GenelY a y n :1405 ORTAYU AVRUPA VE BANKASIKLTR2007 GRSEJYNETMEN BAYRAM DZELIi ERKAN IRMA!( UYGULAMA BANKASI KLTR YAYINLARI TRkiYE BANKASIKLTRYAYINLARI'NDA I. BASKI:2000 ADET, MART2008 ISBN 978-9944-88-285-9 BASK! SENAOFSET (0212)6133846 YOLU2.BBLOK6.KATNO:4NB7-9-II 34010 BANKASI KLTR YAYINLARI NO:144/4BEYOGLU34430 TeL.(0212)252 39 91 Fax.(0212)252 39 95 AvrupaveBiz TRKiYE Kltr Suna K r a ' a nsz.......................................................................... 1X Kltr veTrkiye............... 1 Genel.. ......... 1 i Sreci veTepki... ................................... 23 II Trk'n Gznde...33 Nedeni ve ... .36 Dnemi ... .... .49 .... 53 veSiyasal Muhalefet III veParalanan .......... 61 N Millet Sistemive .................................................................... .75 V veHukuk... .. 85 VI Avrupaile veGelecekteSiyasi ...... 103 Avrupa ............................................. 141 AvrupaUyum................................................ 143 VII Tarihi Sre AvrupaileSorunu........ 145 19.Asra Kadar.....................................................145 Modern Zamanda Avrupa................................. 160 20. ............... 164 VILI Avrupa Siyasi .. IX -Sorunu. Kltrel Yeni AvrupaSiyasiAvrupa Kltr veTrkiye Roma Kltr... Tipin Tip Var Medeniyeti ve Sonu veDemokrasi Sorunu.. Bibliyografya. Dizin .... 179 .... 179 ...... 182 ..... ,............................. 187 ........... 197 ....................... 209 ............216 ......... 218 ....... 224 .... .229 ..... 237 ...... 240 nsz Trkiye' dehemenbtnpartilerinstnde politika Avrupahatta Avrupa olmak kuvvetle teliiffuz edilemez, Avrupa olarak siyaset yolunabilebugnk hkmet evre--lerinde zere, AB yolunda nemli tavizler vererek Gerektedebu konuda neciddi bir siyaset nedeciddi sloganlar Medyada Avrupa ancakbir slupla ele yor.Genelde AB ciddi bir ierikle yrtlemiyor.AB iinde sylemekgerekir. tahliller kiAB sadecebiriktisadibirlik,bir siyasiortak hareketteyekltrelbir oldu- halde;Trkiye, Avrupa ile kltrel tarihini inceleme-ye Bukitapta bir denemesi sz konusudur. o zamanki TC Merkez Genel Mdr olan okul vedostum Dr. Mehmetzdemir'in mali brokrasimizin bu konuda konferanslar vermeye Buseminerler bila-hare zerlerinde derlerken yeniden ele al-mak ise zamana bu zaman uzun srd.ko- uzunbir sre iindederlenip gerekir. XAVRUPA VE Biz Ortak Pazar'aTrkiye,modade-yimle lkelerdendi. veTrki-ye'nin konusunda umutsuzdu. elektrik-sizbir Trkiye'den bahsediyoruz. 40 iinde Trkiye bir geirdi.Ne var ki kltrel sanayi veticaret ka-dardengeliABlkelerininise,bu alandabizden okda-hauzakbiryerde Geensre iindeTrkiye kamuoyu,kamusalvezelkurumlararadaki min hep ihmal ediyorlar. Bu Suna ithaf ediyorum.Bu-nun tesindebir nedeni var; disipliniyle,dosya- hakim Trkiyesanayiinin iinde izleyen ve ciddiyetle kaydeden bir endstri duayenidir.Ko grubu-nunkltrelhayattaki dabykldeonunka- vetakibiyle midedelim,bu yaratacak bir denemeolur. Mart, 2007 KltrveTrkiye Genel Bugn, Trkiye'de Avrupa denen iktisadi vesiyasimun kltrelboyutu okaz Kltrbir hayat tar- ve ifade gre,Avrupave Trkiyebir uyum iinde midir? hal vegelecek buuyumsorununun icabeder.Oysatoplumu-muzda hemidare edenler,hem deidare edilenler,Avrupa sadeceiktisadi refah,serbest ve bir evrelerdeinsangibi kurumlar mekte olup; nemli sorunun herkes ta, belki deAvrupa keyfiyeti,bir dini inan veya iimizdeki dini uyum sorunu olarak ele"Bunureform zmleriz"deniyor.OysalaikTrkiye'nindiniideolojidenok, dinlerin kltrel mirasvekltrel tortu ilesorunu Dini mirasbirhayat biimininkltrel sonucudur. ta- bazen belli belirsiz ihsasbu dnyada "bizimkin-den"ethik var yine evreler 2AVRUPA VE Biz dan halde;bizim bu sy-lemin zerine bu konuyu tabu halinegetirmesi bir de-ve tutumudur. bylebir takdir-de, kendileriiin vevar ileri srdkleri databi vemuh-temelen sylemek mmkndr. Avrupa pragmatik bir var: Trkiyemuhta iktisadihamleyiiin engellerinistiyor.Bu nedenle de Avrupa Birli- ileiktisadi busafhadaTrkidari kadarakademikdaok etmektedir. Meseleye bu Trkiye'nin Avrupa ile so-birlde denebilir.Meselahukuki mev- bu dnyayauyumu bu iddia ile-risrlebilir. gerektir ki Trk hukukAvrupa ile,sadece yeni olaneskisosyalistAvrupahalk cumhuriyetlerinindurumu hattabir lde yeYunanistan' dandahafazla iindedir. Trkiye 19.berihukuksistemini Romanizeederek Avrupailehukuki ve 1926'daMedeniKanun'unkabulilebusre Daha Tanzimat'la, Ticaret Kanunu (18S0 Ti-caret-i Bahriye Kanunu (1863 Ceza Kanunu 1840 ta-rihlikanun18S8'de 1810 tarihlimetninegreyeni-den dzenlendi); ceza usul veidari sahada Avrupabenzeri karar-name venizamnamelerlebir hayli yol vehatta1293 ta-rihli Esasi de(1876)bu srecinbirsonucudur. Trkiye tarihinde sanayi medeniyetinintemellerieskiye vebir her teknolojik bilgi birikimi ve usta bir mhendislik temelleri zerinde Trkiye ileAvrupa temelsorun veteknolojik bilgi veuyum deTrkiye'nin Avru-pa ile btnyle kltrel kltrel tercihler gibi sorunlar biimlenmektedir.Kltrel vekltrelbi-imlenmebirok yerdeteknolojiden vesanayimedeniyetinin 3 olan alt unsurlardanYaniZiya Gkalp'in kendi dahi tenkit edilen hars ve medeniyet sun'idir ve uygulanabilecek bir Bununlabirlikte sa-nayimedeniyetinin kendiside kadar niversalana hatla-rasahipSanayinin renkleri, bilinci de her lkenin tarihi vetarihi kltrel ki sa-nayininkarakteri,bnyesindebykldeniversalba- da kltreltoplumun bilincinin eseridir. Kltrel objektif (ensoi) ve olu-. tayin etse de,onun ve toplumun bilincinin mesiilekltrel somut varolur.Kltrelevreve birtoplumun kltr(poursoi) yoktur; nk onun tarifinigrnmn saptayamayan bir toplumkltrelbilincede ve .ortadao topluma has bir kltr yoktur. Tabii byle bir ideal durum mutlak anlamda var olamaz. Ancakbir lde bu kltrelbilinokltrsaptamak, ve mmknolur.Bu benimseyemeyenbirtoplu-mun,maalesef de hertoplumdabulunanlisanve dingibiikitemelunsurun yeterince lam temellereoturamaz.Zira lisanvedinbir toplumutop-lumlardan ikinemli kimliktayinediciunsurolsada,olisanvedinin,toplumun tarihirol, et- toplumsal kurumlar verenkler toplum yeleri tara- toplum dnyaya yeterli diren ka-zanamaz.Herzamanhertoplumunkltrlerle amadurumdabuhalinolumlu vesentezlerleyerine, yerli zede-lenmesi, veyenisiileikameedilememesigibi olur.Toplumlardinamizmleriniyitirebilirvekendileriniyeniden retecek veisabetli kltrel Tarih bilgisi vebilinci olmadan bir toplumun kltrelsonderecedezordur. nplandabugnk Trktoplumununmensup blgesinde 4AVRUPAVEBIz medeniyetininne bilmekgerekir.Hemenbelirte-limkitarihin Akdeniz'indo- ve fark,temel bir medeniyet rasyonel, irrasyonelgibi temel ra ve sun'idir.Bundan veya geri kal- yeteneksiz gibitasniflerdeok ilgintir.Zi-rabu gibitasnifler,bugnk Avrupa'dannce, Akde-niz'in eseridir.Bir rnek verelim: M.S.11.(1055-1056 demek ki Seferleri'nden 40 sene evvel,nemli(ama trnn tek olma-yan)birkitap,Kitdb't-Tabakat ve'[UmemEndlslSaid binAhmedel-Andulusi kaleme ve1930'larda nl oryantalistRegisBlachere Livredes Categories desNations Burada el-Andulusi diyor ki;"Medeniyete hizmet eden kavimler Eb-raniyyun Hintliler, ve tabii vetemel olarak ilgin, iki kesim tercme vekltrel kosmos veya ak-kltrasyonun bilincinde. es-Siniyyun veel-Etrak var; nk inlilerve Trkler pratikmillet-lerdir.Ticaretde nkin'denbirsr geliyor. Trkler de at getiriyor, bir sr silah fakat bun- medeniyeteyoktur,"zekiikimillet"diyor.Bunun ve cenuptaki zenciler ele daha rusu bugnkiin "me-deni nedeniylemanevinoktave ge- esprileri yoktur, diyor.Buta-biibasitbir pekaladeterministbilimselbir tasniftir; dikkat edilmektedir.MontesquieuveVico7-8 sonradaha iyisinisylemiyorlar. SaidbinAhmed Kitab't-Tabakatve'{Umem,Kahire(tarihsiz);R_ Blachere,Livre descategoriesdesnations,Paris,1935;B.Lewis,TheMuslimdisco-very of Europe,New York,1982,s.68. 