MODUL 1: TIPOVI FINANSIJSKIH INSTITUCIJA U razvijenim finansijskim strukturama postoje *tri osnovna tipa finansijskih institucija: 1. komercijalne banke, 2. institucionalni investitori i 3. investicione banke (berzanske firme). 1. Komercijalne banke su depozitno-kreditne institucije. One formiraju izvore sredstava u obliku depozita stanovnitva i privrede, s tim da ta sredstva plasiraju u vidu zajmova. Ulaskom na finansijska trita komercijalne banke mijenjaju strukturu svog poslovanja. Putem emisije svojih obveznica banke formiraju dodatne nedepozitne izvore sredstava. Kupovinom vrijednosnih papira na finansijskom tritu komercijalne banke proiruju spektar svojih kamatonosnih aktiva. Iako su obveznice koje banke kupuju bitno razliite od bankarskih zajmova, ipak oba finansijska instrumenta imaju zajedniku karakteristiku da impliciraju odreeni rok vraanja i kamatu. Stoga i obveznice i zajmovi spadaju u iri koncept kredita. Pored depozitno-kreditne aktivnosti, komercijalne banke se sve vie bave i vanbilansnim aktivnostima. Tu spadaju klasine vanbilansne aktivnosti (kreditne garancije, akreditivi, devizni poslovi, itd), ali i noviji oblici tih aktivnosti u vidu tzv.finansijskih derivata (finansijski fjuersi, opcije i svapovi). Bankarski klijenti mogu da se putem finansijskih derivata zatite od kamatnih i valutnih rizika, ali za ovu zatitu (heding) plaaju bankama proviziju. Pored komercijalnih banaka postoje jo neki tipovi kreditnih institucija. To su prije svega tedionice koje su depozitne institucije, poto svoj finansijski potencijal formiraju putem prikupljanja tednih i oroenih depozita graana. tedionice plasiraju ova sredstva putem raznih oblika kreditiranja stanovnitva, a prije svega odobravanjem hipotekarnih kredita za stambenu izgradnju. Finansijske kompanije su kreditne, ali ne i depozitne institucije. One formiraju svoje potencijale preteno na bazi emosije komercijalnih papira na novanom tritu, kao i dugoronih obveznica na tritu kapitala. Finansijske kompanije daju potroake kredite graanima kao i kredite proizvodnim i trgovniskim kompanijama za finansiranje prodaje robe ne kredit. 2. Insitucionalni investitori se bitno razlikuju od kreditnih institucija prije svega po tome to sredstva stanovnitva prikupljaju u nedepozitnim oblicima i to sredstva plasiraju u razne oblike vrijednosnih papira na tritu kapitala. Postoje razliiti tipovi investicionih institucija (osiguravajui zavodi, penzioni fondovi, investiconi fondovi). Institucionalni investitori kupuju obveznice i akcije kompanija kao i dravne obveznice, formirajui eljene portfolio strukture. Osiguravajui zavodi prikupljaju sredstva na bazi polisa osiguranja graana i kompanija. Kod osiguranja ivota formira se u vremenskom roku visok nivo matematikih rezervi koje slue kao baza za kasnije isplate po osnovu ugovora o osiguranju. Sredstva koja ulaze u matematike rezerve su po svom karakteru dugorona, tako da se mogu upotrijebiti za kupovinu akcija i obveznica kao dugoronih finansijskih instrumenata. Osiguravajui zavodi obezbjeuju tekuu likvidnost putem odreenih iznosa transakcionog novca kao i kratkoronih vrijednosnih papira koji se lako mogu prodati na novanom tritu.

1

Penzioni fondovi su penziona osiguranja svih zaposlenih u veim kompanijama za razliku od osiguranja kod osiguravajuih zavoda gdje se polise osiguranja zakljuuju na individualnoj osnovi. Formiraju se matematike rezevre koje predstavljaju dugorona sredstva, pa se mogu investirati u dugorone plasmane. Investicioni fondovi formiraju finansijski potencijal putem prodaje svojih akcija graanima koji time postaju njihovi akcionari. Formirani potencijal investiconi fondovi plasiraju u akcije i obveznice na tritu kapitala. Investicioni fondovi su posredniki finansijski mehanizmi preko kojih individualni investitori kupuju i dre vrijednosne papire kompanija i drave. 3. Investicione banke ili berzanske firme (securities firms) su finansijske institucije koje se bave poslovima na primarnom i sekundarnom tritu kapitala. One ne formiraju finansijski potencijal ni na osnovu priliva depozita ni putem ugovorne tednje stanovnitva. Investicione banke u uem smislu vre finansijske usluge kompanijama koje ele da izvre emisiju akcija i obveznica na primarnom tritu kapitala. Pri tome investiciona banke daju kompanijama ekspertske informacije o tekuim kretanjima na finansijskom tritu i uslovima pod kojima mogu da izvre emisiju svojih vrijednosnih papira. Druga sfera aktivnosti investicionih banaka odnosi se na davanje ekspertnih usluga kompanijama u vezi sa vlasnikim i finansijskim prestrukturiranjem (fuzije, akvizicije itd). Brokerske firme obavljaju transakcije na sekundarnom tritu kapitala na kojem dolazi do kupovine i prodaje vrijednosnih papira koji se ve nalaze u prometu. U svojstvu brokera, ove firme vre samo tehnike posrednike funkcije za raun komitenata koji ele da kupe ili prodaju odreene vrijednosne papire na finansijskom tritu. Kao dileri oni obavljaju transakcije u svoje ime i za svoj raun uz preuzimanje odgovarajueg trinog rizika. Banke kao finansijske institucije -SUI GENERISBanke (franc.banque, tal. Banco-klupa, mjenjaki sto, pult za promjenu novca) su gotovo najvanije finansijske institucije, najstarije su (vie od 2000 godina) i najpoznatije. Sredstva koja se dre u bankama USA ine cca 1/5 ukupnih sredstava i vei dio prihoda svih finansijskih institucija u USA. U drugim dravama npr. u Japanu, banke dre blizu 2/3 svih sredstava koja cirkuliu u okviru domaeg finansijskog sistema. Razlika je u tome, to, u USA, institucije koje pruaju finansijske usluge mogu, a to i ine, da konkuriu jedna drugoj u ponudi svojih usluga preduzeima, potroaima i dravama. *Definicija poslovne ili komercijalne banke Banke su finansijske institucije koje obavljaju platnoprometne i intermedijarne (tj. depozitno-kreditne) usluge. Banka je bilo koja kompanija koja prua usluge deponovanja sredstava koja podlijeu povlaenju na zahtjev i odobrava zajmove komercijalne ili poslovne prirode. *Zakonska definicija banke (FBiH) Rije Banka oznaava pravno lice (dioniko drutvo) koje obavlja poslove primanja novanih depozita i davanja kredita, kao i druge poslove u skladu sa Zakonom o bankama. *Ko daje dozvolu za bankarstvo? Niko ne moe u svoje ime i za svoj raun primati ili omoguiti primanje depozita u novcu niti davati kredite na podruju Federacije, ako nema dozvolu Agencije za bankarstvo FBiH (FBA) u skladu sa ovim zakonom.

2

*Minimalni iznos dionikog kapitala u novcu banke i minimalni neto - kapital koji banka mora odravati, ne mogu biti manji od 15 miliona KM. Moderno vienje banke: maine za rizike, firme koje prave novac preuzimajui rizike i profesionalni preuzimai rizika. *etiri kljune karakteristike komercijalnih banaka (bitne karakteristike bankarskog poslovanja): 1. Transformacija sredstava banke transformiu kratkoroniju (likvidniju) depozitnu pasivu u dugoroniju (manje likvidnu) kreditnu aktivu; 2. Evaluacija trailaca (potencijalnih korisnika) zajmova banka kao finansijski posrednik procjenjuje kreditni rizik u ime deponenta ija sredstva plasira; 3. Depozitni potencijal banaka predstavlja pool (pul) sredstva koji se formira na osnovu depozita velikog broja investitora (deponenata). Ovaj finansijski potencijal banka plasira putem veeg broja zajmova raznim korisnicima (diversifikacija ili disperzija rizika); 4. dok se u bilanskom smislu banka moe okarakterisati kao kolekcija aktive i pasive u koju ulaze razni finansijski instrumenti, to se koncipira kao kolekcija pravnih ugovora koji se odnose na depozite i zajmove. Bilans banke 1. *Pojednostavljeni prikaz bilansa stanja banke Aktiva Gotovina Krediti Finansijska aktiva Fiksna aktiva

Pasiva Kratkoroni dug Depoziti Finansijske obaveze Dugoroni dug Kapital Vanbilansna evidencija Vanbilansna evidencija (primljene kontigencije) (date kontigencije) 2. *Pojednostavljeni prikaz bilansa uspjeha banke Kamatna mara plus naknade - operativni trokovi = Operativni dobitak (EBTD) - Deprecijacija - Provizije - Porez = Neto dobitak *Propisani obrasci (FBA) neke pozicije: *Aktiva: - novana sredstva i rauni depozita kod depozitnih institucija, - vrijednosni papiri za trgovanje, - krediti, potraivanja po poslovima lizinga, - poslovni prostori i druga poslovna (fiksna) aktiva, - ostale nekretnine, - ostala aktiva,

3

- rezerve za potencijalne gubitke (odbitna stavka). Nain izrade obrazaca bilansa stanja i uspjeha, kao i vanbilansne evidencije banaka koje posluju na podruju BiH propisuje supervizor (entitetska Agencija za bankarstvo). *Kategorije kredita: A- dobra aktiva; predstavljaju opte rezerve za kreditne gubitke i one iznose 2 % B- aktiva sa posebnom napomenom; (kasne manje od 90 dana); posebne rezerve za kreditne gubitke i one iznose od 5 % do 15 % C- supstandardna aktiva ili podstandardna aktiva ; (kasne due od 90 dana, a krae od 180 dana); posebne rezerve za kreditne gubitke i one iznose od 16% do 40 % D- sumnjiva aktiva; (sigurno kasne due od 180 dana, a krae od 270 dana); posebne rezerve za kreditne gubitke i one iznose od 41 % do 60 % E- gubitak; (kasne preko 270 dana); posebne rezerve za kreditne gubitke i one iznose 100 %. Ova kategorija vodi se vanbilansno, sudski se pokree postupak i naplata koleterala. *Obaveze sainjavaju pozicije: - depoziti (a vista, tedni i oroeni), - uzete pozajmice-dospjele obaveze, - uzete pozajmice od drugih banaka, - obaveze prema vladi, - obaveze po uzetim kreditima i ostalim pozajmicama, - subordinisani dugovi i subordinisane obveznice, - ostale obaveze. *Kapital sainjavaju pozicije: - trajne preferencijalne dionice, - obine dionice, - emisiona aija, - nerasporeeni dobitak i rezerve kapitala, - kursne razlike i - ostali kapital. U bilansu uspjeha banka prikazuje ostvarene prihode i rashode i ostvareni poslovni rezultat. *Prihodi od kamata: - kamatonosni rauni depozita kod depozitnih institucija - krediti i poslovi lizinga - vrijednosni papiri koji se dre do dospijea, - vlasniki vrijednosni papiri. *Operativni prihodi (oni koji nemaju kamatni karakter): - prihodi po osnovu poslovanja sa devizama, - naknade po kreditima, - naknade po vanbilansnim poslovima, - naknade po izvrenim uslugama. Potencijalni rashodi banke su rashodi od kamata i nekamatni rashodi. *Rashodi od kamata: - depoziti, - uzete pozajmice dospjele obaveze, - uzete pozajmice od drugih banaka, - subordinisani dugovi i subordinisane obveznice.

