ona görə də daha çox bala

böyüdə bilir. D Hepardlar yalnız sürətli qaçan heyvanları qovur və tutmağa çalışır.


Sual 40: HEPARD S456Q10N



Çox maraqlıdır


maraqlıdır Az

maraqlıdır Maraqlı deyildir

a) Fərqləndirici xüsusiyyətlərin irsən keçməsi barədə daha çox şey öyrənmək 1 2 3 4

b) Uzun dövr ərzində cinslərdə dəyişikliklərin getməsinə hansı amillərin təsir etdiyini öyrənmək

1 2 3 4

c) Heyvanlarda genetik mutasiyaların (dəyişikliklərin) necə getdiyini başa düşmək.

1 2 3 4

Sual 41: HEPARD S456Q10S



razıyam Razıyam Razı deyiləm

Qətiyyən razı

deyiləm

a) Ayrı-ayrı heyvan cinslərinin nəslinin kəsilməsinin səbəblərini tədqiq etmək vacibdir.

1 2 3 4

b) Ayrı-ayrı cinslər daxilində gedən xırda dəyişikliklər belə diqqətlə araşdırılmalıdır. 1 2 3 4

c) Müəyyən bir cinsin məhv olma təhlükəsini müəyyən etmək üçün elmi sübutlara ehtiyac vardır.

1 2 3 4


SÜZƏN MAQNİT QATARI Gələcəkdə süzən maqnit qatarları saatda maksimum 500 km sürətlə hərəkət edə biləcəklər. Süzən maqnit qatarı qatarda və istiqamətləndirici dəmiryolunda quraşdırılmış elektromaqnitlər vasitəsilə idarə olunur. Bu elektromaqnitlər qatarların dəmir yolu relsləri üzərindən 1 sm yüksəklikdə süzməsini təmin edir. Digər elektromaqnitlər isə qatarların istiqamətləndirici relslər boyunca irəli getməsini təmin edir.

Sual 42: SÜZƏN MAQNİT QATARI S510Q01

Elektromaqnitlər elektrik cərəyanı vasitəsilə maqnit sahəsi yaradırlar.

Elektromaqnitlərin aşağıda sadalanan xassələri süzən maqnit qatarlarının idarə olun-masında əhəmiyyətli rol oynayırlarmı? Hər biri üçün “Bəli” və ya “Xeyr” cavabını dairəyə alın.

Elektromaqnitlərin bu xassəsi süzən maqnit qatarlarını idarə olunmasında əhəmiyyətli rol oynayırmı?

Bəli və ya Xeyr?

Elektromaqnitlər bir-birini cəlb və ya itələyə bilər. Bəli / Xeyr

Elektrik cərəyanı qoşulanda elektromaqnit işə düşür, elektrik cərəyanı söndürüləndə isə elektromaqnit də fəallığını itirir.

Bəli / Xeyr

Elektromaqnitin gücü dövr edən elektrik cərəyanından asıldı. Bəli / Xeyr

İstiqamətləndirici rels Qatar və rels arasında

məsafə

Süzən qatar


Sual 43: SÜZƏN MAQNİT QATARI S510Q04 – 01 11 12 99

Bir jurnalist yazmışdır ki, “Saatda 500 kilometr sürətlə hərəkət edən Süzən maqnit qatarı sizin yanınızdan səssiz şütüyüb keçər, çünki bu zaman havanın müqaviməti olmur”.

Siz bu jurnalistin fikri ilə razısınızmı? Cavabınızı izah edin.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................


SÜD Məqaləni oxuyaraq növbəti sualları cavablandırın.

Süd körpə məməli heyvanların həyatlarında qəbul etdiyi ilk qidadır. Kiçik məməlilərin içdikləri südün tərkibindəki qida maddələrinin onların analarının südünün tərkibindəki qida maddələrinə uyğun olması sağlamlıqları üçün çox vacibdir.

Maddə İnək südü (qr)

Canavar südü (qr)

İnsan südü (qr)

Yağlar 3.9 9.6 4.0

Zülallar 3.4 9.2 1.4

Karbohidratlar 4.9 3.4 7.0

Körpə uşaqların canavarlar tərəfindən böyüdülməsi və canavar südünü içməsi barədə müəyyən əfsanə və nağıllar mövcuddur. Bu nağıllardan birində körpə uşağın Avropanın qədim meşələrindən birində canavarlar tərəfindən böyüdülməsi barədə bəhs edilir.

Cədvəldəki məlumatlar bu nağılın ya həqiqət olmasını təsdiqləyir, ya da bu fikrin həqiqət olmadığını sübut edir.