5 Bu tasnif vetasvirde dikkatimizi eken ilk husus, ne Mslman nedeArapnkmedeniyetikuranka-vimler diye Mecusi, putperest,yan,Yahudi vs.dir.Demek ki burada bir adam bir medeniyet O"Medine"nin,medeniyetininet- kurulanrgy,tarihi olarak tespit Haldun (1332-1406)bir mddet sonrabir tarih On-dan nceCami't-Tevarih3 birdnyatarihi yaz- tarih yazan bir kadro, ilerinde inli veAvrupa- bilevardL) Haldun bahisleri Yahudi hahamlann Yahudi tarihine ait olaylar dahi Zira haham Flavius Josephus gibi laik Yahu-ditarihilerin birok SonraMsl-man yazar gibi bir dahinin Kitab'l-milel ve'n nahal ad- dinlerigayetobjektifve anlatanbireseri DemekkiSaid e1-Andulusi gibileriiin,bu gibieserlerden eldeedilecekbilgideBuradabilimselbirkategorizasyon vehkmler debuna gredir. Akdenizblgesindebugn bizim Eurocentris-me benzeri da uygar- kendi kendi referans medeni-yetleritasnifetme BunuAvrupada amatrl Wrzburg nl ressam Tiepolo'nun alegorikbir tavan res-mi var.17. asra ait bu resimde drtAvrupa b-tn btn btn kubbenin tam or- yeryani,dnyaAvrupamerkezlidirve Avru-pa'danYine18. nl filozofu Voltaire,tarihi drt safhaya ve drt birincisi Yunan; ikincisi Ro-ma -bunlar yksek ncsRnesans fethiilemeydana vegayet Haldun, Mukaddime,Trke tre. Mehm -dSahib Efendi, tanbul,1275(1859),c.1-2. Cami't-Tevanh,HistoireGeneraleduMonde,c. I,ed.Quatremere,Pa-ris,1836;c.II,ed.Blochet,Paris,1911. Tiepolo, ve 1752153,Wrzburg Sarayr'ndantavan {reski,19 x30,5 m. 8AVRUPAVEBiz glnbirizahvarki,butip herzaman kalan birrnektir.Dahilerinbazenokuyucuyuhayreted- oluyor.Sanki Fatih'in askerleribir gi-riyor, br alimler kitaplarla gidiyorlar ve Rne-sansbyleBu garip tasvir Voltaire'indir; fakat daha gari-bi,bizim okul da bunu bul'un fethiyleRnesansdiye uzun zaman Rnesansdaha henz vemahiyeti bir husus-tur ve (fakat18. tarihfelsefesibudur). Drdncsafhaise,Rnesans'tansonragelirveVoltaire,XIV: Louis[LeSiecledeLouis XIV]ele "lke-de ilimIer,sanatlar,hukuk odereceye ki bundan sonra Fransa'dan kamonun esinle-necektir"der.Tarih felsefesideyimini bu eserde teleolo-jik (gai)yorumla, tarih izgisi yanitarihiade-taXIV.Louis kilitleniyor.Buethnocentrisme(milli-yet merkezli bir Eurocentrisme'in(Avrupa merkezli vednya eseridir. Voltaire tipi"tarih felsefesi" ve bencilik,19. tarihfelsefesi ile Hegel'in tarihi kademelendirmesinin son Prusyadevletidir.BundansonraPrusya'dandahastnbirkuru-tarihinin doruk odur,insanlar adetaonuniin Demekkibirzamanlar,okmasum, ok tarih vetoplum gzlemleriyle yani bizim mensup medeniyette blgeci tutum, za-manla Avrupa'ya da, ama bir siyasi ve medeniyeti misyonla (!) be-raber ve Avrupa' da bu her zaman 18. yz- bu beribizedetelkin edilen,"Alemayagidiyor,biz yerimizde da etkisinigsterir.1972'de ParisAkademisiMousnier birbeyannameortayakoyar:"Avrupa her zamande- veher an Bu ise,bizim ilerleyen ve bilincimiz devameder:"Akaderniyegre btn blmleri bir atalet, hareketsizlik iindedir." Yani "Biz bizim o kafa 9 btn gaflet iindedir, uyku iin-dedir,yatarlar"diyor.Barbarok buna dik-katiniziekerim;nk eski ara in'e da bu eski "bar-bar" diyecek hali olamaz,o mmkn fakat bir ce uyuyan,ilerlemeyen eskiAsyamedeniyetlerinin durgunvetoplumlar...SeyyahChardin:"Avrupahare-ketlilik, Asya iseatalettir"diyordu.4 Evvelabir progress(ilerleme) fikriortaya ancakbuilerlemeblmtarihte sadece Avrupa'ya mal edildi. Nitekim,1842'deTennyson bir"Locksley Hall" Asya tarihinin ve leifadeeder:"Betterfiftyyearsof Europe,thanacycleofhay." ellisenesi,bir evrimine,yani in'inb-tnuzun tarihinebedeldir.]Onagre medeniyetin munayani in'in yoktur.Avrupa'da hare-ketveilerlemehalindedir,diyor.5 Oldukakstaha grnen,fa-kat zaman zaman se-kinevrelerindebiletaraftarbulanbiryorumdurbu.Mamafih merkezleri nnegeendinamik blgeler iin,buzihniyetdesorgulanmaya Tennysonkendinitekrarlayan monoton in tarihi ilede- ilerleme gsteren renkli mukayese ediyor vetabii ikinciyi tercih ediyordu. Tennyson'u bilmeyenprogressist, ya-ni ilerlemeci nc dnya fikribir tesadf bu fikirn planda belirli bir ama sadece okul modernkahvehane,kulpveedebimahfil kltrnn etkisi ile Rnesans'tan beri hemhem iki lke Rusya ve Trkiye'dir. veolgu-su ilebiimde ilkdefa yzyzegelenikilkedenbiriTr-kiyeveonun dikkatederseniz"Rusya"diyorum.Avru-Michel Deveze,I'Europeet lemondela{induXVTIIemesiecle,Paris,1970,s.3. B.Lewis,"OtherPeaple'sHistory", American Scholar,c.59/3,1990, s.397 vd. 10AVRUPAVEsiz sadecebir kulbolarakgrmebirnok- Rusya fakat,her Haydi,18. ama19.ve20. insan"Niye?"diyesoruyor;nksiz Mendeleyev'sizbirkimyamisiniz?Loboevskiolma-danbir matematik,acaba Tolstoy,Dostoyevskiolmadanbirede-biyatmisiniz?Rus geen bir Pek brleri dzeylerinde olmasa da aykovski, hat-ta"GldenenRimsky-Korsakov,Borodin,Glinka, Mussorgsky, Glozunov vsolmadan bir musiki misiniz? 19. boyuncabelkiRusresmiolmadan resim niz;ama,20. Chagall veRusavangard- olmadan dnya resmini misiniz?Oysa Avrupa me-deniyetinin,kltrnn biriolan bir kltr vehalk dahi, pekala 18. bu stnlk duygusu Avrupa'ya gerek ik-tisadi;fakat-n planda- sulhvesavunma bir de fikrinide Sze, ",diyeMeseladaha1683'teWilliamPenn, ve Gelecekteki zerineBirDeneme"debunu sylyor: "BirAvrupaParlamentosu ve veRusyadabunun iindeolacak"diyor.Yanidaha realist veProtestan zaman bunubufakat Fransa'da AbbedeSaint-Pierre'in,yanibir ra-hibin birdenemevar,1713tarihli,"Avrupa'da Ka- Sulhun BirProje" Buprojeye grebir senato kurulacak vebunun emrinde bir ordu olacak, NATO gibibir 24adet devletyedir,Trki-ye'nin szkonusu bileYine1735'te, fakatsonra Bourbonlar devrinde panyaolan KardinalAlberonisiyasi vasiyetiniTrkle-rintamamenAvrupa'danzerinekuruyor;fakatondan ok daha evvel EmericCruce 1623'te leNouveauCynee projesinde,Venedik'tebir Avrupameclisi 11 Trklerindeburaya za-manda Papa'dan sonra ikinci yere sahip ileri s-rer.Yani Trkleri araya, hatta alacakbu tipbir ce Avrupa'da var.temsilen birin- sz konusudur; fakatbr denedeolsabyk birkuvvet-tir.Bylece Mslmanlar vekuvvetler bir kurul- teklifediliyor,bununiinonlara,Fransa veAl, mannceyerveriliyor.BubirDe-mek ki Avrupa'da daimi iki ama yine lardaiv.Henri'ninDucdeSullydeondevletten birAvrupadevletiprojesiniilerisryorveRusyaile Trkler yok iinde.6 gibi,bu tipAvrupa projeleripekeskidirve hemenhepsi ilebirlikteRus-da daaksineTrkiye'yiiine iin, ki 17. ve18. boyunca ok ilgin gsterir.Mesela bir eleBurnek bir halk resmidir. Avusturya, Viya-na EtnografyaMzesi'ndemilliyetlerigsteren18. aitbirtablodansz Birkylresmi, gibi. Tablodamilliyetler var, var,Galli var,Alman, Macar,Rus(Moskovi) var.? ilgin vecbbelibir tipduruyor;"Trk ya-hut fark yok,bu bilgisizlik o hattazamanlara kadar ok Bugn bile bir Trke Avrupa ky-lleri veya halk hattacahil,bizim "SizindeNoel'inizOcak diye sorulabilir. Avusturya birbirine n-k kendinden Meselabu tabloda res-medilen karakterleri ele ok SehaMeray, Devletler Hukukuna c. 1,A.U.SBFYay.,Ankara,1968, s. 25-30. tarihilecinden Omelijan Pritsak"Rus" Avrupa ve Trkler ara- "Moskovi"in debugnk Byk Rusu syler, ki bu halk resmindedetabir geer. 12AVRUPA VEBIZ 13 18. aitAvusturya halkresmi: "Avrupa'da Bulunan vezelliklerinin Tasviri" 14AVRUPA VE Biz FRANSIZALMAN Hali TavnGururluHoppaHilekiryerinde Kar..kteriHarikaSevimli ve ok iyiSevgidolu ve zellikleri veDikkatliKeskin zeki zelliklerinErkekeocukaHerkesHer yerde gibi BilimiDiniDin hukukuLaik hukukDnyevi bilimlerbilgi GiyimiEdepliSrekliEdepliceTakliti KtAsilDalavereciCimriMsrifHuzursuz zellikleri veA1nniki iktidar KendiKtSecereSara lkesiBereketliiyiSevimli veBereketli DikkatliYenilmezDeniz AllahHerkestenBiraz:dahaAygibi veiyiiyiyerinde ibadeti YneticileriniBirBir hal Birbunu,bir onu hkmdar Meyveler mevcut olan Vakit geirmeOyunlaDalaveraylaGevezelikle biinDeri HangiFilTilkiArslanAt hayvana HayahBanyollaManasnrdaierkenDenizde biter 15 iSVELiPOLONYALIMACARRUSTRK (MOSKOF)VEYA UzunboyluKyl gibiSadakatsizHiddetli kuvvediNisan ZalimDahada beter TamMacarGenbi:!" gibi vermeyenDahada azHiyokstn OrtaKan ikiSonderece ve kaba GzeldillerdeLatince bilirYunancaUcuz sanatlardabilir DeridenUzun etekliBol renkliKrkl gibi FarfaraHainBsbtnDaha