BABATO l. Sagibsib ti Punganay: Ni Laki Iking Quinit NASUROKEN ...

of 26

2012 CPMA SHORT STORY-ILUKO

SECOND PRIZE

AUTHOR: FERNANDO B. SANCHEZ

BABATO

“ What remains certain is the fact that all things come

to pass- the gifts we get from the Creator, from nature, after

being made to serve us, are taken back and leave us but samples

of the virtues such as courage, heroism, patriotism for future

generations to emulate and to take pride in.”- Emmanuel S.

Sison, Tales from the Land of Salt

l. Sagibsib ti Punganay: Ni Laki Iking Quinit

NASUROKEN a siento dies ti tawen ni Laki Iking Quinit (Francisco Salvador

Quinit ti husto a naganna) ngem kabaelanna pay laeng ti agpagnapagna wenno

agwatwat iti nalawa a paraangan ti antigo a balayna a naputar iti tuodan a narra ken

kadaanan a ladrilio ti Sta. Barbara- iti bigbigat. Uray di agantiparra, makabasa pay

laeng iti Biblia, Bannawag ken dadduma pay a magasin. Saan pay a tuleng, nagayad

dagiti lambilambi ti lapayagna a kasla agragut a mangabbong iti pangana.

Sumagmamano pay laeng ti narsing a ngipenna, dumuyaw dagitoy a kasla naigagara a

nateptep nga agpapada. Atitiddog dagiti uban aminen a barbas, iming ken buokna a

namagtagilanga kenkuana nga ermitanio iti barukong ti kabakiran. Isu metten a mismo

ti agluto iti taraonna nga agmalem, maminsan met la ketdi agsipud ta isakemannan ti

pangngaldaw ken pangrabiina no agluto iti bigat a di pay limgak ti init, ken di pay

nakamurmuray ti agsapa, a kunada.

of 26

Idi, masansan nga agpaili a makitienda iti abastona. Adda met kuartana ngem

kaykayatna ti magmagna nga agpapan ken agawid tangay kurang nga uppat a

kilometro ti kaadayo ti Dalumpinas iti poblasion. Ngem no sumro ti sulitna, ipaw-itna

lattan dagiti kayatna a pagatang kadagiti annak, manugang wenno appokona nga

agpaili, mamitlo iti makadomingo.

Sangapulo-ket-uppaten ti tawenko idi Hunio ngem diak maungpot a panunoten

no apay a kaykayatna ti agnaed a solsolona iti antigo a balayna a timmakder iti

arsadanan ti turod a binarikesan ti Karayan Ambayoan a dumaranudor dagiti allonna, a

pasaray sumagpat iti kalsada ken kataltalonan no panawen ti tudtudo ken bagio.

Awan ngata ti makaanus wenno mayat a makikabbalay kenkuana kadagiti

annak, appoko ken kakaanakanna ditoy Dalumpinas gapu iti kinaestrikto ken

kinaungetna? Wenno personal a pangngeddengna dayta tapno awan ti makuna nga

ilanglangina?

Sagpaminsan, ibabaonnak ni Inang nga agkaykay kadagiti naregreg a bulong ti

mangga, kaimito, salamagi, lukban, narra ken sagat iti nalawa a paraangan ti balay ni

Laki Iking. Idagumpok dagitoy iti maysa a suli ti solarna sako puoran. Wenno saan,

isakdok ti dakkel a karimbubona iti gripo nga adda iti likudan ti kosinana a diak

dumawdawat iti supapak. Saan a gapu ta ipagel da Amang ken Inang. Umdas ngamin

kaniakon ti pannakakitak nga agrimat dagiti arindapoen a matana a mangipeksa iti

panagyamanna.

Kayatko pay ketdi a kadkaduaan iti rabii ngem binaatnak ni Amang.

of 26

Mangan no atapen kan dagiti kakabsat ken kakaanakanna nga agsipsipak ken ni Laki

Iking tapno magundawayak ti pensionna.

Saan nga imposibli nga adda dagiti masiudsiudot ken gumurgura ken ni Laki

Iking kadagiti annakna a lallaki ken babbai, addada man ditoy Dalumpinas wenno iti

sabsabali a lugar, uray payen iti ballasiw-taaw . Malaksid iti balay ken solarna, nalako

kan’ aminen ni Laki Iking dagiti sanikuana gapu iti kaadu a ngiwat a pakanenna ken

dagiti bisio a dina maliktadan, aglalo idi kabambannuaganna.

Namitlon a nabalo malaksid iti kaadda dagiti nakarelasionna iti ruar ti kallaysa a

mapapati a naputotanna. Maibilang ni Amang kadagiti siam nga annak ti lalaki nga

anak ti maikatlo nga asawa ni Laki Iking a daydi Bai Amalia, a nagmamaestra ditoy

Dalumpinas. Sangapulo kan’ ti naputot ni Laki Iking iti daydi immuna nga asawana,

daydi Bai Marta a partidor ti baka. Ne, no dagupem ti bilang dagiti appokona iti

agdama a pakaibilangak, nasuroken a sangagasut. Dina kan’ ammo ti aprosenna no

umayda dumawat iti kuarta manipud iti binulan a pensionna kas beterano ti maikadua

a gubat iti sangalubongan.

Ania ngata ti sekreto ni Laki Iking iti kinaamnut ken kinakired ti bagina?

Kadawyan laeng ti pammagina. Ngem manmano nga agsakit, nangruna idi awan pay

sangagasut a tawenna. Laklakaenna nga ibalat ti kalantangan a nuang wenno baka.

Ken ania ngata ti adda kenkuana ta mabatombalanina dagiti dayag a magustuanna

idinto ta gagangay met laeng ti itsurana? Adda ngata nabileg a tagiruot

wenno babatona?

of 26

“Adda anting-anting wenno babato ni Lakingmo nga Iking, Godo,” inkatawa ni

Amang idi imtuodek kenkuana iti maysa a sardam a panagpalpalpami iti balkon a

kasellag ti bulan a namagbukirad kadagiti matak. Isu kan’ nga aw-awaganda ni Laki

Iking nga ‘Ilokano Superman’ ken ‘Lover Boy’ agsipud iti kinasiglatna iti babai,

balasang man wenno kasado. Awan ti makaitured nga agbasakbasak iti solar ken

paraanganna sipud adda puotko.

“Aniada dagiti babato wenno anting-anting nga iggem ni Laki Iking, Amang?