Sual 44: SÜD S326Q01 – 0 1 9

Bu nağılın həqiqət olduğunu təsdiq edən dəlillər hansılardır?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Sual 45: SÜD S326Q02 – 0 1 9

Bu nağılın həqiqətə uyğun olmadığını sübut edən faktları göstərin.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................


Tərkibində müxtəlif miqdarda yağ və zülalların olduğu süd növlərini ala bilərsiz.

Elmira iki növ – «Qızıl» və «Gümüş» nişanlı süd növləri aldı. Süd qutularının üzərindəki qeydlərdə hər iki süd növünün yağ və zülal tərkibi barədə aşağıdakı kimi məlumat verilir.

«Qızıl» nişanlı süd növü (100 qr) « Gümüş » nişanlı süd növü (100 qr)

Yağlar Zülallar Yağlar Zülallar

3.9 qr 3.4 qr 0.0 qr 3.4 qr

Sual 46: SÜD S326Q03

Əgər süd otaq temperaturunda (məsələn 20 oC) saxlanılarsa, bir müddət sonra turşuyacaqdır. Bununla yanaşı, südün içərisində qatılaşmış maddə (tikələr formasında) əmələ gələcəkdir.

Elmira bu qatılaşmış maddənin nədən ibarət olmasını öyrənmək istəyir.

O, hər iki («Qızıl» və «Gümüş» nişanlı) süd növündən 100 q miqdarında 20 oC temperaturda saxlayır. Dörd gün sonra hər iki süd növü turşuyur. O, hər iki süd növündə təqribən eyni miqdarda qatılaşmış maddənin əmələ gəldiyini aşkar edir.

Qutular üzərindəki nişanlarda qeyd olunmuş məlumatlara əsasən qatılaşmış maddə ilə bağlı keçirilmiş bu təcrübədən əldə olunmuş ən düzgün nəticə hansıdır?

A Qatılaşmış maddə yalnız yağlardan ibarətdir. B Qatılaşmış maddə yalnız zülallardan ibarətdir. C Qatılaşmış maddə həm yağlardan, həm də zülallardan ibarətdir. D Qatılaşmış maddə yağlardan və ya da zülallardan ibarətdir. Bu haqda dəqiq qərar vermək mümkün deyil.

Sual 47: SÜD S326Q04

Yağ insanın enerji mənbəyi kimi istifadə edə bildiyi süd məhsullarından biridir.

Südün tərkibində olan digər maddələrə karbohidratlar, minerallar və su daxildir.

Bu maddələrdən hansı birindən insan üçün enerji mənbəyi kimi istifadə oluna bilər?

Hər bir variant üçün “Bəli” və ya “Xeyr” cavabını işarələyin.

Maddə Enerji mənbəyi?

Karbohidratlar Bəli / Xeyr

Minerallar Bəli / Xeyr

Su Bəli / Xeyr


YABANI YULAF OTU Alaq otları elə otlardır ki, onlar bizim istəmədiyimiz yerlərdə bitir. Bu, çöllərdə, çəmənlərdə və çiçək ləklərində ola bilər. Alaq otlarının bəzi növləri becərilən torpaqlara da uyğunlaşıblar.

Yabanı yulaf otu elə alaq otudur ki, o, buğda və yulaf kimi taxıl zəmilərində problem yarada bilər. Yabanı yulaf otunu aşağıdakı şəkildə görmək olar. Bu bitki adi yulaf otu ilə kifayət qədər oxşar olduğu üçün belə adlandırılır. Bu, qida kimi insanlar üçün uyğun deyildir.

Yabanı yulaf otu toxumlarla yayılan illik bitkidir. Yabanı yulaf otu taxıl və yulafdan daha hündür olur, amma onu geniş tarlalarda aşkar etmək çətin ola bilər.

Sual 48: YABANI YULAF OTU S408Q01

Yabanı yulaf otunun taxıl və yulaf bitkilərindən daha hündür olması faktı ona üstünlük verir. Bu üstünlük nədən ibarətdir?

A Bu bitkinin toxumları yağış suyunu daha səmərəli şəkildə udur. B Bu bitkinin toxumlarını siçanlar yemir. C Bu bitki daha asanlıqla çıxarılacaq. D Bu bitki daha çox işıq alacaq.


Sual 49: YABANI YULAF OTU S408Q03 – 0 1 9

Fermer inəklərinə qida əldə etmək üçün öz tarlasının bəzi yerlərinə adi ot əkir. Bu ot, yabanı yulaf otunun yayılmasını dayandırmaq üçün, becərilmə mövsümündə üç dəfə biçilir.

Nəyə görə mövsüm ərzində otu bir neçə dəfə biçməyin yabanı yulaf otunun yayılmasının qarşısını aldığını izah edin

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................