da hainhain LezzetliAsalet DayakKendini yiyeceklersever Nilcri,(Gm)iek IspazmosksrkZafiyet gszlk Meyve veBuzdoluDnya dolugzeli Yorucu yaramaz (zahmerli)(tembel) GayretlibirHer DindenOnun gibi biri zgUr yoneticilik biriniSevilmeyenBirgnllBirmustebit birini MadenKrkHer ve zarif Yemekle gszUykuylaHastalanmakla kzAy,Kurt Kedi Toprak ustndeAlurda Karda16AVRUPAVEBIz vs.deniyor. hafif geveze, Al-man,mesela:ok yrekli, ahmakyerinegre; iin"iyigiyinir,iyiamabirazkarakteri gvenilmez"deniyor.gelince,"kuvvetli, iri fa-kat gaddar, ahmak, kaba"diye gidiyor;grlen bir tip iindaha sylenmiyor, ky-ldr"gibi;Macar iindebenzer var.Macar iindahaaz diyor,Rusiinhi yokdiyor.Meselaburadabirba-samaklanma zaman;Trk yadaok memleketi ok gzeldir, grnr,tam bir tan- Moskof'un aksine aptal falan lm dahi la deniyor.Moskof ahmak, Trk diye gs-teriliyor. Buulusal tiplerin, gelince; mesela, vakur, bir biraz hafif tertip. gi-bi giyinir -ki devar- deriden Mos-kof tamamenkrkler Trkyahut (!)gi- DemekkiTrkler onlarbizimkini, garipbiimdenitelendiriyoruz. Butiplerin dinine zaman; ok ilgintir ki Trk'n di-ni ok kt bir bir dindir!Rus'unki deonabir kilisesitarifi iin bu tipik bir halk resmindebile,gryorsunuzki;bilhassaDo-Ruslar, Trkler,Ortodoks veale-mi; yen venegarip, Philhellenisme(Yunan severiik) dahiAvrupa'da, b-tn halk vekendinden saymaz. yerine gre Rus,hatta Trk'ten deok daha hakir g-rlen bir tiptir.IS. vebu tablonun ar- Rusyahepimizinmalumudur.BykPetro dnemi butabiihibirzaman Rus- halahi demek ki (!)sadecebiz Trkler Mamafih 19. Rus kltr Ba- bu tabloyu bir lde 17 nce olanbireylemdir.Hibir toplum, kltrel otori-te bu gibidevrimlerle kolaykolay ka-bul edemez, itiraf etmek gerekir ki buen vekolay oldu- lkelerdenbiri uzunbirzamanda yor olsa da- Trk toplumu nl19. Rus Surikov'un"Strelitzlerin tablosudahigster-mektedirvaziyeti;birsabah"Strelitziy""Tfekiler", Rus bizimYenierilergibi,BykPetro'ya (Byk Petro Avrupa'dayken, gemicilik vs. isyan eder-ler.ar dner dnmez,derhalbir idamla, Kremlin Meycla- hepsiniasar.Modern iindekendisivemaiyyeti orada,Strelitzlerveaileleribrtaraftagrlyor;ar, Aleksey'ibilereformlan iin idam ettirmek zorunda Milli dahimizAhmedCevdet Tarih'indeStrelitzlerin yok edilmesini1826ile "Strelitzler ur kesildiler Rusya diyor.Kremlin Mey- sahahlabu gerekten. devamla;"Oysa yenierilikdevlet-ialiyye'ninkalbindeseretan[kanser1idi. ilebtn idare veart ardadzenlemelericabet-ti"diyor.8 Askeriidare,maliye, hukuk art arda yenilikleri tarihi,seimiolma-yan uygulama ve tarihidir. 18. eski Rusya ileyeni Rusya ne kadar gaddar bir ve iindedir. burada ki bu yaratan neden szkonusudur.Avrupa,18.yz- hissettirmektedir. daha nceden dehis-settiriyor.Nereden hissettiriyor?MuhtelifMesela Ber-nardLewis'in tasviridir:III.Murad'a, i. Elizabeth'in ilk ElisiE. elilik Levant Com-pany Onun kimse-yifazlailgilendirmiyor.Onu getiren velimanda demirliduran ge-A.CevdetTezakir,(yay.C.Baysun)T.T.K.,Ankara,1967.s.217-219,A.Cev-det,Tarih-iCevdet,c.1,1309, s.291. 18AVRUPA VEBiz mi ise, altst ediyor.Gemi zerine tasvirler var.16. yz- sonunda, Devleti'nin gryor ki birileri bir yerden geliyor ve gemileri 16. okyanus g-rengemiler bir birdeHollan- koca Onun iin Venedik kalyonuna, Os- kalyonunabenzemezbugemilerve ok ilgisini Eli E. ge-tirengemi,tarihiMustafaSelanikiEfendi'nindikkatini Gemi,sefirden de,Levant Company'den de daha ok ilgiekiyor.9 BernardLewis'inbu askeriteknoloji ile beri ilgilenir tarihi-ni tespit bunun iin zordur. Askeri ihtiyalarileher za-man diriSelaniki Efendigeminin gvertesi vetop sz ediyor(83adet kk top).IO Topvetfeklerinceden grpadamlar,muhare-be grrler,yenilirler.Onun iinfenve renmekgerekir. 17. teknik n gremedi.17. Avrupateknolojisi siliiha sabile,henzAvrupaaskeri nk17. bilhassaOrtaAvrupa'da(Rusyahenzhiszkonusu harp dzeni,asker bizimki ile mukayese edilir durumda Yaniordusu her an d-zenliydi,gc yksekti;ama Viyanasonra vebilhassa18. Barok dzeni iin-de grld ki,askeri dzeninin gereklidir.Rus-yabu btndevlet pek yaramasa da donanma kurarak, byk grl-tyle GerektendeRushibirzamanfazla 18. refonu aksine grltszce grltl refonu 19. tehir edildi. Bir kere asker ye-B.Lewis,"The West andtheMiddle East" Foreign Affair5, 7611, s.114-116. 10MustafaSelaniki,Tarib-iSelanik;'1281/1864. 19 iin,iyizabit iin okul kuruldu.Orada mate-matik,trigonometri, modernbilimler Sonra budaimiorduyubeslemekiinmaliyeyidzenle-mek zorunluydu.Btnbu kademekademeoluyor ve ilerledike, iledaha ok temasa geiliyor vegryor-lar ki orada bir stnlk var,bu durmak zo- Reddederek mmkn o hal-dekabul ederek nk busonunda19. yz- hukuki veidari kadar gidiyor. Son Trklere hasbirolay niversal birolayvebuyzdenmukayeselibirtarihyapmak BykPetro'nun grlen Trkiye'deve bazen kendine zg benzer olaylarla Japonya ve in'de sryor.in,ok vaktindeve bir mo-geiremiyor.20. Japonyabeceriyor. nktemelleridahaeski. tahakkmne reformlar ldedireniliyor. yor;dagiriyor;nk gmrk ko-namaz, Rusyavebizim19. bir 18. aynenbizdeki veyakar- hepsivar.Birisi vezninireddedi-yor,"Rusa diye.br oturuyor,Rusa Fran- ok fakirdirdiyor.Buok budalaca grnyor;nk ode-virde klasikdevrini gibi.17.yz- Akademisi dahaRusya'daylebir yok.18. kurulan Rus Akademisi henzetkinlikte de- Bir garbzede glnbir tip;mesela ykseksosyetenin koketle-rinden"Prenses Kurakin"diyebirdrst Avrupadi-li halde, szcklerimebzulenRus-aya Kimsepek bir II Bizde sre ... bubir dzen iin-de heyecanla devam ediyor."okdemez de,"ok amu-11HansRogger,NationalConsciousnessCenturyRussia,Harvard Press,1960,s.50-51. 20AVRUPAVEBiz sant" veya"ok demez de,"ok anxietli'm yksek" der veya cmleler kurulur.Lks terzide ca, bir dil vegln rnekler-le herkesimibu dilitakliteder;amakepazebirtaklitilik bir direndeszkonusudur. 18. mesela, Prens erkaskiy gelen ecnebiler-leRusadandil "nk Avrupa' da kendi dillerinde Bizdeburada bylediyor. Benzertepkileri dagrmekmmkndr.Milliyetili-lde tarih vedileyklenme srecine,meselabizimce-miyetimizde100 seneevvelAhmedVefik veSa-mi'dedeYunanca, dilleri veFarsabilirler.De-rnek ki bir sz konusudur vebyk sz konu-sudur.Okadar szkonusudur ki trajikmisalbu-nu ifade eder BykPetro,sadeceTfekileri(Strelitziy) idametmeklebiliyorsunuz,kendi daidamet-mekzorunda AlekseyPetrovikendisine iin, eskiRusya bir iin, orta-dan Rusya'da bu olurken, Rusya'ya? Vakanvis devletimizin res- tarihisi,BykPetro1724'te zaman; ld."diyor. bir yere gmdler, vedevle-te ve getirdi"diyorTarih-iNai-ma.Birkereherkesin"BykPetro" bizim memlekette"Deli Petro" dur.Hkmdara hareket et-meyenbirargibi ok ilginkibu tabiribugnbirta- RusyatarihileriveAlexandreBenningsengibiRuslardahi okbuluyodar.ProfesrBenningsenbirRusasilzadesidir, Trk-Rus tarihisidir.nlbirO ma-kalelerinde:"Petro'nun eniyi Trk-lerdir,ona deli derlerdi"diyor.Tarihi mesela, Meh-medbizim Byk Petro devrinde bykeli,B-yk Petro'nun obyk trenler,askeri geitler,balolar,fa-lanhepsinitekcmleyletarifediyor: ... " 21 757arie Yelizaveta Rusya'ya giden El-iEfendi ise,bir sahibi; Yirmi Sekizelebi Mehmed Efendi gibi opera tarif ediyor:"Hanende ve sazendeler usul-i garibe ile velveleperdaz" fakatbirotuz senesonra Mustafa Rasih kibyk Katerina'yaeliolarak messeselerini ciddi bir tarif ediyor. 12 tarihinin o dnemiyle onuok enteresanbirkaynakolarak birboyuttan gzleniptarif ediliyor"diyorlar. dnemde Viyana'yagidensefirimizveBerlin'e gidensefi-rimiz Ahmed Resmi Efendi,olkeleri oktarif ediyorlar. medeniyetinin bu sefaretnamelerdeorta-yakonuyor.Demekki tasvip,fikirler, sregitmektedir. 