4

*Nekamatni rashodi: - trokovi rezervi po osnovu kreditnog rizika, - trokovi plata i doprinosa, - varijabilni, fiksni i reijski trokovi poslovanja banke. U vanbilansnoj evidenciji banka vodi pozicije koje sadre mogunost nieg ili vieg stepena da e odreene obaveze biti ukljuene u bilans stanja. Najee pozicije su garancije i akreditivi. *Klasifikacija (vrste) banaka: 1. Komercijalne, investicione i univerzalne banke 2. Banke malih transakcija (retail banks) ili bankarstvo na malo i banke velikih transakcija (wholesale banks) ili bankarstvo na veliko. Glavni trendovi koji utiu na bankarstvo: - poveanje broja usluga, - poveanje konkurencije, - deregulacija od strane drave, - tehnoloka promjena, - preklapanje poslovam - globalizacija, - poveanje rizika. PROMJENE U FINANSIJSKOJ STRUKTURI Brz razvoj trita kapitala U toku posljednjih nekoliko decenija dolazi do brzoj razvoja transfera kapitala preko finansijskih trita. Pri tome kompanije i drave emituju vrijednosne papire na finansijskom tritu, dok se kao kupci javljaju neposredno individualni investitori ili institucionalni investitori (osiguravajue kompanije, penzioni fondovi, investicioni fondovi). Savremena informaciona tehnologija omoguuje da se i mimo finansijskih institucija moe da vri procjene finansijskog rejtinga kompanija koje ele da emituju akcije i obveznice na tritu kapitala. Do priblino sredine 70-tih godina komercijalne banke u razvijenim zemljama imale su dominantnu poziciju u finansijskom posredovanju izmeu nosilaca tednje i investicija. Komercijalne banke su u tradicionalnom modelu trine ekonomije imale dominantan poloaj u: 1. apsorbovanju tednje preko depozita, 2. kreditiranju privrede i stanovnitva, 3. ronoj transformaciji sredstava i 4. platnom prometu. Prestrukturiranje komercijalnog bankarstva je u osnovi vreno putem njihovog pribliavanja finansijskim tritima kao i proirenjem djelatnosti tih banaka. Komercijalne banke su sve vie ukljuene u poslove sa vrijednosnim papirima koje su u znaajnoj mjeri ule u aktive i pasive banaka. Putem zakonske regulative je ukinuta separacija komercijalnih i investicionih banaka. Time je stvorena institucionalna osnova da vee komercijalne banke postanu univerzalne banke, tj da se mogu baviti poslovima kako komercijalnog tako i investicionog bankarstva. Logika vreg djelovanja trinih principa na finansijskom sektoru, u cilju jaanja konkurencije svih finansijskih institucija, dovela je do ukidanja striktnih funkcionalnih barijera izmeu komercijalnog bankarstva,

5

investicionog bankarstva i osiguranja. To je dovelo do mogunosti stvaranja finansijskih konglomerata, pri emu se moglo polaziti od bilo kojeg tipa finansijskih institucija kao osnove. Inputi u bankarstvu sastoje se iz depozita, rada i kapitala koji se kombinuju da bi se stvorio output u obliku zajmova i investicija (vrijednosnih papira). Koncentracija u bankarstvu Jedan od bitnih trendova u procesima promjene finansijske strukture u toku posljednih decenija je proces koncentracije u bankarstvu. U SAD-u je tek 1994.godine donijet zakon koji dozvoljava formiranje filijalske mree komercijalnih banaka van matine savezne drave, dok je krajem 1999.godine donijet zakon kojim se ukidaju barijere izmeu komercijalnih banaka, investicionih banaka i osiguravajuih kompanija. Nastojanje banaka kao i ostalih finansijskih institucija da ubrzaju porast svojih aktivnosti zasniva se znatnim dijelom na ekonomiji obima. Poveanje obima poslovanja kompenzira snienje profitne stope, koje prati proces pojaane konkurencije na bazi deregulacije. Poslovni menaderi u bankama nastoje da ubrzaju procese rasta poslovnih aktivnosti i to ne samo putem tzv. internog rasta tih banaka nego i putem tzv. eksternog rasta, tj. fuzijom sa drugom bankom sline veliine ili akvizicijom (kupovinom) manjih banaka. Jo je znaajniji i proces diverzifikacije poslovnih aktivnosti bankarskih institucija u kontekstu transformacionih procesa, pokrenutih deregulacijom i uvoenjem elektronskog poslovanja. Kada komercijalna banka izvri akviziciju neke investicione banke stvara se mogunost formiranja poveanog prihoda u kombinaciji sa relativnim smanjenjem trokova usljed efekta sinergije. Diverzifikovane finansijske institucije su u stanju da vre unakrsnu prodaju (cross selling) raznih finansijskih proizvoda/usluga koristei istu bazu komitenata koji su zainteresovani za kupovinu raznih finansijskih instrumenata. Finansijski supermarketi nastaju u procesu diverzifikacije finansijskih institucija kada individualni klijenti mogu na jednom mjestu da obave irok spektar finansijskih aktivnosti (one-stop banking). FAKTORI NOVIH TRENDOVA* 1. Deregulacija Radikalno smanjenje dravne regulacije u odnosu na banke i druge finansijske institucije predstavlja glavnu institucionalnu pokretaku snagu koja dovodi do transformacionih procesa. Osnovni razlog za koritenje intervencionistikog pristupa u regulisanju finansijske strukture bilo je nastojanje da se u prvom redu obezbijedi sistemska stabilnost finansijskog sistema. Centralna banka je u koordinaciji sa dravom vrila i usmjeravala dio plasmana banaka i drugih finansijskih institucija u odreene prioritetne namjene. Veliki preokret nastao je kada je na institucionalnom planu prihvaen koncept deregulacije finansijskog sistema. Plafoniranje kamatnih stopa je postepeno ukinuto, tako da se prelo na formiranje kamatnih stopa iskljuivo na bazi trinih metoda. Deregulacija je imala jake implikacije na funkcionisanje finansijskih sistema i institucija. Prije svega, doslo je do jakog poveanja konkurencije izmeu komercijalnih banaka kao i izmeu njih i drugih finansijskih institucija.Bankarstvo je iz stanja ograniene konkurencije dolo u stanje poveanog rivalstva. Oblici konkurencije kod finansijskih institucija sastoje se u cjenovnoj i produktnoj konkurenciji. Cjenovna konkurencija obezbjeuje povoljnije kamatne stope za partnere finansijskih institucija. Deregulacija finansijskog sistema i kamatnih stopa, u kontekstu pojaane

6

konkurencije svih tipova finansijskih institucija, dovodi do obaranja kamatnih mari i bar u tranzitornom periodu, do smanjenja profitabilnosti banaka. Produktna konkurencija u uslovima deregulacije znai da finansijske institucije proiruju repertoar svojih finansijskih usluga i vie vode rauna o konkretnim potrebama raznih segmenata potencijalnih korisnika. Stvaraju se novi tipovi finansijskih proizvoda/usluga. Finansijske institucije, pod pritiskom pojaane konkurencije, poboljavaju kvalitet svojih usluga. 2. Informaciona tehnologija Brz razvoj informacione tehnologije (IT) je izuzetno bitan faktor u formiranju trenda transformacije bankarstva i finansijske strukture. Savremeni telekomunikacioni i kompjuterski sistemi predstavljaju tehniku bazu za momentalno prenoenje informacija i obradu podataka. Time se stvaraju uslovi za brzu evaluaciju kreditne sposobnosti kompanija koju mogu da vre ne samo komercijalne banke, nego i druge finansijske institucije. Dolazi do stvaranja elektronskog bankarstva koje, preko kompjuterskih i telekomunikacionih sistema, vri momentalno prenoenje podataka i transfer novca izmeu bankarskih komitenata i banke, kao i izmeu organizacionih dijelova banke i centralnog kompjuterskog procesora banke. Stvaranje elektronskog bankarstva ima velike reperkusije na tehnologiju poslovanja i na organizacionu mreu bankarskih institucija. Glavni izazovi u procesima budueg razvoja bankarstva dolaze od strane Interneta. U toku posljednih godina dolo je do stvaranja tzv. virtuelnih banaka koje obavljaju sve bankarske poslove sa klijentima iskljuivo preko Interneta. Banke e konkurisati ne samo izmeu sebe, nego i sa drugim finansijskim institucijama. Tzv. agregatori tj.Internet platforme koje na ekranu uporedno pokazuju ponude provajdera raznih finansijskih usluga pritiskom na dugme, jo vie e poveati cjenovnu konkurenciju, prije svega za standardizovane usluge. 3. Globalizacija Multinacionalne banke djeluju u pravcu integracije i globalizacije finansijskih trita. Ove banke mogu da proire svoje poslovanje na druge zemlje na jedan od sljedeih naina: da same izgrade svoju filijalsku mreu u drugim zemljama, da izvre akviziciju (kupovinu) strane banke ili da izvre kupovinu manjinskog paketa akcijskog kapitala neke strane banke. Pretpostavka za ulazak strane banke u domai bankarski sistem je dobijanje odgovarajue licence od domae centralne banke. Najpoznatije globalne bankarske institucije su Citigroup (SAD), Deutsche Bank (Njemaka), UBS (vajcarska), HSBC (Britanija), ABN-Amro (Holandija), ING (Holandija) itd. Mega univerzalne banke (bankarske grupe) kupuju investicione banke u drugim dijelovima svijeta kako bi tamo ostvarile svoje fiziko prisustvi i na taj nain koristile poznavanje lokalnih prilika. Komercijalno bankarstvo je do sada u razvijenim zemljama vrlo malo globalizovano, jer je ovaj tip banaka usmjeren na domainstva i manja preduzea, kod kojih postoji visok stepen lojalnosti prema domaim komercijalnim bankama. Meutim, u novije vrijeme postoji jaka tendencija globalizacije bankarstva u zemljama u razvoju i jo vie u zemljala u tranziciji. U Evropskoj uniji je dolo do stvaranja jedinstvenog pasoa za sve banke registrovane u nekoj od tih zemalja. Time sve banke, koje su dobile licencu u nekoj od zemalja lanica EU, automatski imaju pravo da otvaraju filijale ili da na drugi nain vre sve bankarske aktivnosti u svakoj od zemalja ove regionalne grupacije.

7

*Faktori novih trendova u finansijskoj strukturi mogu se subsumirati na sljedei nain (predavanje): 1. deregulacija - vei stepen konkurentnosti izmeu svih tipova FIS, - ukidanje ogranienja u pogledu ue specijalizacije FIS, - formiranje (depozitnih) kamatnih stopa na osnovu trinih metoda. 2. konkurencija - cjenovna - proizvodna 3. globalizacija (internacionalizacija poslovanja velikih FLS) 4. informaciona tehnologija (razvoj telekomunikacionih sistema i kompjuterskih tehnologija). PERSPEKTIVE BANKARSTVA *etiri su projekcije budueg razvoja bankarstva (perspektive bankarstva): Broj 1. Razvojni potencijali ukupnog finansijskog sektora mogu se ocijeniti kao povoljni za naredni period. Finansijski sektor, sektor informacione tehnologije i sektor telekomunikacije spadaju u najpropulzivnije djelatnosti u savremenoj fazi ekonomskog i tehnolokog razvoja. Dinamizam finansijskog sektora vidi se u stalnom poveavanju proporcije finansijskih aktiva (zajmova, akcija i obveznica) u odnosu na drutveni proizvod. Za sektor bankarstva je kljuno pitanje kakve e se proporcije formirati izmeu bankarskih i nebankarskih institucija u rastuim ukupnim potencijalima finansijskog sektora. Uspjenije e biti one finansijske institucije koje: - nude bolje finansijske proizvode/usluge i time se bolje uklapaju u strukturu tranje za finansijskim uslugama od strane raznih segmenata stanovnitva i kompanija, - nude jeftinije i kvalitetnije finansijske usluge, - imaju visok stepen informacione tehnologije i - obezbjeuju dobre veze sa klijentima putem odgovarajueg marketinga. Broj 2. Smanjivanje/ukidanje barijera izmeu komercijalnog bankarstva, berzanskih firmi i osiguranja je posljedica procesa deregulacije i brzog razvoja informacione tehnologije. Interakcija ovih pokretakih snaga djeluje na znatno poveanje konkurencije svih tipova finansijskih institucija. Time se uklanjaju institucionalne barijere da se pojedini tipovi finansijskih institucija ne mogu baviti poslovima koje su u kljunoj kompetenciji drugih tipova finansijskih institucija. Broj 3. Procesu finansijskih transformacija djeluje u pravcu stvaranja fleksibilnijih finansijskih struktura kao i fleksibilnijih finansijskih institucija. Savremena informaciona tehnologija stvara gotovo neograniene mogunosti koritenja vremena i prostora. Putem masivnog koritenja informacione tehnologije dolazi do ogromnog poveanja brzine transakcija u okviru finansijskog sistema, to dalje djeluje na poveavanje fleksibilnosti funkcionisanja makroekonomskih procesa. Najvaniji segment novih proizvoda su finansijski derivati (finansijski fjuerski, opcije i svapovi), putem kojih se vri trino osiguranja od rizika u vezi sa kretanjem kamatnih stopa i deviznih kurseva. Broj 4.