Qazax Kənd Təsərrüfatı Universitetində tədqiqatçı alimlər yabanı yulaf otunun yayılmasını necə dayandırmaq üçün tədqiqat aparırlar.

Yabanı yulaf otunun yayılması aşağıdakı yollarla baş verə bilərmi? Hər bir sual üçün Bəli” və ya “Xeyr” sözlərini dairəyə alın.

Yabanı yulaf otu aşağıdakı yolla yayıla bilərmi?

Bəli və ya Xeyr

Yabanı yulaflar mağazalarda un kisələri vasitəsilə yayıla bilər. Bəli / Xeyr

Quşlar öz ifrazatları vasitəsilə bunu yaya bilərlər. Bəli / Xeyr

Taxılın üstüaçıq arabada daşınması yabanı yulafı yaya bilər. Bəli / Xeyr



Qazaxda Kənd Təsərrüfatı Universitetində tədqiqatçı alimlər bəzi atlara yabanı yulaf otunun toxumlarını verdilər. Onlar atların ifrazatlarını laboratoriyaya apardılar.

Laboratoriyada alimlər bu ifrazatları bir qədər torpaqla qarışdırdılar. İki həftədən sonra onlar müşahidə etdilər ki, qarışıqda yabanı yulaf otu cücərməyə başladı.

Aşağıdakı tədqiqat suallarından hansı birində alimlərin tədqiqat aparması daha çox ehtimal olunur?

A Yabanı yulaf toxumları ifrazat və torpaqdan ibarət qarışıqda cücərirlərmi? B Yabanı yulaf otunun toxumları atlara yem kimi istifadə oluna bilərmi? C Yabanı yulaf otunun toxumları iki həftə müddətində cücərirmi? D Yabanı yulaf otunun toxumları atların həzmedici şirəsində sağ qalırmı?

Sual 52: YABANI YULAF OTU S408Q10N



Çox maraqlıdır


maraqlıdır Az


a) Zəhərlərdən istifadə etmədən alaq otlarına necə nəzarət etməyi bilmək 1 2 3 4

b) Alimlərin bitkiləri necə dəqiqliklə müəyyən etdiklərini başa düşmək 1 2 3 4

c) Bitkilərin öz toxumlarının yaymasının müxtəlif yolları haqqında öyrənmək 1 2 3 4


Sual 53: YABANI YULAF OTU S408Q10S




Razı deyiləm

Qətiyyən razı

deyiləm

a) Alaq otlarını müəyyən etmək üçün sistemli yolun olması vacibdir. 1 2 3 4

b) Alaq otlarına nəzarətin planlaşdırılması elmi tədqiqat tələb edir. 1 2 3 4

c) Alaq otlarının toxumlarının necə yayılması haqqında tədqiqata kömək etmək lazımdır. 1 2 3 4


YANĞINLARIN SÖNDÜRÜLMƏSİ

Mayeli odsöndürən

Yanğınlar yanacaq və havadakı qazlardan biri arasında baş verən, yanma adlanan kimyəvi reaksiya növüdür.

Odsöndürənlər yanacağın temperaturunu azaltmaqla və ya hava daxil olmasının qarşısını almaqla yanğınları söndürür.

Odsöndürənlərin geniş yayılan iki növündən biri su (və ya digər maye), digəri isə karbon qazı buraxır.

Sual 54: YANĞINLARIN SÖNDÜRÜLMƏSİ S437Q01

Yanma üçün zəruri olan havadakı qaz hansıdır?

A Azot B Oksigen C Su buxarı D Hidrogen



Su ilə işləyən odsöndürəndən çıxan su yanğını necə söndürür?

A Su yanacağı yuyub aparır. B Su hava ilə odun təmasını dayandırır. C Su yanacağın temperaturunu azaldır. D Suyun tərkibində olan karbon qazı yanğını söndürür.


Elektrik naqilinin örtüyü zədələnir və naqillər açıq vəziyyətdə qalır. Naqil döşəməyə sərilmiş həsirin üstündədir. Həsir naqillərin qısa qapanması nəticəsində yaranan qığılcımlardan alışır.

Bu vəziyyətdə su ilə işləyən odsöndürəndən deyil, karbon qazı ilə işləyən odsöndürəndən istifadə etmək daha münasibdir. Aşağıdakı variantlardan hansı bunun elmi səbəbini ən dəqiq şəkildə izah edir?

A Karbon qazı yanmanı dayandırmır. B Havaya nisbətən karbon qazının sıxlığı daha yüksəkdir. C Su elektrik cərəyanını keçirə bilər. D Elektrik qığılcımlar su ilə sönmür.

Sual 57: YANĞINLARIN SÖNDÜRÜLMƏSİ S437Q06 - 0 1 9

Mətbəxdə tavadakı yağ alışır və odsöndürən yoxdur. Aşpaz tavanın qapağını örtür. Alov dərhal sönür.