12i. "Refonnsof Petrine andtheOttornanMind", Journalof Turkish Studies,Harvard Universicy,1987, s.45 vd. Sultan Gral1diikNiko/a'nll1ziyaretiniladeetmekzereBeylerbeyi Sarayl'na Kaynak:The IlIustratedLondon News,13 1878. Kubilay SreciveTepki fikri,vetepkiyi ve da birlikte getirir. Bu niversal birHer toplumda bu kaos kendine g-re ama benzerlikler de Avru- ve 18. vebilhassa19. bu toplumla- ortak problemi haline gelmektedir. ki bilhassa ynetici yani toplumun sekinle-rinin Burada ok ilgin vardu vebu biim-lerininne neOrtodoks bu-lunur,onlarherkesiingeerlidir.Mesela,Rusya'daSlavyanofil-lerden,yani Slav ve kendidiniveananeleriyle bu savunan Panslavistlerden Konstantin Aksakov'un"Dnelim,DnelimMazimize"diyebir Aksakov,BykPetro ncesiRusya'ya dndrmeyiamalamaktadu.NedenideBykPetro'dansonra ruhunu cesidir. Tabii hemen her ok dzgn, gllk olmuyor. "Toplumsalmesseseler gibi,yerine 24AVRUPAVEBiz getirilenlerdehiiolmuyor.Toplum benzemez; ok, so-nularla Herkesbilirki18.-19. bit yandantipi ilmin, orduda re- tetaraftanokfakirsonderece ktbir sisteminin veher evveldeadaletsizbir zi-rai bir lkedir. Rusya'da daserflik, hibir yapmadan,bazenKnezVo-rontzov'un gibi, 80.000'i,100.000'i bulan toprak klelerini tasarruf edenson derece geriba-zen aratacak bir toplum Bylebir toplumda oza-manki duruma,sorunlaradevaarayan insanlar ikikategori Birincizmre:"Az taklit edemedik, hukuk adalet mali iktisadi taklitedemiyoruz"derken;di-de,"Efendim,bylerezaletleregirdik, budur"de-mektedir. MihaylovskiveAksakovgibiciddi bilgili adamlar da gze 19. Trkiye'si, hat-tabugnnTrkiye'sigibi ... kibukavgalar,bizden 100 sene evvel yola Rusya'da da sryor. As- bizdeyanibugnn Trkiye'sini,19. bir Trk 'veyaherhangibir grse, kendisini"Hayret, bizim milletle-rindenbirinindiliniamakimbunlar?"hiyok. Trkiye ok ama buna hala burada bilebu tar- veRusya'dabilebugnbelirli denenolaylarlabugirdaba komnizm denen da bunun bir sonucu vememleketinbu hale ediyorlar;nkhepiniz biliyorsunuz,duyu-yorsunuz, andaRuslarhiibircemiyet a evinden ldrl-br taraftan para m adaletsizolan bir toplum var Rusya'da."Bu nedeninedir?"zaman zmreler ra- SRECiVE TEPKi25 "Slavruhunu, ruhunu,itidalini yani bir toplum"diyor.Onun iinbu kavga hibir zaman bitecek gibi ok ilginbirbtn AvrupaveBa- ortakbirisim "Frenk"yahut"Frank".Hibir EskiRusyametinlerine Franklardan, yani lardanszeder. Rusada"Alman" "Nem-ze" dir.Toplumda ba- bu yenigruba"felaketzede"der gibi,"garpzedegi"der-ler."Garpzedegi",yani felaketine lar hali ve... Bu terim literatrde, szde ve siyasette ok birkelimedir veher zaman iinde ma bizdeki ezbercilerin gibi:"Efendim Japonlara kimonosunu kendi adetleriyle ama lo-komotifislubuylayrmyor.Hiyle Hikimse lokomotifi Lokomotifi dakimono-sunu zerinde Obir efsanedir. 19.ve20.Japon ncegznameliyat ettirerek benzemekiin gzn ameliyat ettirmek bugn kolayolabilir; ama 50-60 evvelbunun tambir sylemeyelzum yoktur.Buameliyat-lar halen devam ediyor. daburunameli- bizdede ...Sevselerde,sevmeseler de Japon-lar Garb dinlemeye Japonlar halen opera- iyi fakatbrn taklit etmeye adetlerini etki-tepki dnemleri Me-sela, Harbi yrtenlere diyorlar,byledirama,ge-leneki samuray zmresidir bunlar. Harbi yrten Hideki Tojove kastediyoruz. benimseyen gruplar vekadar benimseme-yenler ve da grlyor.Te-zatlarbizimtarihimizdedebiimdegrlr.Bizimtarihi-mizinilkmilkimelilerindenMustafaSamiEfendiBunun kaleme bir deAvrupa Risalesi var.Efendi,Paris'telik,Viyana'da veenson Tahran'da sefirlik 26AVRUPA VEBiz Hep grevlerinden azledilip geri gelirdi. Devrin vakanvisi Ahmed LtfiEfendi,onunazlinikendirf veadetlerimizinnegelene ktleyip, gnldenvmesine,bumealdekil-szszlerine garibi,bu Garb eli-liklerdeki ikameti de dahil, ne burada ne de Avrupa'da hibir Garb dilini BufaraziGarb vefaraziGarb Garblkelerini biimde benimseyen veya da Mustafa haricekaarakYeni mu-halif siyasi grubuve ihtilalci Ali Suavi ise, med-rese Garb hukuku,Latin alfabesi, Avru-pa ve radikal lere sahiptir. Hangisinindillerini daha iyi bilmiyoruz. ve dillerinin drdn, iyi vepekiyi derecelerdebi-len Sami, Ahmed VefikMaarifMnif Pa- gibi zevat ise,ne Garb nedegirmeden e-viri yapmak ve ansiklopedi ve lfrgatmrlerini geir-vesaltanata Garbdillerinive radikal yapan tipinien hicvedenlerdenbiri,ilerde Arapeyaletleriniparalayan verecekMarkSykes'Sykes,muhtemelen mensuppozitivistve birkaymakamla sonra, yamalak etkilerinden" sz ediyor.SirMark Sykes"hrzgrlk"gibibil-meden kullanan bu radikal memur iinbyle diyor.br taraftan blgede(Palu)Ermenileriifsadeden, dnyahak- bilgilerverip (misyonerler-. den)ediyor.Mteakib olaylar,buyaratanlar, lanlarvecereyan Sykespek da maz. kltrvedadarbirevrenin birgrnmle illzyonhalinde 13MustafaSamiEfendi,Avrupa 1256/1840. 14SirMarkSykes,TheCaliphs'Last Heritage,Londra,1915,s.365-366. SRECIVETEPKI27 iinlksolarakgryordu.Nitekim Mark Sykes'abenzerbir tutum iindeolan nlhukuku A.Bat-bie,Napolyon dneminin sansr ncesi sansr) Fransaiinolumsuz;fakatbunuiktibasedenRusyave iin uygunbulur. te yandan refahla, kltr vegnlk isesefaletle mukayese. etmekmodaGeneldeikicemiyetin vekltrn sefalettennefretettiklerilde okaokunanbirrisaleTccarzadeHil-mi'nin eseriydi. bu n-l kendini bir Avrupa'da dahamrnnbelirlibirsonra yerlere geziler ve gre, ve modelleri nermektedir. Dikkati eken husus, gzlem-lerinin kabul gren veya bolca tekrarlanan gzlem vene-rilerBu gibi gzlem ve fikirleri da ne tr.Hilmi'nin aile"herncebelirlisemtlerindeortaya zenginbrokrat veya tababet ve gibiserbest mesleklegeinenailetipidir. Eskitip aile ise, byk kesiminde fakir ai-lesidir.Fakir iin aile fertlerin-den ailenin, bir klt-rel seyir sosyolojisinin mevzuudur; ama herhal-de Hilmi'nin portre vekompozisyon ilebu gibi ai-lelerinbyk ldebirbilmeden sevenler gibi, hi grmeden ve bilmeden nefret eden; birey veaile iin tasvirlerdebulunanlar da var- Her iki grubun olabilir; ama lular, kaleme seyahatnamelerdende zere,buyzeyden A.Batbie,Traiti deDroit public et administratif,Pans,1885, s.187. 16TccarzadeHilmi Felaketlerimizin tanbul,1332/1916. 28AVRUPA VEBiz uzun birsre.Temelleriuzunzamanda zamanda olup bitmiyor. Japonya iin tek-rarlanan 1854'te Commodore Perry gemiler limana tehditkar biimdeJaponlar da "Hay-di deyip Bubirefsane. Japonya,16. yzYJlda ieri; nk ticari kapa-sitesi,dengesi msait buna,ama ithal edilen fakirhamule-nin herzamankitap Bukonuyaehliyetle SelukEsenbel'in Japon-ya'da16.beribabadan IrS1olarak geenbir mter-cimlik var,bylebir dal,meslek var,17Bunlar kitapeviriyor.Her eviriyor.Botanik, kimya, bilhassa.O evri-liyor,ona grekadavrada kesiliyorveanatomiMesela Rusya'dao kadavra Trkiye'deisehi ok bilirsiniz;BykPetro17. sonunda Hollanda'ya(bu, birbir devlet reisinin normal ge-zisi ok. uzunbir ikametti)orada messeseleritet-kiketti.HattaBykPetro,kendisigemi vekalfa berat O kadavra bugn-k gibikesilmezdi;yani mikrop mefhumu henzbugnk gibi bi-linmiyardu.Fenol vecesedi ediyordu cerrahiar. Bilhassa Hollanda, tarihinde Bologna'dan sonra ana-tominin en blgelerden biriydi. da en fenn1-sini (oiinbufen afyonlaveyafakirleri ucuzolsundiyedpedziirip ameliyatyap-ar vemaiyyeti geerken ceset kokuyor; maiyyetindeki Rus bayarlar, burun- tutuyorlar.Petroonlara "Oalimcesetzerinde siz burnunuzu tutuyorsunuz, ce-sedi size."Mesela,18. Rus-ya'da kadavrazerindekianatomi Trkiye'ye 17SelukEsenbel,"Japon ModeliveToplumveBilim, 25/26, s.25 vd. SRECiVETEPKi29 19.Mekteb-i sayesinde geldi. Japonyaise,bunu 16.beri gibi. ilminin Japonya'da"Hollandabilimi"ydi.Onlar Biz ne zaman19. ve olarakB-tn Japon, veza- Demekbu sabahaolacakbirnk bir kere dnya zede-lenmesi sz konusu, direnme sz konusu veo diren da saparaksz konusu. Mesela hu-kuk reformuna oknceden19. Buna Romanizasyon srecini ancak 1926'da Trki-ye'dehukukunRomanizasyonutamambir sre.Birtop-lum, ticaret hukukunu, i ticaretini, denizcilik hukukunu, deniz ti-carethukukunualabilir,hattacezahukukunualabilir. Devleti ceza ama ceza hukuku olan "ukubat"ileAvrupacezaprensipleri,ikisibiraradayrd;bu bir Avrupa Kanunu'nun kabul gndeme gelince,bunu nlemek iin hukukunun pa- Mecelle kodifiye etti, ama ailehukuku-na hi elini sremedi; nk hassas konudur. Japonya ise,Osman- veRusya'yagrebukonudadahaabuk 1894'te, hemdebizimgibi Kanunu'nu okdahaso-yut, daha iyihukuk bilmeyigerektirenbir ifa-deyesahipolanAlman Kanunu'nuiktibasBiz 1926'daAlman