8

Brzi procesi transformacije finansijske strukture i bankarstva imaju i svoje nalije u smislu poveanja nestabilnosti finansijskog trita na bazi trendova jaanja informacione tehnologije, globalizacije finansijskih institucija i poveanja trinih rizika. S tim u vezi poznati ameriki ekspert Henry Kaufman ukazuje da ulazimo u period u kome e dominirati hazardnije finansijsko trite sa sve veim oscilijacijama cijena akcija, obveznica i valuta. U daljem razvoju bankarstva e biti povean znaaj upravljanja finansijskim rizicima. MODUL 2: STRATEKO PLANIRANJE U BANKAMA U razvijenim zemljama vee banke primjenjuju strateko planiranje, to je povezano sa deregulacijom finansijskog sektora i pojaanom konkurencijom na finansijskom tritu. U tom kontekstu dolazi do poveane potrebe da bankarske institucije koriste strateko planiranje kao sredstvo za pozicioniranje na visoko konkurentnom tritu kao i za traenje najpovoljnijih metoda za jaanje te pozicije u narednim godinama. *Marketinka strategija fokusirana je na razumijevanje sadanjih i potencijalnih potreba komitenata/klijenata banke. Strateki rizik sastoji se u moguoj pogrenoj procjeni stratekog razvoja banke, ime moe da bude stvoren viak kapaciteta ili eskalacija trokova poslovanja. Ovaj rizik je posebno znaajan kada doe do pregovora oko fuzije i akvizicija banaka kao i prilikom donoenja stratekih odluka u pogledu daljeg razvoja distribucione mree banaka (filijalske mree i online kompjuterskih veza). Polazna taka u stratekom planiranju banke jeste analiza ukupne ponude i tranje finansijskih usluga kao i projektovanje buduih promjena u strukturi finansijskog sistema. U tom kontekstu svaka finansijska institucija projektuje strategiju razvoja. Cilj ove strategije je da banka to preciznije sagleda optimalne pravce svog budueg razvoja u cilju takvog pozicioniranja banke na finansijskom tritu kako bi obezbijedila maksimizaciju stope profita, tj maksimizaciju trine vrijednosti banke. U savremenoj finansijskoj strukturi, u kojoj postoji jak stepen konkurencije finansijskih institucija, uspjenost poslovanja bankarske institucije formira se na osnovu interakcije tri kljune komponente, a to su: Poduzetnitvo tehnologija organizacija Kljunu ulogu u ovom trojstvu ima poduzetnitvo iji je glavni nosilac bankarski menadment. Uvoenje stratekog planiranja u savremeno bankarstvo moe se tumaiti kao izraz nove upravljake filozofije koja, u uslovima pojaane konkurencije i poveane dinamike u transformaciji finansijskih trita, naglaava trino-orijentisani pristup u smislu repozicioniranja banke na bazi trinih impulsa. Koritenje stratekog planiranja u trino-orijntisanim bankama znaajno je upravo zbog brzih transformacionih procesa u finansijskoj i tehnolokoj sferi. Smisao stratekog planiranja jeste da se sagledaju osnovni pravci prestruktuiranja bilansnih i vanbilansnih pozicija banke u cilju stvaranja takve konfiguracije koja e bitno djelovati na poveanje profitabilnosti banke i na smanjenje izloenosti rizicima.

9

Strateki plan je samo set smjernica i okvir za preusmjeravanje poslovanja banke u cilju poboljavanja performansi njenog poslovanja, ali nije supstitut za inicijativu, energiju i kreativnost strunjaka i menadera u banci. Strateko planiranje u bankarskim (finansijskim) institucijama sadri nekoliko faza: - kreiranje vizije, - izbor strategije, - razrada akcionih programa. VIZIJA U STRATEKOM PLANIRANJU Prva faza u stratekom planiranju razvoja bankarske institucije jeste sagledavanje vizije daljeg razvoja. Pri tome se polazi od analize sadanje pozicije banke na finansijskom tritu. Analiziraju se svi pozitivni i negativni faktori poslovanja banke u odnosu na konkurentne institucije. Pozitivni faktori: - iroka baza klijenata - razvijena organizaciona mrea - dobra kadrovska struktura Negativni faktori: - slabo upravljanje bankom - niska profitabilnost - neperformansni zajmovi. Banka treba to tanije da sagleda svoje pozitivne i negativne osobine u smislu njene konkurentske sposobnosti na finansijskog tritu, jer je to jedna od bitnih polaznih osnova za izradu vizije razvoja banke. Drugi momenat koji je bitan za strateko planiranje jeste dosadanja veliina banke mjerena nivoom bilansa aktive i pasive kao i visinom kapitala banke. Vizija daljeg razvoja banke moe da bude sumirana u vidu tzv. misije koja u sublimiranoj formi daje glavnu poruku u pogledu daljeg razvoja banke (mission statement). Kod stvaranja vizije daljeg razvoja banke, posebno su znaajna opredjeljenja banke: - da li eli da proiri geografsko podruje svoga djelovanja, - u kojoj mjeri eli da povea svoj bilansni nivo, - koliki stepen diverzifikacije finansijskih proizvoda eli da ponudi u narednom periodu. Na bazi takvih opredjeljenja, banka izvlai implikacije u pogledu kadrovske strukture, investicija u informacionu tehnologiju i organizacione mree za prodaju finansijskih usluga. U sagledavanju vizije banke u narednom periodu od nekoliko godina, top menadment banke treba da donese kljune odluke u pogledu daljih pravaca razvoja banke. Potrebno je da se donese strateka odluka u pogledu osnovnih pravaca poslovanja banke. Pri tome banka nastoji da se orijentie na profitabilnije pravce poslovanja i da se povlai iz manje profitabilnih. Savremene banke usvajaju agresivniji pristup. On se sastoji u segmentaciji trita i targetiranju sektora koji su od posebnog znaaja za razvoj banke u narednom periodu. Takoe banke mogu da mijenjaju svoj pristup pojedinim specifinim grupama klijenata. U tom smislu banke formiraju tzv. ciljane pakete bankarskih usluga. Poetna opcija u viziji daljeg razvoja banke sastoji se u tome da li banka u narednom periodu eli da bude banka usmjerena na stanovnitvo (retail bank) ili banka usmjerena na

10

privredu (wholesale bank). Dalja bitna opcija sastoji se u tome da li banka eli da se razvija u pravcu univerzalne banke koja se bavi irokom paletom bankarskih poslova/usluga ili eli da bude koncentirsana samo na neke sektore bankarskog poslovanja. Radi se o izboru univerzalne ili specijalizovane banke. Kod izbora vizije razvoja banke mora se odgovoriti na pitanje geografske lokalizacije poslovanja banke. Na koncepcijskom planu dolo je poetkom osamdesetih godina do znaajne promjene strategije banaka, posebno u razvijenim zemljama, to se prenosi i na banke u zemljama u razvoju. U ezdesetim i sedamdesetim godinama dominirala je bankarska strategija koja je teite stavljala na brz rast bankarskih aktiva. Ova strategija uzimala je rast bilansa banaka kao kljuno mjerilo uspjeha svake banke. U sklopu takve strategije dolazilo je do vee koncentracije bankarskih zajmova u propulzivnim sektorima i zemljama. Ali pokazalo se da strageija brzog rasta bilansa banaka znai prihvatanje suvie velikog rizika. To moe da dovede do sloma kreditnih obaveza dunika, ukoliko kasnije doe do recesionih kretanja u kombinaciji sa visokim realnim kamatnim stopama. Upravo zbog toga dolazi do usvajanja nove strategije banaka koja znatno vie naglaava profitne performanse banaka, a ne targete u vidu rasta njihovih bilansa. U ovoj novoj strategiji banke vode znatno bvie rauna o visini kreditnih rizika koje prihvataju. IZBOR STRATEGIJE Strateki plan banke predstavlja razradu i operacionalizaciju razvojne vizije banke. Strateki planovi obino imaju horizont od 3-5 godina. Sadraj stratekog plana sastoji se u izboru konkretnih metoda putem kojih e vizija biti realizovana, pri emu je bitno da postoji konzistentnost izmeu gornjih metoda. Kod izbora strategije razvoja banke u narednom periodu, opcije banke mogu se sistematizovati na sljedei nain: trina penetracija: banka u razvojnoj strategiji stavlja teite na poveanje uea na postojeim segmentima finansijskog trita i to sa postojeim finansijskim uslugama, osvajanje novih trinih segmenata: banka u razvojnoj strategiji stavlja teite na osvajanje novih trinih segmenata u geografskom smislu ili putem ireg obuhvata novih slojeva stanovnitva-uz prodaju iste palete svojih proizvoda, osvajanje novih proizvoda: banka u razvojnoj strategiji stavlja teite na uvoenje novih finansijskih proizvoda/usluga uz zadravaje prisustva na dotadanjim segmentima finansijskog trita, diverzifikacija: banka u razvojnoj strategiji stavlja teite na osvajanje novih trinih segmenata kao i na uvoenje novih finansijskih proizvoda/usluga. Kljuni parametri daljeg razvoja banke su: 1. planiranje veliine banke u narednom periodu povezano je sa projektovanjem porasta bilansnog obima. Pri tome je sutina u sagledavanju optimalnog porasta bilansnog obima banke, polazei od savremene koncepcije da je kljuni zadatak banke da povea vrijednost banke kao firme. 2. stepen diverzifikacija banke u narednom periodu predstavlja sagledavanje planskog pomjeranja palete bankarskih proizvoda/usluga. To znai osvajanje novih proizvoda, koji su ocijenjeni kao vie profitabilni, uz smanjivanje ili ak naputanje nekih aktivnosti koje su nedovoljno profitabilne. Banka planira promjene u stepenu diverzifikacije svojih proizvoda imajui u vidu kako razvojne trendove u finansijskoj strukturi tako i svoje komparativne prednosti.

11

3. politika kamatnih stopa banke polazi od kretanja kamatnih stopa na finansijskom tritu i posebno kod drugih banaka, imajui u vidu djelovanje jake konkurencije. Cilj kamatne politike je da obezbijedi puno pokrie rizika i trokova kao i adekvatnu stopu profitabilnosti banke. Sa gledita stratekog planiranja, bitan je izbor odnosa rizika i prinosa. 4. strateko planiranje u savremenim bankama tei da sagleda plansku stopu prinosa banke u odnosu na aktivu i u odnosu na akcijski kapital. Stopa profita banke treba da obezbijedi poveanje akcijskog kapitala banke s tim da postoji konzistentna veza izmeu poveanja stope kapitala banke i stope porasta ukupne aktive i pasive. To proistie iz institucionalne obaveze da sve banke dre odreenu stopu kapitala u odnosu na aktivu banke (npr 8%), tako da planirani porast aktive banke mora da bude usklaen sa porastom akcijskog kapitala. AKCIONI PROGRAMI *Akcioni programi predstavljaju operacionalizaciju strategije daljnjeg razvoja banke. Ovaj program sadri: zadatke, rokove i smjernice ostvarivanja zadataka. Za svaki akcioni program zaduen je odgovorni tim koji je odgovoran nadzoru banke ili top menadmentu. Operacionalizacija strategije razvoja banke sprovodi se kroz akcione programe. Ako strateki plan polazi od sadanje pozicije banke i pozicioniranja banke u narednom periodu, onda akcioni programi povezuju sadanje i planirano stanje. Za svaki akcioni program zaduen je odgovarajui projektni tim koji podnosi izvjetaj glavnom menadmentu banke. Struktura akcionih programa profitabilnosti je sintetizovana u akrinomu CQIPP (Costs, Quality, Information, Products, People). Trokovi - kako je poveanje profitabilnosti osnovni cilj stratekog planiranja i upravljanja, to kontrola trokova poslovanja i eventualno snienje tih trokova predstavlja sadraj jednog od bitnih akcionih programa. Svi trokovi treba da poveavaju vrijednost banke kao firme. Trokovi poslovanja se stavljaju u odnos prema dohotku banke (neto kamata plus provizija) i postavlja ciljna visina tog odnosa uz nastojanje da se taj parametar smanji. Kvalitet u savremenom bankarstvu je prihvaena ocjena da nije mogue dugorono odrati diferencijaciju cijena za iste finansijske usluge kod raznih banaka. Stoga je kvalitet bankarskih usluga bitan faktor konkurentske diferencijacije banaka. Informacije - finansijski informacioni sistem treba da bude dovoljno sofisticiran kako bi mogao da daje trokovnu, dohodnu i profitnu analizu po proizvodima, grupama klijenata i filijalama/drugim distributivnim kanalima. Tako je TSB uvela Superservice tj. ekranizovani kompjuterizovani sistem koji prikuplja i analizira podatke o klijentima kako bi identifikovao potrebe klijenata za finansisjkim uslugama banke. Radi se o ekspertskom sistemu koji analizira podatke o klijentima koji su svrstani u pet faza ivotnog ciklusa. Time je stvorena analitika osnova za neposredno komuniciranje sa klijentima u cilju prodaje dodatnih finansijskih usluga. To je osnova za unakrsnu prodaju (cross sales) to multiplikuje ukupnu prodaju bankarskih usluga klijentskoj bazi. Proizvodi/usluge u stratekom planu banke nalazi se paleta finansijskih proizvoda koje banka prua, odnosno koje e pruati u narednom periodu. Meu glavnim finansijskim proizvodima koje stanovnitvo moe da koristi kod banke nalaze se: tekui rauni,