“Adu, a paneknekan daydi Baim nga Amalia. Ti babato ti lukban ti maysa- a

nabileg a pangpaamo iti naatap a puso ti maysa a balasang.”

Nabirtud kano ti babato ti lukban, aglalo no nayuper iti kassinglag a lana iti

Biernes Santo ken madigdigos iti suka ti unas iti kada pito nga aldaw. Maalsemandaka.

Yaprosmo kan’ laeng ti lana a nakayuperan ti babato ti lukban iti takiag wenno teltel ti

makursonadaam a babai a dina madmadlaw. Kukuam kanon a di mapagduaduaan,

Sikan ti kamatenna no sika ti agpamayan!

Dayta komat’ babatok ‘ton agbaroak a naan-anay, nagliteng iti mugingko.

Nagadu ket ngatan a maubonko a puso!

“Aniada pay dagiti iggem ni Laki Iking a babato, Amang?” ad-adda a naaronan

ti gagarko.

Ti kan’ babato ti bunton. Ti babato ti sabunganay. Ti babato ti nuang. Ti babato ti

pusa. Ti babato ti kimat. Ti babato ti alipugpog. Ken ti libro a trianggulo.

Apo, nagadun! nayesngawko iti bagik. No kan’ adda kenka dagitoy, awan ti

makaibalat kenka iti pinnigsaan wenno tinnakiagan. Kaspangarigan dagiti babato ti

of 26

alipugpog ken babato ti kimat. Mabalin nga aramatem dagitoy a kas kalasag wenno

tagilinged. No adda kenka dagitoy, dinaka pulos sagiden wenno kanen ti tadem ti

buneng wenno bala ti paltog. Agbalinka a kas ken ni Incredible Hulk. Saandaka met a

makita no ikuwentasmo dagitoy. Agbalinka nga imbisibol. Ken no adda umar-

arubayan a peggad, mariknam a pumudot dagitoy!

“Agpapada kad’ ti bileg dagita a babato, Amang?”

“Ti ammok, nga ibagbaga ni Amang Lakay, wenno ibagbaga daydi Inang, saan.

Adda kabukbukodan ken naisangsangayan a talunggading ti tunggal maysa kadagitoy.

No ikutmo dagitoy, saankan a kadawyan a mortal. Agbalinkan… a kasla immortal!”

Inamadko no kasano a naala ni Laki Iking dagiti babatona. Parabur kan’ ni Apo

Dios ken ti nakaparsuaan iti tao a maikari nga agtagikua… a kayatda. No kasano,

nabasa ken natakuatan kan’ amin ni Laki Iking dagita iti trianggulo a libro a naalana

nga agtatapaw ken aglagtolagto iti rabaw ti danum ti ubbog iti igid ti waig iti amianan-

a-daya ti Bantay Mambulo a sakupen ti Dalumpinas- iti maysa nga agsapa. Mabasa kan’

pay iti dayta a libro dagiti panglakagan no kasano a maaramat, maaywanan ken

masalakniban dagiti babato tapno agtalinaed ti bilegda a mangipaay iti kasapulan ti

makinkukua. Ammo kan’ amin ni Amang dagita ta naes-estoria daydi Bai Amalia a

mabigbig a paborito nga asawa ni Laki Iking gapu iti kinapintas ken kinasingpetna!

Namin-ano kan’ metten a napaneknekan ni Laki Iking ti kinabileg dagiti

babatona, nangruna idi panawen ti maikadua a gubat iti sangalubongan, nga

iseserrekna kas gerilia.

2. Sagibsib ti Kinabannuar:

of 26

Marmaris ti pammadayaw NADARA kan’ daydi a ranget iti nagbaetan dagiti Filipino-Americano ken dagiti

Hapones iti dar-awan ti Villaverde Trail iti asideg ti ketegan ti Nueva Vizcaya ken

Pangasinan- a nagsanudan ti puersa dagiti kabusor nga idauloan ni Heneral Tomoyuki

Yamasita, ti inawaganda iti ‘Tigre ti Malaya’ idi Pebrero, l945. Adun ti napasag iti

agsinnumbangir a grupo. Dehado ti bilang ken armas dagiti Sakang ngem dida kayat ti

sumuko. Nasaysayaat ngamin ti puestoda. Saan a maasitgan a kalakala.

Nagbulontario kan’ ni Laki Iking a mangipangulo ti bassit a grupo dagiti gerilia

a sumrek iti nagkutaan dagiti Sakang. Nagkedked dagiti opisialda idi damo: “

Panagpakamatay ‘ta ibagbagam, Quinit,” imbugtak kan’ ti komanderda. “Naumaka

kadin a mangmangan iti innapuy? Awan kadin ti subliam nga asawa ken pamilia?”

“Adda… aduda, Sir,” inyallawat kan’ ni Laki Iking. “Ngem apay a didakam

padasen? No awan gasatmi, dakayon ti makaammo kadagiti pamiliami. Ngem

seguradoek kadakayo… nga agballigikami!”

Tapno makumbinsina dagiti opisialda, imbagana a kabisadona dayta a lugar.

Nasnastrekna idin dagiti gukayab ken amin a desdes nga agturong iti nagkutaan

dagiti Sakang iti panagsapsapulna kadagiti anting-anting iti adayon a napalabas. Ngem

dina pulos dinakdakamat ti kaadda dagiti anting-antingna nga usarenna iti dayta a

misionda.

Immanamong met laeng dagiti opisialda. Sililimed nga inkuentasna dagiti

babatona iti kimat ken alipugpog. Intanamitimna dagiti orasion ken mantra nga

inadawna iti bassit a libro a trianggulo. Imbilinna kadagiti kakaduana a bak-apanda iti

of 26

iseserrekna iti kuta. Nabiit a linib-atna dagiti kabusor. Napasukoda ni Heneral

Yamasita nga awan ti narsing kadakuada nga agkakadua!

Dayta ti naggibusan ti bileg dagiti Hapones iti Amianan. Ngem saan nga isu ken

dagiti kakaduana a gerilia ti nakaitedan ti pammigbig ken pammadayaw. Dagiti

opisialda nga Amerikano ken Pilipino. Awan met ti naimaldit iti panid ti pakasaritaan a

pakaadawan koma iti impakitada a kinatured ken kinabannuar. Nakaawatda ketdi iti

backpay ken ti binulan a pension agingga ita, nga ul-uldotan dagiti annak ken

appokona, kakaanakan ken kakabagianna ditoy Dalumpinas.