Aşpazın hərəkəti və karbon qazı odsöndürəninin istifadə edilməsi arasında hansı oxşar cəhət vardır?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................


Sual 58: YANĞINLARIN SÖNDÜRÜLMƏSİ S437Q10N



Çox maraqlıdır


maraqlıdır Az


a) Köpüklü odsöndürənlərin necə işlədiyini bilmək 1 2 3 4

b) Quru tozlu odsöndürənlər barədə məlumat almaq 1 2 3 4

c) Neft quyularında baş verən yanğınların necə söndürüldüyünü bilmək 1 2 3 4


GÜNƏŞ BATAREYASI PANELLƏRİ İbrahim elektrik cərəyanın alınmasında günəş enerjisinin istifadəsi ilə maraqlanırdı. O, eşitmişdi ki, bu ətraf mühit üçün mədən yanacağının yandırılmasından alınan elektrik enerjisindən daha az zərərlidir.

Elektrik enerjisi evin damına günəş enerjisi panellərini quraşdırmaqla alına bilər. Günəş batareyası panelləri elektrik enerjisini Günəş işıq saçan zaman təchiz edə bilər.

Günəş batareyası panelləri quraşdırılmış ev

Sual 59: GÜNƏŞ BATAREYASI PANELLƏRİ S415Q07

İbrahim günəş enerjisi panellərini öz evinə quraşdırmaq haqqında qərar verməzdən əvvəl aşağıdakı suallara cavab tapmaq istəyir.

Bu suallara elmi eksperimentlər vasitəsilə cavab vermək olarmı? Hər bir sual üçün “Bəli” və ya “Xeyr” sözlərini dairəyə alın.

Günəş enerjisi panelləri haqqında bu suallara elmi eksperimentlər vasitəsilə cavab vermək olarmı?

Bəli və ya Xeyr?

Əgər İbrahim günəş batareyası panellərini quraşdırarsa, onun küçəsində yaşayanlar da belə edəcəklər?

Bəli / Xeyr

İbrahimin yaşadığı yerdə onun ailəsinin ehtiyaclarını ödəyəcək elektrik enerjisi almaq üçün günəş kifayət qədər işıq saçırmı?

Bəli / Xeyr



Aşağıdakı qrafik 24 saat ərzində İbrahimin tədqiqat apardığı bir evin Günəş batareyası panellərinin istehsal etdiyi elektrik enerjisini göstərir. Bu qrafik isti, günəşli gün üzrə hazırlanıb.

Nə üçün günorta vaxtı günəş batareyası panellərinin istehsal etdiyi elektrik enerjisi ən yüksək dərəcədə olur?

A Günorta vaxtı havanın temperaturu ən yüksək dərəcədə olur. B Günəş batareyası panellərinin temperaturu günorta ən yüksək dərəcədə olur. C Günün başqa vaxtlarına nisbətən günorta vaxtı daha az bulud örtüyü olur. D Günəş batareyası panelləri üzərində Günəş işığının miqdarı günorta vaxtı ən

yüksək dərəcədə olur.

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24

Günün vaxtları (saatlar) Gecə

yarısı

Ele

ktrik

ene

rjisi

(va

tt)

Gecə

yarıs

ı

Gün

orta



Alimlər indi günəş enerjisindən istifadənin faydalarını insanlara çatdırmaqda yeni çətinliklərlə qarşılaşırlar.

Aşağıdakı çətinliklər alimlər üçün həll edilməli məsələlərdirmi? Hər bir çətinlik üzrə “Bəli “ və ya “Xeyr” sözünü dairəyə alın.

Bu çətinliklər alimlər üçün həll edilməli məsələdirmi? Bəli və ya Xeyr?

Günəş işıq saçmayanda istifadə etmək üçün ehtiyat elektrik enerjisi götürmək üçün yararlı üsullar tapmaq

Bəli / Xeyr

Mövcud günəş işığında günəş batareyası panellərindən alınan elektrik enerjisinin miqdarını artırmaq.

Bəli / Xeyr

Mədən yanacağından enerji istehsal edən şirkətlərə daha lazım olmayan fəhlələr üçün yeni işlərin tapılması.

Bəli / Xeyr


BƏDƏN TƏRBİYƏSİ Müntəzəm, lakin orta səviyyədə bədən tərbiyəsi səhhətimiz üçün xeyirlidir.

Sual 62: BƏDƏN TƏRBİYƏSİ S493Q01

Müntəzəm bədən tərbiyəsinin faydaları nələrdir? Hər biri üçün “Bəli” və ya “Xeyr” cavabını dairəyə alın.

Bu, müntəzəm bədən tərbiyəsinin faydasıdırmı? Bəli və ya Xeyr?