Kanunu'nutercmeveadapteetseydik epeyglkekerdik.Bizimozamanki hukukbilgileri buna msait 1926'da bize Prof. Hirsch veya Prof. Schwarz gibilerinin gelme-sideszkonusu HenzAlmanya'dakiHitlerfelaketi ufukta iinbizoprofesrlerin oradan gelipbi-zehukuk bilemezdik.Hukuk denendalbaya- zordur.Oysa Japonya bu daha evvel 19.yzyl- sonundabuRomanizasyonsrecini Demekki konusunda,"Biz ananemizi koruruz,ananemizi koru-30AVRUPAVEBiz yarak gibiyorumveprQjelermaalesef yrmyor. reetesi O kadar basit btn kompar- birlikte gerekiyor.Bunun iin topluma bir ynlendirme vehareket vereceksiniz, na- btn bunlar Busorunlar Trkiye'nin gndeminde,ogndenbugnehepvar oldu- gibi,bundan sonra da var bizimiinvarolanmeseleAvrupaiinyokmudur? YaniAlmanlar,onlarlabirlikte lar, derken bir araya gelecekler, birha- Bu mmkn olacak?btn Av-rupa kiliseiledevleti ama"kiliseiledevleti diyeKatoliklik, ve helePolan- hatta tamamen? Bunlar na- olacak da Protestan vekltrn iinela,Almanla veyaMacaristaniinKatolikliknedir? Fransa iin nedir? Fransa iin mevcut olan Katoliklik, Macarlar ve iin nkPolonyaveMacaristan Katolisizmsiz Demekkibenzerproblemlerdnn gibi,bizim da mevcuttur. kusuzmezhebierinbirbirine konumu ileay- Bubir arada gerekten gzellik mi, yok-sa yaratacak? Trkiye'yi oktelaffuzedilir. TrkiYe'yikendiiindegrmyor;bizdekendimizle birliktegrmyoruz. bunuok bir syleyipifade ediyorduk;bugndahabirifadeedi-yoruz.Bugnbizimiinhala geri kurum- amave databuaddediyoruz. bunlar buyola girdik,"Avrupaile diyoruz.Bu,garip birtu-tumdur.Trkiye bukonudaki -Trke tabiriyle grmemektedir. Yani itici bir tutum iindedir, bu bir deve po- veilginbir Trkiye'nin tarihinde SRECi VE TEPKi31 resmen 70 bir devresi sz konusudur; fakat ma sorunu, hi yok ki ok daha eskidir. Bu eski meselenin ortaya nemlidir. "Frenk" dnya, bizimle birlikte da"Frank" dnya, giriyorbizimiimizebunun zerinde gerekmektedir.Evvela gelmek iste-di,yanitakdirde, lkeyi istiliiedecek-ti.Otakdirde, sonderecenemlibirmeseledir. MeseliiIII.Ahmed devrindebir olay var:Barutu gl1eyi sonratopbirdenbireokkirleniyor.Barut dolduruyoriinivebylebirka sonraiideta namlu,onu temizlemeniz yoksaterspatlamaolabilir.Bunu temizleyeceksiniz! temizleyeceksiniz o tun dkme-ninzerindekibarut yleher temizleyemiyor;bir tek var dayanabilen,domuz Bu,byk bir me-seleoluyor. Ordusu'nun domuz temiz-leriz?"diye mesele gruplar.Bu, yecuzu, layecu-zu -caizdir, caiz kesmek iin o caiz-dirdiyefetva isteyenadam:"Camiierinhangi diyesoruyor.Onlardadomuz Burada mesele sadece domuz bir var.Ya-ni15. byktophanelerindenbirinimeydana getiren, tersanelerindenbirinikurandevletin, niza- sz konusu. yaratan domuz ok,bu nizam Cerrah asker telef diye.Eskiden cer-rahyokmuydu, ama,ocerrah Ordu iin yeni tip cerrah onu imtihan edeceksiniz, ona gre diploma vereceksiniz,bu gayrimem-nun halegetiriyor.Yobazlarmatbaaya Pekiama,yete-rinceokuyan olsa,kitaplar Venedik'te gelir(Viyana veVe-nedik'te o zaman Arap harfli matbaalar var veTrke kitap NitekimErmeniMehitaristleriArapa Trke eskiharflerle,getirilipburaya Ogelirdekitapgelmezmi?Meseleo Mesele,kitap 32AVRUPA VEsIZ okunmuyorzaten;elyetiyor,bireserden50kopyaolsa -en yksek talepdeodur- oradan oraya bir okuyup, 50 dinliyorvemaksat oluyor.Otoplumdaherevek-tphane kurup,kitapdoldurmakdiyebir yokbugnk gibi.Yahudiler,Ermenilermatbaa dabirmiparlak bir netice mi 200-300 senedebirka dua kita- veedebi kitapla ka kalem veka adet ..NitekimRusya'yamatbaa16.girdi;amane kitap okuma18.Dernek ki kitaba talep yoktu. Bu gereki bir girerken, nokta- diyaloglar ki kitaplara kadarHat-ta ok ilgin diyaloglar ecnebi dil kadarMe-sela,17. Jacob Nagy Harsabanydiye bir Macar geliyorve Trke El yazlY0J:;Trke iinkaleme -Latince!Trke- veTrkeninLatinharfleriyle ilkkitaplardanbiribu ...Mesela "rt ayuptur"diyor.!'Burada diyalogunTrkesi-nin pek vebugnkne gryoruz.Dernekki giyrnekten birkltr her-kesindikkatini Buradaki terslikten veya"Siz byle temizlenirsiniz, bizbyleabdest "Senbunuyersin,benbunuyerim"den ilebirkltrvarvebuok niversalbir Alman'a Rus bizde deyledir.ok ilgin bir 20. olan Rusya, zannedersiniz ki Hala nefretduyuyorlar,duyu-yorlar, duyuyorlar. Mesela, 20. nl Rus ya- Kuprin'inYama tiyatro eseribir genelevdegeer.Genele-vinpatronu bir Alman Rusya'ya 18Gyrgy Hazai, J.Nagy-Harsabany, Das TurkischeimXVII Jahrhundert, 1973. SRECI VE TEPKI33 biridir.Okt Alman vebozuk genelevsakin-lerinegnlkdirektifiverir:"Bensizedisiplini Ruslar aptal vetembel bir millettir,disiplin yoktur, size disiplini byle ok der.Kuprin onun ilgin bir bi-imde; hala olarak belirtir; ama biryandan da kinini kusar.Rusyahalakendini olarak grmektedir. yledir.Hala iki dnya birbirine vebu bazen komediye, hicve varacak ifade edilmektedir. Onun iin Tanzimat zaman, bilhassa Ah-medMidhatEfendi'debyledir, byledir, byledir,byledir"btnylegrrs-nz ve Felatun Bey'le Efendi'nin bu iki tip i-zilir.Birisi yapan,terbiyelibir dinineveananesine br alaykonusudur.Mesela, Tanzimat devrinin biri,Midil-lisi"denenKamilBey,Fuad Daire BelediyeReisi"BelediyeOnun ile ok alayedilir. "Les affaires sant devenues faurchet-te: veya"Ol babda irade efendimindir;cette par-teirademan seigneur"gibievirilerialaykonusudur.Bu Kamil Bey,sahte,kt olarakgsterilentiplerdendir. Demek ki18. 19. bile bu tr ikirciklenmeler;bu tip dklmeler Trk'n Gznde vesikalar zerinde biliyorsunuz Os-Devleti'nin Rusya lm bi-risidir.Bu,Trk cemiyetinde ister istemezbiryumu- meydana tarih Iiteratrmzde nokta Mustafa fakatondan dahabe-teriFuad Bunlarsefaret her ver-dile!:Tabiikibunlarmesnetsiz1853'tegiriyorsunuzRusyaileveo sizidestekliyorlar. Geri iindesteklediler;fakat gryor ahalisi: 34AVRUPAVE Gencecikocuklar gemilerebiniyor,orayasevkediliyor,gelmiyor ya da sakat geliyor. Yani"o gavur", ilk defabizimiin len,bizim birlikte onlarlabirlikte len,onlarlabir_O likte sakat dnen adam. Trk kamuoyunda"ga-vur"diye ve"Frenk"denenbu insana birma meydana Buokilginbir nkon-dan sonra yan yana tavizlerin verilmesiszkonusu oluyor.Butavizsadecedevletdzeyinde adeta bir kontrat sistemiyle,sosyolojikbirkontrat sistemiylebtn kavim, btn bir veriliyor. bizi ok nceden beri incelemeye Bizise Nadir istisnaEvliyaelebi'dir.Buok gerektir,ya-niEvliyaelebi'yi zaman sayfalargrr-snz." Bir kere her birininkonusunda rnekler veriyor. r-neklerleBavyeralehesinikaydediyor.Evliyaelebi'nin o kadar iyi ki,bize bir sr Kafkas lehelerini Bugn Kafkasleheleri neredeyse.Filologlar drt Arap harfleriyle yazmasa; nk sesliler iinher zaman veremiyor fonetik kay- kelimelerin ...Bavyera lehesiylecmleler Evliya'da var. devlet sisteminin tarifi var.Mesela, ok il-ginbir birlikte Viyana'ya EliMehmed Pa- (Beylerbeyidir)adagirilecek,arabaylagirilecek tar- Kayzer'in "Araba onabi-neceksiniz"diyorlar.Beylerbeyidiyorki:"Bizde arabaya biner,bizadagelelim";brleri,"ada geerden"diyorlar.Cevap:"Bizialakadar etmez".Sonra sefaretheyet-leridoyuruluyordu,biliyorsunuz.Bilhassabizde veAvustur-ya' dangelen elilikleribeslemek,getikleri iin bir ykt. Tabii da veriliyordu.yetkililer: tebukadaryemekgelecek"deyince,"Yokbuyetmez"deniyor. "O zamanbuvermek iinmerkezdenizin diyorlar. kap yemekiin soru-19Evliyaelebi,Seyahatname, Istanbul,1896-1938. SRECi VETEPKI35 yorsunuz?Ne nakisbir biz nce kaleyi fetheder,sonra haber veririz"diyor.Builgin bir belirli merak tesinde ciddiyetle ince-lemedi.Mslman iin Mslman blgeda-r'l-harb'dirveorada harbidir.Onlar ieride gayrimslimden deierideki gayrimslim Belir-livergilerle,mkellefiyetleri himayeedilir.Halbuki teorikolarakbirharbildrlmelidir, da Bununancak"aman"(garanti 'izin)alarakgelenharbi iinszkonusudur.Dikkatedingelenistersefir,ister ister tccar olsun stat fark etmez. Bu szkonusudur; aradabirahit-name aman verilecektirdedik.Bu harbi bir memlekette bir Mslman veya elinin bu-da mmkndr; fakat sz konusu dir.bunun hukuki vechesini Tam aksi-neEndlslhukukulardan "Eniyive adil idare edilen bir lkede (kefere lkesi;kfr de de-nir)enzalimvekt idareedilenlkesinde "20 birkuralveictihadbu;nkiyimu-amele yerde erirler (asimile edilirler). Hu-kuku'nun, Endls'n sonra kural, Msl- lkede "Gedin"diyorveMsl-manlar elden lkeden daima g eder.Ne zaman bu lkeler-de nkdevrinde kolonilerdekiMslman hkmranlkele-rindekinineredeysekatbekat 19. dnyada300 milyonMslman ve oturanlar bunun drtte biri bile 200 ksur mil-yoninsan,Hindistan,Endonezya, Afrika,Rusya gibiharbi lkelerde, kolonilerde Ancak bu zamanda biz maya, zerinde vebu tabii bir Son derece fevri,hamasi bir siya-20B.Lewis,The Discovery of Europe,New York,1982,s.67. 