“Ania ngata, Amang, no dumawatak iti babato ni Laking?”

“Pangan-anuam koma?”

Impeksak ti tarigagayko nga agbalin koma met a popular iti pagadalanmi, uray

iti tay-ak laeng ti isports, kas pangarigan iti weightlifting, basketball wenno running.

No agkampeonak iti nasional nga agpang, saan aya a dakkel a dayaw dayta iti

Dalumpinas ken iti sibubukel a San Nicolas?

Uray ti laeng babato ti kimat wenno alipugpog ti ipadawat kaniak ni Laki Iking

tapno adda met maipagpannakkelko a paglaingak. Mapnekakon.

“Mapaayka laeng iti dayta a raasmo, Godo,” inkatek ni Amang a kasla

immalsem pay ti rupana. Adda panagkakaingasda ken ni Laki Iking nangruna iti rupa,

agong ken lapayag. “Adukamin a nagpanggep a dumawat kadagiti kallabes a panawen.

Annak, kakaanakan, appoko, kakabagian, politiko, maestro, ministro, salamangkero.

Ngem awan ti pinagustuanna. Nalabit daytoy pay ti panggurguraan dagiti tattao nga

umas-asideg kenkuana. Ti rasonna: imbabernan dagitoy iti Karayan Ambayoan!”

of 26

Diakon sinurnadan ti nagimtuod. Ngem iti tukot ti panunotko, diak mamati iti

naudi a dinakamat ni Amang. No agpayso nga awanen dagiti babato ni Laki Iking,

apay ngarud a kabuteng a sukonen ni Patay?

3. Sagibsib ti Kinapudno: Gantil ti Delubio SINABATNAK ni Inang iti balkon ti bungalow a balaymi iti panaggapuk iti

pagadalan iti maysa nga agsapa. Nasapakam’ a pinagawid dagiti titsermi ta adda kan’

emergency meeting-da iti ili. Napalalo nga ay- ayatmi a lallaki ta adda panawenmi nga

agaayam iti basketball iti pannakaplasa ti pagadalanmi ngem bigla ketdin nga

intarakitikna.

“Inka itulodan ni Lakingmo ‘ti pangngaldawna, Godo,” inkiremkirem ni Inang

sa nagsubli iti kosina. Saan kan’ a nakaisaang ni Laking itay agsapa ta naggurigor iti

napalabas a rabii. Idi agsubli iti balkon, bitbitnan ti maysa a plastik a supot nga uray

diak luktan ti tallo-katuon a lunch box a nadumaduma ti marisda, ammok lattan a

tinola a manok a nasagpawan iti papaya ken uggot ti sili ti sairo. Agadiwara ngamin ti

banglona a namagtubbog iti katayko. “Mangitugotka iti payongmo tapno dika

mabasa…”

Adda nangsitsit kaniak manipud iti sirok ti agsabsabong a salamagi idi

rummuarak iti inaladanmi. Pinatingigko ti payong nga iggemko ket naisipasipko ni

Insan Jong, ti buridek nga anak ni Uliteg Akong ken Ikit Kuanang nga anak ti anak a

lalaki daydi Bai Petra a modesta. Inauna ngem siak iti tallo a tawen ngem di pay

nagturpos iti sekundaria gapu iti panagbalballogna.

of 26

“Ania dayta awitmo, Insan?”

“Innapuy ken tinola a manok. ‘Panko balonan ni Laki Iking ta di kan’ nakaluto

itay.”

Nagparang dagiti nangisit a gisgis ni Insan Jong iti panagkatawana iti

bangbangir. “Narugianen ni Lakim nga Iking ti aggurigor. Mabiit ngata metten ti

apitna.”

“Tila sasawem, Insan. Kayatmon ‘ya a matay ni Laking?”

Nagngirsi. “Papananna ‘ya no di mapanto met la’ng tumangad ti barsanga?

Alangan met nga abotenna pay ti dua gasut a tawen. Malaksid no sakaen ni Satanas ket

mapalugodan nga agbiag iti ginasut a tawen ditoy rabaw ti daga. Ti problema la’ng, no

sinonto ti pangipatawidanna kadagiti babatona sakbay a matay. Gasut dagiti annak ken

appokona. Ammom, di kan’ mauyos ti anges ti tao a mapanen ken Patay agingga a dina

mayallatiw dagiti babatona iti sabali a tao…”

“Kuna ni Amang nga imbaberen ni Laki Iking dagiti babatona iti karayan.”

“Mamatika iti dayta!” imbulladna. “ Sinno ngay ti loklokoenna? Addanto met la

pangitedanna a kabagianna, a, sakbay a matay!”

Parehokam’ gayam ken Insan Jong iti pammati, rimpiis iti utekko. Kasta ngata

met ti pammati da Uliteg Akong ken dagiti kakabsatna a puro lallaki? Ngem saanakon

a nagun-uni. Intuloyko a tinalunton ti sementado a kalsada nga agpaamianan, a

pinangisit ti agin-indurog a tarakitik.

Pudno ngata a narigat a magsatan ti anges ti tao nga adda babatona agingga a

dina mayallatiw dagitoy iti sabali a tao?

of 26

Natannawagak ni Laki Iking a nakatugaw iti balkon ti antigo a balayna a

nagatep iti napuskol a yero ken nagdiding iti duogan a narra ken kadaanan a ladrilio.

Nakasango daytoy iti kalsada a kasla agpadpadaan iti umay mangbalon kenkuana?

Linintegna ti tugawna idi sumrekak iti inaladan a linakub dagiti napagtutuon

ken napagsisilpo nga steel mating a sinabat ti taol ti burboran nga asona, a no diak

malidong, adda metten duapulo a tawenna.

“Sika gayam, Godo, apok,” inunnat, imbabana dagiti kawweng a sakana a

nakabatay iti asul a monoblak a tugaw idi agepak ti tulangan nga imana ken mayam-

ammok ti bagik kenkuana. Tin sa pay la’ng kamisetana a namarkaan ti agila nga

insuotna itay kanikamano nga aldaw ti suotna ita. “Ania ‘ya ‘ta awitmo?”

“Pangngaldaw ken pangmalemmo, Laking,” kinunak nga intarosko nga indisso

ti plastik a supot iti daan, gublagublangen a lamisaan a narra iti pideg ti balkon.