12

dozvoljena prekoraenja, platni promet, platne kartice, potroaki krediti, stambeni krediti, tednja, penzioni prograni, osiguranja ivota i stvari, transakcije vrijednosnim papirima. Osoblje- strateki plan razvoja banke mora da sadri plan potrebnog osoblja koje treba da prati izvravanje razvojnih ciljeva banke u narednom periodu. Najvanije je da bude planski ustanovljen adekvatan broj i struktura zaposlenih. Cilj planiranja osoblja jeste da eventualni nedostatak osoblja u cjelini po pojedinim profilima ne bude faktor koji oteava realizaciju razvojnog plana. MARKETINKA STRATEGIJA Strateko planiranje u savremenim bankama je tijesno povezano sa marnetinkom strategijom koja je fokusirana na bolje razumijevanje sadanjih i potencijalnih potreba komitenata banke kao i na satisfakciju potroaa svim uslugama koje banka prua. U tom smislu banka ima dvije grupe strunjaka: jedni fokusiraju potroae (marketers), drugi fokusiraju konkurentske banke (strategists). Kod formiranja svoje marketinke strategije banka ima u vidu tri osnovne strateke opcije (tri vrste marketinke strategije*): 1. strategija masovnog trita polazi od pretpostavke da veina potroaa banke ima sline potrebe i elje. Ako je to tako, onda se banka orijentie na nie cijene svojih proizvoda i usluga, uz formiranje zadovoljavajue stope dobiti. 2. strategija diferenciranih segmenata klijenata zasniva se na pretpostavci da banka ima nekoliko razliitih segmenata klijenata. U tom sluaju banka se orijentie na dizajniranje posebnih programa za svaki segment klijenata. 3. strategija koncentrisane aktivnosti znai da se banka koncentrie na jedan segment finansijskog trita. U tom sluaju banka ima vee poznavanje potreba komitenata, bolju reputaciju za poslovanje na izabranom segmentu finansijskog trita, pa moe da rauna na veu lojalnost klijenata. Bilo koju strategiju da banka izabere, savremene marketinke teorije ukazuju na potrebu stratekog pozicioniranja banke, t znai da svaka banka treba da ima prepoznatljiv poslovni profit. I od banaka se u kontekstu jake trine konkurencija sve vie zahtijeva da formiraju svoj poslovni imid koji se zasniva na vrsti i kvalitetu bankarskih proizvoda/usluga. Ovaj poslovni imid se pojaava promotivnim kampanjama preko sredstava javnog komuniciranja. Pri tome efektivna komunikacija nije jednostavno slanje informacija ve postoji tek onda kada dovoljan broj klijenata razumije ovu poruku i daje pozitivan odgovor na nju. Jedna od najveih njemakih banaka Dresdner Bank, u estim televizijskim porukama milionima potencijalnih klijenata, stalno ponavlja da je ona Beraterbank, tj. da prua savjete graanima u vezi sa izborom adekvatnih programa plasmana novca kojim oni raspolau. U programima stratekog menadmenta istiu se dva momenta. 1. banke koje ele visoke stope rasta, uz odravanje profitabilnosti, moraju stalno da nastoje da uvode nove usluge koje se interesantne za sadanje i budue klijente banke. Danas je uvoenje i usavravanje elektronskog poslovanja banke najvaniji faktor privlaenja sadanjih i buduih klijenata banke. 2. u programima stratekog marketinga je takoe bitno da se stalno poboljavaju kanali distribucije bankarskih proizvoda i usluga. Poto za nove bankarske usluge ne postoji patentno zatitno pravo, to je mogue brzo kopiranje tih inovacija. Ono to se ne moe kopirati je sposobnost da se formira i stalno usavrava distribuciona

13

mrea preko koje se postojei i novi proizvodi nude i prodaju zainteresovanim potroaima. MODUL3: LIKVIDNOST BANAKA *Likvidnost banke je njena sposobnost da izvrava svoje obaveze o rokovima dospjea. Likvidnost moe da ima kratkorono ili superkratkorono znaenje, da bi se najpreciznije mogla odrediti kao sposobnost izvrenja finansijskih obaveza u svakom momentu.Obaveze banke odnose se na deponente i na kreditore banke. *Solventnost predstavlja trajnu sposobnost anke u domenu ispunjenja svojih finansijskih obaveza, ali u dugom vremenskom periodu. *Banka moe biti solventna, ali nelikvidna (likvidna) ukoliko se radi o prolaznim (reverzibilnim) ili lako otklonjivim likvidnosnim tekoama. *Banka moe biti likvidna, ali nesolventna (insolventna), to znai da trenutno ispunjava obaveze, ai da e se vrlo brzo nai u nesavladivim problemima. *Trini problemi odavanja likvidnosti banke su neto odliv depozita iz poslovnog sistema banke i neto poveanje legitimne tranje, odnosno tranje za kreditima od strane (prvoklasnih) stalnih komitenata kojima su ve otvorene kreditne linije. *Temeljni problemi odravanja solventnosti su gubici p zajmovima ili plasmanima u hartije od vrijednosti, negativnih poslovnih performansi koje mogu stvoriti stanje veeg obima bankarskih obaveza od aktive (to se naziva stanjem nesolventnosti). Pozicija likvidnosti banke proistie prije svega iz njene bilansne strukture. U *aktivi banke nalaze se instrumenti sa razliitim stepenom likvidosti: na jednom kraju skale nalaze se najlikvidnije pozicije (npr., novac na raunu kod centralne banke), a na drugom najnelikvidnije pozicije (npr., zgrada sa opremom...). vrijednosni papiri koje banka drinu svojoj aktivi mogu se diferencirati sa gledita lakoe njihove prodaje na finansijskom tritu, bez obzira na formalne rokove tih papira. Zajmovi koje je banka odobrila privredi i stanovnitvu u principu se smatraju nelikvidnom aktivom, mada ovi zajmovi imaju razliite rokove dospjea, ukoliko su rokovi vraanja blii, utoliko je ta aktiva manje nelikvidna. Na taj nain struktura aktive pokazuje poziciju likvidnost banke. U *pasivi bilansa banke, neke obaveze banke su likvidne, to znai da povjerioci mogu u svakom momentu ili u kratkim rokovima da trae novac u vezi sa depozitima ili kreditima. Ali na strani pasive bilansa banke nalaze se i obaveze banke sa duim rokovima vraanja, bilo da se radi o depozitima ili primljenim kreditima. *Vanbilansne pozicije banke takoe mogu da utiu na likvidnost banke. Kreditne linije mogu u veoj ili manjoj mjeri da budu iskoritene i to u vremenskom profilu koji unaprijed nije potpuno saglediv. Banke u vanbilansnim pozicijama imaju date garancije koje mogu da budu aktivirane u nekoj buduoj vremenskoj taki. *Fenomen rone transformacije Problem odravanja perfektne likvidnosti banke u trinoj ekonomiji oteava injenica da su banke takve finansijske institucije koje u procesima konverzije depozita u kredite vr ronu transformaciju. Drugim rijeima, deponenti banaka u principu tee da dre sredstva kod banaka sa relativno kraim rokovima, dok korisnici bankarskh kredita u

14

principu tee da koriste sredstva sa duim rokovima vraanja. Rona transformacija sredstava kod banaka inherentno je povezana sa funkcionalnim karakteristikama poslovanja bankarskih institucija. U praksi je skoro nemogue da banka ima potpunu ravnoteu izmeu depozita i kredita u ronoj dimenziji. Meutim roni debalansi izmeu izvora i plasmana sredstava moraju da budu pod kontrolom bankarskog menadmenta, kako bi se operativno obezbjedila likvidnost bankarske institucije. Bankarska institucija naplauje odreenu cijenu za vrenje rone transformacije. Tako interesi deponenata da imaju to kratkoronija sredstva i intersi korisnika kredita da sredstva dre relativno due moraju da budu kompenzirani odreenim prinosom koji banka ostvaruje iz rone transformacije.prema tome, bankarske institucije ostvaruju ne samo sistemsku korisnost kod obavljanja rone transformacije, nego imaju i korist u vidu prinosa. Ali upravo injenca da postoji objektivna osnova za ronu transformaciju kao i da je bankarska institucija ekonomski zainteresovana za to masivniji roni transfer predstavlja i potencijalnu opasnost da se probije granica ove transformacije, to bi banku moglo da dovede u poziciju nelikvidnosti. Dakle, glavni izvor nelikvidnosti banaka je u tome to moe da doe do pretjeranog debalansa u ronim profilima izvora i plasmana sredstava. *STRATEGIJE LIKVIDNOSTI 1.) Strategija kratkoronih komercijalnih zajmova Bila je dominantni koncept kreditne politike komercijalnih banaka u XIX vijeku. To je koncet po kojem banke odravaju svoju solventnost i likvidnost ukoliko depozitni potencijal plasiraju iskljuivo u obliku kratkoronih kredita privredi.Radi se o kratkoronim bankarskim kreditima do 90 dana koji su pokriveni robnim mjenicama. Komercijalne banke daju kratkorone kredite preduzeima time to kupuju (diskontuju) robne mjenice i tako postaju mjenini povjerioci s tim da o roku dospjea naplauju mjenice od mjeninih dunika. Pri tome je postojala mogunost da banka moe da izvri rediskont robnih mjenica, tj da ih proda prije roka njihovog dospjea nekom drugom povjeriocu ili centralnoj banci. Smatrana je optimalnom strategijom iz razloga to je povezivala solventnost i likvidnost banke. Naime, smatralo se da banka ne moe da postane nesolventna ukoliko iza njenih depozitnih obaveza stoje kreditni plasmani u obliku robnih kredita pokrivenih mjenicama. U tom periodu su komercijalne banke svoje depozitne potencijale formirale iskljuivo na bazi depozita po vienju. Vremenki okvir od 90 dana bio je ocjenjen kao dovoljan da bi se izvrila konverzija robnih zaliha u novac kod kreditiranih preduzea ime bi bila stvorena finansijska osnova za vraanje kredita banci. Time je formiran i mehanizam automatske likvidacije, koji je obezbjeivao likvidnost komercijalnih banaka. Problem nelikvidnosti banke u ovom mehanizmu bi mogao da nastane ukoliko bi dolo do neo smanjenja depozita kao izvora bankarskih resursa. U tom sluaju komercijalna banka bi mogla traiti kredit za likvidnost kod centralne banke kako bi premostila privremeu neravnoteu izmeu depozita i kreditnih plasmana. 2.) Strategija utrivih aktiva Nastala je u razvijenim zemljama poetkom XX vijeka na bazi razvoja finansijskog trita i posebno novanog trita. Time su banke dole u situaciju da svoju rezervnu

15

aktivu mogu da diverzifikuju. Pored primarne rezervne aktive (u koju ulaze slobodna novana sredstva banaka pored obaveznih rezervi kod centralne banke), dolo je do formiranja sekundarnih rezervi u koje ulaze vrijednosni papiri koji se lako mogu prodati na sekudarnom tritu bez gubitaka. Sekundarne rezervne aktive sastoje se preteno od kratkoronih dravnih vrijednosnih papira (blagajnikih zapisa). Uvoenje sekundarne rezervne aktive kod banaka znailo je revolucionarnu promjenu u pogledu odravanja likvidnosti bankarskih institucija. Naime, banke su sada u stanju da dre znatno vee rezerve likvidnosti iz razloga to se vei dio rezervne aktive sastoji iz kamatosnih rezervnih aktiva. Pri tome treba imati u vidu da su primarne rezervne aktive u principu nekamatosne, pa banke kao trine institucije tee da minimiziraju takav oblik rezervne aktive. Ova strategija obezbjeivanja likvidnosti banaka povezana je i sa proirenjem funkcija banaka u okviru depozitno-kreditnog mehanizma. Proirenje depozitno-kreditne funkcije banaka znai stvaranje novih oblika neizvjesnosti u poslovanju banaka kao i proirene mogunosti da privremeno doe do neto odliva depozita. U toj situaciji banke su mogle da odbrane svoju likvidnost jednostavno putem prodaje dijela kratkoroih vrijednosnih papira, ime su smanjile nivo aktive i pasive. Strategija utrivosti aktiva ne bi morala da bude ograniena samo na prodaju dijela portfolija vrijednosnih papira od strane banaka ve bi mogla da sadri i prodaju dijela portfolija zajmova. 3.) Strategija likvidnosti na bazi plasmana sa anticipiranim dohotkom Postala je dominantna u razvijenim zemljama poslije Drugog svjetskog rata. Osnova ove bankarske strategije sastoji se u tome da su banke postale u znanto veoj mjeri orijentisane na davanje srednjoronih i dugoronih zajmova privredi i stanovnitvu i to na bazi jakog porasta tednih i oroenih depozita. Kod srednjoronih i dugoronih zajmova vraanje se obavlja na osnovu anuitetnih programa. Anuiteti sadre otplatne rate i kamate, s tim da preduzea plaaju anuitete bankama na estomjesenoj ili godinjoj osnovi, dok graani anuitetne zajmove za kupovinu nekretnina ili trajnih potronih dobara otplauju u mjesenoj dinamici. Kod ove strategije odravanje likvidnosti ima dodirnih taaka sa ranije izloenom strategijom banaka da se njihova likvidnost vezuje za davanje kratkoronih robnih kredita. Slinosti izmeu ove dvije strategije sastoje se u tome da se tei da likvidnost banaka bude obezbijeena putem zdravih zajmovnih plasmana odnosno putem relativno kratkih rokova u kojima se novac investiran u zajmove vraa nazad banci. Razlika je u tome to kod strategije kratkoronih bankarskih zajmova banke stavljaju teite na kratkorone robne kredite odorene privredi, dok je kod strategije likvidnosti na bazi anticipiranog dohotka teite stavljeno na srednjorone i dugorone kreditne plasmane kako privredi tako i stanovnitvu.