Bədən tərbiyəsi ürək və qan dövriyyəsi ilə bağlı xəstəliklərin qarşısını alır.

Bəli / Xeyr

Bədən tərbiyəsi sağlam pəhrizə şərait yaradır. Bəli / Xeyr

Bədən tərbiyəsi çəkini həddindən artıq çox olmasının qarşısını alır.

Bəli / Xeyr

Sual 63: BƏDƏN TƏRBİYƏSİ S493Q03

Əzələlər məşq etdirildikdə nə baş verir? Hər biri üçün “Bəli” və ya “Xeyr” cavabını dairələyin.

Əzələlər məşq etdirildikdə aşağıdakı baş verirmi? Bəli və ya Xeyr?

Əzələlərə daha çox qan ötürülür. Bəli / Xeyr

Əzələlərdə piylər əmələ gəlir. Bəli / Xeyr


Sual 64: BƏDƏN TƏRBİYƏSİ S493Q05 – 01 11 12 99

Nə üçün bədən tərbiyəsi ilə məşğul olan zaman nəfəsalma bədənin sakit halda olduğuna nisbətən daha çətin olur?

................................................................................................................................

................................................................................................................................

................................................................................................................................


GEYİM Məqaləni oxuyaraq növbəti sualları cavablandırın.

GEYIMLƏR

Bir qrup britaniyalı alimlər əlil uşaqlara «danışmaq» imkanı verəcək “ağıllı” geyimlər hazırlayır. Xüsusi elektrotekstildən hazırlanmış və nitqi sintez edən qurğuya birləşdirilmiş jileti geyinən uşaqlar bu həssas materiala toxunmaqla öz nitqlərinin başqaları tərəfindən anlaşılmasını mümkün edəcəklər.

Material normal parçadan və elektrik keçirən karbonlu liflərdən toxunulmuş tordan ibarətdir. Bu parçanın üzərinə təzyiq olduqda keçirici liflər vasitəsilə siqnallar ötürülür və kompyuter parçanın konkret olaraq hansı sahəsinə toxunulduğunu müəyyənləşdirə bilir. Kompyuter isə ona birləşdirilmiş və həcmi iki kibrit qutusundan böyük olmayan hər hansı bir elektron cihazını işə sala bilər.

Alimlərdən biri bu barədə aşağıdakıları söyləyir: “Bu işin ağıllı tərəfi bizim bu parçanı hazırlamağımız və onun vasitəsilə siqnallar ötürə bilməyimizdir – biz onu hazırkı formasında elə dizayn etmişik ki, siz onun içəridə olduğunu görə bilmirsiniz”.

Material yuyulduqda, büküldükdə və ya sıxıldıqda korlanmır. Alim həmçinin hesab edir ki, materialın ucuz qiymətə kütləvi istehsalını təşkil etmək mümkündür.


Sual 65: GEYİM S213Q01

Məqalədə qeyd olunmuş fikirləri laboratoriya şəraitində elmi tədqiqatlar vasitəsilə yoxlamaq mümkündürmü?

Hər bir sual üçün “Bəli” və ya “Xeyr” sözlərini dairəyə alın.

Material Bu fikri laboratoriya şəraitində elmi tədqiqatlar vasitəsilə yoxlamaq

mümkündürmü?

yuyulduqda korlanmır. Bəli / Xeyr

Büküldükdə korlanmır. Bəli / Xeyr

Sıxıldıqda korlanmır. Bəli / Xeyr

ucuz qiymətə kütləvi şəkildə istehsal oluna bilər.

Bəli / Xeyr

Sual 66: GEYİM S213Q02

Hər hansı materialın elektrik keçiriciliyini yoxlamaq üçün hansı laboratoriya avadan-lıqlarından istifadə etmək lazımdır?

A Voltmetr B Lüksmetr C Mikrometr D Sonometr


AY Ay Yerin ətrafına 29 günə fırlanır. Aşağıdakı iki şəkildə Ayın öz orbitində 6 müxtəlif vəziyyətləri göstərilir. Hər bir vəziyyət bir nömrə ilə işarə olunub. Günəş heç bir şəkildə təsvir edilmir amma günəş şüaları ox şəklində solda təsvir edilmişdir.

Ay Yerdən görünür, çünki onun səthinə düşən Günəş işığı həm də Yerə doğru əks olunur.Yer, Günəş və Ay öz yerlərini bir-birinə nisbətən dəyişirlər ki, bu da Ayın dəyişən fazalarına səbəb olur.

Ayın vəziyyətləri (masştabını müəyyən etməmək)

Günəş işığı

Yer

1 2 3

4

5

6

Günəş işığı

Yer


Aşağıda Ayın fazalarının bəzilərinin altı sadə eskizləri Yerdən göründüyü kimi göstərilib. Hər bir faza bir hərflə işarə olunub.