“Dios ti manubalit, Godo, apok…” kasla inatibungolan ti babassit nga init ti

rupana a nangipalagip kaniak kadagiti batekan a bulong ti nitib a tabako iti Kailukoan

idi agindurog ti panagkitana iti tallo- katuon a lunch box nga aaonekon manipud iti

supot a plastik. Umarngi met laeng ti kudil dagiti takiag, tengnged ken teltelna a kasla

inarpawan dagiti batekan a bulong ti tabako a nair-iran iti sirok ti pataguab iti nabayag

a panawen. Kasta ngatan ti kudil dagiti nataengan nga agtawen iti nasurok a

sangagasut?

“Mano kad’ ti tawenmo itan, Laking?” insingak bayat ti pannanganna. No

kaniak a biang, nakaan-anus, saan a naunget, dinak pay inung-ungtan sipud adda

puotko.

of 26

Saan a naglayon iti ngiwatna ti innapuy nga isubona koma.Agkamkammet.

Sigud a dina kayat ti agkutsara ken agtinedor. Dagiti kano ima ti inted ni Apo Dios nga

aramaten iti pannangan. “Mapanen a siento onse, Godo, apok. Apay kadi?”

“Nalagipko la’ng a sinaludsod, Laking.”

“Ammom, Godo, apok,” kinunana a nangisubli iti innapuy iti pingganna a

plastik a maris-ube,” sangkadawatko ken ni Apo Dios nga alaennak koman.

Mariknakon ti bambannogko. Ti panagsalog ti pigsak. Kayatkon ti matay…”

“Ne, saan koma pay, a, Laking. ‘Rayem ti panagturposko iti kolehio.”

Napatangad iti marmarba a bobeda ti balkon. “’Ton ano kad’ nga agturposka iti

kolehio ‘ya?”

Imbagak. Nagparang dagiti dumuyaw, kasla agpapada ti pannakateptepda a

ngipenna iti nakapsut a panagkatawana a kimmita kaniak. Mabayag kan’ pay dayta.

Amangan no dinan mauray...

Dinak pinalubosan a nagawid a dagus kalpasan ti pannanganna, aglalo idi

pumigsa ti tarakitik ken ti angin a nangruros ken nagiwara kadagiti bulong iti

paraangan. Naragsakanak ketdi iti nalimed. Daytoyen ti kaimbagan a gundawayko a

mangibaga iti uray maymaysa laeng a babato. Duduakam iti antigo a balayna. Awan ti

makangngeg iti ibagak kenkuana.

“Sika la ketdin ti kalakayan a tao ditoy Dalumpinas, Laking, no di man iti entero

a Pilipinas,”impasakalik, a nangdugsakak iti ulimek a bimmaet kadakami iti

sumagmamano a darikmat ken nangiwalinak iti kumudkuddot nga aripapa, bain ken

of 26

amak nga aggitgiteb iti barukongko. Ngem agingga ita, kitkittatan ken

kabutbutengdaka pay laeng dagiti tao gapu kadagiti babatom.”

“D-daytan sa ti ibagbagada…” nagsay-a. Sa immisem. “Anak ti-“

“Sika ti idolok, Laking,” impekkelko iti abagana a nangitantanak ti irurukuas ti

sumaruno a sawenna.

“Di la mabalin ‘ya a padawatannak iti babatom tapno pumadaak met kenka?”

“Ammom kad’ ti kidkiddawem, Godo, apok?” mamukbukibok ti naintek a

perrengna kaniak.

Nagtungtung-edak laeng, a karkarawaek ti sumaruno a sawek, a mabalin a

mangkumbinsi kenkuana.

“Ammom, Godo, apok,” nasiputak ti panagparang dagiti dadakkel nga urat iti

tengngedna iti yaangesna iti nauneg, a dina insina dagiti arindapoen a matana kaniak,

“di naimbag iti tao iti agdama a maaddaan iti babato… naimbag man ti panggepna.

Patiennak.”

“Dika maawatan, Laking.”

“Saan? Ilawlawagko kenka. Dua a bileg ti ik-ikutan dagiti babato. Imbag ken

dakes. Lawag ken sipnget. Bendision ken lunod. Dios ken Diablo. Biag ken patay.”

“Ha?”

“Diak yadayon ti bagik, Godo, apok. Iti kapadasak. Akuek, nagbalin met a

bentahek dagitoy. Agbalinka a super hero. Ngem kakuykuyogda dagiti ut-ot ken

pulkok. Simmangbay dagitoyen iti biagko ken pamiliak. Kasda la apuy a mangrunot.”

of 26

Magun-odna kan’ amin idi a kayatna. Ayat. Pigsa. Ragsak. Ngem kasinginda met

dagiti bisio. Dagiti panaglablabes. Ta kada bendision wenno parabur a magun-od,

adda kaibatoganna a rigat, babantot. Natay kan’ amin dagiti assawana, agraman dagiti

kamalalana, dagiti inauna a putotna kadagitoy a nangiduyok iti puso ken kararuana iti

nakana a sanaaang ken lulua. Dagiti awan ungtona a babawi ken riribuk. Krus a

sumursurot kenkuana a dina magurnot.

“Dagiti met la babatom ti mangisangpet iti kanibusanam,” kinunana pay, nga idi

imtuodek a nalaing ti kayatna a sawen, sinaggaysana nga inestoria dagiti kapadasan

dagiti naisangsangayan a Panggalatok iti probinsia ti Pangasinan kadagiti napalabas a

siglo a pakaibilangan dagiti sumaganad:

4. Umuna a Sigsigit: Ni Andres Malong, ti Amputi Layag PATANOR ti Binalatongan (San Carlos City itan ti Pangasinan) ni Andres

Malong, maysa nga anacbanua, ti nangsilmut iti umuna a rebolusyon wenno yaalsa iti

Pangasinan kontra kadagiti Kastila idi 1660 kalpasan ti panangidaulona kadagiti

Panggalatok a nangpapatay iti Aguacil Mayor Nicolas de Campos ti Lingayen, agraman

dagiti kameng ti pamilia daytoy gapu iti panagranggas wenno panagabusoda iti

kalintegan dagiti timaoa wenno kadawyan nga umili, aglalo ti pannakarames ken

pannakapapatay ni Santa, ti balasang nga anak ni Diego, ti katiwala ni Andres Malong

a nakaipudiran dagiti dagana a mamulmulaan iti balatong. Maysa a peninsular, ni Don

Carmelo, ti napaneknekan a nagaramid iti nakaam-ames a krimen.

of 26

Nupay naigalad ken ni Andres Malong ti nakayanakan a sirib ken sidap ti

panangipangulo, dakkel met a nagpuonanna ti panagbalinna a hepe iti kampo- militar

dagiti Kastila a nakaadalanna iti taktika ti gubat. Di met maiwalin ti kinapudno a

nalawa ti madeppaanna nga impluwensia kadagiti lokal nga opisial kadagiti

nadumaduma nga ili ti Pangasinan ken sumagmamano nga ili ti Ilokos ken Tarlak nga

agtamed iti kabaelanna.