4.) Strategija upravljanja pasivom Razvijena je u toku 60-tih godina i bila brzo prihvaena od strane velikih i srednjih banaka u razvijenim zemljama. Ova strategija stavlja teite na obezbjeivanje likvidnosti banke putem povlaenja kredita (stvaranje obaveza banke), umjesto

16

putem prodaje kratkoronih vrijednosnih papira. Ova strategija pretpostavlja veoma jako finansijsko trite na kojem postoji obilje sredstava koja se lako mogu angaovati putem kreditnih aranmana od strane svih trinih transaktora ukljuujui i banke. Meutim, ukljuivanje banaka na finansijsko trite u cilju angaovanja dodatnih sredstava moe se vriti jedino uz striktan uslov da banka ima solidnu kreditnu sposobnost. Ovaj mehanizam tzv., kupovanja novca u odnosu na formiranje depozita potencra da banka, jo vie nego u standardnim uslovima mora da vodi rauna o svojoj kreditnoj sposobnosti. Postoji i mogunost da banke koriste kredite kod centralne banke (kao institucije posljednje instance), naroito u sluaju da na tritu nisu u stanju da kupe novac u smislu strategije upravljanja pasivom. *UPRAVLJANJE AKTIVOM I LIKVIDNOST Model upravljanja aktivom zasniva se na najjednostavnijoj bilansnoj konstrukciji banke. *Aktiva : likvidna aktiva, zajmovi. *Pasiva: depoziti, krediti za likvidnost kod CB. U ovom modelu pretpostavljeno je da je formiranje depozita kod banaka preputeno iskljuivo deponentima koji pri datim trinim depozitnim stopama odluuju koliki iznos sredstava dre na depozitima kod banke. Prema tome depozitne obaveze banke predstavljaju egzogenu kategoriju. Banka pasivno prima novac na ime neto porasta depozitnih rauna i taj novac, po odbitku primarne rezerve likvidnosti (ukljuujui obavezne rezerve), plasira u vidu bankarskih zajmova. U cilju odbrane svoje likvidnosti, banka formira primarnu rezervu likvidnosti koja se u uproenom finansijskom sistemu sastoji iskljuivo iz novca na depozitnom raunu banke kod centralne banke. Banka iz ukupnih primljenih depozita izdvaja sredstva za primarne rezerve kod centralne banke, pa se za taj iznos smanjuje odnos zajmovi/depoziti. Savremena analiza likvidnosti banke u kontekstu upravljanja aktivom ukazuju na mogunost koritenja dva analitika pristupa: stok i tok pristupa. *Kod STOK PRISTUPA naglaava se da je dobar kvalitet aktiva banaka (prije svega zajmova) glavni generatorski mehanizam povoljnog zatvaranja ciklusa zajmovi/novac. U tom smislu performansni zajmovi za banku predstavljaju fundamentalni izvor generiranja likvidnosti. Ukoliko bi banka, i pored dobrog kvaliteta aktiva privremeno dola u situaciju potencijalne nelikvidnosti, ona moe da proda dio svojih aktiva ili da povue sredstva sa finansijksog trita ili od centralne banke. Operacionalizacija ovog pristupa sastoji se u kalasifikaciji bankarske aktive prema stepenu likvidnosti pojedinih pozicija, ali sve na bazi pretpostavke stabilnog kvaliteta aktiva. *ALTERNATIVNI ANALITIKI PRISTUP stavlja u fokus ulazne i izlazne tokove novca sa gledita banke. Ovaj pristup je u analitikom pogledu bolji ali je i komplikovaniji. U operativnoj primjeni ovog koncepta naglaena je uloga rone transformacije kod banaka, pri u je banka koncipirana kao finansijski posrednik izmeu njenih kratkoronih kreditora (ukljuujui i deponente) i njenih dugoronijih dunika. Ovakav proces rone transformacije sa relativno kraim rokovima depozita i relativno duim rokovima zajmovnih plasmana moe da stvara odreene pritiske na odravanje likvidnosti banke. U tom cilju banka u okviru tokovnog pristup stvara mapu likvidnosti odnosno sagledava kvantitativnu poziciju likvidnosti banke u rokovima od 1 do 8 dana, od 8 do 30 dana i od 30 do 90 dana. Cilj projektovanja

17

mape likvidnosti jeste da se limitiraju debalansi po profilima ronost i da se zadrani debalansi poveu sa obezbjeenjem sredstava za pokrie potencijalne nelikvidnosti. Zakljuak je da se optimalno rjeenje nalazi u kombinaciji oba pristupa u smislu njihove komplemetarnosti. Tako se koncept stoka likvidnosti tumai kao dopuna a ne supstitut analize likvidnosti na bazi debalansa profila ronosti. UPRAVLJANJE PASIVOM I LIKVIDNOST Radi se o relativno novijem konceptu bankarskog upravljanja koji se u znaajnoj mjeri moe koristiti kod mendmenta likvidnosti. Sutina upravljanja pasivom sastoji se u tome da banke mogu da rjeavaju problem likvidnosti i putem angaovanja dodatnih sredstava na finansijskom tritu, mada tu spada i angaovanje kredita za likvidnost kod centralne banke. Konkretni mehanizmi putem kojih se mogu angaovati krditi za likvidnost na finansijskom tritu su sljedei: meubankarski krediti za likvidnost, aranmani o rekupovini sredstava, depozitni certifikati banaka i krediti za likvidnost kod CB. 1.) Meubankarski krediti za likvidnost Predstavljaju mehanizam preraspodjele sredstava banaka na raunima kod centralne banke i to na kreditnoj bazi uz naplatu/plaanje kamate. Pretpostavka za ovaj mehanizam jeste da pojedine banke formiraju suficite odnosno deficite u svojim bilansima novanih transakcija. Tim se potencijalno formiraju odgovarajui suficiti/deficiti sredstava na raunima ovih banaka kod centralne banke. Sredstva na raunima banaka kod centralne banke su esto nekamatosna, iz ega proistie da banke po pravilu tee da minimiziraju ova sredstva. S druge strane,banke su obavezne da uu u minusni saldo na raunu kod centralne banke. Upravo zbog toga postoje jaki stimulansi da banke putem meusobnih kreditnih aranmana izvre privremenu preraspodjelu vikova i manjkova sredstava na raunima kod centralne banke s tim a se to povee sa plaanjem kamate. Za ameriki sistem karakteristino je da manje banke imaju po pravilu vie sredstava na raunima kod centralne banke nego velike banke. To je i razumljivo iz razloga to velike banke imaju veu mogunost da koriste sredstva na finansijskom tritu putem kupovine novca, dok manje banke moraju same da obezbijede rezerve likvidnosti. Druga karakteristika meubankarskih kredita za likvidnost sastoji se u tome da se radi o kreditima bez pokria, tj., banke koje daju ove superkratkorone kredite ne trae pokrie u vidu vrijednosnih papira. 2.) Aranmani o rekupovini sredstava Su novija varijanta superkratkoronih kredita koje mogu da koriste ne samo banke nego i drugi uesnici u trinim transakcijama. Kod aranmana o rekupovini vri se prodaja finansijske aktive uz bavezu prodavca da mora u odreenom kratkom terminu da kupi tu istu aktivu po unapred dogovornoj cijeni. Ronost kod ovog aranmana moe da iznosi svega jedan poslovan dan pa do nekoliko mjeseci. Pri tome se kod repo aranmana koriste dravne obveznice kao pokrie (kolateral), to je i glavna razlika izmeu ovih aranmana i meubankarskih kredita za likvidnost. U odnosu na banke kao dunike na povjerilakoj strani mogu da budu korporacije i razne institucije koje imaju velika sredstva na depozitima po vienju. Time banke koriste superkratkorone kredite kao jedan od naina za odravanje svoje likvidnosti. Formalno se radi o

18

kupoprodaji, naime banka prodaje vrijenosne papire za novac, ali poto postoji obaveza da se izvri obratna transakcija poslije jednog ili vie dana, sutinski se radi o kreditu na bazi kolaterala. Kamatn stopa obino se dodaje glavnici. Postoji i mogunost da banke primjene obratne transakcije o rekupovini. U tom sluaju banke najprije kupuju vrijednosne papire uz obavezu njihove prodaje u utvrenom terminu i uz odreenu cijenu (ili uz dodatak repo stope). 3.) Depozitni certifikati Su najznaajniji instrument uravljanja pasivom u savremenom bankarstvu. Banka moe da emituje svoje depozitne certifikate koji mogu da budu sa kratkim rokovima vraanja i u tom sluaju radi se o instrumentu za obezbjeivanje likvidnosti banke. Meutim ovi certifikati mogu da budu emitovani i s duim rokovima vraanja, s tim da u tom sluaju predstavljaju oblik napajanja kreditnog potencijala banke. Mehanizam koritenja depozitnih certifikata u kontekstu odravanja likvidnosti banke je sljedei: ukoliko neka banka ocjeni da su joj potrebna dodatna novana sredstva, i to vrlo brzo, prije svega zbog opravdanih kreditnih zahtjeva ili zbog neto odliva depozita, ona moe da ponudi emisiju svojih depozitnih certifikata sa atraktivnim kamatnim stopama. to se tie visine kamatnih stopa na depozitne certifikate, one su neto vie od kamatnih stopa na dravne blagajnike zapise. 4.) Krediti za likvidnost kod centralne banke Predstavljaju klasini mehanizam obzbjeivanja dodatne likvidnosti za komercijalne banke. Prema klasinom mehanizmu superkratkoronih kredita za likvidnost, centralna banka ove kredite odobrava bankama koje su solventne ali imaju kratkorone probleme likvidnosti. U pogledu visine kamatne stope, moemo razlikovati dvije opcije. Prema jedoj opciji kamatna stopa koju centralna banka naplauje na kredite za likvidnost je neto nia od trine kamatne stope. Ali u toj opciji centralna banka mora da sprovodi kontrolu namjenske upotrebe sredstava, kako poslovne banke ne bi zloupotrebljavale ovu kreditnu liniju. Prema drugoj opciji, kamatna stopa na kredite centralne banke je iznad trine kamatne stope (kaznena stopa). Ameriki model superkratkoronih kredita centralne banke koristi prvu opciju. To znai da je tzv diskontna stopa formirana kao administratina cijena odlukom regionalnih institucija centralne banke i nalazi se ispod nivoa trinih kamatnih stopa. *Postoje tri tipa kredita za likvidnost centralne banke: kratkoroni krediti za prilagoavanje bilansne strukture banaka, naroito u smislu pokrivanja iznenadog odliva depozita, a rokom od 30 dana uz mogunost produenja, korisnici ovih kredita su manje i srednje banke. Sezonski kratkoroni krediti koji pokrivaju sezonske debalanse izmeu kreditnih zahtjeva i visine depozita kod banaka, Vanredni kratkoroni krediti koji se daju radi odravanja likvidnosti banaka usljed potpuno neoekivanih dogaaja. PROJEKTOVANJE LIKVIDNOSTI