Ayın fazaları

Sual 67: AY S416Q01 – 0 1 9

Aşağıdakı cədvəldə əvvəlki səhifədəki iki diaqramda Ayın görünən altı vəziyyətinə uyğun gələn fazanı yazın. Biri artıq sizin üçün yazılıb.

Vəziyyət Faza

1

2

3

4 n

5

6

(Ay görünmür)

m. n. o.

p. q. r.


Sual 68: AY S416Q10N



Çox maraqlıdır


maraqlıdır Az


a) Nəyə görə bədrlənmiş Ayın üfüqdə daha böyük görünməsini bilmək 1 2 3 4

b) Nəyə görə Ayın tutulmalarının yalnız ilin müəyyən vaxtlarında baş verməsini başa düşmək

1 2 3 4

Sual 69: AY S416Q10S




Razı deyiləm

Qətiyyən razı

deyiləm

a) Ayın fazaları elmi əsaslandırma ilə daha yaxşı izah edilir. 1 2 3 4

b) Elmi metodlardan istifadə etməklə Ayın tutulmalarını əvvəlcədən daha yaxşı demək olar.

1 2 3 4

d) Kainatın öyrənilməsində astronomların işi vacibdir. 1 2 3 4


PİNQVİN ADASI

Pinqvin Adası əhalisi son 100 ildə sürətlə artmış Meqavil şəhəri yaxınlığında olan iri bir buxtada yerləşir. Adada şirin su, təbii bitki örtüyü və heyvanlar vardır. Son 30 il ərzində adaya tədqiqatçılardan başqa heç kəs buraxılmamışdır.

Tarixi sənədlər göstərir ki, yüz il əvvəl Pinqvin Adasında çoxlu sayda pinqvin olmuşdur. Buna baxmayaraq, otuz il əvvəl adada çox az sayda pinqvin qalmışdı.

Sual 70: PINQVIN ADASI S425Q03 – 0 1 9

100 il əvvəl olan dövrdən 30 il əvvəl olan dövrə kimi Pinqvin Adasına dair məlumata əsaslanaraq pinqvinlərin sayının azalmasının həqiqətəuyğun bir izahını verin.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................


Pinqvinlər Pinqvin Adasında beş cür yerdə yuva qururlar. Aşağıdakı cədvəl 2000 -ci ildə hər cür yerdə qoyulmuş yumurtaların ümumi sayını və sağ qalmış gənc pinqvinlərin sayını göstərir.

1-ci Yer

Torpaqaltı yuva

2-ci Yer

Kolların altında

3-cü Yer

Qayalarda olan

çatlarda

4-cü Yer

Ağac köklərinin arasında

5-ci Yer

Açıqlıqda

Yekun

Qoyulmuş yumurtaların sayı

180 100 120 30 25 455

Sağ qalmış gənc pinqvin-lərin sayı

45 60 80 25 0 210

Sağ qalmış gənc pinqvin-lərin faiz nisbəti

46%

Sual 71: PİNQVİN ADASI S425Q05

Tədqiqatçılar müəyyən etmişlər ki, sağ qalan bala pinqvinlərin sayı valideyn pinqvinlərin yumurtanı hansı yerdə qoymasından asılı olaraq fərqlənir. Onlar pinqvinlərin yuva salma yerlərinə dair aparılmış əvvəlki tədqiqatın nəticələrini yoxlamaq istəyirlər.

Aşağıdakı söz siyahılarından hansı birisi kitabxanada və ya internetdə axtarış üçün daha uyğun gəlir?

A Fərq, sağ qalma, pinqvinlər, tədqiqat. B Pinqvinlər, yuvasalma yerləri, sağ qalma, yumurtalar. C Yuvasalma yerləri, sağ qalma, yumurtalar, tədqiqat. D Pinqvinlər, torpaqaltı yuvalar, kollar, ağac kökləri.

Sual 72: PİNQVİN ADASI S425Q02

Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, pinqvinlərin sağ-salamat böyüməsi yumurtaların qoyulması və ya balaların saxlanması üçün seçilmiş yerlə birbaşa əlaqədardır. Pinqvinlərin sağ-salamat böyüməsi məsələsi sağ qalan gənc pinqvinlərin sayı ilə yuvaya qoyulmuş yumurtaların sayının müqayisəsi əsasında qiymətləndirilir.

Aşağıda yuva yerləri ilə bağlı çıxarılmış nəticələrdən hansı birisi doğrudur?