36AVRUPA VE Biz si sylemle ortaya birtasviri sz konusu.Ama Trkiye, yani19. -sadece da ikinci kategorilkelerden Japonya veRusya'dan budur; nk onlar veya bizden daha iyi inceleyip vebtnokiyi Bizdeise,bu bu ihmalin, bu nakisenin, bugn dedevam sylemek mm-kndr. Nedeni ve Trk konmadan vezerinde za, ruri sebeplerden tr Busrele veiine girilince (yani Bu da ideolojik tutumalan ortaya Trkiye'de ve sol, sermayenin, ve okbirkltrelsei-min,bir hayatseimininve mmasiliolan dnya iseaskeri bir impara-torlukta, askeri nedenlerle bir ve hareketi debuna gre Hiyokki-okulda Viyana olay,bizimtarihimizdeoknemli buBirincisi,ilkdefatoprak neti-celenenenuzunharpti.Sonra,zerindedurulmayan bir hu-sus,bizim ricat etmeyi pek bilmezlerdi. Ricat, Machia-velli'dedeEskiRomaordusundan budur.Mac-hiavelli,disiplinliordu mefhumu zerindedururken,Romaordu- eder,ki nk ricat etmeyi bilir-lerdi.Burada parantez aarak bir yerdesa- zaman,mesela,BarbarlardedikleriozamankiGer-manya'daki,Galya'dakitopluluklarla gidiyorlar;durum, konumnekadarmsaitolursaolsun, glerineaniden evvel,"castra"dedikleri ku- SRECiVETEPKi37 rarlar, hendekler kazarlar, tahta perde ilehemen evirirler, hendekler ricat iindir. yere vermek iindir. Bunun ok rnekleri Me-sela,Galya'daJuliusCaesar'adediler, ncecastrakurulsun"dedi;"ncelikle edeceksiniz."Hakikaten grld ki gizlenen artkuvvetleri OnlarRoma imhaedebilirler- Butedbiri gstermeyenbir komutan, meselaQuintius Varus, KuzeyAlmanya'da Heruskler'in [Arminius] hcumuyla fecibir yenilgiye Bizim isegc yksekti, bilirdi, Machiavelli de belirliyor; ama ricat bilmezlerdi. Hakikaten 15. Balkan geitlerinde bizim bir ricat bozgunduro. Takill. Varna II.Murad orduyu Hunyadi yenenekadaretkilerisrenbir bozgundur. de,Viyana Bozgunoluyor; nkricatetmeyibilmiyorordu.BueksiklikBalkan kadar srer.Ordu ricat etmeyi bilmez. defa ricat etmeyi Gazi Mustafa Kemal harp tarihi-mizdekibyk dzenliekilmeyi Ricat etmeyibilmeyen ordu, Viyana daAvusturya-Alman stnbirdurumdayken ok bykbirbozguna elimizden koca koca eyaletler bir sonradanalabildik;amabiliyorsunuz, Mukaddes yenildikveTrk eski bitti ondan sonra.Bunun bizim imza- var:1699 Karlovitz-Karlofa,1718 Pasaro-vitz-Pasarofa gibi ...Bunlar, Avusturya veRusya daki1699'da genellikle Avrupa bu iki zerinde gerekir. Ognekadar milletlermuahedeler, muahede ahitnamedir;yanitekmuahede-deise szkonusudur.Bu, da 38AVRUPAVEsiz grlmez,yanibylebirmefhumszkonusu bizim devletlerhukuku Bizahitnameler veririz,yani birisiile bileadeta tek bir atiyedebulunuruz veya tek bir sz veririz. bir muahede messe-sesibuileBu 1699'un ruhu iin de sz konu-sudur.Bu ile devlet-lerle,gayrimslimdevletlerlebeynelmilelhukuk iinde veyenibirdnyaya Bu,bizimiin gibi,onlar iindebyledir. burada hakla- . bilirken,meyyideleri, tarif eden,ona uyumu ta-rif eden, ne ne hu-kuku; fakat Hugo Grotius'un yeni laik hukuk,Romanist hukukszkonusudur:deiureBelliacPacis'in HugoGrotius'un vebtnodnemin laikzih-niyetli Roma hukuk iindeor-taya devletler hukukunun prensipleri sz konusudur.Bu ne-yeistinat ediyor?Buhepinizin gibi,1648 Westphalia HepinizinmalumudurkiWestphalia uzun sren Otuz sonunda Almanya,AvusturyaveBohemya' daozamanProtestanlarve Katoliklerbir Bukorkunsa- ordulara sivilhalktan taraftar yoktur.hangi taraf gelsemilletind kopar.YaniKatoliklerdahi Katolik ordulardan ekinir; nk gelirler, ne malne ne can ortada. Protestanlar da herkesin ordular.Bir tek,harbin ikinci ve son kendi dzeniyle hepsinin stndebir yer Harptebtn' Avrupa ok bir harptir.Otuz her ezberebilen tarihi var Kim nerede,neiin belliD-ki Fransa ve bile bu vebunun so-nucunda 1648'de bir Westphalia imzalan- Buna gre prensipler ortayabu sadece iki zamanda diplomatik tespiti-dir.Yanibirmemleket diplomat yollayacak, diplomat SRECiVETEPKI39 kabul edecek, elilerin muafiyeti neolacak, bu konular dahi ilk de-faburada tespitBundan sonraki safha1815 ViyanaKongresi'dir.Orada da yinediplomatik temsi-lin,diplomatikmuafiyetlerinanave tespitedil-Bugn diplomatik sistem ona istinaden ve birbirimi-zi temsil ediyoruz. Sonraki de ama temel iki tespit ki1699KarlofaMuahedesi'nde bir beynelmilel dip-lomasi vetemsilinkabul oldu.Buok nemli.Biz bu arada bykelibunun iin bir daha Bizim o devirlerde ikamet elisi viikiAma ikamet elisi gndermesek de, gelenelilereona g-remuameleediyorduk.Bundanbyleklasikdevrindeki elikabulveprotokolsonaeriyor,hemensonaermiyortabii; amasre Eliyebirldediplomatikmuafiyet yorsun, vergilerden muaf tutuyorsun. Yedikule'ye eli ka-patmak daha bir sre devam etti.Bunu biz bizden evvel Bizans Buikieliye vege-lene zerinde duyma hibir yoktu.o ykmllkBuok nemlibir Geri bundan sonrada bylebir vak'a1711Prut bizdeki ilk mukim elisi Pyotr Tolstoy'u, yani b-yk yazar Tolstoy'undedesinihapsettik;amavezorunlu bir uyum BilhassaPasarofaile(1718)b-yk lde Westphalia diplomatik sistemi iinegirdik. Buradadikkatinizi ekecekbirolay var. bundanbylebelirginldehemhem misyoner-lerin, hemve Bubizimtarihimizdekien ilginolaylardanbirisidir.Diplomatlar geliyorlar,sadece konsolosluklar her yerdefaaliyetgsteriyorlar. enmhirnbir tercmankadrosu butercmanlargenellikle yerli Rumiardan, Ermenilerden veYahudilerden himayeedilenbir 40AVRUPAVEBiz oluyor.Yoksaherkesin yok.Nihayetbir konsolos ka tane evrak evittecek?Bir yapar onu;ama konsolosun 19 tercman kadrosu var.Demek ki konsolos yerlile.rden 10 adam tr vergiden muaf tutulan, her yeregirip bir grup. iinden yk-selenler var, gerek dragoman olan mesela,bir Ermeni Mouradgea D'Ohhson var,(Murat Tosunyan)sonradan D'Ohhson ismini ala-rak Trkiye'deki elisibileoldu venlbir tari-hi ok nemli bir tarihtir bu. Bunun iindeki bu-gnekadar gibi, da Mesela,okitapta ilerisrlen biri, hiliifeti fet-hinden sonra,"Emanet-i Mukaddese ilebirlikte efsane-sidir.Bu D'Ohhson'un kendi beynelmileldurum buuydurup onunsokanlar, bizimbrokrasisidir;nkyleicabediyordu.Biliyor-sunuz, Kaynarca Btn dnyada muadilibirhalifeyaratmak, devletin geliyordu.Byle bir onubeslemekyolunusetiler;nk belirli belirli buralar eline Oradaki Ms-lmanlarzerindeotoriteilebirnevi devam ettirebilmek iinbu areyi Buparantezi aarak sylemekistiyoruz:istemezyenibirdnyada,yenibirsiste-min olarak Eskisi gibi 18. Avrupa tarihindeModern vemerke- ordular yenilenmekzo-Avusturya'daPrensEugen'in(VonSavoyen) ordular; buzamandaeniyigenerallerivar.Bunlardan biriSuvorov; Tuna Ruslarlamuharebe yer-lerde Kalesi'ni kaybettik. Kafkasya'da gerilemeler var.Ora-lardaki hami, protektor kabileleri, 21 MouradgeaD'Ohhson, Tableau general deL'EmpireOthoman, 2cilt, Paris, 1787. SRECiVETEPKi41 yoruz;blge elden Avusturya yenilgilerimizoluyor.' bykbir devamediyor,zaman zamanAli gibi hakikaten byk komutanlarortayafakatordunun komuta heyeti-nin teknik talimve nemlisi talim, teknik bilgileri gerisinde kal- ayanbeyan grlyor. Askerbir toplum vetarihteki rolmzn askerlik-teki bir gerektir ve tarihi toplumsal bir zellik-tir. karakter gibi, da kendileri-negreButoplumun tarihi vetoplum-sal zelliklerindenbiridebudur.Onu kabul ederseniz,toplum bi-limci olarak da idareci olarak da daha rahat edersiniz.Demilitari-zasyon gibi itimai nirenginoktala- Trk ve Trk maaleseftimimizin dikotomiler (dikoto-minintercmesi, birutanuca gibi ki Her veheryerdebelirlimodelveizgizerindeolmaz. GereklideMhimolanzgnkabullenip ona greizgimizi tespit