19

Projektovanje lkvidnosti u savremenim bankama vre komisije za upravljanje aktivom i pasivom koje su i odgovorne za odravanje likvidnosti banke. Planiranje likvidnosti banke zasniva se na prognoziranju rasta depozita i tranje za zajmovima, kao i na araniranju dodatnih izvora za obezbjeenje likvidnosti banke. *Postoje tri kategorije kod projektovanja likvidnosti banke: bazini trend, kratkorone sezonske promjene i cikline promjene. Sutina projektovanja likvidnosti banke sastoji se u tome da se za odreene vremenske intervale izraunava gap (jaz) likvidnosti banke. Ovaj likvidonosni gap predstavlja razliku izmeu anticipiranih izvora sredstava i potencijalne upotrebe sredstava od strane banke. Pozitivne, a posebno negativne vrijednosti gapa likvidnosti bankarski menadment mora da pokrije putem odgovarajuih mehanizama finansiranja neravnotee. Izbor optimalne strukture pokrivanja gapa nelikvidnosti zavisi od oekivanog trajanja gapa nelikvidnosti.Kod projektovanja likvidnosti banke pravi se diferencijacija izmeu stabilnih i nestabilnih depozita. *Stabilni depoziti su oni depoziti na koje banka moe da rauna da nee imati veu frekvenciju upotrebe. Prema jednoj formulaciji, radi se o depozitima za koje se oekuje da e ostatu nepovueni u roku od jedne godine. Prema drugoj formulaciji, radi se o depozitima koji nisu osjetljivi na manje promjene trine kamatne stope. Kod projektovanja likvidnosti bitno je da se u svakoj banci sagleda u kojoj proporciji tedni i oroeni depoziti kod banke mogu da budu ocjenjeni kao stabilni depoziti. Preostali iznos ine *nestabilni depoziti za koje se oekuje da e biti povueni u ronom spektru od jedne godine, odnosno da su osjetljivi na promjene u trinim kamatnim stopama. Projektovanje likvidnosti banke sadri i ciklini aspekt, koji je utoliko vie naglaen ukoliko je banka u veoj mjeri povezana sa onim privrednim granama kod kojih postoji vei stepen ciklinih oscilacija. Metodologija projektovanja likvidnosti u najkraoj verziji moe se izraziti na sljedei nain: *Potrebe dodatne likvidnosti = Prognozirani porast zajmova plus Porast obaveznih rezervi minus Prognozirani porast depozita. Na izbor sredstava za pkrivanje gepa likvidnosti utie: 1.) duina vremena projektovanja gepa, 2.) oekivano kretanje kamatnih stopa na finansijskom tritu. 1.) Kod izbora sredstava za pokrivanje gepa likvidnosti banka uzima u obzir da li se ocjenjuje da e gep trajati svega nekoliko dana ili due. Ukoliko se ocjenjuje da e negativno gep trajati svega nekoliko dana banka tei da koristi kratkoronije izvore sredstava (kupovina sredstava na meubankarskom tritu ili repo transakcije). Ukoliko se ocjeni da e

20

negativni gep trajati neto due, banka e vjerovatno koristiti emisiju depozitnih certifikata. 2.) Ako se oekuje da e kamatne stope na finansijskom tritu u narednom periodu da padnu, portfolio menaderi ee da koriste vrlo kratkorone izvore sredstava kako bi kasnije izvrili refinansiranje po snienim kamatnim stopama. Istovremeno portfolio menaderi tee da produe ronost plasmana kako bi ostvarili korist iz plasiranih sredstava po sadanjim (viim) kamatnim stopama. Obratna je situacija kada se procijeni da e doi do porasta kamatnih stopa na finansijskom tritu u narednom periodu. U toj situaciji portfolio menaderi tee da korste dugoronija sredstva u pasivi kao i da smanje ronost plasmana u aktivi bilansa banke. Prema tome, kada se oekuje porast trinih kamatnih stopa bankarski menaderi tee da banka ima likvidniji bilans aktive i pasive. Na politiku likvidosti banke djeluju i subjekivni faktori odnosno filozofija menadmenta u banci. U principu postoje dvije osnovne filozofije bankarskog menadmenta. Agresivni tip menadmenta orijentisanje u veoj mjeri na upravljanje pasivom odnosno na sticanje sredstava likvidnosti putem koritenja kredita na finansijskom tritu. Drugi tip menadmenta je orijentisan preteno na politiku likvidnosti koja se zasniva na sekundarnim rezervnim aktivama banke. Prvi tip bankarskog menadmenta je menader pasive (liability manager), a drugi je menader aktive (asset manager). Vee banke mogu da budu vie agresivno orijentisane, dok su manje banke upuene na koritenje sopstvenih sekundarnih rezervi. MODUL 4: PROFITABILNOST BANAKA Finansijski indikatori banaka Ciljna funkcija banaka u trinoj ekonomiji je formiranje adekvatne stope prinosa po jedinici akcijskog kapitala. Ostvarivanje zadovoljavajue stope profita po jedinici akcijskog kapitala je osnova za dalju ekspazniju banke u trinoj privredi. Profitabilna banka poveava akcijski kapital banke bilo kroz zadravanje dijela ostvarenog profita bilo kroz emisiju dodatnih akcija na primarnom tritu. Poveanje akcijskog kapitala banke neophodno je za rast banke zbog toga to postoje institucionalno propisani minimalni odnosi izmeu visine bankarskog kapitala i visine aktive u bilansu banke. * Meunarodni standard minimalne stope o adekvatnosti kapitala, u smislu odnosa neto kapitala i visine ukupnog rizika aktive banke je 8%. U BiH je propisan u visini od 12%. Procenat kapitala od 8% (odnosno 12%) aktive ekvivalentan je leverid ratiu (ratiu dug/osnovni kapital) od 92/8 (odnosno 88/12) to je jednako 11,5 (odnosno 7,33). Ovakav leverid ratio bio bi neodriv za nefinansijske institucije, poto bi ga povjerioci smatrali prevelikimpogoranjem njihove sposobnosti povraaja novca (osnovni kapital kao garantna supstanca bio bi 11,5 dnosno 7,33 puta vei od ukupnih obaveza nefinasijskih institucija. Visok leverid bankarskih institucija moe se objasniti pomou 2 osnovna razloga:

21

a.) ekonomski posmatranao, disciplinu nametnutu od strane povjerilaca na primjenjuju depozitari koji koriste program (shemu) osiguranja depozita sofisticirane operacije banaka zahtijevaju jednostavni i neposredni pristup finansijskim tritima, tako da rastui dug nije problem dokle god rizik percipiran od strane potencijalnih povjerilaca ostaje prihvatljiv, b.) bankarski rejtinzi kreirani od strane specijalizovanih rejting agencija ine rizik u prenesenom smislu vidljivim i eksplicitnim. *Kljuni finansijski indikatori banke Indikatori likvidnosti 1.) Likvidna aktiva / ukupna aktiva 2.) Likvidna pasiva / ukupne obaveze Indikatori kamatosne aktive 3.) Ukupni zajmovi / Ukupna aktiva 4.) Ukupni zajmovi plus vrijednosni papiri / Ukupna aktiva Indikatori finansijske strukture 5.) Akcijski kapital / Ukupna aktiva 6.) Akcijski kapital / Rizina aktiva Indikatori operativnih rashoda 7.) Operativni rashodi / Operativni dohodak 8.) Plate i beneficije zaposlenih / Operativni rashodi 9.) Ukupni kamatni rashodi / Operativni rashodi Indikatori neto kamatne mare 10.) Kamatni dohodak / Kamatosna aktiva 11.) Kamatosni rashodi / Kamatosna aktiva 12.) Neto kamatna mara Indikatori profitabilnosti 13.) Neto dohodak / Operativni dohodak ( ROI ) 14.) Neto dohodak / Ukupna aktiva ( ROA ) 15.) Neto dohodak / Akcijski kapital ( ROE ) Indikator 1 pokazuje odnos izmeu likvidne i ukupne aktive banke. Ukoliko banka ima relativno visok nivo likvidnosti po osnovu ovog indikatora u odnosu na kontrolnu grupu banaka, moe se ocijeniti da banka ima dobre performanse na polju likvidnosti. Ali takva banka ima smanjenu proporciju zajmova koji donose banci prihod u vidu kamate. Indikator 2 pokazuje odnos izmeu likvidne pasive i ukupnih obaveza banke. Ukoliko doe do porasta vrijednosti ovog indikatora to znai da je banka poveala kratkorone (likvidne) obaveze na strani pasiv u odnosu na ukupne obaveze. Indikatori 3 i 4 pokazuju strukturu aktive banke, posebno u kojim proporcijama uestvuju zajmovi i vrijednsni papiri u ukupnoj aktivi banke. To je znaajno sa gledita profitabilnosti kao i likvidnosti banke. Indikator 5 pokazuje odnos izmeu akcijskog kapitala i ukupne aktive banke i on se naziva akcijskim multiplikatorom (EM) , to je vrlo znaajno za sagledavanje profitabilnosti banke po jedinici akcijskog kapitala. Dioniki multipliktor : Ukupna aktiva / Dioniki kapital Pokazuje multplikativne mogunosti kapitala u procesu formiranja bankarske aktive, ili koliko je puta prinos aktive umnoen datim ueem kapitala u masi prikupljenih

22

sredstava. U praksi visina EM moe se poveavati ako banka smanji stopu kapitala u odnosu na ukupnu aktivu, to poeava i indikator ROE. Indikator 6 pokazuje odnos izmeu akcijskog kapitala i rizine aktive u koju ulaze svi zajmovi i vrijednosni papiri koje banka imau svojoj aktivi (osim dravnih papira za koje se smatra da ne sadre nikakav kreditni rizik.) Indikator 7 pokazuje odnos izmeu operativnih (ukupnih) rashoda i operativnog dohotka banke. U operativne rashode ulaze kamatni i nekamatni rashodi kao i rezerve za pokrivanje gubtaka po zajmovima. Operativni dohodak banke sainjavaju kamatni i nekamatni prihodi banke. Indikatori 8 i 9 fokusiraju dva glavna toka rashoda banke- plate zaposlenih i kamatne rashode, u odnosu na ukupne rashode banke. Indikator 10 pokazuje odnos izmeu kamatnog dohotka i kamatosne aktive, a inidkator 11 odnos izmeu kamatnih rashoda i kamatosne aktive. Razlika izmeu indikatora 10 i 11 je indikator 12 koji pokazuje neto kamatnu maru banke. Sintetiki indikatori banke dati su u indikatorima 13, 14, 15. Indikator ROI pokazuje odnos izmeu neto dohotka (dobiti) i oprativnog (ukupnog) dohotka. Indikator ROA odnosi se na neto dohotak (dobit) prema ukupnoj aktivi banke. Indikator ROE pokazuje odnos izmeu neto dohotka (dobiti) i akcijskog kapitala banke. Analiza gornjih perfrmansi banke moe se vriti: 1.) uporeenjem sa odgovarajuim performansama kod kontrolne grupe banaka ili 2.) posmatranjem performansi date banke u sukcesivnim vremenskim intervalima. *Stopa korisnosti ili koritenja kapitala: ROI x AU = ROA ROA x EM = ROE ROI x AU x EM = ROE Profitabilnost banke je utoliko vea ukoliko neto dohodak banke uestvuje sa veom stopom u ukupnim prihodima. Razlika izmeu ukupnih prihoda i neto dohotka (profita) su rashodi banke. Koefcijent AU pokazuje odnos izmeu operativnih prihoda i ukupne aktive. Visina AU odreene banke moe se uporediti sa odgovarajuim indikatorima kod drugih banaka sline kategorije. Neto dohodak banke prema aktivi (ROA) dobija se mnoenjem ROI i AU. Visina neto dohotka (dobiti) banke u odnosu na akcijski kapital banke (ROE) dobija se mnoenjem ROA i akcijskog multiplikatora (EM). Pri tome vai pravilo da ukoliko je akcijski multiplikator vei, utoliko je u istoj proporciji vei ROE u dnosu na ROA. FAKTORI PROFITABILNOSTI BANAKA *Mikroekonosmki faktori Glavni mikroekonomski faktori koji utiu na profitabilnost banaka jesu sljedei: kvalitet menadmenta, kvalitet aktive, ekonomija obima, ekonomija okvira, vanbilansne operacije, trokovi poslovanja banke, profitni centri. Kvalitet menadmenta je veoma bitan faktor efikasnosti i profitabilnosti svake banke. Glavne fnkcije menadmenta jesu: planiranje, organizvanje, kadrovanje, upravljanje i