Ngem mamati ti kaaduan a ti kaadda dagiti anting-anting wenno babatona ti

namagbalin kenkuana a natured a lider dagiti rebelde ken pagbutbutngan dagiti

guardia sibil a Kastila iti sibubukel a Pangasinan.

Ad-adda nga am-ammo iti birngasna nga “Amputi Layag” wenno puraw a

lapayag. Kanayon ngamin wenno pagaayatna a pingasan ti lapayag dagiti

mapapatayna a kabusor sana isab-it ken inayon kadagiti urnongna a lapayag iti uneg ti

maysa a kueba iti kabakiran ti Binalatongan.

Iti kangitingitan ti inggannuatna a yaalsa a nagramaram iti dandani isuamin nga

ili iti Laud a Pangasinan, adu ti limtaw a sarsarita a kabaelanna ti ‘agpukaw’ wenno

‘mangilabeg’ kadagiti kabusor babaen kadagiti babatona. Pagdaksanna, nagbalin a

naranggas ken awan asina kadagiti mangkonkontra kenkuana, Kastila man wenno

Panggalatok. Dimmakkel ti ulona idi agtanoy, timmangsit, aglalo idi indeklarana ti

bagina a kas “ari” iti probinsia ti Pangasinan!

Ngem saan a nagpaut ti bileg dagiti babato ni Andres Malong. Limmanlan ti

panagranggasna kadagiti Kastila ken dagiti kaprobinsiaanna a di kumpormi iti ar-

aramidenna. Iti itatallikud dagiti sigud a sumupsuporta kenkuana, kimmapsut ti

of 26

tignay. Iti udina, timmulong payen dagiti napasakitanna a Panggalatok iti

pannakaanup, pannakatiliw ken pannakapapatayna –a nangsebseb iti gil-ayab ti

rebelyon.

5. Maikadua a Sigsigit: Ni Palaris, ti Anggapuy Kapares

NAGYABAYAB ti maikadua a rebelyon wenno yaalsa iti Pangasinan idi l762 a

maibusor kadagiti Kastila babaen iti panangipangulo ni Palares, Anggapuy Kapares, a

tubo met laeng iti Binalatongan wenno San Carlos.

Binirngasan dagiti kailianna iti ‘Punta’ gapu iti kinalangkaway ken kinatayagna

iti kumurang lat’ bassit a pito a kadapan a tayagna. Nagpakita iti naisangsangayan a

pigsa kadagiti panagpiesta ti ilina a nagbalinanna a kampeon iti ginnuyodan- tao

kontra ayup kas koma iti nuang wenno baka. Nainayon pay nga awagda kenkuana ti

‘Anggapuy Kapares’ wenno ‘awan kapadana’ gapu kadagiti naisangsangayan nga

abilidadna.

Inkaubingan ni Palaris ti panagduyosna kadagiti babato ken anting-anting.

Sinapulna dagitoy kadagiti bakir, karayan ken waig ti Binalatongan ken iti

kabangibangda nga ili. Nagpaisuro pay nga agaramat kadagiti nabileg nga orasion,

mantra ken mahika kadagiti nalaing a maestro kadagitoy iti Binalatongan ken

Lingayen.

Ti ketdi itlog ti kannaway nga inuli keninnalana iti tuktok ti kayo a kopang a

timmakder iti igid ti Karayan San Juan ti ad-adda a tagipatgenna a babato. Nagpaay

of 26

daytoy a tagilingedna wenno mamagpukaw kenkuana iti imatang dagiti kabusorna

tapno nalakana laengen a lib-aten ida.

Daytoy kan’ itlog ti kannaway ti inaramatna iti panangisalakanna kadagiti

ubbing a Panggalatok iti posibli a pannakaranggasda iti ima dagiti guardia sibil iti

naminsan.

Nangrugi ti amin idi pagkedkedan ti maysa nga ubing a lalaki nga agepan ti ima

ti maysa a padi a Kastila iti maysa nga aldaw. Gapu iti pannakaibabainna, sinipat ken

kinabil ti padi ti ubing agingga a natuang daytoy iti kapitakan. Nakita dayta ni Palaris

ket sinintawna ti ulo ti padi babaen iti bunengna a dagus a nakatayanna. Impanawna ti

ubing kalpasanna tapno di isu ti pagikaroen dagiti guardia sibil.

Ngem di kayat dagiti Kastila a di ikaro ti ubing ti inaramidna a nakaigapuan ti

ipapatay ti padi a Kastila iti ima ni Palaris. Tiniliwda amin nga ubbing nga agtawen iti

pito agingga iti sangapulo. Impangta dagiti Kastila a papatayenda amin dagitoy no

dida idatag ti ubing a nagkedked nga umagep iti ima ti padi a napapatay.

Babaen iti tagilingedna nga anting-anting, insalakan ni Palaris dagiti ag-40 nga

ubbing a naipupok iti maysa a mausoleo iti kamposanto ti Binalatongan kalpasan ti

saggaysa a panangpapatayna kadagiti guardia sibil nga agbambantay kadagitoy babaen

iti buneng, pana ken paltog.

Dayta ti nangsilmut ti maikadua ken maudi a rebelyon iti Pangasinan. Kas ken ni

Andres Malong, ti Amputi Layag, kimmapsut met dagiti anting-anting wenno babato ni

Palaris, no apay, ken no kasano, awan ti makaammo, awan ti makaibaga. Naipiskot met

of 26

laeng dagiti guardia sibil iti udina ket narangrangkay ti bagina tapno agpaay a ballaag

ken pagulidanan dagiti Panggalatok.