etmektir. Mhendislikiletoplum son derecetehlikelibir Maalesef bizim gibi,okuma yazma- veekenlkelerde, kafa- byle toplum fikirleri sokulur vemodel-leri; yani kaynaklanan modelleri safha vekipte biimbir toplum olarak buna nuz.ailedenekirdekaileye meselamenbir gzlem).Bundanmesela,ilko-kullardabize;orta zaman yahutR- bizdeneksik,geri,bilgisizdiye bir laf.Evet,belki eski Yunan filozofu lisetalebeleri gibicebirbilmiyordu(cebirdaha biliyorsunuz Mslman devrindeortaya amabu EskiYu-ortazaman yahut 42AVRUPA VE Biz bizden bilgisiz demek Bilgilerini niteye ve vursan, Farab!,sonra Leonardoda VincibilgisiyleRne-sans hemressam,hemmimar,hem hem mzisyen, hibiri olmasa mzik eserleribun-danmhendistir.Uaklardan,helikopterlerden askerikprler,kanallar,gemimodelleriveyap- hattabizededavetedilmesiszkonusu byle modellerine Trk mnevveri,zannediyor kibu noktadan noktaya vegereklibirburadan buraya gitmeniz bir de- da olabilir; ama her ilerleme muhakkakzellik ilerlemelerivebu zellikleridebelirgin karakteriyoktur. Bir toplumun tarihi iindeki yani venture de- . dikleri,(gzelbirkelimedirbu)bylebir kimyev! reaksiyona, mesela,sodyumla klorunreaksiyona giriptuz onun gibibirveyademiri oksideolup gibiolaylarabenzetilemez.Onun iinbu tip sakat, pozitivistmodellerini butoplumdemekkitemeldeaskeribirtoplum.Tarihi yndendeaskeribirrgtlenmesivar.gebesindebu zellik var. da ilave edelim.Gebeler debirbirinebenzemez zaten. Bizde bir umumi deyimi, daha bir slogan var- "Gebeyiz"denir.Sularniye borular niyeEfendim"Gebeyiz"deniyor.1000 senedir oturu-yoruz; gebe mi Sonra gebelikle her izah edemezsin; nkgebelikten farkDevegdengebeler Arab-(urban), son derece de dinamiktir,kent Ara- benzemez.Mesela, Trablusgarb'daAraptan son-rabirazuzaktaGadames gidin(vahaneredebu Araplabr dersiniz. grupsonderece ll, vakur,kompleksiyok.zgn,kltrelrnleri var.Gele-neksel var.Pandomimlero l n-k lde onun birdinamizm,onun bir SRECi VE TEPKi43 lvar,o kadar siniyor.lde denizdeya-gibibir yanidenizcininzihniyet vetutumu gibiodahi ll,cesur, ve bilir velden de insanlar; mutlakaoraya dnmek Trk de mesela At gebesitrlbir Gebevar- kei ve koyunla geinir, o bir trl gebedir. fa-kir ve iktidar sahibidir.Bir debir gebe mizingeneler.Tarihboyuncatamamenizolehibirkildegebeler zaten istemezler- yer- an olur giderler. Bugnyer zaten hirlerin malum, dknt vesefil hayat zo-rundaBirtoplumunmazisinde bir gebelikrgtlenmesine sa-hip keyfiyeti kendi halini anlamakda mhim-dir. Maalesef Trk toplumu gebelik mazisini, askeri rgtlenme-sini,dini itikat veadetlerini,aile,boy, bilmi-yor. gebeler askeri rgtlenmelerinin vedinamik itibariyleyeni intibakedebiliyorvergtselbi-imlenmeleri sayesinde fazlamaruz kalmadan etkenler-le NitekimTrktoplumunun;fakathassaten devletrgtnn Anadolu veBalkan Avru- tekniklerinianidenvehattabizzat son tarihimizinbir vegiderek tarihine bu zellik Trkler Orta Avru-paveBalkanlar' da,Macaristan ve dzeniyle (kktoplaradayanantabur 15. bunu Byk toplar iinaskeri mhendislik vetophanegerekiyordu, 18.Yenitoplar iin istihkamlarbuna gre yollar olacak. Buorduda yaralanan asker telef edilemez,yaralanma lmden ok.Askeri tekrardan muharebeye kazanmak iinaskeri Atvar,atlariin bunlarolan meslekler.Nitekim,dikkatedersenizdaha18. kur-maya ilk ikiokul,Kara veDenizMhendishaneleri-dir;nkTophane veTersane zaten 44AVRUPAVEBIz Tophane 19. Kubilay Buradabirzihniyet deszetmekgerekir. Daha zihniyet zihniyet ve tabirliktebirvar;bu,Trklerezgbir zihniyetvedav- Her toplum iin byle bir fark sz konusudur. Mekteplerde, "Bu Trk milletinin tebiritebirimemur,tebiri asker birmillettir"diye ticaretten,sanayidenan-lamaz,hep gayrimslimlere yan gelip lar,diyesylenir,byle iin nk Trk ticaret vesanayiden ok Tam aksinesanayi tutkunu bir millettir,tabir bu- buna,industriamani'siolanbirmillettirTrkler;yani derecesinde endstri Buhassalan itibariy-letarihte ok zgn ilginbir yerleri . . 15. %95'ikyllervegebelerden birmemle-kette Tophane'yi kuruyorlar. Tophane'yi hi ge-erken Muazzambirtesistir.Ensonilave18. ama esasen16. dabu halindeydi.Sonra taklidenTersane'yikuruyorvegittikebytyorlar.Bub-ytrnetutkusuodereceye kimesela,Tersane'nindabizim gayet gzel Biri SRECiVETEPKI4s Antoine-Ignace Melling, Tersanesi Kubilay onun daha tesinde olan Sadabad Tersane yecek;lengerhanesi,demirdkm merkezleri,baruthanelerifalan diye,kendiheba ediyor.Sanayi evre yapabilenbir milletiz vebu hal bugn dedevam edenbir kurulacakdiye,zerindeo Sadabad falanheba edildi. Patrona Halil ondansonrabirdaha denirsedebugeri biramaondan sonraaralar yineihya edildi.BugnkharabelerinnedeniPatrona Oralar sanayiininYaniorduya fes Feshane ...Bu tarafta orduya vebrokrasiye Yoklengerhanebununiinhanedan kendi III.Selim'in kuzeniII.Mahmud'un Esma gidiyor. bylebir tutum iinde bir memleket bu. endstri, onun mhendishane tek-nikokullarla mahiyeti Talebenin yeni gelen hendese mhendislik okumak iin, zaman okumak iin bilmesi ve ilesadece46AVRUPAVEsiz matematikokunmuyor; de okunmaya olan,Avrupa asker ve sivil memur adam ama Rusya'da ve hepsi"devrimci,dzen adamlar- ;nkbunlarilkdefabir okuyor, ile temasageliyorlar.Bunlar ilknce sisteminanalizini ve memurvezabitinaksine,"devleteveh-kmdaraolanyeminlerini"yorumatabitutuyorlar.. H-kmdar iin mensubu halk iin verme . benimsiyorlar;nkistiyorlarocemiyeti. devlettededikkat ediniz,en insan malzemesibunlar.Ara- 1825'te bu iki devletten Rusya'da,"Dekabrist" verilen Ara- Bu, tahtagemesi tur.i. Aleksandrldkten sonra, Konstantinaroluyor, clustreni askerler meydanda, Anayasa!"di-ye ("SlavaKonstitutiya").Etraftaki seyirci,cahil halk da ne bilsin? Konstantin ya,"Konstitutiya" sz Kons-tantin'ebenziyordiye(onun formugibi)bu gulguleyiherhal-dearie'ye selamonlar da Tabiibir pa-nik,bir katliam oldu. Zaten Konstantinbu olaya ok z-lp, Polonya'ya ekildi, Polonya olarak orada (Polon-yaozamanRusya'ya nce "hasta adam"diyenar i. Nikolay tahta geti. BizdeiseSultan devrindefaillerindenhibirine idamverilmeyenbir Kuleli Sultan Abdlaziz'inhall'imeselesii.sonundaII. 1908 Busurette sivil veaskerbrokratlar yapar; nk bu,devlet vetoplumunileri gelmektedir. Devlet stmstakil kontratlarla(akit)kuran. aristokra-siyelerindenbir yneticiibaret Halk iin devlet,senyr mistik ycebir kuvvettir.Brokrat iindebu Bizdeilknemli siyasi partidahidevletle veTerakkibizimtarihimizin gerektendevrimcibir cemiyetiveilk siyasipartisidir. benimtarihiolarakok SRECiVETEPKi47 bir parti ok sempatikbir d-nem defakat itiraf etmemiz gerekir ki ok zgn bir par-tidirbu.)SadeceTrkiye tarihinde btn btnBalkanlarveveTerakkigibi bir parti bulunmaz. zaman, son dere-ceilginbir siyasi Butopluma ve daha ilginci bu memlekette siyasi polisi kuran bir partidir. Yani on-dan evvelbyle siyasi parti, siyasi polis, milli emniyet falan gibi bir yoktu imparatorlukta.Bunu,veTerakki kendi saf- kurdu.Neydio? Mahsusa.O Mahsusa, Birinci Cihan Harbi'ni gtrd, "in'i .bu adamlar oralara gittiler.Her yeregirdiler ve da korkuttular.SonzamanlardaRusyagrme oldu. sefirin (Zinovev) korkusu, veondan sonra Jn Trk hareketleri ...Rusya'da birileribir duyuluyor; hibir yapmasalar bi-le, veriyorlar.Builginbir vetaktik.Yani birbenzetmeyle;evisoymasalarbile,evi gibi,iki mahalleyi gibibirintiba geen bu partinin Buadamlar lrler,birbirlerinibuakmaz-lar,bylebirmusunuz?Mesela,CelalBayar, Trkiye Cumhurreisi Demokrat Parti'yi genel Bir (Mete Tunay) mlakatta, iinde bir yerde "benim partim" Mete Tunay, dedi."Benim partim deyince, Demokrat Par-ti'yimikastediyorsunuz?"diye Oise:"Nemnasebet, ben CelalBayarDe-mokrat Parti,onun partidir.Genelama oBupartinin rgtlenme biimi modern Trkiye tarihininiticiglerindenbiridir. olumsuzhareketleri, ama da itiraf etmek gere-kirkiTrkcemiyetinihareketegeirmekte,rgtlemektebyk Daha da ilginci bu hibirisi drst partici de da da Jn 48AVRUPAVEsiz TrklerinAvrupa'ya Paris'te sylemeyin.Bu ilk yani Mektebi'nin bahesindebu cemiyeti zaman,dahahibirisi bilmiyorduve hibirisininoraya de yoktu. eken insan- da hibirisi drst Geri Mustafa Kemal (Atatrk) ve onlardan ama, biliyorsunuz en byk ce-miyetini, tipitipi bir l-kesindegrmekve Neresidir Selanikdemeyin (SelanikdahaSelanik'teara olan opera, Bulgaristan'da orada Kendisi ta-mamensever, bilen,o konuda ok ince zevk-leriolanbiridir.Bugnincebir alaturka mzik kltr olan ok Sofya'dailk zamanlarda Trk milletvekil-lerindenZmreileSofya biricradan sonradiyorki: biziBalkanniye yendiklerini Buok ilginbirsz;nk o medeniye-tin,medeniyetin sokaktaki binalara ba-karak olmaz;barlar, bu l kavranmaz.a- iin l; "Taktik ve srekli temrindir, Bu s-reci her an her insan Osahneleyen, icra eden, libret-tosunuevirenherkesbunuynetensahneye teganniedeninsanlarbunu,korosuylasolo-suyla.Ocemiyettebir l,dengevehassasiyet Sofya' daki askeri liderininifade keyfiyetbudur.Bir opera eserini icra eden cemiyet, birok topluca yapabilme ve r-gtlenmekabiliyetine sahip demektir. 