23

kontrola. U savemenoj trinoj ekonomiji dobar bankarski menader mora da ima ne samo solidna profesionalna znanja, ve treba da bude i bankarski poduzetnik. Kvalitet bankarskog menadera kao poduzetnika sastoji se u tome da je u stanju da procijeni dalji razvoj finansijskog trita i konkurentnost finansijskih institucija kako bi blagovremeno vukao prave poteze u banci kojom operativno upravlja. Posebno je znaajno da bankarski menader kao poduzetnik umije da sagleda komparativne prednosti raznih opcija u pogledu ekspanzije banke i da obezbijedi takav razvoj banke koji stvara najveu profitabilnost i sigurnost na dui rok, kao i to da banka treba da se razvija samo na bazi internog rasta i/ili putem fiuzije i akvizicije. Kvalitet aktive banke bitno utie na profitabilnost i sigurnost banke. Glavni oblik kreditnih plasmana banaka sastoji se u zajmovima koji su odobreni preduzeima ili domainstvima, mada dio plasmana banke dre u vidu kamatosnih vrijednosnih papira. Kod plasmana zajmova veoma je bitno da banke vre odgovarajuu ocjenu boniteta preduzea i drugih korisnika zajmova. Ukoliko neka banka ima nadprosjene stope neperformansnih zajmova, nastal gubici banke pokrivaju se iz rezervi ili iz kapitala banke, pri emu to svakako ide na teret profitabilnosti. Ekonomija obima je jedan od bitnih faktora koji utiu na profitabilnost banaka. Jaka konurencija na bankarskom tritu smanjuje kamatne mare i stope provizija. To vri pritisak na banke da poveanjem obima poslovanja smanjuju fikse trokove po jedinici bankarskih proizvoda, to povoljno utie na visinu profita banaka. Uvoenje inovativnih finasijskih proizvoda kao i novih distribucionih mrea postaje za banke dovoljno profitabilno pod uslovom da na strani tranje uestvuje dovoljan broj bankarskih klijenata. Ekonomija obima ostvaruje se takodjer ukoliko banka obavlja transakcije sa svojim komitentima u nadprosjenim iznosima, jer su trokovi velikih transakcija relativno nii. Ekonomija okvira (opsega) sastoji se u diverzifikaciji proizvoda/usluga koje banka stavlja na raspolaganje svojim klijentima. Time banka stvara mogunost tzv. unakrsne prodaje svojih proizvoda/usluga, ime postie poveani nivo ukupne prodaje i prihoda, dok je poveanje trokova banke znatno nie. Tipovi vanbilansnih operacija Uslovne obaveze Finansijske usluge 1. kreditne linije 1. usluge u vezi zajmova 2. garancije 2. starateljske i savjetodavne usluge 3. svop i heding transakcije 3. brokerske usluge 4. usluge platnog prometa 5. usluge u vezi izvoza/uvoza Vanbilansne operacije takodje mogu bitno da utiu na profitabilnost banaka. Neke od navedenih vanbilansih operacija znale za banku preuzimanje odrenih rizika, pa stoga savremene metodologije mjerenja adekvatnosti kapitala banke uzimaju u obzir i vanbilansne pozicije. Banke dosta ulaze u vanbilansne operacije, jer im one donose znatne prihode u vidu provizije. Proporcija izmeu kamatnog i nekamatnog dohotka, naroito kod veih banaka u razvijenim trinim ekonomijama, bitno se mijenja u pravcu poveanja uea nekamatnog dohotka (provizija). Trokovi poslovanja banke, operativni menadment u bankama nastoji da minimizira trokove poslovanja pri datom obimu bilansnih i vanbilansnih aktvnosti banke. Trokovi poslovanja (operativni rashodi) sastoje se iz plata i benefita zaposlenih kao i materijalnih trokova ukljuujui amortizacije. Posebno treba ukazati da savremene banke postaju sve

24

vie kapitalno-intenzivne djelatnosti na bazi skupe kompjuterske i telekomunikacione opreme, koja se povremeno mora kompletno zamjenjivati. Profitni centri banaka omoguavaju sagledavanje prihoda i rashoda ne samo za banku kao cjelinu nego i po pojedinim orgaizacionim dijelovima banke kao i po funkcionalnim aktivnostima koje banke imaju. Kompjuterska tehnologija olakava brzo dobijanje podataka o prihodima, rashodima i neto profitu i to kako po organizacionim jedinicama tako i po bilansnim i vanbilansnim aktivnostima banke. Na osnovu analize podataka svih profitnih centara, mendment banke moe, u cilju maksimizacije profita, da ogranii ili ak uine neke aktivnosti banke koja negativno utie na stopu profita banke. Makrekonomski faktori profitabilnosti Posebno je zapaeno da na stopu ekonomskih performansi i na profitabilnost banaka jako utie faza ekonomskog ciklusa kroz koju zemlja/region prolazi. Visoki nivoi privredne aktivnosti djeluju na poboljanje profitabilnosti sektora banaka, jer poznato je da kompanija na realnom sektoru ekonomije u cjelini funkcionie znatno efikasnije i profitabilnije nego u recesionim fazama ciklinih kretanja. U recesionim fazama ekonomskog ciklusa dolazi i do poveana stope bankrotstva preduzea koja bi u povoljnijim makroekonomskim uslovima pkazivala bolje ekonomske i profitne performanse. Takoe i sektorske krize (agrarni, energetski, stambeni sektori) negativno djeluju na banke koje imaju visoke plasmane na tim sektorima. Posebno je nepovoljna kombinacija recesionih kretanja i visokih kamatnih stopa, jer tada dolazi do poveanja neperformansnih zajmova (poveanje stope neplaanja kamata i otplate zajmova). PROJEKTOVAJE PROFITABILNOSTI BANAKA Profitabilost banaka i kamatne stope Imajui vidu ukupnu situaciju na finansijskom tritu, akcionari banaka trae da bankarski menadment ostvari odreenu stopu prinosa (profita). Dio profita banke, po odbitku isplaenih poreza, dijeli se na isplate dividendi akcionarima i na zadrani profit kojim se poveava kapital banke. Za akcionare banke je najbitnije koliko iznosi zbir porasta dividendi i porasta trine cijene akcija u odnosu na visinu akcijskog kapitala. To se vidi iz sljede formule: Alternativni nain izraunavanja kamatne stope na zajmovne plasmane banke: r = i + oc + ( 25% - i ) x E/A pri emu je: - r: kamatna stopa na plasmane banke, - i: kamatna stopa na obaveze banke, - oc: operativni trokovi, - E: akcijski kapital banke i - A: aktiva. Smisao strategije targetiranja stope prinosa na akcijski kapital banke jeste da se vri pritisak n menadment banke da vodi adekvatnu politiku kamatnih stopa/provizija i kontrolu operativnih trokova banke kako bi bila ostvarena adekvatna stopa prinosa na kapital. Uticaj akcijskog multiplikatora (EM) na profitabilnost banaka

25

U trinim ekonomijama vai generalno pravilo da bi u svim privrednim granama trebalo da bude ostvarena granina stopa prinosa na akcijski kapial, bar na dui rok. esto se navodi da bi banke trebalo da ostvare graninu stopu prinosa na akcijski kapital d 25% prije oporezivanja odnosno 15% poslije oporezivanja. Razlika izmeu ove dvije stope reflektuje stopu oporezivanja profita od 40%. Ili drugaije formulisano: oekivani (zahtijevani) povrat dioniara banke esto se aproksimira pomou minimalnog ROE, a benchmark je 15% nakon poreza odnosno 25% prije poreza, to pretpostavlja stopu poreza na profit od 40%. Ukoliko je stopa adekvatnosti kapitala tj., stopa obaveznog (zahtijevanog) kapitala u odnosu na riziko ponderisanu aktivu 8%, tada je EM 12,5 (100/8). Poto primarni (dioniki) kapital iznosi min 4% u odnosu na (riziko ponderisanu) aktivu,to je EM, kao rezultat indirektne regulacije ne vie min. 12, 5 ve 25. ROE= ROA x EM ROE= 1% x 25 = 25% Drugim rijeima, menadment banke ima ciljni zadatak nametnut od strane regulatornih vlasti da ostvari ROA u visini od 1% godinje (pretpostavka da je stopa primanrog kapitala 4%, a ciljni ROE 25%.) Udvostrueni ROE namee i potrebu da se forimira znatno vea kamatna mara, to ima za posljedicu poveanje cijene kapitala za korisnike kredita. MODUL 5: KAPITAL BANAKA Funkcije bankarskog kapitala Bankarski kapital ima znaajne funkcije sa gledita jedne poslovne banke kao i uupnog bankarskog sistema. *Ciljna funkcija bankaka jeste ostvarivanje adekvatne stope profita po jedinici dionikog kapitala. 1.) Elementarna funkcija bankraskog kapitala sastoji se u apsorbovanju potencijalnih gubitaka koje banka ima u svom poslovanju. Ako bismo zamislili istitucionalni sistem u kojem banke ne bi imale ni dolar kapitala, onda bi prvi dolar gubitka u poslovanju doveo do njihove nesolventnosti. Da bi se zatitila od nesolventnosti, svaka banka mora da ima adekvatan nivo kapitala. Taj kapital banaka sastoji se prije svega u akcijskom kapitalu, mada moe da postoji i unekim drugim oblicima. 2.) Druga funkcija bankarskog kapitala sastoji se u zatiti deponenata i drugih kreditora banke. Sve dok banka ima pozitivnu neto imovinu (tj., ako je aktiva banke vea od njenih obaveza), gubici u poslovanju banke mogu da budu apsorbovani smanjenjem kapitala banke. U tim okvirima postoji zatita interesa deponenata i kreditora banke. 3.) U savremenim trinim ekonomijama uvedeni su dravni mehanizmi osiuranja depozita kod banaka od strane odreene zvanine institucije. Ovo osiguranje depozita odnosi se uglavnom na depozite graana od odreenog gornjeg limta depozita. Dobro funkcionisanje dravnog mehanizma za osiguranje depozita sprjeava masivno povlaenje manjih i srednjih depozita u sluaju privremenih finansijskih tekoa banke. Ali obavezno osiguranje depozita moe da stvara poveanu sklonost banaka da ulaze u vee poslovne rizike. Stoga se kao kontramjera zahtijeva da sve bankarske

26

institucije imaju adekvatan nivo kapitala, s tim to taj nivo kapitala kontrolie specijalna dravna institucija. 4.) Posljednja bitna funkcija kapitala banke sastoji se u ograniavanju rasta aktive i depozita kod svake konkretne banke. Ako se poe od pretpostavke da svaka banka u sistemu mora da ima minimalnu stopu kapitla u odnosu na njenu aktivu u visini od 8%, onda jedan dolar kapitala banke podrava formiranje aktive banke u visini od 12,5 dolara. Time regulacioni sistem ograniava ekspanziju ukupne bankarske aktive i depozitnog potencijala oji mogu da rastu u proporciji sa porastom kapitala. Sutina je u tome da kapital banke, kao vlasniki izvor sredstava u banci, mora da raste u proporciji sa porastom aktive banke. Ukoliko bi kapital banke rastao po nioj stopi u odnosu na rast aktive banke, dolazilo bi do smanjivanja relativne pozicije kapitala u aktivi banke. Poto vlasnici (akcionari) banke preko operativnog menadmenta upravljaju ukupnim sredstvima kojima banka raspolae, ukljuujui depozite i primljene kredite, to vlasniki kapital treba da bude dovoljno visok da obezbijedi pokrivanje eventualnih gubitaka u poslovanju. Banke imaju *visok leverid, tj., visok proporciju ukupne aktive i ukupnih obaveza u odnosu na vlasniki kapital. Stoga je bitno da se na sektoru bankarstva obezbijedi da visina vlasnikog kapitala ne padne ispod minimuma koji je u ravnoteisa moguim kumulativnim gubicima banke. OBLICI BANKARSKOG KAPITALA *Bankarski kapital moe se podijeliti na: primarni i sekundarni kapital. U *primarni kapital ulaze: akcionarski kapital i zadrani profiti. *Sekundarni kapital banaka ine sljedei bitni instrumenti: subordinirane obveznice sa inicijalnim rokovima dospjea preko 5 godina, opte rezerve za pokrie moguih gubiaka banaka, kao i jo neki manje znaajni instrumenti. *Akcionarski kapita kao vlasniki kapital uloen u banku nema fiksnu ronost, jer funkcionie sve dok banka postoji s tim da moe da bude umanjen za otpis gubitka poslovanju banke. Banke sa odgovarajuim kreditnim rejtingom mogu da vre primarnu emisiju akcija na finansijskom tritu u cilju proirenja baze pimarnog kapitala. Manje banke imaju ograniene mogunosti da emituju dodatne kvantume akcija na finansijskom tritu, pri emu se sekundarni promet ovih akcija vri sam na vanberzanskom tritu. *Subordinirane obveznice postale suveoma znaajan instrument sekundarnog kapitala banaka. U sastav kapitala banaka ulaze samo subordinirane obveznice sa inicijalnim rokom dospjea preko 5 godina. Kod servisiranja obaveza banke, subordinirane obveznice imaju nii isplatni prioritet u odnosu na akcionare banke. Subordinirane obveznice mogu ali ne moraju da budu konvertibilne u akcije na osnovu opcije holdera vih obveznica. Emisija subordiniranog duga pogodna je za akcionare banke, ukoliko banka ima profitabilno poslovanje. *Opte rezerve za pokrivanje gubitaka banke ulaze u sekundarne rezerve banaka. One slue za apsorbovanje nepredvienih gubitaka koji mogu nastati u poslovanju banaka. Meutim specifine i namjenske rezerve uopte ne ulaze u bazu kapitala, jer se ne mogu generalno korisitit za pokrivanje gubitaka.