A Kollara nisbətən ağac köklərinin təhlükəsizlik səviyyəsi aşağıdır. B Kollara nisbətən torpaqaltı yuvaların təhlükəsizlik səviyyəsi aşağıdır. C Kollara nisbətən qaya çatlarının təhlükəsizlik səviyyəsi aşağıdır. D Ağacların kökləri qaya çatlarına nisbətən daha az qoruyur.


Sual 73: PİNQVİN ADASI S425Q04 -– 0 1 9

Aşağıdakı cədvəl ardıcıl olaraq iki il üzrə Pinqvin adasında qoyulmuş yumurtaların ümumi sayını və sağ qalmış gənc pinqvinlərin sayını göstərir.

2000-ci il 2001-ci il

Qoyulmuş yumurtaların sayı

Sağ qalmış gənc pinqvinlərin sayı

455

210

540

270

Cədvəldə verilən məlumata baxan bir nəfər şəxs qeyd etmişdir ki, adada olan pinqvinlərin sayı davamlı olaraq artır və həmin rəqəm gələcəkdə də artmaqda davam edəcəkdir. Cədvəldə verilən məlumat belə bir nəticəyə gəlməyə kifayət edirmi? Öz cavabınızı əsaslandırın.

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Sual 74: PINQVIN ADASI S425Q10S



razıyam Razıyam Razı deyiləm

Qətiyyən razı

deyiləm

a) Məhv olma təhlükəsi altında olan canlıların yaşayış mühitinin mühafizəsinə dair tədqiqatlar artmalıdır.

1 2 3 4

b) Canlıların üzləşdiyi məhv olma təhlükələrini araşdırmaq üçün sistematik tədqiqatlar aparılmalıdır.

1 2 3 4

c) Məhv olma təhlükəsinə məruz qalan canlıların xilas edilməsi işi elmi faktlara əsaslanmalıdır.

1 2 3 4


YENİ TİKİNTİ VƏ FƏLAKƏT Dağlıq ölkədə əhali o qədər çox artıb ki, evlər tikmək üçün orada daha düzən yer yoxdur. Nəzərdən keçirilən bir seçim dağın döşündə evlər tikməkdir.

Dağın bəzi yerləri qazılıb çıxarılacaq və bu yer aşağıdakı şəkildə göründüyü kimi pilləkənlar formasında terras tikmək üçün istifadə olunacaq. Bu terraslarda evlər tikiləcək.

Sual 75: YENİ TİKİNTİ VƏ FƏLAKƏT S514Q02 – 0 1 9

Bu mənzili tikmək üçün çoxlu torpaq qazılıb çıxarılmalıdır. Əvvəlki vaxtlarda belə böyük miqdarda torpağın qazılması çoxlu insan və çoxlu vaxt tələb edirdi. İndi nəyə görə bu daha asan və daha tez olur?

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Yeni tikilmiş terrasın forması

Nöqtəli xətlər yeni tikintidən əvvəl torpağın enişini göstərir



Başqa ideya hündür olmayan dağları hamar etməklə, torpağı dərələrə və alçaq yerlərə tökməklə, torpağı düzəltməkdir. Bu aşağıdakı şəkildə göstərildiyi kimi, hamar torpaqların geniş sahələrini yaradacaq. Bu sahədə bir neçə mərtəbəli binalar tikilməlidir.

Sizcə, təzə tikilmiş binalara təbii fəlakət təhlükəsi harada daha yüksək olacaq? A, B və ya C–ni dairəyə alın və seçiminizin səbəbini göstərin.

Cavab : A və ya B və ya C

Səbəb: ...................................................................................................................

.................................................................................................................................

Dağın yuxarı hissəsinin qazılıb çıxarıldığı ərazi Torpaqla

doldurulmuş dərə Təpənin yuxarı hissəsinin qazılıb çıxarıldığı ərazi

Hamar, təzəcə hazırlanmış yer Nöqtəli xətlər

torpağın əvvəlki konturlarını göstərir



Təbii fəlakətlərin törətdiyi zərəri azaltmaq üçün hökumət aşağıdakı üç yanaşmanı qəbul edib.

• Təbii fəlakətlərin əvvəlcədən xəbər verilməsi üçün elmdən istifadə olunması

• Binalara təbii fəlakətlərin təsirini azaltmaq üçün texnologiyadan istifadə olunması

• Təbii fəlakətlərin qurbanlarına yardımın təmin edilməsi

Təklif olunan işlərin aşağıdakı siyahısından bu yanaşmaların hər birinin iki nümu-nəsini seçməklə, aşağıdakı cədvəli tamamlayın (A -dan F-ə qədər).