Naibitin ti ulo ni Palaris iti abagatan a paset ti Cava Bridge, ti kanigid nga imana

iti Caapangan Bridge, ti kanawan nga imana iti San Juan Bridge, agpapada nga adda iti

Binalatongan; ti kanawan a sakana iti Malabago Bridge, ti kanigid a sakana iti Manat

Bridge, sa ti pusona a naibitin iti Taloy Bridge iti ili ti Calasiao.

6. Maikatlo a Sigsigit: Ni Pedro Caloza, Ti Colorum

IMBUNTOK nga inestoria ni Laki Iking ti pakasaritaan ni Pedro Caloza, ti

sigud a sakada ti Hawaii, a nangbangon iti grupo a maaw-awagan ti Colorum,ken

nangpuor iti simbaan-Katoliko ken munisipio iti Tayug idi l93l kas panangipakitada iti

panangkontrada iti Turay-Amerikano ken ti abuso a laklak-amen dagiti obrero ti

Hacienda Gonzales a nanglakub kadagiti nalawa ken nabaknang a dagdaga iti

Natividad, San Quintin ken Tayug.

Malaksid iti panangidaulona iti tignay a buklen dagiti militante a trabahador ti

Hacienda Gonzales ken dagiti makipagrikna nga umili iti Natividad, San Nicolas, San

Quintin, Sta. Maria ken Tayug a kameng ti Colorum, idauloan pay ni Caloza ti sekta

wenno kulto a Rizalista iti Sitio Mocudan, Barangay Sta. Maria, San Nicolas a

nangipatakderanda iti kapilia ken balay a pagtaengan ti pamiliana.

Adu ti kimmappon kenkuana iti Colorum ken Rizalista. Agraem dagitoy iti sirib

ken laingna a mangipangulo ken ti naisangsangayan a kinaturedna a nangisikkir iti

of 26

kalintegan dagiti obrero iti hacienda, kasta met ti pannakilabanda kadagiti kostable a

Pilipino ken Amerikano a nangipasdek iti garisonda iti kombento iti simbaan ti Tayug.

Kuna dagiti asideg a kakabagian, kapammatian ken makaam-ammo kenkuana iti

Tayug ken kabangibang a lugar nga addada kan’ dagiti babato nga ik-ikutan ni Pedro

Caloza. Nabileg kan’ dagiti ‘sarapa’ ken ‘kalasagna’ nga itugtugotna iti sadino man a

papananna. Saan a kanen ti tadem ti buneng ken bala ti paltog ti bagina. Adu pay ti

makapaneknek nga agkuna a mabalinna ti magna iti rabaw ti danum dagiti karayan iti

San Nicolas ken Tayug a kas iti inaramid ni Apo Jesus iti baybay a nalabbaga.

Ngem kas kada Andres Malong ken Palaris, nagpukaw met ti bileg dagiti babato

nga ik-ikutan ni Pedro Caloza gapu kadagiti maatap a pannakailuodna kadagiti bisio

ken mapagduaduaan nga aramid a nakarugnayan ti pammati ken panagtalek dagiti

pasurot ken adalanna. Natay a pinaltogan ni Lakay Melchor, sigud a kaduana iti tignay

ken pammati, iti Barangay Sta. Maria, iti San Nicolas, Pangasinan.

“No an-anagen ti biag dagiti tallo a Panggalatok a sinaritak, Godo, apok,” kinuna

ni Laki Iking a nagdalget ti panagkitana kaniak,” dagiti babatoda ti nangpamaris iti

pakasaritaan ti Pangasinan nga imbatida kadatayo. Ngem dagitoy met laeng a babatoda

ti nakaigapuan ti pannakaikayasda iti derraas ti tapok, ti biag a mortal, gapu iti

panagibukbokda iti dara…”

Aginnagaw gayamen ti lawag ken sipnget idi agpakadaak ken ni Laki Iking, a

nakariknaak iti bisin, ken nakalagipak a saanak pay gayam a nangaldaw!

Binalonak manen ni Laki Iking kadagiti simmarsaruno nga aldaw.

of 26

Gurigoren kan’ latta ngamin iti rabii ket saanen a makaisaang iti agsapa para iti

agmalem a kanenna..Pakauna ngata daytan ti umadanin nga ipapatayna, kas kuna ni

Insan Jong?

Sinabatnak manen ni Insan Jong iti naminsan a panagpaamiananko a nangbalon

ken ni Laki Iking. “‘Nia la ket ti gagetmo a mamalon ken ni lakingmo nga Ikingen,”

indukitna a manursuron ti langana. “Wenno tegteggedem dagiti babatona? No

ikkannaka, padawatannakto met, a. “

“Agul-ulbodak , Insan, no kunaek a diak pinadas ti dimmawat iti babatona,”

insanggak. “Ngem ammo ti Apo nga awan ti intedna kaniak. Imbellengna kan’ aminen

a babatona iti karayan iti naminsan a panagdalegna…”

“Ania, imbellengna iti karayan? Ti ibagam ketdi, talaga a naimut ni

Lakim nga Iking. Imut a namekpeklan. Di pay la maungkel ta di isu pay a ruot ti lubong

ti ‘kinnana a laklakayan!”

Nasiputak ti nairut a panangkaem ni Amang kadagiti sangina idi ipulongko ti

imbaga kaniak ni Insan Jong a nangsabat manen kaniak iti kalsada. “Adda ganasna nga

agilunod ken Lakingmo nga Iking ti ‘kinnana a sedsed ti kalsada ngem no al-alaen ti

kuenta, isuda ti ad-adda nga agnumnumar iti pension ti ama ti amana.”

Impalgak pay ni Amang nga agsasaruno latta dagiti kakabsat, kakaanakan ken

appokoda a mapan aggingging ti kuarta iti daan a balay iti amianan. Pasaray

aggigiddan met dagiti mapan dumawat iti babato, a no paayen ni Laking, agrasaw

dagitoy a mangilunod kenkuana!

Adda pay daydi malem nga ipapanko iti balay ni Laki Iking.

of 26

Nadatngak nga agsinsinnungbat, dandani la agpinnatayan dagiti annak a lallaki dagiti

annak daydi Bai Petra ken Bai Marta: da Ulited Magno ken Uliteg Bistre dita abagatan.

Ir-iriagan ni Uliteg Bistre ni Laki Iking, nga an-anawaen ni Uliteg Magno.