27

PROGRAMI POVEANJA KAPITALA Kartkoroni aspekt U sluaju pada stope kapitala kod neke banke ispod ravnotenog nivoa, banka ima sljedee opcije: 1.) Banka moe da sprovede program dokapitalizacije putem prodaje novih serija akcija ili subordiniranih obveznica na tritu kapitala. Banka moe da smanji ili potpuno obustavi isplatu dividendi svojim akcionarima i da ta sredstva upotrijebi za jaanje zaranih profita koji predstavljaju oblik vlasnikog kapitala. 2.) Banke mogu da poveaju stope kapitala putem prodaje dijela zajmova na sekundarnom tritu ili sekjuritizacijom zajmova. U oba sluaja banke smanjuju nivo aktive, ime se poveava stopa kapitala u odnosu na smanjenu aktivu. 3.) Banka koja ima stopu kapitala ispod ravnotenog nivoa, i koju nije u stanju da popravi, moe da bude vlasniki prestruktuirana, tj., preuzeta od strane neke finansijski jake banke koja po pravilu mijenja menadmentsku strukturu i uvodi novu poslovnu strategiju ukljuujui i sanacione mjere. Dugoroni aspekt Projektovanje bilansa stanja banaka zasniva se na planskom sagledavanju formiranja depozitnih i nedepozitnih izvora sredstava kao i odgovarajueg porasta totala i kompozicija aktive. Ukupan proektovani bilans banke sadri s jedne strane porast bankarske aktive, a s druge strane porast tri komponente na strani pasive. *Tako je porast aktive banke= novo zaduenje + interno generisani kapital + eksterni kapital. *Proces planiranja poveana kapitala sadri tri faze. 1.) U prvoj fazi na osnovu projektovanja bilansa stanja i tokova utvruje se potreban kvantum dodatnog kapitala koji treba da podri projektovani nivo ukupne aktive banke u plaskom periodu. 2.) U drugoj fazi se na osnovu projektovane profitabilnosti banke i visine stope isplate dividendi projektuje struktura dodatng internog i eksternog kapitala banke koji treba da podri poveanje bankarske aktive. 3.) U treoj fazi se na osnovu analize trokova i benefita utvruje optimalna struktura eksternog kapitala banke. U operativnom sprovoenju politike poveanja kapitala banke vode prije svega rauna o tome da formiraju dovoljnu masu i stopu profita i u tom cilju vre kontrolu trokova kao i dinamiko prestruktuiranje svoje bilansne i vanbilansne aktivnosti. Drugi bitan segment odnosi se na raspodjelu profita, pri em banke koje planiraju znaajnije poveanje svoje aktivnosti u narednom periodu tee da obezbijede poveanu proporciju zadranih profita u odnosu na isplaene dividende. Zadrani profiti takoe pripadaju akcionarima banke i ulaze u vlasniki kapital zajedno sa kapitalom u vidu akcija.

28

BRZE KOREKTIVNE INTERVENCIJE ( SUPERVIZIJA STOPA KAPITALA) Ovaj mehanizam brze intervencije prvi put je uspostavljen u SAD decembra 1991 godine. Sve bankarske institucije svrstane su u jednu od sljedeih 5 kategorije: Stopa kapitala 1.) Dobro kapitalizirane institucije 5% ili vie 2.) Adekvatno kapitalizirane institucije 4% ili vie 3.) Subkapitalizirane institucije ispod 4% 4.) Znatno subkapitalizirane institucije ispod 3% 5.) Kritino subkapitalizirane institucije ispod 2%. (Napomena: gornje stope kapitala odnose se samo na primarni kapital.) Smisao ovog rangiranja banaka je u tome da se na sve banke, osim banke iz prve grupe, primjenjuju odreene sankcije koje su utoliko jae ukoliko se banka nalazi u grupi sa niom stopm kapitala. Na adekvatno kapitalizirane banke primjenjuju se neznatne sankcije, naime moe im se zabraniti da prikupljaju depozite preko brokerske mree. Subkapitalizirane banke moraju da prestanu da isplauju dividende na akcijski kapital, znatno subkapitalizirane banke imaju iste sankcije kao i grupa 3, ali se kod njih zahtijeva jo i poveanje visine bankarskog kapitala ili fuzija sa drugom bankom koja ima visoku stopu kaptala. Kod kritino subkapitaliziranih banaka pored svih sankcij koje se primjenjuju na grupu 4, uvodi se suspenzija plaanja po osnovu subordiniranog duga. Osnosvna ideja sadana u ovom konceptu je da regulatorne vlasti vode aktivistiku politiku prema bankama koje imaju nie stope bankarskog kapitala u odnosu na propisanu stopu kapitala prema ponderisanoj rizinoj aktivi. PROIRENJE ULOGE SUBORDINIRANIH OBVEZNICA U 20-tim godinama postoji jasan trend poveanja trine discipline u vrednovanju stepena solventnosti banaka kao i ubrzavanje procedure rekapitalizacije onih banaka ija je stopa kapitala (solventnosti) nia od propisane. Ovaj trend znai naputanje procjene stope kapitala samo na osnovu knjigovodstvene ocjene kvaliteta aktive banke, imajui u vidu znatno veu sloenost bankarskog poslovanja u novim trinim uslovima. Trine procjene sigurnosti banaka u principu bi se zasnivale na trinoj valorizaciji obveznica koje su banke emitovale na finansijskim tritima. Te obveznice isu pokrivene shemom osiguranja, tako da rizik eventualne neisplate dospjelih obveznica od strane neke banke snosi holder (vlasnik) tih obveznica. Osnovna ideja projekta Evanoff/Wall je da bi trebalo revidirati sadanji stav Bazelskog komiteta koji samo doputa da bankarske institucije mogu da koriste subobveznice kao dio sekundarnog kapitala (uz ogranienje da to moe da ide najvie do 50% od primarnog kapitala), i da se umjesto toga zahtijeva da banke obavezno dre odreene minimalne stope sub-obveznica.

29

U novom projektu subordiniranih obveznica banaka koristila bi se promjena trinih cijena obveznica individualnih banaka za sagledavanje promjenjenog rejtinga svake banke na bazi trinog testiranja stepena vjerovatnoe da e ta banka postati nesolventna. Ukoliko bi kamatna stopa na nove emisije sub-obveznica neke banke bila poveana to bi indicirlo da je povean rizik nesolventnosti te banke. Visina rizika bila bi mjerena kao razlika izmeu stope prinosa na emisiju sub-obveznica banke i prinosa na dravne obveznice iste ronosti (5 godina) ili u odnosu na prinos korporacijskih obveznica odgovarajue ronosti u razliitim klasama rizika. Programi brzih korektivnih promjena kod banaka, koje imaju substandardne performanse, ili bi kako preko dravne supervizorske institucije tako i preko finansijskog trita. *Benefiti ovog projekta su sljedei: 1.) Ukoliko dolazi do poveanja rizinosti neke banke, finansijsko trite alje brze signale toj banci, drugim trinim uesnicima kao i dravnoj supervizijskoj instituciji, 2.) Ubrzavaju se procesi sanacije banke, to smanjuje eventualne gubitke dravnog fonda osiguranja banaka u sluaju bankrotstva i likvidacije banke, 3.) Holderi sub-ordiniranih obveznica ne mogu da naglo povuku novac iz banke za razliku od nosilaca kratkoronih depozita koji mogu da izvre juri na banku, 4.) Dranje subordiniranih obveznica znai za banke smanjenje trokova kapitala usljed poreskih olakica na kamate koje banke plaaju vlasnicima obveznica, ime se bankama olakava dranje veih iznosa ukupnog bankarskog kapitala (ukljuujui i akcijski kapital). MEUNARODNA KOORDINACIJA (KONVERGENCIJA) STANDARDA KAPITALA BANAKA- BAZELSKI SPORAZUM Procesi jaanja internacionalizacije poslovanja velikih banaka u razvijenim trinim ekonomijama stvorili su potrebu da se izvri meunarodna konvergencija standarda kapitala, Proces internaicoanlizacije vodi u pravcu stvaranja jedinstvenih standarda poslovanja banaka i posebno niva bankarskog kapitala. Pri tome je potrebno ukazati da nie stope bankarskog kapitala djeluju preko poveanog akcijskog multiplikatora na poveanje raspona izmeu stopa profita prema aktivi (ROA) i stopa profia prema akcijskom kapitalu (ROE). Bazelski komitet za superviziju banaka formiran je pri Banci za menarodna poravnanja (tj CB guvernera G-10) u gradu Bazelu. Ne posjeduje nikakav formalni supernacionalni supervizorski autoritet, odakle proizilazi zakljuak da nema legalnu snagu. Bazelski sporazum od jula 1988 godine predvidio je jedinstvene stope kapitala prema ponderisanoj rizinj aktivi velikih (meunarodnih) banaka u zemljama Grupe 10. ovaj sporazum je je formalno vaio samo za komercijalne banke, bazirane u zemljama Grupe 10, koje se bave poslovanjem na meunarodnom planu. Koncepcija gornje meunarodne koordinacije stopa kapitala banaka je sljedea:

30

1.) Poveana je stopa kapitala u odnosu na dotadanju praksu, posebno u onim zemljama u kojima su dominirale rlativno nie stope kapitala na osnovu domaih regulatornih propisa. 2.) Propisane su jedinstvene stope kapitala za svaku klasu tizine aktive banaka, tako da su uzete u obzir ne samo visina bankarske aktive nego i koeficijenti kreditnog rizika. 3.) Meunarodni aranmani u pogledu standarda kapitala obuhvataju i bankarske rizike po pojedinim vanbilansnim aktivnostima. 4.) U poetku su se meunarodni standardi kapitala odnosili samo na kreditne rizike banaka, ali su kasnije proireni i na trine rizike (rizik kamatnih stopa i rizik deviznih kurseva). Struktura kapitala banaka (prema bazelskim aranmanima) I PRIMARNI KAPITAL 1. Akcionarski kapital 2. zadrani profiti II SEKUNDARNI KAPITAL 3. Subordinirane obveznice 4. Opte rezerve za pokrie gubitaka 5. Skrivene rezerve 6. Valorizacione rezerve. III UKUPNI KAPITAL Primarni kapital + Sekundarni kapital Bazelski sporazum je prihvatio standardnu podjelu ukupnog bankarsog kapitala na dvije osnovne komponente: primarni i sekundarni kapital. Zbirna stopa primarnog i sekundarnog kapitala iznosi najmanje 8 procenata u odnosu na ukupnu riziko ponderisanu aktivu banke. Pri tome su banke obavezne da dre primarni kapital po stopi koja iznosi najmanje 4 procenta u odnosu na ukupnu ponderisanu aktivu. Sekundarni kapital banke mogu da dre najvie do iznosa primarnog kapitala, dakle do 4% od ukupnog iznosa aktive ponderisane rizikom. Subordinirane obveznice mogu da predstavljaju instrument sekundarnog kapitala banaka ukoliko su emitovane sa inicijalnim rokom dospjea preko 5 godina. Banke mogu da dre sekundarni kapital u obliku subordiniranih obveznica maksimalno u visini od 50 procenata od iznosa primarnog kapitala.