2l Ortayh,"MustafaKemalAtatrk'nBulgaristan'daki TrkTan"h Kongresi,Ankara,1989, s.2041vd. ii Dnemi ithal edilebilirdi veya kendi bnyemiz iindedekadro meyivebununiinbelirlilde ve Cumhuriyet Trkiyesi,bu alanda rlenbirmirasdev- BuzelliksadeceMekteb-iMlkiye,Mekteb-iSultan! (Galatasaray)gibi okullarda fen vetabii bilim Bay-tarMektebi, Mektebi,Mhendislikve gibi okullardadagrlr.BaytarMektebi'ndeniyibaytarlar,hatta beynelmilelliteratrvetatbikatabulunanlar pekkimsebilmez;fakatburadanZiyaGkalpveMehmetAkif gibibirisosyolog,br mill! ikiTrk bilinir.Mehmet Akif bir amabir edebiyat irleri olabilir; ama Fars btn incelikleri ilebilen, vezevkle biriydi.Ankara'da da, Sad! ve derslerinidinlemek iin Tacettin Der-mebuslar vezevat gidiyor veSad! ve Ha- dinliyorlarP 23Mahir KitabeviYay.,' 1990,s.125. 50AVRUPAVEBiz memur vezabiti, mektep bir da iyibilenbukendisini devletvemilletinzabitiolarakgrmektedir.Darbelerin izah eden psikolojikunsurbudur.Burgtl vehare-ketli gerektende eniyibilenkesimdir.Bir zabitbirseneYemen'de,ikiseneOradankalkar, etecikovalar,Selanik'te mir'igrr,Bulgaristan giderveyaAdriyatik Dra'taveyaPreveze'dedir.Orada grr,Arnavutuve grrvegencecik birolgunadamolur.Yani dahasrenbir -ki herhalde Trkiye'nin enbyk enbyk dir; Trk tarihinin herhalde en byk devlet da ofakat olgundevlet venadirrastlanan portrelerdenbirisi ancakbylebirhayat Bylesekin vedevlet ancakbu imparatorluk nk ok genya- BirseneYemen'de,ikisene Makedonya'da kalarak lisanlarkavimleri ta- adetlerini (istesede istemesede) yor, memurnekadar bunlar da tersine okadar renklidir. stndedirler. ciddiyetiCiddiyeti zaman,ister olsunister Cumhuriyet'te, sadakatle, kanun fikriyle y-rtmeyi OyzdendirkibelirgintemsilcileriGndz,veyaCevat veFevziakmak olan bu bir insan, rejimi iinde mtiyetin iinde vecumhuriyetitek partiyi en sert bir btn bunlardan sonra de-mokrasiyede Buok nemlibirzelliktir.By-lebir ancak Trkiye'de veTrkiye iinde ye- bununzerindedurmakgerekir.EsasenTanzimatre- brokrasinineylemidir.Bukatip bubrokratlar, buaskerler,yanidevletin memuriyetleri DNEMi51 Mehmed Emin Ali 52AVRUPAVEBIz kalemde OkadarkiSadrazamMehmed EminAli bizimtarihimizinenbyk biridir. Kendisi, enfakir birinin dkkiin kapamak zorun-da Bevvabzade, de- Mehmed Emin Ali kalemde tir.Yani14 okadariyi ki, edibiLamartine'in ibare"Mehmed EminAli sonderecevakurehreli, fakat boylubir adam; tabii Fransa'da iin benimkikadardzgn. "24 hiFransa'yagitme-den, Fuad espriler Paris ziyaretin-dedillerde iinde Ahmed Vefik gibi bir adam da var. O,zatenmtercimbirailede (dedesiBulgarzadeYahya ve RuhiddinEfendi).fevkaliideiyi.Fransa'da iin-Saint-LouisLisesi'nde- iyi;ama zamanda Arapa veda iyi.Sami var.Hem Ar-hem Trklerin milliyetisi,ikitarafada temeleserler okiyi,Trkesiokiyi.Yunan lisesin-de Rumcabiliyordu. ve ok iyibiliyordu. Arapa veFarsa da Demek ki by-lecehdiinde tabirlechallengeiinde)ve iinde srklenen;ama yerine bir bu.memuru ok lisanbilirdi;ama bunubiimdebilen Sami iki (Ar-navut-Trk)grameri,alfabesi, tiyatrosu,lilgat veansik-lopedisini kaleme alan,bu alandaki doldurmaya didinen adamlardanbiriydi. nedir?Sami'dir.Bu-gn Arnavutlar da Trkler debu milli kl-trlerinin temelbiriolarak ona ulusal yer veriyorlar. 24A.Lamartine,Le NouveauVoyageenOrient,Paris,1854,s.49. DNEMI53 veSiyasalMuhalefet Brokrasinin muhalefet muhale-fetinvergtlenmeniniktidariinde bir bumemurla-rm, mnaferetveyneticilerinbirbirleriylerekabeti diye yorumlarlar.byle bir Mesela, Ziya Pa-Sadrazam Mehmed Emin Aliolan veya Ahmed Cevdet veFuad buna rnektir; ama bu izah dacemiyetindemuhalefet olarak ortaya Yani memleketi aristokrat-lar idare ederken, dzenle ykselen burjuvazi mu-halefeti onlara muhalefet desonucu gibi kategorizasyonlarla bu tasvir eder-ler. kibutip veortayakoymakta faydavardu.Bu,tarihisafbalara teleolojik biryo-rum yapmak gibidir.Bugibikavramlarla tarihe ilk an-davardu;yaniVoltairegibi,sonrakiler gibidikotomilerle cemiyetleri ve kolayla- ama yorumlama da Bu yorumda, bilhassa ye- vemetodik gibibir meziyetamabuynteme takdirdede hakikatleri veya aksinegremezsiniz ve politikd- sarar. herkesin malUmudur ki ihtilalibir bur-juvazi birticaret birsanayi Eskitop-rak yeni ama dikkat ederseniz muhalefeti,muhalefetiyapanlarmutlakabu dan Byk lde yine eski aristokrasininbu ye-ni o okuyorlar.Montesquieu birburjuva Montesquieueskiaristokrasininmensubu. Rousseau'yabelkiburjuvadiyebiliriz,CenevreCumhuriyeti'nin ideolojisindenama adamlar Condorcet'den tu-tunuz,d'A!ambert'e kadar,Diderot'ya kadar eski insan-54AVRUPA VEBiz ...Talleyrand,kikendisibirpiskopostur,asildir,eski 'rejimin Nihayetihtilale vesomabiliyorsunuz kadargeldi. ncesiokunan tetkik Fransa'da o dnemde burjuvazinin kitap-lar,Diderot'un ansiklopedisi Montesquieu okumuyorlar, on-lar neokuyorlar biliyor musunuz?TheresePhilosophe gibisinden, gayetpomografik romanlar vekitaplarokuyorlar.Ya-niykselenburjuvaziilebirlikteFransa'da,meselaartan pomografik bir var; bu tespit Burjuvalar Parakazanmakkolay hayatyorucu,ciddikitapokuyacak hali yok. daaylak yelerimmtaz yerle-rini Bunun gibibu teorilerin deher zaman yzde yz her geerli gerektir.Bizmek-teplerdeyle kikonuyabiraz pekgeerli grlr. ileri-geriszediyoruz. bunusosyo-ekonomikzmrelereoturtmagayretindeler. Trk tarihine zamankiminmuhafazakar,ki-mindevrimci tespitetmekdegtr.Mesela,"Ahmed Cevdet muhafazakar kesimin temsilcisidir"derler. Evet veha- ...Trkdilindeki ekenlerdendir,somail-ginbir savunur.Ailesine mektup-lara

aile hi yok-turvede kiTrktarihinde 15. berifeminist Mihri olmak zere,hepmedrese AhmedCevdetPa- da yledir.Fatma Aliyebizdeki feministlerin br Emine Semiyye da sosyalist parti tur.Trk ok keskinulara gt-rerek mtalaa etmek her zaman ama da bir gerektir kimuvafakat kadar muhalefet de iinden Bunlargazete bunlar siyasi ce- Mbahat "Cevdet veAileiiMnasebetleri",Ahmet Cevdet t.E.F., 1986. DNEMi55 miyet bunlarParis' e bunlarParis'ten affedilerekgeri Hepsi mensuprur,daha brokrat zmredir.Brokrasiyedehersosyalkkenden adam brokrasi bir geer, hayat"zaman, olarak zerinde gerekiyor. sadece Trkiye tarihinde tarihindedeen ilginolaylardan, bir tanesidir; nk syleyelim,klasik de-vir devri"-Abbasiye devri- veOrta Asya'da Ti-murlenk ve onun Bey sren klasik parlak ilmigelenekcemiyetinde dnemibu klasikilmiparlak olarakdevamhatta sadecede-vam birdevirBununlaberabermedrese ok olarakdevam eder.Bunun zerinde durmakEvet, bu medreselerden Muhammed el-Harez-mi(9. Sina Razi Bey (Alioradan geldizaten),Me-sudi yok, yok, Haldun yok; ama ne var?Gayet iyi bir medresevar.Bunubu,bizebir gele-nek devredecek.Hangi devredecek? Konya'dan Antalya'ya gitmek zaman Akseki'den ge-ersiniz.Sonra kervan gemez,umazbir beldecik ..Aksekive boyunca ikibeldesi,adeta Yani genler o cra yerlerden medreselere gidebilmek-tedir,ofakir mevleviyyet payeli med-rese burada ilmin, pek ok parlak ol-masada birtoplumla Yani zeki brokratik sistemin iineekebilen gelenek,yeni Trkiye'de del