“Li, asutem ‘ta paltogmo ta kitaek man no sinno ti umuna a dumatag kadata ken

Satanas idiay impierno!” inkarit ni Uliteg Magno a kasla kumilaw dagiti bullad a

matana. Aguppat ngata a metro ti kaadayona ken ni Uliteg Bistre a kunam no alsado a

kabalio nga agparparikadkad. Kalmado laeng ti langa ni Laki Iking iti asideg ti ridaw ti

balayna. Adayo ti turong dagiti matana; kasla agtantanamitim.

Ngem sakbay a makaasut dagiti dua nga agkasinsin, kasla kimat ni Laki Iking a

nangdis-arma kadakuada a dida napakpakadaan. Agug-uga dagitoy a nagpakpakawan

ken ni Laki Iking!

Intukit dayta a pasamak ti saludsod iti tukot ti panunotko: adda pay la ngata iti

ikut ni Laki Iking dagiti babatona?

7. Sigsigit ti Aringgawis: Sagibsib ti Paggibusan PANAWEN manen ti tudtudo ken layus. Kakirmet ti langit a mangiparang

kadagiti berde a maris dagiti kabambantayan iti amianan ken laud. Kapades dagiti

agkikinnamat ken agrurutap nga ulep a makilinnailo kadagiti kimat ken gurruod. Adda

kanta ti pasintawi dagiti lumanglangto a pagay ken muyong kadagiti kataltalonan ken

turod. Wenno ti simponia ti ariwawa dagiti kuriat ken tukak kadagiti tambak ken

sinilong a din’ ikayan ti danum.

Iti maysa a malem a panangbalonko ken ni Laki Iking, awan daytoy a

of 26

nadatngak iti balayna a nakarikep dagiti tawana a naaramid iti kulintipay a dandanin

maregreg iti daga. Uray ti burboran nga asona, awan mangngegko a taol wenno

danapidipna iti laem ken kosina. Adda ngata napananda?

Indissok ti tallo-katuon a lunch box iti lamisaan ti kosina saak simrek iti siled ni

Laking . Awan dita. Rimmuarak. Agar-rimukamok manen. Limmaksidak iti paraangan

a nakaipattopattokan dagiti maadi-adi a pilaw. Linabsak ti daan a kamarin a

yungyungyongan dagiti napuskol ken agar-aruyot a sanga ti salamagi sako inunor ti

ugis ti kinamotian. Apagisu a tumakder, igpilna ti bassit a kahon a metal iti asideg ti

puon ti sagat, a tumalangkiaw a naisipasipko iti rimmuok dagiti simmag-ot nga

arimukamok.

“A-ania kad’ ti linaon dayta kahon nga igpilmo, Laking?”

“Ne, sika gayam, Godo, apok,” nalawag ti pannakaklaat nga imbuknay ti

arindapoen a matana, iti baba ti kallugongna a helmet-minero. Adda iti likudanna ti

burboran nga asona. Nagtaol a dagus daytoy idi makitanak. “Nabayagka kadin nga

adda iti likudak?”

“Sangsangpetko la’ng, Laking,” impudnok. Pattapattaek a ti di pay nagaburan

nga abut iti sikiganna ti nangaonanna iti kahon a metal a pitakpitak ti agsinnumbangir

a sikiganna. Nakapasanggir ti inusarna a pala ken gabion iti puon ti sagat nga agir-irair

dagiti bulongna nga ay-ayamen ti pumigpigsa nga angin. “Ania aya ti linaon dayta

kahon nga igpilmo?”

“Dagiti babatok nga inkalik idi kadagiti luppok iti nabayag a tiempo, Godo,

apok,” nagpangres sa simmango iti direksion ti agung-ungor a karayan iti lauden ti

of 26

solarna a timmakderan ti antigo a balayna. “Babato a nakaisiksikatan ti biagko iti

namin-adun a daras gapu iti panagbalinna a mitsa ti apal ken gagem dagiti kakabagian

ken kapurokan ditoy Dalumpinas.”

“Di met imbagam idi a nabayagen nga imbellengmo dagita idiay karayan?”

“Pangdispensaram iti panagulbod ken panangilimedko iti amin, Godo, apok,”

inam-amlidanna dagiti agayus a danum ti tudo iti pispis ken pingpingna a di maatipa ti

lebleb ti kallugongna a helmet-minero. Rinugianna ti immaddang, nagna nga agturong

iti direksion ti karayan.” Kinalakalko idan kadagiti luppok sako inkali ditoy daga a

naikarga itoy kahon, pagpampanunotak, kunak, no ipatawidko kadakayo a paset ti

lasag ken darak wenno saan. Ngem ammom, kalpasan ti nabayag met bassit a

panangus-usigko itoy, naamirisko a rumbeng a mapukawdan a matalipupos iti ikutko

tapno magun-odkon ti kasapulak a talna ken saanyon a mapasaran dagiti napasarak…”

“Saan ngata a sayang met a mapukaw dagita a babatom, Laking, a nangitampok

kenka iti napalabas ken mangitampokto koma pay iti puli dagiti Quinit iti

masakbayan?”

“Ad-adda a sayangkayo a paset ti puli dagiti Salvador, Godo, apok, no

matnagkayo iti mahika dagiti babato,” nagbarbar ti timekna a sinaruno ti nakelkel nga

uyek. “Kas imbagak idin, adda kakuykuyogda a lunod ken trahedia. Naaramatko

dagitoy, wen, para iti nagimbagak a personal ngem sika met ti kawaranna iti udina.

Mayaw-awanka. Agrigatka. Awanto a pulos ti inanam. Kumuykuyogto latta kenka ti

dakes ken basol. Dagiti sulisog. Dagiti batibat. A, awan ti maikadua iti simpli a

panagbiag, nangruna kadagitoy a panawen a sabalin a babato ti kayat a

of 26

tagikuaen dagiti tao…”

“A-aniada kad’ dagita a babato a kayat a tagikuaen dagiti tao kadagitoy a

panawen, Laking?”

“Umuna ti babato ti kuarta, Godo, apok, a di agusaw ti alsemna iti amin a tao,

Sisasagana ti asino man a mangisalda iti kararuada, ti biagda iti Diablo makaiggemda

laeng iti kuarta, iti nawadwad a kuarta, a panggatangda iti kayatda, amin a kayatda, ta

ipagarupda a magatang amin nga imbag ken karadkad, ti ragsak ken talna ti

pakinakem, uray ti angesda a binulodda iti Dios, bayat ti kaaddada iti rabaw ni ina a

daga…”

Intuloy ni Laki Iking ti pannagnana nga agturong iti igid ti karayan a

kuykuyogen ti burboran nga asona. Sumarsarunoak kenkuana: taltaluntonek dagiti

lemma ti tugot dagiti kawweng a dapanna iti nalukneng a daga a bisbisibisan ti napigsa

nga arbis. Iti amianan, agtultuloy ti panagkikinnamat ken panaggugubal dagiti nangisit

nga ulep a kasla adda samsambotenda a dar-ayan a pasken iti abagatan- a pasaray

lumtuogan dagiti agsasanga a kimat ken gurruod ken kasla mangpisang iti barukong ti

langit.