A. Asanlıqla dağıla bilməyən yaşayış yerləri və binalarının tikilməsi

B. Fəlakətdən sonrakı maliyyə qrantlarının artırılması

C. Əsasını təşkil edən süxur qatlarının xüsusiyyətlərinin müfəssəl şəkildə tədqiq edilməsi

D. Zərər çəkən insanların kredit götürmək qabiliyyətlərinin artırılması

E. Hava haqqında qabaqcadan xəbər vermənin dəqiqliyinin artırılması

F. Çaylar daşanda dağılmayan körpülərin tikilməsi və çayın sahillərinə bənd çəkilməsi

Təbii fəlakətlərin törətdiyi zərərlərin azaldılması üzrə yanaşmalar

İki nümunə ( A –dan F-ə qədər)

Təbii fəlakətləri əvvəlcədən demək üçün elmdən istifadə olunması

Təbii fəlakətlərin binalara vurduğu zərərin azaldılması üçün texnologiyadan istifadə olunması

Təbii fəlakətlərin qurbanlarına yardımın təmin edilməsi


Sual 78: YENİ TİKİNTİ VƏ FƏLAKƏT S514Q10N



maraqlıdır


maraqlıdır

Az maraqlıdır

Maraqlı deyildir

a) Dağın yamacındakı terraslarda təhlükəsiz tikintini necə tikməyi bilmək 1 2 3 4

b) Zibil basdırılmış sahələri möhkəmləndir-mək üçün istifadə olunan metodlar haqqında öyrənmək

1 2 3 4

c) Zəlzələlərə davam gətirmək üçün hündür binaların necə layihələşdirməsi haqqında öyrənmək

1 2 3 4


BÖYÜK VƏ KİÇİK Təbiətşünaslıq dərsində şagirdlər ölçüləri həddindən artıq kiçik olduğundan və ya çox uzaqda yerləşdiyindən görünməyən cisimlər haqqında müzakirə aparmışlar. Onların bu müzakirələri hansı səviyyədə dərk etdiyini yoxlamaq üçün şagirdlərə bu cisimlərin ölçülərini sıralamaq tapşırığı verilmişdir.

Sual 79: BÖYÜK VƏ KİÇİK S421Q01 – 0 1 9

Cisimləri ən kiçiyindən (1) ən böyüyük (3) ölçüsünə müvafiq olaraq sıralamaq üçün 1, 2, 3 rəqəmlərini cisimlərin qarşısında yerləşdirin.

Oksigen molekulu _____

Elektron _____

Oksigen atomu _____



Hüceyrə nüvəsi _____

Xromosom _____

Gen _____



Yer _____

Günəş _____

Ay _____


Sual 80: BÖYÜK VƏ KİÇİK S421Q10S




Razı deyiləm

Qətiyyən razı

deyiləm

a) Mümkün qədər dəqiq elmi cihazlar hazırlamaq əhəmiyyətlidir. 1 2 3 4

b) Mən ölçüləri çox kiçik olduğundan görünməyən cisimlərin funksiyalarını başa düşmək üçün tədqiqatların tərəfdarıyam.

1 2 3 4

Kitabça 1 GÖSTƏRİLƏN SƏY ÜZRƏ SORĞU Səhifə 64

GÖSTƏRİLƏN SƏY ÜZRƏ SORĞU

Siz nə dərəcədə səy göstərmisiniz? Zəhmət olmasa, real həyatda Sizin üçün çox əhəmiyyətli olan bir vəziyyətinizi təsəvvür etməyə çalışın (məktəblə və ya hər hansı başqa bir şəraitlə bağlı): Müvəffəqiyyət qazanmaq üçün hər şeyə hazırsınız və bacardığınızdan da artıq səy göstərirsiz. Bu vəziyyətdə siz aşağıda göstərilən ”səy göstərici termometr”də ən yüksək qiyməti qeyd edəcəksiniz

Təsəvvür etdiyiniz vəziy-yətlə müqayisədə bu testə cavab vermək üçün siz nə dərəcədə səy göstərərdiniz?

Əgər bu testə verilən qiymət məktəb qiymətlərinizdə nəzərə alınsaydı, siz nə dərəcədə səy göstərərdiniz?

¨ 10 ¨ 10 ¨ 10

¨ 9 ¨ 9 ¨ 9

¨ 8 ¨ 8 ¨ 8

¨ 7 ¨ 7 ¨ 7

¨ 6 ¨ 6 ¨ 6

¨ 5 ¨ 5 ¨ 5

¨ 4 ¨ 4 ¨ 4

¨ 3 ¨ 3 ¨ 3

¨ 2 ¨ 2 ¨ 2

¨ 1 ¨ 1 ¨ 1

Təşəkkür edirik

Beynəlxalq Şagird Qiymətləndirilməsi üzrə İƏİT Proqramı...

Documents

Transcript of Beynəlxalq Şagird Qiymətləndirilməsi üzrə İƏİT Proqramı...