“Sabali laeng ti babato ti politika ken saad iti gobierno a pagpipinniltakan ken

pagpipinnatayan dagiti tao, de-adal man ken saan, agkakabsat man ken saan,” intuloy

ni Laki Iking. Asidegkamin iti igid ti karayan. Mangmangngeg ken maripriparmin

dagiti aglulumba, dumaranudor nga allon a kasla sumari iti barukongko ken kasla

agragut a lumias iti kalsada ken dike nga agpababa iti kataltalonan ken kabalbalayan.

“Ngem kas kadagiti babato ti nakaparsuaan, saan nga agnanayon nga adda kenka

of 26

dagitoy ta inranta ti Dios a pagsisinnublatan, maysa a panagagawa iti angin, a kuna ni

Ari Solomon, iti Nasantoan a Kasuratan.”

Simmardeng ni Laki Iking, simmardeng ti burboran nga asona, simmardengak

met iti ngarab ti narungsot a karayan, a kitkitaek itan dagiti agan-anud a troso ken

gabat, dagiti diak mainaganan a kayo, lumtawda-a-bumaba, bumabada-a-lumtaw,

manipud iti maris-kape a danum nga aggapu iti ginget dagiti bantay iti surong a

sinallukoban ti nangisit nga ulep iti amianan.

“Dika koma gumurgura, Godo, apok, iti diak pannangted kenka iti babato a

tartarigagayam,” naasut manen ti namedmedan, kinelkel nga uyek ni Laki Iking, a

kumitkita kaniak. “Tapno ibagak kenka ti pudno, sika apok ti kaasitgan iti pusok.

Ngem adda kenka, makitkitak, masirsirmatak, ti kabilgan ken kapatgan a babato iti

lubong, a nabilbileg nga adayo ngem kadagiti babato nga imparabur kaniak ti Apo,

uray pay ngata ti nangato nga adal, a sabali pay a babato, a kayat a tun-oyen ti tao,

nangruna dagiti padam nga agtutubo. . . iti amin a panawen.”

“A-ania kad’ dayta a babato nga adda kaniak, Laking?”

“Ti babato ti nadalus a puso ken natarnaw a kinatao a naigalad kenka, Godo,

apok,” impekkelna pay iti abagak, a nupay simlepen ti danum iti baba ti nadaripespes a

kamisetak, nariknak latta ti naisangsangayan a bara wenno naisangsangayan a bileg a

nagtalaytay iti sibubukel a bagik, a namagarigengen iti riknak. “ Dayta a babatom a

sagut ti Dios a namarsua ti mangibagnosto kenka a manggun-od iti balligi a

tartarigagayam, ken agbalin a pasaportem a mapanto iti pagarian ti langit , iti udina, a

pagbiagamton nga agnanayon iti sidong ti Dios, dagiti sasanto ken anghel, iti kinatao

of 26

nga immortal!”

Saanak a nakatagari, kasla nalapunosak iti ungor dagiti allon ti karayan, a kasla

nagbalin itan nga ayug ken samiweng nga akupen ti pul-oy, mayallungog a musika ti

pumigpigsa a tudo, allopen dagiti bulong-danum a mangiduron iti agus nga

agpababa...

Iti diak ninamnama a pagteng, a diak kayat nga amaden ken bukiboken,

impalabas ni Laki Iking kadagiti matak, nalabit iti umuna ken maudi ngatan a

gundaway, ti linaon ti kahon a metal a pagan-andapan ti nadumaduma ti marisna a

babato a nadumaduma ti kadakkel ken sukogda, nga ag—agkan itan a siiiliw dagiti

sinulid-bibig ti pumigpigsa a tudo.” Panawenen tapno isublik ida iti barukong ti

nakaparsuaan a naggapuanda…”

Nagkarayam ti buteng ken alinggaget iti laem ti barukongko idi rakemen ken

ibato a namimpinsan ni Laki Iking dagiti babato ken ti libro a trianggulo nga inggapuna

iti kahon a metal iti narungsot a karayan iti sangomi. Kasla sinabat ngamin ti

simmagitsit a kimat nga inipus ti napigsa a gurruod, iti rimsik a bassit a giwang iti

nagbaetan ti langit ken daga, sakbay a nagdissoda iti rabaw dagiti agung-ungor nga

allon. Malaksid itoy, nakangngegak kadagiti makaaliaw a paggaak, ad-adda a kasla

riaw wenno pulikkaaw, sangit ken dung-aw, a tinaolan ti burboran nga aso, sa ti in-inut

a panagtitipkel dagiti nababa, nangisit nga ulep, a nagin-inut a nabukel a sukog-bagi

ken langa ti demonio, sa ti namimpinsan a panagsuek ken panagpukawda iti batog ti

limnedan dagiti babato ken ti libro a trianggulo a namagkalma iti angin.

“Agsublitan idiay balay, Godo, apok,” sinapul ken pinetpetan ni Laki Iking

of 26

ti kanawan a dakulapko nga agtigtigerger ken aglamlammiis pay laeng.

“Kamaudiananna, nawayawayaanakon iti pagbaludan dagiti babato. Makaawidak itan

iti tapok a taengko…”

Tinaluntonmi ti desdes nga agsubli iti antigo a balay a nabangon iti tuodan a

narra ken kadaanan a ladrilio ti Sta. Barbara. Simmardengen ti tudo, uray ti angin ngem

saankon a makita ti lemma ti tugot dagiti kawweng a dapan ni Laki Iking a kayatko itay

a mabaddekan iti nalukneng a daga a nagbalin itan a danum-pitak a saep-saepen ti

narusep, burboran nga aso. XXX

BABATO l. Sagibsib ti Punganay: Ni Laki Iking Quinit NASUROKEN ...

Documents

Transcript of BABATO l. Sagibsib ti Punganay: Ni Laki Iking Quinit NASUROKEN ...